Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10, Güz 2019, ss. 117-138. ______

Sui Hanedanı’nın Yıkılış Döneminde Çıkan İsyanlar ve İsyancıların Göktürklerle İlişkileri

The Revolts During the Fall of the and the Relations of the Rebels’ With the Göktürk

1 Furkan ACAR

Özet

Sui Hanedanı (581-618) gücünü kaybetmeye başladığında, ülkenin her yerinde komutanlar, valiler ve geniş arazi sahipleri ayaklanarak güç sahibi olmak için yarışıyordu. 617 yılında Tang Hanedanı’nın (618-907) eski başkent Chang-an’a girmesi ve ertesi yıl Sui imparatorunun katledilmesiyle, isyancıların hedefi Tang Hanedanı’na yönelmişti. Dönemin Göktürklere biçtiği rol ise bambaşkaydı. Bütün isyancılar aradığı siyasi, ekonomik ve askeri desteği dönemin Göktürk kağanlarının otağında bulmuştu. İsyancılar kuzeye giderek kağana tabi olmuş, karşılığında ondan ordu ve unvanlar alarak rakiplerine üstünlük kurmaya çalışmıştı. Aynı şekilde Tang Hanedanı da Shibi Kağan’ın askeri desteğine mazhar olmuş; bu şekilde Chang-an’ı alabilmiş ve devletini kurabilmişti. Göktürkler üstlendikleri hamilik rolü sayesinde, Çin’in iç bölgelerine kadar seferler yapmış, kuzey Çin’de birçok yere asker yerleştirmişti. Ancak bu kısa süreli faydalar kalıcı hale getirilememişti. Tang Hanedanı’nın yükselişi önlenememiş; karışıklığın sürmesi sağlanamamıştı. Sonrasında Chang-an önlerine kadar uzanan akınlar ise, Göktürklerin çöküşüne engel olamayacaktı. Bu çalışmada bahsi geçen isyanlar ve liderlerinin Göktürklerle ilişkileri incelenmeye gayret edilmiştir.

Anahtar Sözcükler: Göktürkler, Sui Hanedanı, Tang Hanedanı, Shibi Kağan, isyan.

1 Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans öğrencisi, [email protected]

117 Furkan ACAR ______

Abstract

During the Sui Dynasty (581-618) collapse emissaries (commanders, governors, and landlords) throughout the country revolted to rise to power. In 617, the following year after that the (618-907) entered the former capital Chang-an, and the Sui emperor was assassinated, the rebels' aimed the Tang Dynasty. The Göktürk played an incomparable role at that time. All the rebels had found the political, economic and military support from the Göktürk Khan. Rebels marched throughout the north, became khan and tried to establish transcendency over their rivals by receiving army support and titles from Göktürk Khan. Like-wise, the Tang Dynasty was granted Shibi Kagan's military support; thus, were able to get the Chang-an and establish the state. It was the patronage role the Göktürk played and marched to the inner regions of China and deployed troops in many places in Northern China. However, these interim benefits couldn’t be made permanent. Rise of the Tang Dynasty couldn’t be prevented; the continuation of the turmoil wasn’t achieved. Then the raids extending to the front of the Chang-an wouldn’t prevent the collapse of the Göktürk. In this research paper, the rebellions and their relations with Göktürk will be discussed and analysed.

Keywords: The Göktürk, Sui Dynasty, Tang Dynasty, Shibi Kagan, revolt.

Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10, Güz 2019, ss. 117-138. ______

GİRİŞ

Göktürk Devleti 552 yılında kurulduğu sırada Çin parçalanmış haldeydi. Kuzeyde Zhou ve Kuzey Qi Devletleri hüküm sürerken, güneyde Liang (502-556) ve Chen (557-588) gibi devletler hâkimdi. Daha sonra Zhou Devleti, Kuzey Qi Devleti’ni ortadan kaldırarak tüm kuzey Çin’e hâkim oldu. Yuwen ailesi, önceleri bu devlette idari ve askeri görevlerde yer alırken, daha sonra devleti fiilen yöneten bir konuma gelmişti. Nihayet 581 yılında hâkimiyeti tamamen ele geçirerek Sui Hanedanı’nı kurdular. Güneyde ise Liang ve Chenleri ortadan kaldırarak 588 yılında yaklaşık üç yüz yıl sonra Çin’i yeniden bir araya getirmeyi başardılar2.

Sui Hanedanı’nın ilk imparatoru Wen (581-604), tahta çıktığı ilk günden itibaren Göktürkler arasına atılan nifak tohumlarını destekledi. Bu politikaya yıllarca Ötüken’de ve Göktürk ülkesinin çeşitli yerlerinde faaliyet gösteren Çinli devlet adamı Zhang Sunsheng’ın sunduğu raporlar yol gösteriyordu. Bu doğrultuda; Tardu’ya kurt başlı sancak sunarak Göktürklerin ikiye bölünmesine ortam hazırladı. Doğuda tahta çıkan İşbara Kağan’ı (582-587) baskı altına alarak; önce düşmanlarının, sonra da Kağan’ın kendisinin Çin’e bağlanmasını sağladı. Daha sonra Çin’e bağlılığını kanıtlamış olan Qimin Kağan (603-609) sayesinde, Göktürk ülkesini tam anlamıyla hâkimiyeti altına almayı başardı. 605 yılında babasını devirerek tahtı ele geçiren Sui İmparatoru (605-617) da onun Göktürk politikasını devam ettirdi. Bu dönemde İmparatorun Göktürk politikasını yönlendiren kişi, Batı Türkistan ile ilgili eserleriyle tanıdığımız Peiju idi. Bu dönemde Sui Hanedanı, kendini tüm Göktürk ülkesinin kağanı ilan eden Tardu’yu ortadan kaldırdı (603) ve mirasçılarını yine birbirine düşürdü. Halefi Chulo Kağan’ın (603-611) amcası Shegui’yi kışkırtarak Chulo Kağan’a saldırttı. Ardından zor duruma düşen Chulo Kağan’ın yine Sui Hanedanı’na sığınmasını sağladı (611).

611 yılına gelindiğinde Sui Hanedanı, Liaodong (Çin’in kuzeydoğusu) bölgesinde Kore Savaşı’nı başlattılar. Ancak büyük bir başarısızlıkla sonuçlanan bu savaş Sui Hanedanı’nın gücünü kırdı. Doğu Göktürkleri Sui ordularının Liaodong’daki başarısızlığını öğrenmişti ve zor durumda olduklarını biliyordu. 615 yılında Shibi Kağan, Yenmen’da İmparator Yang’ı 8. ve 9. ay boyunca kuşattı. Bu hezimet Sui Hanedanı’na ağır bir darbe indirdi. İmparator Yang, artan Göktürk baskısından korkarak, hemen ertesi yıl, tüm itirazlara rağmen, başkent Lo-yang’ı terk ederek daha güneydeki Jiang-du’ya yerleşti. Ancak bu kaçış

2 Chavannes, 2007, 324.

119 Furkan ACAR ______Göktürk akınlarını önleyemediği gibi, Sui Hanedanı’nın otoritesindeki zayıflığı da gözler önüne serdi3.

Son derece tutumlu davranan babasının aksine, İmparator Yang oldukça savurgandı. Yapılan büyük harcamalar; kanal ve saray inşaatları, imparatorla birlikte tüm maiyetinin katıldığı ülke gezileri oldukça masraflıydı. Ayrıca çevrilen entrikalar da pahalı hediyeler gerektiriyordu. Bundan başka Kore ile yapılan uzun savaş da hezimetle sonuçlanmıştı. Tüm bunlar devleti ekonomik ve idari yönden zayıflatmıştı4.

Sui Hanedanı bu şekilde zayıflarken, Göktürkler güçleniyordu. Zamanında Qimin Kağan Sui Hanedanı’nın desteğiyle Göktürk tahtına oturmuştu. Onun Çin’e gönülden bağlı kalarak Göktürk ülkesini bir araya getirmesi, o sıralar Sui Hanedanı için büyük bir başarı niteliğinde olsa da; Shibi Kağan dönemine gelindiğinde, Sui Hanedanı’nın yaptığı bu yardım onların aleyhine dönmüştü. İç meseleleri büyük ölçüde çözülmüş olan Göktürkler, eski güçlerine kavuşmaya başlamıştı.

615 yılındaki Yenmen kuşatması, Sui Devleti’nin bozuk durumunu gün yüzüne çıkarmıştı. Çok geçmeden ülkenin her yanında isyanlar baş gösterdi. Sui hâkimiyetine başkaldıran Xue Ju, Dou Jiande, Wang Shichong, Liu Wuzhou, Liang Shidou, ve Gao Kaidao gibi isyancılar kuzeye gelerek Shibi Kağan’a bağlandılar ve ondan ordu ve unvanlar aldılar. Yine bu dönemde Kitanlar, Tuyuhunlar ve Turfan gibi ülkeler Çin’den uzaklaşmış ve Çin’in eski zenginliği kalmamıştı5.

Öte yandan bu isyanların en önemlisi, Tang lideri Li Yuan'in isyanıydı. Li Yuan iki bin kişilik iyi ok atan ve ata binen bir birlik oluşturmuştu. Sonra bunları Göktürkler gibi beslemiş ve onlar gibi suları ve otlakları takip ederek avcılık, atıcılık ve binicilik gibi meziyetleri öğretmişti. Neticede Göktürk askerî vasıflarını kazanan bu askerler, ileride ona parlak zaferler elde etmesine yardımcı olacaktı. Hatta 616 yılında Çin’e karşı gerçekleşen Göktürk akınlarında bazı küçük saldırıları bu birlik durdurmuştu6.

617 yılına gelindiğinde Li Yuan, Göktürklerden destek alan rakiplerine karşın, fazla bir askerî güce sahip değildi. Yardımcılarından Liu Wenjing, ona kendilerinin de Göktürklerden askerî destek istemelerini tavsiye etti. Bunu kabul eden Li Yuan, hazırlanan

3 Chavannes, 2007, 261-262, 326; Eberhard, 1995, 196-197; Liu, 2006, 96; Taşağıl, 2012, 65-66. 4 Eberhard, 1995, 196-197. 5 Taşağıl, 2012, 65-66, 101; Eberhard, 1995, 196-197; Chavannes, 2007, 261-262, 326; Liu, 2006, 96. 6 Taşağıl, 2012, 65-66. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10, Güz 2019, ss. 117-138. ______hediyeleri kendi yazdığı mektupla birlikte Shibi Kağan'a gönderdi. Mektupta “Bir ihtilal ordusu harekete geçirmek istediğini, gelip buna yardım ederse müttefik olacaklarını; ancak onlara yardım ettikleri takdirde ahaliyi yağma etmemelerini, sert davranmamalarını istediğini; bu şekilde Göktürklerin önüne bir sürü altın ve mücevherin serileceğini ve bunlardan istediklerini seçeceklerini" bildirdi. Shibi Kağan karşılık olarak “Artık Sui Hanedanı’nın yıkıldığını ve Tang ordusuna yardım etmelerinin kendi menfaatlerine uygun olacağını" söyledi. Bununla birlikte, Göktürk ordusunun tahribatından çekinen Li Yuan kararsız kalmıştı. Bu sırada devreye giren ve Liu Wenjing “Tibetlilerin atlarının zayıf, Göktürklerinkinin ise kuvvetli olduğunu, askerleri olmasa bile atlarının kaçırılmaması gerektiğini, aksi takdirde pişman olacaklarını" söylediler. İktidarını kurmak için Göktürk yardımına muhtaç olduğunu anlayan Li Yuan, “Kulaklarımızı onların yağmalarına kapayalım, sonra sıkıştırıp icaplarına bakarız." diyerek, Göktürk yardımını kabul etti. Bunun üzerine Göktürk yardımı, sonbaharda Kang Qiaoli Tegin ile ulaştı. Beş yüz asker ile iki bin at pazar için gelmişti. Göktürk askerleriyle karşılaştığında Kağan’ın mektubunu alan müstakbel İmparator, Göktürklerin gönderdiği atların en iyilerini seçti. Ardından Göktürk askerlerinin yarısını atlarla beraber bulundukları Guan mevkiinde bıraktı. Çin askerleri Göktürk atlarına hayran kalmıştı. Sahte para vererek Göktürk askerlerini kandırıp atları ele geçirmek istiyorlardı. Fakat Li Yuan "Göktürklerin kendilerine güzel atlar verdiklerini, kandırıldıklarını anladıkları zaman gelip Çin'e saldıracaklarını ve durdurulamayacaklarını" anlatarak onları vazgeçirdi. Bunun yerine kendilerini fakir gösterip borç almalarını tavsiye etti. Sonra Kang Qiaoli Tegin kuzeye döndü. Ancak Tang Hanedanı’nın daha çok yardıma ihtiyacı vardı. Bunun üzerine Liu Wenjing yardım istemek için yeniden Shibi Kağan’a gönderildi. İmparator onunla özel görüşme yaparak "Göktürkler atlarını otlatırken hububat tarlalarına zarar vermiyorlar. Ancak ahali onlardan çok korkuyor ve etkileniyor. Benim endişemse, Liu Wuzhou ile birlikte Çin’e saldırmalarıdır. Onun için yardım askerlerinin sayısı bir kaç yüz kişiden fazla olmasın." dedi7.

Eylül ayında Göktürk merkezine varan elçi, Shibi Kağan ile ittifak yaptı. Buna göre, Göktürk askerleri Chang-an’a girecek, karşılığında Göktürklere altın, yeşim taşı ve en iyi cins ipekten dokunmuş kumaşlar sunulacaktı. Anlaşmadan memnun kalan Shibi, Qishi Tegin’i Tang ihtilal ordusunu desteklemek üzere gönderdi. Kuzey Çin’i Tang Hanedanı için koruyacağını belirten Shibi Kağan, Kang Qiaoli Tegin ile beş yüz asker ve iki bin at daha gönderdi8.

7 Taşağıl, 2012, 67, 101. 8 Taşağıl, 2012, 67-68.

121 Furkan ACAR ______Li Yuan’in oğlu ve fiilen isyanı yürüten kişi olan Li Shimin, 617 yılında Göktürk yardımıyla Sui Hanedanı’nın ilk başkenti olan Chang-an’ı ele geçirdi. Ertesi yıl Sui İmparatoru Yang, generallerinden Yuwen Huaji tarafından öldürüldü. Bunu fırsat bilen Li Shimin, Yang'ın torunlarından Gong’u tahta çıkardı. Çok geçmeden bu kukla İmparator, Li Yuan için tahttan feragat ettirildi. Böylece 12 Haziran 618 tarihinde tahta oturan Li Yuan, kendisini Tang Hanedanı’nın ilk imparatoru ilan etti. Chang-an’ı başkent yaptı ve ölümünden sonra Gaozu adını aldı9.

Li Yuan’den başka, devletin dört bir yanında isyanlar çıkmıştı ve çıkmaya devam ediyordu. Ülkedeki toprak ağaları ve arazi sahipleri bir bir isyan ediyordu. Shibi Kağan bu isyanları açıkça destekliyordu. Yuwen Huaji’nin imparator Yang’ı öldürmesinden sonra, bütün isyancılar başa geçmek için amansız bir kavgaya tutuştu.

İSYANCILAR VE GÖKTÜRKLERLE İLİŞKİLERİ

Yuwen Huaji (618-619)

Yuwen Huaji, Sui Hanedanı’nda görev alan bir generaldi. “Yuwen” soyadından Sui Hanedanı’na mensup olduğu anlaşılıyor. 607 yılında Arabalar ve atlar dairesi başkan yardımcısı iken, kardeşi Yuwen Qiji ile birlikte yasağa rağmen Shibi Kağan’ın kardeşi Chiji Şad ile karşılıklı pazar kurdular. Bunun üzerine Sui imparatoru çok kızdı ve onları zindana attırdı. Başlangıçta imparator onların başlarını vurdurmak istiyordu ama sonra (Yuwen) Qiji ile evli olan prensesin hatırına affetti10.

618 yılında Yuwen Huaji, İmparator Yang’ı sarayda Linghou Xiangda’ya öldürterek, Qin Prensi ’yu tahta çıkardı. Aynı yıl kendini imparator ilan eden Yuwen Huaji, devlete de Xu adını verdi11.

12. aydaki Jiangdu karışıklıkları sırasında Yuwen Huaji, Sarı Nehrin kuzeyinde Dou Jiande tarafından büyük bir yenilgiye uğratıldı. Daha sonra yakalanarak 619 yılında iki oğluyla birlikte idam edildi. Başları Chulo Kağan ve Yiqeng Hatun’a götürülerek orada sergilendi12.

9 Chavannes, 2007, 261-262, 327; Eberhard, 1995, 196-197; Taşağıl, 2012, 101. 10 Taşağıl, 2012, 173; Liu, 2006, 161. 11 Wei, 2004, 1419-1427; Taşağıl, 1988, 69-84; Liu, 2006, 161; Chavannes, 2007, 48, dn. 21. 12 Taşağıl, 2012, 108, 137; Chavannes, 2007, 48; Liu, 2006, 161. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10, Güz 2019, ss. 117-138. ______

Dou Jiande13 (615-621)

Dou Jiande Jiangnanlı bir çiftçi ailesinden geliyordu. Ailesinde bir soyluluk yoktu. Bölgede çıkan karışıklıklarla ilişkilendirilerek tüm ailesi ilçe yöneticileri tarafından idam edildi. Bunun üzerine isyan ederek eyaletinin birkaç vilayetini ele geçirdi. Daha sonra 617 yılında kendini Xia kralı Changle ilan etti ve böylece Tang Hanedanı’na rakip oldu14.

Yuwen Huaji 618 yılında isyan ederek Sui imparatoru Yang’ı öldürtünce, eşi imparatoriçe Xiao, bir orduyu yanına alarak Liaocheng'a doğru yola çıkmıştı. Daha sonra Dou Jiande’nın eline düştüğünde, Dou Jiande imparatoriçeyle konuşarak onun bir kulu olduğunu söyledi. Yuwen Huaji 619 yılında kendini Weixian’de imparator ilan edince, Dou Jiande ona saldırarak bozguna uğrattı. Sonra Yuwen Huaji’yi, iki oğlunu ve suikaste katılan herkesi öldürdü15.

Ertesi yıl Chulo Kağan ve Sui ailesinden gelen Yiqeng Hatun, İmparatoriçe Xiao’yu gidip alması için bir elçi gönderdi. Dou Jiande imparatoriçeyi daha fazla elinde tutamayacağını anlayarak buna razı olmak zorunda kaldı. Daha sonra binden fazla atlının başında İmparatoriçe’yi Göktürklere götürdü. Ayrıca Chulo’ya Yuwen Huaji’nin başını sundu. Bu şekilde Göktürklerden yardım alarak askeri gücünü artırdı. Shibi Kağan’a tabi olmuş olan Sui prensi Yang Zhengdao ile işbirliği yaptı. Ardından güneyde Xiang, Wei ve Liyang eyaletlerini aldı16.

Daha sonra Dou Jiande imparatorluk sancakları dikti, gelip geçerken yolları boşalttırdı ve yazılarını “imparator fermanı” olarak adlandırmaya başladı. Eskiden olduğu gibi sırtını Göktürklere dayıyordu17.

621 yılında Li Shimin, Dou Jiande’yı ’da ağır bir yenilgiye uğratarak onu yakaladı. Daha sonra 49 yaşındayken Chang-an’ın pazar yerinde idam ettirdi18.

Dou Jiande elde ettiği ganimetleri askerleri arasında dağıtırdı. Ele geçirdiği bölgelerde çiftçilik ve dut yetiştiriciliğine önem verirdi. Hakîm olduğu bölgelerde hırsızlık olmaz, kervanlar güvenle yol alır ve kırlık alanda gönül rahatlığıyla uyunabilirdi19.

13 Dou Jiande’nın biyografisi için bkz. Liu, 2006: 422-423. 14 Wei, 2004, 1419-1427; Togan ve diğ. 2005, 100; Liu, 2006, 422-423. 15 Liu, 2006, 322. 16 Liu, 2006, 126, 322, 422-423; Taşağıl, 2012, 69. 17 Liu, 2006, 422-423. 18 Liu, 2006, 422-423; Togan ve diğ., 2005, 100; Taşağıl, 2012, 109.

123 Furkan ACAR ______Liang Shidou20 (617-628)

Liang Shidou, Xia eyaletinde saygın bir aileden geliyordu. Sui Hanedanı’nda Süvari Generalliği yapıyordu. 617 yılı civarında görevinden alınınca, yurduna geri dönerek isyancılara katıldı. Daha sonra içlerinden otuz kırk kişiyle anlaşarak vali Tang Cong’u öldürdü ve bölgeyi işgal etti. Ardından kendini vali ilan ederek Göktürklerle ittifak kurdu21.

Aynı yıl Sui Hanedanı’nın Chang Xilong adlı generali ona saldırsa da başarısız oldu. Bunun üzerine Liang Shidou askerleriyle Shan-xi’deki Diao-ying, Hang-hua, Yen-an ve diğer eyaletleri ele geçirdi. Ardından kendini imparator ilan ederek Liang Devleti’ni (617-622) kurdu. Göktürklerin kağanı Shibi, kendisine kurt başlı sancak hediye ederek Tardu Bilge Kağan unvanını verdi. Sonra Göktürk askerleriyle He-nan’ı işgal etti ve Yen-chuan eyaletini ele geçirdi22.

619 yılında Chulo Kağan’a oğullarını gönderip kesin itaat ettiğini gösterdi. Aynı yılın Haziran’ında Shibi Kağan Çin’e büyük bir sefer başlattı. Sarı nehri geçerek Xia eyaletine geldi. Liang Shidou da kendi kuvvetleriyle Shibi Kağan’a katıldı. Kutlug Tegin ile yağma seferi yaptılar ve Ma-yi’yi ele geçirdiler. Diğer bir muhalif Liu Wuzhou da beş yüzden fazla Göktürk süvarisiyle harekâta katıldı. Sonrasında Ju-zhu ile Tai-yuan arasına büyük bir sefer yapılacakken Shibi Kağan öldü ve harekât başarısızlıkla sonuçlandı23.

Yine aynı yıl İmparator Gaozu, Liang Shidou’yu boyunduruk altına alması için Yen eyaleti askeri valisi Duan Decao’yu yollamıştı. Liang Shidou Yen-an’a saldırmak için Göktürklerin birkaç bin atlısıyla geldiği sırada, Duan Decao kendi askeri gücünün düşmanınkinden daha az olduğunu düşündüğünden, adamlarına hemen savaş emri vermedi ve saldırıların şiddetinin azalmasını bekledi. Ancak daha sonra Liang Shidou’nun dikkatinin azaldığını fark ederek, vali yardımcısı Liang Li’ye askerlerin başına geçerek ona saldırmasını emretti. Duan Decao’nun kendisi de hafif atlılarla saldırı için uygun bir anı bekliyordu. Liang Shidou Liang Li’ye karşı uzun süre tüm gücüyle savaştı. Ardından Duan Decao arkadan çıkageldi. Liang Shidou’nun ordusu dağılmıştı. Duan Decao onları yüz kilometre boyunca kuzeye doğru takip etti ve iki yüzden fazla erkek ve kadını yakaladı. Ertesi yıl Liang Shidou

19 Togan ve diğ., 2005, 100. 20 Liang Shidou’nun Biyografisi için bkz. Liu, 2006, 117-118. 21 Togan ve diğ., 2005, 91-92; Liu, 2006, 393. 22 Liu, 2006, 393; Taşağıl, 2012, 66, 173-174. 23 Taşağıl, 2012, 69, 101-102, 174; Liu, 2006, 179; Togan ve diğ., 2005, 91-92. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10, Güz 2019, ss. 117-138. ______

Göktürklerin mağlup edilen beş bin piyade ve atlısının başında sınır bölgesine saldırsa da, Duan Decao onları tekrar yendi ve neredeyse hepsini ya yakaladı ya da öldürdü24.

Bir süre sonra Liang Shidou’nun generalleri birbiri ardına Tang Hanedanı’na teslim oldular. Bunun üzerine Liang Shidou Chulo Kağan’a şöyle dedi: “Çin’de kısa süre önce kargaşa yaşandığında ve imparatorluk birkaç devlete bölündüğünde bu genel durum dengeliydi ve imparatorluğun gücü zayıflamıştı, bu nedenle kuzeyde Göktürklere bağlılığımızı bildirmiştik. Şimdi Liu Wuzhou yok edildi ve Tang imparatorluğu giderek daha da güçleniyor. Liang Shidou imparatorluğun yıkılışını kabullenebilir ama kağanın da bu durumda olumsuz etkileneceğinden korkuyor. Bu nedenle kağanın Kuzey Wei imparatoru Xiaowen’ın yaptıklarını yapmasını ve saldırmak üzere askerlerini güneye göndermesini arzu ediyor. Liang Shidou bu sırada rehberlik yapmak için ricada bulunuyor.” Chulo Kağan bu öneriyi kabul ederek Bagatur Şad’ın (sonra İl Kağan) Yuan, Nibu Şad ve Liang Shidou’nun Yen ve Chulo Kağan’ın kendisinin de Bing eyaletinden girmesini planlamıştı. Tuli Kağan Hiler, Siler, Kitanlar ve Moholarla Yu eyaletinden girecek, sonra Dou Jiande ile buluşacak, Fukou Geçidi’ni geçecek diğer birliklerle Jin ve Qian eyaletlerinde birleşecekti. Bütün bu hazırlıklar tamamlanmışken; saldırı planları Gaozu’nun kulağına geldi. Korkuya kapılan İmparator, Cheng Yuanshou’yu saldırıdan vazgeçirmek için elçi olarak Chulo’ya gönderdi. Ancak elçi tüm çabalarına rağmen Kağan’ı saldırıdan vazgeçiremedi. Daha sonra orada bulunan Tang muhaliflerinden Liu Wuzhou ile görüşen Çinli elçi, Kağan’ı durdurmanın tek yolunun onu öldürmek olduğunu anladı ve Chulo Kağan’ı gizlice zehirletti25. Öte yandan bu olay Cheng Yuanshou’un biyografisinde farklı anlatılmıştır. Buna göre Chulo Kağan hastalanmış, hekimler çare bulamayınca zehirlendiğini düşünmüş; ardından sorumlu bulduğu Cheng Yuanshou’u tutuklatmıştı26.

Liang Shidou 622 yılında kardeşi Liang Leren’i yirmi otuz bin Göktürk askeriyle Lin eyaletine saldırmaya gönderse de başarılı olamadı. Ertesi yıl bu kez generali Sinli Ao-er’i Göktürk askerlerinin başında Lin’e saldırttı. Bu sırada Göktürk Yushe Şad da yerleşmek üzere Wuyuan bölgesine gelmişti27.

622 yılında Tang imparatoru Gaozu, Duan Decao’ya bütün sınır askerlerini toplayarak yeniden Liang Shidou’ya saldırmasını emretti. Duan Decao Xia’nın doğusundaki

24 Liu, 2006, 323, 388-391. 25 Liu, 2006, 388-391; Taşağıl, 2012, 71-72. 26 Taşağıl, 1988, 100. 27 Liu, 2006, 325, 381.

125 Furkan ACAR ______kaleyi aldığında, Liang Shidou geri çekilerek batı kalesinde mevzilendi. Sonra yeniden İl Kağan’dan yardım istedi ve böylece Kağan onu on bin seçkin atlıyla destekledi. O zamanlar Ki-huların Liu Xiancheng adındaki komutanı adamlarıyla Liang Shidou’ya bağlanmıştı. Ancak Liang Shidou bir komplo düzenlendiğine inandığından, Liu Xiancheng’ı öldürdü. Bunun sonucunda adamları arasında huzursuzluk çıktı ve birçoğu Liang Shidou’yu bırakıp Tang Hanedanı’na bağlandı. Liang Shidou düştüğü zor durumdan kurtulmak için, İl Kağan’a giderek ona Çin’e düzenlenecek seferler için stratejik danışmanlık yaptı. O günden itibaren Göktürklerin Çin sınırlarını istila etmedikleri tek bir yıl bile olmadı. O yaz Ötüken’de yaşanan kar felaketinin ardından il kağanın Çin başkentinin kapılarına kadar ilerlemesi de Liang Shidou’nun planlarına dayanıyordu. Li Shimin İl Kağan’ın ve doğu Göktürklerinin içine düştüğü siyasi bunalımın ve Liang Shidou’nun kendi başına kaldığının farkındaydı. Bu nedenle ona bir mektup yazarak tabiiyetine davet etse de ama o bunu kabul etmedi28.

626 yılında Kitanlar isyan ederek ittifak kurmak amacıyla Tang Hanedanı’na gittiler. İl Kağan Kitanların geri verilmesi halinde Liang Shidou’yu iade edeceğini bildirince, Li Shimin elçiye şöyle cevap verdi 29 : “Kitanlar ve Göktürkler aslında farklı boylar. Şimdi Kitanlar bağlılığını bildirmek için bana geldiler. Onları benden niçin istiyorsunuz? Liang Shidou bir Çinli. Vilayetlerimizi işgal eden bir haydut. Ama Göktürkler nedensiz yere onu kabul ettiler. Ordumuz onu alt etmek için sefere çıktığında Göktürkler hemen gelip onu desteklediler. Onu kısa süre sonra yakalayacağımızı düşünüyorum. Yakalayamasak bile, Kitanları onunla değiş tokuş etmeyiz.”

627 yılında Liang Shidou Göktürk askerleriyle Xia yakınında bulunuyordu. Liu Lan imparator Taizong’a(Li Shimin) Liang Shidou’nun boyunduruk altına alınması için bir plan sundu. Plana göre: yandaşları yakalandığında bunlar derhal serbest bırakılarak casus olarak kullanılacaktı. Bu şekilde Liang Shidou ile tebaasının arası açılacaktı. Sonra yine hafif atlılara Liang Shidou’nun bölgesindeki tahıl tarlaları ezdirilecekti. Nihayet çok sayıda insan Tang Hanedanı’na bağlılığını bildirecek ve hepsine iyi davranılacaktı. İmparator bu planı kabul ederek onu Xia askeri valiliğine subay olarak atadı. Ardından Xia yaveri Liu Min’e ve Liu Lan’a Liang Shidou’ya karşı hazırlık yaptırdı. Bu sırada komutanları Li Chengbao ve Sin Liao-er Liang Shidou’ya karşı darbe planları yapsalar da başarılı olamadılar30.

28 Liu, 2006, 388-391. 29 Liu, 2006, 470. 30 Liu, 2006, 388-394. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10, Güz 2019, ss. 117-138. ______

628 yılında Liang Shidou Tang ordusu tarafından kuşatıldı. İl Kağan’ın yardım için gönderdiği askerler yenilgiye uğramıştı. Liang Shidou’nun askeri durumu gittikçe kötüleşiyordu. Sonunda kuzeni Liang Leren onun başını keserek Tang Hanedanı’na bağlılığını bildirdi31.

Liu Wuzhou32 (617-622)

Sui Hanedanı döneminde Ma-yi bölgesi süvari komutanı olarak görev yaptı. Cesur, iyi binici ve nişancıydı. 617 yılında aynı eyaletten olan Chang Wansui ve yaklaşık on adamıyla birlikte bağlı bulunduğu valiyi ortadan kaldırma planları yapıyordu. Nihayet Liu Wuzhou Vali Wang Rengong tarafından huzura kabul edildiğinde, Chang Wansui onun arkasından avluya dalarak valiyi öldürdü. Chang Wansui öldürülen valinin kafasını eliyle yukarı kaldırarak, ibret olsun diye oradakilere gösterdi. Eyaletteki kimse bir şey yapmaya cesaret edememişti. Liu Wuzhou yoksul halkın istediklerini alması için, eyaletin tahıl deposunun kapısını açtırdı. Daha sonra eyaletteki bütün şehirler teslim oldu. Aynı yıl kendini imparator ilan ederek on binden fazla adamıyla Göktürklere tâbi oldu33. Göktürklerle birlikte (’de) Yuce’yı ve Jie’yi ele geçirdi. Li Yuan onu durdurmak için ordu gönderse de başarılı olamadı34.

617 yılı 3. ayında Sui Hanedanı’na bağlı Yenmen generalleri Chen Xiaoyi ve Wang Zhibian, kuvvetlerini birleştirerek Liu Wuzhou’ya saldırdılar. Liu Wuzhou’nun emrindeki Sanggan garnizonunu kuşattılar. Daha sonra Göktürkler ’e saldırsa da burada Li Yuan tarafından püskürtüldüler. Ardından Göktürkler Liu Wuzhou’la birlikte Wang Zhibian’e saldırarak, Sui ordularını mağlup ettiler ve Wang Zhibian’i öldürdüler. Bunun üzerine Chen Xiaoyi Yenmen’e kaçsa da tebaasındakiler onu öldürerek şehirle birlikte Liu Wuzhou’ya teslim oldular. Bunun üzerine Liu Wuzhou, Loufan’ı yerle bir edip Sui imparatorlarının kuzey sarayı olan Fengyang’a girdi. Ardından Sui Hanedanı’nın saray kadınlarını ve tüm saray halkını toplayarak Shibi Kağan’a sundu. Buna karşın Shibi Kağan da ona at bağışladı. Askeri

31 Liu, 2006, 391; Taşağıl, 2012, 81; Togan ve diğ., 2005, 91-92. 32 Liu Wuzhou’nun Biyografisi için bkz. Liu, 2006, 119-120, 396-397. 33 Tang ihtilal ordusu bu olayı bahane ederek Sui Hanedanı’na karşı ayaklanma başlatmak istiyorlardı. Li Shimin, Liu Wenjing, Changsun Shunde ve diğerlerine Liu Wuzhou itaat altına almak üzere her birinin kendi askerlerini toplamalarını emretti. Sonunda Sui Hanedanı’na karşı isyan başladı. Li Yuan’in komutan olarak atadığı Liu Wenjing, isyanı haklı çıkarmak amacıyla standartları ve flamaları değiştirmeyi teklif etti. Askeri gücünü genişletmek amacıyla da Göktürklerden yardım almayı teklif etti. Bunun üzerine Shibi Kağan’a bir elçi gönderildi. Buna rağmen Li Yuan Shibi’den destek isterken onun gönderdiği askerlerin Liu Wuzhou ile birleşerek yağma yapmasından endişeleniyordu. Bu yüzden yardım askerlerinin birkaç yüz kişiyi geçmemesini istedi. Ayrıntılı bilgi için bkz. Liu, 2006, 118; Taşağıl, 2012, 67, 175. 34 Liu, 2006, 119-120, 396-397; Togan ve diğ., 2005, 93.

127 Furkan ACAR ______gücü giderek artan Liu Wuzhou, Dingxiang’ı ele geçirdi. Shibi Kağan ona Dingyang (Yang’ın tebaasına geçen) Kağan ünvanını vererek kurt başlı sancak sundu. Karısını ise imparatoriçe ilan etti35.

619 yılında Liu Wuzhou, Yuan Junchang’ı Sefang’ı savunması için gönderdi. Sung Jingang da Göktürk askerleriyle Fan ve Jin eyaletlerine saldırdı. Öte yandan Chulo Kağan da Liu Wuzhou’yu desteklemek için tüm birlikleriyle Taiyuan’e girecekti. Ancak Çinli elçi Cheng Yuanshou tarafından zehirlenerek öldürüldü.36

Ertesi yıl Liu Wuzhou’yu itaat altına alma emri alan Li Shimin, Sung Jingang’ı Jie’de, Liu Wuzhou’u Ming’de yendi. Sung Jingang hafif atlılarla kaçmayı başardı. Daha sonra komutanları Yuqi Jingde, Xun Xiang ve Chang Wansui kendi birlikleriyle birlikte bağlılığını bildirmek için Li Shimin’e giderek Jie ve Yung-an vilayetlerini teslim ettiler. O sırada Chulo Kağan da Börü Şad’ı iki bin süvariyle Tang ordusunu desteklemek üzere göndermişti. Aslında Liu Wuzhou ile de müttefik olan Chulo, onun daha fazla güçlenmesini istemiyordu. Yaşananlardan sonra Liu Wuzhou büyük bir korkuya kapılarak Bing eyaletini terk edip beş yüz atlıyla yine Göktürklere sığındı. Yang Zhengdao’nun Sui imparatoru ilan edilmesinden sonra geleceğinden endişelenmeye başlayan Liu Wuzhou, 622 yılında Göktürklerden kaçarak Mayi’ye gitmek üzereyken, Göktürkler tarafından yakalanarak öldürüldü37.

Liu Qijen38 (617-)

Liu Qijen Lishilı bir yabancıydı. Babası Liu Long-er Sui Hanedanı’nın son döneminde yirmi otuz bin askere sahipti ve kendisine Liu Kralı unvanını vermiş, Liu Qijen’i veliaht ilan etmişti. Liu Long-er, General Liang De tarafından idam edilince, adamları yavaş yavaş dağılmıştı. 617 yılındaki Tang ihtilalinden sonra, Liu Qijen kardeşi Liu Long-er ile birlikte yeniden ayaklandı. Liu Wuzhou’nun adamlarına Xi eyaleti saldırısında komuta ederek vilayeti ele geçirdi. Daha sonra Göktürklerle ittifak kuran Liu Qijen’e, Shibi tarafından Tuli Kağan ünvanı verildi. Liu Long-er’ı da Teding (fetih) kralı ilan etti. Çin’in sınır bölgelerine saldırdı. Sonra güçlenen Tang ordusundan korkarak onlara bağlılık bildirdi. Bunun üzerine Xi eyaleti askeri valisi olarak atandı ve kendisine imparatorluk soyadı olan “Li” ile Pengcheng

35 Liu, 2006, 104, 119-120, 393; Taşağıl, 2012, 66, 174. 36 Bkz. Bir önceki biyografi. 37 Taşağıl, 2012, 69-70; Togan ve diğ., 2005, 93, 102-103; Liu, 2006, 180, 322-324, 396-397. 38 Liu Qijen’in Biyografisi için bkz. Liu, 2006, 393. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10, Güz 2019, ss. 117-138. ______prensi ünvanı verildi. Ancak ne olduysa sonra tekrar Liu Wuzhou’ya katıldı. Liu Wuzhou’nun generali Sung Jingang yenilgiye uğratıldığında, Gao Mancheng’a kaçtı ve kısa süre sonra onun tarafından öldürüldü39.

Xue Ju40 (617-618)

Xue Ju Jincheng süvari komutanıydı. 617’deki Longxi karışıklıkları sırasında isyanlar halkta açlığa neden olunca, Xue Ju ayaklanarak eyaletteki bütün memurları tutuklattı. Tahıl depolarını açarak yiyecekleri yoksullara dağıttı. Gansu’dan kalkarak Chang-an’a yürümek istese de başarılı olamadı. Aynı yıl Li Yuan Chang-an’a girdiğinde Xue Ju en büyük rakibi konumundaydı41.

Sui orduları dağıtıldıktan sonra, 7. ayda Xi (Batı) Jin kralı unvanını aldı. Daha sonra Li Shimin tarafından Longshan Dağı (Shenxi'de) yamacında bozguna uğratıldı42.

He Yuan adlı bir danışmanı vardı. Danışmanı ona, Liang Shidou'yla ittifak kurarak gücünü artırmasını, ardından Göktürklere hediyeler sunup onlardan ordu istemesini, böylece daha güçlenmiş halde başkente girmesini önerdi. Xue Ju bu tavsiyeleri kabul etti. Bu sırada diğer Tang muhaliflerinden Zhao Yuan de Xue Ju ile Liang Shidou’yu başkent Chang-an’a saldırmaya ikna etmeye çalışıyordu. Ancak bunlar hücuma cesaret edemiyor ve Göktürk yardımı istiyordu. Bunun için Shibi’nin kardeşi olup devletin doğusunu yöneten Bağatur Şad (sonraları İl Kağan) ile temasa geçtiler. Bagatur Şad Xue Ju’ye asker vermeyi kabul etti43.

Durumdan endişelenen Li Yuan, Bağatur Şad’ı yanına çekmek amacıyla, Yuwen Xin’i ipek ve altınlarla ona gönderdi. Yuwen Xin Bağatur Şad’dan Xue Ju ile münasebeti kesmesini rica etti. Ayrıca Zhang Changxun’ü44 Chang-an’a göndermesini ve Wuyuan’i Tang Devleti’ne bırakmasını istedi. Bağatur Şad bunları kabul etti. Zhang Changxun’ü ve Göktürk askerlerini, o sırada Xue Ju üzerine yürümekle görevlendirilmiş olan Li Shimin’in karargâhına gönderdi. Böylece Xue Ju planını gerçekleştirememiş oluyordu. Daha sonra Tang imparatorunun Wuyuan valisi olan Zhang Changxun, sahte bir mektupla Xue Ju ve Liang

39 Liu, 2006, 393. 40 Xue Ju’nün Biyografisi için bkz. Liu, 2006, 127, 181. 41 Togan ve diğ., 2005, 109-110; Liu, 2006, 127, 181; Taşağıl, 2012, 102. 42 Liu, 2006, 127, 181; Chavannes, 2007, 51, dn. 46. 43 Liu, 2006, 127, 181; Taşağıl, 2012, 68. 44 Sui Hanedanı döneminde Wuyuan genel valisi olan Zhang Changxun, 619 yılındaki karışıklıklar sırasında ayaklanarak Wuyuan halkıyla birlikte Göktürklere sığınmış ve kendisine Kara Tegin ünvanı verilmişti. Bkz. Togan ve diğ., 2005, 111; Taşağıl, 2012, 102.

129 Furkan ACAR ______Shidou’nun Bağatur Şad’la arasını bozdu45. 618 yılı dolaylarında Li Shimin ile Danai Tegin Xue Ju’yü mağlup ederek öldürdüler46.

47 Gao Kaidao (˜618 - ˜626)

Gao Kaidao Sui Hanedanı döneminde bir çete lideriydi. 618 yılında Beiping ve Yuyang eyaletlerini ele geçirdi. Artık on bin askere ve birkaç bin ata sahipti. Bunun üzerine kendisini Yen kralı ilan ederek Yuyang’ı merkezi yaptı48.

620 yılında Le Yi, Yu eyaletinde Dou Jiande tarafından kuşatılınca, Gao Kaidao’dan yardım istedi. Gao Kaidao iki bin atlıyla yola çıkınca, Dou Jiande askeri gücünden korkarak geri çekildi. Daha sonra Gao Kaidao, Le Yi aracılığıyla imparator Gaozu’ya bir elçi göndererek bağlılığını bildirdi. İmparator ona Beiping kralı ünvanını ve imparatorluk soyadı olan “Li” soyadını verdi. Ayrıca onu Yu eyaletine askeri vali olarak atadı49.

622 yılında Yu’de büyük bir açlık vardı. Gao Kaidao’nun yardım teklifi üzerine, Le Yi yaşlı ve düşkünleri karınlarının doyurulması için Gao Kaidao’ya gönderdi. Gao Kaidao onları güzel ağırladı. Ardından üç bin asker, birkaç yüz araba ve binden fazla at ve eşeği Gao Kaidao’ya göndererek ondan darı istedi. Fakat Gao Kaidao gönderilen her şeye el koyarak kuzeyde Göktürklerle işbirliği yaptı. Sonra Le Yi’ye ilişkilerinin sona erdiğini bildirerek yeniden Yen devletini ilan etti. 6. ayda Liu Heita Göktürklerden aldığı orduyla Shangdong’a girdi. Gao Kaidao ile ittifak halindeydi ve bu sırada Gao Kaidao Göktürklerden aldığı orduyla sık sık yağma akınları yapıyordu. 622 ve 623 yılları boyunca, Göktürklerle birlikte Heng, Ding, Yu ve Yi gibi vilayetlerin hepsine saldırdı50.

623 yılının 5. ayında İl Kağan, Liang Shidou’yu ve yaptıkları hücum silahlarını beğendiği Gao Kaidao’yu yanına aldı. Birlikte Lin ve You eyaletlerine saldırsalar da başarısız oldular. Ancak daha sonra, Çin akınlarında üs olarak kullanacakları Mayi şehrini ele geçirdiler. Burası Tang muhaliflerinden Yuan Junchang ve Göktürk askerlerinin

45 Liu, 2006, 127, 181; Togan ve diğ., 2005, 111-112; Taşağıl, 2012, 102. 46 Taşağıl, 2012, 109; Chavannes, 2007, 32, 51-52. 47 Gao Kaidao’nun Biyografisi için bkz. Liu, 2006, 369-371. 48 Liu, 2006, 369-371. 49 Liu, 2006, 369-371. 50 Taşağıl, 2012, 73; Liu, 2006, 325, 369-371. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10, Güz 2019, ss. 117-138. ______kontrolündeydi. Arkasından başlayan büyük Göktürk akınında Jan, Yuan Shanhejen, Wei ve You eyaletlerini istila ettiler. Gao Kaidao da yirmi bin Göktürk süvarisine komuta ediyordu51.

O zaman Tang Hanedanı neredeyse tüm ülkede hâkimiyeti sağlamıştı. Gao Kaidao da Tang Hanedanı’na bağlanmak istiyordu ama çıkardığı karışıklıklardan dolayı idam edileceğinden korkarak yine Göktürklere sığınmıştı. Askerlerinin çoğu Shangdong bölgesindendi. Vatanlarına geri dönmek istiyorlardı ve Göktürklerin maiyetinde yaşamaktan memnun değillerdi. Bu nedenle ondan soğudular. Generallerinden Chang jinshu’nun yaptığı saray darbesinden sonra; karısını, cariyesini ve oğullarını öldürerek intihar etti. İsyanı 8 yıl sürmüştü52.

Liu Heita53 (- 623)

Liu Heita, daha önce Dou Jiande tarafından general ilan edilmiş ve Dou Jiande ya bağlı olarak Shangdong bölgesine hâkim olmuştu. 621 yılının 7. ayında Liu Heita, öldürülen Dou Jiande’ya adakta bulunmak ve ona ayaklanma niyetini bildirmek için Çang-an’da bir sunak yaptırdı. Kendisine büyük general diyordu. Askeri gücü çok büyüktü. İl Kağan’a elçi göndererek ondan yardım istedi. Bunun üzerine İl Kağan, Song-ye-na adındaki Sekin’i süvarileriyle Liu Heita’ya gönderdi. Birlikte Xiang eyaletini ve Dou Jiande’nın büyün eski bölgelerini geri aldılar54.

622 yılında Xiang’da kendisine Handong Kralı ünvanını verdi. 3. ayda Ming Nehri kenarında Li Shimin’e karşı ağır bir yenilgi aldı. Bunun üzerine binden fazla adamla birlikte Göktürklere kaçtı55.

6. ayda Dai eyaleti garnizon komutanı Li Daen, Gaozu’ya rapor sunarak, Göktürklerin ülkede açlık çıktığından dolayı zor durumda olduklarını ve Mayi’nin kolayca alınabileceğini bildirdi. Sonuç olarak Gaozu, Du Gucheng’ı ona yardımcı kuvvet olarak gönderdi. Ancak Du Gucheng buraya zamanında gidememişti. Yalnız kalan Li Daen, Liu Heita ve İl Kağan’ın gönderdiği yirmi otuz bin atlı tarafından kuşatıldı. Bunun üzerine

51 Taşağıl, 2012, 73-75; Liu, 2006, 325. 52 Liu, 2006, 369-371. 53 Liu Heita’nın Biyografisi için bkz. Liu, 2006, 391-392. 54 Togan ve diğ., 2005, 120; Liu, 2006, 260-261, 323. 55 Liu, 2006, 323.

131 Furkan ACAR ______İmparator, yardım için Li Gaoqian’i gönderdi. Ne var ki yiyecek stokları tükenen Li Daen, gizlice kaleden çıkmaya çalıştı ve bu sırada Göktürkler tarafından yakalanarak öldürüldü56.

Daha sonra Liu Heita, Gao Kaidao ile ittifak kurdu57. Birkaç ay sonra Göktürklerden aldığı on binden fazla süvariyle Sarı Nehir’in kuzeyindeki bölgeleri yağmaladı. On gün içerisinde daha önce hâkim olduğu şehirlerin hepsini geri aldı ve Ming eyaletini yeniden merkezi yapmıştı. 623 yılında Tang ordusu tarafından yenilerek Raoyang’a kaçtı. Ancak daha sonra burada Ge Dewei tarafından tuzağa düşürüldü. Yakalanarak veliaht Li Qiancheng’a teslim edilen Liu Heita, daha sonra Ming’de idam edildi58.

Wang Shichong (˜619-)

Wang Shichong 619 yılında kendini Cheng Kralı ilan etti. Ertesi yılın 5. ayında Chulo Kağan, Wang Shichong ile Ashina Jiede’yı göndererek temasa geçti. Onu kendi tarafına çekerek bin baş at sundu ve akrabalarından biriyle evlendi. Bununla birlikte karşılıklı ticaret yapmayı da kabul ettiler59.

620 yılında Li Shimin, Wang Shichong’u boyunduruk altına almak için bir sefer düzenleyecekti. Göktürkler Tang Hanedanı ile ittifak halinde olsalar da Wang Shichong ile temas kurmaya devam ediyorlardı. Durumu fark eden Lou eyaleti askeri valisi Li Xiyu, Wang Shichong’a giden Göktürk elçilerine saldırarak hepsini öldürdü. On binden fazla sığır ve koyuna da el koydu60.

Böylece tekrar Göktürklere yönelen Wang Shichong, birkaç muhalifle birlikte İl Kağan’a şöyle dedi: “Eskiden, kardeşler devlet için kavga ederken, Qimin Sui Hanedanı’nın yardımıyla tahtı ele geçirebildi. Böylece onun çocukları ve torunları devleti ellerinde tutmaya devam edebildiler. Ama şimdiki imparator Sui imparatoru Wen’in soyundan değil. Bu nedenle Sui Hanedanı’nın büyük lütfuna karşılık olarak Yang Zhengdao’yu tahta geçirmelisiniz.” İl Kağan bu telkinleri kabul ederek Yang Zhengdao’yu Sui İmparatoru ilan etti. Bundan başka her yıl Çin sınırlarına saldırmaya başladı61.

56 Togan ve diğ., 2005, 120; Liu, 2006, 260-261; Taşağıl, 2012, 74. 57 Liu, 2006, 324, 370. 58 Liu, 2006, 183, 260-261, 391-392; Togan ve diğ., 2005, 120; Taşağıl, 2012, 109. 59 Taşağıl, 2012, 69-70; Liu, 2006, 379, dn. 1462. 60 Liu, 2006, 257, 380. 61 Taşağıl, 2012, 72; Liu, 2006, 259. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10, Güz 2019, ss. 117-138. ______

621 yılının yazında, müttefiki Dou Jiande yakalanıp öldürüldü. Aynı sıralarda Wang Shichong da Li Shimin’e boyun eğdi62.

Yang Zhengdao (618 -)

Sui prenslerinden olan Yang Zhengdao, Sui Hanedanı döneminde Qi prensi olan ’in oğluydu63. Yuwen Huaji İmparator Yang’ı öldürünce onu esir etmiş, daha sonra da Dou Jiande’nın eline düşmüştü. O sırada tahta oturan Chulo Kağan, ağabeyi Shibi gibi, Tang muhaliflerini desteklemeye devam ediyordu. Eşi Yiqeng Hatun da Sui Hanedanı’ndan geliyordu ve akrabalarına yardım etmek istiyordu. Böylece Dou jiande’dan Sui imparatoru Yang’ın karısı İmparatoriçe Xiao’yu ve Prens Yang Zhengdao’yu kendilerine teslim etmesini istediler. Bunu kabul eden Dou Jiande, 619 yılının 6. ayında onları Ötüken’e getirdi64.

Sui Hanedanı’nı yeniden canlandırmaya çalışan Chulo Kağan, 620 yılının 2. ayında Yang Zhengdao’yu Sui imparatoru ilan etti. Sui Hanedanı’nın yıkılmasından sonra Göktürk ülkesinde yaşayan tüm Çinlilerin ona biat etmelerini emretti. Böylece Yang Zhengdao Kuzey Çin’deki Dingxiang’a yerleştirildi ve burayı kendisine merkez yaptı. Sui Hanedanı’nın saltanat takvimini yürürlüğe koydu ve yıkılan Sui devlet teşkilatını yeniden kurdu. Sonuç olarak ona bağlananların sayısı on bini bulmuştu65.

Yang Zhengdao Chulo Kağan tarafından Sui imparatoru ilan edilince, daha önce Çin’den ayrılarak Göktürklere sığınan muhalifler, kendi geleceklerinden endişelenerek bir Göktürklerden kopmaya başladılar. Bu cihetten Sun Jingang ve Liu Wuzhou gibi bazı muhalifler Göktürkler tarafından yakalanarak öldürüldü66.

621 yılında Chulo’nun ölümü üzerine tahta çıkan İl Kağan, güçlü bir devlet ve ordunun başına geçmişti. Gaozu’nun tüm hediyelerine rağmen İl Kağan da Çin’i baskı altına almaya ve Tang muhaliflerini desteklemeye devam etti. Bu sırada Yang Shanqing ve Wang Shichong gibi muhalifler İl Kağan’a gelerek Yang Zhengdao’yu desteklemesi ve Tanları yıkması konusunda telkinler veriyorlardı. İl Kağan bu telkinleri kabul etti ve böylece Çin sınırlarına saldırmadığı tek bir yıl bile geçmedi67.

62 Chavannes, 2007, 52, dn. 47. 63 Togan ve diğ., 2005, 99. 64 Taşağıl, 2012, 69-70. 65 Togan ve diğ., 2005, 99; Taşağıl, 2012, 69-70, 102; Liu, 2006, 180, 257. 66 Taşağıl, 2012, 69-70. 67 Taşağıl, 2012, 72; Liu, 2006, 259.

133 Furkan ACAR ______

Guo Zihe (-)

Guo Zihe’nın emrinde iki binden fazla süvari vardı. Güneyde Liang Shidou ile ittifak kurdu ve ardından Göktürk kağanı Shibi’ye bağlandı. Bağlılıklarını kanıtlamak için, oğullarını rehin olarak Shibi’ye gönderdiler68.

Shibi daha önce Liu Wuzhou’yu Dingyang (Sui İmparatorluk sarayının tebaasına giren) Kağan ve Liang Shidou’yu da Qiexi (anlayışlı, idraki yüksek) Kağan tayin etmişti. Şimdi de Guo Zihe’yı Pingyang (Yang İmparatorluk Sarayının tebaası) Kağan yapmak istedi ama o bu ünvanı kabul etmedi. Bunun üzerine Shibi Kağan onu Wuli Şad tayin etti69.

619 yılına gelindiğinde Guo Zihe ile Liang Shidou’nun arası açılmıştı. Guo Zihe iki binden fazla süvarisi olmasına rağmen, Liang Shidou’nun saldırısına uğramaktan korkuyordu. Bu nedenle kısa süre sonra askerlerinin başına geçerek Liang Shidou’nun Ningse şehrine saldırarak burayı ele geçirdi70.

Aslında 618 yılında Tang imparatorluğu kurulunca, Guo Zihe bu devlete itaat etmiş ve İmparator’dan hanedanın soyadı olan “Li” soyadını almıştı71. Buna rağmen Göktürklerle ilişkilerini sürdüren Li Zihe, onların açıklarını arıyor ve bunları Tang imparatoruna bildirmek istiyordu. Ancak en nihayetinde gönderdiği elçi Chulo Kağan’ın öncü birlikleri tarafından yakalandı72.

Sang Minghe (-)

Sui generali Sang Minghe, Yinmachuan bölgesinde Tang ihtilal ordusuna büyük bir saldırı yaptı. Tang ordusunun büyük kısmı kaçarak dağılmıştı. Sadece Göktürk Danai Tegin birkaç yüz süvariyle Sui generalinin karşısına çıktı. Hazırlıksız yakalanan Sui ordusu büyük bir yenilgiye uğradı. Böylece dağılmış olan Tang ordusu kendini toparlayabildi73.

68 Taşağıl, 2012, 66. 69 Liu, 2006, 113-114; Taşağıl, 2012, 71. 70 Taşağıl, 2012, 174. 71 Taşağıl, 2012, 71. 72 Liu, 2006, 374. 73 Chavannes, 2007, 51; Taşağıl, 2012, 91, 108. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10, Güz 2019, ss. 117-138. ______

Yuan Junchang (-)

Liu Wuzhou 622 yılında öldükten sonra, Göktürkler generallerinden Yuan Junchang’ı Liu Wuzhou’nun yerine Mayi valisi olarak atadılar. Yushe Şad’ı da Mayi garnizon komutanı olarak yanına gönderdiler. Burası Çin akınlarında üs olarak kullanılıyordu74.

Diğer muhaliflerden Gao Manzheng Tang Hanedanı’na bağlanmak istiyordu. Bunun için 623 yılının bir gece yarısı Yuan Junchang’a saldırdı ve o da Göktürklere kaçtı. Daha sonra Mayi’yi tekrar almak için Tudun Şad ile hücum ettiyse de başarılı olamadılar. Yuan Junchang sonra Göktürklerden askeri yardım alarak tekrar Mayi’ye saldırdı ve yine başarısız oldu. 624 yılında Jan, Yuan, Shanhejen, Wei ve You eyaletlerini kapsayan büyük bir Göktürk akını başladı. Yuan Junchang da Tuli Şad ile birlikte Bing ve Shuo eyaletine saldırdı75.

SONUÇ

611 yılında Liaodong ve 615 yılında da Yanmen savaşları Sui Hanedanı’nı oldukça zayıflatmış, başkentin taşınması da bu zafiyeti su yüzüne çıkarmıştı. Sonuçta generaller ve arazi sahipleri başta olmak üzere, birçok insan isyan etmişti.

Sui Hanedanı bu şekilde zayıflarken, Göktürkler güçleniyordu. Çin’e gönülden bağlı olduğu anlaşılan Qimin Kağan, Sui Hanedanı’nın verdiği destek sayesinde Göktürk tahtına oturmuştu. Onun, düşmanlarını yok ederek Göktürk ülkesini bir araya getirmesi, o sıralar Sui Hanedanı için büyük bir başarı niteliğinde olsa da; Shibi Kağan dönemine gelindiğinde, Sui Hanedanı’nın yaptığı bu yardım onların aleyhine dönmüştü. İç meseleleri büyük ölçüde çözülmüş olan Göktürkler, eski güçlerine kavuşmaya başlamıştı.

Neticede Sui hâkimiyetine başkaldıran ve ardından Tang Hanedanı’na rakip olan isyancıların neredeyse tamamı, kuzeye gelerek Shibi Kağan’a bağlandı. Shibi Kağan bu isyancıları açıkça destekliyor; onlara ordu ve unvanlar veriyordu. Öte yandan verilen askeri yardımlar, Göktürk ordularına Çin içlerine kadar uzanan akınlar yapma fırsatı sunuyordu.

Shibi Kağan’ın desteklediği isyancılardan biri olan Tang lideri Li Yuan’di. Onun ve oğlu Li Shimin’in 617 yılında Göktürk desteğiyle Chang-an’ı alması ve ertesi yıl Tang Hanedanı’nı kurması, Türk ve Çin tarihi için dönüm noktası olmuştur. Yaklaşık üç yüz yıl ayakta kalmış ve Çin tarihinin en parlak devrini meydana getirmiş olan Tang Hanedanı,

74 Liu, 2006, 183, 463. 75 Taşağıl, 2012, 75-76.

135 Furkan ACAR ______Göktürklerin desteği sayesinde kurulabilmişti. Ancak tabi ki Göktürkler, verdikleri bu destekle ileride kendilerine rakip bir güç ortaya çıkacağını bilmiyor olmalıydılar.

Tang Hanedanı Göktürk desteğiyle kurulmuş olsa da, sonrasında rüzgâr tersine dönmüş ve Göktürk saldırıları yönünü Tang Hanedanı’na çevirmişti. Aslında daha Shibi Kağan döneminde Tang Hanedanı’nın ihtilal ordusu Kağan tarafından desteklenirken, devletin doğusunu yöneten Bagatur Şad (daha sonra İl Kağan) da Tang muhaliflerini destekliyordu. Bu durum isyanların sürmesi yönünde bir denge politikası izlendiğini gösterse de bu başarılı olmamıştı. 619 yılında tahta çıkan Chulo Kağan, Tang Hanedanı’nın fazla güçlendiğini düşünerek Sui Hanedanı’nı canlandırmaya çalıştı. Sui Hanedan üyelerinden Yang Zhengdao’yu Sui imparatoru ilan etti. Ardından onu ve İmparatoriçe Xiao’yu Dingxiang’a yerleştirdi. Bununla yetinmeyerek, kendisine biat etmiş tüm Çinlilerin, Dingxiang’a giderek Yang Zhengdao’ya bağlanmasını emretti.

Ne var ki Chulo Kağan’ın bu çabaları sonuç vermeyecekti. 621 yılına gelindiğinde Tang imparatoru Li Yuan, Chulo Kağan’ın üzerlerine büyük bir akın başlatacağından korkuyordu. Onu seferden vazgeçirmek için Cheng Yuanshou’yu gönderdi. Görevinde başarısız olan elçi, Kağan’ı zehirletmekten başka çare bulamadı.

Aynı yıl tahta çıkan İl Kağan, ağabeyinin politikasını sürdürdü. 630 yılında esir düşene kadar, Çin sınırlarını istila etmediği tek bir yıl bile geçmedi. 621 yılında Dingxiang, 623’te Mayi, 624’te Bing ve Shuo eyaletleri Göktürklerin ve desteklediği Tang muhaliflerinin eline geçti.

İl Kağan’ın Tang Devleti üzerinde kurduğu baskı o kadar arttı ki; İmparator Gaozu 624 yılının 7. ayında başkent Chang-an’ı ateşe vererek daha güneye taşınmayı bile düşündü. Sonrasında Li Shimin babasını bu fikirden vazgeçirdi ve ertesi ay İl Kağan Chang-an önlerine geldiğinde; surların arkasında beklemek yerine, bizzat ordunun başında karşılamaya çıkarak kararlı tutumuyla onu geri çekilmek zorunda bıraktı76. İl Kağan şehir kapısının önündeki hendeğin hemen üzerinde bulunan Wei köprüsünde Li Shimin ile bir anlaşma yaparak geri çekildi. Anlaşmanın yapıldığı yer, Tang başkentinin ne kadar zor durumda olduğunu gözler önüne sermektedir.

Göktürk orduları Çin’de bu denli ilerlemişken, Tang Hanedanı karışıklık içerisindeydi. Gaozu’nun ikinci oğlu olan Li Shimin, Jin prensi ünvanını taşıyor ve orduya

76 Chavannes, 2007, 328. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 10, Güz 2019, ss. 117-138. ______bizzat komuta ediyordu. Elde ettiği askeri başarılar sayesinde Tang Hanedanı’nı ayakta tutsa da, artan şöhreti İmparatoru ve diğer prensleri gölgelemeye başlamıştı. Nihayet kendisini zehirlemeye çalışan veliaht ağabeyini 626 yılında öldürdü. Ertesi yıl babasını kendi lehine tahttan çekilmek zorunda bırakarak tahtın tek sahibi oldu77. Böylece Çin tarihinin en parlak devrini yaşatacak olan Taizong, Çin’in yeni imparatoru oldu.

Öte yandan İl Kağan güçlü bir devlet ve ordunun başına geçmişti. Ancak yetenek ve dirayeti yetersiz kalıyor, Kafesoğlu’nun söylemiyle “plansız, taktiksiz, sadece cesarete dayanan” seferler yapıyordu. Onun bu tutumu milletiyle arasının açılmasına neden oldu. Taizong’un danışmanlarından de gönderdiği casuslarla bu anlaşmazlıkları körüklüyordu. Bununla birlikte yaz günü yağan karlara kadar varan afetler yaşanmıştı. Sonuçta 627 yılına gelindiğinde, Sir Tarduşlar, Bayırkular ve Uygurlar ayaklandılar. Bu karışıklıklardan sonra, Göktürklere sığınan bazı Çinli muhalifler kaçarak Tang Hanedanı’na bağlandı. Kitanlar ve başka halklar da Göktürklerden koparak Tang Hanedanı’na sığındılar. 630 yılında İl Kağan, kuşattığı bir Çin şehrinin surlarının önünde yenilgiye uğrayarak yakalandı ve Chang-an’a götürüldü. Bu büyük zaferden sonra çok sevinen Taizong, ülkede genel af ilan ederek beş gün boyunca halka şarap ikram edilmesini emretti. Ardından kendine Tian Kehan (Gök Kağan) unvanını alarak Göktürkler üzerindeki egemenliğini ilan etti78. Aynı dönemde Batı Göktürkleri de Çin’in boyunduruğu altına girmişti. Bu durum, yaklaşık elli yıl sürecek olan bir fetret devriminin başlangıcıydı.

Sözünü ettiğimiz isyancılar ve bu isyancıların Göktürk kağanı karşısındaki durumları, Göktürkleri Çin üzerinde amansız bir baskı kurmaya itmiştir. Buna karşın Çin parçalanmış, 620’li yılların ortasına kadar karışıklıklara boğulmuştur. Ancak ne ilginçtir ki, bu olaylardan kısa süre sonra Tang etkisi Orta Asya’nın derinliklerine kadar ulaşmış; Göktürkler ise onların esareti altında yaşamaya mahkûm olmuştur.

77 Chavannes, 2007, 328; Togan ve diğ., 2005, 102-103. 78 Kafesoğlu, 2011, 105; Kara, 2018, 50.

137 Furkan ACAR ______

KAYNAKÇA

Chavannes E. (2007). Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri (Çev. Mustafa Koç). İstanbul: Selenge Yayınları. Eberhard, W. (1995). Çin Tarihi (3. Basım). Ankara: Türk Tarih Kurumu. Kafesoğlu, İ. (2011). Türk Millî Kültürü (32. Basım). İstanbul: Ötüken Neşriyat. Kara, G. (2018). “Tang Hanedanı’nın Türk Topraklarını Hakimiyet Altına Alma Çabaları.” Bilig Dergisi, 84(Kış), 45-67. Liu Mau-tsai (2006). Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri (Çev. Ersel Kayaoğlu, Deniz Banoğlu). İstanbul: Selenge Yayınları. Taşağıl, A. (1988). Gök-Türk ülkesine gelen Çinli elçilerin raporlarına göre Gök-Türk-Çin ilişkileri (552-630). Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Taşağıl, A. (2012). Göktürkler I-II-III. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Togan, İ., G. Kara ve C. Baysal (2005). Eski Tang Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Wei, Z. (2004). “Sui Shu 32, PeiJü Biyografisi.” Ershisishi Quanyi, Cilt 16, 1419-1427. Beijing.