Miasto Atrakcji 11013.Pdf (8.338MB)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Optyka Nowych Historyków Miasto Atrakcji opisuje przemiany rodzimej kultury popularnej na przełomie Kina [...] w polskim filmoznaw- XIX i XX wieku i proces wykształcania się kina jako dominującej formy stwie dochodzi do głosu w uniwersum rozrywek Łodzi, największego ośrodka przemysłowego na terenie powoli i z wielkim trudem. FOT. TOMASZ STAŃCZAK TOMASZ FOT. polskich prowincji Cesarstwa Rosyjskiego. Autor rekonstruuje system rozrywkowy Z tej perspektywy wielkim miasta, śledząc „podwójne narodziny” kina. Początkowo kinematograf pojawił walorem recenzowanej rozpra- się w latach 90. XIX wieku jako nowa technologia zaadaptowana przez dzie- wy jest połączenie rzetelnych więtnastowieczną kulturę atrakcji reprezentowaną przez salony osobliwości czy badań archiwalnych – wyko- teatry varieté. Dopiero około 1907 roku kino wyłoniło się jako osobny segment rzystujących dawne teksty branży rozrywkowej, posiadający własne miejsca prezentacji i własną publi- prasowe, archiwa policyjne czność przyzwyczajoną do regularnych powrotów do kin w ramach praktyki, i dokumenty ikonograficzne – którą, za ówczesną prasą, można nazwać „kinomanią”. z dążeniem do produktywnego zastosowania w tych bada- Łukasz Biskupski Kinematografy, jedne z najważniejszych miejskich przestrzeni konsumpcji, – kulturoznawca i filmoznawca, niach owych nowych ujęć regularnie dostarczały najbardziej atrakcyjnych i stosunkowo przystępnych doktorant Instytutu Kulturoznaw- teoretycznych i narzędzi meto- MIASTO ATRAKCJI stwa Szkoły Wyższej Psycholo- finansowo produktów kulturalnych, które jednocześnie stanowiły „atrybut dologicznych. Ustalenia autora gii Społecznej w Warszawie. Zaj- nowoczesności”. Kinomania jako praktyka kulturalna umożliwiała udział mają dzięki przyjęciu tej stra- muje się dawną i współczesną w wyobrażonym stylu życia mieszkańców zachodnich metropolii, a filmy dostar- tegii charakter ponadlokalny, kulturą wizualną. Wiceprzewodni- czały wiedzy, jak być nowoczesnym. ważny dla całego pola badań czący Łódzkiego Stowarzyszenia filmoznawczych, chociaż [...] Inicjatyw Miejskich Topografie. Kulturowa historia kina (Nowa Historia Kina) Urban history, local history Narodziny kultury zogniskowane są na studium przypadku: lokalnej, łódzkiej Profil naukowy: Historia kultury popularnej masowej na przełomie http://swps.academia.edu/LukaszBi- Kino atrakcji, kultura atrakcji kulturze filmowej sprzed roku skupski Nowoczesność, modernizm, modernizacja XIX i XX wieku 1914. Zamysł rewizji dotych- Archeologia mediów czasowej historii kultury polskiej okresu modernizmu www.miasto-atrakcji.edu.pl i polskiej narracji historycznofil- Łukasz Biskupski mowej staje się możliwy oraz przekonujący właśnie dzięki temu, że przeprowadzony zostaje na ograniczonym czaso- wo i przestrzennie materiale. Z recenzji wydawniczej ISBN 978-83-63631-42-0 cena 49 zł dr. hab. Tomasza Majewskiego © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 Łukasz Biskupski Miasto Atrakcji Narodziny kultury masowej na przełomie XIX i XX wieku Kino w systemie rozrywkowym Łodzi Narodowe Centrum Kultury Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie Warszawa 2013 © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 Książkę tę poświęcam pamięci Stefana Biskupskiego, mojego ojca © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 Publikacja recenzowana przez prof. dr hab. Annę Zeidler-Janiszewską i dr. hab. Tomasza Majewskiego Redaktor prowadząca: Anna Wieczorek Redakcja językowa i korekta: CONVIVO Anna Matysiak Opracowanie graficzne i projekt okładki: Anna Gajewska dla Stowarzyszenia Topografie Fotoedycja: Stefan Brajter dla Stowarzyszenia Topografie Współpraca archiwistyczna: Dariusz Majewski W publikacji wykorzystano ilustracje znajdujące się w domenie publicznej pochodzące z Archiwum Państwowego w Łodzi, zbiorów prywatnych oraz prasy. © Copyright by Narodowe Centrum Kultury Warszawa 2013 All rights reserved Wydanie I ISBN 978-83-63631-42-0 Druk: PPU Multigraf Narodowe Centrum Kultury ul. Płocka 13, 01-231 Warszawa www.nck.pl Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa www.swps.pl © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 8 Podziękowania 13 Wstęp. Zawiązanie akcji 51 Rozdział 1 Nowa Historia Kina. Zwrot kulturowy w filmoznawstwie 75 Rozdział 2 Kultura atrakcji. System rozrywkowy Łodzi końca XIX wieku 137 Rozdział 3 „Kinematograf! Sensacyjna atrakcja współczesności” (1896–1907) 197 Rozdział 4 Kinomania. Kinematograf jako nowy segment branży rozrywkowej (1907–1914) 289 Zakończenie. Tam nasz początek 303 Spis ilustracji 309 Bibliografia © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 Podziękowania Pierwsze badania, które zaowocowały powstaniem Miasta Atrakcji, wykonałem na potrzeby pracy magisterskiej napisanej w 2009 roku na Uniwersytecie Łódzkim pod kierunkiem prof. Ryszarda W. Kluszczyńskiego. Kwerendy archiwalne prowadziłem w latach 2008-2012 w kilku etapach dzięki wsparciu Prezydenta Miasta Łodzi, Stowarzyszenia Naukowego „Collegium Invisibile”, a przede wszyst- kim Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, która dofinansowała również druk książki w ramach grantu pochodzącego ze środków na Badania Statutowe Wydziału Kulturoznawstwa i Filologii. Do powstania tej książki w obecnym kształcie przyczyniło się wiele osób i instytucji. Dr. hab. Tomaszowi Majewskiemu oraz prof. Annie Zeidler-Janiszewskiej chciałbym podziękować nie tylko za wiarę w niniejszy projekt od samego początku, ale przede wszystkim za przewodnictwo po świecie humanistyki i pokazanie, na czym polegać może idea uniwersytetu. Michałowi Pabisiowi-Orzeszynie jestem wdzięczny za zwrócenie uwagi na problematykę wczesnego kina, dzięki czemu mogłem połączyć zainteresowanie kinem, historią i Łodzią. Dariuszowi Majewskiemu oraz Wiktorowi Marcowi i Agacie Zysiak – za współ- pracę przy w kwerendach archiwalnych. Hannah Borisch, Julii Haremskiej, dr Magdalenie Saryusz-Wolskiej, Sophie Schwarzmaier, oraz Monice Wąsik – za pomoc w tłumaczeniach. Aleksandrze Jach – za udostępnienie cennej bibliografii. Ponownie Wiktorowi Marcowi, Agacie Zysiak i dr Magdalenie Saryusz-Wolskiej oraz dr. Mirosławowi Filiciakowi i dr. Andrzejowi Dębskiemu – za lekturę wcześniejszych wersji tekstu i krytyczne uwagi (wszelkie niedoskonałości są jed- nak moją winą). Stefanowi Brajterowi, Przemysławowi Górskiemu i Adamowi Musiałowiczowi – za wsparcie w opracowaniu materiałów wizualnych, a Malwinie Wadas oraz Joannie Ufnalskiej – za ratunek © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 9 redakcyjny. Pracę nad książką ułatwiła również życzliwość pracow- ników Biblioteki Instytutu Kultury Współczesnej Uniwersytetu Łódzkiego, Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego, Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki im. Józefa Piłsudskiego w Łodzi, Archiwum Państwowego w Łodzi oraz Biblioteki Narodowej. Szczególne wyrazy wdzięczności winien jestem dyrektorowi Narodowego Centrum Kultury Krzysztofowi Dudkowi za życzliwe zainteresowanie niniejszym przedsięwzięciem oraz Annie Wieczorek za opiekę nad procesem wydawniczym. Praca nad „Miastem Atrakcji” utwierdziła mnie w przekonaniu, że nauka jest grą zespołową. Fragmenty i wcześniejsze wersje tekstów, które znalazły się w Mieście Atrakcji, ukazały się w następujących publikacjach: • Kinematograf wernakularny. Kino w kulturze popularnej Łodzi prze- łomu XIX i XX wieku, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesność i kultura popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. • Od ciekawostki do dyscypliny. Historia teorii badań nad wczesnym kinem, „Kwartalnik Filmowy” 2009, nr 67–68. • Narodziny kina z ducha varieté. Kultura atrakcji przełomu dzie- więtnastego i dwudziestego wieku, „Dialog”‚ 2013, nr 1. © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 Il. 1. Dom towarowy Emila Schmechela i budynek Zgromadzenia Majstrów Tkackich na skrzyżowaniu ul. Piotrkowskiej i Przejazd. W głębi kinematografy Luna i Odeon / Pocztówka, ok. 1912 r. Ze zbiorów prywatnych © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 Tam nasz początek. Na próżno się bronić, Próżno wspominać daleki Wiek Złoty. Nam raczej przyjąć i uznać za swoje Wąsik z pomadą, melonik na bakier I tombakowej brzękanie dewizki. Za swoją uznać pieśń przy kuflu piwa W czarnych jak sukno fabrycznych osadach. Zapałką trzasnąć, na dwanaście godzin Iść, tworzyć w dymach postęp i bogactwo. [...] Trafiona z pistoletu gra pianola. Kadryl po knajpach goni dzikie pary. I ruda, tłusta, prztykając w podwiązkę, Z rozwalonymi udami na tronie, W pantoflach z puszkiem, czeka tajemnica Na domokrążców gum i salwarsanu. Tam nasz początek Już miga iluzyon Max Linder krowę prowadzi i pada W ogródkach świecą przez zieleń lampiony. Żeńska orkiestra w puzon, w puzon dmie Czesław Miłosz Traktat poetycki* Każde pokolenie pisze na nowo historię, ponieważ z innej perspektywy patrzy na przeszłość, z innymi zjawiskami dnia dzisiejszego zestawia i porównuje. Jerzy Toeplitz** * Czesław Miłosz, Traktat poetycki, [w:] tegoż, Wiersze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, t. II, s. 8–9. ** Jerzy Toeplitz, przedmowa, Historia filmu polskiego, t. 1, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1989, s. 11. © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 Wstęp Zawiązanie akcji © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 © Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 1913 roku publicysta warszawskiego tygodnika spo- łeczno-kulturalnego „Złoty Róg” pisał w zamiejscowej Wkorespondencji: W żadnym mieście nie zapanowały tak kinematografy jak w Łodzi.