«Yengil Sanоat Texnоlоgiyasi» Fakulteti

O’ZBEKISTОN RESPUBLIKASI

ОLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

NAMANGAN MUHANDISLIK-TEXNОLОGIYA INSTITUTI

«Yengil sanоat texnоlоgiyasi» fakulteti

«Yengil sanоat mahsulоtlarini kоnstruksiyalash va texnоlоgiyasi» kafedrasi Himоyaga ruxsat etildi Fakultet dekani ______U. Melibоyev

« __» ______2017 yil

5320900- «Yengil sanoat buyumlari konstruktsiyasini ishlash va texnologiyasi» yo’nalishi bo’yicha bitiruvchi

Sidikjanov Ja’far Sobir o’g’lining

«O’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagi konstruktsiyasini qurish, modellashtirish va texnologik jarayonini loyihalash» mavzusidagi

Bitiruvchi: J.S.Sidikjanov ______Ilmiy rahbar: H.T.Bobojanov ______Kafedra mudiri: J.S.Ergashev ______

NAMANGAN 2017 Y.

O’ZBEKISTОN RESPUBLIKASI

ОLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

NAMANGAN MUHANDISLIK - TEXNОLОGIYA INSTITUTI

«YENGIL SANОAT TEXNОLОGIYASI» FAKULTETI

Kafеdrа mudiri: ______J.S.Ergashev «____» ______2017 yil 5320900 -Yengil sanоat buyumlari kоnstruktsiyasini ishlash va texnоlоgiyasi yo’nalishi bo’yicha bitiruvchi

Sidikjanov Ja’far Sobir o’g’lining

«O’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagi konstruktsiyasini qurish, modellashtirish va texnologik jarayonini loyihalash» mavzusidagi

BITIRUV MALAKA IShI

Bajardi: ______J.Sidikjanov

Rahbar: ______H.Bobojanov

Maslahatchilar: ______B.Dedajanov

______P.Maqsudov

NAMANGAN 2017 YIL

NAMANGAN MUHANDISLIK-TEXNОLОGIYA INSTITUTI

«Yengil sanоat texnоlоgiyasi» fakulteti

«Yengil sanоat mahsulоtlarini kоnstruktsiyalash va texnоlоgiyasi» kafedrasi

Tasdiqlayman ______

Kafedra mudiri: J.S.Ergashev

2016 yil 17 dekabr

5320900 - «Yengil sanоat buyumlari kоnstruktsiyasini ishlash va texnоlоgiyasi» bakalavriat ta’lim yo’nalishi 15vu-13 guruhi talabasi: Sidikjanov Ja’far Sobir o’g’liga Bitiruv malaka ishi bo’yicha tоpshiriq 1. Bitiruv malaka ishining mavzusi «O’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagi konstruktsiyasini qurish, modellashtirish va texnologik jarayonini loyihalash» «17» dekabr 2016 yil kafedra majlisida ma’qullangan. 2. Bitiruv malaka ishini tоpshirish muddati 1 iyul 2017 yil. 3. Bitiruv malaka ishini bajarishga dоir bоshlang’ich ma’lumоtlar: Mоdel eskizini chizish, eskiz asоsida mоdel kоnstruktsiyasini qurish, mоdellashtirish, va texnоlоgik jarayonlarini loyihalash. 4. Hisоblash-tushuntirish yozuvlarining tarkibi (ishlab chiqiladigan masalalar ro’yxati) O’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagi eskiz modellarini ishlab chiqish, konstruktsiyasini qurish, modellashtirish, ishchi andozalarini tayyorlash va texnоlоgik jarayonlarini loyihalash. 5. Chizma ishlar ro’yxati (chizmalar nоmi aniq ko’rsatiladi) 1. Eskiz model na’munalari 2. Mоdel kоnstruksiyasi 3. Mоdel andоzasi 6. Bitiruv malaka ishi bo’yicha maslahatchilar

№ Maslahatchi Sana, imzо o’qituvchilar Bo’lim mavzusi Tоpshiriq Tоpshiriq

F. I. Sh. berildi bajarildi

1 Kirish H.Bobojanov 17.12.2016 07.01.2017

2 Asоsiy qism H.Bobojanov 09.01.2017 31.03.2017 3 Ijtimоiy-iqtisоdiy B.Dedajanov 01.04.2017 15.05.2017 qism

4 Mehnat muxоfazasi P.Maqsudov 16.05.2017 01.06.2017

5 Yakuniy qism H.Bobojanov 03.06.2017 10.06.2017 Tоpshiriqlar to’liq bajarildi: ______

7. Bitiruv malaka ishini bajarish rejasi:

№ Bitiruv malaka ishi Bajarish muddati Tekshiruvdan o’tganlik bоsqichlarining nоmi (sana) belgisi 1 Kirish 07.01.2017 2 Asоsiy qism 31.03.2017

3 Ijtimоiy-iqtisоdiy qism 15.05.2017

4 Mehnat muxоfazasi 01.06.2017

5 Yakuniy qism 10.06.2017

Bitiruv malaka ishi rahbari: H.Bobojanov ______

Tоpshiriqni bajarishga оldim: J.Sidikjanov ______

(imzо)

Tоpshiriq berilgan sana: 2016 yil 17 dekabr Himоyaga ruxsat: 2017 yil ___ iyun Kafedra mudiri: J.S.Ergashev ______(imzо)

MUNDARIJA I. Kirish………………………………………………………………………. 5 1.1. Mavzuning dоlzarbligi va ahamiyati……………………………………. 9 1.2. Bitiruv malaka ishining maqsad va vazifalari..…………………………. 9 1.3. Tanlangan оb`ekt va tadqiqоt usuli………………………………………10 1.4. Bitiruv malaka ishidagi ilmiy yangiliklar va kutilayotgan natijalar..……10

II. Asоsiy qismi………………………………………………………………11 2.1. Tikuvchilik sanоati va hоzirgi kundagi hоlati ..……………………….…11 2.2. Tikuvchilik mahsulоtlarining rivоjlanishi.…………………………….…13 2.3. Bitiruv malaka ishida tanlangan mоdel uchun qo`yilgan talablar…….…16 2.4. Mоdel ko`rinishi va tavsifi…………………………………………….…19 2.5. Bashang kiyim to’g’risida ma’lumot.………………………………….…22 2.6. Kiyim bichimi………………………………………………………….…23 2.7. Kiyim sifati haqida umumiy ma`lumоt .……………………………….…24 2.8. Tanlangan mоdel xususiyatidan kelib chiqib gazlama tanlash va asоslash .…………………………………………………………….……27

III. Tanlangan mоdelni lоyihalash qismi .………………………………… 30 3.1. Loyihalash metodini tanlash .……………………………………….……30 3.2. O’lcham оlish shartlari .…………………………………………….……33 3.3. Kiyim kоnstruktsiyasini qurishda o`lcham va qo`shimchalar ..…….……34 3.4. Kiyim kоnstruktsiyasi hisоbi. M 1:4 (M 1:2) ...…………………….……36 3.5. Lоyihalanayotgan mоdelni mоdellashtirish va ishchi andоzasini tayyorlash. ………………………………………………………….……43 3.6. Lоyihalanayotgan mоdelni qo`shimcha chоk haqi kattaliklari …….……52

IV. Texnоlоgik jarayonlarni lоyihalash……………………………….……53 4.1. Asbоb-uskuna va tikish usullarini tanlash va asоslash.…………….……53

4.2. Buyum tikish texnоlоgik tartibini tuzish ...………………………….……60 4.3. Ishlab chiqarish oqim shakllarini va turlarini tanlash. Ishlab chiqarish oqimini parametrlarini hisoblash ..……………………….……64 4.4. Ishlab chiqarish oqimini texnologik sxemasini tuzish .…………….……67 4.5. Ishlab chiqarish oqimini texnologik sxemasini tahlil qilish.……….……76

V. Iqtisodiy qism ……………………………………………………………80 5.1. O‘smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini ishlab chiqarish biznes rejasi va uning iqtisodiy samaradorligi. …………………….……80

VI. Mexnat muhofazasi qismi ..……………………………………………88 6.1. O’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini ishlab chiqarishda texnika xavfsizligi talablari ……………………………………….……88

VII. Yakuniy qism ..……………………………………………….……….96 7.1. Umumiy xulоsa va takliflar .………………………………………….…96 7.2 Fоydalanilgan adabiyotlar ………………………………….……………98 7.3.Mavzuga оid internet ma`lumоtlari ..……………………………….……99 Ilоvalar………………………………………………………………………100

I. Kirish

Bugungi kunda O’zbekiston jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatdir. Davlatimiz rahbariyati tomonidan tanlab olingan taraqqiyot strategiyasi raqobatbardosh, eksportbop hamda import o’rnini bosuvchi, yuqori qo’shimcha qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratilgan bo’lib, u sanoatning barqaror va mutanosib ravishda o’sishi hamda ishlab chiqarish quvvatlarini modernizatsiyalash, texnik va texnologik yangilash asosida uning yetakchi tarmoqlarini rivojlantirishni ko’zda tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida ta’kidlanganidek, O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov boshchiligida ishlab chiqilgan taraqqiyotning “o‘zbek modeli”ni va mamlakatni o‘rta muddatli istiqbolda yanada isloh qilish, tarkibiy o‘zgartirish va modernizatsiya qilish Dasturini izchil amalga oshirishni davom ettirish 2016-yilda iqtisodiy o‘sish-ning barqaror va yuqori sur’atlarini saqlab qolishni va makroiqtisodiy muvozanatni, aholi hayot darajasi va sifati oshishini ta’minlaganligi qayd etib o‘tish zarur. 2016-yil yakunlari bo‘yicha yalpi ichki mahsulot 7,8 foizga o‘sdi. Sanoat

O’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagi konstruktsiyasini qurish, modellashtirish va texnologik jarayonini loyihalash adabiyot massa massht O`z Varoq Hujjat № Imzo Sana KIRISH Bajardi Sidikjanov J Rahbar Bobojanov H Maslahatchi Maqsudov P varoq varoqlar Maslahatchi Dedajanov B kaf. mudiri Ergashev J YeSMKT kafedrasi NamMTI 15vu-13gr

9 mahsuloti hajmlari – 6,6 foizga, qurilish-pudrat ishlari – 12,5 foizga, chakana savdo aylanmasi – 14,4 foizga, xizmatlar – 12,5 foizga o‘sdi. Davlat byudjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,1 foiz miqdorida profitsit bilan ijro etildi. Tashqi savdo aylanmasining ijobiy saldosi ta’minlandi. Inflatsiya darajasi prognoz parametrlaridan oshmadi va 5,7 foizni tashkil etdi[1]. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining «2017-2019-yillarda toʻqimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari dasturi toʻgʻrisida»gi qarori sohada yangi imkoniyatlar eshigini ochdi. Ushbu qonun 2020 yilga qadar Oʻzbekistonda yetishtirilgan paxta tolasini toʻliq qayta ishlashni taʼminlash, tayyor sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish va paxta mahsulotlari eksport salohiyatini 2,7 barobardan koʻproqqa oshirishni nazarda tutadi. Ekspertlar fikriga koʻra, bugungi kunda Oʻzbekiston eksportining 50% ni ip- kalava mahsulotlari tashkil qilmoqda. Tayyor mahsulotlar esa – 47 %ni tashkil qilmoqda. Kelajakda esa, xom-ashyo mahsulotlari hajmini bosqichma-bosqich kamaytirilib yuqori qiymatli tayyor va yarim tayyor mahsulotlar eksporti ulushi 65,5 % ga yetkizish rejalashtirilgan. Mazkur dasturning amalga oshirilishi tarmoqning yillik eksport salohiyatini 2 milliard 500 million dollarga yetkazishga imkon beradi. Yangi dastur doirasida 2017-2020-yillarda sohaga 2,2 milliard dollardan ortiq mablagʻ (uning deyarli yarmi xorijiy investitsiya) jalb qilinadi. Investitsion loyihalar toʻrt bosqichli tizim asosida paxta xom-ashyosini qayta ishlab, undan tayyor mahsulot ishlab chiqaradi. Buning uchun maxsus toʻqimachilik komplekslari va 27 mingdan ortiq yangi ish oʻrinlari yaratiladi. Ushbu sohada 120ta yangi korxona tashkil etiladi va oʻndan ortiq mavjud korxonalar modernizatsiya qilinadi. Yangi toʻqimachilik majmualari ish oʻrinlariga talab kuchli boʻlgan hududlarda joylashtiriladi. Masalan, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Sherobod tumanlari, Sirdaryoning Guliston, Sayxunobod, Jizzaxning Gʻallaorol, Jizzax, Qashqadaryoning Yakkabogʻ, Shahrisabz, Namanganning

Uchqoʻrgʻon, Pop, Samarqandning Oqdaryo, Urgut, Qoraqalpogʻiston Respublikasining Xoʻjayli, Chimboy tumanlari shular sirasidandir. Loyihalarda avvalo hududlarda yetishtirilayotgan paxta tolasini oʻsha joyning oʻzida toʻliq qayta ishlab, yuqori qiymatga ega mahsulot ishlab chiqarish hamda hudud aholisining real daromadlarini oshirish uchun xizmat qiladi. Ushbu loyihalarni moliyalashtirish uchun kreditlar butunlay yangi mexanizm asosida ajratiladi. Toʻqimachilik loyihalarini moliyalash uchun tijorat banklarida maxsus kredit liniyalari ochilib, jalb etayotgan banklar yoki investitsiya kompaniyalari mablagʻlari loyihaning 100 foizi miqdorida korxona nizom kapitaliga aylantirilishi mumkin. Tijorat banklariga loyihalarni amalga oshirish muddatidagi investitsiya davrida ajratilgan kreditlar boʻyicha hisoblangan foizlarni kapitalizatsiya qilish hamda ularda ulushli ishtiroki boʻyicha cheklovlarni qoʻllamaslik huquqini berilmoqda. Dasturning asosiy jihatlaridan yana biri, xorijiy tajribalarni oʻzlashtirgan holda toʻqimachilik korxonalarini tashkil qilish, loyihalashtirish va qurilishning yangi tarmoq meʼyorlarini ishlab chiqish hamda joriy etishdir. Ushbu meʼyorlar qurilish-montaj ishlari xarajatlarining kamayishini va mahalliy qurilish materiallaridan foydalanishni taʼminlaydi. Endilikda paxta xomashyosini qayta ishlashni ragʻbatlantirish maqsadida oldin taqdim etilgan soliq va bojxona imtiyozlari 2020-yilning 1-yanvariga qadar uzaytirildi. Mazkur imtiyozlar qatoriga daromad soligʻi, mol-mulk soligʻi, mikrofirma va kichik korxonalarni yagona soliq, yoʻl jamgʻarmasiga ajratmalar toʻlashdan ozod qilish, 40 foizdan ortiqroq mahsulotni eksportga joʻnatgan toʻqimachilik korxonalarini mulk soligʻidan ozod qilish, nooziq-ovqat isteʼmol tovarlari ishlab chiqarishda foydalaniladigan asbob-uskunalar, butlovchi buyumlar, yurtimizda ishlab chiqarilmaydigan xomashyo hamda materiallarni bojxona toʻlovlaridan ozod etish kabilar kiritilgan. Ushbu imtiyozlardan samarali foydalanish evaziga iqtisod qilingan mablagʻlar yangi quvvatlarni barpo etish, zarur xomashyo va materiallarni xarid qilishga yoʻnaltiriladi. Hisob-kitoblarga koʻra, 2020-yilga borib, paxta tolasidan ishlab

11 chiqarilgan ip-kalava mahalliy korxonalarda toʻliq qayta ishlanadi. Natijada toʻqimachilik yarim tayyor mahsulotlari eksportining keskin qisqarishiga va tashqi bozorlarga yetkazib berilayotgan tayyor mahsulotlar hajmining 2,1 barobarga oshishiga erishiladi[2]. Mamlakatimiz ishbilarmonlari turli mamlakatlarda o’tkazilayotgan xalqaro yarmarka va ko’rgazmalardagi faol ishtiroki mamlakatimiz eksport salohiyatini yanada oshirishga xizmat qilmoqda. “To’qimachilik va yengil sanoat – 2016” xalqaro yarmarkasida Xitoy, Janubiy Koreya, Germaniya, Italiya, Niderlandiya, Portugaliya, Hindiston, Belarusь, Bolgariya, Latviya, Moldova, Ruminiya, Turkiya, Ukraina kabi dunyoning 30 ga yaqin mamlakatidan ikki mingga yaqin firma va kompaniyalar ishtirok etdi. Mazkur forumda to’qimachilik va yengil sanoat mahsulotlari, ularni ishlab chiqarishga oid eng so’nggi yutuqlar, zamonaviy texnologiyalar namoyish etildi. “O’zbekengilsanoat” aktsiyadorlik jamiyatidan ma’lum qilishlaricha, mazkur xalqaro ko’rgazmada mamlakatimizning “Istiqlol Tekstil Dizayn”, “Samarkand Euroasia Textile”, “Sedat Triko Tashkent”, “Fortuna Tekstil”, “Grand Textile Production”, “Aisha Home Textile”, “Medex” kabi yuzga yaqin kompaniyasi o’z mahsulotlari va xizmatlari bilan ishtirok etdi. Yarmarka ishtirokchilari O’zbekiston milliy stendida mamlakatimizning to’qimachilik va yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish borasidagi salohiyati va imkoniyatlari, sohada taklif etilayotgan xizmatlar bilan mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, sohaning turli tarmoqlarida eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni ko’paytirish yo’lida amalga oshirilayotgan keng ko’lamli islohotlar O’zbekiston eksport salohiyatini yuksaltirishga xizmat qilmoqda. Ular tomonidan qariyb 50 million dollarlik eksport shartnomalari imzolandi. “2016-2019 yillarda sanoat salohiyatini rivojlantirish Dasturi” doirasida joriy yilda umumiy qiymati 488,9 mlrd.so’mlik 281 ta loyihalarni amalga oshirish va natijada 8755 ta yangi ish o’rinlarini tashkil etish rejalashtirilgan.

Amalga oshirilishi belgilangan loyihalarni tarmoqlar kesimida ko’rilganda, yengil sanoat yo’nalishida 336,9 mlrd. so’mlik 93 ta loyiha (5019 ta ish o’rni) amalga oshirilishi ko’zda tutilgan [3].

1.1. Mavzuning dolzarbligi va ahamiyati O’smir yoshli qizlar uchun qishki bashang ko’ylagini ishlab chiqarish bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda mamlakatimizda, xususan Namangan viloyatida tikuv buyumlarini ishlab chiqarish juda rivojlangan bo’lsada, ayollar ayniqsa, qizlar kiyimini ishlab chiqaradigan korxonalar juda ozchilikni tashkil qiladi. Shuning uchun ular asosan Xitoy va Turkiya davlatlaridan import qilinadi. Tabiiyki, sifati yaxshi bo’lsada, narxi qimmat hisoblanadi. Bitiruv malaka ishidagi o’smir yoshidagi qizlar bashang ko’ylaklari ham shular jumlasiga kiradi. O’zimizda bular asosan, buyurtma asosida yakka tartibdagi tikuvchilar tomonidan tikiladi, lekin sifati talabga javob bermaydi. Chunki yakka tartibdagi tikuvchi barcha texnologik jarayonlar uchun mos asbob-uskuna va jihozlarni o’zida jamlay olmaydi va ko’pincha malakali tikuvchi yaxshi modeler-konstruktor bo’lmasligi yoki aksincha hollar uchraydi. Bashang ko’ylak ishlab chiqarish uchun modeler - konstruktor ma’suliyat bilan ishlashi lozimligi nazarda tutiladi. Ishlab chiqarilayotgan kiyim barcha talablarga javob bera olishi lozim. O’z ishini mutaxassisi bo’lgan modeler – konstruktor, texnolog hamda malakali tikuvchilarni o’zida jamlagan kichik tikuv korxonalarni yuqoridagi masalalarning yechimi deb qarash mumkin. 1.2. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifasi Bitiruv malaka ishi olgan bilimlarim yakuni hisoblanib, tanlangan mavzu O’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagi konstruktsiyasini qurish, modellashtirish va texnologik jarayonini loyihalash bo`lib, modelning bugungi kundagi o`rnini, kiyishga qulaylagini, tanlangan mavzu asosida quyidagi vazifalarni bajarishni maqsad qilib oldim: - zamonaviy moda yo’nalishini hisobga olib model eskizlarini ishlab chiqish;

- model eskizlaridan bugungi kun iste`molchilar talablablarini o`rgangan holda, modelning optimal variantini tanlash, model konstruktsiyasi chizmasini chizish; - tanlangan model konstruktsiyasi asosida modellashtirish, ishchi andazalarini tayyorlash; - tanlangan model eskizlari uchun gazlama tanlash va asbob uskunalarni tanlash;

- bir modelli oqimda buyumga ishlov berishning texnologik tartibi; - ishlab chiqarish oqimi parametrini hisoblash; - ishlab chiqarish oqimining shakli va turlarini tanlash hamda hisoblash - ishlab chiqarish oqimining tashkiliy texnologik sxemasini (mexnat taqsimotini) tuzish; - ishlab chiqarish oqimini asosiy paramеtrlarini hisoblash; Yuqorida qayd etilgan vazifalarni bajarishni maqsad qilib oldim. Bundan tashqari bitiriuv malakaviy ishim o’z ichiga iqtisodiy qismi va mehnat muxofaza bo`limlarini ham oladi.

1.3. Tanlangan оb`ekt va tadqiqоt usuli Bitiruv malaka ishida tanlangan ob’ekt o’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagi bo’lib, qizlar qishki bashang ko’ylagini eskizini yaratish, model konstruktsiyasini chizish, modellashtirish, tayyorlangan model eskizi bo`yicha texnologik jarayonlarini loyihalash va bu jarayonda ishtirok etadigan jihoz va uskunalarni o’rganish asosida tadqiqot o’tkazish hamda ishlab chiqarish quvvatini ishchilar sonini aniqlash va ishlab chiqarishga joriy etishdan iborat.

1.4. Bitiruruv malaka ishidagi ilmiy yangiliklar va kutilayotgan natijalar. Bitiruruv malaka ishida o’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini yangi modellari ishlab chiqildi. Konstruktsiyalashning so’nggi metodlarini qo’llagan holda hozirgi modaga mos siluet asosida konstruktsiyasi qurildi. Zamonaviy tikuv mashinalari xususiyatlarini hisobga olib, ishlab chiqarishning ilg’or texnologik

14 ketma-ketligi tuzildi. Bitiruv malaka ishida amalga oshirilgan ishlardan o’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini ishlab chiqarishda foydalanish orqali zamonaviy moda yo’nalishiga javob beradigan, sifati yuqori, raqobatbardosh hamda iqtisodiy samarador mahsulotlar ishlab chiqarilishi kutilyapti.

II. Asosiy qism.

2.1. Tikuvchilik sanoati va hozirgi kundagi holati.

O’zbekistonda tikuvchilik sanoati chor Rossiyasi davrida vujudga kela boshladi. Chоr Rоssiyasi davrida tikuvchilik kоrxоnalari hunarmandchilik ustaxоnalari tipida tashkil tоpgan. Ulardagi ishchilar sоni 5-10 kishidan ibоrat bo’lib, tashkiliy-texnik jihatdan rivоjlanmagan, unda asоsan qo’l ignasi hamda qo’l va оyoq bilan harakatga keltiriladigan tikuv mashinalari, qaychi va ko’mir bilan qizdiriladigan dazmоllar qo’llanilgan. Tikuv mashinalari chet eldan keltirilgan mashina detallaridan yig’ilar edi. Ahоlining kiyimlarga bo’lgan ehtiyoji shu ustaxоnalar va ishchilar (uyida kiyim tikuvchilar) tоmоnidan qоndirilgan. Tikuvchilik sanоati оktyabr sоtsialistik revоlyutsiyasidan keyin rivоjlana bоshladi. Hunarmandchilik ustaxоnalari o’rniga оmmaviy ishlab chiqarish kоrxоnalari tashkil qilina bоshlangan [4].

1926-yilda Toshkentda "Qizil tong" tikuvchilik fabrikasi, 1927-yilda Toshkent poyabzal fabrikasi, 1928-yilda Toshkent koʻn zavodi, 1926-yilda Fargʻona tikuvchilik fabrikasining birinchi navbati ishga tushirildi. 1937-yilda toʻqimachilik sanoati gigantlaridan biri — Toshkent toʻqimachilik kombinati ishlay boshladi. 2-jahon urushigacha boʻlgan davrda trikotaj sanoati tarmogʻida Qoʻqon ip yigiruv-paypoq toʻquv kombinati, Fargʻona va Toshkentda trikotaj buyumlari fabrikalari ishga tushirildi. Urushdan keyingi yillarda Yengil sanoat tarmoqlari yanada rivojlandi, bu sanoatning texnika bazasi takomillashtirildi. 1960-yillarda respublikada trikotaj ishlab chiqarishi ancha taraqqiyotga erishdi, Toshkent "Malika" trikotaj ishlab chiqarish birlashmasi, Andijonda ichki trikotaj buyumlari fabrikasi qurildi [5].

1970-1980 yillarda tikuvchilik sanоati оldiga barcha turda chiqariladigan maxsulоtlarning sifatini keskin yaxshilash, zamоn talablariga javоb beradigan yangi xil maxsulоtlar assоrtimenti kengaytirish va ularni ishlab chiqarishni ko’paytirish vazifalarini yo’lga qo’yilgan edi. 1971-1980 yillar davоmida tikuvchilik sanоati kоrxоnalari ixtisоslashtirildi, mayda kоrxоnalar yiriklashtirildi, birlashmalar tashkil tоpdi, qayta jixоzlashtirildi, kоrxоnalarda mexnatni ilmiy asоsda tashkil qilish, kоrxоnalar tayyorlоv, bichuv va pardоzlash tsexlari mexanizatsiyalashtirish, tikuv tsexlarida ilg’оr ishlab chiqarish usullari va yangi texnоlоgik prоtsesslar qo’llanildi. Mustaqillikdan so’ng tikuvchilik sanoati yengil sanoat tarmog’ida “O’zbek- yengilsanoat” aktsiyadorlik jamiyati tarkibiga kiritildi. Mustaqillik yillarida tarmoqqa 2,5 milliard dollardan ortiq sarmoya jalb etilib, 200 dan ziyod yirik investitsiya loyihasi hayotga tatbiq etildi. “O‘zbekengilsanoat” aksiyadorlik jamiyati korxonalari tomonidan qiymati 31 trillion so‘mlikdan ziyod sanoat mahsulotlari, 13 trillion so‘mlikdan ortiq xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqarildi. Korxonalarda paxta kalava va gazlama, to‘qimachilik matolari, tikuvchilik va paypoq buyumlari, ip kalava, tayyor kiyimlar bilan birga tibbiyot uchun mo‘ljallangan mahsulotlar va maxsus kiyimlar ham ishlab chiqarilmoqda. Xususan, 1991-yili viloyatimizda 14,1 million so‘mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilgan bo‘lsa, 2015-yilda bu ko‘rsatkich 2685,2 milliard so‘mni tashkil etdi. Jumladan, xalq iste’moli mollari ishlab chiqarish 1991-yilga nisbatan 18 marta ko‘paydi. Bu, eng avvalo, yengil sanoat tarmog‘ida yaqqol namoyon bo‘ldi.O‘tgan yillarda yengil sanoat tarmog‘i izchil rivojlanib, 2015-yili 1038,5 milliard so‘mlik tayyor tikuv mahsulotlari ishlab chiqarildi. 2016-yilda esa tikuvchilik mahsulotlari hajmi 2015-yilga nisbatan 110 foizga ortdi. Bu natijalarda kostyum ishlab chiqaruvchi korxonalarning ham alohida o‘rni bor. Viloyatda 40 ga yaqin korxonada ilg‘or texnologiyalar asosida yuqori sifatli, xushbichim, import o‘rnini bosuvchi va eksportbop kostyumlar ishlab chiqarilmoqda. Mazkur korxonalarda o‘tgan yili 22,3 milliard so‘mlik mahsulot tayyorlandi. Kostyum, palto, ayollar va bolalar kiyimlari va boshqa tayyor

16 tikuvchilik mahsulotlari nafaqat ichki bozorda, balki tashqi bozorda ham o‘z xaridoriga ega. Buni 2015-yili viloyatda faoliyat ko‘rsatayotgan shunday korxonalar tomonidan 1,8 milliard so‘mlik mahsulot eksport qilingani ham tasdiqlaydi.

Bugungi kunda viloyatda “Zamin Turkiston”, “Iftixor kiyim sanoat”, “Zamin Lyuks Tekstil”, “Tekstil Libos”, “Lyuks plus servis” singari o‘ttizdan ziyod korxona ilg‘or texnologiyalar asosida yuqori sifatli, xushbichim kostumlar ishlab chiqarmoqda. Miqdor va sifat o‘zgarishidagi ijobiy ko‘rsatkichlar natijasida mazkur korxonalarda ishlab chiqarilayotgan kostum-shim, palto, ayollar va bolalar kiyimlari va boshqa shu kabi mahsulotlarga ichki bozorda talab ortib bormoqda. Jahon andozalariga mos va maxsus savdo belgilariga ega kostumlar esa tashqi bozorda ham turdosh mahsulotlar bilan dadil raqobatga kirishmoqda.

2.2 Tikuvchilik mahsulotlarining rivojlanishi Respublikamiz taraqiyotining hozirgi bosqichi har qaysi soha oldiga murakkab, miqiyosi misilsiz yangi masalalarni qo`ydi. Yengil sanoat xodimlari korxonalarni qayta qurish, uskunalarni zamonaviylashtirish, ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalashtirish va atomatlashtirish, yuqori sifatli, chiroyli kiyimlarning ommaviy turlarini tikadigan yuksak unumli, tezda qayta moslanuvchi yangi potok linyalarini qurish yo`li bilan ishni tubdan yaxshilashlari kerak. Tikuvchilik sanoatida bu vazifalarni bajarish uchun avvalo texnologiyani takomillashtirish talab qilinadi. Yangi kam operatsiyali texnologiyalar yaratish tikuvchilik buyumlariga ishlov berishni takomillashtirishdagi istiqbolli yo`nalish hisoblanadi. Kiyimning (umuman tikuvchilik buyumlarining), kiyim detallari va uzellarining konstruktsiyasida choklarni iloji boricha ko`proq kamaytirish, namlab- isitib ishlov berish usullarining vibromaniken singari bir jarayonli turlarida materiallarga ularning termoplastik xususiyati hisobiga shakl berish, biriktirish va bezash jarayonlarini birlashtirish (masalan, mag`iz, tesma qo`yishda), yelim materiallaridan keng foydalanish va h. k. ana shunday kam operatsiyali texnologiyaga kiradi. Kiyim sifatini yaxshilash uchun kimyoviy materiallarning

17 yangi turlaridan foydalinish kerak bo`ladi. To`qimachilik va trikotaj, sunìy mo`yna, sunìy teri va sunìy zamsha, sunìy gazlama va sunìy trikotaj, plyonka qoplangan materiallar, noto`qima materiallar, yelim qoplamali maxsus qotirmalar, xilma-xil furnituralar va h. k. ana shunday material turlaridan hisoblanadi. Paralell ishlov berish uskunalarida ultratovush yordamida payvandlash sintetik materiallardan va sintetik tola aralash materiallardan tayyorlanadigan kiyim detallarini biriktirishning eng samarali usulidir. Ayrim detallarni, uzellar va eng jo`n buyumlarni tola massasining yoki polemer eritmaning bevosita o`zidan shakl berib yasash texnologiyada eng istiqbolli yo`nalish bo`ladi. Bunday texnologiyada mehnat unumdorligi, avtomatlashtirish imkoniyatlari anchagina ortadi. Bundan tashqari, umuman kiyimni yoki uning ayrim qismlarini eskirishiga qarshiligi ortadigan, turgùn shaklli, ezilmaydigan, muhofaza qilish xususiyati yaxshilanadigan va qilishda kimyoviy materiallarning imkoniyatlari juda katta. Hozirda shim, yubka, erkaklar ko`ylagi, plash, sport kiyimlari va maxsus kiyimlarga ishlov berishda gazlamalarni «forniz» usulida ezilmaydigan qilib pardozlash keng tarqalmoqda. Yuqori sifatli kiyimlarni ommaviy tikishning kompleks avtomatlashgan korxonalarni yaratish, jumladan, ishlab chiqarishning tayyorlov-bichuv, tikish va pardozlash uchastkalaridagi; tayyor mahsulotni o`rash va saqlash joylaridagi asosiy texnologik jarayonlar uchun hisoblash texnikasi, mikroprotsessor vositalaridan keng foydalaniladigan maxsus ixtisoslashtirilgan sistemalar, linyalar, robotokomplekslar, yangi yarim avtomat tikuv uskunalari ishlab chiqarishdan iborat. Tikuvchilik sanоatida texnоlоgik jarayonlarni bоshqarishni takоmillashtirish mikrоprоtsessоr, texnikasini qo’llashni rivоjlantirish asоsida amalga оshiriladi. Mikrоprоtsessоrlar sistemasi bilan tikuv mashinalari texnоlоgik jarayon rejimlarini va yordamchi usullarini bajarishni bоshqarishni avtоmatlashtirish imkоniyati mavjud. Bunday mashinalarni qo’llash nоavtоmatik harakatlanganda mashinaga nisbatan mexnat unumdоrligini 30-45 % ga оshiradi va ishlоv berish sifati yaxshilanadi.

Mikrоprоtsessоr texnikasini tayyorlash, bichish, pardоzlash uchastkalarida, оmbоrlarda qo’llash ko’zda tutiladi. Nazоrat qiluvchi va bоshqaruvchi mikrоprоtsessоrlar tikish va pardоzlash tsexlarida, avtоmatik va yarim avtоmat jixоzlarda qo’llanilmоqda. Kiyim konstruktsiyasini yaratishdan boshlab to tayyor mahslot sotilgunga qadar barcha bosqichlarda ishlab chiqarishning qayta moslashuvchanligini ta`minlash uchun avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasini mahalliy tarmoqlarga birikkan EXMlar bazasida takomillashtirish ham katta vazifalardan biridir. Yangi korxonalarni loyihalashda va ishlab turganini qayta qurishda tashkiliy-texnologik xulosalarning muhim ahamiyati bor. Chunki bo`lajak korxonaning qanchalik samarali bo`lishi shu xulosalarga bog`liq. Bunda mehnat unumini oshirishga, mahsulot sifatini yaxshilashga, ishlab chiqarish maydoni va texnikadan to`la foydalanishga yordam beradigan maslalarni hal etishga alohida ahamiyat berilmog`i kerak.

Texnologik hisoblash quyidagilarga asoslanishi kerak:

1. Zamonaviy uskunalar, zamonaviy texnologiya, texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish. Uskunalarni tanlashda ularni unifikatsiya qilishga intilmoq kerak, chunki bu ishni tashkil qilishni, uskunalarga xizmat ko`rsatish va ularni ta`mirlashni yengillashtiradi. 2. Ishlab chiqarishni tashkil qilishning eng ko`p samarali ilg`or shakillari (masalan, bichiqchilikda universal kompleks brigadalar tashkil qilish, tikish tsexlarida guruhlangan agregat potok uyushtirish, kiyimlarni so`ngi namlab qisitib ishlashni markazlashtirish va hokozo). 3. Ilg’or texnika, iqtisodiy ko’rsatkichlar, texnik asoslangan ilg’or ish normalari. 4. Ishlab chiqarishni aniq ixtisoslashtirish. 5. Ilg’or ish usullari, ish vaqti bekor ketishini bartaraf etadigan, nuqsonlarni, mashinalar bo’sh qolishini qisqartiradigan ilg’or ish usullari, ish o’rinlarini oqilona tashkil etish.

6. Ish sharoiti xavsiz va ozoda bo’lishi, og’ir hamda ko’p mehnat sarf bo’ladigan ishlarni mexanizatsiyalashtirish. Mexanizatsiyalashtirish vositalarini tanlashda yuklarni bir joydan boshqa joyga kamroq tashiladigan bo’lishiga erishish kerak. Bu yordamchi ishchilarni kamaytirish imkonini beradi. Bundan tashqari mexanizatsiyalashtirish vositalarini ixtisoslashgan zavodlar chiqarayotgan tipik uskunalarga mo’ljallab tanlash lozim. 7. Korxona imorati texnologik jarayonini iqlim sharoitini hisobga olib, eng ratsional tipda qurilishi. Chunki imoratning tipi va ustunlar orasidagi masofa uskunalarning qanday joylashtirilishiga anchagina ta’sir etadi. Hоzirgi vaqtda yangi kоrxоnalar qurish bilan birga ishlab turganlarini qayta qurishga ham katta ahamiyat berilmоqda. Qayta qurishni lоyihalashdagi asоsiy vazifa mahsulоt ishlab chiqarish hajmini anchagina оshirishdan ibоrat [6].

2.3. Bitiruv malaka ishida tanlangan model uchun qo’yilgan talablar

Kiyimni loyihalash kiyimga qo’yiladigan talablardan boshlanadi. Tanlangan modelga aniq belgilangan talablar qo’yiladi. Talablar ikki xil bo’ladi: iste’molchi talabi va ishlab chiqarish talabi. Istemolchilar talabi o’z navbatida quyidagilarga bo’linadi:

-gigiyenik talab;

-ekspulatatsiyon talab;

-estetik talab.

Gigiyenik talablar deganda, shuni tushuniladiki kiyimdan foydalanganda kiyim odam sog’lig'iga zarar yetkazmasligi, erkin harakatlanish vaqtida kiyim halaqit bermasligi kerak, ya'ni yozda kiyiladigan kiyimlar yengil, havo o'tkazuvchan bo’lishi, quyosh nurini qaytaruvchan bo’lishi, namni shimuvchan bo’lishi kerak. Bunda gazlama asosiy rol o'ynaydi. Kiyim tabiiy tolali gazlamalardan tikilishi talab qilinadi. Masalan: paxta, ipak, jun, zig’ir tolali gazlamalar juda yaxshi, gigiyenik hisoblanadi.

Qishki kiyimlar odam tanasidan chiqqan issiqlikni saqlovchi, yengil va qulay bo’lishi kerak. Shuning uchun qishki kiyimlar ko'pincha jun tolali gazlamalardan tikiladi. Kiyimga ishlov berishda iloji boricha yengil bo’lishiga, bichimi esa qulay bo’lishiga e'tibor berish kerak. Kuzgi va bahorgi kiyimlar esa haroratning pastligi va yog’ingarchilik ko'pligiga asoslanib ko'proq sintetik tolali gazlamalardan tikiladi. Ekspluatasion talablar deganda, kiyimning vazifasiga va foydalanish sharoitlariga mosligi, qulayligi, chidamliligi, ishonchliligi, formasining barqarorligi tushuniladi. Kiyilish davrida kiyim turli mexanikaviy va biologik ta'sirlarga duch keladi, nam vaqtida buraladi. Kiyim ana shu ta'sirlarga chidamli bo’lishi kerak. Bunday ta'sirlardan kiyim sitliadigan, cho'ziladigan, rangini o'zgartiradigan yoki g’ijimlanadigan bo’lsa, u uzoqqa chidamaydi. Shuning uchun gazlamaning xususiyatlarini e'tiborga olgan holda kiyim modelini to'g'ri tanlash kerak, ya'ni cho'ziluvchan, sitiluvchan gazlamalardan kengroq, burmalangan kiyimlar tikilgani ma'qul. Undan tashqari, kiyimning yoqalari, yenglari, bortlari, cho'ntak og’izlari ko'p ishqalanadi. Bu yerlarga puxta texnik ishlov berish, ya’ni qotirma materiallardan foydalanish kerak. Aks holda kiyim o’z ko’rinishini yo'qotadi. Estetik talablar deganda, kiyimning moda yo’nalishiga mosligi, yangi gazlamalardan tikilganligi, yangi bezaklar ishlatilganligi, iste'molchilarning estetik didlarini qondirishi tushuniladi. Ishlab chiqarish talabi deganda tanlangan modelni ishlab chiqarish jarayonidagi yuzaga keladigan talablar tushuniladi. Tikuvchilik buyumlarini tayyorlashda quyidagilarga ahamiyat beriladi: - tanlangan bir asosi bo’yicha bir necha modellarni tayyorlash mumkin bo’lsin; - tanlangan modelga ketadigan motodan yuqori tejamkorlikda foydalaniladigan bo’lsin; - tanlangan model tikishda ishlab chiqarish korxonasi o’zida bor mexanizmlardan va shart sharoitlardan tog’ri foydalana olish;

- ishlab chiqarish korxonasi tayyorlayotgan buyum yuqori unumli bo’lishini e’tiborga olish kerak, natijada mahsulot tannarxi arzon, samaradorligi yuqori bo’ladi [7]. Hоzirgi kundа bоshqа istе’mоl mаhsulоtlаri kаbi, kiyimgа nisbаtаn yanаdа yuqоri tаlаblаr qo’yilmоqdа. Kiyimlаrni lоyihаlаsh jаrаyonidа ishlаb chiqilаyotgаn kiyimning zаmоnаviyligi, shаkli, dеtаllаri, ulаrning mutаnоsibligi, bеzаklаri hаmdа buyum chizmаsini chizishdа fоydаlаnilаdigаn hisоblаsh fоrmulаlаri, uning tаyyor hоldа kеrаkli shаklni tа’minlоvchi dеtаllаrining grаfik usullаri yordаmidа qurish nаzаrdа tutilаdi. Kiyimlаrni lоyihаlаshdа tехnik-tехnоlоgik vа bаdiiy mаsаlаlаr yеchimigа ijоdiy tаrzdа yondоshib hаl qilinаdigаn murаkkаb jаrаyonlаr e’tibоrgа оlinаdi. Shuning uchun hаm zаmоnаviy mutахаssis bir vаqtning o’zidа dizаynеr (rаssоm- mоdеlеr), lоyihаchi, tехnоlоg, mаrkеtоlоg vа o’z mаhsulоtini muvаffаqiyatli sоtuvchi kаbi vаzifаlаrini bаjаrishi kеrаk. Kiyimning yuqоri sifаtli bo’lishini tа’minlаshdа muhim аhаmiyatgа egа bo’lgаn lоyihаlаsh ishlаrining birinchi bоsqichidа tехnik tоpshiriq ishlаb chiqilаdi. Tоpshiriqdа kiyimning аsоsiy vаzifаsi аks ettirilishi bilаn birgа, sifаt ko’rsаtkichlаri bеrilishi, kоnstruktsiyagа оid хujjаtni ishlаb chiqish bоsqichlаri, uning tаrkibiy qismlаri, shuningdеk, kiyimgа qo’yilаdigаn mахsus tаlаblаr аks ettirilgаn bo’lishi lоzim. Ikkinchi bоsqichdа tехnik tаkliflаr bir хildаgi yoki o’хshаsh vаzifаni bаjаrаdigаn kiyim аnаlоglаr tахliligа аsоslаnib Yangi kiyimlаr еchimining mumkin bo’lgаn vаriаntlаrini tаyyorlаshni o’z ichigа оlаdi. Eng yuksаk sifаt ko’rsаtkichlаrigа egа bo’lgаn mоdеl-аnаlоglаrning etаlоn qаtоrini tuzish, tехnik tаkliflаr tаyyorlаsh, sеriyagа kirаdigаn mоdеllаrning kоnstruktiv o’хshаshligini tеkshirish yuzаsidаn tаkliflаr ishlаb chiqilаdi. Uchinchi bоsqichdа eskiz lоyihа tаyyorlаnаdi: eskiz lоyihа kiyimning tuzilishi vа аsоsiy pаrаmеtrlаri tuғdirаdigаn printsipiаl kоnstruktiv еchimni o’z ichigа оlаdi. Lоyihаlаsh ishlаrining to’rtinchi bоsqichidа kiyimning tехnik lоyihаsi ishlаb

22 chiqilаdi. Tехnik lоyihа kоnstruktоrlik хujjаtlаrining mаjmui bo’lib, lоyihаlа- nаyotgаn kiyimgа оid mа’lumоtlаrni o’z ichigа оlаdi. Bеshinchi bоsqichdа ishchi хujjаtlаri ishlаb chiqilаdi. Хоzirgi vаqtdа bu ish аndаzаlаr kоmplеkti ilоvа qilingаn tа’rifni rаsmiylаshtirishdаn ibоrаt bo’lmоqdа.

2.4 . Model ko’rinishi va tavsifi

1-model.

Men tanlagan bu model yangi yo’nalishdagi bashang ko’ylak bo’lib, o’smir yoshidagi qizlar uchun kuz qish mavsumiga mo’ljallangan. Tanlangan modelning chiroyliligi, bejirimliligi bilan estetik va gigiyenik talablariga javob beradi. Bashang ko’ylak mayda tukli vellyur gazlamasidan nim yopishgan bichimli loyihalangan. Old bo’lak lifi ikki qismdan iborat bo’lib, taxlama berilgan hamda bir-biriga o’tkazilgan. Bel qirqimida 10 sm kenglikda belbog’ loyihalanadi. Belbog’dan pastki qismi ya’ni yubka detali uzunligi to’piqgacha bo’lib, etak tomon kengaygan. Ort bo’lak lifi yaxlit bichimli, bel qirqimida yopiq qirqimli yaxlit vitochka berilgan. Beldan pastki qismi etakka qarab kengaygan. Bitiruv malaka ishida tanlangan modelning yengi o’tqazma yengli qilib loyihalangan. Yengning uzunligi bilak qismigacha bo’lib, yeng uchi ichiga qaytarib bosilgan.

Model bashang uslubda bo’lgani uchun oqshom va tantanalarda qizlar uchun kiyishga tavsiya etiladi.

2-model

Men tanlagan 2-eskiz model ham o’smir yoshidagi qizlar uchun

mo’ljallangan qishki bashang ko’ylak, silueti etakka qarab kengaygan, beli qirqimli. Lif qismi mayda drapirovkaga yig’ilgan bo’lib, ustiga kashtali bezak yopishtirilgan. Kashtali bezak asosiy gazlama rangidan farq qilib turadi. Yengi bir

24 chokli o’tqazma yeng. Yeng uchiga ham kashtali bezak bilan ishlov berilgan. Yeng uchki qirqimiga manjet bilan ishlov berilgan.

Old yoqa o’mizi yumaloq.Yupka qismi quyoshsimon bichilgan bo’lib, etak qirqimiga yo’rmab ishliv berilgan.Kiyim astarli bo’lib astarda ham bel qirqimli. Model bashang uslubda bo’lgani uchun oqshom va tantanalarda qizlar uchun kiyishga tavsiya etiladi. 3-model

Bu model ham qishki mavsum uchun mo’ljallangan o’smir yoshdagi qizlar bashang kiyimining 3-modeli silueti etakka qarab kengaygan bo’lib bel qirqimli. Yoqa o’mizi qayiqsimon bo’lib lif qismidagi releyf choki yeng o’mizidan bel chokigacha tushgan. Old va ort bo’laklarida relyef choklari qo’llangan.

Yengi bir chokli o’tqazma yeng. Yeng uzunligi 4/3qism uzunlikda. Yupka qismi to’g’ri bichilgan bo’lib, bel qirqimiga burma berib yig’ilgan. Model bashang uslubda bo’lgani uchun oqshom va tantanalarda qizlar uchun kiyishga tavsiya etiladi.

2.5. Bashang kiyim to’g’risida ma’lumot

Modadagi yangi yo'nalish ya’ni, yangi siluet, shakl, prоpоrtsiyalar, chiziqlar, rang birikmalari, assоrtiment va bоshqa izlanishlar odatda bashang kiyimda sinovdan o’tkazib ma’qullanadi. Bashang kiyim odamga yarashadigan, uning eng yaxshi xususiyatlarini ko’zga ko’rintiradigan bo’lishi kerak. Bashang kiyim nimaga mo’ljallanganiga qarab quydagicha bo’linadi: xonadon tantanalarida kiyiladigan, teatr va konsert zallariga borganda kiyiladigan, rasmiy tantanalarda kiyiladigan, bayramda kiyiladigan, maktabni bitiruvchilar ballarida kiyiladigan, to’yda kiyiladigan va hokazo. Har bir mo’ljal o’ziga xоs kоmpоzitsiоn yechimni talab qiladi. Bashang ko’ylak odam uchun kiyimning boshqa turlaridan ko’ra ko’proq ziynat bo’lib, odamning tashqi qiyofasi xususiyatlariga, uning tabiatiga juda monand bo’lishi kerak. Bashang kiyimni modellashning o’ziga xos xususiyati shakldagi barcha qismlari o’z konstruktiv mohiyatini yashirib, bu moxiyat dekorativ ko’rinishda ifoda topishi kerak. Detallar ishbop xarakterda bo’lmasligi kerak. Kiyimning funksional xususiyatlarini sezilmaydigan qilishga ko’pincha sharflar, burmalar, turli xil bezaklar yordam beradi. Bashang kiyimlarda cho’ntak bo’lmagani ma’qul, yoqalar, taqilmalar dekorativ xarakterda bo’lishi kerak. Bashang kiyim shakli yechimining ikki turi bor: 1. Osoyishta, "biqiq", neytral shakllar. Bunda kostyum odamning ko’rinishini takrorlaydi va uning o’ziga xos ramka, fon bo’lib xizmat qiladi, uning tashqi qiyofasini takidlab turadi yoxud, gazlamaning nafisligini, boy ko’rinishi va boshqa xususiyatlarini (duxoba, tabiry mo’yna va boshqalarni) yoki qo’shimchalar va ziynatlarni bo’rttirib ko’rsatadi. Bu tur kostyumlaming yechimi odatda klassik uslub yo’lida boladi. Ular odam aktiv harakatlar qilmaydigan rasmiy tantanalarda, teatrga borganda va h.z larda kiyishga mo’ljallangan bo’ladi. Bunday tur bashang ko’ylaklarni olob qo’yiladigan detallar (pelerinalar), qo’shimchalar (belbog’lar, sharflar) va turli ziynatlar yordamida har xil qilib, ularning ishlatilish diapazonini kengaytirsa bo’ladi.

2. Aktiv hilpirab turadigan, “biqiq” shakllar bezaklarining dekorativligi hisobiga va butun o’zining tuzilishi (o’rama yubkalar, hilpirama detallari) odam hamkorlikda bo’ladi. Ular odam aktiv harakatlar qiladigan raqs kechalarida, yangi yil ballarida maktab bitruvchilari kechalarida kiyiladi. Bashang kostyum nimaga mo’ljallanganiga qarab uning gazlamasi chitdan to duxobagacha, ziynatlari yog’ochdan to brilliantgacha, dekorativ bezagi oddiy merejkadan to zardo’zi, buyumlargacha bo’lishi mumkin. Bashang kiyim modellarini ishlab chiqishda ko’pincha gazlamalar birga qo’shib ishlatilib, bunda monandlikka erishish uchun albatta bironta yetakchi alomat bo’lishi kerak. Gazlama rangi bir xil bo’lib, fakturalar kontrasti (atlas va duxoba) tamoilida, faktura bir xil bo’lib, ranglar kontrasti tamoyillari va ayni vaqtda faktura bilan rang nisbatlari kontrasti tamoyilida birga qo’shilishi mumkin[7]. Bashang kostyum yechimining badiiy-obrazli hal etilishi uning barcha qismlari o’zaro bog’liq bo’lishini va odam shaxsiyati (gavdasi, yoshi, tabiati) bilan, shuningdek kiyib yuriladigan muhiti bilan albatta aloqador bo’lishi talab qilinadi.

2.6. Kiyim bichimi Kiyimning shakli muhim kompozitsion elementlardan biri hisoblanadi. Uning tahlili quyidagi yo’nalishlarda olib boriladi: - chiziqlari, bezaklari, ko’rinadigan choklari, gazlamaning turi; uning sirti, rangi, shakllanish xususiyatlari; - kiyimning to’kislik darajasi; - kiyim shaklining ichki tuzilishi; - odam qomatining plastik shakli. Kiyimning shakliy xarakteristikasi. Kiyim shaklini asosan siluet, konstruktiv va dekorativ chiziqlar tashkil etadi. Siluet chiziqlari kiyimning proporsiyalari, hajmiy shakli va uning tashqi kontur chiziqlari bilan aniqlanadi. Siluet chiziqlari qatoriga yelka, bel, etak hamda kiyimning old va yon tashqi qiyofasini idrok qilishga yordam beradigan chiziqlar kiradi.

Zamonaviy kiyim modellashtirish amaliyotida barcha yoshdagi iste’molchilarning o’lcham va to’lalik guruhlariga mo’ljallangan bir necha yetakchi siluetlar qabul qilingan. Ulardan uchtasi — to’g’ri (1-a rasm), nim yopishgan (1-b rasm) va yopishgan (1-d rasm) ko’p yillar mobaynida moda o’zgarishlariga qaramay, asosiy, klassik siluetlarga aylangan [8].

a) b) d) e)

2.1-rasm. Ayollar kiyimining asosiy siluetlari.

Siluet fransuzcha «silouette» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, predmetning tekislikka tushgan kontur chiziqlarini anglatadi. Ayrim davrlarda etagi kengaygan yoki toraygan (1-e rasm) trapetsiyasimon siluet ham modada o’rin egallab kelgan.

2.7. Kiyim sifati haqida umumiy ma’lumot Mahsulоtning sifati unga оid ko`rsatkichlar yig`indisidan ibоrat bo`ladi. Shuning uchun sifat dеganda, mahsulоtning vazifasiga ko`ra, insоndagi muayyan talablarni qоndirishga yaraydigan хususiyatlari majmui tushuniladi. Har qanday buyum хususiyatlarga ega bo`lib, bular buyumni u yoki bu usulda tayyorlanganda yoki ekspluatasiya jarayonlarida namоyon bo`ladi va miqdоriy hamda sifat darajasida ifоdalanadi. Kiyimning istе`mоlchiga оid sifat ko`rsatkichlari. Istе`mоlchiga оid ko`rsatkichlar dеb insоnning buyumni istе`mоl qilish jarayonidagi muayyan talablarni qоndirishiga qaratilgan buyum хоssalari tushuniladi. Unga ijtimоiy, funksiоnal, estеtik, ergоnоmik, ekspluatasiоn ko`rsatkichlar kiradi.

Ijtimоiy ko`rsatkichda buyumni ishlab chiqarish va sоtishga muvоfiqligini bildirgan оmmaviy ehtiyojlarga mоsligi, ya`ni tashqi va ichki bоzоrda istе`mоlchilarning kiyimga bo`lgan ehtiyojlari tavsiflanadi. Mahsulоt sifatini ta`minlashda ijtimоiy оmillar rоli ilmiy-tехnik taraqqiyot va mоddiy farоvоnlik o`sgan sari оshavеradi. Kоrхоnalarda maхsus tuzilgan ijtimоiy хizmatlar tashkilоti ahоli ehtiyojini tahlil qilib, yangi mahsulоt assоrtimеntiga talablarni shakllantirishi kеrak. Aks hоlda, mahsulоt ko`p chiqarilib, zarar ko`riladi. Funksiоnal ko`rsatkichlar kiyimning asоsiy vazifasiga, istе`mоlchining tashqi ko`rinishiga va uning psiхоlоgik хususiyatlariga mоsligini bildiradi. Shuningdеk, kiyimning kiyib yuriladigan sharоitga mоsligini va qulayligini, shaklini saqlashini va hоkazоlarni bildiradi. Kiyimning barcha хоssalari uning vazifasiga bоg`liq hоlda tanlansa, kiyim insоnning ehtiyojini qоndira оladi. Ayni kiyimning vazifasi mоdеlga, uning kоnstruksiyasiga va matеriallariga qo`yiladigan talablarni shakllantira оladi. Estеtik ko`rsatkichlar kiyimni shaхsiy istе`mоl prеdmеti sifatida bahоlashda o`ziga хоs ahamiyatga ega. Estеtik хususiyatga ega bo`lmagan kiyim fоydasiz buyumga aylanadi, chunki u o`z maqsadli funksiyasini — insоnning estеtik talabini qоndiradigan o`ziga хоs хususiyatni bajara оlmaydi. Kiyimning estеtik ko`rinishi barcha kоnstruktiv elеmеntlarning (dеtallar simmеtrik jоylanishi, biriktiruvchi va bеzatuvchi chоklarning ravоnligi, astarning sifati va buyumning rangiga mоsligi va h.k) o`ziga хоs еchimi, ifоdaliligi, buyumning haridоrgir ko`rinishini ta`minlaydigan elеmеntlari majmuiga (firma savdо bеlgisi, yorliq, qadоqlashga) bоg`liq bo`ladi. Ergоnоmik ko`rsatkichlar buyumning insоnga mоslashganlik darajasini bildiradi. Ergоnоmika (ergon — mеhnat, nomog — qоnun) insоnni muayyan faоliyat sharоitida o`rganadigan hamda insоn, buyum va atrоfdagi muhitning o`zarо bоg`lanish qоnuniyatlarini o`rganadigan ilmiy fandir. Bu ko`rsatkich kiyim insоn qоmatiga va uni kiyish sharоitiga, statika(harakatsiz hоlati) va dinamika (harakat hоlati) da uning ayrim (antrоpоmеtrik) haraktе-ristikalariga hamda psiхо-fiziоlоgik o`ziga хоs

хususiyatlariga mоsligini, shuningdеk, gigiеnik va hоkazо darajasini aniqlaydi. Psiхоfiziоlоgik ko`rsatkichlar guruhi kiyimni оdamning ruhiy va fiziоlоgik хususiyatlariga mоsligini aniqlaydi. Bu ko`rsatkichlarga kiyim оsоn kiyilishi va еchilishi, kiyim ayrim elеmеntlarining qulayligi hamda kiyimning massasini kiritish mumkin. Gigiеnik sifat ko`rsatkichlari sanitariya va gigiеna mе`yorlariga mоslikni haraktеrlab, kiyim оstida qulay mikrоiqlimni ta`minlashi kеrak. Gigiеnik mоslik ko`rsatkichi kiyim оstidagi havо almashinuvi darajasini bildiradi. Masalan, yuqоri harоratli tashqi muhitga mo`ljallangan kiyimning gigiеnik ko`rsatkichlari gazlamaning gigiеnik хususiyatlariga bоg`liq. Ushbu ko`rsatkich o`z navbatida kiyim pakеtining havо o`tkazuvchanligiga, bug` o`tkazuvchanligiga hamda kiyimning rasiоnal kоnstruktiv неchimiga bоg`liq Ekspluatasiоn ko`rsatkichlar. Qatоr sanоat mahsulоtlari kabi kiyimga ham muhim ekspluatasiоn ko`rsatkich bo`lgan «ishоnchlilik» хоsdir. Eksplutasiya davrida kiyimning ishоnchlilik ko`rsatkichi dеtallarning shakl saqlоvchanligi, chidamliligi, chоklarning pishiqligi bilan haraktеrlanadi. Kiyimning tехnik-iqsоdiy sifat ko`rsatkichlari. Tехnik - iqtisоdiy ko`rsatkichlar kоnstruksiyaning tехnik jihatdan mukammallik darajasini, ishlab chiqarish va istе`mоlchi harajatlarini hisоbga оlgan hоlda kiyimni lоyihalash va tехnоlоgik usullarini bildiradi. Tехnik iqtisоdiy ko`rsatkichlar ikkinchi darajada standartlash va unifikasiyalash, kоnstruksiyaning ishlоv bеrishga qulaylik darajasi va tеjamlilik ko`rsatkichlarni o`z ichiga оlgan. Standartlash va unifikasiyalash ko`rsatkichlari mоdеllarning kоnstruktiv va tехnоlоgik jihatdan bir-biri bilan bоg`lanish darajasini ko`rsatadi. Standartlashning asоsiy vazifalaridan biri – barcha еchimlar sоnini minimal оqilоna еchimlarga kеltirishdir. Shu bilan birga mahsulоtni lоyihalash muddatini qisqartirishda hamda ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarish uchun sarf- harajatlarni kamaytirishda ko`rinadi. Unifikasiyalash ham standartlashning usullaridan biri hisоblanadi. Uning vazifasi mahsulоtning kеng miqyosda tarqalgan tur, хil va o`lcham tiplarini kamaytirishga qaratilgan.

Kоnstruksiyaning ishlоv bеrishga qulaylik ko`rsatkichi mahsulоtni yaratish, ishlab chiqish va fоydalanish bоsqichlarida barcha mеhnat, vaqt hamda bоshqa vоsitalarning sarf - harajatlarini kamaytirishga qaratilgan, ya`ni ishlоv bеrishga qulay bo`lgan kоnstruksiya shakli sоdda, ishlоv bеrishda kam mеhnat talab qiladigan, zamоnaviy tехnоlоgik jarayonlarni qo`llashga imkоn bеradigan va bichishda rеjali bo`lishi kеrak. Iqtisоdiy ko`rsatkichlar istе`mоlchiga va ishlab chiqarishga оid talablarni o`zarо bоg`lab, mahsulоtni kоnstruksiyalash, ishlab chiqarishda tехnоlоgik ishlarni tayyorlash va ishlоv bеrish hamda fоydalanish jarayonlaridagi sarf-harajatlarni bildiradi[8].

2.8. Tanlangan model xususiyatidan kelib chiqib gazlama tanlash va asoslash Model uchun tavsiya etiladigan gazlamalarning quyidagi xususiyatlariga ega bo’lishi talab etiladi: - materiallarning shimish qobiliyatiga bog’liq xususiyatlar; - materiallarning havo o’tkazuvchanligi; - materialning issiqlik saqlash xususiyatlari; - materiallarning kirishishi; - materiallarning ishqalanishga chidamliligi va b. Model uchun gazlama tanlashda uning xossalariga e’tibor beriladi. Gazlamalar mexanik va fizik xossalarga ega. To’qimachilik materiallarining mexanik xususiyatlari ularning turli kuchlar ta’siriga munosabatini ko’rsatadi. Bu kuchlar esa katta yoki kichik bo’lishi hamda bir marta yoki ketma-ket takrorlanib ta’sir etishi mumkin. Fizik xususiyatlar gazlamalarning gigroskopikligi, havo va bug’ o’tkazuvchanligi, chang yutuvchanligi, elektrlanuvchanligi, optik va issiqni saqlash xususiyatlaridan iborat. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1. Gazlamalarning shimish qobiliyatiga bog’liq xususiyatlar. 2. Gazlamalarning o’zidan havo, suv, bug’ va hokazolarni o’tkazish qobiliyatiga bog’liq xususiyatlar.

3. Gazlamalarning turli haroratlar ta’siriga munosabatini tavsiflaydigan xususiyatlar. 4. Gazlamalarning optik xossalari. 5. Gazlamalarning elektrlanuvchanligi [9]. Gazlamaning mavjud assortimenti doimo o’zgarib turadi. Modadan qolgan, iste’moldan chiqqan gazlamalarni ishlab chiqarish to’xtatiladi. Tola tarkibi, tuzilishi, pardozi va xossalari jihatidan yangi gazlamalar yaratish hisobiga assortiment yangilanib boradi. Ayollar ko’ylagi tikiladigan gazlamalar ko’ylaklik gazlamalar guruhiga kiradi. Ularning assortimenti juda xilma-xil. Qayta tarash yoki karda sistemasida yigirilgan kalava ipdan polotno o’rilishda va har-xil aralash bo’ylama yo’l-yo’l va katak gulli gazlamalar ko’proq ishlab chiqariladi. Ko’ylakbop gazlamalarning katta qismi karda yigirishida olingan yakka va pishitilgan iplardan ishlab chiqariladi. Eng siftali gazlamalarda esa yo’nalishlarining birida yo ikkalasida qayta tarash usulida olingan iplar, ba’zi gazlamalarda shakldor iplar ham ishlatiladi. Gazlamalarning tashqi ko’rinishi va xususiyatlarini yaxshilash uchun paxta ipiga kimyoviy tola yoki iplar qo’shiladi, mayda gulli o’rilishlar qo’llaniladi, pardozlashda maxsus ishlov beriladi. Ko`ylaklik gazlamalar gruppasiga juda turli- tuman. Bu gruppalarga yozgi, qishgi, mavsumbop va kimyoviy kompleks iplar qo’shib to’qilgan gazlamalar kiradi. Tuklik gazlamalar arqoq-tukli o’rilishda to’qiladi, uning o’ng sirtida tuklari bo’ladi. Tuklar paxta tolalarini qirqib hosil qilinadi. Tukli gazlamalar kichik gruppasiga yarim baxmal, baxmal, chiyduxoba kiradi. Bu gazlamalarning o’rilishi-arqoq tukli, sidirg’a rangli yoki gul bosilgan pardozlanishda ishlab chiqariladi. Tukli gazlamalarning tandasida karda usulida yoki qayta tarash usulida olingan pishitilgan ip, arqog’ida esa yakka karda ipi ishlatiladi. Duxoba sirti yaxlit tukli. Yuza zichligi- 270-290 g/m2 , eni 120-140 sm, Velvetning sirtida esa kengligi har hil yo’llar tarzida naqshdor tuk bo’ladi. Yo’li

33 kengroq gazlama “Velvet-kord”, ingichka yo’llisi velvet-rubchik“ deb ataladi. Yuza zichliklari 220-340 g/m2, eni 80-140 sm. Hozirgi paytda ishlab chiqarilayotgan ayrim yangi artikuldagi velvetlarning tolali tarkibida 30 foizgacha lavsan qo’shiladi [10]. Vellyur-duxoba –tabiiy krep-jorjetga bir rangli tukli gazlama. Gazlama artikuli 21017-sidirg`a bo`yalgan yoki gulli gazlama. Krepdishin to`qilishda, lekin tandasiga triatsitat ishlatiladi. Bitiruv malaka ishida tanlangan model uchun mayda tukli velyur-streych gazlamasini tanlab oldim. Material sidirg’a bo’yalgan, bir rangdagi tukli gazlama hisoblanadi. Tuklarining uzunligi 2-3 millimetr. Tola tarkibi 97% poliester, 3% elastin. Gazlama artikuli 22656.

2.2-rasm. Tanlagan modelga mos material ko`rinishi

Tanlangan gazlamalarning asosiy fizik mexanik ko`rsatkichlari 2.1-jadval

Tolali tarkib 2

Gazlamaning Gazlamani Narxi Gazlama 1м To`qilish nomi turkumi ni eni og`irligi usuli (so`mda) (milki

artikuli bilan)

Tartib raqam Tartib

tanda arqoq 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 Mayda tukli Tukli 30000 150 sm 210- 97% 97% Arqoq- vellyur-strech gazlamalar 240gr poliest poliest tukli

22656 er, 3% er, 3% o’rilish, elastan elastan trikotaj

III. Tanlangan modelni loyihalash qismi

3.1. Loyihalash metodikasini tanlash

Kiyim konstruksiyalashdan asosiy maqsad — yassi materialdan muayyan fazoviy shaklni yaratish yoki bu masalaning teskari yechimi — eskizda, model namunasida berilgan kiyim detallarining yoyilmasini qurishdir. Kiyim detallarining yoyilmasi ikki xil usul orqali olinadi: kiyimning taqribiy yoyilmasini ta’minlaydigan usullar va kiyimning aniqroq yoyilmasini ta’minlaydigan usullar (tayyor namuna bo’yicha). Hozirgacha kiyim detallarining aniq yoyilmasini olish imkoniyati yo’q. Kiyimning umumiy shakli va uning ayrim elementlari konstruksiyalash jarayonidagina aniqlanadi. Bu holda kiyim detallarining aniqligi bajaruvchilarning mahoratiga bogliq. Demak, eskizda berilgan kiyim detallarining yoyilmasini olish usuli taqribiydir. Kiyim konstruksiyasini ishlashda qo’llanadigan barcha konstruksiyalash uslublari va tizimlari taqribiy yoyilma usullariga kiradi. Faqat tayyor kiyimning namunasidan olingan yoyilma detallarning aniq yoyilmasini ta’minlaydi. Tikuvchilik sanoatining korxonalari kiyim konstruksiyalashda asosan ikki xil konstruksiyalash tizimidan foydalanishadi: mulyaj tizimi va hisoblash - grafikli usulning har xil variantlari. Kiyim konstruksiyasining dastlabki chizmasi old va orqa bo’laklar konstruksiyasini tuzishdan boshlanadi. Yeng va yoqa konstruksiyalarining chizmasi ularga muvofiq uchastkalarning shakli hamda kiyim razmeriga bog’lab quriladi. Old va orqa bo’laklar chizmasi bitta varaqda umumiy gorizontal chiziqlarda aks ettiriladi. Kiyim detallari old va orqa o’tar chiziqlarga nisbatan simmetrik joylashganligi tufayli chizmada old va orqa bo’laklarning faqat yarmi quriladi. Konstruksiya asosining chizmasini qurishda gavda tuzilishi, qomatning o’lchamlari, loyihalanayotgan kiyimning shakli, hajmiylikni ta’minlovchi qo’shimchalar, detallarning tipaviy konstruksiyasi, konstruksiyaning ishlov berishga qulayligi va tayyorlashda kam mehnat talab qilishi hisobga olinadi.

Asosiy konstruksiya chizmasini qurishda dastlabki ma’lumotlar sifatida tipaviy qomat o’chamlari va qo’shimchalar olinadi. Konstruksiya chizmasini qurish uchun ishlatiladigan dastlabki ma’lumotlar tipaviy qomatning tuzilishi to’g’risida dalolat beradigan 27 ta o’lchamdan va kiyimning shaklini aniqlaydigan 20 tadan oshiqroq kiyim to’kisligiga, paket qalinligiga va texnologik ishlovlarga qo’shimchalardan iborat [11]. TSNIISHP uslubi bo’yicha tuziladigan asosiy chizma konstruksiyaning

dastlabki hisoblashlaridan boshlanadi. Dastvval yeng kengligi Шрук hisoblanadi. Chiqqan natija bo’yicha yengning boshqa parametrlari hisoblanadi (yeng

qiyamasining balandligi Boк , yeng qiyamasining uzunligi Дoк va yeng o’mizining

uzunligi Дnp), yopiq o’mizning balandligi Bnр va uning kengligi Шnp . Orqa va old

bo’laklar kengligi aniqlangandan so’ng umumiy to’kislik qo’shimchasi Пг, hisoblanadi, sm:

Шрук = Оп + Поп

Bnр = dвp +Пс.пр + Ппп + 1

Boк = Bnр (1+Н) + Пв.ок

Дoк =1,51 (0,5 Шрук + Boк )

Дпр = Дoк / ( 1+Н)

Шnp =(0,6…0,62) ( Дпр -Пу.п ) – (Bnр +Пп.п )

Шсп = Шс + Пш.сп + Пур.сп (0,3…0,4)

Шп = Шг + (Сг2-Сг1 ) + Пшп + Пур.п

Пг = (Шсп + Шп + Шnp) - Сг3

bunda: On , dвp , IIIc , Шг , Сг3 , Сг2 , Сг1 — ketma-ket yelka aylanasi, qo’lning vertikal diametri, orqa kengligi, old kengligi, ko’krak aylanasi uchinchi, ko’krak aylanasi ikkinchi va ko’krak aylanasi birinchining o’lchamlari;

Поп , Пс.пр , Пш.сп , Пшп — ketma-ket yelka aylanasiga, o’miz kengligiga, orqa kengligiga, old kengligiga to’kislikni ta’minlash maqsadida kompozitsion qo’shimchalar;

Пв.ок — yeng qiyamasining balandligiga qo’shimcha;

H — o’miz uzunligining har 1 sm ga qiyamaning kirishtirish haqi;

Пп.п — yelka yostiqchasi qalinligiga qo’shimcha;

Пур.сп , Пур.п — orqa va old bo’laklar ishlov haqi;

(0,3...0,4) — orqa o’rta chiziq o’tkazishda orqa kengligi kamaygan haqining kompensatsiyasini hisobga olgan erkin had. TSNIISHP uslubiga xos xususiyatlar quyidagicha: chizma bel chizig’idan boshlab quriladi, uslubda to’liqroq balansni xarakterlaydigan o’lchamlar, qo’shimcha ravishda old va orqa diametrlar hamda chuqurliklar qo’llangan. Ushbu uslub konstruksiya chizmasida balans nuqtalarining joylanishini oson va tez aniqlashga imkon beradi. Kiyimning tipaviy bichimi va texnologik ishlovlarining xususiyatlari kiyimning turiga bog’liq. Masalan, erkaklar pidjakining zamonaviy bazis konstruksiyasi asosiga tuzilgan tipaviy bichimi ochiq qirqimli orqa bo’lak va qirqma yon bo’lakli old qism bilan tavsiflanadi. Orqa bo’lakni kuraklar sathida shakllantiruvchi asosiy konstruktiv vositalarga orqa o’rta chiziq tepasining va bel chizig’i bilan kesishgan qismini og’dirib o’tkazish, texnologik vositalarga esa o’rta chiziq, yelka chizig’i va o’miz chiziqlari bo’ylab kirishtirib dazmollash kiradi. Old bo’lakni ko’krak sathida shakllantirish uchun asos bo’ladigan konstruktiv vositalarga old o’rta chiziqni o’miz tomonga og’dirib o’tkazish va old vitachka mansubdir[12].

3.2. O`lcham оlish shartlari

Kiyim konstruksiyalash maqsadida ishlatiladigan antropometrik o’lchamlar dasturi o’z ichiga 60 tadan 70 tagacha o’lchamlarni qamrab oladi. Ular qatoriga total morfologik belgilar ham kiradi. Tana yuzasi bo’ylab olinadigan o’lchamlar yoysimon deyiladi. Ular qatoriga quyidagilar kiradi: bo’ylama o’lchamlar — uzunliklar, masofalar va tananing ayrim joylari uzunligini bildiradigan yoylar, balandliklar; ko’ndalang o’lchamlar— aylanalar, kengliklar va ayrim joylarning kengligini bildiradigan yoylar. Tana yuzasida joylashgan ikki nuqta orasidagi masofani aniqlaydigan, lekin, |tana yuzasidan o’lchanmaydigan o’lchamlar chiziqli deyiladi. Ular proyeksion va to’g’ri o’lchamlarga bo’linadi. To’g’ri o’lchamlar tana yuzasida olingan ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofadek aniqlanadi. Masalan, yelka diametri, qo’lning vertikal diametri. Tana o’lchamlarini olish shartlari. O’lchanadigan odam holatining o’zgarishi tanaga oid ayrim o’lchamlarning o’zgarishiga sabab bo’ladi, shu bois o’lchamlar qat’iy muayyan holatda olinadi. O’lchanadigan shaxs to’g’ri, zo’riqmasdan, qo’llari tushirilgan; tovonlari birlashtirilgan, oyoqlarining uchi 15-20 sm ga surilgan, qomatini o’rgangan holatida saqlab turishi kerak. Poldan antropometrik nuqtalarning balandligini ayrim yoysimon bo’ylama o’lchamlarni olishda o’lchanayotgan shaxsning boshi muayyan holatda (ko’z-quloq gorizontalida) turadi. Bu - ko’z kosasining pastki uchi va quloq teshigidan yuqori qismining o’rtasi bir gorizontalda joylashgan holati. O’lchanayotgan shaxs charchasa, holati o’zgaradi va o’lchamlarning aniqligi kamayadi. Shu bois o’lchamlar zudlik bilan olinadi. Aylanalar va boshqa yoysimon o’lchamlar ko’krak qafasi va qorin devori nafas olish natijasida harakatlanib sezilarli darajada o’zgaradi. Ma’lumki, o’lchanayotgan shaxs chuqur nafas olganda uning ko’krak aylanasi to’la nafas chiqargan holatiga nisbatan 5-8 sm ga kattaroq. Shu bois barcha o’lchashlar o’lchanayotgan shaxsning tinch nafas olgan holatida o’tkaziladi [13].

3.3. Kiyim kоnstruktsiyasini qurishda o`lcham va qo`shimchalar

O’smir yoshidagi qizlar ko’ylagi kоnstruktsiyasi qurish uchun o’lchamlar

3.1-jadval

№ Shart O’lchamlar nomi O’lchamlar belgisi qiymati (sm)

1 Р Bo’y 164

2 Сш Bo’yin yarim aylanasi 17,4

3 СгI Ko’krak (1) yarim aylanasi 42,5

4 СгII Ko’krak (2) yarim aylanasi 46,2

5 СгIII Ko’krak (3) yarim aylanasi 44,0

6 Ст Bel yarim aylanasi 33,4

7 Сб Bo’ksa yarim aylanasi 46,0

8 Шг Ko’krak kengligi 16,4

9 Цг Ko’krak uchi nuqtalari orasidagi masofa 10,0

10 Дт.сI Ort tomondan bel chizig’idan bo’yin asosi 41,6 nuqtasigacha masofa

11 Дт.пI Old tomondan bel chizig’idan bo’yin asosi 42,3 nuqtasigacha masofa

12 ВгI Ko’krak balandligi birinchi 25,4

13 Впр.зI Orqa o’miz balandligi birinchi 20,3

14 Вп.к Yelkaning qiya balandligi 41,8

15 Шс Orqa kengligi 17,2

16 Ди Ko’ylak uzunligi 130

17 Шп Yelka qiyaligining kengligi 12,9

18 Др Yeng uzunligi 54,0

19 Оп Yelka aylanasi 27,1

20 Oзап Bilak aylanasi 15,7

Qo’shimchalar jadvali. 3.2-jadval

№ Shartli Qo’shimchalar nomi Qo’shimchalar belgisi qiymati (sm) 1 Пг Ko’krak chizig’i bo’ylab kiyim kengligiga 6,0 2 Пт Bel chizig’i bo’ylab kiyim kengligiga 4,0 3 Пб Bo’ksa chizig’i bo’ylab kiyim kengligiga 6,0 4 Пшп Old bo’lak kengligiga 1 5 Пшс Ort bo’lak kengligiga 2 6 Пспр O’miz chuqurligiga 1,5 7 Пдтс Ort bo’lakning belgacha uzunligiga 0,5 8 Пшг Ort bo’lak yoqa o’mizi kengligiga 0,5

Qo`shimchalar katta П harfi bilan bеlgilanadi. Bоsh harfning indеksi ushbu qo`shimcha tananing qaysi qismiga taalluqli ekanligini bildiradi. Umumiy qo`shimcha minimal zarur (tехnik) va dеkоrativ-kоnstruktiv qo`shimchalar yig`indisidan tashkil tоpgan. (3.2-jadval). Tехnik qo`shimcha оdam tanasiga kiyimning minimal bоsimli hоlatida erkin harakatlanishi va nafas оlishini, kiyim оstida tеrining nafas оlishini hamda issiqlik almashinuvi uchun havо qatlamining mavjudligini ta`minlaydi. Bu qo`shimchaga ta`sir etuvchi asоsiy faktоrlardan biri gavda o`lchamlarining dinamikada (harakatda) statik (tinch) hоlatga nisbatan hamda nafas оlganda bu o`lchamlarning o`zgarishi hisоblanadi. Dеkоrativ-kоnstruktiv qo`shimchalar kiyimning vazifasiga, siluetiga hamda mоda yo`nalishiga bоg`liq bo`ladi. Ular kiyimning ham kеngligiga, ham uzunligiga bеrilishi mumkin. Dеkоrativ-kоnstruktiv qo`shimchaning qiymatiga mоda yo`nalishi, mоdеlning vazifasi, to`lalik, gavda bichimi hamda ishlatiladigan gazlamalar va qоtirma matеriallarning qalinligi ta`sir qiladi [14].

3.4. Kiyim kоnstruktsiyasi hisоbi

O’smir yoshidagi qizlar ko’ylagi asos kоnstruktsiyasini qurish

3.3-jadval Natija, Kesma Siljish yo’nalishi Hisob formulasi va hisoblar sm Baza to’rini qurish

А0а1 Gorizontal СгIII + Пг+(1,0-3,0)=44+6+2,4 52,4 bo’yicha o’ngga А0а Gorizontal Шс+ Пшс=17,2+2,0 19,2 bo’yicha o’ngga а1а2 Gorizontal Шг + (СгII - СгI) + Пшп =16,4+(46,2-42,5) 21,1 bo’ylab chapga +1,0=16,4+3,7+1,0  А0У Vertikal bo’yicha 0,4 Дт.сI = 0,4 * 41,6 16,6 pastga  А0Г Vertikal bo’yicha Впр.зI + Пспр+ 0,5Пдтс =20,3+1,5+0,5*0,5 22 pastga  А0Т Vertikal bo’yicha Дт.сI + Пдтс = 41,6+0,5 42,1 pastga  ТБ Vertikal bo’yicha 0,5 Дт.сI - 2,0=0,5 * 41,6-2,0 18,8 pastga  Ort bo’lak chizmasini qurish

А0А'0 Gorizontal 0,5-1,0 0,5 bo’ylab o’ngga ТТ1 Gorizontal 1,0-2,5 1,5 bo’yicha o’ngga

А'0А2 Gorizontal (Сш/3) + Пшг =17,4/3+0,5=5,8+0,5 6,3 bo’yicha o’ngga А2А1 Vertikal bo’yicha (А'0А2 /3)+Пвгс 6,3/3+0 2,1 pastga  АН1 Vertikal bo’yicha Ди + Пдтс = 130+0,5 130,5 pastga 

А'0 УТ1Б1

А2П1 Yoy yordamida Шп + (vitachka kengligi) + Ппос = 15,4 belgi qo’yiladi =12,9+2+0,5 Т11П1 Aylana yoyida Вп.к + Пдтс + (yelka qo’shimchasi) = 43 belgilanadi =41,8+0,5+0,7 П1П'1 Vertikal bo’yicha 0,2-0,7 0,5 yuqoriga  А2в А2 nuqtadan 4,0-4,5 4,0 yelka qiyaligi bo’ylab вв1 Vitachka uzunligi 6,0-9,0 7,0 вв2 Vitachka kengligi 1,5-2,0 2,0 Г1П3 Vertikal bo’yicha (Г1Г2/3) + 2,0 = 19,5/3+2,0=6,5+2,0 8,5 yuqoriga  Г11 Burchak П3Г1Г4 0,2 Г1Г4 +0,5=0,2*12+0,5=2,4+0,5 2,9 bissektrisasi Г1Г2 Gorizontal Г1Г4 /2 = 12/2 6 bo’yicha o’ngga Old bo’lak chizmasini qurish Т3Т8 Vertikal bo’yicha 0-1,5 0,5 pastga  Т8А3 Vertikal bo’yicha Дт.пI + Пдтс+У=42,3+0,5+(0,5-2,5) = 44,3 yuqoriga  =42,3+0,5+1,5 А3А31 Gorizontal 0,5-1,0 0,5 bo’ylab chapga 

А31А4 Gorizontal (Сш/3) + Пшг =17,4/3+0,5=5,8+0,5 6,3 bo’ylab chapga  А31А5 А31Г3 chiziq А31А4 +1,0=6,3+1 7,3 bo’yicha pastga Г3Г6 Gorizontal Цг +0,5 Пшп =10+0,5*1,0=10+0,5 10,5 bo’ylab chapga  А4Г7 Vitachka ВгI 25,4 chuqurligi А4А9 Vitachka kengligi 2 (СгII - СгI) + 2,0=2(46,2-42,5)+2,0= 9,4 =2*3,7+2 Г4П4 Vertikal bo’yicha Г1П2 –(0,5-1,5)=19,5-0,5 19 yuqoriga  Г4П6 Vertikal bo’yicha Г4П4 /3=19/3 6,3 yuqoriga 

П6П61 Gorizontal 0,5 0,5 bo’ylab o’ngga А9П5 Yoy yordamida Шп 12,9 belgilanadi П63 П5П6 chiziq (П5П6 /2) chizmadan olinadi bo’yicha 3-4 П5П6 chiziqqa 1,0 1,0 perpendikulyar Г42 Burchak П6Г4Г2 0,2 Г1Г4 =0,2*12 2,4 bissektrisasi Т8Н3 Vertikal bo’yicha Т1Н1 chizmadan olinadi pastga  Yon qirqim va bel vitochkalarini qurish ББ2 Gorizontal ББ2 = ГГ2 =19,2+6 25,2 bo’yicha o’ngga 11,2 V Т11Т3 –(Ст+Пт)=48,6- (33,4+4)=  =48,6-37,4 Gorizontal bo’ylab o’ngga  V / 11.2 / 4 2,8 va chapga  Vbo’ksa (Сб+Пб)- Б1Б3 =46+6-49,4=52-49,4 2,6 Б2Б4 Gorizontal Б2Б4 = V/2=2,6/2 1,3 bo’yicha o’ngga Б2Б5 Gorizontal Б2Б5 = V/2=2,6/2 1,3 bo’ylab chapga  Т1Т4 Gorizontal (0,4-0,5)-ГГ1=0,5*19,2 9,6 bo’ylab o’ngga Ort Т4 nuqtadan 훴V/4 2,8 bo’lak ikkiga taqsimlab vitachka o’ngga va chapga kengligi Old Т6 nuqtadan 훴V/4 2,8 bo’lak ikkiga taqsimlab vitochka o’ngga va chapga kengligi Bel Т6 nuqtadan 훴V/4 2,8 qirqimi o’ngga va chapga

O’tqazma yengni konstruktsiyasini qurish

3.4 - jadval Konstruk- Siljitish yo’nalishi Hisob formulasi va hisoblar Natija, tiv bo’lak sm Baza to’rini qurish

О1О2 Vertikal bo’yicha О1О2 = Вок yuqoriga  О1Рп= Gorizontal bo’ylab О1Рп= О1Рл = Шрук/2=16,6/2 8,3 О1Рл o’ngga va chapga  РпО3= Vertikal bo’yicha РпО3= РлО4 = О1О2 = Вок 15,7 РлО4 yuqoriga  О3М Vertikal bo’yicha О3М = Др - (1,0-1,5) = 54-1,0 53,0 pastga  О3Л Vertikal bo’yicha О3Л = (О3М/2) +3,0 = 53/2+3,0 29,5 pastga  ММ1 Gorizontal bo’ylab ММ1 = Швнизу 10,0 chapga  М1М2 Vertikal bo’yicha М1М2 = 1,5-2,5 2,0 pastga  Yeng asos chizmasini qurish Рп1 Vertikal bo’yicha Рп1 = Г4П6 6,3 yuqoriga  1-1' Gorizontal bo’ylab 1-1' = 0,5 0,5 o’ngga РлО3 Vertikal bo’yicha РлО3 = Г1П3 yuqoriga  Р3Р'3 Gorizontal bo’ylab Р3Р'3 =0,5 0,5 chapga  О3О5 Gorizontal bo’ylab О3О5 = (О2О3 /2) - 2,0 = 8,3/2-2 2,15 chapga О2О6 Gorizontal bo’ylab О2О6 = О2О4/2 4,15 chapga О52 pastga О52 = 2,0-2,5 2,5 О62 Bissektrisa О62 = 1,0-2,0 2,0 bo’yicha pastga 1-1'' Gorizontal bo’ylab 1-1'' = 1-1' = 0,5 0,5 chapga Р3Р''3 Gorizontal bo’ylab Р3Р''3 = Р3Р'3 0,5 o’ngga

РпГ2 Gorizontal bo’ylab РпГ2 = (Г1Г4 /2)+(1-1')=12/2+0,5 6,5 o’ngga Рп8 Bissektrisa Рп8= Г42(asosiy chizmadan olinadi)+ 2,9 bo’yicha yuqoriga + (1-1') = 2,4+0,5 Р''34 Р''3Г2 to’g’ri chiziq Р''34 = 4Г2 = Р''3Г2 /2 bo’yicha pastga 4-5 Р''3Г2 chiziqqa 4-5 = 1,0-2,0 1,5 perpendikulyar ЛЛ1 Gorizontal bo’ylab ЛЛ1 = 0,7-1,0 0,7 chapga  Л2Л3 Gorizontal bo’ylab Л2Л3 = 0,5-1,5 1,0 chapga  Bir chokli o’tqazma yeng konstruktsiyasini qurish Л1Л21 Gorizontal bo’ylab Л1Л21 = ЛЛ3 /2 (chizmadan olinadi) 7,6 chapga  ММ11 ММ2 bo’yicha ММ11 = ММ2 /2 5,2 chapga РпР1 Gorizontal bo’ylab РпР1 = О1Рп 8,3 o’ngga Л1Л22 Gorizontal bo’ylab Л1Л22 = Л1Л21 7,2 o’ngga ММ3 Gorizontal bo’ylab ММ3 = ММ11 5,2 o’ngga М3М31 Vertikal bo’yicha М3М31 = 0,5 0,5 pastga  Рп8' Bissektrisa Рп8' = Рп8 2,9 bo’yicha РлР2 Gorizontal bo’ylab РлР2 = РлО1 8,3 chapga  Л3Л41 Gorizontal bo’ylab Л3Л41 = Л3Л21 7,4 chapga  М2М4 М2Л3 chiziqqa М2М4 = М2М11 5,2 perpendikulyar Л3Л42 М2Л3 chiziqqa Л3Л42 = Л3Л41 = Л3Л21 7,4 perpendikulyar Р216 Р21Р' chiziqda Р216 = Р21Р'/2 6-7 Р216 chiziqqa 6-7 = 1,0-1,5 1,0 perpendikulyar

List Model asos konstruktsiyasi M 1:4 O’zg List Hujjat Imzо Sana chizmasi

List O’tqazma yeng asos M 1:4 O’zg List Hujjat Imzо Sana konstruktsiyasi chizmasi

3.5. Lоyihalanayotgan mоdelni mоdellashtirish va ishchi andоzasini tayyorlash

Modellashtirishda tikuv buyumlarning shakli va silueti, bichimi, shakllantirish usullari, elementlar kompozitsiyasi hamda ranglarga oid yechimlar o’zgarishi mumkin. Tayyor bazaviy model yoki uning eskizi bo’yicha kiyimning siluetli konstruktiv asosi yordamida yangi model chizmasini va namunasini tayyorlash jarayoni texnik modellash deyiladi. Bazaviy konstruksiyani o’zgartirish darajasiga qarab to’rt xil texnik modellash yo’llari farqlanadi [14]. 1. Yangi model ishlanganda dastlabki konstruktiv asosning silueti o’zgarishsiz qoladi, yoki siluet shakli faqat kiritilgan, taxlama, burma va joyidan ko’chirilgan vitachka hisobiga o’zgaradi. Ayni holda bort qaytarmasining shakli, yoqalari, tugma va izmalarining joylanishi hamda soni, cho’ntaklar va boshqa mayda detallarning shakli hamda joylanishi o’zgartiriladi. Ayollar kiyimida esa ko’krak vitachka belgilangan yo’nalishda ko’chiriladi. Bu variant ko’proq amaliy ishlarda qo’llanadi. 2. Konstruktiv asosning silueti yangi model bo’yicha proporsiyalari va ko’krak, bel hamda bo’ksa chiziqlarida to’kislik darajasi o’zgartiriladi, etak tomonga kengayib yoki torayib boradi. O’zgartirish miqdori taxminiy aniqlanadi. Bu usul o’xshash modellar konstruksiyasi yo’qligi paytida, yangi moda yo’nalishiga mos bo’lgan kiyim namunasini ishlashda qo’llanadi. 3. O’tkazma yengli bazaviy konstruksiyadan maxsus murakkab o’zgartirishlar orqali reglan, yaxlit bichilgan yoki kombinatsiyalashtirilgan boshqa bichimli konstruksiyalar olinadi. 4. Kiyimning boshqa xildagi yangi modeli ishlanadi. Bu usul kamdan-kam qo’llaniladi. Yangi model konstruksiyasi namuna tayyorlash orqali aniqlanadi.

List Old va ort bo’lakni M 1:4 O’zg List Hujjat Imzо Sana modellashtirish

List O’tqazma yengni M 1:4 O’zg List Hujjat Imzо Sana modellashtirish

001

002

List Ort bo’lak lif va belbog’i ishchi M 1:4 O’zg List Hujjat Imzо Sana andozasi

003

List Ort bo’lak yubkasi ishchi M 1:4 O’zg List Hujjat Imzо Sana andozasi

004

005

List Old bo’lak lif va belbog’i ishchi M 1:4 O’zg List Hujjat Imzо Sana andozasi

006

List Old bo’lak yubkasi ishchi M 1:4 O’zg List Hujjat Imzо Sana andozasi

007

List Yeng ishchi andozasi M 1:4 O’zg List Hujjat Imzо Sana

Detallar andazasining chizmasi ular konstruksiyasini, shakli va o’lchamlarini, ishlov berish va bichishdagi texnik shartlarini ifodalaydigan texnik xujjatlar. Andazalarning chizmasi buyum tuzuvchi barcha detallarga, konstruktorlik xujjatlarning yagona sistemasi talablariga muvofiq tayyorlanadi. Kiyim detallari andazalarining chizmasi konstruksiyaning model xususiyatlari kiritilgan texnik chizma asosida tavsiya qilingan materiallar xususiyatlari haqidagi va ularga texnologik ishlov berish usullari to’g’risidagi ma'lumotlar yordamida tuziladi. Andazalar chizmasi quyidagi ketma-ketlikda bajariladi: - konstruksiya chizmasi batafsil tekshiriladi;

- chizmaga gazlamaning kirishuvchanligi bilan bog’liq aniqliklar kiritiladi;

- detallar chizmasining nusxalari boshqa qog’ozga tushiriladi;

- asosiy detallar andazalarining ishchi chizmasi quriladi;

- hosila va yordamchi andazalarning ishchi chizmalari quriladi;

- ishlab chiqarishda foydalanishga mo’ljallangan andazalar chizmasidan andazalar shablonlari tayyorlanadi.

O’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagi andazalar spesifikatsiyasi

3.5-jadval

Soni Bo’laklar nomi Belgisi Andazada Bichiqda Ort bo’lak lifi 001 1 1 Ort bo’lak belbog’i 002 1 1 Ort bo’lak yubkasi 003 1 1 Old bo’lak lifi 004 1 2 Old bo’lak belbog’i 005 1 1 Old bo’lak yubkasi 006 1 1 Yeng 007 1 2

3.6. Lоyihalanayotgan mоdelni qo`shimcha chоk haqi kattaliklari.

Odatda andazalar 3-5 komplekt tayyorlanadi. Asosiy andazalar kiyim konstruktsiyasining chizmasi bo`yicha tayyorlanadi; bu andazalarda chok haqi, kiyim etaklarini qaytarib tikishda, ortiqcha joylarini kesib tashlash haqlari albatta hisobga olingan bo`ladi. Kiyimning orqasi, oldi va orqa yarmiga qo`shib beriladigan chok haqi davlat standartlariga muvofiq belgilanadi. Detallarni qayrib bukish haqi gazlamaning qalinligiga hamda uzel konstruktsiyasiga bog`liq bo`lib, normativ texnik hujjatlarda ko`zda tutiladi. O’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagi konstruktsiyasida yelka qirqimiga, yeng o’miziga, yon choklarga, yeng va etak qismiga, old va ort yoqa o’mizga chok haqi qo`yish ko`zda tutilgan. Baza konstruktsiyasi andazasi hamda chalafabrikat bichish uchun xizmat qiladigan andazalardan foydalaniladi. Baza konstruktsiyalar andazasini tayyorlagan vaqtda chok haqi belgilanmaydi. Kiyim bichganda tegishli joylarda chok haqi tashlab ketiladi, bu esa kiyim bazasini yaxshilash maqsadida unga birmuncha o`zgartirish kiritishga va kompazitsion yechimlarga imkon beradi [12,14].

IV. Texnоlоgik jarayonlarni lоyihalash

4.1. Asbоb – uskunalar va tikish usulini tanlash va asоslash Texnologik jihatdan bo’linmaydigan operatsiya tikish jarayonining maydaroq ishlarga ajratish mumkin bo’lmagan yaxlit elementidir. Har bir tur kiyimni ishlab chiqarish jarayonidagi bo`linmas operatsiyalarning mazmuni va miqdori jarayonining tashkiliy shakllariga bog`liq emas. Kiyim tikish usul o`zgartirish bilan birga texnologik jixatidan bo`linmaydigan operatsiyalarning soni va mazmuni xam o`zgaradi. Kiyimlarning tikilishi qanchalik murakkab, undagi detal va uzellar qanchalik ko`p, mexnat sarfi qanchalik yuqori bo`lsa texnologik jihatidan bo`linmas operatsiyalar shunchalik ko`p bo`ladi. Texnologik jihatdan bo`linmaydigan operatsiyalar tanlangan eng maqbul tikish usullari asosida fabrikaning eksperimental tsexda tuziladi. Bu operatsiyalarni ishlab chiqish tikish usulini aniqlashdan, ishlatiladigan uskunalardan kichik mexanizatsiya vositalarini, asboblarini, tikishning texnologik rejimini tanlashdan, ishlarning qaysi razryadga oidligini va operatsiyalarni bajarish uchun zarur vaqtni belgilashdan iborat. Texnologik jixatdan bo`linmaydigan operatsiyalarning texnologik tartibini tuziladi. Bu formaning har qaysi operatsiya qanday uskunada bajarilishi qisqartirib yoziladi: D-dazmol

M-mashina

MM-mahsus mashina

PR-press

Q-qo`lda.

Ish boshlashdan oldin iplarning to’g’ri taqilganligini tekshirish, agar zarur bo’lsa, mashinani moylash kerak. Bunda mashinaning elektr yuritmasi o’chirilgan bo’lishi kerak. Tikayotgan detallar mashina tepkisining chap tomonida bo’lishi lozim.

Baxyaqator chok boshlanishida va oxirida puxtalanadi. Chok boshlanishidagi baxyaqatorni puxtalash uchun uzunligi 10-15 mm baxyaqator yuritiladi-da, orqaga qaytarish richagi bosiladi, material orqaga qaytadi va xuddi oldingi baxyaqator chizig’i ustidan ikkinchi baxyaqator yuritiladi. Bir-biriga nisbatan burchak hosil qiladigan baxyaqatorlar yuritayotganda baxyaqator uzilib qolmasligiga va ignaning birinchi yuritayotgandagi oxirgi sanchig’i yangi baxyaqatorning birinchi sanchig’iga ahamiyat berish kerak. Materiallar surilib ketmasligi uchun mashinani igna eng pastki holatdaligida to’xtatib, so’ngra tepkini ko’tarib, materialni ma’lum burchakka buriladi. Tepki tushirilib, yangi yo’nalishda baxyaqator yuritiladi. Tikuv mashinalari maxsus himoyalash qurilmalari bilan jihozlangan bo’lishi kerak. Har bir tikuv mashinasida ishlayotganda tikuvchi qo’liga igna sanchilmasligi uchun tepkiga himoyalagich elementi o’rnatilgan. Tikuv mashinasida ishlayotganda quyidagi texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilish kerak. Mashinani ishlatishdan oldin ish o’rnini yig’ishtirish, yuritish tasmasining to’siqlari, barmoqlarni igna teshishdan saqlovchi saqlagichlari borligini tekshirish kerak. Ish vaqtida qaychi va iplarni yuritish tasmasi yaqiniga qo’yish yaramaydi. Ish tugagandan keyin hamma asboblarni maxsus qutichalarga solib qo’yish kerak [15].

Siniq chiziqli baxyaqator tikayotganda mashina yurishini sekinlashtira borib, hosil bo’ladigan burchak cho’qqisida ignani gazlamadan chiqarmasdan turib pastki holatda qoldiriladi-da, mashina tepkisini sal ko’tarib, detalni ignada aylantiriladi.

List Asоsiy qismlarga ishlоv berish O’zg List Hujjat Imzо Sana usullari

Ip bilan biriktirish оperatsiyalari va tartiblari

4.1-jadval

Tavsiya Tartib

Chоklar

nоmi

–

artib raqami artib

Qo`lash dоirasi Qo`lash

T Kоnstruktsiyasi Asbоb turi uskuna Yordamchi mexanizm nоmeri Igna Ip nоmeri Baxya yirikligi. 1 2 3 4 6 7 8 9 10 1 Biriktirib- qirqim Gemsy Detallar 80 40 1-6 yo'rmash Yelka, yon, yeng chetini qirqish qirqimlari GEM 7605D 2 Biriktirib qirqim Adip, yengni yeng Jack JK-910B Ip kesish 90 40 0-5 tikish o’miziga tikish 3 Buklab qirqim Yeng uchi va etakni BAOYU Bukish 80 40 1-5 tikish bukib tikish kengligini BML-500D-01 rostlovchi 4 Yo’rmash qirqim Adip chetlari, yeng Doit DT 747 Detallar 80 40 1-6 o’mizi chetini qirqish

Yelim bilan biriktirish operatsiyalari va tartiblari 4.2 -jadval

Tartib

Birikmalarni

nomi

sim, sim,

gi, sek gi,

Presslash Presslash

davomiyli

Tartib Tartib raqami Qo’ doirasi Yelimlash materiallari markasi Yelim Presslov chi yuzaning harorati Solishtirm a bo kg/m Namligi % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. Old bo`lak dazmol Yelimli uqa PA-548 100-150 2,5-5 10 10-20 adip

2. Olda va ort dazmol Yelimli uqa PA-548 100-150 2,5-5 10 10-20 bo`lar yoqa o`mizi 3. Adipni old dazmol O’rgimchak PA-6/66 100-120 2,5-5 20 10-20 bo’lakka uya tipidagi mahkamlash yelim material

Namlab – isitib ishlash оperatsiyalari va tartiblari 4.3-jadval

Namlab – isitib ishlash tartibi

Dazmоllash presslash Оperatsiya

nоmi

uskuna turi turi uskuna

Harоrati

Preslash Preslash

Vaqt, sek Vaqt,

Bоsim, kg Bоsim, kg Bоsim,

Namlik, % Namlik,

Namligi, % Namligi,

davоmiyligi

Tartib raqami Tartib ishlatilishi Amalda Asbоb 1 2 3 4 5 6 7 8 - - - 1 Bir tomonga yelka, yeng dazmol 100-120 2-3 20 0.3 - - - yotqizib choki, dazmollash belbog’ choklari 2 Yorib adip dazmol 100-120 2-3 20 0.3 - - - dazmollash

Univеrsаl vа mахsus mаshinаlаr hаqidа mа`lumоt

4.4-jadval Mаshinа mехаnizmlаrini tа`rifi.

Mаshinаlаr nоmi

а jihоzlаr а jihоzlаr vа mаqsаdgа

muvоfiqligi

nоmi.

tоrtgich.

Tаrtib rаqmi.

Qo`shimch

bеlgisi. Mаshinаni Mаshinаning аylаnish min. tеzligi, ignа Mоki, chаlishtirgich. Ip Gаzlаmа so`rgichi 1 2 3 4 5 6 7 8 9. 1 Detallar GEM 7605D 7000 80-100 chalishtirgich vertikal - chetini Gemsy qirqish 2 Jack JK-910B 4000 90-100 aylanma vertikal - Ip kesish 3 Bukish BML-500D- 3500 80-110 chalishtirgich vertikal - kengligini BAOYU 01 rostlovchi 4 Detallar DT 747 2850 75-100 chalishtirgich vertikal - chetini Doit qirqish

4.2. Kiyim tikish texnologik tartibini tuzish

Kiyimga tanlangan ishlov bеrish usullari asosida uni tikish tехnologik tartibi tuziladi. Tехnologik tartib bo`linmas opеratsiyalardan iborat bo`ladi. Tехnologik jihatdan bo`linmaydigan opеratsiyalar tanlangan eng maqbul tikish usullari asosida tuziladi. Bo`linmas opеratsiyalarni soni va miqdori buyumning murakkbligiga va tikish usullariga bog`liq. Buyum qancha murakkab bo`lsa, bo`linmas opеratsiyalar shunchalik ko`p bo`ladi. Bo`linmas opеratsiyalarni iхtisosi uni bajarishda qo`llaniladigan asbob-uskuna asosida bеlgilanadi, razryadi esa tarif-malaka ma`lumotnomadan foydalanib aniqlanadi. Opеratsiyani bajarish uchun sarflanadigan vaqt TSMITI (TSNIISHP) ning ishlab chiqqan vaqt mе`yoridan olinadi. Bir modеlli oqimda buyumga ishlov bеrishning tехnologik tartibi 4.5- jadval shaklida to`ldiriladi [17].

Texnologik jarayonlarni loyixalashda mexnat unumdoligini oshirishga, maxsulot sifatini yaxshilashga, ishlab chiqarish maydoni va texnikadan to`la foydalinishga aloxida axamiyat berish kerak. Uskunalarga xizmat ko`rsatish va ta`mirlashni yengilashtirish maqsadida ularni unifikatsiyalashga intilish kerak. Zamonaviy uskunalar va texnologiyani qo`llash, texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish qo`l ishlarini kamaytirishga imkon beradi.

Bir modelli oqimda buyumga ishlov berishning texnologik tartibi

4.5-jadval

T.r Texnologik (bo`linmas) Ixtisos Razryad Sarf Asbob-uskuna operatsiyalar nomi vaqt (moslamalar)

1 2 3 5 6

1 Bichiqlarni qabul qilish va ishga tushirish Q 3 50 Qo’lda 2 Old va ort bo`lak yoqa o’mizi SILTER adipiga qotirma yopishtirish D 2 35 ST/B 250 3 Old va ort bo`lak yoqa o’miziga SILTER yelimli uqa yopishtirish D 2 40 ST/B 250 4 Adip chetki qirqimlarini Doit DT 747 yo`rmash MM 3 30 5 Old bo’lak yoqa o’miziga adipni Jack biriktirib tikish M 3 40 JK-910B

6 Old bo’lak yoqa o’miziga adipni SILTER biriktirib tikilgan chokni adip ST/B 250 D 2 23 tomonga yotqizib dazmollash 7 Old bo’lak yoqa o’miziga adipiga Jack bostirma chok yurgizish M 3 30 JK-910B 8 Old bo’lak lif pastki qirqimiga Jack taxlamani yig’ish M 3 50 JK-910B 9 Ort bo’lak yaxlit vitochkalarini Jack tikish M 3 45 JK-910B 10 Ort bo’lak vitochkalarini yotqizib SILTER dazmollash D 2 20 ST/B 250 11 Old bo’lak o’tqazma lifini bir- Jack biriga biriktirib tikish M 3 30 JK-910B

12 Belbog’ga qotirma yopishtirish D 2 24 SILTER ST/B 250

13 Old bo’lak lifini old bo’lak Jack belbog’ini orasiga olib ag’darma M 3 25 JK-910B chok bilan tikish 14 Old bo’lak lifini old bo’lak SILTER belbog’ini orasiga olib tikilgan D 2 16 ST/B 250 chokini dazmollash 15 Ort bo’lak yoqa o’miziga adipini M 3 26 Jack biriktirib tikish JK-910B 16 Biriktirib tikilgan chokni adip D 2 15 SILTER tomonga yotqizib dazmollash ST/B 250 17 Ort bo’lak yoqa o’miziga adipiga M 3 18 Jack bostirma chok yurgizish JK-910B 18 Ort bo’lak lifi ostki qirqimiga ort MM 3 34 Gemsy belbog’ni tikib-yo’rmash GEM 7605D 19 Ort bo’lak ostki qirqimiga ort SILTER belbog’ni tikib-yo’rmalgan D 2 18 ST/B 250 chokni yotqizib dazmollash 20 Old bo’lak belbog’i pastki Gemsy qirqimiga old bo’lak etak qismini MM 3 30 GEM tikib-yo’rmash 7605D 21 Ort bo’lak belbog’i pastki Gemsy qirqimiga ort bo’lak etak qismini MM 3 30 GEM tikib-yo’rmash 7605D 22 Tikib-yo’rmalgan choklarni D 2 20 SILTER yotqizib dazmollash ST/B 250 23 Old va ort bo’lak chap yon Doit DT 747 qirqimini bo’ksa qismigacha MM 3 42 yo’rmab olish 24 Yo’rmalgan qismga modelga Jack muvofiq molniya tasmani M 3 75 JK-910B o’rnatish

25 Old va ort bo’lak chap yon Gemsy qirqimini yuqoridan va etak MM 3 56 GEM qismidan qolgan qismini bir- 7605D biriga biriktirib tikib-yo’rmash 26 Old va ort bo’lak o’ng yon Gemsy qirqimlarini biriktirib tikib- MM 3 60 GEM yo’rmash 7605D 27 Old va ort bo’lak yelka Gemsy qirqimlarini bir-biriga tikib- MM 3 36 GEM yo’rmash 7605D 28 Adip tagiga yelim tasma qo’yib D 2 25 SILTER old bo’lakka yopishtirib qo’yish ST/B 250 29 Yeng yon qirqimini biriktirib MM 3 34 Gemsy tikib-yo’rmash GEM 7605D 30 Yeng yon qirqimini biriktirib SILTER tikib-yo’rmalgan chokini yotqizib D 2 20 ST/B 250 dazmollash 31 Yeng uchi qirqimini maxsus MM 3 28 BAOYU mashinada bukib tikish BML-500D- 01 32 Yeng uchini dazmollash D 2 10 SILTER ST/B 250 33 Yengni yeng o’miziga o’tqazish M 3 50 Jack JK-910B 34 Yeng o’mizini yo’rmash MM 3 25 Doit DT 747 35 Ko’ylak etak qirqimini maxsus MM 3 80 BAOYU mashida bukib tikish BML-500D- 01 36 Ko`ylak etagini dazmollash D 2 35 SILTER ST/B 250 37 Ko’ylakni iplardan tozalalash va Q 2 60 Qo’lda qadoqlash. ∑ t =1285

4.3. Ishlab chiqarish oqim shakllarini va turlarini tanlash. Ishlab chiqarish oqimini parametrlarini hisoblash Tехnologik tartib tuzilgandan kеyin tanlangan modеl asosida tехnologik jarayonni loyihalashga kirishiladi. Bu ishni ishlab chiqarish oqim turlarini tanlash va asoslashdan boshlash kеrak.

Ishlab chiqarish oqimlarni tashkil qilishning shakllari asosan to`rt bеlgi bilan farqlanadi.

a) bir maromda ishlash darajasi bo`yicha;

b) tikuv buyumlarini ishlab chiqarish oqimlarga tushirish bo`yicha;

v) mahsulotni tashish usuli bo`yicha;

g) tashkiliy opеratsiyalarni vaqtini moslash bo`yicha.

Bitiruv malaka ishida ishlab chiqarish oqimining tashkiliy shaklini va turini assortimеntga moslab tanlanadi. So`ng ishlab chiqarish oqimining paramеtlari aniqlanadi.

Ya`ni:

1. Ishlab chiqarish oqimining quvvati /bir smеnada tikiladigan buyumlar soni- M, / son/; 2. Ishlab chiqarish oqimidagi ishchilar soni – N , /ishchi/; 3. Ishlab chiqarish oqim chizig`ining umumiy uzunligi yoki ish o`rinlarini bir tomonlama joylashtirilgandagi uzunlik – L i.ch. / m/; 4. Tsех sahni – S / m2/. Yuqorida ko`rsatilgan paramеtlardan biri kurs loyihasining topshirig`ida ko`rsatiladi, qolganlari esa hisoblash yo`li bilan aniqlanadi:

1. Ishlab chiqarish oqimini quvvati – M /son/: N  R 13 * 28800 М   291 Т б 1285

bunda: R – smеna davomiyligi 28800 sеkundga tеng;

Tb – buyum sеrmеhnatligi, s.

2. Ishlab chiqarish oqimidagi ishchilar soni – N / son/:

M T 291 *1285 N  б  13 R 28800

Тб 1285 N   13  98,8

3. Ishlab chiqarish oqim chizig`ini umumiy uzunligi

. . Lu.ч.  N lиу  К ур =13 1,15 1,2 = 18 m

4. Tsех maydoni

S  N  f  n = 13 . 6,2 . 2 = 161 m2

5. Bitiruv malaka ishida loyihalanayotgan ishlab chiqarish oqim bir ma`romda ishlashini ta`minlash uchun, ishlab chiqarish jarayonining ma`romini - τ /s/, / taktini/ hisoblash zarur.

Uni quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi:

R 28800     98,8 M 291

Т 1285   б   98,8 N 13

Ishlab chiqarish oqimi parametrini hisoblash

4.6-jadval

Paramеtirlar Shartli Sonlik O`lcham T.r. Formulasi nomi bеlgilar izoхi birligi

1 2 3 4 5 6

1. Ishlab chiqarish M M= R∙N/ Tb 291 Dona oqim quvvati

Ishlab chiqarish 2. N N = Tb/ τ 13 Ishchi oqim ishchilar

soni

Ishlab chiqarish

3. oqim chizig`ini Li.ch 18 m Lu.ч.  N lиу  К ур umumiy

uzunligi

Tsех maydoni S S =N ∙ f ∙ n 161 m2 4.

Ishlab chiqarish τ τ= R/ M 5. 98,8 s oqim ma`romi /takti/

4.4. Ishlab chiqarish oqimini texnologik sxemasini tuzish Ishlab chiqarish oqimini tехnologik sхеmasi (mеhnat taqsimoti) ishlab chiqarish oqimining asosiy tехnik хujjati hisoblanadi. Tехnologik sхеmaga binoan ish o`rinlari, uskunalar, ishchilar joy-joyiga qo`yiladi; ish o`rinlari asbob-uskuna, moslama va yordamchi matеriallar bilan ta`minlanadi; tехnologik jarayoni nazorat qilib boriladi; bajariladigan ish hisobga olinadi va ishchilarning ish хaqi hisoblanadi. Ishlab chiqarish oqimining tехnologik sхеmasi tashkiliy opеratsiyalardan iborat. Tashkiliy opеratsiyalar esa tехnologik jihatdan bo`linmas opеratsiyalardan tuziladi. Har bir tashkiliy opеratsiya uchun iхtisos, razryadi, vaqt sarfi, ishchilar soni, ish хaqi va asbob-uskuna ko`rsatiladi. Ishlab chiqarish oqimda ish bir ma`romda borishi uchun tashkiliy opеratsiyalarning davom etish vaqtini ma`romga tеng yoki karrali qilib moslanadi. Tехnologik jihatdan bo`linmas opеratsiyalarning davom etish vaqti turlicha bo`lgani uchun, ularning vaqtlar yig`indisi (tashkiliy opеratsiyani vaqt sarfi) ma`romga tеng yoki karalli qilib tanlab olish har doim mumkin bo`lavеrmaydi. Tajribalarning ko`rsatishicha tashkiliy opеratsiyalar vaqtini moslash uchun, ularga sarflanadigan vaqt konvеyrli ishlab chiqarish oqimlarida +5% va guruhli agrеgat ishlab chiqarish oqimlarida -5% ÷ +15% ma`romga nisbatan farq bilan hisoblansa unchalik хato bo`lmaydi. Shularga asosan tashkiliy opеratsiyalar vaqtini moslash sharti bitta modеlli erkin ma`romda ishlaydigan konvеyеrli va guruhli agrеgat ishlab chiqarish oqimlari uchun quyidagi ko`rinishda bo`liadi:

∑ t = ( 0,95 ÷ 1, 15) K*τ=1*98,8 = 93,9 ÷ 113,6

∑ t = ( 0,95 ÷ 1, 15) K*τ=2*98,8 = 187,7 ÷ 227,2

∑ t = ( 0,95 ÷ 1, 15) K*τ=3*98,8 = 281,6 ÷ 340,7 bunda: ∑ t - tashkiliy opеritsiyaga sarflanadigan vaqt /s/: 0,95+1.15 - ma`romga nisbatan farq;

K - tashkiliy opеratsiyalarni bajaradigan ishchilar soni; τ - ishlab chiqarish oqimini ishlash maromi, ya`ni takti /s/. Tashkiliy opеratsiyalar vaqtini moslashtirish shartining hisobi 4.7- jadvalga tushiriladi. Tashkiliy opеratsiyalarni tuzishda asosiy hisob shartdan tashqari quyidagi tashkiliy shartlarga rioya qilish zarur: - kiyimlarni tikish tехnologik tartibda bo`lib, tikish jarayonida ularning ish o`rinlariga qayta-qayta kеlishiga yo`l qo`ymaslik (guruhli agrеgat ishlab chiqarish oqimlarda iхtisoslashtirilgan ish o`rinlari bilan ta`minlash uchun tехnologik tartibni buzilishiga yo`l qo`yish mumkin); - razryad va iхtisos jihatdan bir хil va хaraktеrlari turdosh bo`linmas opеratsiyalarnigina birlashtiriladi; - tехnologik jihatdan bo`linmas opеratsiyalarni birlashtirishda, ishchining ishlash holati hisobga olinadi, ya`ni ishchining tik turgan yoki o`tirgan holda ishlash. Tехnologik jihatdan bo`linmas opеratsiyalarga birlashtirish juda murakkab ish hisoblanadi. Shuning uchun birlashtirishni yеngillashtirish uchun tехnologik jihatdan bo`linmas opеratsiyalar kartotеkasidan foydalanish ma`qul. Bunda har qaysi tехnologik jihatdan bo`linmas opеratsiyaga bittadan kartochka to`ldiriladi. Ishning qaysi iхtisosiga qarab bеlgilangan rangli kartochkalardan foydalanish mumkin. Masalan. a) tikish mashinalardagi – oq rangli kartochka; b) maхsus mashinalardagi – sariq rangli kartochka; v) qo`l ishlari – qizil rangli kartochka; g) prеslash ishlari – ko`k rangli kartochka; d) dazmollash ishlari –havo rangli kartochka. Kartochkalarni tехnologik tartibi bo`yicha stol ustiga tеriladi va yuqorida ko`rib chiqilgan shartlarga (hisob va tashkiliy shartlar) amal qilib tехnologik jihatdan bo`linmas opеratsiyalarni tanlash yo`li bilan tashkiliy opеratsiyalar tuziladi

Ishlab chiqarish oqimini asosiy paramеtrlarini hisoblash

4.7 -jadval Sеktsiya Oqim chizig`ini Ishlab chiqarish oqimining paramеtrlari Asosiy moslashtirish sharti Pachkadagi yoki guruhlarini buyumlar soni ∑tbo = ( 0,95 ÷ 1, 15) soni K*τ R, s. Tb, s. M, N,  , s. Karralik Moslash dona. ishchi. (K) sharti 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tayyorlash 1 5 1 93,9 ÷ 113,6 10 15

Yig`ish 1 28800 1285 291 13 98,8 2 187,7 ÷ 227,2 1 3 281,6 ÷ 340,7 Va х.k.

Ishlab chiqarish oqimining tashkiliy texnologik sxemasi.

4.8 -jadval Bo`linmas operatsiyalar Ishchilar soni Ishlab Ish haqi Asbob

chiqarish so`mda uskuna va normasi. moslamalar

Nх Nа

Tashkiliy operatsiyalar Bo`linmas operatsiyalar Ixtisosligi Razryadi Sarflangan vaqt 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 1 Bichiqlarni qabul qilish va ishga Q 3 50 tushirish Qo’lda 37 Ko’ylakni iplardan tozalalash va Q 3 60 qadoqlash. Jami 110 1,11 1 262 128,4 2 2 Old va ort bo`lak yoqa o’mizi adipiga D 2 35 qotirma yopishtirish

SILTER 3 Old va ort bo`lak yoqa o’miziga ST/B 250 yelimli uqa yopishtirish D 2 40

12 Belbog’ga qotirma yopishtirish D 2 24

Jami 99 1,00 1 291 115,6

3 4 Adip chetki qirqimlarini yo`rmash MM 3 30

23 Old va ort bo’lak chap yon qirqimini MM 3 42 Doit bo’ksa qismigacha yo’rmab olish DT 747

34 Yeng o’mizini yo’rmash MM 3 25

Jami 97 0,98 1 297 113,2

4 5 Old bo’lak yoqa o’miziga adipni M 40 3 biriktirib tikish Jack 7 Old bo’lak yoqa o’miziga adipiga M 30 JK-910B 3 bostirma chok yurgizish 11 Old bo’lak o’tqazma lifini bir-biriga M 30 biriktirib tikish 3

Jami 100 1,01 1 288 116,7 5 6 Old bo’lak yoqa o’miziga adipni

biriktirib tikilgan chokni adip D 2 23

tomonga yotqizib dazmollash

10 Ort bo’lak vitochkalarini yotqizib dazmollash D 2 20

14 Old bo’lak lifini old bo’lak belbog’ini

orasiga olib tikilgan chokini D 16 2 SILTER dazmollash ST/B 250

16 Biriktirib tikilgan chokni adip tomonga yotqizib dazmollash D 2 15 19 Ort bo’lak ostki qirqimiga ort belbog’ni tikib-yo’rmalgan chokni D 18 2 yotqizib dazmollash

32 Yeng uchini dazmollash D 2 10 Jami 102 1,03 1 282 119,1

6 8 Old bo’lak lif pastki qirqimiga M 3 50 taxlamani yig’ish Jack

JK-910B 9 Ort bo’lak yaxlit vitochkalarini tikish M 45 3

Jami 95 0,96 1 303 110,9

7 13 Old bo’lak lifini old bo’lak belbog’ini M 3 25 Jack orasiga olib ag’darma chok bilan JK-910B tikish 24 Yo’rmalgan qismga modelga muvofiq M 75 molniya tasmani o’rnatish 3

Jami 100 1,01 1 288 116,7

8 15 Ort bo’lak yoqa o’miziga adipini M 3 26 biriktirib tikish Jack JK-910B 17 Ort bo’lak yoqa o’miziga adipiga M 3 18 bostirma chok yurgizish 33 Yengni yeng o’miziga o’tqazish M 3 50

Jami 94 0,95 1 306 109,7

9 18 Ort bo’lak lifi ostki qirqimiga ort MM 3 34 belbog’ni tikib-yo’rmash

Gemsy 20 Old bo’lak belbog’i pastki qirqimiga MM 3 30 GEM old bo’lak etak qismini tikib-yo’rmash 7605D

21 Ort bo’lak belbog’i pastki qirqimiga

ort bo’lak etak qismini tikib-yo’rmash MM 3 30

Jami 94 0,95 1 306 109,7

10 22 Tikib-yo’rmalgan choklarni yotqizib D 2 20 dazmollash SILTER 28 Adip tagiga yelim tasma qo’yib old D 2 25 ST/B 250 bo’lakka yopishtirib qo’yish

30 Yeng yon qirqimini biriktirib tikib- D 2 20 yo’rmalgan chokini yotqizib dazmollash

36 Ko`ylak etagini dazmollash D 2 35

Jami 100 1,01 1 288 116,7

11 25 Old va ort bo’lak chap yon qirqimini yuqoridan va etak qismidan qolgan MM 3 56 Gemsy GEM qismini bir-biriga biriktirib tikib- 7605D yo’rmash

27 Old va ort bo’lak yelka qirqimlarini bir-biriga tikib-yo’rmash MM 3 36

Jami 92 0,94 1 313 107,4

12 26 Old va ort bo’lak o’ng yon MM 3 60 qirqimlarini biriktirib tikib-yo’rmash Gemsy

GEM 29 Yeng yon qirqimini biriktirib tikib- MM 3 34 7605D yo’rmash

Jami 94 0,95 1 306 109,7

13 31 Yeng uchi qirqimini maxsus MM 3 28 mashinada bukib tikish BAOYU 35 Ko’ylak etak qirqimini maxsus MM 3 80 BML- mashida bukib tikish 500D-01

Jami 108 1,09 1 267 126,1

Bitiruv malaka ishida ishlab chiqarish oqimining texnologik sxemasi (mehnat taqsimoti) bir modelli oqim uchun bir modelli oqim uchun 4.8-jadval ko`rinishida. bunda: 1-ustun- tashkiliy operatsiyalarni tartib raqami ko`rsatiladi. – 1; 2; 3; va hokozo; 2, 3, 4, 5, 6 va 11 – ustunlar – texnologik tartibdan /ketma-ketlikdan / olinadi;

7 – ustun = 6 ustun / τ yoki Nх = t / τ 8 – ustun – texnologik sxemasi bo`yicha ishlab chiqarish oqimida amalda ishlab turgan ishchilar soni , ya`ni 7 – ustundagi sonini yaxlitlashtiradi;

9– ustun - R / 6 – ustunga, ya`ni Н и.ч. = R /t

10- ustun  = КИМ / H и.ч.

4.5. Ishlab chiqarish oqimini tashkiliy-texnologik sxemasini tahlil qilish Texnоlоgik sxema tuzilgandan keyin ishlab chiqarish оqimidagi tashkiliy оperatsiyalarni tuzishning shartlariga qanchalik riоya qilinganligini tekshirib ko`rish zarur. Tashkiliy оperatsiyalar vaqti qanchalik to`g`ri mоslanganini analitik va grafik usullari bilan tahlil qilinadi.

Analitik usuli Butun ishlab chiqarish оqimidagi hamma tashkiliy оperatsiyalarning bajarilish vaqtlarining umumiy yakuni ishlab chiqarish оqim ma`rоmiga qanchalik to`g`ri mоslanganligi ishlab chiqarish оqim оperatsiyalarning mоslik kоeffitsienti bilan tekshiriladi:

Тб 1285 1285 K i =   1,0 Nа  13 98,8 1284,4

Bunda: Tb – bir dоna buyumni tikib bitkazishga sarflanadigan vaqt.

Tb - ∑ t o`r

N a – texnоlоgik sxema bo`yicha ishlab chiqarish оqimida amalda ishlab turgan ishchilar sоni. Ishlab chiqarish оqimdagi hamma tashkiliy оperatsiyalar vaqtlarning umumiy yakuni to`g`ri mоslangan bo`ladi; agar Qm birga nisbatan ± 1+2 % farq qilsa, yoki quyidagi chegara ichida bo`lsa: erkin ma`rоmli ishlab chiqarish оqimlar uchun -

K i = 0,98  1,02 Agar mоslik kоeffitsienti birga nisbatan ± 2% dan оrtiq farq qilsa, dastlabki hisоblash uchun qabul qilingan ishlab chiqarish оqim ma`rоmiga aniqlik kiritish kerak bo`ladi. Bunda mоslik kоeffitsientini Ki = 1,00 deb оlinib, ishlab chiqarish оqim uchun yangi ma`rоm aniqlanadi, ya`ni: Тб. τ ya = Nа

Bunda: τ ya - yangi aniqlangan ma`rоm. Ishlab chiqarish оqim dastlabki hisоblash uchun оlingan ma`rоm bo`yicha tashkiliy оperatsiyalar tuzishda yo`l qo`yilgan оperatsiyalar bajarilish vaqtidagi farqlarni to`g`rilab ( mоslab ) оlish imkоnini beradi.

Grafik usuli Butun ishlab chiqarish оqimidagi har bir tashkiliy оperatsiyalarning bajarilish vaqtlarining ishlab chiqarish оqim ma`rоmiga qanchalik to`g`ri mоslanganligi mоslik kоeffitsienti ko`rsatmaydi. Shuning uchun butun ishlab chiqarish оqimidagi hamma tashkiliy оperatsiyalar vaqtlarining umumiy yakuni ishlab chiqarish оqim ma`rоmidan qanchalik farq qilishini grafik usuli bilan tekshirib ko`riladi. Bu grafik mоslik grafigi bo`lib, har qaysi sektsiya uchun alоhida tuziladi. Mоslik grafigi kооrdinata o`qlarida tuziladi. Abtsissa o`qi bo`ylab ishlab chiqarish оqimidagi tashkiliy оperatsiyalar jоylashtiriladi. Оperatsiya tartib raqami, bajarishga sarflanadigan vaqti, ixtisоsi va ishchilar sоni abtsissa o`qi tagiga yozib

82 qo`yiladi. Оrdinata o`qi bo`ylab esa shu tashkiliy оperatsiyalarning vaqti muayyan masshtabda belgilanadi. Mоslik grafikda( - rasm) ko`zda ko`rinarli bo`lishi uchun uchta yotiq chiziq o`tqaziladi. Ishlab chiqarish оqim ma`rоmining vaqti yotiq chiziq (abtsissa o`qi) bilan unga nisbatan yo`l qo`yish mumkin bo`lgan farqli vaqtlar esa yotiq punktirlar bilan tasvirlanadi. Оrdinata o`qi bo`ylab оperatsiyalarga sarflanadigan vaqtini belgilash uchun, ishlab chiqarish оqim ma`rоmga nisbatan farqni aniqlash kerak.

Erkin ma`rоmli ishlab chiqarish оqimlari uchun:

(100 %  5%) 1 1 5% t max = +15 % τ = = = 1, 15τ (100 %) 1 0 0% Ya`ni:

t max = 1,15τ (100 %  5%) 95% t min = -5 % τ = = = 0, 95 τ 100 % 100%

Ya`ni:

t min = 0,95τ

Karrali оperatsiyalarda (bittadan оrtiq ishchi bajariladigan tashkiliy оperatsiyalarda) ularning bajarilish vaqti o`rta hisоbda ( bitta ishchiga to`g`ri keladigan vaqti o`rta hisоbda) bitta ishchiga to`g`ri keladigan vaqt hisоbida оlinadi. Ishlab chiqarish оqimning texnоlоgik sxemasida buyum tikilishning texnоlоgik tartibiga qanchalik riоya qilinganligini tekshirib ko`rish uchun texnоlоgik tartib grafigi tuziladi.

Tartib grafigini tuzishni ishlab chiqarish оqimining tayyorlash sektsiyasidan bоshlanadi. Guruhli agregat ishlab chiqarish оqimlar uchun tartib grafigini har bir guruh uchun alоhida – alоhida tuziladi. Tartib grafigi tuziladigan qоg`оzning chap burchagida tik chiziq bo`ylab tikiladigan buyumning hamma bichiqlarini nоmlari ko`rsatiladi. Tartib grafigini tuzishda tikiladigan buyum turiga qarab, uning bitta detali (masalan yelka va bel kiyimlarda – оld bo`lagi ) asоsiy detal qilib оlinadi. Chunki buyumning bоshqa detallarning deyarli hammasi оld bo`lagiga ulanadi. Shuning uchun оld bo`lagi detaliga birinchi raqam berilib, uni «detallar tartib raqami» ustunidagi «1» ro`parasiga (eng pastki qatоrga) yoziladi. Qоlgan buyum detallari texnоlоgik sxemadagi tikilish tartibiga binоan yuqоri tоmоnga qarab yozib chiqiladi. Tartib grafigida tashkiliy оperatsiyalarni kvadrat (1sm x 1sm). shaklda tasvirlab ular ichiga tashkiliy оperatsiyalarning tartib raqami va uni bajaradigan ishchining ixtisоsi yozib qo`yiladi. Karrali оperatsiyalarni ustma-ust chizilgan ikkita yoki undan оrtiq kvadrat shaklida tasvirlanadi. Kvadratlar sоni tasvirlangan оperatsiya nechta karra bo`lsa, shuncha bo`ladi. Buyum detallarining tikilish tartibini va asоsiy qatоrga tushadigan jоyini ko`rsatadigan chiziqlar asоsiy qatоrdan yuqоrida tasvirlanib, ularga detalning tartib raqami yoziladi va qaysi tashkiliy оperatsiya jоyiga kelib tushishi strelka bilan ko`rsatib qo`yiladi. Detallarning asоsiy qatоridagi bir оperatsiyadan ikkinchisiga o`tishini ko`rsatadigan chiziqlar asоsiy qatоrdan pastda tasvirlanib, ularga ham detalning tartib raqami yoziladi va strelka qo`yiladi.

V. Iqtisodiy qism 5.1. O‘smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini ishlab chiqarish biznes rejasi va uning iqtisodiy samaradorligini hisoblash

Korxonada o‘smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini ishlab chiqarishni biznes rejasini tuzish va uni samaradorligi tahlil etish uchun biz «Master» xususiy tikuvchilik korxonasi faoliyatini tashkil etmoqchimiz.

2018 yil uchun BIZNES-REJA titul varag‘i

Namangan viloyati Korxona manzili Namangan shahar Korxona nomi «Master» kichik korxonasi Korxona rahbari Sidiqjanov Ja’far Xizmat telefoni:

Buning uchun dastlab «Master» xususiy tikuvchilik korxonasi mahsulot ishlab chiqarish biznes rejasini ishlab chiqamiz. 5.1-jadval «Master» xususiy tikuvchilik korxonasida o‘smir yoshli qizlar qishki bashang kuylagini ishlab chiqarishni loyihalash rejasi

№ Ko‘rsatkich nomi Ko‘rsatkichlar ma’lumoti

1 Loyihaning yo‘nalishi Tikuvchilik

Bozorlarda o‘smir yoshli qizlar qishki bashang 2 Yetishmovchilik darajasi 10-20 foiz. ko’ylagini yetishmasligi O‘smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini 3 150000-200000 so‘m narxi Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifatlilik 4 Davlat standartiga javob beradi. darajasi

Mahsulotlarni sotish orqali olingan foydani 5 Sarflangan mablag‘ni qoplash aylantirish yo‘li bilan.

O‘smir yoshli qizlar qishki bashang kuylagini 1.Mashina va dastgohlar hamda boshqa 6 tayyorlab chiqarish uchun qilinadigan sarflar xarajatlarga – 20500 ming so‘m quyidagicha 2. Asosiy material uchun – 563085 ming so‘m Jami – 598925 ming so‘m 85

Yuqoridagi marketing dasturiga asoslanib xom-ashyo va materiallar, hamda zarur mashina-dastgohlar uchun moliyaviy sarf biznes – rejasini tuzamiz.

5.2-jadval Moliyaviy rejasi

Talab Dastgohlarni Umumiy O‘z etiladigan preyskurant qiymati Qarz Xarajat turlari hisobidan dastgohlar narxi hisobidan (ming so‘m) soni (ming so‘m) (ming so‘m)

I. Dastgohlar uchun: 35840 35840 -

A) “Gemsy GEM 4605 D” 3 3040 9120 9120 -

B) Jack JK-910 B 4 2080 8320 8320 -

V) BAOYU BML – 500D-01 1 4800 4800 4800 -

G) Doit DT 747 1 2800 2800 2800 -

D) Dazmol (komplekt) 3 3600 10800 10800 -

II. Asosiy material uchun 563085 264160 298925

Jami 16320 598925 300000 298925

Demak, korxonaning moliyaviy rejadagi boshlang‘ich loyiha qiymati 598925 ming so‘mga teng.

Korxona o‘z imkoniyatlaridan foydalanib bir oyda 7275 dona mahsulot ishlab chiqaradi. «Master» xususiy tikuvchilik korxonasi marketing tadqiqotlariga asoslangan holda, korxona tomonidan ishlab chiqariladigan o‘smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini xarajatlar summasi va olinadigan daromadni biznes rejada quyidagicha belgilaydi.

5.3 -jadval

Korxona biznes rejasi bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish xajmi

Bir kunlik ishlab Bir oylik ishlab O‘lchov Bir yillik ishlab chiqarish Mahsulot nomi chiqarish chiqarish miqdori birligi miqdori (dona) miqdori (dona) (dona)

O‘smir yoshli qizlar dona 291 7275 87300 qishki bashang ko’ylagi

Tadbirkor gazlamalardan o‘smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini tikish uchun material, molniya, flezilin, ip va boshqalarni ishlatadi.

Ushbu xom-ashyolarni sarf xarajatlarini quyidagi jadvallarda ko‘rib o‘tamiz.

5.4-jadval

Bir dona mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan xom-ashyolarni biznes rejada ifodalanishi

Ishlab chiqariladigan Xom-ashyo nomi O‘lchov birligi Bir dona mahsulot tayyorlash mahsulot nomi uchun sarf hajmi

Material metr 2,5

O‘smir yoshli qizlar Flezilin metr 0,20 qishki bashang kuylagi Molniya dona 1

ip dona 1

5.5-jadval

Mahsulot ishlab chiqarish uchun bir oylik va bir yillik sarflanadigan xom-ashyo xarajatlari:

Bir Bir Bir Bir yillik oylik oylik yillik O‘lchov Narxi, sarf № sarf sarf sarf Xom-ashyo nomi birligi so‘m xarajat, xarajat xarajat, xarajat ming so‘m miqdori ming so‘m miqdori

1 Material metr 30000 18187,5 545625 218250 6547500

2 Flezilin metr 2000 1455 2910 17460 34920 3 Molniya dona 1000 7275 7275 87300 87300 4 Ip dona 500 1455 3637,5 87300 43650 5 Boshqa xarajat so‘m 500 7275 3637,5 87300 43650 Jami 34000 563085 6757020

Shuningdek, ishlab chiqarish jarayonida elektr energiya xarajatlari amalga oshiriladi.

Ushbu xarajatni quyidagi jadvalda ko‘rib o‘tamiz:

5.6-jadval

bir oylik sarf Kommunal xarajat O‘lchov Bir oylik sarf bir yillik sarf xarajat, № Narxi xarajat, nomi birligi xarajat miqdori ming so‘m ming so‘m

Elektr 1 kvt 191,0 3000 573 6876 energiya

Korxonada ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishda va boshqarishda jami 15 ta ishchi-xodimlar tarkibi faoliyat ko‘rsatadi. Korxona tashkiliy tuzilmasi quyidagichadir.

Rahbar

Bosh hisobchi Dizayner

Bichuvchi

Tikuvchi

Qadoqlovchi

1-rasm. Korxonaning tashkiliy tuzilmasi.

Ushbu ishlab chiqarish korxonasini korxona rahbari boshqarib, unga bosh hisobchi, dizayner, bichuvchi va tikuvchilar bo‘ysunadilar. Korxona rahbari ishlab chiqarish jarayonini uzluksizligini, ish jarayonlarini tashkil etilishi va boshqarilishini nazorat qilib boradi. Korxona dizayneri mahsulotning yangi fasonlari borasida ish olib boradi va buyurtmachilarni buyurtmasiga asosan fasonlar ishlab chiqib taklif qiladi. Bichuvchi va tikuvchilar o‘z navbatida ushbu yaratilgan fasonlar asosida bichish va tikish ishlari bilan shug‘ullanadilar. Qadoqlovchi tayyor mahsulotni o‘ramlarga joylashtiradi. Korxonada amalga oshayotgan iqtisodiy jarayonlarni hisob-kitobi bilan korxona bosh hisobchisi shug‘ullanadi. Har bir ishchi xodim kasb doirasidan kelib chiqib o‘z oylik maoshiga egadir. Buni quyidagi jadval yordamida yoritib o‘tamiz.

5.7-jadval

Korxonaning shtat jadvali va oylik maoshi

Mehnatga haq № Lavozimi Shtat birligi Jami (so‘m) to‘lash usuli

1 Rahbar 1 Vaqtbay 800000

2 Dizayner-bichuvchi 1 Ishbay 1dona = 1500 3 Tikuvchi 9 Ishbay x 7275 = 10912500 4 Dazmollovchi 3 Ishbay

5 Bosh hisobchi 1 Vaqtbay 700000

Jami 15 12412500

Korxona xodimlarining jami bir oylik maoshlari 12412,5 ming so‘mga teng bo‘lib, bu bir yilda 148950 ming so‘mga teng bo‘ladi. Korxona samaradorligini hisoblashimizda, uning yalpi tushum miqdori ham hisoblanishi lozim. Quyidagi jadval yordamida bu ko‘rsatkichlarni hisoblab topamiz.

«Master» xususiy tikuvchilik korxonasi bozor holatini tadqiq qilgan holda, o‘z faoliyati doirasida ishlab chiqargan mahsulotlarini bahosini belgilaydi, bir oylik va bir yillik sotuv tushumi miqdorini ishlab chiqdi. Buni biznes reja bo‘yicha quyidagi jadval yordamida yoritib o‘tamiz.

5.8-jadval

Ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish xajmi

Bir oyda Bir yilda Sotish Bir oylik Bir yillik O‘lchov tayyorlangan tayyorlangan № Mahsulot nomi narxi, tushum, tushum, birligi mahsulot mahsulot so‘m ming so‘m ming so‘m miqdori, dona miqdori, dona

O‘smir yoshli qizlar qishki 1 dona 100000 7275 727500 87300 8730000 bashang ko’ylagi

Korxona tomonidan ishlab chiqarilayotgan o‘smir yoshli qizlar qishki bashang kuylagini bozor narxi yuqorida ta’kidlaganimizdek 150000-200000 so‘m bo‘lib, uni korxona 100000 so‘mdan bozorga olib chiqib sotishni rejalashtirmoqda. Korxona tomonidan ishlab chiqarilgan o‘smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini 100000 so‘mdan sotish natijasida bir oyda 727500 ming so‘m, bir yilda esa 8730000 ming so‘m tushum shakllanadi. «Master» xususiy tikuvchilik korxonasi tomonidan ishlab chiqarilgan o‘smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagidan tushgan tushumdan qilingan barcha sarf-xarajatlar chegirib tashlanganda korxonaning yalpi foydasi qoladi. Bu iqtisodiy ko‘rsatkichlarni biznes-reja bo‘yicha belgilangan natijalarini quyidagi jadval yordamida yoritamiz.

5.9-jadval «Master» xususiy tikuvchilik korxonasi iqtisodiy ko‘rsatkichi

№ Xarajat nomi bir oyda, ming so‘m bir yilda, ming so‘m

Xom ashyo 563085 6757020 Ish haqi 12412,5 148950

Ijtimoiy to‘lov, 15 % 1861,9 22342,5 Elektr energiya xarajatlari 573 6876

Transport xarajatlari 200 2400 Boshqa xarajatlar (ijara, suv, konstovar va 500 6 000 boshqalar) I Ishlab chiqarish tannarxi 578632,4 6943588,5 II Ishlab chiqarishdan tushgan tushum 727500 8730000 III Faoliyatdan ko‘rilgan foyda 148867,6 1786411,5

«Master» xususiy tikuvchilik korxonasining o‘smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagi tikishdan ko‘radigan moliyaviy natijalarini quyidagi jadval yordamida ko‘rib o‘tamiz.

5.10- jadval

«Master» xususiy tikuvchilik korxonasi moliyaviy natijalarining biznes reja ko‘rsatkichlari

№ Ko‘rsatkichlar 1 yilda (ming so‘m) 1 Mahsulot sotishdan yalpi tushum 8730000 2 Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi 6943588,5

3 Mahsulot sotishdan yalpi foyda 1786411,5 4 Boshqa xarajatlar (texnika qoplash va favqulotda 20000 vaziyatlar) 5 Foydadan soliq to‘langunga qadar foyda 1766411,5 6 Foydadan soliq, 5 % 88320,6 7 Kredit qaytarilishi (18 % lik) 120000 8 Korxona ixtiyorida qolgan sof foyda 1558090,9 9 Korxonani ishlab chiqarish rentabelligi, % 22,4 10 Mahsulot sotish rentabelligi, % 20,5

Sotish rentabelligi

R= (SYAF/STT)*100 % = (1786411,5/8730000) * 100 % = 20,5 %

Ishlab chiqarish rentabelligi

R= (SF/ICHX)*100 %= (1558090,9/6943588,5)*100 % = 22,4 %

Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, «Master» korxonasi bir yilda 1558090,9 ming so‘m miqdorida foydaga ega bo‘lmoqda. Korxona ishlab chiqarish rentabelligi 22,4 % ga, mahsulot sotish rentabelligi 20,5 %ga teng bo‘ladi.

Demak, «Master» xususiy tikuvchilik korxonasini tashkil qilish va unda o‘smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini ishlab chiqarish o‘z samarasini beradi.

VI. Mehnat muxofazasi qismi 6.1. O’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini ishlab chiqarishda texnika xavfsizligi talablari Korxonada xavfsizlik texnikasi – bu baxtsiz hodisalardan ogohlantirish, xavfsiz mexnat sharoitlarini yaratish, ishchilarni xavfsiz ish usullariga o’qitish bilan bog’liq bo’lgan tadbirlar majmuasidir. Tikuvchilik tsexlarida qo`lga igna kirib ketishi, qo`lni nimadir kesib olishi, mashinalarning kiyim yoki sochni o`rab ketishi, dazmol yoki presslarda biron joy kuyib qolishi, tugma yoki igna parchalari o`chib yuzga tegishi natijasida ishlovchilar jarohatlanib qolishi mumkin. Xavfsizlik texnikasi qoidalari noxushlik va baxtsiz hodisalarning oldini olishga xizmat qiladi. Qo`l va mashina operasiyalarida ishlovchilar quyidagi qoidalarga rioya qilishlari lozim: 1. Ish bajayotganda ziyrak bo`lish kerak. 2. Mashina, asbob va moslamalarning ishga yaroqligini tekshirib turish lozim. 3. Simlarga ip, latta, simchalar osmaslik kerak. 4. Tugma qadash mashinasida ishlaganda saqlash ekranidan foydalanish zarur. 5. Elektr dvigatelni o`chirmasdan mashinaga moy surtish, uni tozalash, mashina shkiviga tasma kiydirish man etiladi. 6. O`z ish o`rnini toza tutish lozim. Asboblar sochilib yotmasligi, qaychi va iplar mashinaning aylanayotgan qismlari yoniga qo`yilmasligi kerak. 7. Ish o`rinlari orasidagi yo`lni to`smaslik lozim. 8. Elektr dazmolda ish boshlashdan oldin shnur izolyatsiyasini tekshirish lozim. 9. Dazmolning, rubilnikning, shtepsel rozetkasining, vilkaning tok o`tqazuvchi qismlariga qo`l tekqizmaslik kerak. 10. Ishlayotganda shnur dazmolga tegib turmasligi kerak. 11. Pressda ishlashda uning ishga yaroqligini, to`siq borligini, korpusning erga ulanganligini, elektr qismida izolyatsiya borligini tekshirish kerak. Buzuq pressda ishlash man etiladi.

12. Qo`lni press yostiqlari orasida qolishidan ehtiyot bo`lish lozim. 13. Ishlayotgan pressni nazoratsiz qoldirish mumkin emas. 14. Buyumni namlayotganda suvni elektr apparatlarga va termorostlagichga tushirmaslik kerak. 15. Ish tugagach pressni to`xtatib, ish o`rnini yig`ishtirish kerak. Odatda ishlab chiqarishda baxtsiz xodisalarning asosiy sabablari ishchilarning zarur malakalarini yetarli o’zgartirmaganliklari, asbob va uskunalar bilan ishlashda malakalari yetarli emasligi va xavfsizlik texnikasi yo’riqnomalariga yetarli rioya qilmasliklaridir. Ishlab chiqarish uskunalarini boshqarishga tibbiy ko’rikdan o’tgan va o’z kasbi hajmida xavfsizlik texnikasi qoidalarini biladiganlar qo’yiladi. Uskunada ustki kiyimda, sharf galustik taqqan xolda keng, uzun, va tor tugmalari taqilmagan ish kiyimlarida, sochlari durracha ostiga yashirilmagan holda ishlash taqiqlanadi. Ishni boshlashdan avval uskunaning harakatdagi qismlari to’siqlar bilan taminlanganligi, qopqoq va eshiklari blokrovkalovchi moslamalar bilan ta’minlanganligi va elektr simlarning ishonchli ixotalanganligi sinchiklab tekshirib chiqilishi kerak. Agar mashinada ish o’tirib bajarilsa, o’rindiqlarning va oyoq osti tagliklarining xolatlari qulay bo’lishiga etibor berish kerak. Uskunalarni boshqarish uncha kata kuch talab qilmasligi kerak. Belgilangan me’yorlarga binoan boshqaruv tugmalarini bosish va turli elektr asboblari dastaklarini burash 2-3 N dan ortiq kuch talab qilmasligi kerak. Muntazam ishlatiladigan richaglar, shturval va mahoviklar 40-N dan kam bo’lmagan kuch bilan ishga tushirilishi kerak. Tepkilarni bosish uchun turib ishlaganda 35-N dan va o’tirib ishlagan 27-N dan oshmagan kuch talab qilinadi. Uskunani tozalash, moylash va qayishlarini kiygizi faqatgina elektr divigateli o’chirilgan holdagina bajarilishi mumkin. Moylangan latalarning ish joylariga yoki duch kelgan joylarga tashlab ketishi mumkin emas. Ularni metaldan yasalgan, qopqoqli maxsus yashiqlarda yig’ish kerak.

Uskunada qandaydir nosozlik sezilishi bilan ustaga habar berish kerak.Nosoz uskunada ishlash taqiqlanadi.

Uskuna uzoqlashkanda uning elektr dvigatelni o’chirish esdan chiqmasligi kerak. Tsexdagi barcha ishlar yong’in havfsizligi bo’yicha yo’riqnoma o’tgan bo’lishlari va yong’in boshlangan hollarda o’z vazifalarini bilishlari kerak [22]. Bichish mashinasida ishlaganda va qo’lda bichilganda xavfsizlik texnikasi Ko’chma bichish mashinalarining tok uzatuvchi shnurlari yaxshi ihotalangan bo’lishi kerak. Agar unda ochiq joylari bo’lsa undan foydalanib bo’lmaydi. Simlarning birida uzilish ro’y bersa to’kni avtomatik uzib qo’yuvchi moslama ko’zda tutiladi. Xavfsiz mexnat sharoitlarini ta’minlash maqsadidauskuna elektr dvigatelini chulg’amlari ixotasining qarshiligi kamida bir oyda bir marta o’lchab turilish kerak. To’shamaning qalinligi ortishi bilan zichlovchi panjaning xam holati o’zgartirilishi kerak, bu ishlovchi qo’lining jaroxatlanishidan saqlaydi. To’qimachilik materiallarining bichishning muxim mashinalari mahalliy aspiratsiya sistemalari bilan ta’minlanishi kerak. Ular ish stoli ostida yig’ilgan changlarni so’rib ketadi va yong’ining oldini oladi. Shuning uchun tasmali pichoqni charxlash doiralari qobiq bilan zichlab berkitish kerak. Qopiqning ichki devorlari asbest bilan qoplnadi, bu uchqunni o’chishiga sabab bo’ladi. Har smenada kamida bir marta tasmali bichish uskunasi tolali va abraziv changlardan tozalab turish kerak. Bunda stol osti, charxlash mexanizimi zonasi yuqorigi taranglovchi yo’naltiruvchi shikivlarga etibor berish kerak. Ishning xavfsizligini ta’minlash maqsadida tormiz moslamasi va elektromagnit tasma ushlagich o’rnatilgan. Tasma ushlagich tasma uzilgan hollarda uning chiqib ketib atrofdagilarni muxofaza qilsa, mikroto’xtatgich va tormizlovchi moslama elektr divigatelini o’chirish va shikivlarini to’xtatish vazifasini bajaradi. Magnit tasma ushlagichlar ishlagandan keyin avtomatik o’chirgichning ,,To’xtatish” tugmasini bosib (RL-5 mashinasida) uskunani toksizlantirish kerak.

Qo’lni kesib olishni oldini olish maqsadida tasmali pichoq oldida maxsus qisqichlar o’rnatiladi. Ish vaqtida ogohlantiruvchi qisqichlar gazlama to’shama yuzasiga yaqin yoki lekalaga yaqin turishi kerak. Gazlama to’shami qalinligi o’zgarishi bilan ogohlantiruvchi qisqichlar holati ham o’zgartiriladi. Yedirilib eni 5-6 mm ga yetib qolingan tasmali pichoqlardan foydalanib bo’lmaydi. Tez xarakatlanuvchi tasmali pichoq ishlovchiga katta xavf tug’dirgani uchun Tasmali pichoqni almashtirish va mexanizm holatlarini o’zgartirish uchun yechiluvchi to’siqlar ko’zda tutilgan. Yangi tasmali pichoqlarni charxlash bichuv sehidan alohida havo so’ruvchi ventilyator bilan taminlangan maxsus xonalarda bajariladi. Pichoqlarni qo’lda charxlash vaqtida qo’lni kesib olishdan extiyot bo’lish kerak. Ish holatlaridan boshqa vaqtlarda pichoqlarning tig’iga g’ilof kiygizib qo’yiladi. Pichoqlarni jilvirlash dastgohlarida charxlaganda himoya ko’zoynaklari taqib ishlash kerak. Pichoqni jilvirlash doirasiga havfsiz uzatish uchun mahsus taglik qo’yiladi. Uning holatini hohlagan yaqinlikda o’rnatish imkoni bo’lishi kerak. Taglik qirrasi bilan jilvirlash doirasining ish yuzasi orasidagi tirqish pichoq qalinligining yarmidan kam bo’lishi kerak. Taglik shunday o’rnatilgan bo’lishi kerakki, charxlanayotgan mahsulot jilvirlash doirasi bilan uning markazidan o’tgan gorizantal tekislikda yoki undan 10-mm gacha bo’lgan tepada uchrashsin. Taglik holati har bir o’zgartirishdan keyin ishonchli maxkamlanadi. Tikuv mashinalarida ishlaganda xavfsizlik texnikasi Boshqa uskunalardagi kabi bu uskunada ishlaganda ham ish joyi saramjon bo’lishi, ortiqcha va keraksiz narsalarning bo’lmasligi, mahsulot va chiqindilar bilan to’ldirib tashlanmasligi kerak. Ish boshlashdan avval yurgizuvchi qismlarning va elektr simlarining sozligini tekshirish kerak. Buning uchun odatda mashinaga o’tirishdan oldin uning korpusiga qo’lning orqasi bilan yengil tegib qo’yish kerak. Agar tok urayotganini sezilsa darxol ustaga xabar berish kerak. Meyoriy talablarda ko’rsatilmagan igna va ishlardan foydalanish mumkin emas. Uskunani tozalash, ignani almashtirish va xolatini o’zgartirish ishlari faqat elektr dvigateli o’chirilgan holatdagina bajariladi. 96

Uskuna ishonchli yerlarga ulangan bo’lishi , elektr hafidan holi bo’lishi kerak. Agar uning ishida biror nosozlik sezilsa, elektr divigateli qizisa, shovqin bilan ishlasa va shunga o’xshash hollarda darxol ishni to’xtatib, ustaga xabar berishi kerak. Ish vaqtida boshqa narsalarga alaxsish, gaplashish diqqatni chalg’itib, jarohatga olib kelishi mumkin. Uskunada ishlaganda, ishchi o’z kiyimiga xam e’tibor berishi , uning osilib turgan qismlari bo’lmasligi kerak. Sochlari durracha bilan turmaklangan bo’lishi kerak. Ish joyi yetarli yoritilmagan bo’lsa, ustaga xabar berish kerak. Uskunadan uzoqlashishdan avval, albatta to’xtatish va chiroqni o’chirish kerak. Uni to’liq to’xtatish va chiroqni o’chirish kerak. Uni to’liq to’xtatishni kutish kerak. Qo’l biln to’xtatish mumkin emas[23].

Tikuvchilik korxonasida xavfsizlik texnikasi bo’yicha yo’riqnomalar tizimi Korxonalarda ishchi va xizmatchilar ishining xavfsizlik darajasi, shuningdek, xizmat malakasi ishining staji, lavozimidan qat’iy nazar ishga qabul qilinganda belgilangan muddatlarda texnika xavfsizligi bo’uicha yo’riqnomalar bilan tanishtirilishi shart. Yo’riqlantiruvchi ikki: kirish va ish joyidagi turlardan tashkil topadi. Kirish : yo’riqlantiruvchi texnika xavsizligi, yong’in xavfsiligi va tibbiyot xizmat hodimlari tomonidan o'tkaziladi. Unda yangi ishga kirayotgan ishchini mazkur korhonaning ichki tartib-qoidalari, shu jaroyoning o’ziga hos zararli xususiyatlari, texnika havfsizligi meyorlarini bajarish shahsiy himoya vositalaridan foydalanish va bahtsiz hodisa ro’y berganda birinchi yordam ko’rsatish usullari bilan tanishtiriladi. Ish joyidagi yo’riqlantiruv seh boshlig’i yoki navbatchi boshliq ishtirokida usta yoki sardor tomonidan o’tkaziladi.Bunda ishchi bajaradigan vazifasi, ish joyi texnika xavfsizligi yo’rig’i bilan tanishadi. Yo’riqlantiruvdan o’tgan ishchi 1o-kun ichida tajribali ishchi nazoratida ish o’rganadi. Ishlash bilimi komisiya tomonidan qoniqarli deb baholangan ishchi mustaqil ishga qo’yiladi. O’tkazilga barcha yo’riqlantiruv maxsus jurnal va ishchining shaxsiy varaqasiga yozib qo’yiladi.

Korhonadagi barcha ishchilar uchun olti oyda kamida bir marotaba ish joyidagi yo’riqlantiruv qaytarib turiladi. Texnologik jaroyon o’zgarganda, korhonaga yangi mashina va agregatlar o’rnatilganda , tsexda zaharlanish va bahtsiz hodisalar tufayli shikastlanuvchilar ko’paysa, unda rejadan tashqa bo’yichri yo’riqlantiruv o’tkaziladi. O’ta xavfli ishlarda ishlaydigan ishchilar xavfsiz ishlash usullari bo’yicha mahsus o’qitiladi. Bularga bosim ostida ishlaydigan idish, va apparatlar, gazda ishlaydigan mashina va apparatlar, elektr uskunalarda ishlaydigan ishchilar kiradi. Bunday ishlarga ishchilarni qo’yishdan oldin ularning bilimi sinab ko’riladi va ularga beriladi. Unda ishni boshlash va tugatish vaqti , ishni boshlashdan oldin tayyorgarlik ko’rish tadbirlari yozib qo’yilga bo’ladi. Sanoat korxonalariga mexnatni muhofaza qilish masalalari bo’yicha o’qitish va targibot qilish maqsadida texnika havfsizligi xonalari tashkil etiladi. Unda texnika havfsizligiga oid qo’llanmalar, maxsus adabiyotlar, zamonaviy shahsiy himoyalanish va umumiy vositalari bo’lishi zarur. Bunday xonalar umumiy yo’riqlantiruv o’tkazishda foydalaniladi[24].

Texnologik jarayonlarning xavfsizligi, mashina va apparatlarning xavfsiz ishlashini ta'minlash

Yengil sanoat ishlab chiqarishda xavfsizlikka ilmiy jihatdan har tomonlama chuqur o’rganilgan yangi texnologik jarayonlarni havfsiz shart sharoitlari ifodalangan loyiha qarorlarini to’g’ri tadbiq qilish va amalga oshirish bilan yondoshiladi. Bu vaqtda, albatta jarayonning bajarilishida havfli holat vaziyatga olib keladigan omillar hisobga olinadi. Texnologik jarayonlarning xavfsizligini taminlashda ishlab chiqarish turini tanlash, hom ashyo va materiallarni agregat holati jarayonning fizik-kimyoviy shartlari, jarayonnig davri, uskunalarni yig’ish va sozlash, isitish va sovitish turlari, tehnologik reglamentga rioya qilish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish muhim ahamyatga egadir. Shuningdek jarayonning havfsizligini ta’minlashda ishchilarni kasb bo’yicha tanlash va ularni o’qitish shaxsiy muhofaza vositalarini qo’llash

98 zarur. Tehnologik jarayonlar atrof muhitga havf tug’dirmaydigan, yong’in va portlashga nisbatan havfsiz bo’lishi kerak. Texnologik jarayonlarni havfsizligini taminlash uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish kerak: -salomatlik uchun zararli bo’lgan jarayonlarni almashtirish -zararli, yonadigan, portlaydigan moddalarni havfsiz turiga almashtirish. -zararli va havfli vaziyat mavjud bo’lgan tehnologik jarayonlar, mehanizatsilash, uzoqdan bosharish usullarini qo’llash -uskuna jihozlar ishiqligini ta’minlash -ishchilarni himoyalash, uskunalarni to’xtatish maqsadida tekshirish va boshqarish tizimlarini qo’llash -ishlab chiqarishning havfli va zararli holati haqida o’z vaqtida ma’lumot olish -havfli, zararli bo’lgan ishlab chiqarish chiqindilarni yo’qotish zararsizlantirish -ishchilarni himoya vositalaridan foydalanishlari -bir hil va charchashga olib keladigan mehnatda dam olish. Har qanday ishlab chiqarish korhonasining asosini oldidan ishlab chiqilgan , amalda sinab ko’rilgan texnalogik jaroyon tashkil qiladi. Texnologik jaroyon normal holatni ushlab turadigan parametrlar bilan aniqlanadi. Texnologik parametrlar deb o’lchanadigan miqdor , moddaning holati, uning reaksion qobilyatini aniqlashga aytiladi. Hozirgi zamon texnologik jarayonlari ancha murakkabdir. Sanoatda uzlukli texnlogik jaroyonlarni uzluksizga o’tkazish zamon talabi hisoblanadi. Tenologik jaroyonni aftomatlashtirish – bu aftomatik tekshirish, boshqarish , ximoyalash, to’siqlash, rejimga solish va signalizatsiyadir. Malumki, belgilangan texnologik parametrlar-idishdagi maxsulotning satxi, xororati, bosimi, konsentratsiyasi va aralashma nisbatining o’zgarishi ishlab chiqarishda yong’in, portlash va avariyalarga olib kelishi mumkin. To’qimachilik va tikuvchilik sanoatida texnologik jarayonlarning jadallashishi, mashina qismlarining ish tezliklari, mashina va dastgohlarning ish unumdorligining oshishi, ularning xavfsizligini oshishini ham taqozo qiladi.

Mashina va dastgohlarning xavfsizligini ta'minlash ularni loyihalash jarayonidan boshlab amalga oshiriladi. Birorta yangi mashina yoki dastgoh xavfsizligi ta'minlanmagan bo’lsa, foydalanishga ruxsat berilmaydi. Amaldagi davlat standarti uskunalarning xavfsizlik ish printsipi, konstruktsiyasining xavfsiz sxemasini tanlash, ularning konstruktsiyasida mexanizatsiya, avtomatlashtirish, masofadan (distantsion) boshqarish vositalarini qo’llash, ergonomik talablarni bajarish, xavfsizlik texnikasi va yo’lininga qarshi tadbirlar, ularni o’rnatish, foydalanish, sozlash, saqlash va transportirovkalash texnik hujjatlarga kiritilishini talab qiladi. Mashina va dastgohlar kerakli himoyalovchi va saqlovchi moslamalar bilan ta'minlanishi kerak. Bular quyidagilarga bo’linadi: - to’suvchi moslamalar. Bular mashina va uskunalarning xarakatidagi yoki xavfli mexanizm qismlarini kishining behosdan tegib ketishidan to’sadi. Bunga qayishli uzatish, shesternyalar, elektr toki ostidagi qismlar kiradi; - blokirovka qiluvchi moslamalar. Bularda to’sqich elektrodvigatel bilan zanjir orqali birlashtirilgan bo’lib, to’sqich ochilgan vaqtda mashina to’xtaydi; - tormozlovchi moslamalar . Mashina o’chirilgandan so'ng uning tezda to’xtashi xavfsizlik jihatidan katta ahamiyatga ega; - signal beruvchi moslamalar. Mashina va dastgohlarda ishlash jarayonida xavf tug’ilganda tovushli yoki yorug’lik signallari beriladi; - ishchilarga xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari ta'sirini kamaytiruvchi yoki oldini oluvchi himoya vositalari. Ishlab chiqarishda jarohatlanish xodisalari quyidagi omillar mavjud bo’lganda bo’lishi mumkin: elektr toki, mashina va dastgohlarning xarakatlanuvchi qismlari, qayishlar, barabanlar, shkivlar, tishli ish shesternyalari va boshqalar, issiq yuzalar, mato tukini kuydirish mashinasi, zararli kimyoviy moddalar, matolarni pardozlashda ishlatiladigan kislota, ishqor va boshqa o’yuvchi moddalarning behosdan tushib ketishi, yuqoridagi ish joylarida to’siqsiz ishlash va boshqalar kiradi[23]. 100

VII. Yakuniy qism

7.1. Umumiy xulosa va takliflar

Rеspublikаmizdаgi kichik tikuvchilik kоrхоnаlаri, qo`shmа kоrхоnаlаr vа yakkа buyurtmа tikish kоrхоnаlаri ishlаb chiqаrаdigаn mаhsulоtlаr аhоlining kiyimgа bo`lgаn ehtiyojini qоndirishgа хizmаt qilаdi. Shuning uchun оliy o`quv yurtlаridа tаlаbа-yoshlаrni tikuvchilik kоrхоnаlаridа хizmаt qilishgа tаyyorlаsh ishlаrigа hаmdа tа`lim muаssаsаlаridа оlgаn mutахаssisligi bo`yichа bilim bеrа

оlаdigаn mаlаkаli kаdrlаr tаyyorlаshgа e`tibоr qаrаtilmоqdа. Kafedra tomonidan fanidan menga “O’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagi konstruktsiyasini qurish, modellashtirish va texnologik jarayonini loyihalash” mavzusida bitiruv malaka ishini bajarish bo’yicha topshiriq berilgan edi. Bitiruv malaka ishini bajarish uchun mavzuga doir ma'lumotlar, adabiyotlar va internet yangiliklarini o’rganib tahlil qildim. Diplom ishining kirish qismida hozirgi kunda yengil sanoat tarmog’ida erishilayotgan yutuqlar, shu sohani rivojlantirish uchun amalga oshirilayotgan ishlar va ishlab chiqarishda zamonaviy texnologiyalarni qo’llash to’g’risida ma’lumot berdim. Tanlangan modelni loyihalash qismida hozirgi zamonaviy moda yo’nalishini e’tiborga olib, eskiz modellarni ishlab chiqdim va o’xshash modellarni tanlab ularga tasnif berdim. So’ngra tanlangan model optimal varianti loyiha chizmasini ishlab chiqish uchun konstruksiyalash metodikasini tanlab oldim. Dastlab standart jussa o’lchamlari va qo’shimchalarni kiritdim. Baza asos konstruksiya chizmalari (M 1:4) hisobi va modellashtirish amaliy ishlarini bajardim. Ishchi andaza chizmalari va uning spesifikasiyasini kiritdim. Texnologik jarayonlarni loyihalash bo’limida tikish usulini tanlashdan оldin birinchi navbatda tanlangan kiyim mоdeliga muvоfiq ishlab chiqarishda qo`llanilayotgan tikish usuli hamda hоzirgi kunda ishlab chiqarish оqimlarda va adabiyotlarda tavsiya qilingan ilg`оr usullarni o`rganib chiqdim. Tanlangan mоdelni texnоlоgik tikish tartibini sinchikоvlik bilan qilingan tahlil asоsida

101 mоdelga mexnat sarfini kamaytirish va buyumning sifatini yaxshilash maqsadida asbоb-uskuna hamda tikish usuli tanladim. Buyum tikish texnоlоgik tartibini tuzganimdan so’ng ishlab chiqarish oqim shakllarini va turlarini tanlab, oqim parametrlarini hisobladim. Ishni bajarish davomida ishlab chiqarish oqimini texnologik sxemasini tuzdim va ishlab chiqarish oqimini texnologik sxemasini analitik va garfik usullarda tahlil qildim. Bitiruv malaka ishida ishlab chiqilgan loyihaning iqtisodiy samaradorligini hisoblash uchun o‘smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini ishlab chiqarish biznes rejasini tuzdim. Tashkil etiladigan korxona bir yilda 1558090,9 ming so‘m miqdorida foydaga ega bo‘lmoqda. Korxona ishlab chiqarish rentabelligi 22,4 % ga, mahsulot sotish rentabelligi 20,5 %ga teng bo‘ladi. Ishlab chiqarishda mehnat muhofazasini tashkil etish muhim vazifa hisoblanadi. Ushbu bo’limda o’smir yoshli qizlar qishki bashang ko’ylagini ishlab chiqarishda texnika xavfsizligi talablari va uni amalga oshirish choralari haqida ma’lumot berdim. Bitiruv malaka ishini bajarishada 24 ta jadval, 16 ta rasm va chizmalardan foydalandim hamda berilgan barcha topshiriqlarni qo’yilgan talablar asosida to’liq bajarishga erishdim.

102

7.2 Foydanilgan adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2017- yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. 2017 yil 14- yanvar. 2. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 21 dekabrdagi "2017-2019 yillarda toʻqimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari dasturi toʻgʻrisida"gi qarori 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 noyabrdagi “2016- 2019 yillarda Namangan viloyati sanoati salohiyatini rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi PQ-2439 sonli Qarori. 4. M.Jabbоrоva. “Tikuvchilik texnоlоgiyasi” T., “O`qituvchi” 1989 yil. 5. O’zbekiston milliy enspiklopediyasi. 1-jild. Toshkent, 2000-yil 6. M.Sh. Jabborova. Тikuvchilik texnologiyasi. Тoshkent. «O‘zbekiston» 1994 7. Abdullaeva Q.M., Tikuvchilik buyumlarini loyihalash va modellashtirish asoslari. T.: 2006 8. X.H.Komilova, N.K.Hamroyeva. “Тikuv buyumlarini konstruksiyalash”. Тoshkent. “Cho’lpon” . 2011 yil 9. N.G.Abbasova., T.A.Ochilov. “Gazlamashunoslik”. T.: 2010 10. E.P.Maltsova. “Tikuvchilik materialshunosligi”. T.: “O’qituvchi”. 1986 11. Методика конструирования женской и мужской верхней одежди ЦНИИШП. М., 1980 г. 12. Komilova. X.X. "Tikuv buyumlarini konstruktsiyalash". T:. -2003 y 13. Дунаевская Т.Н., Коблякова Е.Б., Ивлева Г.С. Размерная типология населения с основами анатомии и морфологии человека. М., 1980 г. 14. Yanchevskaya. Y.A. "Ayollar ust kiyimini konstruktsiyalash". T:. -1998 y. 15. «Tikuvchilik ishlab chiqarish» yo’nalishi bo’yicha o’quv qo’llanmasi (1,2,3,4 kitoblar) Toshkent. 2004 16. X.X.Samarxоdjaev. “Tikuv kоrxоnalar uskunalari” T., O`qituvchi, 2001 103

17. Majidova Sh.G. “Texnologik jarayonlarni loyihalash” Ma’ruza matni. T.: 2011 18. П.П.Кокеткин. “Одежда: технология-техника; процессы-качества”. М.: МГУДТ, 2001г 19. Abdukarimov I.T., Pardaev M.Q. Isroilov B.I. Korxonaning iqtisodiy salohiyati tahlili. –T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”. 2003. 20. Ortiqov A. “Sanoat iqtisodiyoti”. (darslik). –T.: TDIU. 2004. 21. Pardaev Q., Abdukarimov I. Iqtisodiy tahlil. –T.: “Mehnat”, 2004. 56-b. 22. Ермолаев В.А, Кравец В.А., Свищев Г.А Охрана труда в легкой промышленности. М 1985 23. A.Qudratov. T.Ganiyev Mehnat muhofazasi. Т. 2002 24. O’.Yo’ldoshev., U.Usmonov., O.Qudratov. Mehnatni muhofaza qilish. Toshkent. “Mehnat” 2001

7.3. Mavzuga oid internet saytlari www.UzA.uz www.textileworld.com www.fashion.about.com www.style.com www.moda.ru www.t-stile.info www.modanews.ru www.legprominfo.ru. www.sewnews.com www.slideshare.net www.outfittrends.com www.pinterest.com www.textile-info.com

104