Buursma BW.Indd
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
‘DESE BEKOMMERLIJKE TIJ D EN ’ GRONINGER HISTORISCHE REEKS Onder redactie van: prof. dr. P.Th.F.M. Boekholt, voorzitter dr. IJ. Botke, prof. dr. A.H. Huussen, dr. J. Kossmann-Putto, dr. C.P.J. van der Ploeg, drs. F.R.H. Smit, secretaris 37 Voor eerder in de reeks verschenen delen zie pagina 562. Dit werk is uitgegeven in opdracht van de in 1986 in het leven geroepen Stichting Groninger Historische Publicaties. Het bestuur van de Stichting bestaat uit: mr. T.R. Hidma, voorzitter; drs. F.R.H. Smit, secre- taris; mr. J.D. Meerburg, penningmeester; prof. dr. P.Th.F.M. Boekholt, drs. J.W. Boersma, drs. J.F.J. van den Broek, drs. E. de Jonge en R.H. van der Sleen. ‘DESE BEKOMMERLIJKE TIJ D EN ’ Armenzorg, armen en armoede in de stad Groningen 1594-1795 A LBERT BUURSM A 2009 © 2009, Koninklijke Van Gorcum BV, Postbus 43, 9400 AA Assen. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). NUR 693 ISBN 978 90 232 4519 3 Deze monografie maakt deel uit van een reeks onderzoeken in opdracht van de Stichting Erven A. de Jager. De resultaten hiervan vormen de grondslag voor de driedelige Nieuwe Geschiedenis van Groningen die thans in voorbereiding is. De uitgave van dit boek is mede mogelijk gemaakt door de financiële steun van de Stichting Erven A. de Jager. Omslagillustratie voorzijde: Stadswerkhuis, aquarel door J. Bulthuis, 1760. Collectie Groninger Museum Omslagillustratie achterzijde: Portaal en boter- en broodhuisje Martinikerk, aquarel door J. Ensing. Collectie RHC Groninger Archieven, toeg. 1536, inv. nr. 3419 Grafische verzorging: Koninklijke Van Gorcum, Assen INHOU D SOPG A VE VOORWOORD 11 INLE I D I NG 13 OVER A RMENZORG , A RMEN EN A RMOE D E 18 ARMENZORG 19 ARMEN 21 ARMOE D E 25 VERW A CHTINGEN 28 DEEL A – ARMENZORG 31 DE ST ad GRONINGEN OMSTREEKS 1594 33 1 ARMENZORG IN D E ST ad GRONINGEN VÓÓR 1594 37 DE EERSTE GRONINGER G A STHUIZEN 37 ZORG VOOR LEPROZEN EN ‘A RME HUISZITTEN’ 39 VER D ERE STICHTINGEN IN D E VIJFTIENDE EN ZESTIEN D E EEUW 40 2 DE A RMENZORG SIN D S 1594 42 INLEI D ING 42 MO D ELLEN V A N A RMENZORG 42 DE VERHOU D ING OVERHEI D -KERK MET BETREKKING TOT D E A RMENZORG 45 MaaTREGELEN V A N HET STad SBESTUUR EN D E GEREFORMEER D E DIACONIE TEGEN BE D EL A RIJ 46 DE ‘SOCI A LE K aa RT ’ V A N GRONINGEN 50 I NHOU D 6 3 DE GEREFORMEER D E DIACONIE EN daa R aa N GELIEER D E INRICHTINGEN 52 INLEI D ING 52 D E GEREFORMEER D E DIACONIE – ONTST aa N , OPBOUW EN TERRITORIUM 52 DE T A KEN V A N D E D I A KENEN 55 DE SOCI A LE POSITIE V A N D E D I A KENEN 58 DE D ESI D ER A T A V A N D E D I A KENEN – ZEVENTIEN D E EEUW 59 DE D ESI D ER A T A V A N D E D I A KENEN – A CHTTIEN D E EEUW 61 DE VERSCHOTTEN -PROBLEM ATIEK 63 DE TIJ D SF A CTOR 67 DE D I A CONIE D IEN A REN 68 4 DE FIN A NCIERING V A N D E A RMENZORG 74 INLEI D ING 74 DE FIN A NCIËLE adMINISTRATIE V A N D E GEREFORMEER D E DIACONIE 76 ARMENBEL A STINGEN 85 5 METHO D EN V A N A RMENZORG 87 INLEI D ING 87 BE D ELINGSPOLITIEK 87 TOEL ATINGSBELEI D 89 DE adMINISTRATIE V A N D E BE D EEL D EN 95 MONSTERING 96 AA R D EN HOOGTE V A N D E UITKERINGEN 98 ‘HET WEKELIJKS BROO D ’ – (D I A CONIEBROO D ) 102 UITKERINGEN IN GEL D 106 EXTR A ’S N aa ST D E REGULIERE BE D ELING 107 BEGR A FENIS 109 DE D UUR V A N D E BE D ELING 110 REN D EMENTSPRINCIPE 110 BE D ELING A LS TUCHTMI dd EL 112 CONTROLE , FR A U D E EN FR A U D EBESTRIJ D ING 118 UITKERINGEN V A N A N D ERE D I A CONIEËN 123 6 DI A CONIEËN EN ZORGINSTELLINGEN V A N D E A N D ERE D ENOMIN A TIES 125 INLEI D ING 125 Waa LSE A RMENZORG 126 KA THOLIEKE A RMENZORG 128 I NHOU D 7 DOOPSGEZIN D E A RMENZORG 133 LUTHERSE A RMENZORG 134 JOO D SE A RMENZORG 141 BESLUIT 143 7 ZORG VOOR SPECI A LE C ATEGORIEËN 144 INLEI D ING 144 (WEES )KIN D EREN 144 ON D ERWIJS 160 UITBOE D ELING 174 ZORG VOOR VOLWA SSENEN 175 ZORG VOOR SOL da TENGEZINNEN 191 ZORG VOOR BEJ aa R D EN 206 ZORG VOOR ZIEKEN 218 8 HET ‘CRISISM A N A GEMENT ’ V A N D E A RMENZORG 233 MOTIEVEN EN A LTERN A TIEVEN VOOR A RMENZORG 240 DEEL B –ARMEN 247 1 OMV A NG 249 INLEI D ING 249 POTENTIËLE A RMEN 250 DE GROEP ‘A RMEN ’ A LS GEHEEL 251 HERKOMST 252 2 DE GEREFORMEER D E A RMEN EN BE D EEL D EN 258 INLEI D ING 258 AA NT A LLEN GEREFORMEER D E BE D EEL D EN 258 SA MENSTELLING V A N D E GROEP GEREFORMEER D E BE D EEL D EN 263 GEZINSS A MENSTELLING 264 LEEFTIJ D SOPBOUW EN -C ATEGORIEËN 267 GEZON D HEI D 269 ARMENSTR A TEN EN -WIJKEN IN GRONINGEN 273 BEZITTINGEN 278 I NHOU D 8 3 AN D ERE GEZIN D TEN 284 INLEI D ING 284 DOOPSGEZIN D E A RMEN EN ONVERMOGEN D EN 285 KA THOLIEKE A RMEN EN BE D EEL D EN 286 LUTHERSE A RMEN EN BE D EEL D EN 289 Waa LSE EN FR A NSE A RMEN EN BE D EEL D EN 291 JOO D SE A RMEN EN BE D EEL D EN 292 4 WERK EN BEROEP 294 INLEI D ING 294 BEROEPEN MET RISICO 297 SOL da TEN : EEN SPECI A LE BEROEPSGROEP 298 5 WERKGEREL ATEER D E VOORZIENINGEN 304 GIL D EN 304 EEN ON D ERLING WE D UWEFON D S V A N A MBTEN A REN 307 P RE D IK A NTENPENSIOENEN EN HET NETWERK V A N D I A KENEN EN D I A KEN D IEN A REN 308 PENSIOENEN EN LIJFRENTES 309 6 ON D ERLINGE ZORG EN ZELFHULP 313 INLEI D ING 313 ON D ERLINGE HULP – FAMILIE, BUREN , VRIEN D EN EN KENNISSEN 314 ‘ZELFHULP ’ 316 VERP A N D ING 317 LENINGEN EN SCHUL D EN 319 MIGRATIE 320 7 ARMENCULTUUR 323 INLEI D ING 323 BE D EL A RIJ 323 PROSTITUTIE 327 VERL A TING , TE VON D ELING LEGGEN , KIN D ERMOOR D 330 ‘KLEINE CRIMINALITEIT’ (D IEFST A L , LIST EN BE D ROG , SMOKKEL A RIJ ) 335 OPROER 337 I NHOU D 9 8 RE A CTIES V A NUIT D E M aa TSCH A PPIJ OP A RMEN 344 STIGMATISERING 344 SEGREG A TIE 347 ONVOLLE D IGE GEZINNEN EN R A N D GROEPEN 353 9 DRIJFVEREN VOOR D E aa NV aa R D ING V A N A RMENZORG 354 INLEI D ING 354 IN D E EIGEN ST A N D BLIJVEN 355 DE RE A CTIES V A N D E A RMEN 357 DEEL C – ARMOEDE 361 1 HET BEGRIP ‘A RMOE D E ’ 363 INLEI D ING 363 DE SUBJECTIVITEIT V A N HET BEGRIP ‘A RMOE D E ’ 363 2 OORZ A KEN V A N A RMOE D E 366 INLEI D ING 366 CRISISJ A REN EN -PERIO D EN 367 OORZ A KEN OP MESO - EN M A CRONIVE A U 368 SEIZOENSFLUCTU ATIES IN SECTOREN V A N D E ECONOMIE 369 S TRUCTUURVER A N D ERINGEN EN HERSTRUCTURERINGSPROCESSEN IN D E ECONOMIE 370 CULTURE OF POVERTY 373 E XTREME OMST A N D IGHE D EN BIJ KLIM aa T , FLOR A EN F A UN A , N A TUURR A MPEN 376 EPI D EMIEËN 380 OORLOGEN 383 DUURTE V A N VOE D SEL OP KORTE TERMIJN – ‘D UURTEJ A REN ’ 389 OORZ A KEN OP MICRONIVEAU 394 HET WEGVA LLEN V A N LE D EN V A N D E HUISHOU D ING 395 DE GEZINSCYCLUS 397 GEBREK aa N ‘K A PIT aa L ’ 399 INCI D ENTELE OORZ A KEN V A N A RMOE D E 399 I NHOU D 10 BESLU I T 401 NOTEN 410 LI JST va N A FKORT I NGEN 471 LI JST va N Tab ELLEN EN GR A F I EKEN 472 VER A NTWOORD I NG A F B EELD I NGEN 474 LI JST va N bi JL A GEN 476 GER aa DPLEEGDE B RONNEN EN L I TER A TUUR 534 ARCHIVALIA 534 LITER A TUUR 537 REG I STER OP PERSOONSN am EN 549 REG I STER OP GEOGR A F I S C HE N am EN 558 I NHOU D VOORWOOR D Een ‘monnikenwerk’ over armenzorg, armen en armoede in de stad Groningen ten tijde van de Republiek.