ANS 40 Jaar Exomars 2016 Interview Thomas Reiter Van De Hoofdredacteur

ANS 40 jaar ExoMars 2016 Interview Thomas Reiter Van de hoofdredacteur:

Het afgelopen kwartaal was op ruimtevaartgebied weer erg dynamisch met de aankomst van een Europese missie bij de planeet Mars, de uitgave (en bijbehorende media- aandacht) van het boek ‘Mensen op Mars’ waarin een aantal NVR-leden voorbij komen, het doorbreken van de magische Bij de voorplaat grens van 1000 leden en natuurlijk de voorbereidingen voor de ESA Ministers Conferentie in december. Aan al Zelfportret dat de NASA Marsrover Curiosity in januari dit jaar maak- deze actuele onderwerpen wordt in het nummer dat voor te. Het is opgebouwd uit 59 foto's die werden gemaakt met de Mars u ligt aandacht gegeven. Het dossier heeft deze keer een Hand Lens Imager (MAHLI) aan het eind van Curiosity’s robotarm. historisch onderwerp: Nederlands eerste satelliet ANS die De arm zelf werd daarbij steeds buiten beeld gehouden en is op dit resulterende mozaïek dus niet te zien. Met de aankomst van ESA's 40 jaar geleden gelanceerd werd. ExoMars 2016, Elon Musk's IAC presentatie en een Nederlands boek Het blad Ruimtevaart kom je soms op bijzondere locaties over Mars One stond de rode planeet de afgelopen maanden flink in tegen. In oktober was ik bij een Holland Trade Dinner in de belangstelling. [NASA/JPL-Caltech/MSSS] Tokyo georganiseerd ter gelegenheid van het bezoek van Edith Schippers, minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Japan maakt zich sterk om van Tokyo 2020 de innova- tiefste Olympische Spelen ooit te maken, inclusief gebruik van ruimtevaartdata. Deze ambitie biedt kansen voor Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen op het gebied van efficiënt energiegebruik, data science, veiligheidsvraag- stukken en het coördineren van groepen mensen (sporters en toeschouwers). Ons recente artikel over JOHAN sports, een prestatie-monitoringsysteem gebaseerd op satellietna- vigatie, voor professionele, semiprofessionele en amateur veldsporten, bleek te worden gebruikt als referentie voor potentiele onderwerpen voor samenwerking. Op 27 oktober is Henk van Wezel, de initiator, oprichter en conservator van het Nationaal Ruimtevaart Museum Foto van het kwartaal (NRM) overleden. We hebben in het eerste nummer van 2016 aandacht gegeven aan de uitgave van zijn boek De laatste foto die Rosetta doorstuurde, net voor de sonde neer- “Een beperking... Nou én?”. Met het NRM laat Henk een kwam op de komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko en daarbij auto- prachtige nalatenschap achter. matisch definitief uitgeschakeld werd. De opname is van slechts 20 We hopen dat dit nummer u weet te inspireren en danken meter hoogte genomen en onscherp omdat de OSIRIS camera niet ontworpen was om van zo dichtbij foto's te maken. De breedte is 96 alle auteurs ook deze keer weer voor hun bijdragen. cm. [ESA/Rosetta/MPS for OSIRIS Team MPS/UPD/LAM/IAA/SSO/ INTA/UPM/DASP/IDA] Peter Buist

Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR)

Bestuur Websitecommissie Ereleden Copyright © 2016 NVR Het bestuur van de NVR wordt Drs. B. ten Berge (voorzitter) Ir. D. de Hoop Alle rechten voorbehouden. Gehele of gekozen door de leden en bestaat uit: Ir. L. Boersma Prof. Dr. C. de Jager gedeeltelijke overname van artikelen, Dr. Ir. G.J. Blaauw (voorzitter) Dr. P. Mahapatra Drs. A. Kuipers foto’s en illustraties uit Ruimtevaart Ir. L. van der Wal (vice-voorzitter) Ir. H. Vermeiden Ir. J.H. de Koomen is alleen toegestaan na overleg met Drs. B. ten Berge (secretaris) Ir. H.J.D. Reijnen en akkoord van de redactie, en met Ir. J.A. Meijer (penningmeester) Sociale media-commissie P. Smolders bronvermelding. De NVR noch de Ir. P.A.W. Batenburg Mr. S.V. Pieterse (voorzitter) Prof. Ir. K.F. Wakker drukker kan aansprakelijk gesteld worden Dr. Ir. P.J. Buist Drs. B. ten Berge voor de juistheid van de informatie in dit Ir. M. de Brouwer Drs. Ing. R. Timmermans Contact blad of voor eventuele zet- of drukfouten. Mr. F.N.E. van ’t Klooster Richelle Scheffers Dr. Ir. C. Verhoeven Evenementencommissie Kapteynstraat 1 Kopij Ir. L. van der Wal (voorzitter) 2201 BB Noordwijk Indien u een bijdrage aan het blad Redactie ‘Ruimtevaart� Ir. P.A.W. Batenburg [email protected] wilt leveren of suggesties wilt geven, Dr. Ir. P.J. Buist (hoofdredacteur) D. van Beekhuizen www.ruimtevaart-nvr.nl neem dan contact op met de redactie Ir. M.O. van Pelt (eindredacteur) Ir. S. de Jong ISSN 1382-2446 via [email protected]. De Ir. F.J.P. Wokke (eindredacteur) Ing. R.H. Linde redactie behoudt zich het recht voor om Ir. P.A.W. Batenburg Ir. B.-J. Vollmuller Vormgeving en opmaak ingezonden stukken in te korten of niet te Drs. P.G. van Diepen Dr. P. Wesselius Esger Brunner/NNV plaatsen. Ir. E.A. Kuijpers Ing. M.C.A.M. van der List Kascommissie Drukker Ir. H.M. Sanders MBA Drs. T. Wierenga Ten Brink, Meppel Drs. T. Leeuwerink Ir. Z. Pronk NSO ruimtevaartadvies De Astronomische Neder- Naast ruimtewetenschap, landse Satelliet ANS zal Nederland inzetten op de 4 8 Dossier over Nederlands eerste grote verwerving van een substantieel ruimtevaartproject aandeel in de nieuwe wereldwijde ruimtevaartmarkt.

ExoMars 2016 Recensie ‘Mensen op Foto-overzicht van ESA’s ExoMars 24 Mars’ 26 2016 missie. Recensie van een recent uitgekomen boek over Mars One.

Thomas Reiter, een Recensie ‘A Beautiful bevlogen mens 28 Planet’ 34 Interview met de Duitse astronaut en De nieuwe ruimtefilm in Omniversum ESA manager. Den Haag.

Museum of a Brazilië Ruimtevaart of realised dream 36 niet 40 The Korolev Space Museum Is het land nog wel een “Emerging in Zhytomyr, Ukrain. Space Power”?

Ruimtevaartkroniek Alle lanceringen en belangrijke ruimtevaartgebeurtenissen tussen 1 45 augustus 2016 en 16 september 2016.

Ruimtevaart 2016 |4 3 NSO ruimtevaartadvies Nu slim investeren in opkomende ruimtevaartmarkt ver- zekert en verstevigt Nederlandse positie

Jasper Wamsteker (Hoofd communicatie) en Joost Carpay (ESA coördinator), Netherlands Space Office (NSO)

Speel in op de kansen in de opkomende ruimtevaartmarkt, optimaliseer over- heidsprocessen met satelliettoepassingen en houd het Nederlandse ruimteonderzoek hoog. Investeer daarvoor slim, maar ook ambitieus, in de programma’s van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA en in een Nationaal Programma. Dit is de kern van het beleidsadvies van de Nederlandse ruimtevaartorganisatie NSO aan de verantwoordelijke ministeries.

anleiding voor het advies is de voorstellen voor investeringen in ESA en mische en technologische uitstraling. naderende ESA-ministerscon- in een Nationaal Programma, die mede De Stuurgroep NSO heeft naar aanleiding Aferentie, die op 1 en 2 december gebaseerd is op het beleidsadvies van het van de ministersconferentie het NSO wordt gehouden in het Zwitserse Luzern. NSO. gevraagd om een advies voor het ruim- ESA presenteert dan de voorstellen voor tevaartbeleid voor de komende drie jaar. de komende drie jaar aan de voor ruim- Doelstellingen Doelstellingen van het beleid zijn: tevaart verantwoordelijke ministers van In december 2016 vindt de ministerscon- • Ondersteunen hoogwaardig weten- de ESA–lidstaten. Minister Kamp van ferentie van de Europese ruimtevaar- schappelijk onderzoek (“Wetenschap- Economische Zaken vertegenwoordigt torganisatie ESA plaats, waarop de ESA pelijke doelstelling”); daar Nederland. Voor Nederland is de Lidstaten gezamenlijk besluiten over de • Bijdragen aan gezonde ruimtevaartsec- ESA-ministersconferentie aanleiding om ESA programma’s en ieders financiële tor, inclusief verkoopbare producten en het totale ruimtevaartbeleid tegen het bijdragen daaraan. diensten (“Economische doelstelling”); licht te houden en te herijken. Daarom ESA is de hoeksteen van het Nederlandse • Nieuwe toepassingen en diensten stuurde Minister Kamp mede namens zijn ruimtevaartbeleid en Nederland onder- nuttig voor de samenleving en voor collega’s van Onderwijs, Cultuur en We- schrijft de doelstellingen van ESA. Het ontwikkelingen elders, zoals ontwik- tenschap (OCW), Infrastructuur en Milieu technologisch centrum van ESA, ESTEC kelingssamenwerking en opkomende (IenM) en Veiligheid en Justitie (VenJ) een in Noordwijk, is een belangrijke verwor- markten (“Maatschappelijke doelstel- beleidsbrief naar de Tweede kamer met venheid van Nederland met grote econo- ling”); • Loyaal ESA lidmaatschap, behoud en SSA Lanceerders versterken van ESTEC en intensiveren Technologie en van de samenwerking tussen ESTEC Navigatie en de Nederlandse sector (“Politieke doelstelling”). De snelle ontwikkelingen in de ruimte- Aardobservatie vaart zorgen voor nieuwe kansen op de groeimarkten voor satelliettoepassingen en ruimtevaarttechnologie. Nederland Telecommunicatie heeft een uitstekende traditie in de ruimtevaart en heeft veel kwaliteit in huis om Bemande RV en Exploratie een aandeel op die markten te verwerven. De verdeling van Nederlandse bijdragen in een taartdiagram. Mede door de aanwezigheid van ESTEC –

4 Ruimtevaart 2016 | 4 op zich economisch al van groot voordeel groeiende economische waarde. De uitrol en satelliettoepassingen kan de overheid voor Nederland - heeft Nederland een van het Galileo-navigatiesysteem en het Nederlandse bedrijven helpen een gun- gunstig klimaat voor ruimtevaart, waarbij Copernicus-programma van de EU met stige positie op die markt te verwerven. de directe en indirecte baten van de ruim- de Sentinel-aardobservatiesatellieten Daarnaast kan de overheid zijn eigen pro- tevaart de investeringen ver te boven die altijd en overal de aarde waarnemen cessen slimmer en goedkoper uitvoeren gaan. Daarnaast schept de groeiende draagt daar sterk aan bij. Satellietdata met behulp van satellietdata. beschikbaarheid van satellietdata kansen heeft een steeds grotere economische voor de overheid zelf om processen te waarde in de huidige en toekomstige ESA / ESTEC optimaliseren door middel van satelliet- informatiemaatschappij. Maar ook een Nederland is één van de founding fathers toepassingen. maatschappelijke: grip op klimaatpro- van ESA. De grootste vestiging van ESA, Ook behoud en uitbouw van de Neder- blematiek lukt niet zonder satellieten, de het technologische centrum ESTEC in landse wetenschappelijke excellentie op meerwaarde van satellieten voor water- Noordwijk, is van grote waarde voor het het gebied van ruimtewetenschap (astro- en voedselzekerheid is onomstreden. innovatieve klimaat in Nederland en van nomie, planeetonderzoek en aardgericht Satellietdata schept de mogelijkheid voor grote economische waarde (een return onderzoek) is een belangrijk doel van het overheden, ook de Nederlandse, ook lo- van 5 Euro per geïnvesteerde Euro). Dit ruimtevaartbeleid. Daarnaast dient het kale, om hun processen te optimaliseren staat nog altijd in schril contrast met ruimtevaartbeleid een aantal politieke door slimme toepassingen. Dat kan gaan de Nederlandse inschrijving op ESA- doelstellingen, zoals behoud van de on- van controle van landbouwpercelen tot programma’s in vergelijking met het afhankelijke toegang tot de ruimte en monitoring van natuurgebieden, of in het BNP. Daar neemt Nederland, ondanks behoud van ESTEC. oog houden van verzakkingen van bodem gedeeltelijke reparatie van eerder voor- Instrumenteel voor deze doelstellingen en dijken. genomen bezuinigingen, de 13e plaats in zijn: Wereldwijd is er een snel groeiende be- van de 22 ESA-lidstaten. De erosie van de • Inschrijving bij ESA, toegespitst op voor hoefte aan connectivity, waar satellieten positie van ESTEC is al gaande: Telecom- Nederland kansrijke programma’s; ook een belangrijke rol in gaan spelen onderdelen zijn naar Engeland vertrok- • Een Nationaal Programma gericht op getuige de plannen voor grote constella- ken, delen van het Science programma het stimuleren van een marktrijp aan- ties van telecomsatellieten voor internet- zijn naar Spanje gegaan etc. De toevloed bod aan Nederlandse technologie en toegang. van nieuwe ESA lidstaten zal de druk op toepassingen, mede ter ondersteuning Gebruik op aarde staat centraal in het ESTEC alleen maar doen toenemen. van de Nederlandse inzet in ESA pro- ruimtevaartbeleid en daar is ontwikkeling Reparatie van de Nederlandse inschrij- gramma’s. van hoogwaardige technologie voor no- ving op termijn is wenselijk voor het be- Daarnaast adviseert NSO een aantal an- dig. De vraag naar ruimtevaartgegevens houd van ESTEC in Nederland en voor de dere beleidsmaatregelen. komt vanuit de wetenschap, vanuit over- positie van de Nederlandse sector. De ambities van de Nederlandse sector heden en steeds meer vanuit de groei- zijn al jaren groeiende, waarbij partijen ende commerciële markt. Door goed Positie Nederland zowel ambiëren succesvoller te worden gekozen ontwikkelingen te stimuleren op Nederlandse ruimtevaartbedrijven en in het optreden in de (export-)markt, als het gebied van ruimtevaarttechnologie -instituten zijn uitstekend gepositioneerd een zwaardere rol te spelen in bepaalde ESA programma’s. Naast het gevraagde (basis)scenario van 75 M€ in de komende drie jaar heeft het NSO dan ook een groeiscenario gemaakt met een omvang van 55 M€ boven op de 75 M€, passend bij die ambities en de rol van Nederland in ESA.

Ontwikkelingen ruimtevaart wereldwijd Het Nederlands ruimtevaartbeleid kan niet los gezien worden van de wereldwijde ruimtevaart. Ruimtevaart is sterk in beweging. Waar eerst lande- lijke overheden en internationale ruim- tevaartorganisaties de drijvende kracht achter ruimtevaart waren, is er nu een verschuiving gaande naar commercieel gedreven ruimtevaart. Dat is niet zo gek: satellieten en satellietdata spelen een steeds belangrijkere rol in onze informatiemaatschappij en krijgen zo een Deformatiekaart van (bijna geheel) Nederland - �Mapping that sinking feeling�. [PPO.labs]1

1 - Contains modified Copernicus Sentinel data (2014 - 2016), Processing methodology: Time-series interferometry 5 Meer informatie beschikbaar op: http://www.esa.int/dut/ESA_in_your_country/The_Netherlands/De_grond_onder_onze_voeten_in_kaart_brengen. neemt het aantal bedrijven toe. Dat de ruimtevaart Nederland geen windeieren legt blijkt uit de door Dialogic en Decisio2 in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken gerapporteerde verkenning naar de maatschappelijke kosten en baten van ruimtevaart en het ruimtevaartbeleid voor Nederland. In het rapport wordt geconcludeerd dat de directe en indirecte baten van ruimtevaart de investeringen ver te boven gaan. In het rapport wordt onder meer geadviseerd de investering in ESA proportioneel te Zoom in op de waterprotectie infrastructuur rond het Markermeer - �Vulnerable shores�. laten zijn met het voordeel dat Nederland [PPO.labs] heeft van de aanwezigheid van ESTEC. Gebeurt dit niet dan bestaat het risico dat de positie van ESTEC in Nederland steeds verder wordt uitgehold. Daarnaast advi- seren Dialogic en Decisio om de rol van de overheid in het stimuleren van ruimtevaart gebruik verder uit te bouwen.

Het NSO ruimtevaartadvies Het nastreven van de beleidsdoelstellin- gen vergt beleidskeuzes in de inschrijving in ESA programma’s en een Nationaal Programma. Beide worden hierna toege- licht.

ESA programma’s De ESA programma’s, juist ook de uitda- gende wetenschappelijke missies, dragen (naast het belang voor de wetenschap zelf) bij aan een basis voor toekomstige commercieel toe te passen technologie. Ook is bij ESA gerichte technologie- ontwikkeling mogelijk. Verder draagt inschrijving in de ESA programma’s bij aan de politieke doelstellingen van het ruimtevaartbeleid zoals behoud van de positie van ESTEC. De inschrijving in ESA Zoom in op Veendam - �Subsidence from salt mining�. [PPO.labs] betreft ook langer lopende programma’s dan tot 2019, hetgeen leidt tot uitgaven om wereldwijd een belangrijke rol te interessante ruimtevaarttechnologieën, na de periode 2017 - 2019. Dat betekent blijven spelen of om die op te bouwen. zoals nanosatellieten, zonnepanelen en dat het NSO adviseert om naast de ESA Nederland speelde reeds vanaf het begin verschillende typen meetinstrumenten. inschrijving voor de periode tot 2019 ook van de ruimtevaart een voortrekkers- Ook op het gebied van toepassingen van verplichtingenruimte vrij te maken in de rol, met name vanuit de wetenschap. satellietdata is er een brede expertise in periode 2019 - 2021. Dit impliceert een Daardoor bouwt de huidige generatie gebruiksdomeinen als water, landbouw, geadviseerde inschrijving van 59 M€ voor ruimtevaartbedrijven en instituten voort klimaat en luchtkwaliteit, en groeit er in de periode 2017 - 2019 en 36,8 M€ voor de op een sterke traditie. Technologisch be- Nederland een bedrijfstak die zich organi- periode 2020 - 2022. Het NSO adviseert hoort Nederland tot de top op een aantal seert onder de coöperatie NEVASCO die op termijn te werken naar een situatie gebieden. Zo zijn Nederlandse bedrijven wereldwijd diensten aanbiedt. Met name waarbij de Nederlandse inschrijving weer leveranciers van essentiële technologieën het Satellietdataportaal, dat Nederlandse op het niveau is dat op basis van het BNP voor Europese satellieten en lanceerders. bedrijven toegang geeft tot centraal in- mag worden verwacht. In de tabel is de Door de aanwezigheid van ESTEC, kennis- gekochte satellietdata, blijkt een goede verdeling te zien (met de belangrijkste instituten en (technische) universiteiten is katalysator voor de ontwikkeling van toe- relatie tussen de inschrijving en de hoofd- Nederland een vruchtbare bodem voor de passingen. Zowel op het gebied van de doelstellingen van het ruimtevaartbe- ontwikkeling van nieuwe en commercieel ruimte-infrastructuur als de toepassingen leid).

6 2 - Maatschappelijke Kosten Baten Analyse ruimtevaartbeleid, rapport uitgevoerd door Dialogic en Decisio, 2016-07-01. Nationaal Programma Inschrijving Bedrag Hoofddoelstelling NSO adviseert, om Nederland optimaal te laten profiteren van de internationaal Lanceerders 12,8 M€ politiek, economisch aantrekkende markt, naast de ESA wetenschap, maatschappelijk, Aardobservatie 26 M€ inschrijving een Nationaal Programma economisch, politiek, ESTEC met bijbehorend financieel instrumen- Human Spaceflight en Exploratie 11 M€ politiek, ESTEC tarium te ontwikkelen met voor de ko- Telecom en Integrated Applica- economisch, maatschappelijk, mende 3 jaar een budget van 16 M€ van 31 M€ het ministerie van EZ. De voorgestelde tions politiek, ESTEC bijdrage vanuit het ministerie van OCW Techn. ontwikkeling +navigatie 13 M€ economisch, politiek, ESTEC (deels al in eerdere separate adviezen Space Traffic Management 2 M€ politiek, maatschappelijk opgenomen) bedraagt 18,7 M€. Doel van dat beleid is om nationaal beleid dat Advies voor inschrijvingen optionele programma’s 2017-2019. niet binnen ESA geborgd kan worden uit te kunnen voeren. Voorbeelden zijn vraaggestuurde ruimte-instrumenten in het White Paper voor ESTEC3. Het finan- de bevordering van het satellietgebruik het zogenoemde Instrumentencluster, cieel instrumentarium is ook van belang door de overheid, met behulp van het het opzetten van kennisnetwerken voor om aansluiting van de ruimtevaart bij de Small Business Innovation Research instrumenten en applicatieontwikkeling Topsectoren die er gebruik van kunnen (SBIR) instrument, de ontwikkeling van en implementatie van de adviezen van maken te stimuleren.

3 - ESTEC White Paper Spinning in and spinning off: Ways to strengthen the ties between ESTEC and the Dutch knowledge infrastructure, Rapport, 01-05-2012

7 De Astronomische Nederlandse Satelliet ANS

Inleiding Ed Kuijpers, Martin Lamers, Jan de Koomen

De kennis en ervaring die met ANS is opgebouwd heeft een zeer grote invloed gehad op de ontwikkeling van de ruimtevaart in Nederland. Dit dossier bestaat uit deze inleiding, drie bijdragen van direct betrokkenen gerelateerd aan respectievelijk de activiteiten voor de bouw door Philips, de grondoperaties door NLR en de wetenschap door SRON, gevolgd door een discussie over de betekenis van ANS als baanbrekend ruimtevaartproject.

In 2014 was het 40 jaar geleden dat de ties. Het satellietontwerp had daarbij als Astronomische Nederlandse Satelliet, randvoorwaarde dat lancering met een ANS, gelanceerd werd. Het NRM en Scout raket van NASA mogelijk moest de NVR realiseerden zich, dat met het zijn. NASA stelde als voorwaarde voor verstrijken van de jaren, veel kennis een gratis lancering dat een Amerikaans over ANS verloren dreigde te gaan. Op wetenschappelijk instrument in de ANS zaterdag 21 mei 2016 is gezamenlijk een zou meevliegen. mini-symposium gehouden in het Aviodrome De instrumentatie van ANS was ontwikkeld en dit vormde het uitgangspunt voor dit dossier. voor röntgen en ultraviolet astronomische observaties. ANS werd gelanceerd in een zon-synchrone baan Achtergrond informatie over ANS met een viertraps Scout raket. De stand van de satelliet Uit een nabeschouwing van het NIVR (“De vlucht van de werd bepaald door reactiewielen. Via magneetspoelen ANS”) blijkt dat in 1965 een Nederlands ruimtevaartpro- werd het draai-impulsmoment binnen de perken gehouden gramma is voorgesteld dat in 1966 leidde tot een studierap- via het aardmagnetisch veld. Twee massa’s die losgelaten port �Voorstel voor de ontwikkeling van een Nederlandse werden aan twee draden (de Yo-Yo) zorgden bij de lancering Astronomische Satelliet�. Na detailstudies in 1967 en 1968 is voor reductie van het draaimoment gegenereerd door door de minister van Economische Zaken in 1969 een sub- de lanceerraket. Het innovatieve digitale standregelings- sidie gegeven aan het Industrieel Consortium ANS om door systeem had drie optische sensoren: een sterrensensor, te gaan. Eind 1969 kwam een budget beschikbaar voor de een horizonsensor en een aantal zonsensoren. De stand- bouw. Dit ICANS consortium werd geleid door Fokker-VFW regelingsapparatuur en de on-board computer werden en Philips. De astronomen bij SRON verzorgden uit eigen speciaal ontwikkeld voor ANS door Philips. SRON Utrecht middelen en wetenschappelijke programma’s de ontwik- droeg een röntgen-experiment bij en SRON Groningen een keling van de wetenschappelijke instrumenten. Het NLR ultraviolet-experiment. kwam er later bij voor de voorbereiding en de grondopera- Met de recente digitalisering van oude jaargangen van het

8 Ruimtevaart 2016 | 4 Zijaanzicht van het ANS ontwerp: 1. Bovenzijde zachte röntgen-experiment in band 44-70 Å, 2. Magnetometer, 3. Spanningsregelaar, 4. Spanning converter, 5. UV experiment elektronica, 6. Elektronica sterrensensor, 7. Zonnepaneel, 8. Elektronica voor pyrotechnieken, Het ANS Industrial Consortium(ICANS) bestond uit: Fokker-VFW 9. De on-board computer, 10. Bescherming tegen strooilicht, 11. B.V., Amsterdam; PRL: Philips Research Laboratories, Eindhoven; Instrument voor harde röntgen-experimenten, 12.Voorversterker PTI: Philips Telecommunication Industries, Hilversum; HSA: Hol- voor röntgen experiment, 13. Collimator voor zachte röntgen-expe- landse Signaalapparaten B.V., Hengelo; VDH: Van der Heem Elec- riment in band 1.5-44 Å, 14. detector voor collimator, 15. Gasvulling tronics B.V., Voorburg; en NLR: The Netherlands Aerospace Labora- voor zachte röntgen-experiment voor band 44-70 Å, 16. Reactie- tory. Bovenstaande geeft de organisatie en verantwoordelijkheden wiel voor z-as, 17. Horizon sensor, 18. Gewicht voor balans, 19. Yo- weer. [Philips Technical Review] yo ring, 20. Antenne. [Philips Technical Review] blad Ruimtevaart uit de ANS jaren is veel informatie over nator ruimtevaart. Tot 2014 is hij daarna als adviseur voor ANS beschikbaar gekomen via de publicaties op de NVR ruimtevaart en big science projecten werkzaam geweest. website. Het NRM ruimtevaart archief bij het Aviodrome • Martin Lamers is afgestudeerd aan de TU Delft in de omvat meer dan een meter originele ANS documentatie. Vliegtuigbouwkunde (1956 - 1964) en heeft ook Aeronau- De genoemde ANS subsystemen zijn besproken in diverse tical Engineering gestudeerd aan de Princeton University uitgaven van het Philips NatLab “Philips Technical Review” (1962 - 1963). Hij is na een baan bij de Marine Luchtvaart (PTR) en een overzichtsartikel van Willy Bloemendal en Cees Dienst (1964-1966) gaan werken bij het NLR (1966 - 1976). Kramer. Ook is er een 100 jaar Philips NatLab ANS-website Op het NLR was hij betrokken bij de standregeling van met archief, foto- en videomateriaal. Deze referenties zijn ELDO-PAS en de ANS grondoperaties. Daarna is hij te vinden op de NVR-website onder het kopje publicaties en bij Fokker Ruimtevaart hoofd Afdeling Standregeling referenties. Karel Wakker heeft voor het blad Ruimtevaart geworden (1976 - 1989) en heeft daarna nog bij Fok- (1970-1) een speciaal overzicht gemaakt voor de lancering ker Aircraft – Configuratie Management (1989 - 1996), en zie ook Ruimtevaart 2016-3 voor vervolg. ProRail - introductie System Engineering (1996 - 2005) en Rijkswaterstaat – introductie System Engineering Vertegenwoordigers van de ANS periode (2005 - 2011) gewerkt. De volgende sprekers bij het ANS symposium hebben actief • Paul Wesselius was coördinator wetenschap en opera- aan het ANS project meegewerkt en hun presentatie uitge- ties voor het ultraviolet instrument van ANS. Van 1973 werkt tot een artikel: tot 2005 heeft hij gewerkt bij wat nu het “Netherlands • Piet van Otterloo is in 1963 in dienst getreden bij het Phi- Institute for Space Research” (SRON) heet, bij de vesti- lips Natuurkundig Laboratorium (het NatLab). Van 1967 ging in Groningen. Hij heeft gewerkt aan de satellieten tot 1974 was hij werkzaam als local project manager ANS. ANS, IRAS, ISO en Herschel. Van 1994 tot 2004 was hij Van 1974 tot 1980 was hij hoofd ontwikkeling scheerap- divisiehoofd van de afdeling Lage Energie Astrofysica paraten bij Philips in Drachten en vanaf die tijd tot 1992 van SRON. Zijn wetenschappelijk werk betrof vooral hete werkzaam bij Hollandse Signaalapparaten o.a. als coördi- sterren, interstellaire materie en stervorming.

RuimtevaartRuimtevaart 2016 2016 | |4 4 9 Enkele subsystemen van ANS werden Het archief van het NRM in het Aviodro- V.l.n.r. Zeholij Pronk, Jan de Koomen, ook tentoongesteld bij het mini-sympo- me waar documentatie van verschillende Martin Lamers, Piet van Otterloo, Rein- sium.[Koos Prins] ruimtevaart projecten wordt bewaard in- der van Duinen. [Koos Prins] clusief meer dan een meter archiefmate- riaal over ANS. [Ed Kuijpers]

Veel betrokkenen bij ANS publicaties waren aanwezig Het werd 30 augustus 1974. En weer werd het aftelpunt bij het ANS mini-symposium. Helaas konden ook veel bereikt, wederom na enkele in Darmstadt onbegrepen personen niet meer aanwezig zijn. Willy Bloemendaal onderbrekingen: (1915-2003) was de aanjager bij Fokker en projectleider van • “T-10 seconds 5 – 4 – 3 – 2 – 1 – 0” het ANS project. Later werd hij directeur van de afdeling “We have ignition. We have lift-off”. Ruimtevaart bij Fokker en buitengewoon hoogleraar aan Na een paar minuten hoorde men in Darmstadt: de TU Delft. Cees Kramer was hoofd systeemingenieur voor • “T+145, . . . . We have stage 3 ignition. The Altitude versus ANS bij Philips en was helaas verhinderd. Hij werkte bij een Downrange is slightly lower than nominal”. dependance van het NatLab in Geldrop. In 1967 werkten • “T+190, . . . . Altitude versus Downrange shows the vehi- daar iets meer dan tien man aan ruimtevaart, waaronder cle is low of nominal track”. ook Piet van Otterloo. Toen leek er nog weinig aan de hand en leek na zes emo- Er waren meer personen betrokken uit de ANS tijd aanwe- tieloze herhalingen op T+225, T+250, T+360, T+390, T+425, zig die in de artikelen wordt genoemd. Reinder van Duinen T+470 alles bijna nominaal. was overall project manager voor het ultraviolet instru- Maar toen, nadat de satelliet over de horizon was verdwe- ment voor ANS. Bert Brinkman van SRON Utrecht was de nen, kwam vanaf de Western Test Range van Vandenberg projectmanager van het Nederlandse röntgenexperiment. Air Force Base, California, waar ANS was gelanceerd, kwam Jan de Koomen was de lokale ANS projectmanager bij de volgende mededeling: Fokker en werd later manager van het ANS lanceerteam. • “T+645, . . . . however the Downrange versus Altitude Daan de Hoop volgde de ontwikkelingen anderhalf jaar showed a continuous plot which is significantly below the als NIVR coördinator/manager bij het Philips NatLab, en nominal.” was daarna betrokken bij testwerkzaamheden bij ESTEC Na toenemende spanning kwam de opluchting toen na en Fokker. In de zomer van 1974 was hij werkzaam in de een half uur boven Johannesburg bleek dat ANS niet in VS bij de lancering van ANS. Ad Vialle was hoofd van de de golven was verdwenen. En direct daarna, kon boven Test en Integratie afdeling bij Fokker Ruimtevaart die Tananarive worden geconstateerd dat de Yo-Yo ‘detum- zowel het ANS structuur model als het thermisch model bling’ had gewerkt: er resteerde nog maar 1,5 rpm van de heeft beproefd. Koos Prins heeft voor ANS een techno- aanvankelijke 180 rpm. logie experiment uitgevoerd en heeft bijgedragen aan Gerustgesteld wachtte men in Darmstadt de in haast in- vele vervolgactiviteiten na ANS. Hij was verantwoordelijk gelaste passage boven Redu af. Na een AOS (Acquisition projectleider voor de eerste Nederlandse kleine satelliet Of Signal) boven Redu werd het weer spannend want het (Sloshsat FLEVO) na ANS. duurde wel 8 minuten voordat een stevige ‘lock’ op het signaal werd verkregen; maar wat men toen op de displays De lancering naar een onverwachte baan zag, kon niet waar zijn. Men werd geconfronteerd met Op 27 augustus 1974, aan het begin van het al in 1969 ge- ongeloofwaardige gegevens: de telemetrie bleek in High kozen lanceervenster, moest het gebeuren. Van activiteiten Speed mode, standregeling was al in Fine Control mode, bij ESOC zijn audio opnamen (cassettes) bewaard geble- het deksel van het UV-experiment was ook al afgestoten en ven. Na een nagelbijtende halt in de ‘countdown’, waarover temperatuur van de zonnepanelen was ook verkeerd. Na 5 men in Darmstadt geen informatie ontving, hoorde Martin zenuwslopende minuten werd het raadsel opgelost. De ge- Lamers van het operations team: gevens werden herkend als behorend bij een testsysteem • “T-10 seconds – 8 – 7 – 6 – 5 – 4 – 3 – 2 – 1”, voor ANS dat in Redu, België, stond. Het was opgesteld in gevolgd door: een kooi van Faraday waarvan echter de deur open stond • “We do not have ignition” en het testsysteem stond helaas nog aan. Er gebeurde niets, ANS ging niet omhoog, maar de Scout Pas na het eerstvolgende grondstation in de eerste baan, raket ontplofte ook niet. Alaska, bleek dat de rotatie van ANS voldoende was afge-

10 Ruimtevaart 2016 | 4 nomen en kon het commando ‘Start Search’ (van de zon) worden gegeven. Kort daarna bleek de standregeling van ANS al in ‘Intermediate Control’ beland te zijn en waren de zonnepanelen uitgevouwen. Tien seconden later kwam de melding van de Mission Director, de chief engineer van ANS, Cees Kramer van Philips: “We have Fine Control now!”. ANS bereikte een elliptische baan (254 - 1165 km) i.p.v. een circulaire baan op 500 km hoogte, doordat de laatste trap van de Scout niet goed functioneerde. In die tijd waren raketten minder betrouwbaar dan tegenwoordig. ANS zat in een zon-synchrone baan, zodat de satelliet (bijna) steeds in het zonlicht was. ANS kon slechts 0,7º uit het baanvlak kijken. Dat gaf een grote beperking in zichtbaarheid van elk object, maar objecten op hoge ecliptische breedte waren veel langer zichtbaar. De vernieuwende digitale aanpak maakte herprogramme- ren van het computerprogramma aan boord mogelijk en redde ANS. Tot 12 december 1975 werkte ANS prima (469 i.p.v. de geplande 180 dagen). ANS is wederom gebruikt van 1 maart tot 19 april 1976, na een onderbreking.

Tijdens het naar beneden takelen van het ANS model in het NRM is in het midden het gat voor het UV experiment te zien met onder en boven een inkijkje via de gaten in de Nederlandse röntgen-experimenten. Veel elektronica bleek er eerder uitgehaald [NRM]

Ruimtevaartinnovatie bij Philips

Piet van Otterloo

Het ANS project was een unieke, innovatieve activiteit tochten naar de maan als onovertroffen hoogtepunt. Om die geleid heeft tot een satelliet die zijn tijd jaren vooruit aan te tonen dat we tegen een dergelijke achtergrond er was. Dit artikel bevat geen gedetailleerde technische be- toch in geslaagd zijn een innovatief satellietontwerp te rea- schrijving, zie daarvoor het Philips Technisch Tijdschrift liseren, is het nodig de ANS in een ander kader te plaatsen. , jaargang 33, 1973 no 5 en volgende. Het wil laten zien Want weliswaar gingen de Amerikanen naar de maan en dat de enige manier waarop ANS binnen de beperkingen was ook de USSR al lang actief in de ruimte, in Europa was van gewicht en vermogen gerealiseerd kon worden, een ruimtevaart nog maar een bescheiden activiteit. doorbraak in de gebruikelijke systeemopzet vereiste, die Het getuigt dus tenminste van een optimistische instelling onherroepelijk leidde tot een digitaal gestuurde satelliet. om dan als eerste project een kleine drie-assig gestabili- Ook wordt uiteengezet waarom ondanks deze voor- seerde satelliet voor te stellen, die ook nog eens computer- sprong het Philips concern op termijn zijn ruimtevaart gestuurd is. Dat laatste was wel het meest bijzondere want activiteiten niet heeft voortgezet. toen bijna 10 jaar later, in 1983, Exosat gelanceerd werd, stond in het persbericht te lezen: one of the first unmanned Zonder de andere partners in het project tekort te willen satellites to feature an onboard computer. Ofschoon deze doen wordt hier alleen het NatLab gedeelte besproken om- computer niet herprogrammeerbaar was. dat daarin de meest vernieuwende ontwikkelingen plaats Vanaf de oprichting was Nederland lid van ELDO (European vonden. Ook de in het NatLab uitgevoerde Electrische Launcher Development Organisation) en ESRO (European Integratie en Test blijft hier onbesproken. Space Research Organisation). Het was evenwel nooit gelukt daar opdrachten te verwerven wegens het gebrek Inleiding aan ervaring (met uitzondering van de test van een ELDO Het ANS project was een bijzonder avontuur. Temeer omdat navigatiesysteem bij het NLR). En geen ervaring betekende het speelde in de tijd dat de ruimtevaart volop in ontwikke- geen opdracht en dat betekende geen opbouw van en ling was en veel spectaculaire resultaten opleverde, met de gebrek aan ervaring. Om dat te doorbreken verleent de

RuimtevaartRuimtevaart 2016 2016 | |4 4 11 overheid opdracht tot een studie en later tot de bouw van Ontwikkeling en bouw van ACS en OBC wat de ANS gaat heten. Op dit punt in het verhaal is het van belang nog eens nadruk- kelijk de doelstelling te vermelden. Voor de astronomen was Specificatie dat het doen van observaties, voor de industrie het opdoen Toen het ontwerp van ANS gemaakt werd, had de astrono- van ervaring. En dat gold zeker voor het NatLab, toen één mie nog maar beperkte kennis van de stralingsbronnen in van de grootste industriële research laboratoria ter wereld. het Ultra Violet en Röntgen gebied, omdat die straling niet Zo kregen zij dus de verantwoordelijkheid voor de meest door de atmosfeer wordt doorgelaten. Dit project bood de innovatieve en daarom ook risicovolle delen van de ANS. kans daarin een enorme stap voorwaarts te maken door Het meest bijzondere was ongetwijfeld de digitale be- de missie te richten op het maken van een overzicht van de sturing, Direct Digital Control, om een term uit die tijd te hele hemel. Daarvoor was toen een richtnauwkeurigheid hanteren. Dat betekende dat de computer niet het setpoint van 1 boogminuut gewenst. Voor dit soort waarnemingen van een analoge regelaar instelde, zoals in de industrie ge- is een spinnende satelliet onbruikbaar. Het werd dus een bruikelijk was, maar rechtsreeks uit de gemeten afwijking drie-assig gestabiliseerde satelliet in een zonsynchrone de stuursignalen voor de actuatoren berekende. Digitale polaire baan met het baanvlak bijna loodrecht op de ver- sensoren waren niet te koop. We hadden kunnen besluiten bindingslijn met de zon. Dat betekent dat de satelliet de bestaande analoge sensoren te kopen en daar een analoog/ volledige dag zonlicht had (goed voor de energieopwek- digitaal convertor voor te zetten, maar dat strookte niet king), maar ook hooguit 2 x 10 minuten grondcontact per met de wens zoveel mogelijk zelf te doen. En als je dan toch dag. Als alleen op die tijdstippen de stand van de satelliet een nieuwe zon-, ster-, aardsensor ontwikkelt, dan kan je veranderd zou kunnen worden, zou het aantal mogelijke het net zo goed gelijk volledig digitaal doen. waarnemingen wel erg gering worden. Die twee contac- Al tijdens de ontwikkeling bleek het voordeel van een soft- ten per dag werden dus gebruikt om de meetresultaten warematige aanpak. Wijzigingen in gegevensverwerking van de vorige periode op te halen en een reeks nieuwe en standregeling waren door de grote flexibiliteit van de opdrachten op te sturen. De rest van de tijd, bijna de vol- software veel makkelijker op te vangen dan wanneer het ledige 24 uur per dag, moest de satelliet dan autonoom afzonderlijke, analoge systemen waren geweest. Dan had die opdrachten uitvoeren. Omdat in het verleden bandre- je hardware moeten verbouwen, bedrading moeten verleg- corders slechte resultaten hadden geboekt, werd besloten gen. Ook direct na de lancering, toen bleek dat door een een “solid state” geheugen te vliegen. Voor het besturen fout van de raket de ANS in een verkeerde baan terecht van dat geheugen en het behandelen van de gegevens- was gekomen, was het betrekkelijk eenvoudig het waarne- stroom was een boordcomputer onontbeerlijk. mingsprogramma hierop aan te passen. Zo ontstond de vraag naar een kleine drie-assig gestabili- Maar om de satelliet volledig te digitaliseren moest nog seerde satelliet met een solid state geheugen dat via een wel een computer gebouwd worden. NASA had de Apollo up- en downlink tweemaal daags de digitale gegevens- Guidance Computer en merkte op dat de ANS computer stroom verstuurde. Het regelmatig wisselen van het te met zijn 8 kg en 8 watt wel erg optimistisch gespecificeerd meten object vereist een actief standregelsysteem met was. Een belangrijk verschil was echter dat wij een kloksnel- veel gebruiksmodes. Dit was op analoge manier niet te heid van 100 kHz gebruikten terwijl de Apollo computer op realiseren en dus werd ook de standregeling digitaal. De 2 MHz liep. Hierdoor was de vermogensopname en daar- voorziene computer kon die taak er makkelijk bij hebben mee het koelingsprobleem minder en kwamen we met het want hij was met het hanteren van de gegevensstroom lagere gewicht net uit. lang niet vol belast. De missie was nu dus bepaald door de Beide computers hadden gemeen dat ze in-line gebruikt mogelijkheid iedere 12 uur gegevens met de satelliet uit te werden. Betrouwbaarheid was dus een eerste vereiste. wisselen voor zowel payload als platform. Het lag voor de Een belangrijke factor om dat in de ANS computer te be- hand er voor te zorgen dat bij die gelegenheid zo nodig ook reiken was het rigoureus afschaffen van connectoren. Alle het computerprogramma aangepast zou kunnen worden. geheugenblokken én de rekeneenheid waren volledig door-

Het ANS vluchtmodel in de Fokker Clean De elektronicamodulen werden aan de ach- Integratie van ANS in de Scout. [Philips room op Schiphol. Het reserve model terzijde met elkaar verbonden zoals te zien NatLab] stond jarenlang bij Philips, en is verhuisd in dit model op de voorgrond. [Koos Prins] naar het NRM. [Philips NatLab]

12 Ruimtevaart 2016 | 4 gesoldeerd. De consequentie was dat bij een ingreep in de De vluchtmodellen zijn in augustus 1973 afgeleverd. En hardware altijd gesoldeerd moest worden, waarna als alles omdat projecten per definitie in de tijd begrensd zijn, werd weer in elkaar gezet was, een mechanische en elektrische gelijktijdig het ANS team in Geldrop ontbonden. test nodig was. In de praktijk bleek dit gelukkig nogal mee te vallen. En daarna bij Philips Het ontwikkelen en produceren van digitale standregel- Na afloop van het ANS project is de verantwoording voor eenheden bood ook een paar bijzondere uitdagingen. Zo is de Philips activiteiten in de ruimtevaart door de Raad voor de Fijne Zon Sensor een speciaal IC ontwikkeld waarvan Bestuur neergelegd bij Hollandse Signaal Apparaten van 1000 exemplaren zijn gemaakt die grotendeels voor (HSA), het huidige Thales. Als eenmalig researchproject kwalificatie dienden. Ook voor de Intermediate Zon Sensor had het zijn doel, het opbouwen van kennis, bereikt, en zijn speciale detectoren gemaakt. De stersensor hadden we traditiegetrouw ging de activiteit dan over naar wat toen uiteraard gedacht uit te rusten met een Philips Plumbicon, een Product Divisie heette. Het projectmatige karakter van een door Philips uitgevonden camerabuis. Die bleek echter ruimtevaart met zijn hoge specificaties paste het beste bij voor deze toepassing totaal ongeschikt, zodat er in een laat defensiewerk. Maar daar telde financieel rendement wel tijdstip een alternatief gevonden moest worden (een image mee, daar gold de eis dat één man in de ontwikkelgroep dissector tube). Voor de reactiewielen is veel onderzoek aan voor 10 man werk moest opleveren in de fabriek. Een eis lagers gedaan. Anders dan gebruikelijk draaiden die, net als waar ruimtevaart niet aan kon voldoen. Op termijn is dit de lagers van de Horizon Sensor, in vacuüm. Dat spaarde een van de redenen geweest waarom Philips gestopt is het gewicht van een gasdichte behuizing. De Fijne Zon met ruimtevaart. Overigens zouden ook wij, de pioniers Sensor werkt met een cilindrische Cassegrain telescoop, uit binnen Philips op dit gebied, nooit meer een tweede pro- één stuk gefreesd om thermische en uitlijn problemen te ject op de ANS manier gestart hebben. Veel kosten waren voorkomen. Om gewicht te sparen zijn veel onderdelen van zwaar onderschat door gebrek aan kennis, en de vele single magnesium gemaakt. Voor de computer had dat tot gevolg point failures waren te riskant, bovendien waren te veel dat die alleen met speciaal aan te brengen handvatten kon componenten van de grond af aan ontwikkeld. Met die worden gehanteerd om te voorkomen dat de behuizing meerkennis zou een tweede project veel duurder zijn ge- kapot geknepen zou worden. Een extra complicatie was worden. Maar het doel was kennis opbouw en dat is bereikt. dat de brandbaarheid van magnesium weer allerlei extra Met het uiteenvallen van de groep in Geldrop is die kennis maatregelen in de werkplaats nodig maakte. verdeeld over het hele concern. Naast technische kennis Al met al bestond het standregel- en het computer- betrof het hier vooral de kennis hoe een groot project te subsysteem bijna geheel uit nieuw ontwikkelde eenheden, sturen. Systems Management biedt een structuur waarin die allemaal volledig gekwalificeerd moesten worden. Dat planning, specificatie, interface control en dergelijke op hield nogal wat risico in. We hebben ook geluk gehad. Door systematische wijze worden ingezet om een groot project de strenge eisen aan laag gewicht en gering energiegebruik overzichtelijk te houden. Nadat we eenmaal geleerd had- was redundantie niet mogelijk. De satelliet zat daardoor den langs deze lijnen te werken heeft het ons vaak verbaasd vol met mogelijke “single point failures”, plekken waar dat het zo weinig toegepast wordt. Nog steeds is het niet één falend onderdeel het einde van de missie zou hebben volgen van een dergelijke structuur de reden van het falen betekend. Het pleit voor de kwaliteit van het vakmanschap van grote projecten. tijdens de productie en test dat dit niet gebeurd is. Vervolg bij Hollandse Signaalapparaten Organisatie en planning Als Product Divisie had HSA natuurlijk andere doelstel- Aan het begin van de studie werkten we met een paar man lingen dan het NatLab. Het volgende grote Nederlandse aan het project, ten tijde van het afleveren van de vluchtmodellen werkten in Geldrop ruim 200 man aan de ANS. In de loop van het project zijn er dus bijna 200 man aangenomen Apollo ANS en ingewerkt, zijn er procedures en planningen geschreven, schone ruimtes gebouwd, testapparatuur ontwikkeld en Woordlengte 16 bits 16 bits gebouwd. De eerlijkheid gebied toe te geven dat niet alles Kloksnelheid 2 Mhz 100 kHz van tevoren gepland was. Er kwam dus een punt waarop 2048 words RAM (magne- 28K 16 bits het duidelijk was dat de lanceerdatum nooit gehaald zou tic core memory) worden als er niet direct ingegrepen werd. Toen is besloten Geheugen 36,864 words ROM (core het Qualification Prototype te laten vervallen en 45 man Geen rope memory) aan de bezetting toe te voegen. Dat is toen in 2 maanden geregeld. Gelukkig zijn de kosten voor het NatLab deel Consumptie 55 W 8 W nooit een beperking geweest. We hadden een fixed price Gewicht 32 kg 8 kg contract, maar daar zijn we behoorlijk overheen gegaan. Afmetingen 61 x 32 x 17 cm = 33.2 dm3 volume 10 dm3 Dit was dan ook research, dat, zoals toen gebruikelijk, door Philips zelf werd gefinancierd. Een vergelijking tussen de Apollo Guidance Computer en de ANS computer.

RuimtevaartRuimtevaart 2016 2016 | |4 4 13 ruimtevaartproject IRAS, waarvan zij het Philips deel invul- stroom van projecten nodig, die in de tijd overlappen. den, is dan ook binnen planning en budget uitgevoerd. Vóór En die waren er niet. Ieder land had weliswaar zijn eigen die tijd hebben ze de Faint Object Camera Computer voor nationale programma maar daar had je als bedrijf uit een Hubble ontworpen en een vliegwiel voor de Orbital Test ander land geen toegang toe. De grote landen, Frankrijk, Satellite (OTS) gebouwd. Later zijn ze lid geworden van Duitsland, Italië en Engeland, ontwikkelden in die natio- het KOSMOS consortium en hebben langs die weg mee- nale programma’s communicatie/ broadcasting of meteo/ geboden aan de European Remote-sensing Satellite (ERS). remote sensing satellieten, maar de kleine landen konden Dat project is echter gegund aan de andere aanbieder uit zich dat niet veroorloven en hadden ze ook niet nodig. Uit Duitsland, de grootste geldschieter. de samenwerking van die grote landen zijn de huidige fami- Na de succesvolle lancering van IRAS heeft HSA meege- lies van commerciële satellieten ontstaan. En zo hebben we werkt aan de Tropical Earth Resources Satellite (TERS) de aansluiting daarbij gemist. studie. Dat project is gestopt omdat Indonesië de vereiste ESA had weliswaar grote programma’s maar die moesten 1% van de kosten niet wilde dragen. De laatste activiteit verdeeld worden over de deelnemende landen en lagen van betekenis was een studie met het NatLab voor ESA aan in de tijd te ver uit elkaar. Nationale programma’s werden een switchmatrix voor baseband switching. ESA wilde te gebruikt ter voorbereiding van het maken van goede veel foreground én background kennis voor een te gering aanbiedingen, maar dit zogeheten flankerend beleid in bedrag. Niet lang daarna heeft de Raad van Bestuur van Nederland was eigenlijk niet voldoende om twee bedrijven Philips HSA ontheven van de plicht ruimtevaart te bedrij- op systeemniveau bezig te houden. ven namens het hele concern. Vanaf dat moment zou HSA dus alleen aanbieden als ze er zelf brood in zagen. Bedenk Uniek project resultaat daarbij dat goede ingenieurs en technici in die tijd moeilijk Dit alles neemt niet weg dat de ANS een uniek project was. te vinden waren en dat HSA volop werk had in zijn kernac- Uniek in de zin dat het de enige keer is geweest dat in Ne- tiviteit; radarvuurleiding. Dit was dan ook het einde van de derland een volledige satelliet is ontwikkeld en gebouwd, ruimtevaartactiviteiten van Philips. uniek in de zin dat het de eerste satelliet in de wereld was die volledig computergestuurd zijn werk heeft gedaan, Waarom ook Signaal stopte met ruimtevaart uniek ook in de zin dat het project voor een groot deel is Maar er was nog een ander probleem: continuïteit. Een uitgevoerd door jonge mensen als eerste activiteit na hun volwaardige ruimtevaart groep zou al gauw 50 man heb- afstuderen, mensen die de opgebouwde kennis hebben ben geteld. Om die aan de gang te houden is een continue meegenomen en verspreid door het hele Philips concern.

Voortgedreven door een satelliet Een beschrijving van ANS grond segment operaties

Martin Lamers

Voor het ANS-team van het NLR was het uitvoeren van Het grondsegment de operaties van een satelliet een grote uitdaging met Voor de datacommunicatie naar de satelliet, de uplink, ont- blijvende herinneringen. Na een beschrijving van het wikkelden wij een software pakket om de wensenlijst van de grondsegment worden de operaties beschreven met astronomen om te zetten in de boodschappenlijst voor de vele bijzonderheden. OnBoard Computer (OBC) van ANS: het Satellite Operation Program (SOP). Zo verzorgde bijvoorbeeld het programma Een groep medewerkers van het NLR begon in 1971 aan de PrePass (PRP) de vertaling van de hemelcoördinaten van ontwikkeling van ANS Ground Operations (AGO). Al gauw sterren naar ‘setpoints’ voor de stand sensoren van ANS. reisden wij wekelijks op en neer naar Darmstadt, bij wijlen In de ‘downlink’ verzorgde het software pakket PostPass op weg naar Schiphol ’s winters met de auto in een greppel Evaluation (PPE) de decommutatie (uiteenrafeling en glijdend. In Darmstadt, ook wel Houston am Rhein ge- vertaling) van de gecodeerde gegevens uit het geheugen noemd, waren wij te gast bij het European Space Operations van de OBC naar leesbare tekst en getallen. Deze twee pak- Centre (ESOC). Eind 1972 werd verhuizing richting Darm- ketten draaiden op een toentertijd befaamde en als groot stadt noodzakelijk. Na de lancering transformeerden de en krachtig beschouwde batch-computer, de IBM370. Voor softwareontwikkelaars zich tot operators om onze software de ‘realtime’ behandeling van data tijdens de grondstation en ontwikkelde operationele procedures zelf te gebruiken. passages ontstonden programma’s voor de IBM1800 in

14 Ruimtevaart 2016 | 4 Darmstadt en voor de Honeywell H316 in het hoofdgrond- Aanpassing van de plannen station in Redu, België. Direct na de zeer spannende lancering op 30 augustus 1974, Vóór de passage werd het SOP van de IBM370, via de bleek het nodig het vluchtplan (FOP) drastisch aan te pas- IBM1800, naar de Honeywell316 van het hoofdgrondsta- sen. Hoewel ANS succesvol in ‘orbit’ kwam, was het wel een tion in Redu verzonden. verkeerde baan: 250 - 1025 km in plaats van 450 - 550 km. Gedurende de passages werden allereerst de housekeeping Van de voorspelling van grondstation passages klopte niets gegevens van ANS beoordeeld op displays in de Opera- meer. Het FOP ging helemaal op de schop en moest in snel- tion Control Room (OCR) in Darmstadt. Daarna volgde het treinvaart drastisch worden herzien. Het lage perigeum had dumpen van de inhoud van de zeven geheugenblokken nogal wat gevolgen. van de OBC met de gegevens van de drie experimenten, De zonne-eclips voor ANS kwam al in december in plaats SoftXray-eXperinment (SXX), HardXray-eXperiment (HXX) van in de zomer. Het lanceervenster van eind augustus tot en UltraViolet-eXperiment (UVX). eind september, was mede bepaald om zolang mogelijk de Het meest belangrijke en omvangrijke van de te ontwik- zon te zien als energiebron en als standregelreferentie. kelen procedures was het Flight Operation Plan (FOP), het Extra hinder door de Van Allen gordels ontstond. Deze draaiboek voor de uitvoering van de In Orbit Checkout (IOC) stralingsgebieden veroorzaakten verzadiging van meetre- van ANS gedurende de eerste twee weken na lancering. In gisters van de X-ray experimenten SXX en HXX, waardoor het FOP werd tot op seconden nauwkeurig voorgeschreven de meetregisters gevuld waren met getallen die, hexadeci- welke activiteiten tijdens de opeenvolgende geplande maal gezien met F-en (allemaal 1-en) begonnen. Hierdoor grondstation passages, als contact met de satelliet is ge- waren de markeringen in de opgeslagen gegevensstroom, vestigd, dienden te worden uitgevoerd. Het werd een dik de zogeheten EventRelatedData, beginnend met FFF, niet boek van honderden bladzijden. Voor het uitvoeren van de meer uniek. Decommutatie van de gegevens was dan on- IOC waren meer grondstations nodig dan alleen het Redu- mogelijk of bijna onmogelijk. grondstation. Daarom werd aanvullend gebruik gemaakt Veel passages waren minder dan 10 minuten, zoals bij de van negen NASA-grondstations. nominale baan van 450 x 550 km. De passageduur in het pe- Andere procedures betroffen het verwerken van aanvragen rigeum was maar 4 minuten. Zulke passages zijn niet alleen van grondstation passage bij ESA en NASA, contact maken erg kort om het benodigde werk te verrichten, maar de sa- met grondstations voor de start van een passage, de wijze telliet komt dan te weinig boven de horizon om voldoende van verzenden van een commando naar de satelliet, het lang storingsvrije ontvangst van het telemetrie-signaal opstellen van het wekelijkse ANS Pass Performance Report, te hebben. De kwaliteit van ontvangst van de telemetrie de liaison met onze gastheren van ESOC. in een aantal ‘dumps’ van geheugen blokken liet vaak te Het SuitCaseModel van ANS bevatte enkele real-time en wensen over. De dumps van de geheugenblokken bevatten representatieve, subsystemen van ANS, zoals het onboard fouten. Achteraf konden de fouten zoveel mogelijk worden computer subsysteem, het zendersubsysteem, ontvan- geëlimineerd na een volgende goede dump. Dit was bijna gersubsysteem en de telemetry- en telecommandsub- ondoenlijk bij perigeum passages. systemen. Daarmee testten wij ons AGOsubsysteem, de Er was meer hinder van de rest-atmosfeer op lage hoogte wijzigingen in de onboard software in het bijzonder, en vóór en meer, wisselende, invloed van de zon op de dichtheid de lancering, voerden wij simulaties uit van grondstation van de restatmosfeer. De baanvoorspellingen waren on- passages voor onze training als ‘operators’. voldoende nauwkeurig; de tijdfout kon na enkele 12-uurs perioden wel 30 seconden bedragen, oftewel 2º in positie afwijking). Verhoging van de frequentie van de baanvoorspellingen tot haar maximum van twee maal per week gaf onvoldoende soelaas. ANS gingen wij daarom gebruiken

De dataverwerking in het ANS grondsegment. De IBM370 in Darm- stadt werd gebruikt voor batch-processing en de IBM1800 was voor de real-time toepassingen. Naast het REDU station werden er ook 9 NASA grondstations gebruikt.

RuimtevaartRuimtevaart 2016 2016 | |4 4 15 Het passage plan bord. In de tijd van ANS werd nog met ponskaarten gewerkt en met klas- sieke computeruitdraai.

voor meting van haar eigen baan. Met de data van elk SOP, dus na elke 12-uurs periode, werden de verschillen tussen zaamheden in de ‘dagdienst’. de voorspelde tijdstippen en de feitelijke tijdstippen van de In ‘dagdienst’ werden verbeteringen aangebracht in onze sterwijzing uit dat SOP bepaald; het gemiddelde daarvan software. Daarnaast bleek het gewenst om allerlei hulpsoft- werd gebruik als update van het starttijdstip van het SOP ware te ontwikkelen waarvan wij de behoefte van te voren volgend op het juist geladen SOP. Overigens bleek bij niet hadden voorzien en dit betrof met name de gevolgen analyse van de reeks een asymmetrie in het verloop van de van de fluctuerende rest-atmosfeer. waarden; ANS was vaker sneller dan langzamer. Onderzoek Bij de aanvang van de routine fase kregen we ook – niet ge- wees uit dat in bepaalde runs van het baanvoorspellings- heel verwacht – het beheer van de software van de OBC op programma het frontaal oppervlak van ANS abusievelijk op ons bord. Dat beheer bleek aan het einde van de operaties nul werd gesteld en daarmee de weerstand in de restatmo- in december 1975 wel tot zo’n vijftig wijzigingen te hebben sfeer: een te snelle ANS. geleid. Bovengenoemde resulteerde in meer werk dan verwacht. Zo raakten wij in een 12-uurs ritme, om in de vroege och- Uitbreiding van het NLR-team zat er niet in. Gelukkig wer- tend en aan het begin van de avond een nieuw SOP te laden den wij gedeeltelijk uit de brand geholpen doordat we al boven Redu en om terzelfder tijd de data uit de geheugen- drie ervaren mensen werkzaam bij ESOC konden inhuren. blokken van de OBC te ‘dumpen’. Tussen die Redu passages Op het eind van dat half jaar bleek dat we nog een half jaar waren wij in touw met de NASA-grondstations om additi- moesten blijven rennen en toen nog een keer: anderhalf onele datadumps te verkrijgen. Het geheugen van de OBC jaar in plaats van een half jaar. Steeds weer hadden wij geen was namelijk te klein (65 kB) om daarin de gegevens van gelegenheid om de onderbemanning aan te pakken, anders alle waarnemingen van een 12-uurs periode van een SOP, dan met overwerk (bijvoorbeeld met 1300 uur in een jaar). op te kunnen slaan. Zo bleek bijvoorbeeld het verkrijgen van dumpstation pas- Aldus gingen wij typisch vier maal per dag de strijd aan om sages van NASA veel heen-en-weer telexen te vergen. Dit bij iedere passage uit te voeren wat moest worden gedaan. was onder meer een gevolg van andere NASA activiteiten Binnen die passageduur is tijd nodig om a) te wachten op die steeds vaker voorrang kregen. ANS begon bij lancering een ongestoord satellietsignaal nadat ANS boven de lokale met prioriteit 1. De prioriteit bleef hoog tijdens de veertien horizon is verschenen b) de housekeeping van de satelliet dagen van de Checkout. te controleren c) boven Redu het SOP te laden (½ minuut) Philips nam het voortouw voor de introductie van System d) de zeven geheugenblokken afzonderlijk te dumpen (2½ Engineering in het ANS project en wij plukten daar de minuut) e) benodigde commando’s te versturen, bijvoor- vruchten van. Zeker voor ons team, waren de adviesdagen beeld om de telemetrie van ANS in Low Power en Low van General Electric, door Fokker en Philips ingehuurd als Speed te brengen of om in geval van slechte datakwaliteit consultant, onmisbaar. De ploeg van GE zette ons aan tot extra dumpcommando’s te geven. Hoewel het versturen training en simulatie van passages gebruikmakend van van een commando weliswaar een druk-op-de-knop actie het SuitCase Model van ANS. Maar bovenal motiveerden is, wordt deze actie voorbereid met een instructie vanuit de zij ons om eerst te specificeren en daarna pas te program- Operations Control Room in Darmstadt naar het grondsta- meren. Dat vergde wel een leercurve gedurende het eerste tion, gevolgd door een aftelprocedure naar het gewenste jaar, want dat was toentertijd nog niet vanzelfsprekend. tijdstip van commanderen. Passages van 4 minuten in de buurt van het perigeum kunnen dan te kort blijken. De operaties De samenwerking met NASA, voor ons in het bijzonder Half september was de checkout met succes voltooid en tijdens de operaties, was van grote betekenis. Dat bleek begonnen de routine operaties. Die echter gedurende de tijdens de wekelijkse iteraties voor het plannen van de vele volgende anderhalf jaar nooit routine werden; noch in de station passages die ANS nodig had en uit de responsiviteit operationele werkzaamheden, noch in de bureau werk- van NASA in urgente situaties, bijvoorbeeld als wij dachten

16 Ruimtevaart 2016 | 4 of wisten dat er met de satelliet iets aan de hand was of kon voedingbeveiligingsysteem van ANS ingreep en de “Po- zijn. Dan knalde onze prioriteit omhoog. Maar ook als een wer Emergency” toestand commandeerde. Alle niet voor gepland grondstation uitviel, dan zocht NASA onmiddellijk overleven benodigde apparatuur werd uitgeschakeld. In de naar een zo dichtbij mogelijk gelegen vervangend station. daaropvolgende dagen werd ANS weer tot leven gebracht. Een en ander resulteerde in zo’n 50 ad hoc passages. De tweede keer dat een “Power Emergency” optrad was na Meestal ging alles goed, maar twee keer was het erg schrik- een lange eclips, waardoor de batterij te veel werd ontladen ken. De eerste keer was half oktober 1974 toen bij SOP 100 terwijl de zonnepanelen nog geen of niet voldoende ener- een mislukking bleek. Wij waren al vertrouwd geraakt met gie konden leveren. Ook na deze gebeurtenis kon ANS weer een succespercentage van de sterwijzingen van zo’n 85% in vol bedrijf worden teruggebracht. per SOP. In SOP 98 daalde dat naar 70%. In SOP 99 zakte dat onderuit naar 25%, om in SOP 100 de bodem te raken: 0 Het einde van de operaties (nul) geslaagde sterwijzingen. Binnen een dag werd echter Terugkijkend waren de operaties zeer succesvol. Het een fout in de grondsoftware gevonden. SOP 101 was uiter- aantal banen voor ANS was 6906, het aantal dagen ope- aard ook een 100% failure, maar met de resultaten van SOP raties was 450, waarbij 904 SOP’s zijn gegenereerd met 102 keerde de rust snel weer. 21 laadfouten (2,5%). Het aantal grondstation passages Een tweede keer was er sprake van tweevoudig vals alarm: was 1808 (1000 Redu; 400 RealTime-NASA; 400 isolated- • Een plotselinge fout in het programmageheugen was NASA) met 55 ad hoc ingeplande grondstation passages. onschuldig, want zat op een in het lopende SOP niet ge- Het aantal sterrenwijzingen was ongeveer 25000 (typisch bruikt deel van het uitvoeringsprogramma. 25 per 12 uur). In vier procent van de gevallen was er geen • Een fout in het programmageheugen zat niet in het pro- succesvolle sterwijzing en in 4,5 procent van de gevallen gramma geheugen van de OBC, maar in de telemetrie. een verlies van sterwijzing. In totaal zijn er vijftig wijzi- Dat bleek bij inspectie van de desbetreffende nog niet gingen aangebracht in de on-board software van ANS. gewiste display in de Operations Control Room. De dump Slechts 71 dagen (15%) werden aangemerkt als NADH van het geheugenblok van het programma geheugen (Niets Aan de Hand). bevatte een telemetriefout. Op 12 december 1975 lieten wij ANS los en werd ANS in Slechts tweemaal hadden we te maken met problemen een ‘eeuwige’ hemel-scannende waarnemingsmode ge- aan boord. De eerste keer ging het om SXX. Een van de zet: detectoren van SXX was gevuld met argon gas. De detector “Last time seen, in the vicinity of Redu’; ANS Weight was afgesloten met een dunne folie; zo dun dat het argon- 129.3 kg, Height 123 cm; It ran away during orbit 6906; loa- gas weglekte. Dat was voorzien en vanuit een gastank aan ded with the Eternal SOP; will be chased by NASA-STDN”. boord gaven wij bij te lage druk in de detector ‘gass-refill’ Zo werden wij voortgedreven door een satelliet van half commando’s om de druk op niveau te brengen. Tijdens een september 1974 tot half december 1975. Eind 1975 zijn passage zagen wij dat de druk geheel was weggevallen. daarbij technologie experimenten gedaan met de inno- De gass-refill commando’s die wij toen gaven resulteerden vatieve satelliet standregeling. De operaties kwamen tot tot onze schrik in een “Power Emergency” toestand aan een eind door een besluit van staatssecretaris Klein van boord. De druk in de detector was weggevallen doordat Onderwijs en Wetenschappen. Vanaf begin maart 1976 tot het folie was bezweken. Het folie had het toen overigens eind april 1976 werden de operaties nog tijdelijk hervat na langer uitgehouden dan door de SXX-ontwerpers gedacht. het wegnemen van een aantal misverstanden. ANS is in Het toegediende gas verspreidde zich in de satelliet met de dampkring teruggekeerd in juni 1977. De astroïde 9996 als gevolg hoogspanningsvonken. Waarop het autonome ANS is ernaar vernoemd.

Wetenschappelijke resultaten ANS

Paul Wesselius

Planningen van ultraviolet (UV) en röntgenstraling Door de lancering in een elliptische baan veranderde die (X-ray) instrumenten werden gecombineerd bij het baan sneller dan gepland door de wrijving in het lage “Experimenters Processing Centre” in Utrecht. Via deel van de baanellips. Karel Wakker uit Delft maakte een datalink met Darmstadt ging de planning naar het gedurende twee jaar elke week nieuwe baanvoorspellin- ANS-team bij ESOC in Darmstadt en na up- en down- gen. Deze zogenaamde ‘Wakker’ kaarten, eens per week link gingen de verzamelde wetenschappelijke data toegestuurd, waren zeer belangrijk bij de planning van terug naar Utrecht. de ultraviolet metingen.

RuimtevaartRuimtevaart 2016 2016 | |4 4 17 Een opname van Sirius met de Chandra SS Cygni staat op 372 lichtjaar van de Röntgen uitbarsting in bolhoop NGC röntgensatelliet. De veruit helderste ster aarde. Er zijn eens per 49 dagen uitbar- 6624, waargenomen met ANS. [SRON] in het röntgen gebied is de witte dwerg stingen: dwerg nova. ANS deed voor het Sirius B, voor het eerst gemeten met eerst metingen aan SS Cygni in het zach- ANS. [http://chandra.harvard.edu] te röntgen gebied. [Huffington Post]

Het gaatje van Röntgen metingen met ANS Gesteund door een uitvoerig gesprek met astronoom Bert Brinkman John Heise en e-mail communicatie kwamen we tot de volgende samenvatting van resultaten voor de beide Bij SRON herinnert men zich het ‘gaatje van Bert Brink- röntgen instrumenten. man’ als een anekdote over improvisatie in die tijd. (Te) ANS was 3-assig gestabiliseerd en derhalve kon je lange- laat bedacht Bert dat de met gas gevulde detector met re tijd in één richting kijken. Dat was nieuw voor röntgen heel dun venster, lang op het lanceerplatform zou staan. instrumenten. Z.g. ‘transient’ (van voorbijgaande aard) Dan zou er buitenlucht naar binnen kunnen lekken. De verschijnselen konden voor het eerst gemeten worden: oplossing zou een dekseltje over dat dunne venster kun- • X-ray bursts: wegens aanslibben van materiaal op nen zijn. Echter, dat dekseltje moest er wel af vlak voor een neutronenster kan er plotseling een gigantische lancering. Derhalve was er een gaatje nodig in een ANS kernreactie ontstaan resulterend in een piek in de rönt- buitendeel. Dat was onacceptabel voor de projectmana- genstraling. ger Willy Bloemendal van Fokker, omdat het vluchtmodel • Vlamsterren in röntgenstraling, b.v. UV Ceti. al grotendeels af was. De samenbouw manager van Fok- Een parabolische spiegel met scherende inval werd voor ker maakte het gat en deksel toch, in samenspraak met het eerst gebruikt door SRON-Utrecht om zachte rönt- Bert, zonder tekeningen. Vlak voor lancering is inderdaad genstraling te detecteren, rond 500 nm. Vlamsterren, het dekseltje verwijderd. Sirius-B en sterren met actieve coronae, zoals Capella, één van de helderste dubbelsterren aan de hemel, zijn voor het eerst waargenomen. Een corona is een heel ijl heet gas, vrij ver van de ster verwijderd, maar bij de ster Waarnemen met ANS horend. Tegenwoordig zijn er vaak honderden astronomen betrok- SS Cygni bestaat uit een rode dwergster (een ster met ken bij het plannen van de waarnemingen voor een satel- relatief kleine massa t.o.v. onze zon) en een witte dwerg liet instrument. Voor het ANS-UltraViolet eXperiment (een ster aan het einde van zijn leven); ze draaien in 6,5 (UVX) deed ik dat aanvankelijk alleen. In 1973 praatte ik uur om elkaar heen en slechts 150.000 km van elkaar gedurende drie maanden met astronomen van Madison, verwijderd (Aarde en Zon staan op 150 miljoen km van Wisconsin, over OAO-2 resultaten. Daarna was er een elkaar!). ANS ontdekte zachte röntgenstraling terwijl SS meeting in het NASA hoofdkwartier in Washington, o.a. Cygni een uitbarsting had, maar later ook in de rustige met Nancy Boggess die later ook betrokken was bij IRAS fase met een factor 10 minder; ANS mat ook harde stra- en COBE. Ik praatte volop over het waarneemprogramma ling met de Utrechtse en Amerikaanse instrumenten. voor het ultraviolet instrument in ANS. Op een vraag van John Heise en ik hebben veel tijd uitgeruild om de bol- Nancy naar planningsoftware zei ik achteloos: “Oh, al hoop NGC6624 lang waar te nemen; UHURU (een ver- gereed”. Deze grootspraak maakte wel indruk vertelde kennende röntgensatelliet) had namelijk gevonden dat Reinder van Duinen, toen hoofd van de groep Ruimteon- er betrekkelijk veel röntgenbronnen in bolhopen zitten. derzoek bij de Rijksuniversiteit Groningen, mij later. Volkomen onverwacht zagen John en collega’s twee ex- Ik inviteerde astronomen voor diverse onderwerpen. plosies met een tussentijd van een paar uur; later bleek O.a. nodigde ik Stuart Pottasch uit om de waarnemingen dat de bron elke 3 uur uitbarst. aan planetaire nevels te plannen en uit te werken. Hij was een Amerikaanse astrofysicus die in 1963 hoogleraar ANS Ultraviolet Metingen werd in Groningen en heeft later speciale onderscheidin- Don Morton, één van de pioniers van meten in het ultra- gen gekregen voor zijn werk aan deze planetaire nevels. violet meende dat de belangrijkste resultaten van ANS- Bij Stuart’s 65e verjaardag heb ik een symposium mogen UVX waren: leiden over dit onderwerp. • metingen aan temperaturen van witte dwergen, heel

18 Ruimtevaart 2016 | 4 We zien het ‘actieve’ sterrenstelsel Cygnus A, in röntgenstraling (blauw), waargenomen met de Chandra satelliet; Cygnus A blijkt heel veel röntgenstraling uit te zenden. De bron ontleent zijn naam Het ANS ultraviolet instrument bestaat uit links een Cassegrain aan zijn ontdekking in het radio gebied: één van de helderste radio- telescoop en rechts het detector gedeelte. Het werd ook gebruikt bronnen die te zien zijn. Cygnus A staat op een afstand van 600 mil- om leidsterren te zoeken. (Via een leidster werd de positie van joen lichtjaar en wordt een ‘radio’ sterrenstelsel genoemd. De ra- ANS zo vastgezet dat het waar te nemen object in de spleet van diostraling (rood) strekt zich uit langs één as: een straalstroom van het betreffende waarneeminstrument stond.) Hoofdspiegel M1, in zeer snelle deeltjes, die uit de kern komen (een heel zwaar zwart het midden, en secundaire spiegel M2 leiden het licht naar M3. Het gat). Waar de straalstroom botst op het medium buiten Cygnus A doorgaande licht gaat naar de spectrometer, terwijl de rest van het wordt hij geremd en daardoor veel breder. Beide rode gebieden lig- beeldveld afgebeeld wordt op de fotokathode van een image dis- gen op 300.000 lichtjaar afstand van de kern. Geel (vooral een klein sector tube om een leidster te vinden. Via grating G worden delen gebied om de kern) toont het optische plaatje. ANS heeft voor het van het spectrum doorgevoerd naar 5 foto multiplier buizen. B1, .., eerst Cygnus A waargenomen in het röntgen gebied. [Röntgen: B4 zijn baffles. VP: raam van de zonnesensor. [[PTR 34, No. 2/3] NASA/CXC/SA; Optisch: NASA/STScI; Radio: NSF/NRAO/AUI/VLA]

Röntgen uitbarsting in bolhoop NGC 6624 met thresholds, waargenomen met ANS. [SRON] Door gebruik te maken van een spectrofotometer in plaats van filters ontstaan er mooie rechthoekige banden. Dat maakt vergelij- hete sterren, centrale sterren van planetaire nevels, ken met modellen een stuk makkelijker. De breedte van het 155 nm kanaal kan gekozen worden als 5 of 15 nm. [PTR 34, No. 2/3] • schattingen van interstellaire extinctie in de richting van planetaire nevels, • schattingen over de hoeveelheid koolstof in planetaire nevels. gevuld met een buitengewoon ijl gas en stofdeeltjes. Daarnaast wil ik hierbij ook noemen: Deze stofdeeltjes veroorzaken extinctie: het sterlicht • schatting van licht absorptie door stof (roet) tussen de wordt verzwakt omdat een deel van zijn straling wordt sterren (extinctie) in onze melkwegbuurt, weggestrooid of geabsorbeerd. Ook wordt het sterspec- • bepaling intrinsieke ultraviolet kleuren van ‘gewone’ trum verstoord: er komt meer licht in het rood door het sterren, roet heen dan in het zichtbare deel van het spectrum. We • metingen van extinctie voor de Large Magellanic kunnen dat stof met het blote oog zien! Kijk maar naar Cloud. de Melkweg: alle donkere banden die je ziet zijn ontstaan Op deze onderwerpen wordt in het volgende dieper door verduistering van sterren door roet. ingegaan. De hoop bij de bouw van het ANS ultraviolet instrument was dat de deeltjes niet kleiner zouden zijn dan 0,5 Extinctie en intrinsieke ultraviolet kleuren micrometer en dat de extinctie vlak zou zijn in het ultra- De ruimte tussen de sterren is niet helemaal leeg, maar violet. Dat was niet zo: de extinctie wordt én groter en

RuimtevaartRuimtevaart 2016 2016 | |4 4 19 Een aantal prachtige Hubble Space Telescope foto's van planetaire nevels. Deze hebben namen gerelateerd aan hun uiterlijk.

Bepaal de extinctie als volgt: (i) verwachte spectrum van planetaire nevel is glad bij 220 nm, (ii) gebruik een uniforme extinctie wet, (iii) strijk bobbel bij 220 nm glad door verschillende waarden van E(B – V) te proberen, (iv) vind de juiste E(B – V) waarde voor gladste spectrum. [AA54, 435]

afmeting heeft. Met planeten hebben planetaire nevels Ter gelegenheid van de 22ste verjaardag van de Hubble Space Te- helemaal niets te maken, maar de naam is toch blijven lescope, die op 20 april 1990 werd gelanceerd, hebben NASA, ESA hangen. en ESO een gigantische 'panoramafoto' gepubliceerd van het cen- Bepaal vervolgens de temperatuur van de centrale sterren trale deel (cluster R136) van de Tarantulanevel, een kolossaal stervor- mingsgebied op 167.000 lichtjaar afstand in de Grote Magelhaense van planetaire nevels als volgt: (i) corrigeer voor extinctie, Wolk waarbinnen ANS metingen deed aan sterren. ANS ontdekte dat (ii) corrigeer voor emissie van nevel en bereken daarna er geen 220 nm bobbel is in dit gebied. [NASA, ESA, ESO] intrinsieke fluxen tussen 150 en 330 nm. Vergelijking met modellen voor de diverse types centrale ster geeft soms sterke afwijkingen. Bepaal zo goed mogelijk de echte hel- grilliger in het ultraviolet. derheid en effectieve temperatuur. Do Kester, één van de ANS team leden, heeft vastgesteld Het koolstofgehalte in planetaire nevels kan als volgt dat er – in het ultraviolet - vergelijkbare variaties zijn in ex- bepaald worden. Er zaten in ANS twee filters bij 155 nm: tinctie én in de intrinsieke kleuren van sterren. Er lijkt wel 14,9 en 5 nm breed. Uit het verschil in intensiteit tussen een redelijk uniforme extinctiewet (verloop van de extinc- de metingen met deze beide filters kan de sterkte van tie als functie van de golflengte) in de ‘buurt’ van de Zon te de 3 keer geïoniseerde C lijn bij 155 nm bepaald worden. bestaan. Ook is de extinctiewet nog redelijk uniform vanaf Dit is een lijn vanaf het grondniveau en derhalve goed grotere golflengtes tot 200 nm; bij kortere golflengtes ko- te ‘vertalen’ naar de koolstof hoeveelheid in planetaire men grote variaties voor. Zo kunnen toch de echte kleuren nevels. De hoeveelheid koolstof (C) in 9 planetaire ne- van nabije hoofdreekssterren bepaald worden vels is gemeten. Gemeten waardes kloppen slecht met voorspellingen of metingen m.b.v. overgangen tussen Planetaire nevels en extinctie hogere niveaus. ANS vindt meestal veel minder koolstof Als je een dergelijk object in een niet te grote telescoop dan wat de auteurs daarvoor hebben gevonden: meten bekijkt lijkt het op een planeet, omdat het een zekere in de hoofdlijnen blijkt heel belangrijk te zijn.

20 Ruimtevaart 2016 | 4 ANS en de betekenis voor de huidige ruimtevaart

Piet van Otterloo, Jan de Koomen, Koos Prins, Martin Lamers, Ad Vialle, Paul Wesselius, Ed Kuijpers

Tijdens het ANS symposium zijn verschillende sprekers kan je beter de toegevoegde waarde nemen. Daarnaast en betrokkenen gevraagd een opinie te geven over de was er een discussie over keuzes van de overheid m.b.t. betekenis die ANS heeft gehad voor de Nederlandse het financieren van ruimtevaart, het streven naar een ruimtevaart. Ad Vialle leidde de paneldiscussie. Hieron- zelfscheppende industrie of het werken aan de grenzen der een korte impressie. van kennis en kunde (Bureau Bartels 1995). Ter illustratie: in 1988, 1992 en 1999 waren er respectievelijk 26, 51 en De kennis en ervaring ontwikkeld voor ANS is binnen het 28 ruimtevaartindustrieën in Nederland, maar als je kijkt Philips concern gebruikt voor het professioneler maken welke bedrijven in al die jaren in dat vak actief waren dan van de organisatie en kennisopbouw, maar toch zijn de blijken dat er ineens maar 10 te zijn die het vele “papier- ruimtevaart activiteiten later niet gecontinueerd. Piet van werk” aanpakken. Otterloo: Naar mijn weten nauwelijks iets. Sodern, een Franse Philips vestiging heeft nog geprobeerd sensoren Wat is de impact van ANS geweest op Fokker Space activi- te slijten, naar mijn herinnering heeft dat nooit omzet van teiten? betekenis opgeleverd. Philips heeft nog andere pogingen Jan de Koomen: Met de ANS hadden de Nederlandse In- gedaan om bij de ruimtevaart betrokken te raken. De dustrie en astronomen een dusdanig goede reputatie ver- combinatie Philips, defensie en ruimtevaart heeft nog worven, dat NASA het aandurfde met hen een infrarood even gespeeld ten tijde van het Amerikaanse “Strategic satelliet te ontwikkelen, de IRAS. Door ontwikkelingspro- Defense Initiative”, vaak Star Wars genoemd. Alras werd blemen met de gekoelde infrarood telescoop duurde het duidelijk dat de VS zich in defensiezaken nooit afhankelijk project anderhalf jaar langer dan gepland, maar werd een zou maken van buitenlandse ontwikkelingen. Voor Philips groot succes. was het erg moeilijk om afhankelijk te zijn van overheids- Tijdens een bijeenkomst in Washington na afloop van het programma’s en geografische return. Bij grote Europese project zei NASA Administrator James Beggs dat IRAS succesvolle programma’s waaronder bijvoorbeeld SPOT het tot dusver meest geslaagde internationale samen- is een overheidsbijdrage bij de start erg belangrijk om te werkingsproject van NASA was geweest. Elk Nederlands kunnen deelnemen. Binnen Holland Signaal dacht men voorstel voor een volgende gezamenlijke missie zou seri- met de combinatie van defensie en ruimtevaart een kans eus worden overwogen. te maken, maar ruimtevaart vraagt ook een ander type Dat deden ze ook, toen Nederland met een voorstel kwam financiering dan de defensie-industrie en dat bleek niet voor een röntgensatelliet met een door SRON Utrecht vol te houden. ontworpen instrument. Er volgden besprekingen in God- dard, de satelliet werd TIXTE genoemd (Transcient Ima- Hoe is de concurrentiepositie van Nederland verbeterd door ging X-ray Telescope Explorer). Toen er werd begonnen financiering van een groot project als ANS? een team samen te stellen voor een A-fase studie besloot Piet van Otterloo: Het Ministerie van EZ heeft indertijd de regering plotseling, op (ongevraagd) advies van de regelmatig onderzoek laten doen naar de resultaten van Raad voor Wetenschapsbeleid, geen nationaal ruimte- hun ruimtevaartbeleid. In één daarvan, gepubliceerd vaartprogramma meer te financieren, einde TIXTE. Wel in 2001, heb ik onder leiding van General Technology hebben Fokker en SRON met steun van het NIVR daarna Systems (Gerard de Boer), een behoorlijke rol gespeeld. meegedaan aan een vergelijkbaar Italiaans röntgensatel- Daaruit blijkt bijvoorbeeld dat het begrip ruimtevaart lietproject, Beppo Sax, dat goed geslaagd is met bijdragen slecht gedefinieerd is. De vraag is dan of een ruimtevaart- van SRON voor een aangepast TIXTE instrument en Fok- bedrijf flight hardware moet leveren of is de verwerking ker voor de standregeling. Na de lancering van IRAS is in van aardobservatiebeelden al voldoende. Een bedrijf 1983 door een werkgroep van Fokker, HSA, TNO, NLR, dat slechts één keer iets aanlevert is praktisch ook geen SRON en ITC voor het NIVR een fase A studie uitgevoerd ruimtevaartbedrijf. Wij hanteerden destijds het criterium voor een Tropical Earth Resources Satellite, TERS, voor In- dat een bedrijf vijf aaneengesloten jaren tenminste 5% donesië. Het project is niet doorgegaan omdat Indonesië van zijn omzet uit ruimtevaart gehaald moest hebben de vereiste 1% van de kosten niet wilde dragen. om mee te tellen. Daarnaast was er een discussie of het zelfstandige bedrijven moesten zijn met winstoogmerk, Wat is de impact van ANS geweest op NLR activiteiten? of dat NLR, universiteiten en TNO hier ook bij hoorden. Koos Prins: De rol van het NLR bij het ANS project betrof Verder moet je erg oppassen met omzetcijfers want de grondoperaties, uitgevoerd bij ESOC in Darmstadt. Een door het grote aandeel van ingekochte dure onderdelen belangrijke innovatie was de hiervoor benodigde totaal

RuimtevaartRuimtevaart 2016 2016 | |4 4 21 De direct betrokkenen in een discussie- ANS sensordiscussie met v.l.n.r. Ton van Een foto genomen na afloop van het ANS panel na de presentaties over ANS v.l.n.r. Ingen-Schenau, Piet van Otterloo, Johan mini-symposium georganiseerd door het Piet van Otterloo, Paul Wesselius, Mar- Leijtens en Jan de Koomen. [Koos Prins] NRM en NVR. Het reserve vluchtmodel tin Lamers, Jan de Koomen en Ad Vialle. van ANS was voor de gelegenheid ge- [Koos Prins] plaatst naast het podium. [Koos Prins]

nieuwe aanpak omdat het een programmeerbare satel- vergelijkbaar. Tegenwoordig is er wel een grotere scheiding liet betrof. Een onderdeel van die grondoperatie taak was tussen software-ontwikkelaars en operaties. Hoe was het ook het onderhoud van de on-board software. Naast de NLR team in Darmstadt opgebouwd? initiële software aanpassingen vanwege de foute baan, is Martin Lamers: Om één stoel alle dagen 24 uur warm te een voor die tijd unieke demonstratie van de herprogram- houden zijn 7,2 mensen nodig. Wij moesten tijdens de meerbaarheid gegeven, via een door het NIVR gesubsidi- routine operaties twee posities in de Operations Control eerd project vlak voor het einde van het functionele leven Room (OCR) gedurende 16 uur per dag vullen: Spacecraft van de ANS. Het PID standregel-algoritme voor de scan-as Director (SD) en Spacecraft Controller (Spacon). De positie (Z-as) werd in de vliegende satelliet vervangen door een Network Controller (Network) werd verzorgd door ESOC. Kalman filter en een pole-placement regel algoritme. Drie van ons leidden zichzelf voor lancering op tot SD Deze aanpassing van de on-board software heeft een tijdens gesimuleerde passages gebruikmakend van het halve dag als in-orbit experiment succesvol meegevlogen, Suitcase Model. Drie SD’s bleek na een paar maanden niet gewoon tijdens de astronomische metingen. houdbaar. Het leidde niet alleen tot overwerk maar ook Vooral door het succes van ANS waren in Nederland de tot overbelasting en ook voor het thuisfront een belasting. geesten rijp voor een tweede satelliet project: IRAS. De rol van het NLR bij IRAS betrof wederom de grondope- Ad Vialle merkte aan het begin op dat er vaker geïmprovi- raties. Daarnaast kwam de ontwikkeling en het testen seerd moest worden. Kort voor lancering (tijdens de Flight van de on-board software (OBS), de ground checkout Readiness Review) werd vastgesteld, dat het magnetisch equipment (GCE), en de standregel (ACM) tests. Deze moment van ANS met uitgeklapte zonnepanelen 0.68 Am2 taken werden aan het NLR toevertrouwd mede op grond was. De gewenste 0 Am2, die de effectiviteit van magneet- van haar opgedane expertise bij ANS. Na afloop van spoelen en reactiewielen maximaal maakt, gebruik makend IRAS project vreesde men bij de afdeling Ruimtevaart van het aardmagnetisch veld, was gekalibreerd met inge- van het NLR een flinke dip in projecten omdat een groot klapte zonnepanelen. Kort voor lancering moest hij zorgen aantal medewerkers vele jaren fulltime aan IRAS hadden voor op maat gemaakte extra magneetjes en compensatie- gewerkt. Niets bleek minder waar. Direct na afloop van gewicht voor deze magneetjes. M.b.t. system engineering het IRAS project werd vol ingezet op ESA werk, met 12 zijn er na ANS ook ontwikkelingen geweest. Vandaar de ingediende voorstellen waarvan er zo’n 10 werden ge- vraag of de stijl van management en improvisatie in de tijd wonnen. De oorzaak moet worden gezocht in de grote van ANS en tegenwoordig veel verschilt? voorsprong die de Nederlandse ruimtevaart als geheel Ad Vialle: Het grote verschil zat naar mijn mening in de had opgebouwd t.o.v. de rest van Europa op het gebied zeer korte aansturing, die toen mogelijk was. Bij Fokker van satellietontwerp met een in-flight programmeerbare Ruimtevaart was meer dan de helft van het personeel on-board computer. Globaal pas 10 jaar na de vlucht van direct of indirect betrokken bij het ANS project. Ook an- ANS is ESA aarzelend begonnen met het toepassen van dere Fokkerafdelingen hebben veel bijgedragen aan de een boordcomputer. bouw van de satelliet. ANS moest bovendien bewijzen, De nationale satellietprojecten ANS en IRAS hebben de dat de Nederlandse industrie klaar was om (sub-) systeem Nederlandse ruimtevaart destijds een enorme boost ge- verantwoordelijkheid te kunnen dragen bij Europese pro- geven dankzij de verantwoordelijkheid op satellietniveau jecten. De korte aansturing maakte probleemoplossing en de zeer geslaagde innovatieve aanpak op tal van terrei- gemakkelijker omdat medewerking van hoog tot laag en nen. In een klap kon Nederland concurreren. Ook het NLR voor alle mogelijke expertises vanzelfsprekend snel en heeft nog vele jaren kunnen profiteren van deze vliegende kwalitatief beschikbaar werd gemaakt. Ook viel bij Fok- start. ker in die beginfase van de Ruimtevaart de hiërarchische leiding en de projectleiding samen, dat is in een multi- Hoewel er veel verbetering is geweest m.b.t. de hardware en project omgeving niet de norm, maar heeft toen zeer communicatie lijken de grondoperaties van tegenwoordig positief gewerkt.

22 Ruimtevaart 2016 | 4 Het verhaal over de wetenschap laat zien dat er in ieder ge- Na ANS zijn er nog vele röntgen en ultraviolet satellieten val veel wetenschappers en ingenieurs betrokken bij ANS een geweest. De ANS röntgen metingen aan sterren en de zeer succesvolle carrière hebben gemaakt. Ook is duidelijk ontdekking van de “burster” bronnen waren volledig dat een gedistribueerde aanpak van astronomie operaties nieuw. Dezelfde metingen, met veel betere instrumenten, nodig is en deze is op veel grotere schaal geïmplementeerd zijn vaak herhaald, zodat deze resultaten nu niet meer in het huidige astronomie onderzoek. Hoe moet ANS gezien gebruikt zullen worden, vermoed ik. De metingen van worden in vergelijking met de huidige astronomie projecten? het ultraviolet instrument borduurden voort op die van Paul Wesselius: Wat mij zelf opvalt, is de enorme verbe- de OAO-A2 satelliet. Na ANS zijn er geen fotometrische tering van de dataprocessing voor de data van astro- metingen meer gedaan in het ultraviolet voor zover ik nomische satellieten. Zelf was ik indertijd Experiment weet; wel veel spectra zijn er gemeten, tot verder in het Coördinator voor een experiment en moest veel alleen ultraviolet dan ANS. In die zin is de ANS catalogus van in doen. Tegenwoordig zijn de teams veel groter, maar de het ultraviolet gemeten sterren en objecten bij 155, 180, organisatie concepten zijn vergelijkbaar. 220 en 250 nm nog steeds uniek.

advertentie

Nieuwe mogelijkheden van ruimte-instrumenten

We leven in een interessante tijd voor het meten vanuit de Luchtverontreiniging is een probleem van onze tijd. Voor het ruimte. Technologische voortgang, onboard analyse en meten hiervan worden door cosine twee instrumenten ont- miniaturisatie laten nu betaalbare grote constellaties toe, wikkeld: een imaging spectrometer (Gas Imager) kan gassen waardoor veel vaker en goedkoper meer factoren gemeten in de atmosfeer meten en een imaging polarimeter (POLA) kunnen worden. Hierdoor ontstaan veel nieuwe toepassin- meet fijnstof. gen voor commercieel satellietgebruik. De resultaten kunnen onder meer gebruikt worden voor cosine measurement systems is een wereldwijde leider in verbetering van de volksgezondheid en controle van uitstoot. ruimte-instrumenten en heeft 5 instrumentlijnen die van De resultaten van dit soort metingen kunnen via het inter- belang zijn voor de toekomst van het meten van de wereld net direct toegankelijk worden gemaakt. In de toekomst is per satelliet. De instrumenten hieronder zijn in ontwikkeling steeds uitgebreidere informatie over onze wereld, niet ouder of beschikbaar voor kleine satelliet en UAV. dan een paar uur, met een muisklik of swipe binnen bereik. Hyperspectral imaging is een veelzijdige techniek, waarbij het spectrum van het licht op ieder punt wordt gemeten. Bekijk de wereld met andere ogen - cosine measurement systems Voorbeelden van toepassingen zijn waterverontreiniging, landbouw, navigatie en menselijke activiteit. De zeer kleine HyperScout® (zie foto), is door cosine ontwikkeld om de techniek voor het eerst beschikbaar te maken voor kleinere satellieten. AMS (agricultural monitoring system) is een Nederlands consortium dat wereldwijd landbouw gaat ondersteunen met satellietmetingen. cosine ontwikkelt het instrument, dat via een nieuwe techniek eigenschappen van velden zal meten. De boer kan zijn veld vervolgens optimaliseren met behulp van de resultaten. Laser altimetrie is een techniek om door de vliegtijd van het licht afstanden te meten. De ALART altimeter is ontworpen om hoogteverschillen in het aardoppervlak, diepte van water en afstanden tijdens navigatie in kaart te brengen. HyperScout®

Ruimtevaart 2016 |4 23 24 Ruimtevaart 2016 | 4 Ruimtevaart 2016 |4 25 Recensie ‘Mensen op Mars’

Michel van Pelt

De auteur van ‘Mensen op Mars’, Joris van Casteren, schrijft in zijn boek over de Nederlandse organisatie Mars One. “Ik hanteer een eigen manier van kijken en schrijven, waardoor er van objectiviteit, zo die al bestaat, niet altijd sprake hoeft te zijn.” Hetzelfde geldt voor de auteur van deze recensie, die in het boek beschrijvingen van en interviews met een hele reeks (NVR-)bekenden tegenkwam. De lezer is hierbij gewaarschuwd, zowel wat betreft boek als recensie.

Zoals bekend wil Mars One de rode pla- Herschel en Huygens hebben gewerkt. als het Space Exploration Initiative van neet koloniseren door geselecteerde vrij- Ook daar is hij vooral geïnteresseerd in President Bush Senior, het Constellation willigers er zonder terugkeermogelijkheid de menselijke kant, en waarom ze zo in programma van Bush Junior en NASA’s heen te sturen. Zo moet de onderneming de ban raakten van die rode stip aan het huidige ‘Journey to Mars’ programma, die flink goedkoper worden dan de regu- firmament. Jammer is wel dat meer- re voor de plannen van Mars One veel rele- liere bemande Marsmissie-plannen van cente, ruimtevaart-gerelateerde plannen vanter zijn, niet worden behandeld. Voor- bijvoorbeeld NASA, waardoor al omdat juist frustratie over het het geheel gefinancierd moet maar niet van de grond komen kunnen worden door een private van de bemande Marsplannen onderneming via verwachte in- van overheidsorganisaties als komsten uit media-rechten en NASA en ESA een grote motor sponsoring. is achter de radicaal alternatieve Van Casteren is geen ruimte- opzet van Mars One. vaartexpert, maar dat past juist Het boek is vlot geschreven, goed bij de opzet van dit boek, door de insteek zowel interes- waarin we de journalist volgen in sant voor een algemeen publiek zijn wat meanderende zoektocht als voor ruimtevaartliefhebbers, naar de mensen achter Mars en ook humoristisch in een soort One. De auteur gaat op bezoek onderkoelde Simon Carmiggelt / bij de organisatie en bij mensen Louis Theroux-stijl, vooral in de in binnen- en buitenland die beschrijvingen van de diverse zich kandidaat hebben gesteld geïnterviewden. voor een enkele reis Mars, om er Maar juist bij dat laatste zijn een achter te komen wat hen drijft en hoop kanttekeningen te zetten. wat hun achtergronden zijn. Hij Het lijkt er op dat velen die met ondervraagt daarnaast diverse de auteur spraken niet beseften ruimtevaartexperts en weten- dat hun uitspraken woordelijk in schappers om een idee te krijgen een boek zouden verschijnen, en hoe haalbaar het allemaal is en zeker niet dat de mening van de hoe serieus Mars One genomen auteur over hun karaktertrekjes, moet worden. uiterlijke kenmerken en huiselijk Een parallel verhaal vormt zijn interieur in detail beschreven reis langs plaatsen die iets met de zouden worden (deze indruk historische fascinatie voor Mars is door een aantal besproken te maken hebben, zoals waar de personen bevestigd). De tech- beroemde astronomen Brahe, niek van de auteur lijkt te zijn

26 Ruimtevaart 2016 | 4 geweest om zo min mogelijk op te vallen en niet al te veel vragen te stellen, maar de bezochte personen vooral flink door te laten babbelen om daar vervolgens de meest opvallende uitspraken uit te halen. Een aantal geïnterviewden zegt daarbij ook niet goed geciteerd te zijn, geen mogelijkheid te hebben gekregen om iets te corrigeren, en ook niet op de hoogte te zijn gesteld dat er een boek was uitgekomen waarin ze soms een vrij grote rol spelen (hoewel de commotie rond eerdere boeken van Joris van Cas- teren wat dat betreft een waarschuwing had kunnen zijn). Beschrijvingen als hoe onhandig een geïnterviewde een sinaas- appel pelt of hoe rommelig iemands huiskamer eruit ziet geven een, naar mijn mening vaak onverdiend, beeld dat aan veel Mars-enthousiastelingen een steekje los zit. Dit geldt trouwens ook voor zijn beschrijvingen van een aantal beroemde Het boek in de etalage. [Joris van Casteren] astronomen, dus de “slachtoffers” zijn in ieder geval in goed gezelschap. Aan de maatschappelijke eisen, verwachtingen voorkomt. Belangrijkste conclusies: Mars andere kant is het wel interessant hoe en politieke systemen straks blijkbaar One heeft het moeilijk, een Utopia op “wij” schijnbaar door de buitenwereld, gewoon mee naar Mars. Mars zal waarschijnlijk een utopie blijken, of althans door van Casteren, worden Uiteindelijk blijkt de auteur weinig en het is geen goed idee om Van Casteren gezien. vertrouwen te hebben in kolonisatie voor een gesprek thuis uit te nodigen. De observerende stijl levert wel een van Mars door Mars One en de door de aantal (voor mij althans) nieuwe inzich- organisatie voorgeselecteerde astronaut- ten op, zoals dat veel van de bezochte kandidaten, hoewel hij (vooral in inter- Mars One astronaut-kandidaten op hun views naar aanleiding van de uitgave) te Mensen op Mars – relaas van nieuwe wereld een soort Utopia lijken te kennen geeft wel te verwachten dat Mars een manmoedige poging verwachten, een nieuw begin voor zowel ooit gekoloniseerd gaat worden. Hij heeft Joris van Casteren hen persoonlijk als voor de mensheid in daarbij echter meer vertrouwen in pio- het algemeen. Alleen blijken hun menin- niers als Elon Musk van SpaceX (het boek Uitgeverij Prometheus gen over hoe de samenleving op Mars er werd uitgebracht voor de veelbesproken 2016 uit moet gaan zien sterk te verschillen en presentatie van Musk tijdens de IAC). ISBN 9789044628722 ook vaak niet compatibel te zijn; zoals Al met al is ‘Mensen op Mars’ een zeer 336 pagina's bij eerdere kolonisaties op onze eigen leesbaar, onderhoudend en interessant € 19,95 planeet het geval was, vliegen de diverse boek, waar je echter liever niet zelf in

Mars One concept voor een basis opgebouwd uit aan elkaar gekoppelde individuele landers. [Mars One - Bryan Versteeg]

Ruimtevaart 2016 |4 27 Thomas Reiter, een bevlogen mens

Angèle van Oosterom

Ruim 350 dagen, 4 uur en 55 minuten zweefde Thomas Reiter in totaal tussen onze blauwgroene planeet en de oneindigheid van het heelal. Zijn carrière telt daarbij ook nog 2000 vlieguren in militaire toestellen. Na de hectische en dynamische omgeving van de luchtmacht en daarna de twee ruimtestations Mir en ISS werkt hij nu alweer acht jaar in verschillende leidinggevende posities bij ESA.

an 2011 tot begin 2016 was hij kunnen rond hun lengteas draaien. In aan boord van het ruimtestation is het Director Human Spaceflight vergelijking daarmee is een ruimtevlucht toch een andere ervaring. Astronaut of and Robotic Exploration bij niet zo enorm dynamisch wat de vlucht piloot, beide beroepen vereisen van je ESA en momenteel bekleedt zelf betreft. De daadwerkelijke dynamiek dat je in staat bent snel en doeltreffend Vhij de positie van, op zijn Duits, 'Koor- van een ruimtevlucht is het programma te reageren op uiteenlopende situaties. dinator ISS-programm und Berater des dat moet worden doorlopen. Op aarde Inderdaad bestaan er zeer grote parallel- ESA Generaldirektors’. Van de dynamiek heeft men veel getraind, maar eenmaal len tussen het werk in de cockpit van een van de militaire vliegerij via gevechtsvliegtuig en in een de bedrijvigheid in twee ruim- Thomas Reiter. [ESA] ruimteschip of ruimtesta- testations bouwde Thomas tion. Reiter drie decennia lang aan een indrukwekkende carrière De Euromir missies waren in de lucht- en ruimtevaart. in het algemeen zeer zwa- Hoe fantastisch hij het ook re en inspannende mis- zou vinden ooit nog eens een sies, de Russische taal, de ruimtereis te maken, een plek technische uitdagingen. om terug te keren zou Thomas Maar heeft u ook plezier Reiter nooit willen missen; de gehad met elkaar? aarde zal altijd zijn 'haven' blij- Mijn beide ruimtevluchten ven. Ik sprak Thomas Reiter in gingen regelmatig gepaard augustus in zijn kantoor in het met grote uitdagingen, ESA centrum ESOC in Darm- maar daarbij heeft het stadt. aan het nodige plezier ook zeker niet ontbroken. De De beroepen �piloot� en �as- grootste horde die er voor tronaut� zijn beide kinder- mij te nemen was, was dromen. In hoeverre zijn bei- het leren van de Russische de beroepen vergelijkbaar? taal. Ik heb destijds grote Het vliegen is een zeer dy- bedenkingen gehad of me namische bezigheid. Vooral dat wel zou lukken. Maar met straaljagers kun je allerlei het is goed uitgepakt. De manoeuvres uithalen, je kunt gespreksvoering met mijn loopings met ze maken, ze Russische commandant Yuri

28 Gidzenko en collega-kosmonaut Sergei Avdeyev verliep uitstekend. We spraken bijvoorbeeld over de prachtige opnamen die we maakten. Op een keer vroeg Yuri mij: “Thomas, waar zijn we toch op dit moment?” Hij bedoelde natuurlijk, “Waar zijn we boven de aarde?” Ik keek uit het venster, lachte en zei: “Nog altijd in een aardebaan!”

Meerdere generaties, en in het bijzonder de jongvolwassenen en de kinderen van de laatste twee decennia, kunnen zich een leven zonder een ESOC in Darmstadt, waar het interview plaatsvond. [Peter van Oosterom] ruimtestation nauwelijks voorstellen. Zij staan door middel van ruimtevaart- technologieën altijd met hun vrienden in verbinding. Slaat de �Universele taal der Techniek�, daadwerkelijk een �brug van begrip� tussen de verscheidene cul- turen en tussen mensen? In de ruimtevaart willen we gezamenlijk onderzoek doen ten behoeve van de mensheid, en graag gezamenlijk in- zichten verwerven. Dat staat hier op de voorgrond. Maar het is niet de techniek an sich die bepalend is voor wederzijds begrip, maar het gemeenschappelijk doel dat hierachter steekt. Het fantastische daarbij is, dat ook heden ten dage in de bemande ruimtevaart men absoluut ver- rukt is zodra men de aarde van bovenaf beschouwt. En als men dan in de tegenovergestelde richting van de aarde wegkijkt, de diepten van het heelal in, dan grijpt dat eigenlijk Reiter voor een groot model van het ISS in ESOC. [Peter van Oosterom] iedereen zo tot op het bot aan dat men stelt, “Mens, dit is echt zo’n fantastisch Van alleen in de cockpit of in het heelal met de 22 ESA lidstaten. Dat is ook flink doel, dit zouden we gezamenlijk moeten naar de gewenning om grote groepen lastig omdat er bij het ISS programma 12 willen bereiken.” mensen te leiden. Veel mensen zijn op landen betrokken zijn, en dan kan men zich Dat is het punt waar het om draait in de dit ogenblik op uw inzicht en oordeel zo voorstellen dat ieder zijn eigen nadruk- ruimtevaart: de werkelijk grote doelen aangewezen. Een bijzonder grote ver- kelijke aandachtspunten heeft. Dat samen kunnen we slechts door samenwerking antwoording. Is het lastig grote sa- te brengen is geen eenvoudige opgave. bereiken. En samenwerking heeft altijd mengestelde vakgroepen tot hun doel- Maar het is dit team waardoor men zijn twee aspecten. Er is het praktische as- gerichte taken aan te zetten? energie verkrijgt. Je moet niet als chef pect. Wij kunnen dingen samen maken Ja, zo’n managementfunctie blijft een zo even zeggen, “...slechts ik alleen weet die geen van ons allen alleen kan, daar bijzondere uitdaging. Maar ik kan niet welke koers we moeten varen.” Men geen van ons over afdoende middelen anders zeggen dan dat het een fantastisch moet de ideeën samenvatten en in juiste beschikt. Ten tweede is er het politieke team is, hier bij ESA. Men moet zijn eigen banen leiden, en daar heb ik enorm veel aspect met betrekking tot wederzijds wensen en dromen, waar men zelf nog genoegen aan beleefd. begrip en verstandhouding tussen naties vol van is, overbrengen op het team dat onderling; om te zeggen laten we eens tracht samen met jou ruimtevaartmissies NASA heeft een interessante reeks over de onderlinge verschillen die we mogelijk te maken, voor te bereiden en de Mir/Shuttle interviews op het internet hier op aarde hebben heenstappen en techniek verder te ontwikkelen. Daar men gepubliceerd. Voormalige programma- trachten iets gezamenlijk te bereiken. In zich natuurlijk niet in de comfortabele po- directeuren hebben de gezamenlijke zoverre slaat de ruimtevaart inderdaad sitie bevindt dat men zich alleen met tech- inspanningen de werkelijke erfenis van een 'brug tot begrip', en dient in die hoe- nische zaken bezig kan houden. Dan gaat Mir genoemd. Werkt de erfenis van de danigheid als een soort baken van licht het ook om het personeelsbeleid, of om de Mir als een soort van kompas der be- voor internationale samenwerking. financiën en de politiek, de samenwerking mande ruimtevaart nog altijd na?

Ruimtevaart 2016 |4 29 vertraging op omdat eerst al die leidin- De psychologische aspecten van lange gen van elkaar losgekoppeld moesten ruimtemissies zijn een belangrijk the- worden. Dat is nu niet meer het geval. ma, hoe bereidt men zich daarop voor? Alle leidingen worden in principe vast Het helpt dat als je de eerste keer in de ingebouwd. Dit is een zeer herkenbaar ruimte vliegt men van de ervaringen leert voorbeeld van wat men in die tijd ge- van hen die dat al eens meegemaakt leerd heeft. hebben. Die zeggen, let op, in het begin is men in een soort hype en dan komt de Zijn de onderzoeksresultaten van de euforie, men is in een nieuwe omgeving studies van de fysiologische effecten en dan komt de vlucht, waarbij men zich afdoende geanalyseerd om met lan- volledig op zijn taken concentreert. Maar ge bemande ruimtevaartmissies een daarna breekt de fase aan waarin een aanvang te nemen? zekere routine de overhand krijgt en je Hier spelen twee factoren een rol. De plotseling merkt dat het leven aan boord ene is dat het hele onderzoek dat wij daarboven toch niet zo eenvoudig is. Men daarboven bedrijven, bijdragen levert werkt in een benauwde omgeving, het is waarmee we werkelijk de aardse proble- relatief rumoerig. Dat zijn ervaringen die men kunnen helpen oplossen. Te denken je van tevoren te horen krijgt. En als je valt aan de geneeskunde, materiaalwe- dan later in een dergelijke situatie komt, tenschappen, fundamenteel onderzoek, dan herinner je je dit en denk je, ja, oké, Reiter tijdens zijn missie in het Russische waarvan men nog totaal niet zeggen zo heeft hij het mij verteld. Mir station, 1995. [DLR] kan wat men daarmee later gaat doen. Wat verder nog interessant is wat de Maar als men het onderzoek niet bedrijft psychologische aspecten betreft, is dat Natuurlijk heeft men aan boord van de zal men ook geen nieuwe bevindingen men kan zeggen dat alle astronauten die Mir ongelooflijk veel geleerd. Op het doen. Dat dient ertoe om bijvoorbeeld voor een half jaar aan boord van het ruim- eerste gezicht als je de binnenkant van van bestaande ziektes daadwerkelijk de testation gewerkt hebben op de een of het Russische segment van het ISS en oorzaak te begrijpen en niet alleen de andere manier zekere rituelen toepassen. van het Mir station bekijkt, zal men symptomen te behandelen. Dat is een Bijvoorbeeld, wij hebben altijd getracht hierin wat de lay-out betreft niet veel aspect van het onderzoek dat daarboven hetzij vrijdag hetzij zaterdagavond van verschil zien. Maar natuurlijk is er veel bedreven wordt. Ondertussen zijn er 95 het avondeten iets bijzonders te maken. kennis opgedaan. Vele boordsystemen landen met ruim 2900 wetenschappers Men heeft dan wat lievelingseten tot de zijn verbeterd en prestatiegerichter ge- actief aan het onderzoek verbonden. vrijdagavond opgespaard. En we hebben worden en zijn zo gebouwd dat ze beter Het andere aspect van het onderzoek minsten eenmaal per week gezamenlijk onderhouden kunnen worden. Er waren dient natuurlijk om het verblijf van de een video gekeken. Zulke rituelen zijn be- problemen met enkele systemen aan mens in de ruimte verder te onderzoe- langrijk en worden zeer op prijs gesteld. boord van de Mir. Ze vielen continu uit en ken, de inwerking op het organisme te Wat ook een belangrijke rol speelt is de onderdelen moesten steeds vervangen begrijpen, en de vraag te beantwoorden: familieband. Bij de Mir was het zo dat men worden. Dat gebeurt, net als in andere “Hoe lang kunnen we de mens in de ruim- ieder weekend met zijn familie contact gebieden in de techniek, bijvoorbeeld te in deze gewichtloosheid, onder deze kon opnemen, maar wel via een radiote- bij de vliegtuigbouw, waar men de zo- voorwaarden, de straling enz. blootstel- lefoon, en de daaropvolgende week via genaamde kinderziektes tracht te door- len zonder dat het pathologische uitwer- een videoverbinding. In het begin had ik gronden. Zo kan men inderdaad zeggen, kingen heeft, dus dat men terugkomt zo het gevoel als de week om was en het dat ook ESA van de opgebouwde erva- en de een of andere ziekte meebrengt?” weekend kwam eraan, “Oh, geweldig, ik ring met het Mir station profiteert. Veel En op dat gebied is er natuurlijk nog het kan weer met mijn familie spreken.” Zo ESA astronauten zijn na hun Mir missie een en ander te doen. Maar ook hier tegen het einde van de zes maanden had ook naar het ISS gevlogen. kan men zeggen dat het zich de laatste je bijvoorbeeld op zondagmorgen een vi- Ik zou graag een concreet voorbeeld decennia enorm doorontwikkelt heeft. deoverbinding en als je dan �s avonds ging geven. In het Mir station waren door de Bijvoorbeeld op het gebied van het mi- slapen, dan had je het gevoel, “Ah, ik heb luiken tussen de verschillende modules neraalverlies uit de botten. Als ik mijn al dagenlang niet meer met mijn familie vele leidingen, stroomkabels en ventila- verblijf in de Mir vergelijk met het verblijf gesproken.” Dat was overigens ook een tieschachten gelegd. Dan kan men zich aan boord van het ISS, dan heb ik in het interessante verandering bij het ISS, daar voorstellen dat dat problemen geeft ISS veel minder mineraalverlies gehad. men hier telefoon via satellietverbinding als zich een noodsituatie voordoet. En Het type sportbeoefening dat men daar had. Daardoor kon je ieder vrij moment helaas is het tegen het eind van de ne- bedreef was geheel anders opgebouwd. even met je familie of vrienden bellen. Ook gentiger jaren voorgekomen dat er een Zo zijn er veel veelbelovende resultaten had men ieder weekeinde videoverbin- Progress transportcapsule met het Mir te geven, en ik houd het voor mogelijk ding met zijn familie. Dergelijke rituelen, station in botsing kwam en er een lek dat we binnen een anderhalf decennium die zijn enorm belangrijk en die helpen een ontstond. Vervolgens moesten de luiken een reis naar Mars of de maan kunnen balans te vinden ten aanzien van de stress gesloten worden. Alles liep hinderlijke aanvangen. waaraan je gedurende de week blootstaat.

30 Ruimtevaart 2016 | 4 Educatie. Om de brug van theorie naar praktijk te slaan zijn er voor studenten vele verschillende initiatieven ontplooid om hun theoretische kennis in praktische toepassingen om te zetten. Welke rol speelt de bemande ruimtevaart met het omvangrijke ISS programma bij de motivering om voor een carrière in de ruimtevaart te kie- zen? We doen er alles aan om iedere keer dat er een Europese astronaut naar het ISS vliegt ons met scholen en universiteiten in verbinding te stellen. Eenvoudigweg om deze passie die men zelf voor de ruimtevaart ervaart te delen, en dit gaat het allerbeste via zulke scholingsprojec- ten. Er zijn veel voorbeelden te geven Reiter achter in een NASA T-38 straaljager, 2006. [NASA] en ik weet dat ook mijn Nederlandse collega-astronaut André (Kuipers) bij veel De laatste decennia is er veel gespro- zuurstof in de lucht opneemt om dan de dergelijke projecten betrokken was. Dat ken over nieuwe transportsystemen en bovenste trap met een conventionele ra- is fantastisch want het herinnert je je aan infrastructuur om (bemande) ruimte- ket te laten starten. En in de ruimte is er je eigen enthousiasme toen je zelf jong vaart efficiënter en goedkoper te -ma de trend van de elektrische aandrijving, was. Deze projecten zijn van essentieel ken. Kunt u zeggen in welke geavan- die voor satellieten uiterst interessant belang en niet slechts om promotie voor ceerde technologieën men zou moeten is. Al het verdere, zoals de Warp Drive de ruimtevaart te maken maar ook om investeren? technologie die in Star Trek aan de orde kinderen überhaupt voor de natuurwe- Voor wat betreft de aandrijftechnologie- komt, daar staan we helaas nog mijlen- tenschappen te interesseren. Ik en mijn ën gebaseerd op chemische processen ver vanaf. Kernfusie, het vrijkomen van collega's zullen al het mogelijke doen zijn wij technisch aan een zekere schaal- energie door de versmelting van atoom- om dit te steunen, daar wij hier in Europa grens gekomen. Die eerste 20 kilometer kernen, neigt tot speculatie dat het een geen grote natuurlijke hulpbronnen tot door de dikke lagen van de atmosfeer nieuw type aandrijving zou kunnen zijn onze beschikking hebben. Ons kapitaal heen kosten een conventionele raket zo maar ook dit is, in technisch opzicht, zijn de jonge mensen die zelf dingen on- enorm veel kracht en men moet zo enorm nu nog vrijwel niet voor te stellen. Men dervinden, enthousiast worden en in de veel stuwstof meenemen. In Engeland is kan slechts hopen dat er door middel toekomst iets willen vinden om het leven er tegenwoordig een onderzoeksproject van fundamenteel onderzoek de een of hier op aarde te verbeteren. Daarom is dat tracht een raketmotor te gebruiken andere wetenschappelijke doorbraak het thema �educatie� van primair belang. die net als bij een vliegtuig in principe de bewerkstelligd wordt. Carrière-overzicht

• 23 mei 1958 geboren in Frankfurt am Main. • 15 mei 1992 voorgesteld als lid nummer 6 van de 2e groep ESA astronauten. • 3 september 1995 lancering van Baikonoer met Sojoez TM-22 voor EuroMir 95, terug 29 februari 1996. • 4 juni 2006 lancering van Cape Canaveral met STS-121 voor Expedition 13 en 14 aan boord van het ISS; terugkeer met STS-116 op 22 december 2006. • 17 maart 2011 tot 1 april 2016 ESA Director Human Spaceflight and Robotic Exploration.

“Ich wünschte mir, dass eher morgen als übermorgen möglichst viele Menschen diesen Blick erleben können.”

Reiter stapt in de bus die hem naar het lanceerplatform van de Space Shuttle zal brengen voor missie STS-121 in 2006. [NASA]

Ruimtevaart 2016 |4 31 nen ESA zijn we ook al langer bezig om daarmee verder vooruit te komen. Maar juist in Europa deze aanpak iets lastiger door te voeren. Maar dat moet ons er niet van weerhouden dat sterker te stimuleren, en ik geloof dat er in de toekomst op alle gebieden meer commerciële diensten beschikbaar zullen zijn. Daarmee geeft het de ruimtevaartbureaus meer de ruimte zich op die taken te concentreren die zeer risicovol zijn. Daar waar de industrie stelt, hier beginnen we niet aan, dat moet institutioneel gemaakt worden. En dat schetst zo ongeveer de situatie waarin we ons heden ten dage bevinden.

In uw vroegere positie als ESA-directeur bemande en robotische explora- Tijdens een check aan boord van de Sojoez TMA-8 die aan het ISS is gekoppeld, in 2006. Met tie, welke bijzondere ervaring zal u deze capsule keerde Reiter van het ISS terug naar de aarde. [ESA] zich nog lang herinneren? Waar ik vele goede herinneringen aan Het idee om een ruimtetransportsysteem betreft het thema ‘ruimtevaart’ in een heb is de samenwerking met dit fantasti- hetzij in een aardebaan of nog beter op transitiefase. Het enige dat daarbij vol- sche team. Het waren allen mensen, zo- de maan te bouwen is een interessant ledig commercieel functioneert is de wel bij ESOC als bij ESTEC, die vol passie gegeven. Dat hangt echter met één telecommunicatie. Op transportgebied is en bevlogenheid aan dit thema gewerkt centraal thema samen, wat men noemt er sinds jaren een trend te herkennen om, hebben. Moeilijk waren de dingen die 'In-Situ Resource Utilisation'. Als het ons zo goed als het gaat, volledig te commer- me niet bijzonder makkelijk afgaan, de lukt om grondstoffen op de maan te vin- cialiseren. Er zijn imposante voorbeelden droge administratieve taken, de finan- den, en men vermoedt dat er zich bij de te geven, de firma's SpaceX, Virgin Galac- ciën, kortom de algehele bureaucratie. poolgebieden onder het oppervlak grote tic en Blue Origin, zij doen pogingen om Maar als men een prachtig team achter massa's waterijs bevinden, en we dit wa- voor de commerciële markten bepaalde zich heeft staan, dan gaat alles dubbel zo ter kunnen elektrolyseren dan kan men diensten te ontwikkelen. Wij verwachten goed. daar met behulp van zonne-energie stuw- wat dit aangaande ook een wat sterker Uiteindelijk is er nog het belangrijke stoffen fabriceren. En als ik daar dan een engagement vanuit de industrie. Maar gegeven dat wij geen onderzoek als transsportsysteem bouw hoef ik slechts men moet zich voor al te hoog gespan- doel an sich bedrijven, dus ruimtevaart een zesde van de zwaartekracht te over- nen verwachtingen behoeden. SpaceX om de ruimtevaart. Als men de globale winnen. Dat is natuurlijk voor zowel de stelt dat ze de kosten voor een lancering doelstellingen van de Verenigde Naties robotische als de bemande ruimtevaart met vijftig procent wil verminderen. Het bekijkt – dat zijn er geloof ik vijftien in hoogst interessant. is goed zo’n prachtig doel voor ogen te totaal–– dan kunnen we vaststellen dat Dat brengt mij nog eenmaal op de vraag hebben en men ziet dat Elon Musk eigen- de ruimtevaart eigenlijk bijna overal een die betrekking had op projecten voor lijk het best op weg is inzake dit commer- bijdrage levert. Voor educatie, tegen de studenten, daar het bijvoorbeeld uiterst cialiseringsproces. Men moet echter niet honger, toegang tot zuiver drinkwater. interessant zou zijn om biosystemen te vergeten dat ook hij nog sterk op NASA Ik zal niet zeggen dat de ruimtevaart ontwikkelen, net als wij hier op de aarde financiering leunt. de oplossing biedt voor alle problemen, bio-reactoren hebben. Men kan zich Bij de NASA is er vrij lang sprake van het dat is onzin. Het zijn allemaal doelen die indenken dat bepaalde bacteriën veeleer voornemen om het gebruik van het ISS door de VN als globale doelen voor een beter en actiever zijn in de microzwaar- grotendeels te commercialiseren. De duurzame ontwikkeling gedefinieerd tekracht dan in de aardse zwaartekracht. belastingmiddelen worden niet direct zijn. Daar speelt de ruimtevaart, en in Men moet systemen bouwen die hoogst voor de ontwikkeling van een of ander het bijzonder het onderzoek dat men aan efficiënt grondstoffen kunnen raffineren. wetenschappelijk experiment gegeven, boord van het ISS doet, een belangrijke Dit is werkterrein dat onze nadere aan- echter we geven ze ter beschikking aan rol in. Helaas zullen we de problemen dacht verdient. de organisatie CASIS die in principe deze niet oplossen, maar we zullen bijdragen diensten, in dit ruimtelaboratorium, leveren en het is in dit verband van groot Wat is de actuele stand van de com- verhuurd. CASIS vertelt firma’s en onder- belang om daar blijvend aan herinnerd te mercialisering van het ISS en welke rol zoeksinstituten; als jullie een experiment worden! zal het ruimtestation in de complexi- willen laten uitvoeren, kost het zoveel teit van de commerciële ruimtevaart- per kilogram payload. Voor de ontwik- Het interview was oorspronkelijk in het scenario's spelen? keling van apparatuur geven wij jullie de Duits. De auteur bedankt Truus Floor-Kuijk Momenteel bevinden we ons voor wat daarvoor benodigde documentatie.” Bin- voor het taaladvies.

32 Ruimtevaart 2016 | 4 Our mission one hundred percent www.airbusDS.nl

advertentie Innovatieve instrumenten voor ruimtevaart en wetenschap

Onder leiding van TNO levert Nederland een belangrijke bij- De TSBOA omvat de telescopen waarmee de satelliet naar drage aan de ontwikkeling van de Europese aardobservatie- de aarde kijkt. Zij verdeelt het licht extreem nauwkeurig over missie Sentinel-5. Alles bij elkaar gaat het om honderdvijftig vijf spectrometers, die elk een ander deel van het elektro- tot tweehonderd mensjaren werk. magnetische spectrum bestrijken. Eén van die spectrome- In het kader van de Sentinel-5 missie heeft TNO drie grote ters – de UV1 - neemt daarbij het golflengtebereik van 270 opdrachten in de wacht gesleept om een nieuw instrument tot 310 nanometer voor zijn rekening – een lastig gebied te bouwen dat de luchtkwaliteit op aarde met ongekende omdat het zonlicht daar enorme variaties vertoont en het nauwkeurigheid gaat monitoren. Met bijdragen van een meetinstrument dus een enorm dynamisch bereik moet aantal Nederlandse partijen neemt TNO twee belangrijke hebben. onderdelen voor haar rekening: de UV1-spectrometer en de Telescope, Scrambler and Beamsplitter Optical Assem- bly (TSBOA). Ten slotte zitten TNO en het Leidse Airbus Defence and Space Netherlands – het voormalige Dutch Space – in het Sentinel-5 kernteam, dat de kalibratie van het instrument in goede banen moet leiden. The Sentinel-5 missie maakt het mogelijk om de chemische samenstelling van de atmosfeer continu met hoge en tem- porele en spatiale resolutie te meten vanuit een zgn. ‘low- Earth orbit’. Ter ondersteuning van de Europese milieupoli- tiek en in het belang van het welzijn van Europese burgers zal de missie langdurig coherente informatie leveren over verschillende atmosferische parameters. De belangrijkste

dataproducten zullen O3, NO2, SO2, HCHO, CO, CH4 en aerosol optische diepte (AOD) zijn, producten die de basis kunnen vormen voor nieuwe soorten van dienstverlening op Tropomi, de precursor van Sentinel-5, in de assemblage clean- het gebied van luchtkwaliteit en klimaatverandering. room van TNO [TNO – Leo Ploeg].

Ruimtevaart 2016 |4 33 Recensie ‘A Beautiful Planet’

Erik Laan, Eye On Orbit

In de IMAX film �A Beautiful Planet� die Toni Myers in samenwerking met NASA maakte (net als eerder de IMAX films ‘Blue Planet’, ‘Hubble’ en ‘Space Station’) bewonderen we met de astronauten vanuit het ISS onze schitterende blauwe planeet. Maar we zien ook de sporen die de steeds grotere mensenmassa nalaat, vooral ’s nachts als miljarden lampjes de wereld in vuur en vlam zetten. De digitale camera’s reisden vijftien maanden mee aan boord van het International Space Station en legden ruim 289 miljoen kilometer af.

erlijk toegegeven, de trailer waar de Aarde wordt vergeleken met an- overeenkomst in visuele onderdompeling op mijn laptopscherm was dere planeten. Indrukwekkend is de scene bij nu nog onbereikbare planeten. indrukwekkend, maar niet waarin het publiek over het oceaanwater Een van de ruimtebewoners die veelvul- “mind-blowing”. Dat is de film van de Aarde scheert richting een bos- dig in beeld komt is ESA astronaut van echterE wel als je hem ziet op het immense rijke bergformatie. Langzaam verdort en Italiaanse komaf Samantha Cristoforetti. IMAX scherm van het Omniversum in verdroogt het gebergte en realiseer je je Fascinerend om te zien zijn haar oprechte Den Haag. Nagenoeg je gehele blikveld dat je op de stoffige planeet Mars staat. geluksuitdrukkingen als zij voor het eerst wordt gevuld met beeld, en in combina- Je realiseert je instantaan dat het daar door het raampje naar de Aarde kijkt. tie met het surround sound geeft je dat afzien gaat worden voor de eerste astro- “Wait until you are in Cupola, Samantha”, het gevoel dat je er zelf middenin zit als nauten die voet op Mars gaan zetten. Op weet een meer ervaren astronaut haar astronaut. Op sommige momenten staat een ander moment vliegen we door het droog mede te delen. Op een gegeven de camera zo dicht op de astronauten dat heelal naar de exoplaneten van de rode moment zien we Samantha ook in actie je er bijna claustrofobisch van wordt. dwergster Gliese 518. Hier wordt planeet om een andere astronaut uit zijn ruim- Op zo’n moment is het fijn dat het beeld Aarde op soepele wijze in een kosmische tepak te krijgen. Hopelijk kijkt Sandra weer even schakelt naar het uitzicht context geplaatst, en wordt de aloude Bullock deze scene ook even mee, en over Moeder Aarde met al haar variatie. iconische vraag gesteld “zijn we alleen?”. leert hiervan dat dit in haar film ‘Gravity’ Van de azuurblauwe zee in het Caribisch Ik had hier even wat flashbacks naar de toch net iets te soepel verliep. Samantha gebied naar de besneeuwde toppen van film ‘Contact’ met Jody Foster, door de zien we ook druk sporten en in de uit- de Andes. Majestueuze hoeken van het enorme weersformaties als or- IMAX beeld zie je dat de kanen komen langs in al hierdoor veroorzaakte hun ogenschijnlijke be- vibraties en schokken daardheid. Honderden, behoorlijk slim worden nee duizenden bliksem- geabsorbeerd door de flitsen binnen een enkele fitness-apparatuur. Uit seconde zijn zichtbaar ervaring weet ik dat nogal boven de tropische en wat microzwaartekracht- klamme bosgebieden onderzoekers niet zo in van zuid-oost Azië. Het hun nopjes zijn met het geeft je als mens een die- veelvuldige sporten van pere verbinding met onze de bemanning, aange- thuisbasis, planeet Aarde. zien dit de kwaliteit van In de film komen wat de microzwaartekracht kleine uitstapjes aan bod beïnvloedt die het ISS

34 Ruimtevaart 2016 | 4 aanbiedt aan experimenten. Ook demonstreert Samantha een nieuwe ontwikkeling die haar Italiaanse inborst zeer aanspreekt: zij heeft een heus es- pressokopje mee, dat gek genoeg ook onder micro-zwaartekrachtcondities werkt. In de versie die ik tijdens de persvoor- stelling gezien heb zijn nog de originele Engelstalige voice-overs gemonteerd. Helaas spreekt Samantha ietwat te snel en binnensmonds om helemaal goed te kunnen volgen. Gelukkig is de Omniver- sum-versie van de film van Nederlandse stemmen voorzien, wat voor dit aspect een verbetering zal zijn. De voice-over van de film voor het Nederlandse publiek is niemand anders dan Andre Kuipers. James Neihouse, Director of Photography/Astronaut Training Manager, en NASA astronaut Deze film is hem werkelijk op het lijf ge- Scott Kelly tijdens training in het gebruik van de camera in de Space Station Mockup and schreven om zijn boodschap van ‘Ruimte- Training Facility van NASA's Johnson Space Center. [IMAX Corporation] schip Aarde’ uit te kunnen dragen en zijn ambassadeurschap bij het Wereld Natuur Fonds inhoud te geven. De ruimtevaart-hardware-liefhebber komt ook veelvuldig aan zijn trekken. Zowel een SpaceX Dragon als een Japans HTV vrachtschip meren aan om het ISS te bevoorraden. Ook gaan we via een camera op de helm mee tijdens een “Extra Vehicular Activity” van een astronaut en word je even licht in je hoofd omdat je bang bent naar de Aarde toe te vallen. Indrukwekkend is de hoeveelheid gereed- schap die een astronaut in het vacuüm met zich mee torst. Alles zit gelukkig vast met kabeltjes, maar het is goed te begrijpen dat er wel eens een steeksleutel kwijt raakt. Deze IMAX film is niet te missen voor de echte ruimtevaartliefhebber, die kan genieten van alle technische details die De Aarde gezien vanuit het ISS. [NASA/IMAX Corporation] te zien zijn. De film is echter ook uiterst geschikt voor een breed publiek van 6 ESA astronaut Samantha Cristoforetti bekijkt onze planeet door de grote ramen van de Cu- jaar en ouder door de prachtige uitzichten pola. [ESA] over planeet Aarde en de schijnbaar per- soonlijke interactie met de astronauten. De film draait sinds begin oktober en zal nog minimaal een halfjaar te zien zijn in het prachtige Haagse koepeltheater.

Erik Laan van Eye On Orbit heeft in een samenwerking met het Omniversum een speciale gastles ontwikkeld, die een introductie geeft op de film �A Beautiful Planet�. Deze gastles geeft onder andere tips waar specifiek op te letten tijdens het zien van de film.

Ruimtevaart 2016 |4 35 Museum of a realised dream Tribute to the 110th birthday of Academician S.P. Korolev

I. Dyachuk, director of the Space Museum Sergey Korolev

There is a place in Ukraine where you will forget everyday worries, feel your heart missing a beat and be thrilled with comprehension of the grandeur of the Universe and enormity of human creative efforts. You’ll be able to experience harmony and beauty through the prism of cosmic reality by visiting the S. Korolev Space Mu- seum in Zhytomyr today. The museum was founded in the city where the famous Chief Designer and mastermind of the Soviet space program was born. Sergey Korolev was behind some of the greatest scientific and technical victories of humanity: the launch of the first artificial Earth satellite, launches of the first automatic interplanetary probes to the Moon, Venus and Mars, the first manned space flights, and the first extravehicular activity performed by a human.

First exhibition of the museum in Zhytomyr, Ukraine opens on 1st of August 1970 in the house where Korolev was born. [unknown photographer]

36 Ruimtevaart 2016 | 4 he behind-the-scenes story of the museum was not simple. Chief Designer of the For a long time the very name of Academician Sergey Korolev Soviet space program Twas veiled in secrecy. Only in 1966, after Korolev died, his name was revealed to Sergey Korolev (12 January 1907 – 14 in 1966 interrupted the Soviet plans the public in his obituary published in January 1966) was the lead Soviet rocket for manned Moon missions. During Pravda, the central Soviet newspaper. engineer and spacecraft designer during his life he was officially identified only It turned out he was born in Zhytomyr, the Space Race between the United as the Chief Designer and only after Ukraine. Luckily the house where the States and the Soviet Union in the his death received public recognition Korolev family lived at the beginning of 1950s and 1960s. He was the key figure, as the driving force behind the Soviet the twentieth century was preserved. Lo- comparable to Werner von Braun in the accomplishments in the field of space cal authorities decided to organize a mu- United States, in the development of the exploration. seum there. Outstanding scientists, en- Soviet Intercontinental ballistic missile gineers, astronauts, as well as Korolev’s and space programmes, and responsible mother Maria Balanina and his daughter for the early successes of the Sputnik Natalia Koroleva took an active part in and Vostok projects including the first bringing the museum to existence. human Earth orbit mission by Yuri On the day the museum opened, August Gagarin on 12 April 1961. Korolev�s death 1st, 1970, the little old street in Zhyto- myr was unable to accommodate the thousands of people who came to visit, overwhelmed with pride for their outstanding compatriot. As the years went by the exhibition grew larger. Despite the regime of secrecy that prevailed in the Soviet space sector in the 70’s and 80’s of the last century, the museum collection rapidly expanded with exhibits on the history of astronautics that came from the research institutes and aerospace enterprises, presented by Korolev’s asso- Korolev guides the first human space- Sergey Korolev. [TASS news photo- ciates, cosmonauts and servicemen from flight. [TASS news photography] graphy] the Baikonur launch site. Consequently a unique collection currently including more than 25 thousand objects was as- Academician S. Korolev and the space mar school teacher Pavel Korolev, tells sembled. The major part of the collection exhibition. about the early years of the future Chief has historical significance and is included In the Memorial House the atmosphere Designer spent in Ukraine, his passion into the state-owned part of the Museum of the early 20th century is retained and it for glider flying and dreams about the Fund of Ukraine. feels like you were a guest of the Korolev sky. The exhibition demonstrates family Currently the museum has two perma- family. The exhibition reconstructs the memorabilia, personal belongings of nent exhibitions: the Memorial House of flat rented by the family of the gram- Korolev, rare photos and documents. In

Left: Model (Scale 1:1) of the scientific laboratory Lunokhod-2 [Yuri Dubinin]. Right: Soyuz-27 reentry capsule. [Yuri Dubinin]

Ruimtevaart 2016 |4 37 Outside and inside of the Exhibition “Space” in 2014. [Yuri Dubinin]

the scientific biography room you’ll be approach, as emphasis was placed on of the results from space-related activi- able to discover amazing facts from the demonstration by museum tools of the ties in different sectors of the economy, life story of the scientist, which was full of first steps made by humanity in building as well as their impact on human values. ups and downs, tragic circumstances and awareness of the cosmic dimension: Space exploration is shown not only from great victories. There, the story of the overcoming gravity and reaching open the point of view of the history of rocket formation and development of practical space, reaching the Moon and making and space technology and research, but space exploration science in the Soviet spacecraft for commercial purposes, also as a socio-cultural phenomenon, Union is unravelled through the prism of studying the Earth from space and the which induced a cosmic consciousness the personality of the Chief Designer. potential of the human body in the space in the history of mankind. Unique space A new department of the museum, an environment, and much more, rather exhibits like the re-entry capsule of the experimental exhibition named “Space”, than on the mere statement of historical Soyuz-27 spacecraft, the life-size model opened in 1991. It is accommodated in a facts in chronological order. The words of of the Oreol 3 satellite, grains of lunar separate building designed as an art ob- Academician Korolev “Any human idea soil, a meteorite found in Namibia in the ject. It implements an original museum is possible!” became the motto of the late 19th century, space equipment, the concept, linking past and future, history exhibition. These were the words which models of world launch vehicles, docu- and the modern age, dreams and reality. concluded his last article published in ments and children�s drawings are put The exhibition emerged as a result of hot January 1966 under the pseudonym Pro- on display under the common idea of a disputes between the museum staff, fessor K. Sergeev. brand new existence, associated with artists and historians about what a space This unique approach determined the the direct presence of human beings in exhibition should look like in a city that specific character of the exhibition, space. is not directly connected with space ac- which was to show the human factor in The unconventional and novel design of tivities, but which is nevertheless the bir- the history of space exploration and pro- the exhibition space, which turned the thplace of the legendary Chief Designer. gress. The history of space research was museum into an art object, enables the Finally it was decided to build a museum to be interpreted in the context of the evaluation of exhibits in the context of based on the idea of the eternal human work performed by the famous design the holistic comprehension of the human dream to explore and investigate outer schools, unique research institutes, and creative genius. The problem-oriented space. At that time it was an innovative within the framework of the application approach is used as a general method

R-5M geophysical rocket (SS-3 Shyster) Guided tour in the exhibition “Space”, Installation “Cosmo Egg” designed by designed by Korolev on display near the 2015. [Sergey Bulanenko] Z. Likhacheva in the exhibition “Space”. exhibition “Space”. [Yuri Dubinin] [Natalia Kolesnik]

38 Ruimtevaart 2016 | 4 Handy Moon. [Sergey Bulanenko] Soyuz spacecraft. [Natalia Kolesnik] for the organisation of the exhibition. It pleasure from the modern museum work as scientific advisers for bachelor allows to explore in thematic tours con- set-up, which gives an opportunity to degree and master degree students in temporary problems in space exploration have access both to the history of space the history of science and technology as and to demonstrate different approaches exploration and today's real life through well as museology. to meet the challenges of the global an informative and fascinating journey In 2013 the S. Korolev Space Museum ini- society, taking into account the use of through the exhibition, to feel connected tiated the Association of Space Museums spacecraft. Methods such as multilayer with historical eras and events. The syn- in Ukraine with more than 30 partners, information display, symbolic represen- thesis of the modern museum exhibition including museums with a space profile tation, and synthesis of sound and light and fine art is able to affect every visitor, and other organisations active in the sp- are used within the thematic complexes. and thus through the emotional connec- here of science, education, culture, and The museum concept, which covers both tion enable reflection on the realities of the promotion of space activities. achievements in science and technology, today�s spirituality and morality. As of today the museum has welcomed and the development of planetary thin- The museum uses both time-tested and more than 3 million visitors from around king, is most pronounced in its cultural new forms of interaction with visitors. the world. The museum develops an ex- activities: festivals, cultural events and Keeping in mind that the target audience tensive international cooperation. Since exhibitions. Traditionally the museum is wide, the scientific staff of the museum 2013 the museum has been a member participates in the International Space develops activities taking into account of the International Astronautical Fede- Week, the international museum event age, interests and expectations of target ration (IAF) and was one of the initiators Night of Museums, the music children groups. These may be presentations of of the IAF Space Museums and Science festival Under Lyra Constellation, the film new publications in the field of space sci- Centers Committee. The museum ac- festival 100 Videos in 100 Minutes, the ence and technology, panel discussions tively cooperates with enterprises and children art competition Space as Seen of obscure pages in the history of astro- institutions in the space sector in Ukraine by Children, philosophy clubs and many nautics and rocketry, or children solo and abroad. other activities. These have provided the performances and international festivals On January 1st, 1965, in the year a human museum with an opportunity to become of documentaries. for the first time endeavoured a space- a place for meetings and discussions, to Almost half a century of the museum’s walk, Academician S. Korolev wrote in bring together people of different epochs work gives us confidence in saying that his article ‘Deep Space’ published in the and walks of life, and with different views the main factor for its successful existen- national newspaper under a pseudonym: and philosophies, ideals and values. ce at different times, under changing and "Outer space must be used for science, The museum interior equipment, illumi- sometimes critical conditions, has been exceptionally for peaceful purposes for nation and the presence of the perfor- its focus on the present and the reflective the benefit of humans, relentlessly unra- mance venue allows to organise concerts, reaction to the development of modern velling hidden secrets of Nature ..." theatre performances and art exhibiti- society and social processes. Under We believe that the invaluable experi- ons. The museum art direction ensures agreements with institutes and centres ence of international cooperation in the consonance of spatial forms, light and of the National Academy of Sciences of space sector, including cultural coopera- colour effects, the exhibition itself and Ukraine, the museum conducts research tion, will continue for the sake of peace, musical accompaniment. Visitors experi- in the field of history of science and prosperity and friendship between all the ence a lasting impression and aesthetic technology, space philosophy, museum countries in the world. pedagogy and general museology. The museum researchers were the first in Uk- raine to defend theses on the M. Yangel’s design school and on the cosmism philosophy. Currently, on an inter-institutional basis, we conduct research in the field of space policy, with opportunities for education and cultural activity. Our researchers actively participate in museum projects, in scientific and methodological Technical master class. [Sergey Bulanenko] research in the field of museology, and 3D voyage to Mars. [Sergey Bulanenko]

Ruimtevaart 2016 |4 39 Brazilië Ruimtevaart of niet

Henk H.F. Smid, Senior Space Consultant at SCS, www.smid.one | [email protected]

Twee ogenschijnlijk niet verbonden zaken die eerder dit jaar plaatsvonden, het aankondigen dat het Cyclone-4 draagraketprogramma wordt opgeheven en het op non-actief stellen van staatspresident Dilma Rousseff, maken duidelijk dat het slecht gesteld is met de (ruimtevaart)aspiraties van Brazilië.

a een ellenlang debat heeft Het Ministerie van Wetenschap, Techno- Draagraketten ook de senaat op 12 mei 2016 logie en Innovatie van Brazilië brengt re- VLS-1. Op de officiële website van het Ningestemd met het tijdelijk (180 gelmatig een Nationaal Ruimtevaart Acti- Braziliaanse ruimtevaartagentschap dagen) uit haar ambt zetten van de Brazi- viteiten Plan (PNAE) uit. Aan de hand van (AEB) werd op 6 april 2016 bekendge- liaanse president wegens veronderstelde dit plan worden begrotingen opgesteld maakt dat de ontwikkeling van draagra- schending van de Fiscale Verantwoorde- en worden de prioriteiten vastgelegd. Het ketten vanuit het ‘VLS-1 concept’ wordt lijkheidswet (ze zou de volksvertegen- voorlaatste PNAE (2005 - 2014) was een stopgezet. Officieel is de reden voor dit woordiging opzettelijk verkeerd hebben nog optimistisch plan met veel ruimte stoppen een analyse die uitwijst dat er in voorgelicht). Tijdens de non-actief perio- voor ruimtevaartwetenschap en techno- de ruimtevaartindustrie nieuwe moge- de neemt de vicepresident Michel Temer logie. Met in het achterhoofd milieu en de lijkheden ontstaan voor de Braziliaanse alle zaken waar. Tegen deze Temer loopt opwarming van de aarde werd vooral aar- ruimtevaart en dat de ruimtevaartmarkt een justitieel onderzoek naar vermeende dobservatie tot speerpunt gemaakt. Ook sterk aan het veranderen is en daarom corruptie. Ook tegen zeven ministers draagraketten en infrastructuur werden voor Brazilië nieuwe mogelijkheden wor- van zijn nieuwe ministersploeg lopen van groot belang gevonden. Het huidige den voorzien. De vraag is of dit wel geheel gerechtelijke onderzoeken naar corruptie PNAE (2012 - 2021), is een stuk dunner waar is. Het concept VLS-1 dateert van in het overheidsbedrijf voor petroleum en somberder van toon. Geschreven in begin jaren tachtig van de vorige eeuw Petrobras en in aanverwante bedrijven. 2010/11 en gebaseerd op plannen en wen- en was feitelijk een voortborduren op mi- Overigens, tegen zo’n 60% van alle Bra- sen uit het veld, loopt het vooruit op de litaire raketbehoeften vanuit de periode ziliaanse volksvertegenwoordigers loopt veranderende perceptie van Brazilië over van de militaire dictatuur (1964-1985), te een of ander onderzoek wegens fraude, het verschil tussen wat ze willen en wat corruptie, … De Brazilianen bevinden ze kunnen betalen in een snel verslech- zich in een periode van buitengewone terende economie. Wetenschap moet de politieke, sociale en economische onze- buikriem aanhalen. Waarom twee satel- kerheid. De inflatie is hoog (> 10%) en lijkt lieten ontwerpen voor twee sensoren als ongevoelig voor de monetaire politiek je ook twee sensoren op een satelliet kunt van de Centrale Bank. De internationale plaatsen? Ook het uitstellen van lance- economie is traag, de binnenlandse munt ringen, met jaren, levert op korte termijn gedevalueerd en de werkloosheid stijgt. geld op. Ambities bijstellen op het gebied Brazilië is in een recessie beland die met van zelfstandige toegang tot de ruimte, de dag verergert. De recente ontwikkelin- lees het schrappen van plannen voor een gen vinden plaats tegen de achtergrond hele reeks van draagraketten, mondde uit van een groot corruptieschandaal rond in het aanpassen van het Cruzeiro do sul het staatsoliebedrijf Petrobras. Tegen de raketprogramma waarbij de drie zwaar- achtergrond van deze politieke en eco- ste draagraketten werden gecanceld. Het nomische chaos zal worden geprobeerd paradepaardje van internationale samen- duidelijk te maken hoe het ruimtevaart- werking waarbij een Oekraïense raket programma van Brazilië (alleen draagra- (Cyclone-4) van Alcantara zou worden Geprojecteerde toegang tot de ruimte ketten en satellieten) er voor staat en wat gelanceerd, overleefde het snoeimes in zoals deze in het PNAE (2012-2021) werd de komende jaren verwacht mag worden. het huidige PNAE ternauwernood. gepresenteerd. [AEB]

40 Ruimtevaart 2016 | 4 weten, raketten met vaste brandstof mo- Cruzeiro do sul. In 2005 onthulde de Alcantara met gebruikmaking van de- toren. Inefficiënt, maar voor veredelde -ar Braziliaanse regering het ambitieuze zelfde voorzieningen als die voor VLS-1. tillerieraketten niet erg. Het ongeluk met Cruzeiro do sul (Zuiderkruis) programma. De eerste lancering staat gepland voor een VLS raket op 22 augustus 2003 waar- Hiervoor zou AEB en Instituto Tecnológico 2020, maar het is onwaarschijnlijk dat dit bij 21 doden te betreuren waren, zal zeker de Aeronáutica (CTA) samen gaan werken wordt gehaald. ook in overweging genomen zijn. Feitelijk met / onder supervisie van het Russische ontbeerde de VLS-1 technologieën die in ruimtevaartagentschap (RKA) en het Ma- VLS-BETA. De draagraket VLS-BETA de jaren 80 - 90 al gemeengoed waren. keyev ontwerpbureau. In 2008 werd dit gebruikt een vaste brandstof motor VLS-1 technologie was ouderwets. Daar- tussen Brazilië en RKA geformaliseerd en (P50) als eerste trap en een vloeibare bovenop, stuwkracht van raketten met het programma voorzag in vijf modulaire brandstof motor (L300) als tweede trap. vaste brandstofraketten is niet regelbaar draagraketten gebaseerd op de Russi- De bovenste (derde) trap heeft eveneens en de motor kan bij noodgevallen niet sche Angara draagraket serie. In PNAE de verbeterde vloeibare brandstof motor worden uitgeschakeld. (2012 - 2021) besloot Brazilië echter haar (L75). De VLS-BETA kan, gelanceerd van- aspiraties drastisch bij te stellen en zich af Alcantara, satellieten van < 800 kg in VLM. Het loslaten van het VLS-1 concept te concentreren op kleinere draagraket- een 800 km equatoriale baan (< 550 kg in betekent echter niet dat het hele VLS ten. De drie zwaarste draagraketten van SSO) brengen. De eerste lancering wordt programma overboord wordt gezet. De Cruzeiro do sul (950, 1650 en 4000 kg naar verwacht later dan 2022 plaats te vinden. VLM, een draagraket voor het lanceren GTO) werden geschrapt. De twee lichtste Cyclone-4. Op 21 oktober 2003 werd in van microsatellieten, is een kleinere ver- draagraketten van Cruzeiro do sul, VLS- Brasilia de lange-termijn overeenkomst sie van de VLS-1. De VLM is de VLS zonder ALFA en VLS-BETA, moesten voorzien in getekend tussen de Oekraine (wel raket, aanjaagraketten maar gebaseerd op de in Brazilië’s lanceerbehoefte tot maximaal geen lanceerplaats) en Brazilië (wel lan- ontwikkeling zijnde S50 raketmotor en 800 kg in 800 km equatoriale omloop ter- ceerplaats, geen raket) om de Cyclone-4 met de mogelijkheid van een spin gesta- wijl er toen nog vanuit werd gegaan dat draagraket te gaan lanceren vanaf biliseerde vierde trap. Het is dus een vaste de zwaarste draagraket de Cyclone-4 zou het Alcantara Ruimtevaartcentrum in brandstof drietrapsraket die maximaal worden (1600 kg in GEO / 5300 kg in LEO). Noord-Brazilië. President Dilma Rousseff 150 kg in een 300 km aardomloopbaan kondigde op 27 juli 2015 per decreet aan kan brengen. Hier werkt AEB samen VLS-ALFA. De draagraket VLS-ALFA dat deze overeenkomst per 16 juli 2015 met het Deutsches Zentrum für Luft- und gebruikt het onderste gedeelte van de niet meer van kracht was, twaalf jaar na Raumfahrt (DLR) en bouwers van micro- VLS-1 (vier S43 vaste brandstof motoren ondertekening, zonder een satelliet in satellieten. Met de VLM wil Brazilië het als eerste trap en een S43 als tweede trap. de ruimte te hebben gebracht. Hiermee contact met (internationale) commerci- De bovenste (derde) trap heeft een verbe- werd ook het bedrijf Alcantara Cyclone ële leveranciers van microsatellieten be- terde vloeibare brandstof motor (L75). De Space (ACS) per 16 juli 2016 opgeheven houden. De eerste lancering (proefvlucht) VLS-ALFA is krachtiger dan de VLS-1 en (12 maanden opzegtermijn). Bij het on- is voorzien voor 2018. De eerste lading na kan satellieten van ± 400 kg in een 400 km dertekenen van de overeenkomst gingen de proefvlucht is het Sharp Edge Flight equatoriale baan (250 kg in SSO) brengen. zowel de Oekraine als Brazilië er van uit Experiment (SHEFEX III) van DLR. VLS-ALFA kan worden gelanceerd vanaf dat er tussen de vijf en tien satellieten per

VLM draagraket [blogspot.nl]

SHEFEX (Sharp Edge Flight Experiment). Cruzeiro do sul programma met de geschrapte draagraketten doorgekruist. [Instituto Eerste lading VLM. [DLR] Tecnológico de Aeronáutica]

Ruimtevaart 2016 |4 41 jaar gelanceerd zouden kunnen worden wordt het satellietprogramma uit de doe- Het is logisch dat er verhalen de ronde en dat de opbrengst zo’n US$ 250 - 500 ken gedaan. doen over een derde generatie satellieten miljoen per jaar zou bedragen. Van re- (CBERS-5), maar niets wijst op concrete geringszijde werd gemeld dat aan deze CBERS. DE China-Brazil Earth Resources plannen. Een nieuwe / tweede CBERS-4 opzegging geen politieke motivatie Satellite (CBERS) is de meest succesvolle (lancering in 2018) ligt meer in de lijn van ten grondslag lag. De (al) vertraagde ruimtevaartsamenwerking die Brazilië tot verwachting. bouwactiviteiten ten behoeve van de het nu toe is aangegaan. Deze satelliet wordt lanceerplatform voor de Cyclone-4 op voornamelijk gebruikt voor het moni- Amazônia. In het begin van de negen- Alcantara zijn stilgelegd. toren van de klimaatverandering in het tiger jaren werd de Amazônia satel- Vanaf het begin van de overeenkomst Amazonegebied door gebruik te maken lietserie aangekondigd (oorspronkelijk waren er verschillen van mening over van aardobservatietechnologie. De satel- SSR-1 genaamd). Deze satelliet is de budgetten, technologie en marktontwik- lieten worden met Chinese draagraket- eerste volledig door Brazilië ontwikkelde kelingen. De noodzakelijke bouwwerken ten (LM-4B) vanaf Chinees grondgebied aardobservatiesatelliet. In tegenstelling op Alcantara werden herhaaldelijk stil- gelanceerd. De eerste generatie bestond tot de CBERS (polaire omloop) moest gelegd en weer opgestart vanwege het uit drie satellieten en leverde beelden van de Amazônia satelliet in een equatoriale niet (volledig) nakomen van financiële oktober 1999 tot juni 2010. De eerste, omloop gaan vliegen. Het begin van het verplichtingen. tweede generatie satelliet (CBERS-3) programma kende vele vertragingen en ging verloren bij de lancering, maar de met PNAE (2005 - 2014) was deze satel- Satellieten tweede (7 december 2014 – CBERS-4) is liet geen prioriteit meer. Bij de volgende In het PNAE (2012 - 2021), zie de ruimte- nog steeds operationeel. CBERS is een PNAE stond deze satelliet wel wat meer missies afbeelding, werd al een minder medium resolutie remote sensing satel- in de belangstelling, maar bleek de po- optimistisch satelliet lanceerschema liet die is voorzien van optische sensoren laire omloop weer de voorkeur te krijgen. weergegeven dan in PNAE (2005 - 2014). in het zichtbare en infrarode spectrum De sensoren (3x zichtbaar licht, 1x nabij Uitgaande van dit meest recente plan met resoluties variërend tussen 5 en 70 m. infrarood) zijn gebouwd in een breed- beeldcamera die resoluties van ±40 m mogelijk maakt. Het geheel maakt gebruik van de PMM (zie kader). Een andere camera voor Amazônia is de RACAL-3 van het Britse Ral Space. Dit is een z.g. push- broom camera waarbij de onderliggende aarde, voornamelijk het Braziliaanse regenwoud, lijn voor lijn wordt afgetast. Zo ontstaan 100 km brede stroken met een resolutie van 12 m waarmee ontdekt kan Eerste en tweede trap van de Cyclone-4 China-Brazil-Earth Resources satellite-4. worden waar in het regenwoud illegaal draagraket in assemblagelijn van de Yuz- [mundogeo.com] wordt gekapt. De lancering van Amazô- hnoye fabriek in Dnjepropetrovsk. [SDO nia-1 staat gepland voor 2017 en Amazô- Yuzhnoye] nia-1B moet dan in 2018 volgen. Echter, een draagraket voor deze lanceringen is nog niet bekend. De lanceerdatum voor de geplande Amazônia-2 is helemaal niet met enige zekerheid te voorspellen.

MAPSAR. De Multi-Application Purpose Synthetic Aperture Radar (MAPSAR) satelliet is een Braziliaans (INPE) – Duits (DLR) aardobservatie samenwerkingsproject gebaseerd op de PMM. Het hoofddoel is het vaststellen, managen en monitoren van natuurlijke hulpbronnen. De belangrijkste component van de SAR is de antenne die is ontworpen als een elliptische paraboolreflector. De SAR sensor werkt in L-band omdat daarmee optimaal wordt voldaan aan de Braziliaanse en Duitse gebruikerseisen. Het observatieproduct is een 20 - 55 km brede strook met een resolutie van 3 - 20 m. De zon synchrone Ruimtemissies overzicht. [PNAE (2012-2021)] omloop (600 km) zorgt er voor dat de hele

42 Ruimtevaart 2016 | 4 Plataforma Multimissâo

Het Braziliaanse Plataforma Multimissâo (PMM) is een ladingen tot 280 kg accommoderen. PMM is ontworpen voor generiek architectonisch satelliet concept dat zorgt voor de Braziliaanse satellieten Amazônia, Lattes en MAPSAR. een drieassig gestabiliseerd platform voor missies in lage PMM is ontwikkeld door Instituto Nacional de Pesquisas equatoriale aardomlopen (600 - 1200 km) en polaire omlopen. Espaciais (INPE) en zo’n 80% van de onderdelen werden Met een basismassa van ongeveer 185 kg kan de PMM bedacht en ontwikkeld door Braziliaanse bedrijven.

PMM basis module. [INPE] Amazônia-1. [INPE] MAPSAR. [INPE] aarde in een week tijd gezien kan worden. levensduur van de satelliet is vier jaar, satelliet na om autonoom over data voor Oorspronkelijk had de MAPSAR in 2011 maar de technische eigenschappen van weersverwachtingen te kunnen beschik- gelanceerd moeten worden, maar nu de satelliet staan nog ter discussie en ken. Het lijkt politiek/militair te worden wordt 2020 als mogelijk jaar van lancering een draagraket is eveneens nog niet ge- ingegeven. Het strategische doel zoals aangehouden. vonden. Ook gaan er stemmen op om de omschreven in het laatste PNAE is heel SABIA-Mar missie in tweeën te splitsen vaag: “Increase the technological base of SABIA-Mar. SABIA-Mar satelliet (SAC-E en op twee verschillende satellieten te the national industry and its innovation in Argentinië) is een Braziliaans (INPE) vliegen. De ene missie zou zich dan con- and competitiveness capacity in domes- – Argentijns (CONAE) aardobservatie sa- centreren op de wereld oceanen en de an- tic and foreign markets.” Er zijn geen menwerkingsovereenkomst, waarschijn- dere op de wateren rondom het Mercosul technische gegevens bekend over deze lijk ook gebaseerd op de PMM. CONAE gebied. Desgevraagd zou de SABIA-Mar satelliet. is het Comisión Nacional de Actividades aan het einde van dit decennium operati- Espaciales, het Argentijnse nationale oneel moeten zijn, maar niets is zeker. Lattes. De wetenschappelijke satelliet ruimtevaartagentschap. Hoofddoel is het Hoe de satelliet er dus uiteindelijk uit Lattes heeft in PNAE (2012 - 2021) een monitoren van de kleuren van oceaanop- moet gaan zien, is nog niet erg duidelijk. tweeledige missie gekregen. De EQUARS pervlakten, toegespitst op het bestude- Er doen alleen artistieke weergaves op (Equatorial Atmosphere Research Satellite) ren van het oceaan ecosysteem, koolstof het net de ronde. Aanvragen voor afbeel- en de MIRAX (Monitoring and Imaging in X- cycli, de mariene leefomgeving, en dit dingen bij de resp. ruimtevaartagent- Rays) missies zijn op een platform (PMM) geheel in kaart brengen, te beginnen met schappen worden niet gehonoreerd. samengevoegd. EQUARS heeft als voor- het Mercosul gebied (vrijhandelsgebied naamste wetenschappelijke doelstelling tussen Argentinië, Brazilië, Paraguay, GEOMET-1. De laatste aardobservatie- te begrijpen hoe de koppeling tussen de Uruguay en Venezuela). De beoogde satelliet die hier wordt behandeld is de dynamische-, elektrodynamische- en fo- Braziliaanse meteorologische satelliet GEOMET-1. Terwijl uitstekende meteorologische data vrijelijk en commercieel uitbundig te verwerven zijn, streeft Brazilië toch een eigen meteorologische

Artistieke weergave van de SABIA-Mar Artistieke weergave van de SABIA-Mar sa- Artistieke weergave van de Lattes satel- satelliet. [brazilianspace.blogspot.nl] telliet. [argentinaenelespacio.blogspot.nl] liet. [INPE]

Ruimtevaart 2016 |4 43 sten voor het Ministerie van Telecom- komende decennium Brazilië niet worden municatie (50 Ka-band transponders). De beschouwd als een zelfstandig lance- 5800 kg zware satelliet die op 75° West zal rende natie. worden gestationeerd, moet dan begin Als zelfstandige toegang tot de ruimte 2017 operationeel zijn. De satelliet en het dan geen optie meer is, kunnen vrij- grondstation zijn gebouwd door Thales komende fondsen mogelijk worden Satélite Geoestacionário de Defesa e Co- Alenia Space (Frankrijk) die eveneens aangewend voor satellietontwikkeling. municações Estratégicas (SGDC). [airfor- verantwoordelijk is voor het positioneren Brazilië heeft daar een wereld te win- ce-technology.com] op 75° West, de in-omloop-testen, en de nen. Onderzoek heeft aangetoond dat complete training en operationele onder- de aardobservatiemarkt in Zuid-Amerika tochemische processen in de atmosfeer steuning. snel groeit (geschat op US$ 160 miljoen en ionosfeer plaatsvinden en deze kennis nu tot US$ 380 miljoen in 2025), maar dat te gebruiken in de bestudering van het Conclusie er niet voldoende aardobservatiesatel- ruimteweer. Het doel van MIRAX is in ons Brazilië heeft serieus aan draagraketont- lieten gepland staan om aan de behoefte melkwegstelsel bepaalde röntgenbron- wikkeling in huis gedaan sinds het einde te voldoen. Investeren in eigen satelliet- nen te onderzoeken. Beide missies die van de jaren zeventig (VLS-1) maar heeft technologie en partneren met China en/of eerst elk op een aparte satelliet zouden dat niet kunnen volbrengen. Buitenshuis bijvoorbeeld India voor een kosten effec- vliegen, worden nu op een PMM samen- werd aan de ene kant het Cyclone-4 tieve lancering, lijkt een zeer goede optie gevoegd. Wetenschappelijke bronnen programma opgetuigd met de Oekraine, die voor deze landen goed kan uitpakken. zeggen dat de instrumenten voor beide terwijl tegelijkertijd met Rusland werd De markt voor kleine aardobservatie- missies vliegklaar zouden zijn, maar er onderhandeld over Angara technologie- satellieten ligt wijd open en Brazilië kan is geen draagraket of lanceerdatum be- ën voor het Cruzeiro do sul programma. met haar Plataforma Multimissâo (PMM) kend. Het eerste is afgeblazen en het tweede concept hierin een voorname speler wor- met 60% gereduceerd. Het blijkt dat den. De PMM kan met een groot aantal SGDC. Op het gebied van communi- rakettechnologie, of het nu zelf wordt draagraketten (500 - 600 kg klasse) in de catiesatellieten is te melden dat de ontwikkeld of dat het door partnerschap ruimte worden gebracht. Geostationary Defense and Strategic moet worden verkregen, moeilijk te Echter, sinds het begin van deze eeuw Communications Satellite (SGDC), die al in verwerven is. De vraag is dan ook of Bra- heeft Brazilië weinig echte vooruitgang 2014 gelanceerd had moeten worden, nu zilië zelfstandige toegang tot de ruimte geboekt en is de laatste tien jaar heel snel waarschijnlijk in 2016 in de ruimte wordt moet blijven nastreven. Oost-Europa is, afgegleden in haar ruimtevaartaspiraties. gebracht. Een Ariane-5ECA zal dit karwei voorlopig althans, geen optie meer en de Plannen worden steeds naar beneden klaren. De SGDC is een dual use satelliet VS willen niet. Blijft de mogelijkheid een bijgesteld of zelfs helemaal geschrapt. die communicatie gaat verzorgen voor Lange Mars draagraket van Alcantara te Brazilië kan eigenlijk niet meer worden het Ministerie van Defensie (7 X-band lanceren, maar het is de vraag of China geschaard onder de “Emerging Space transponders) en civiele breedbanddien- daartoe bereid is. Feitelijk moet voor het Powers”.

NVR verwelkomt haar 1000ste lid!

Het spande er al een tijdje om: wan- gefeliciteerd en haar het NVR geschenk Namens het bestuur, de redactie en neer zouden we het duizendste lid bij overhandigd. Angelique is erg blij met alle leden van de NVR: van harte wel- de NVR kunnen verwelkomen? Het deze geste en gaf aan het een eer te vin- kom! aantal leden groeit al een aantal jaar den het 1000ste lid van de vereniging te zijn. gestaag maar heeft ook vaak spron- gen rondom evenementen. Zo hebben we ook tijdens en rond de ESA-ESTEC open dag veel nieuwe leden kunnen verwelkomen waaronder Angelique van Delft als duizendste lid van de NVR. Nieuw is ze niet in de ruimtevaart; ze werkt al jaren bij Space Expo in Noordwijk. Omdat deze mijlpaal voor de NVR toch een bijzonder moment is hebben we tijdens de NVR IAC-avond op 10 no- vember jongstleden Angelique officieel Links: voorzitter Gerard Blaauw overhandigt het geschenk aan Angelique. Rechts: het NVR- geschenk dat speciaal voor deze gelegenheid is gemaakt.

Ruimtevaart 2016 | 4 Ruimtevaartkroniek Marco van der List

Deze kroniek beschrijft de belangrijkste gebeurtenissen in de • 3Cat-2 • COSPAR: 2016-051C ruimtevaart die hebben plaatsgevonden tussen 1 augustus Spaanse CubeSat van de Universita Politecnica de Catalunya. 2016 en 16 september 2016. Tevens zijn alle lanceringen ver- De CubeSat wordt uitgezet met behulp van een mechanisme meld waarbij een of meerdere satellieten in een baan om de (6U Deployer) van ISILaunch Services. aarde of op weg naar verder in de ruimte gelegen bestem- mingen zijn gebracht. 19 augustus 2016 | 04:52 uur Alle in deze kroniek vermelde tijden zijn in UTC (Coordinated Draagraket: Delta-4 • Lanceerplaats: Canaveral Universal Time). • USA-270 • COSPAR: 2016-052A • USA-271 • COSPAR: 2016-052B 5 augustus 2016 | 16:22 uur Twee Amerikaanse militaire geostationaire satellieten voor het Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang detecteren van satellieten en ruimtepuin in de omgeving van • Tiantong-1 • COSPAR: 2016-048A de geostationaire baan. De satellieten zijn ontwikkeld onder Chinese civiele geostationaire communicatiesatelliet. het Geosynchronous Space Situational Awareness Program (GSSAP). 9 augustus 2016 | 22:55 uur Draagraket: Chang Zheng-4C • Lanceerplaats: Taiyuan 19 augustus 2016 • Gaofen-3 • COSPAR: 2016-049A De robotarm van het ISS, Canadarm-2, haalt de nieuwe Internati- Chinese civiele aardobservatiesatelliet. In een zonsynchrone onal Docking Adapter-2 (IDA-2) uit het vrachtruim van de Dragon baan (750 km x 751 km x 98,4°). CRS-9 en positioneert deze op korte afstand van de koppeladapter PMA-2; aan de voorzijde van het station waar tot 2011 de Space 14 augustus 2016 | 05:26 uur Shuttles aankoppelden. Vervolgens beginnen astronauten Williams Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Cape Canaveral De eerste trap maakt een succesvolle landing op een ponton in de Atlantische Oceaan. • JCSat-16 • COSPAR: 2016-050A Japanse commerciële geostationaire communicatiesatelliet. De kunstmaan is gebouwd door SSL en heeft een massa van 4600 kg.

15 augustus 2016 | 17:40 uur Draagraket: Chang Zheng-2D • Lanceerplaats: Jiuquan • Mozi • COSPAR: 2016-051A Chinese wetenschappelijke satelliet, ook bekend onder de naam Quantum Experiment Scientific Satellite. De 500 kg zware kunstmaan heeft experimenten aan boord om communicatietechnie- ken door middel van quantum verstrengeling (“entanglement”) te onderzoeken. In een zonsynchrone baan (488 km x 584 km x 97,4°). • QDKSW • COSPAR: 2016-051B Chinese satelliet voor onderzoek aan de bovenste lagen van de atmosfeer.

Eind juli gaat het contact verloren met Yutu, het Chinese maanwagen- Astronaute Kate Rubins aan het werk aan de buitenzijde van het ISS tjes dat zich sinds eind 2013 op de Maan bevindt. De lander Chang'e-3 tijdens de ruimtewandeling van 19 augustus. [NASA] is nog wel operationeel. [Chinese Academy for Sciences]

Ruimtevaart 2016 |4 45 Timelapse-opname van de explosie van de Falcon-9 raket tijdens een afteltest op 1 september. [US Launch Report]

en Rubins aan hun ruimtewandeling. Tijdens hun 6 uur durende • Gaofen-10 • COSPAR: Geen, mislukt uitstapje installeren ze de IDA-2 op de PMA-2 en verbinden deze Chinese civiele optische aardobservatiesatelliet. De kunstmaan elektrisch met de rest van het station. Vanaf 2017 zullen de be- gaat verloren tijdens de mislukte lancering. mande capsules die zijn ontwikkeld onder het Commercial Crew Transportation programma van NASA (SpaceX�s Dragon-2 en de 1 september 2016 Boeing CST-100 Starliner) aan de IDA-2 koppelen. ISS bewoners Williams en Rubins maken hun tweede ruimtewandeling. Ze vouwen een reserveradiator op de P6-Truss op, zodat deze 24 augustus 2016 | 22:16 uur minder risico heeft op schade door een micro-meteoroïde. Daar- Draagraket: Ariane-5ECA • Lanceerplaats: Kourou naast installeren ze een HD-camera op de P1-Truss. • Intelsat IS-33e • COSPAR: 2016-053A Commerciële geostationaire communicatiesatelliet gebouwd 1 september 2016 door Boeing voor het in Luxemburg gevestigde Intelsat. De Tijdens een routine countdowntest ter voorbereiding op de ge- kunstmaan slaagt er helaas niet in een geostationaire positie te plande lancering twee dagen later, explodeert een Falcon-9 raket bereiken omdat haar apogeummotor faalt. De baan van Intelsat op het lanceerplatform op Cape Canaveral. Hierbij worden zowel IS-33e zal nu met behulp van de kleinere stuurraketjes geleidelijk raket als satelliet, de Israëlische communicatiesatelliet AMOS-6 worden verhoogd, maar dit zal ten koste gaan van ongeveer 1,5 (gebouwd door IAI), geheel vernietigd. De AMOS-6 zou o.a. door jaar van de verwachte levensduur. Facebook gebruikt gaan worden om internet aan te bieden in • Intelsat IS-36 • COSPAR: 2016-053B gebieden in Afrika waar de digitale infrastructuur nog niet ontwik- Commerciële geostationaire communicatiesatelliet gebouwd keld is. door SSL voor het in Luxemburg gevestigde Intelsat. Moog Bradford heeft een zonnesensor en diverse drukopne- mers voor AMOS-6 geleverd. 26 augustus 2016 De Dragon CRS-9 wordt losgemaakt van het ISS en maakt enkele 6 september 2016 uren later een succesvolle parachute-landing in de Grote Oceaan, De Soyuz TMA-20M, met aan boord de ruimtevaarders Ovchinin, voor de kust van het schiereiland Baja California. Skripochka en Williams, maakt zich los van de Poisk module van het ISS. Enkele uren later (het is dan al 7 september) landt de capsule 31 augustus 2016 | 18:55 uur behouden op de steppen van Kazachstan. Aan boord van het ISS Draagraket: Chang Zheng-4C • Lanceerplaats: Tiayuan beginnen Ivanishin, Onishi en Rubins aan Expeditie-49. De lancering mislukt als de derde trap er niet in slaagt een baan om de Aarde te bereiken.

Ruimtevaart is niet zonder risico's zoals deze foto's van de zonnepanelen van Sentinel-1A laten zien. Links een opname kort na de lance- Het landertje Philae wordt op 2 september, na bijna twee jaar vermist ring in 2014. Op de foto rechts van augustus 2016 is duidelijk schade te zijn geweest, door Rosetta gevonden in een spleet op komeet 67P/ aan het paneel te zien als gevolg van de inslag van waarschijnlijk een Chruyumov-Gerasimenko. [ESA] stukje ruimtepuin. [ESA]

46 Ruimtevaart 2016 | 4 De bergingswerkzaamheden kort na de landing van Soyuz TMA-20M op de steppen van Kazachstan. [NASA]

8 september 2016 | 11:20 uur Draagraket: GSLV • Lanceerplaats: Sriharikota • Insat-3DR • COSPAR: 2016-054A Indiase civiele meteorologische geostationaire satelliet. De door ISRO in India gebouwde kunstmaan (massa 2211 kg) heeft ook een Search-and-Rescue communicatiemodule aan boord.

8 september 2016 | 23:05 uur Draagraket: Atlas-5 • Lanceerplaats: Canaveral • OSIRIS-REx • COSPAR: 2016-055A Amerikaanse interplanetaire sonde met als doel een bodemmonster van de planetoïde 101955 Bennu te nemen en deze in 2023 naar de Aarde terug te brengen. Na 20 minuten in een lage parkeerbaan om de Aarde wordt OSIRIS-REx door de Cen- taur rakettrap in een interplanetaire baan om de Zon gebracht (0,77 AE x 1,17 AE). In september 2017 zal de sonde de Aarde pas- seren op weg naar haar rendez-vous met Bennu in augustus 2018.

13 september 2016 | 13:48 uur Draagraket: Shavit • Lanceerplaats: Pelmachin Dit is een retrograde lancering, d.w.z. tegen de rotatierichting van de Aarde in. Israël kan vanaf haar grondgebied alleen veilig naar het westen over het open water van de Middellandse Zee lanceren. • �Ofeq-11 • COSPAR: 2016-056A Israëlische militaire spionagesatelliet, gebouwd door IAI. Hoewel de kunstmaan in een retrograde omloopbaan wordt geplaatst Technici installeren een van de zonnepanelen op de OSIRIS-REx (250 km x 600 km x 141°) zouden er niet nader genoemde techni- sonde, tijdens voorbereidingen voor lancering op Cape Canaveral. De kegel links is de terugkeercapsule voor het bodemmonster van plane- sche problemen met de satelliet zijn. toïde Bennu. [NASA] 14 september 2016 Vanuit de wetenschappelijke luchtsluis van de Japanse laborato- Peruaanse militaire aardobservatiesatelliet met een grondresolu- riummodule Kibo worden weer een achttal Flock-2E CubeSats van tie van 0,7 meter. De 430 kg zware kunstmaan is gebouwd door het Amerikaanse bedrijf NanoRacks uitgezet. Airbus, gebaseerd op hun AstroBus-300 platform, en wordt in een zonsynchrone baan gebracht (676 km x 678 km x 98,2°). 15 september 2016 | 14:04 uur Moog Bradford heeft een zonnesensor voor PeruSat-1 Draagraket: Chang Zheng-2F/G • Lanceerplaats: Jiuquan geleverd. • Tiangong-2 • COSPAR: 2016-057A • SkySat-4, -5, -6 & -7 • COSPAR: 2016-058D, E, B & C Chinees ruimtelaboratorium, voorloper voor een toekomstig Amerikaanse commerciële aardobservatiesatellieten, ge- modulair ruimtestation. De 8600 kg zware module wordt in een bouwd door SS/Loral. Elke kunstmaan heeft een massa van 369 km x 378 km x 42,8° baan geplaatst. 120 kg. Na het uitzetten van PeruSat-1 maakt de AVUM trap enkele manoeuvres om de vier SkySat satellieten in de gewenste 16 september 2016 | 01:43 uur 501 km x 502 km x 97,4° baan te plaatsen. Draagraket: Vega • Lanceerplaats: Kourou Moog Bradford heeft een drukopnemer voor elk van de • PeruSAT-1 • COSPAR: 2016-058A SkySat satellieten geleverd.

Ruimtevaart 2016 |4 47 De Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR) werd in 1951 opgericht met als doel belangstellenden te informeren over ruimteonderzoek en ruimtetechniek en hen met elkaar in contact te brengen. Nog altijd geldt:

De NVR stelt zich tot doel de kennis van en de belangstelling voor de ruimtevaart te bevorderen in de ruimste zin.

De NVR richt zich zowel op professioneel bij de ruimtevaart betrokkenen, studenten bij ruimtevaart-gerelateerde stu- dierichtingen als ook op andere belangstellenden, en biedt haar leden en stakeholders een platform voor informatie, communicatie en activiteiten. De NVR representeert haar leden en streeft na een gerespecteerde partij te zijn in discus- sies over ruimtevaart met betrekking tot beleid, onderzoek, onderwijs en industrie, zowel in Nederlands kader als in internationaal verband. De NVR is daarom aangesloten bij de International Astronautical Federation. Ook gaat de NVR strategische allianties aan met zusterverenigingen en andere belanghebbenden. Leden van de NVR ontvangen regelmatig een Nieuwsbrief en mailings waarin georganiseerde activiteiten worden aangekondigd zoals lezingen en symposia. Alle leden ontvangen ook het blad “Ruimtevaart”. Hierin wordt hoofdzakelijk achtergrondinformatie gegeven over lopende en toekomstige ruimtevaartprojecten en over ontwikkelingen in ruimteonderzoek en ruimtetechnologie. Zo veel mogelijk wordt aandacht geschonken aan de Nederlandse inbreng daarbij. Het merendeel van de auteurs in “Ruimtevaart” is betrokken bij Nederlandse ruimtevaartactiviteiten als weten- schapper, technicus of gebruiker. Het lidmaatschap kost voor individuele leden € 35,00 per jaar. Voor individueel lidmaatschap en bedrijfslidmaatschap: zie website.