University of Groningen Onder Aristocraten Moes, Jacobus
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
University of Groningen Onder aristocraten Moes, Jacobus Karst Sjoerd IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2012 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Moes, J. K. S. (2012). Onder aristocraten: over hegemonie, welstand en aanzien van adel, patriciaat en andere notabelen in Nederland, 1848-1914 Groningen: s.n. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date: 10-02-2018 Onder aristocraten adelsgeschiedenis IX Voor Mirjam, Kasper en Helge. Onder aristocraten Over hegemonie, welstand en aanzien van adel, patriciaat en andere notabelen in Nederland, 1848-1914 Jaap Moes Hilversum Verloren 2012 Deze uitgave is mede tot stand gekomen dankzij financiële steun van het Unger-Van Brero Fonds. Op het omslag: voorzijde, zilveren huwelijksfoto van Godard John George Charles graaf van Alden- burg Bentinck, Heer van Amerongen, Leersum, Ginkel, Elst, Lievendaal, Zuylenstein en Eck en Wiel, Commandeur der Ridderlijke Duitsche Orde Balije van Utrecht, Grootofficier der Orde van Oranje- Nassau met Augustine Wilhelmine Louise Adriënne gravin van Bylandt (12 juni 1909). Bron: Stichting Kasteel Amerongen; achterzijde, J.P. graaf van Limburg Stirum (1873-1948). Bron: mr. E.B.F.F. baron Wittert van Hoogland, Portret-album van den Nederlandschen adel. De portretten uit het Nederland’s adelsboek met biografische aanteekeningen (Den Haag 1937) lii. De reeks Adelsgeschiedenis wordt uitgegeven onder auspiciën van de Stichting Werkgroep Adelsgeschiedenis (www.adelsgeschiedenis.nl). isbn 978-90-8704-295-0 Tevens verschenen als proefschrift aan de Rijksuniversiteit Groningen. © 2012 Jaap Moes & Uitgeverij Verloren Torenlaan 25, 1211 ja Hilversum, www.verloren.nl Omslagontwerp: Robert Koopman, Hilversum 7\SRJUDĈH5RPEXV+LOYHUVXP Druk: Wilco, Amersfoort Bindwerk: Van Waarden, Zaandam De auteur heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de fotografische werken te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. No part of this book may be reproduced in any form without written permission from the publisher. Woord vooraf De geschiedenis van dit boek begon in de vorige eeuw in Leiden, maar zij eindigt in de onze in Groningen. Het waren prof.dr. Hille de Vries en dr. Boudien de Vries die mij als Onderzoeker in Opleiding aan de Leidse universiteit gingen begeleiden in het kader van een door de Ne- derlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) gefinancierd project van de toenmalige Stichting voor Historisch Onderzoek (SHO). Toen promotor Hille de Vries voor- tijdig overleed, was dat ook voor mij een slag die nog lang nawerkte. Copromotor Boudien de Vries heeft zich daarna eerst in haar eentje over de begeleiding ontfermd. Haar vakbekwaamheid en haar talrijke praktische adviezen waren voor mij een grote steun. Ik ben haar zeer dankbaar voor het vertrouwen dat zij in mij bleef stellen, voor haar warme aanmoediging en niet te vergeten voor haar potloodje, waarmee zij mijn concept- teksten van haar deskundig commentaar voorzag. Ik bewaar de beste herinneringen aan de sessies, waarin wij teksten bespraken. Mijn grote dank en waardering gaan eveneens uit naar prof.dr. Yme Kuiper van de Rijks- universiteit Groningen, die bereid was om als nieuwe promotor te fungeren. Zijn betrokken- heid, enthousiasme en vooral ook zijn deskundigheid op het terrein van de internationale wetenschappelijke literatuur over adel en aristocracy heb ik als zeer stimulerend ervaren. Al snel leerde ik hem ook kennen als voetbalfan en gewaardeerd spreker en auteur over voet- balgeschiedenis. In mijn project nam hij als ervaren middenvelder mijn passes vlot aan om de bal vervolgens met de nodige vaardigheid via behendige voorzetten en met juist genoeg effect keer op keer voor het doel te plaatsen, zodat ik alsnog kon scoren. Zoals dat nu eenmaal met wetenschappelijk werk gaat, heb ik voor deze studie veel alleen gedaan, maar een boek als dit kan niemand helemaal in zijn eentje schrijven. In de loop der jaren hebben velen mij op uiteenlopende manieren met raad en daad bijgestaan. Daarbij denk ik bijvoorbeeld aan bibliothecarissen en medewerkers van verschillende universiteitsbiblio- theken en de Koninklijke Bibliotheek, en vooral ook aan de medewerkers van het Nationaal Archief, die mij soms met een wat meewarige blik, maar altijd zonder morren vele honderden kilo’s dikke, ingebonden delen negentiende-eeuwse erfenisaangiften in verband met de suc- cessiebelasting uit de depots hebben aangereikt. Iedereen persoonlijk bedanken zou te ver gaan, maar ik hecht eraan hier toch nog enkele personen in het bijzonder te noemen. Dr. Bert van den Braak verstrekte mij nuttige tips voor mijn onderzoek in het biografische archief van het Parlementair Documentatie Centrum, de historische schatkamer van het Bin- nenhof. Verder bedank ik conservator Lodewijk Gerretsen van Kasteel Amerongen voor zijn vlotte medewerking bij het ter beschikking stellen van enkele foto’s voor dit boek. Anja van Leusden en Patricia Harsevoort van Uitgeverij Verloren stonden mij op een buitengewoon prettige wijze met de laatste loodjes bij. 6 woord vooraf Samen met Hans Goudsmit en Iepe Roosjen nam ik in de vorige eeuw voor het eerst in de Leidse collegebanken plaats. Als paranimfen bewijzen zij dat ‘de kracht der vriendschap’ tijd- loos kan zijn. Ed van der Vlist hielp mij al in een vroege onderzoeksfase met het verzamelen van prosopografische informatie. Gert de Kruif, oud-onderwijzer van onze beide zonen, en Mirjam Schuit namen in een van de laatste fasen uit de wordingsgeschiedenis van dit boek de tekst nauwkeurig door. Onze vriend Patrick Gillen uit Londen heeft zich over mijn summary gebogen en daarvan echt Engels gemaakt. Ten slotte – en eigenlijk toch in de eerste plaats – noem ik degenen op wie ik tijdens dit pro- ject het meeste heb gesteund: mijn lieve echtgenote Mirjam en onze zonen Kasper en Helge. Ik dank hen voor hun liefde, vertrouwen en geduld. Aan hen draag ik deze studie dan ook op. Aerdenhout, 24 mei 2012 Inhoudsopgave Woord vooraf 5 1 Inleiding 12 Een adellijke bisschop 15 Macht en invloed 19 Welstand en aanzien 21 Familie, huwelijksbanden en netwerkrelaties 24 Adel en patriciaat in de nationale geschiedschrijving 26 Sociaal-culturele historiografie 27 Parlementair-institutionele geschiedschrijving 32 Integratie van onderzoekstradities 33 Theoretische inzichten van Weber, Bourdieu en Goffman 34 Weber en sociale ongelijkheid 35 Bourdieu’s velden en strategieën 35 Goffman en het theater van de werkelijkheid 37 Nederlandse notabelen vanuit internationaal perspectief 38 Definities 39 Empirische toepassing 41 Aristocraten en andere notabelen 41 Probleemschets en vraagstelling 48 Geraadpleegde bronnen 50 Opbouw van het boek 53 2 Het lange afscheid 56 Aristocraten en het nieuwe constitutionele kader 60 Relaties tussen macht en welstand 63 Aanzienlijkste families in Nederland 67 Geografische spreiding 72 Religieuze en politieke verscheidenheid 75 Hegemonie na 1848 81 Bestuurlijke familietradities 85 ‘De magt der vriendschap’ 92 ‘Believingen’ en ‘gunningen’ 95 Continuïteit van een aristocratische familie 96 8 inhoudsopgave ‘Oben bleiben’ 99 Veranderende context na 1848 101 ‘Kennis is macht’ 105 Academische aristocraten op het Binnenhof 109 Aristocratische hoogstaangeslagenen en universiteit 113 Een ‘revolutionaire antirevolutionair’ 114 Recapitulatie: op het Haagse pluche 120 3 Bestendigende welstand 122 Omvang van de aristocratische rijkdom 124 Vermogenshiërarchie 127 Disproportionele aristocratische welstand 129 Welstandsdiversiteit in het aristocratische milieu 131 Belang van verervingen 137 Continuïteit in welstandsverhoudingen 140 Structuur van aristocratische vermogens 143 Effectenbezitters en grondbezitters 144 Grootgrondbezit 146 Roerende goederen 160 Enkele vermogensbezitters 165 Rijkdom en belastingen 172 Welstandsveranderingen en vermogensbeheer 176 Strategieën van welgesteldheid 180 Afnemend inkomen en toenemende uitgaven 183 Tekenen van welstandsachteruitgang 186 Aangepast vermogensbeheer 188 Conversie van grond in effecten 189 Omzetting van agrarisch in stedelijk onroerend goed 190 Bezit in steden en op platteland 192 Recapitulatie: continuïteit en verandering in aristocratische welstand 196 4 Standvastig als exclusieve sociale elite 198 Façade-management 201 Cultivering van een chique levensstijl 205 Personele belasting als indicator voor levensstijl 206 Verscheidenheid in zichtbare tekenen van welstand 208 Notabele consumptiepatronen 212 Schulden in vele soorten 214 Reconstructie van aristocratische consumptie 216 Zichtbare tekenen van welstand nader bekeken 220 Wedijver onder en tussen aristocraten en andere notabelen