Obszary Wiejskie W Podregionie Pilskim Przed I Po Akcesji Polski Do Ue
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
OBSZARY WIEJSKIE W PODREGIONIE PILSKIM PRZED I PO AKCESJI POLSKI DO UE RURAL AREAS IN THE PILSKI SUBREGION BEFORE AND AFTER ACCESSION TO THE EU Andrzej CZYŻEWSKI, Joanna STROŃSKA-ZIEMANN OBSZARY WIEJSKIE W PODREGIONIE PILSKIM PRZED I PO AKCESJI POLSKI DO UE RURAL AREAS IN THE PILSKI SUBREGION BEFORE AND AFTER ACCESSION TO THE EU BYDGOSZCZ 2016 RADA WYDAWNICZA Marian Bybluk, Michał Czakowski, Agnieszka Florczak, Janusz Kutta, Krystyna Kwaśniewska, Anna Matuszczak, Aleksandra Mreła RECENZENT Dr hab. inż. Piotr Kułyk, prof. Uniwersytetu Zielonogórskiego Dr hab. Grzegorz Ślusarz, prof. Uniwersytetu Rzeszowskiego PROJEKT OKŁADKI Małgorzata Truskawa © Copyright by Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy Publikacja afiliowana w Kujawsko-Pomorskiej Szkole Wyższej w Bydgoszczy ISBN 978-83-89914-91-0 ADRES REDAKCJI Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy ul. Toruńska 55-57, 85-023 Bydgoszcz Tel. 52 339 30 26; e-mail: [email protected] DRUK I OPRAWA Drukarnia POZKAL, Inowrocław Nie poznamy prawdy, nie znając przyczyny Arystoteles SPIS TREŚCI Wstęp . 9 Rozdział I. Metodyka badań . 17 1. Materiały źródłowe . 17 2. Metody badawcze . 21 2.1. Syntetyczny wskaźnik rozwoju . 21 2.2. Analiza czynnikowa i pozostałe metody badawcze użyte w pracy . 23 3. Wsparcie Unii Europejskiej dla obszarów wiejskich . 30 Rozdział II. Determinanty rozwoju obszarów wiejskich podregionu pilskiego . 43 1. Pojęcie obszarów wiejskich i rozwoju lokalnego . 43 2. Zmienne opisujące przemiany na obszarach wiejskich podregionu pilskiego w latach 1996, 2002, 2010 . 45 2.1. Macierz obserwacji – podstawowe cechy w latach 1996, 2002, 2010 . 45 2.2. Infrastruktura społeczna . 48 2.3. Infrastruktura techniczna . 50 2.4. Finanse lokalne . 52 2.5. Przedsiębiorczość i rynek pracy . 54 2.6. Sytuacja społeczno-gospodarcza (1996, 2002, 2010) . 55 3. Renta położenia (2010) . 58 3.1. Uwarunkowania przyrodnicze . 60 3.2. Uwarunkowania pozaprzyrodnicze . 73 3.3. Renta położenia gmin podregionu pilskiego . 83 3.4. Rozwój społeczno-ekonomiczno-środowiskowy gmin podregionu pilskiego . 86 4. Zaszłości historyczne na terenie podregionu pilskiego determinujące rozwój podregionu oraz przemiany struktur rolnych . 88 5. Identyfikacja wybranych struktur gospodarstw rolnych w okresie 1996–2010 na podstawie Spisów Powszechnych . 92 Rozdział III. Determinanty zmian w rolnictwie i na obszarach wiejskich w podregionie pilskim w świetle analizy czynnikowej . 105 1. Uwagi metodyczne . 105 2. Czynnik F1 – Ograniczenia produkcyjne gospodarstw rolnych ze względu na uwarunkowania zasobowe w podregionie pilskim . 113 3. Czynnik F2 – Aktywność ekonomiczno-społeczna na obszarach wiejskich podregionu pilskiego . 127 8 | Spis treści 4. Czynnik F3 – Kapitał ludzki na rynku pracy w gminach podregionu pilskiego . 135 5. Czynnik F4 – Rozwój infrastruktury drogowej i społecznej w gminach podregionu pilskiego . 141 Rozdział IV. Spójność rozwoju ekonomiczno-społeczno-środowiskowego w podregionie pilskim . 149 1. Pojęcie rozwoju zrównoważonego przyjęte w rozprawie . 149 2. Komponenty rozwoju gmin podregionu pilskiego . 153 2.1. Komponent gospodarczy . 156 2.2. Komponent demograficzno-społeczny . 159 2.3. Komponent środowiskowy . 163 3. Współzależności pomiędzy zmiennymi opisującymi poziom spójności gmin w podregionie pilskim . 166 4. Sumaryczna ocena rozwoju ekonomiczno-społeczno-środowiskowego gmin podregionu pilskiego w latach 1996, 2002 i 2010 z uwzględnieniem wyróżnionych agregatów . 169 5. Statystyki opisowe wyników badań wyróżnionych komponentów rozwoju gmin w podregionie pilskim w latach 1996, 2002 i 2010 . 175 6. Poziom spójności rozwoju ekonomiczno-społeczno-środowiskowego gmin podregionu pilskiego z uwzględnieniem wyróżnionych komponentów i wskaźnika syntetycznego . 177 7. Relacje pomiędzy poziomem spójności gmin a wyróżnionymi czynnikami rozwoju obszarów wiejskich . 181 Rozdział V. Efekty finansowe wsparcia gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich w powiatach i gminach podregionu pilskiego . 185 1. Zróżnicowanie płatności obszarowych i uzupełniających w gospodarstwach rolnych w powiatach podregionu pilskiego w latach 2004–2011 . 185 2. Zróżnicowanie płatności wspierających rozwój obszarów wiejskich w powiatach podregionu pilskiego w latach 2002–2011 . 191 3. Fundusze Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich a rozwój obszarów wiejskich podregionu pilskiego . 219 Podsumowanie . 229 Bibliografia . 237 Spis tabel i rysunków . 251 Aneks . 257 Summary . 279 WSTĘP* Zamieszkiwane przez ponad połowę ludności i zajmujące ok. 90% terytorium Unii Europejskiej obszary wiejskie i ich rozwój stanowią ważny obszar badań i polityki w całej Wspólnocie. Zgodnie z celami strategii Europa 20201 oraz kon- stytucyjnie zagwarantowanym prawem obywateli Polski, ów rozwój powinien być inteligentny2 i zrównoważony3. Zagadnienie to jest szczególnie istotne na obszarach słabiej rozwiniętych gospodarczo, terenach popegeerowskich z dominującą rolą rolnictwa, z dużym udziałem obszarów prawnie chronionych i słabo rozwiniętą infrastrukturą, które charakteryzują część wiejską podregionu pilskiego. Dlatego w monografii podjęto się określenia poziomu i determinantów rozwoju obszarów wiejskich podregionu pilskiego w okresie przed i po akcesji Polski do Unii Euro- pejskiej. Mnogość celów, którym służy rozwój oraz zróżnicowanie kształtujących go działań powodują, że jest to pojęcie złożone i wieloznaczne [Wojtasiewicz 1996]. W pracy jest on definiowany w ujęciu procesowym i celowym – jako zespół procesów generujących kierunek, charakter i tempo zmian w systemach społeczno- -gospodarczych oraz ciąg zmian celowo ukierunkowanych przez uwarunkowania i czynniki prorozwojowe [Chojnicki, Czyż 2005]. W odczuciu autorów, najbar- dziej pożądany rozwój, zwłaszcza na obszarach tak zróżnicowanych jak północna część województwa wielkopolskiego, to rozwój spójny rozumiany jako swoiste połączenie zrównoważonego rozwoju tj. harmonizującego jego ekonomiczne, społeczne i ekologiczne aspekty, oraz rozwoju zintegrowanego na określonym obszarze terytorialnym. Tylko takie holistyczne podejście, uwzględniające triadę wymiarów i perspektywę międzypokoleniową oraz zróżnicowanie przestrzenne może się przyczynić do rozwiązania współczesnych problemów. * Monografia została opracowana na podstawie rozprawy doktorskiej: Joanna Strońska- -Ziemann, Rozwój obszarów wiejskich w podregionie pilskim przed i po akcesji Polski do UE (1996–2010), obronionej w UE Poznań w maju 2016 r. Promotorem rozprawy był Prof. dr hab. Andrzej Czyżewski. 1 Strategia Unii Europejskiej do roku 2020. 2 Rozwój inteligentny oznacza osiągnięcie lepszych rezultatów w dziedzinie edukacji, badań naukowych i społeczeństwa cyfrowego. 3 Zrównoważony jest rozumiany jako rozwój umożliwiający budowanie bardziej konku- rencyjnej gospodarki niskoemisyjnej, ochronę środowiska naturalnego, opracowanie nowych i przyjaznych dla środowiska technologii produkcji, wprowadzenie efektywnych, inteligentnych sieci energetycznych, wykorzystanie sieci obejmujących całą UE w celu zapewnienia przewagi rynkowej firmom europejskim, poprawę warunków dla rozwoju przedsiębiorczości i pomoc konsumentom oraz sprzyjający włączeniu społecznemu tj. podniesienie stopy zatrudnienia, podnoszenie kwalifikacji i szkolenia, modernizację rynków pracy i systemów opieki społecznej oraz zagwarantowanie, że cała UE odniesie korzyści wzrostu. 10 | Obszary wiejskie w podregionie pilskim przed i po akcesji Polski do UE Wspierana przez UE polityka decentralizacji ma na celu wzmocnienie gospo- darki regionów poprzez wzrost produktywności i innowacyjności. W rezultacie, podkreśla się konieczność rozwoju badań w skali lokalnej, co wynika również z re- formy administracji publicznej i zmiany zakresu kompetencji władz regionalnych oraz z konieczności ewaluacji podjętych działań związanych z realizacją polityki rozwoju regionalnego. Badania w skali lokalnej są w dużej mierze utrudnione przez ograniczony dostęp do danych statystycznych – szereg istotnych zmiennych opisu- jących sytuację społeczno-ekonomiczną z podziałem na miasto-wieś jest zbierana jedynie podczas Spisów Powszechnych, dlatego korzystając z dostępu do wyników ostatnich spisów postanowiono zbadać poziom rozwoju obszarów wiejskich oraz jego spójność na poziomie gminy (NTS-5). Praca dotyczy badań nad spójnością rozwoju podregionu pilskiego, który jest nie do końca statystycznie rozpoznany, ma określić szeroko pojęte struktury opisujące owe obszary w obliczu zmian jakie nastąpiły po wstąpieniu Polski do UE i ocenić poziom skuteczności aplikowanych środków unijnych. W efekcie przeprowadzonych badań zostanie określona renta położenia, sytuacja społeczno-gospodarcza oraz wynikające z tego determinanty rozwoju gmin, tym samym zostanie wypełniona istniejąca luka badawcza. Celem głównym pracy jest kompleksowe określenie poziomu rozwoju gmin podregionu pilskiego, z uwzględnieniem jego determinantów i spójności w okresie przed i poakcesyjnym. Poznanie poziomu rozwoju i spójności w trzech okresach umożliwi zbadanie dynamiki rozwoju obszarów wiejskich podregionu oraz określenie związków z pozyskanymi środkami unijnymi. Tym samym będzie możliwe określenie poziomu realizacji założeń polityki unijnej na szczeblu badane- go podregionu i zarekomendowanie działań, których podjęcie powinno wspomóc rozwój badanego obszaru. Osiągnięcie głównego celu wymagało realizacji celów cząstkowych, związanych z przeprowadzonymi etapami badawczymi: T identyfikacja metod badawczych umożliwiających określenie determi- nantów i spójności rozwoju podregionu pilskiego, zrealizowana w opar- ciu o przegląd