Heerenveenin ontwikkelin >g PRACTISCHE ONDERZOEKINGEN OP SOCIAAL-ECONOMISCH EN PLANOLOGISCH GEBIED

Onder redactie van Prof. Dr E. W. HOFSTEE en Prof. Dr Sj. GROENMAN Hoogleraren te Wageningen en te Utrecht/Amsterdam

A: Sociaal-economische onderzoekingen van deNoordelijke Economisch- Technologische Organisatie. i. Prof. Dr E. W. Hofstee SOCIAAL-ECONOMISCHE PROBLEMEN DER GRONINGER VEEN­ KOLONIËN 2. Prof. Dr E. W. Hofstee BESCHOUWINGEN OVER DE ECONOMISCHE STRUCTUUR VAN DE STAD GRONINGEN EN HAAR TOEKOMSTIGE INDUSTRIËLE ONTWIKKELING 3. W. O. F. Wittebol ONDERZOEK NAAR DE TOEKOMSTIGE MOGELIJKHEDEN VAN DE GEMEENTE WINSCHOTEN 4. P. A. Wolters, econ. drs DE SOCIAAL-ECONOMISCHE STRUCTUUR VAN DE GEMEENTE NIEUWE PEKELA B: Sociaal-economische onderzoekingen van het Economisch-Tcchnologisch Instituut Overijssel. 2. Prof. Dr Sj. Groenman DE BESTAANSBRONNEN DER GEMEENTE RENKUM C: Onderzoekingen van het Landbouw-Economisch Instituut te 's-Gravenhage. 1. Dr E. van de Wiel en W. Le M air, ec. drs DE PRACTIJK VAN DE NIEUWE LANDBOUWPOLITIEK 2*. HET KLEINE-BOERENVRAAGSTUK OP DE ZANDGRONDEN Een economisch-sociografisch onderzoek o.l.v. Ir A. Maris, C. D. Scheer, ec. drs en Dr M. A. J. Visser D: Publicaties van deAfdeling Sociale en Economische Geographie van de Landbouw­ hogeschool te Wageningen. 1. Dr Ir C. Rietsema AGRARISCHE BEDRIJFSVORMEN IN HOLLANDS NOORDER­ KWARTIER met een voorwoord van Prof. Dr E. W. Hofstee 2. J. H. Athmer HET DROSTAMBT ELTEN Resultaten van een onderzoek ingesteld op verzoek van de Landdrost Dr A. Blaauboer, met een voorwoord van Prof. Dr E. W. Hofstee 3. Dr Ir J. Doorenbos OPHEUSDEN ALS BOOMTEELTCENTRUM 4. Ir A. J. Louwes HET TUINBOUWCENTRUM HUISSEN EN ZIJN TOEKOMSTIGE ONTPLOOIING E: Publicaties van de Provinciale Planologische Dienst voor Zeeland. 1. STREEKPLAN WALCHEREN Sociaal-economisch vooronderzoek Rapporteur: Chr. van Paassen, soc. geogr. drs. F: Publicaties van diverse commissies. 1. VERKEERSVERBINDINGEN GRONINGEN—DRENTHE—TWENTE (Tekst en Tekeningen). G: Publicaties van het Economisch-Tcchnologisch Instituut voor Friesland. 1. HEERENVEEN IN ONTWIKKELING. Z: Publicaties van instellingen van uiteenlopende aard. 1. Dr J'.Linthorst H'oman EUROPESE LANDBOUWPOLITIEK Rapport aan de Europese Beweging * Op boehformaat HEERENVEEN IN ONTWIKKELING

EEN 800IÂAL-E00N0MI80H ONDEBZOEE DOOB HET EGON0MISCH-TE0HN0L0GISCH INSTITUUT VOOB FBIESLAND TE LEEUWABDEN

SAMENSTELLEKS: DRS A. KOOIKER EN T. MARSEILLE

(0 S2"- EIJSiIOTHEaK. -ç-i

%m\^

&1%

ASSEN- MCMLI V

VAN GORCUM & COMP.N .V .-G .A .HA K & DR H.J .PRAKK E lyao

aldus ontstond een plaats, die evenals de Heren- bedrijven (goud- en zilver verwerkende am­ sloot in zijn naam nog aan genoemde compag­ bachten, textiel, kleding e.d.) en in mindere nons herinnert.2 Het vervoer van de turf vond mate wat men thans primaire vestigingen zou plaats langs de Herensloot - in 1552 gegraven noemen. Dit bracht opzij n beurt langzamerhand vanuit het Brandemeer naar het Monnikenrak weer speciale vestigingen mee, bv. op admini­ bij Akkrum - en de Sohoterlandse Compagnons­ stratief en cultureel gebied, zodat, ondanks het vaart. Waar bovendien nog een landweg deze feit dat door de veengebieden, die oorspronkelijk kanalen kruiste, was dit punt uiteraard zeer in sterke mate de verbindingen met andere geschikt alsnederzetting , alsmede omva n hieruit streken belemmerden, de verzorgende functie de steeds verder voortgaande verveningen te t.o.v. een wijde omgeving niet eens zo sterk was „bedienen". Allengs groeide dit dorp uit totdat ontwikkeld, Heerenveen in ander opzicht toch het de vorm kreeg zoals we die nu van dit een zekere centrale plaats begon in te nemen. streekcentrum in Zuidoost Friesland kennen. De Hierbij past geheel een zekere passieve of nega­ verveningen aan de geleidelijk verder doorge­ tieve instelling ten opzichte van nijverheids- en trokken Sohoterlandse Compagnonsvaart langs ambachtsbedrijven, uitbreiding en aantrekking, de grenzen van Schoterland en Opsterland deden faciliteiten, e.d., kortom het klimaat voor deze een flinke trek van arbeiders naar deze streek bedrijven. Hiermede wil geenszins gezegd zijn, ontstaan, zodat hier verschillende veenkoloniale dat de toenmalige bestuurders zich met hand nederzettingen ontstonden. We noemen hier bv. en tand tegen elke vorm van nijverheid ver­ Beneden-Knijpe, Boven-Knijpe (vroeger Oud­ zetten - het bestaan van een flink aantal ook en Nieuw Brongerga), Bontebok, Oudehornster- grotere bedrijven is er om het tegendeel te be­ compagnie, Jubbegaastercompagnie en Hoorn- wijzen - doch wel kan opgemerkt worden dat de sterzwaagstercompagnie. Na de beëindiging van industriële groei zo groot niet is geweest als op deze verveningen, omstreeks 1870-1900,tra d hier grond van de uitstekende verkeersligging, die vrij plotseling een plaatselijke opstuwing van be­ Heerenveen toch bezit, mocht worden ver­ schikbare werkkrachten op, diei n deze, en vooral wacht. inlaterejarentottalloz eprobleme naanleidin g gaf. In dit kader past geheel de thans vrij sterke In eenande rdee lva nd etegenwoordig egemeent e agrarische functie van Wolvega, ten Zuiden van nl. in Aengwirden, hebben ook op grote schaal Heerenveen. Hoewel Wolvega veel minder in­ verveningen plaats gevonden, doch eerst nadat woners telt, is het in agrarisch opzicht (handel de veenpolders, gebonden aan bepaalde voor­ in agrarische producten, veemarkt, e.d.) veel schriften, hun intrede hadden gedaan. Deze sterker - althans relatief - ontwikkeld dan Hee­ veenpolders namen op zich na afloop der ver­ renveen. Is het gezien het bovenstaande te veningen de gronden in cultuur te brengen, gewaagd om te veronderstellen dat deze relatief terwijl zij bovendien veel aandacht aan de sterke ontwikkeling van Wolvega aan dezelfde afwatering schonken. De problemen zijn hier in omstandigheden valt toe te schrijven? Uiteraard deze streek dan ook minder groot en van geringer heeft de ligging in drie gemeenten er niet toe intensiteit. bijgedragen hierin spoedig verbetering te bren­ gen. De centrumfunctie van Heerenveen, ge­ Degevolgen van devestiging van adellijke families meten naar de handels- en grossiersbedrijven is Hebben de verveningen dus een belangrijke rol minder sterk ontwikkeld dan weer op grond van gespeeld in de ontwikkeling van wat thans de gunstige ligging te verwachten valt. De veen­ gemeente Heerenveen heet, toch moeten we niet gebieden alsmede de grote armoede der bevol­ alles daaruit verklaren. Zelfs neigen we ertoe king bij het aflopen der verveningen droegen de gehele constellatie, zoals we die nu in de hiertoe bij. Voorts moet gewezen worden op het gemeente aantreffen, voor een nog belangrijker slechts vrij langzame toenemen van het aantal deel te kunnen verklaren uit een andere om­ inwoners bij het groter worden van het ver- standigheid. Heerenveen werd al spoedig, met veningsrayon. Slechts weinigmense n wonen er in name in het Zuiden, wegens zijn omgeving die gebieden (vgl. delen van Lage Midden). (bossen) een aantrekkelijke woonplaats. Ver­ schillende states getuigen hiervan. Bovendien Derelatieve koopkrachtvan deinwoners was hier het zomerverblijf der Oranjes (Oranje­ woud, lusthof in 1665 door Albertina Agnes van deplaats Heerenveen gesticht). Dat Heerenveen op ander gebied behoorlijk voor De aanwezigheid van voorname en adellijke de dag kwam, kan ten overvloede blijken uit de geslachten bracht mee, dat de plaats een enigs­ inkomenscijfers (bijlage 4). Het oostelijke deel zins ander karakter kreeg. Veel zgn. verzorgende van de gemeente was zeer arm. Ook de andere Woudgemeenten waren vrij arm; met name kan opschuiven in oostelijke richting van de ver­ hierbij gewezen worden op een gemeente als veningen verplaatsten zich de arbeiders even­ Dantumadeel. Desniettegenstaande ligt het eens - de nederzettingen langs het kanaal ont­ gemiddelde inkomen per inwoner voor de gehele leenden vaak hun naam aan de dorpen gelegen gemeente Heerenveen permanent boven dat van op de zandrug - terwijl bij het in cultuur bren­ geheel Oostelijk Friesland, m.a.w. van de plaats gen der gronden hier en daar enkelen achter­ Heerenveen moet het nog hoger geweest zijn. bleven als kleine boer. Gaandeweg kreeg dus het Evenwel blijft Heerenveen nog belangrijk onder land rondom Heerenveen een meer agrarisch het gemiddelde van Friesland, om over Neder­ uiterlijk, waar het gemengde bedrijf werd uit­ land nog maar te zwijgen. geoefend. Tussen de talrijke kleine bedrijfjes De relatief lage inkomens buiten de hoofd­ werden uiteraard ook grotere - eigendom van plaats zijn in de eerste plaats te wijten aan de de vroegere veenbazen - aangetroffen. Ook in overwegend agrarische structuur .va n de ge­ Aengwirden zien we een sterke immigratie van meente (gemeenten met meer industrie, handel, veenarbeiders, m.n. uit Overijssel (Giethoorn verkeer, e.d. hebben doorgaans hogere inkomens) bv.) en Weststellingwerf, die na verloop van tijd in de tweede en wellicht voornaamste plaats het aantal oorspronkelijke inwoners ver overtrof echter aan het feit dat een vrij belangrijk deel (vgl. 1796: 839 inwoners; 1880: 4.189 inwoners). van de bevolking inkomens heeft die beneden De Gietersen trokken eerst naar St. Johannesga de inkomensgrens liggen en zodoende in de en vandaar naar Oudehaske en Tjalleberd , waar statistieken van voor de oorlog door afwezigheid ze tegen het einde van de 18e eeuw arriveerden. schitteren, alsmede aan het feit dat een aan­ Dat hier zoveel „vreemden" neerstreken is zienlijk deel van de voor arbeid geschikte be­ misschien toe te schrijven aan de lage grond­ volkingsgroepen of het gehele jaar óf een groot prijzen in deze tijd (door economische en andere deel van het jaar zonder productief werk is. oorzaken werd toen een dieptepunt bereikt). Vandaar de gemakkelijk te controleren con­ In 1839 maakten de Gietersen en hun nakome­ statering, dat de zandstreken van Oostelijk lingen 2/3 deel uit van de gehele bevolking van Friesland tot de gebieden van Nederland be­ Aengwirden (veel Doopsgezinden). horen, die de laagste gemiddelde inkomens per De trek naar het Oosten was omstreeks het inwoner te zien geven. midden van de vorige eeuw tot Jubbega en Hoornsterzwaag gevorderd. Als ook deze ge­ Be verschuivingin de bestaansbronnen bieden verveend raken, zien we een eigenaardige enhun invloedop de bevolking situatie ontstaan. In plaats van zoals gebruikelijk De grote werkloosheid (in de dertiger jaren soms met de verveningen mee te trekken (nu bv. gemiddeld meer dan 1000 per jaar en na 1945 naar Drenthe en Overijssel) blijven grote groepen reeds weer geleidelijk opgelopen tot ruim 500 zich hier ophouden en trachten een - zeer ar­ per jaar) is een sterke aanwijzing dat er in de moedig - bestaan te verwerven op het meestal gemeente of in de naaste omgeving iets hapert. kleine stukje grond of op de overgebleven heide. Een zo groot aantal werkzoekenden wijst er op, De buitengewoon slechte verhoudingen op het dat het evenwicht tussen de bevolking - in dit gebied van de huisvesting zijn reeds meermalen geval de beroepsbevolking - en de bestaans­ beschreven. Een schildering van de plaggen­ bronnen in ernstige mate is verstoord. Men zou hutten, leefwijze der bewoners, tijdsbesteding, dan ook in zeker opzicht van een overbevolking e.d. zal hier daarom achterwege kunnen blijven.1 kunnen spreken. En dat niet alleen voor van­ De bevolkingstoeneming was vrij groot, het daag of gisteren. De oorzaak dienen we in veel geboortecijfer was hoog en er bestond bij deze vroeger tijden te zoeken. mensen weinig drang om naar elders te trekken. Op deze wijze ontstond hier een bevolkings­ Immigranten overschot, dat voor een deel verstoken was en Eertijds woonde de oorspronkelijke bevolking bleef van geregelde arbeid. Met recht kon dan op de zandrug, gelegen ten Noorden van de ook later gesproken worden van probleem­ Tjonger, die thans gekanaliseerd de Zuidgrens gebieden. De problemen, die er zich roordoen van de gemeente vormt (bijlage 3). De veen­ moeten dan ook niet met lapmiddelen - een gebieden, die ten Noorden hiervan lagen, werden steuntje hier, een stootje daar - opgelost worden, zoals reeds werd opgemerkt, sedert het midden doch zij vragen om grondige bestudering en der 16e eeuw ontgonnen. Een stroom van veen­ daarop gebaseerd ook radicale oplossingen. arbeiders richtte zich op deze contreien. Met het Men moet een koe bij de horens durven vatten. 1 Zie diverse romans van E. Zandstra, Abe Brouwer, Ds Visscher, Th. de Vries, e.a. of enkele artikelen in : ! uitgaven van het Industrieschap Oostelijk Friesland, Derelatieve betekenis vande bouw als groep het sterkst vertegenwoordigd is verschillende bestaansbronnen in de gehele beroepsbevolking (33%). Daarna volgt de nijverheid (28%), uiteraard het sterkst Naarmate de turfgraverijen in betekenis achter­ in de hoofdplaats der gemeente. Verschillende uitgingen, nam de landbouw in importantie toe. industriële bedrijven zijn hier gevestigd of Steeds meer boerderijen ontstonden (met name kwamen tot ontplooiing, terwijl de verzorgende in Aengwirden was eigenlijk alleen grasland ambachtsbedrijven in de hoofdplaats èn in de mogelijk) en als we de gehele gemeente overzien, dorpen hier evenzeer toe gerekend moeten wor­ dan moet de conclusie luiden dat Heerenveen den. Handel en verkeer kwamen eveneens tot een landbouwgemeente is, met als centrale kern ontwikkeling, doch in mindere mate dan op - echter niet uitgesproken agrarisch - de plaats grond van de verkeersgeografische ligging en in Heerenveen. vergelijking met verschillende andere centrum- Behalve dit streekcentrum met zijn goede ver­ plaatsen verwacht zou worden (19%). Daaren­ bindingen: ligging aan spoorlijn Leeuwarden- tegen is de groep: Overheidsdiensten e.d. weer Zwolle, rijkswegen naar Leeuwarden, Sneek/ iets sterker vertegenwoordigd (10%), wat toch Afsluitdijk, Groningen, telt de gemeente nog een weer duidelijk wijst op de aparte functie, die 15-tal dorpen over het gehele territoir verspreid. Heerenveen bezit. Bij het beschouwen van deze Deze dorpen zijn de kernen in een agrarisch cijfers moet men er op bedacht zijn, dat zij gebied, in hoofdzaak een veeteeltgebied. Niet betrekking hebben op de hele gemeente, dat wil minder dan 93% van de gehele oppervlakte dus zeggen zowel op de plaats Heerenveen met cultuurgrond wordt door grasland ingenomen. zijn van de rest afwijkende structuur als op het Slechts 7% door bouw- en tuingrond (zand­ overige platteland. gebieden, Oranjewoud). Het overheersen van In het volgende zal er overigens nog genoeg de veeteelt heeft uiteraard zijn stempel gedrukt reden zijn om hierop dieper in te gaan. We mo­ op deze gemeente. Hiervan getuigen ook de 5 gen in deze inleiding volstaan met daarheen te zuivelfabrieken, die er worden aangetroffen. verwijzen. In de landbouw vinden dan ook de meeste Resumerend laten wij hieronder de cijfers personen een bestaan, in deze zin dat de land­ volgen, die een eerste, globale indruk geven van

Beroepstelling 31 Mei 1947

Werkzaam in M. Vr. Totaal m% Friesland Nederland

Nijverheid 2.376 204 2.580 27,7 25,7 36,9 Landbouw 2.590 491 3.081 33,0 35,5 19,6 Handel 894 318 1.212 13,0 13,7 13,1 Verkeer 516 102 618 6,6 6,5 8,8 Huiselijke diensten 21 606 627 6,7 6,5 4,9 Overige beroepen 861 352 1.213 13,0 12,1 16,7

Totale beroepsbevolking 7.258 2.073 9.331 100,0 100,0 100,0 Totale bevolking 11.939 11.695 23.634 de structuur van deze gemeente. Ter vergelijking onderdelen de overeenstemming soms ver te zijn in de laatste twee kolommen de overeen­ zoeken is. Ookbepaald e omstandigheden kunnen komstige cijfers van de provincie en van het daartoe bijdragen. We denken bv. aan de op­ gehele land bijgevoegd. brengst van vermakelijkheidsbelasting: het feit dat de voetbalclub tot negen maal toe in suc­ Heerenveen raakt beter bekend cessie het kampioenschap van district Noord Opvallend is de sterke overeenkomst tussen de wist te behalen, heeft behalve dat de naam van cijfers van de gemeente en van de provincie, dorp en gemeente en van enkele spelers - werd m.a.w. een grote mate van gelijkheid in de de plaats soms niet Abeveen genoemd? - alom economische structuur. Dit behoeft natuurlijk in den lande bekendheid kreeg, eveneens zijn niet in te sluiten, dat nu ook alle aspecten onge­ invloed ten goede doen gelden op allerlei in­ veer gelijk zijn. We hadden reeds gelegenheid komsten van gemeente en ingezetenen (zie er op te wijzen, dat het gemiddelde inkomen bijlage 5). Ongetwijfeld is mede daardoor de lager was. Zo zouden meer punten van verschil plaats - en dus ook de gemeente - (meer) bekend genoemd kunnen worden: bv. soort industrie of geworden bij iedere inwoner van ons land. handelsbedrijf, e.d. zodat duidelijk is dat op Bekendheid met de naam behoeft nog niet te

10 betekenen ook de juiste ligging e.d. te weten. Herensloot naar het N verbinding geven. Om het beeld dan ook te voltooien en een De laatste namen, alsmede de plaats- en ge­ - mogelijk bestaande - lacune aan te vullen, meentenaam geven aanleiding tot het ver­ alsmede om deze inleidende beschouwingen af moeden, dat de Heren compagnons öf zeer met te sluiten, volgen hier thans nog enige zakelijke zich zelf waren ingenomen, èf door het nage­ gegevens. slacht wegens hun bijzondere verdiensten daarin De gemeente Heerenveen (groot 13.425 ha) is geëerd worden! één der grootste gemeenten van Friesland en Behoort de gemeente naar oppervlakte ge­ gelegen in het Zuidoosten van de provincie, rekend reeds tot de grootste, nemen we echter grotendeels behorende tot het zandgebied van als maatstaf het aantal inwoners (24.342), dan Friesland, bekend onder de naam Wouden of, wordt Heerenveen in de provincie slechts over­ in moderne versie, onder de naam Oostelijk troffen door de hoofdstad Leeuwarden. Hiervan Friesland. wonen ruim 10.000 personen in de hoofdplaats, In het Zuiden vormt de Tjonger de grens met terwijl de andere 14.000 over de 15 dorpen en de gemeenten Oost- en Weststellingwerf, in het omgeving verspreid wonen. Daar de plaats Westen grenst Haskerland aan Heerenveen, Heerenveen in het uiterste Westen van de aan de Noordzijde liggen Opsterland en Utinge- gemeente ligt, is de afstand van het gemeente­ radeel. De spoorlijn Zwolle -Leeuwarde n door­ centrum tot de meest oostelijk gelegen dorpen snijdt de gemeente van Z naar N, terwijl de (vanwege de eigenaardigevor m van de gemeente) rijkswegen in de plaats Heerenveen hun kruis­ 17 km en meer, d.w.z. meer dan een uur fietsen. punt hebben (afstand: tot Leeuwarden 30 km, Bovendien laat in deze streken de kernvorming tot Sneek 22 km, tot Groningen 56 km, tot te wensen over, zoals we later uitvoeriger zullen Zwolle 64 km). zien. Dit deel van de gemeente vereist dan ook, Als waterweg doorsnijdt de Schoterlandse afgezien van andere redenen, bijzondere aan­ Compagnonsvaart de gemeente van W naar O, dacht. terwijl de Engelenvaart naar het Z en de

11 HOOFDSTUK II

Economische structuur

A. ALGEMEEN Op deze wijze zou dus ook de beroepsstructuur van vroegere jaren op te geven zijn en er zou n het eerste hoofdstuk zagen we reeds, dat op zodoende toch nog een bepaalde lijn, indien grondva nd eglobal ecijfer s omtrent deberoeps ­ althans aanwezig, te ontdekken zijn waarop we I structuur de gemeente als een agrarische ge­ verder kunnen voortbouwen en waaraan de meente kan worden gekarakteriseerd, met een beschouwingen kunnen worden vastgeknoopt, centrum dat behalve de „normale" verzorgende ware het niet dat Aengwirden tot de groep van instellingen o.a. nog een vrij sterke industriële kleine gemeenten behoort, waarvan geen aparte inslag bezit. Door gebruik te maken van gede­ cijfers zijn opgenomen in de desbetreffende ge­ tailleerde gegevens, nl. per wijk, is het aandeel publiceerde delen van de uitkomsten der volks- van de plaats vrij nauwkeurig te bepalen, waar­ en beroepstellingen van de oudste data. Nood­ door we zuiverder verhoudingen krijgen en een gedwongen wordt daarom, ook al omdat de beter inzicht in de wel zeer sterk overheersende agrarische structuur in beide gemeenten over­ agrarische structuur in het overgrote deel van de heerste, volstaan met de gegevens over de be­ gemeente. roepsstructuur van Schoterland te vermelden. Het beschikbarecijfermateriaal Eri si nd elaatst edecenni areed see n7-ta lb e ro eps - Teneinde de ontwikkelingstendenties op te tellingen gehouden, meestal om de tien jaren, sporen is het gewenst, ja noodzakelijk, om met nl. in 1889, 1899, 1909, 1920, 1930 en 1947. Het vroegere jaren te vergelijken. Nu zijn er gelukkig tijdsverschil tussen de laatste tweeteldat ai swa t in vroeger tijd eveneens beroepstellingen gehou­ extra groot ent e wijten aan de oorlogsomstandig­ den ( weliswaar op onderdelen soms niet geheel heden. Dieva n 1909verschaf t alleen voor enkele vergelijkbaar, doch de grote lijnen kunnen er wel beroepsgroepen gedetailleerde gegevens. Goed degelijk aan ontleend worden). Indien we deze bruikbaar is deze telling in de meeste gevallen werkwijze willen toepassen op onze gemeente, dus niet. Die van 1920 is nog minder goed te stuiten we direct al weer op de ,, storing"van hanteren, aangezien niet per gemeente doch 1934: grenswijziging en ontstaan van de gemeen­ alleen per economisch-geografisch gebied de te in zijn huidige vorm! cijfers vermeld zijn. Zodoende ligt er eveneens Daarvóór waren er twee of eigenlijk drie tussen 1899 en 1930 een flink hiaat. Toch be­ gemeenten waarmee we rekening moeten houden hoeft dit ons niet af te schrikken, daar in de t.w. Aengwirden, Schoterland en in geringe beroepsstructuur meestal niet dagelijks of jaar­ mate Haskerland. lijks grote wijzigingen optreden. Bovendien Voor bepaalde doeleinden is het — hoewel mogen we ons niet in de cijfers „vastbijten", soms een halsbrekende toer — mogelijk precies omdat ook de overgebleven tellingen niet tot in de invloed na te gaan van de annexatiekwestie. alle onderdelen gelijk zijn. In grote trekken is Voor de meeste doeleinden loont het echter de echter vergelijking wel mogelijk, mits we maar moeite niet de oude toestand te reconstrueren op de mogelijke verschillen of andere interpre­ —gestel d dat dit mogelijk is —• en dan een ver­ taties bedacht zijn. gelijking te treffen met de nieuw ontstane situa­ tie. Daarom is een tussenweg te verkiezen, nl. bij De dominerendepositie van de landbouw benadering en gemakshalve te rekenen met de Het blijkt dan, als we in het verleden duiken, som van de gemeentelijke cijfers van Aengwirden dat in 1889 meer dan de helft van de beroeps­ en Schoterland, zo nodig gecorrigeerd met een bevolking in de landbouw werkzaam was (dit zekere factor of een bepaald percentage. Voor betrof dus de gemeente Schoterland). Relatief practisch gebruik is deze manier van werken wel ondergaat dit verhoudingscijfer uiteraard een voldoende. daling, doch in absolute zin blijft het aantal

12 practisch gelijk: vgl. 1889: 2.548 personen; 1930: king dat in de landbouw een bestaan heeft, in 2.467 personen, terwijl in Aengwirden dan onge­ het overige en dus overgrote deel van de gemeen­ veer 650 personen tot deze tak gerekend moeten te is dit niet minder dan 49%, m.a.w. de helft. worden. Er zijn bij deze landbouwberoepen De landbouw is daarmede de ver overheersende altijd enige dubieuze kwesties, bv. het aantal bedrijfstak. Dit wordt nog duidelijker indien we medewerkende gezinsleden, doch ingrot e trekken ons realiseren, dat in typisch agrarische ge­ is het beeld ook thans wel duidelijk. In 1947 meenten het aandeel van de landbouw in het werden in de landbouw in de gehele gemeente geheel van de zelfde orde van grootte is \ bijna 2.600 mannelijke beroepspersonen geteld, De van de rest van de gemeente afwijkende zodat uit de ten tonele gevoerde summiere ge­ structuur van de hoofdplaats komt ook sterk gevens zowel de omvang als de relatieve positie uit bij de handels- en verkeersfunctie. In de van de landbouw als bestaansbron vallen af te plaats Heerenveen vindt 20% van de beroeps­ te leiden. Ook thans nog is het de belangrijkste bevolking een bestaan in de handel tegen slechts bestaansbron, gerekend naar het aantal werken­ 9% in het overige deel, terwijl dit bij verkeer, de personen, hoewel de relatieve positie sedert crediet-, verzekerings- en bankwezen resp. 14% 1889 achteruitgegaan is (van 56% op 33%). De en 4% is. Tenslotte past in dit gehelekade r nog: nijverheid daarentegen laat een toeneming zowel overheids- en overige beroepen; in de plaats in absolute als in relatieve zin zien. Om­ Heerenveen 21%, in de rest van de gemeente streeks 1000 personen in 1889 (dwz. 18%) tegen ruim 5%. bijna 2600 personen bij de laatste beroeps­ Met bovenstaande korte beschouwing is wel telling (dwz. 28%). Eenzelfde tendentie als duidelijk gedemonstreerd dat de plaats Heeren­ de nijverheid vertonen handel en verkeer (13% veen van geheel andere geaardheid is dan de in 1889 tegen 20% in 1947). rest van de gemeente. Eerstgenoemde is een streekcentrum met de daarvoor geëigende in­ Regionale verschillen in de beroepsstructuur stanties, instellingen en vestigingen; het laatst Er is dus alle reden om de landbouw als voor­ genoemde deel is een typisch landbouwgebied naamste bestaansbron eerst aan een nadere be­ met enkele daarvoor karakteristieke vestigingen schouwing te onderwerpen. Alvorens hiertoe (bv. zuivelfabrieken, verzorgingsbedrijven) . over te gaan willen we nog enkele opmerkingen De grote hoeveelheden cijfers en gegevens, die maken over de beroepsstructuur aan de hand bij een volks- en beroepstelling beschikbaar van de verschillende wijkcijfers. komen, lijken op het eerste gezicht zeer nauw­ Bij detellin gi n 1947wer d degemeent e Heeren­ keurig en indrukwekkend. Daarop mogen zeker, veen in een viertal wijken onderverdeeld. Op zo zal de algemene indruk zijn, conclusies om­ deze wijze valt de positie van de plaats Heeren­ trent destructuu r dergemeent e gebouwd worden. veen beter af te bakenen en komt nog duidelijker Inderdaad, maar toch schuilt er een klein adder­ de overwegend agrarische structuur van de ge­ tje onder het gras. Een beroepstelling geeft aan meente naar voren. welke beroepen de mensen, die in een bepaalde De plaats Heerenveen met allernaaste om­ gemeente wonen, hebben. Dit houdt dus niet geving, d.w.z. de meest westelijke strook van inda t al die mensen ook juist in die gemeenten de gemeente, dus Heerenveen, Oudeschoot en hun werk hebben. Voor vele beroepen zal dat Nieuweschoot, vormde een wijk; het voormalige wel het geval zijn, bv. landbouwers, boeren, e.d., Aengwirden een andere, terwijl de rest van ook voor vele industriearbeiders, doch ook Schoterland, voorzover thans tot de gemeente komt het veel voor, dat merendeels grote indus­ Heerenveen behorend, in een tweetal wijken was triële bedrijven personeel aantrekken uit om­ verdeeld. De meeste nijverheid treffen we uiter­ liggende gemeenten. Oppervlakte en vorm van aard in de hoofdplaats aan, hoewel de verzorgen­ de gemeente spelen hierbij een grote rol. Ligt de de ambachtsbedrijven en de zuivelfabrieken industrie- (of handels-)plaats juist aan de grens, ook en vooral wat de laatste betreft elders in de dan is de kans groter dat er een flink kwantum gemeente gezocht moeten worden. van over de grenzen komt dan indien de plaats Verhoudingsgewijs ontlopen de plaats Heeren­ precies in het midden van een uitgestrekte ge­ veen en de rest van de gemeente elkaar wat dit meente ligt. betreft niet zo veel (resp. 30% en 26%.) Veel De twee bedrijfstellingen markanter zijn de cijfers, die betrekking hebben op de landbouw. Vinden we in het eerstgenoem­ Als aanvulling en tevens ter correctie van de de deel slechts 9% van de gehele beroepsbevol- beroepstellingen is het daarom gewenst de uit- 1 b.v. Baarderadeel 49%, Doniawerstal 53%, Hemelumer Oldephaert ca. 48%, Hennaarderadeel 49%, Rauwerderhem 46%, Wonseradeel 51%, Wymbritseradeel 47%.

13 komsten van de bedrijfstellingen gehouden in Tellen de omliggende gemeenten aan forensen 1930 en 1950 te bezigen. Behalve Heine ver­ bijna 8% van het aantal werkende personen, in schillen met de beroepstellingen moet men Heerenveen is dit bijna 12%.Allee n Haskerland bovendien nog bedacht zijn op verschil in komt in dit verband met een nog hoger percen­ teldatum (31 Dec. of 16 Oct.). Dit kan voor tage uit de bus. bepaalde (bv. seizoen-) bedrijven van belang Nu is de situatie in Heerenveen zo- het betreft ziJn- zoals we reeds eerder hebben opgemerkt de De bedrijfstelling gaf voor de nijverheid in toestand van 31 Mei 1947 en bovendien gaat het 1930 ruim 1.400 personen; de beroepstelling over de personen die de gemeentegrenzen over­ daarentegen voor dezelfde tak bijna 2.400. Af­ schrijden; nadien kunnen er wijzigingen zijn op­ gezien van enkele formele verschillen in de getreden door bv. meer woningbouw, verhuizin­ indeling der tellingen moet dit verschil toege­ gen, e.d. - dat eenvri j groot aantal (nl. 450) niet schreven worden aan grote (tijdelijke) werkloos­ elke dag heen en weer reist. Over blijven dus de heid (31Dec .! )alsmed e aan het feit, dat een deel „echte" forensen ten getale van bijna 600. Het van de beroepsbevolking toentertijd juist elders overgrote deel (76%) van deze personen over­ werk had, wat gezien de bedrijvigheid in de om­ brugt de afstand tussen woon- en werkplaats geving, kwantitatief echter van vrij geringe per fiets. Zolang de afstand niet te groot wordt omvang moet zijn geweest. In de takken handel (15 a 20 km) is dat in normale omstandigheden en verkeer is de situatie juist andersom, zodat heel goed mogelijk. Voor de anderen komen bus dit er op wijst dat er van buiten mensen worden en trein in aanmerking (17%). aangetrokken. Naar beroepen ingedeeld blijkt, dat de nijver­ In recente tijd ishe t groteverschi l bij de nijver­ heid het grootste deel voor zijn rekening neemt heid tot veel geringere proporties teruggebracht. (nl. 40%), gevolgd door de landbouw met 30%. In 1947 (31 Mei) waren er bijna 2.600 personen, Vanzelfsprekend leveren de omliggende gemeen­ die een beroep uitoefenden in de nijverheid — ten de meeste personen. Hieronder spant Opster­ hierbij de tijdelijk niet-werkenden, evenals in land de kroon, gevolgd door Ooststellingwerf 1930 inbegrepen — terwijl de bedrijfstelling van (201,resp . 157 personen). Ook hier zien we weer 16 Oct. 1950 (dwz. 2>\ jaar later, waarin dus de dat de lengte van de gemeenschappelijke grens bevolking, resp. de beroepsbevolking iets is van grote invloed is op de bevolkingsbeweging, toegenomen) ruim 2.600 aangaf. De overeen­ of dit nu per dag (forensenverkeer) of van meer komst tussen de cijfers voor handel en verkeer blijvende betekenis (vestiging en vertrek, (ver­ is zo mogelijk nog groter dan in 1930. huizing etc.) is. Verreweg de meeste forensen zijn arbeiders, De omvang van het forensen-verschijnsel inzonderheid werkzaam in nijverheid, handel, Nu de cijfers van beroeps- en bedrijfstelling zo verkeer e.d. Dit isnie t het geval bij het forensen­ goed overeenstemmen zou men de conclusie verkeer met Ooststellingwerf en Weststelling­ kunnen trekken dat er geen personeel van buiten werf. Hier zijn de landarbeiders ver in de meer­ de gemeente wordt aangetrokken. Dit zou derheid; vermoedelijk door de ligging der lande­ echter een onjuiste gevolgtrekking zijn. Heeren­ rijen. veen trekt namelijk juist door de ligging van de Het voorgaandebetro f depersonen , diei nd eGe ­ hoofdplaats aan de periferie van de gemeente meenteHeerenvee n wonen enelder swerken . Ook relatief een vrij groot aantal personen aan; meer het omgekeerde komt voor nl: elders wonen en dan de omliggende gemeenten. Tijdens de telling het werk in de gemeente Heerenveen hebben. van 1947 zijn hiervan gegevens verzameld. Het Dezegroe pomvatt e op genoemdedatu mron d50 0 volgende staatje geeft hiervan een beeld. personen, waarvan wederom de meesten (bijna 70%) perfiet s zichnaa r enva nhe twer k begaven. Ruim 50% vond een bestaan in de nijverheid Aantal Waarvan Idem (zie later), tegen slechts 7% in de landbouw. werkenden forensen m% Voorts nog bij 20% in handel en verkeer, zo­ Heerenveen 8.847 1.031 11,7 dat bij de werkforensen de centrumfunctie van Haskerland 4.008 587 14,7 de plaats Heerenveen met meer nadruk naar Utingeradeel 1.966 172 8,8 voren komt dan bij de woonforensen. Opsterland 8.687 702 8,1 Na dezealgemen e opmerkingen overd eberoeps ­ Ooststellingwerf 7.115 344 4,8 Weststellingwerf 8.208 535 6,5 structuur in het algemeen, willen we verder enige aandacht schenken aan de afzonderlijke Totaal 5 omliggende groepen. Hierbij beginnen we met de belang­ gemeenten 29.984 2.340 7,8 rijkste, t.w. de landbouw.

U B. LANDBOUW Oranjewoud, Katlijk en Mildam. Dit zijn vochti­ Inleiding ge zandgronden met op geringe diepte keileem, wat in het voorjaar bezwaar oplevert voor Eén blik op het staatje, aangevende deberoeps ­ bouwland (het water kan niet vlug genoeg weg, structuur van de gemeente, overtuigt ons on­ waardoor dezegronde n„laat "zijn) .Dez egronde n middellijk van de grote plaats, die de landbouw vinden we ook bij Oudehorne ter weerszijden van in Heerenveen inneemt. Naar aantal beroeps­ de hoofdweg. beoefenaars is de landbouw verreweg de belang­ rijkste tak. Met minder dan 33% van de be­ Broekveengronden zijn ontstaan in het dal roepsbevolking vindt in de landbouw - in ruime van de Tjonger; met name treffen we deze zin genomen, veehouderij, akkerbouw, etc. - gronden aan ten Oosten van Mildam en ten een bestaan, d.w.z. iets minder dan in de gehele Zuiden van Oudehorne. provincie Friesland. Vroeger was de relatieve Na de ontginning van de hoogveengronden positie van de landbouw nog veel meer overheer­ bleef langs de Schoterlandse Compagnonsvaart send, doch door de toenemende betekenis van de een fluvioglaciale deklaag achter, met hier en nijverheid en andere takken van bestaan is die daar wat bolster, terwijl vanuit de wijken zand van de landbouw verhoudingsgewijs achter­ en leem over de percelen gebracht werd. Indien uitgegaan. In Schoterland bv. telde de landbouw de grond verder aan zijn lot werd overgelaten, aan het einde van de vorige eeuw nog meer dan volgde spoedig begroeiing met heide. De afge­ de helft van alle beroepsbeoefenaars. Dit aantal graven hoogveengrond strekt zich tot l{a2 km 1 ten Zuiden van de Vaart uit. is - relatief - steeds verder teruggelopen, tot /s bij de telling van 1947. In het Noordwesten van de tegenwoordige ge­ meente heeft veel turfwinning plaats gevonden Uiteraard bestaan er grote verschillen binnen (Veenpolders van het 4e en 5e ; 6e en 7e Veen- de gemeente . Tijdens de Volkstelling van 1947 district ; de Deelen.) werd de gemeente in wijken verdeeld. De wijk met de hoofdplaats laat natuurlijk een gering Teneinde alle mogelijkheden voor een juist percentage landbouw zien; de andere beroeps­ bodemgebruik te benutten, zou het aanbeveling groepen zijn hier van zo veel te meer belang. verdienen dat bodemkartering op uitgebreider Daar staat tegenover dat in de andere wijken, schaal plaats vond dan tot heden is geschied. Aengwirden en Schoterland (Oost en Midden) de De verveningen, die van enkele eeuwen her landbouw relatief nog belangrijker is dan het dateren, doch vooral na de komst der Gietersen het cijfer voor de gehele gemeente aangeeft (vgl. in 1751,ee n grote vlucht namen, maakten dijken wijk 3: Schoterland-Oost 56%!) . en waterkeringen zeer noodzakelijk; polders werden opgericht en waterschappen gevormd In het Noorden en Westen zijn in de loop der (zie ook bijlage 6). Veenpolders: 4e en 5e Veen- jaren veel venen vergraven. De veeteelt is in district; 6e en 7e Veendistrict en De Deelen; dit deel van de gemeente van grote betekenis. boezemwaterschappen: Tjongervallei-Noordzi jd e In het Zuiden en Oosten is veel zandgrond: vee­ en Schoterlandse Compagnonsvaart; bemalings- teelt met akkerbouwi shie rhe tmees t voorkomen­ waterschappen: Oudewegster Polder, Mildam- de beeld. Oost en Nijehorne. Bodem en afwatering De bespreking hiervan willen we aanvangen Het grondgebied van de gemeente Heerenveen met de Veenpolder het 4e en 5e Veendistrict, die vormt geen vlak terrein; integendeel, er vallen een groot deel van het voormalige Aengwirden vrij grote hoogteverschillen te constateren. beslaat. Delen ervan zijn verder nog gelegen in Tussen Katlijk en Nieuwehorne en ten Westen Haskerland (90 ha) en Opsterland (540 ha). De van Hoornsterzwaag vinden we hoogtecijfers totale oppervlakte bedraagt 3.578 ha. Via een van 7 m + NAP, in het vroegere Aengwirden tweetal sluizen kan in het zuidelijk deel water 2 m— NAP. Het land wordt in het Oosten der ingelaten worden uit de Schoterlandse Compag­ gemeente voor een groot deel als grasland ge­ nonsvaart. De boezem stroomt af op de onder­ bruikt. Aangezien het hiervoor vaak te droog is, grond; door een gemaal wordt dit boezemwater ware te overwegen de hiervoor in aanmerking tenslotte weer uitgeslagen. Het peil in de polder komende delen tot bouwland te bestemmen. kan volkomen beheerst worden door het diesel­ 3 De hoge ontginningsgronden strekken zich gemaal (cap. 2 x 165 m per min.) en de instro­ uit tot westelijk van Nieuweschoot. Hier en daar ming. Bij Nieuwebrug bevinden zich eveneens treft men overblijfsels van veen aan, soms vrij enkele sluizen. dicht onder de bouwvoor. In het noordoostelijk deel van het vroegere Lage of vochtige ontginningsgronden vinden Aengwirden ligt nog een kleine polder: De we ten Noorden van de Tjonger, o.a. tussen Oudewegsterpolder (175 ha groot). Het water

15 wordt uitgeslagen op de polder van het 4e en vallei Noordzijde, Nijehorne en Mildam-Oost. 5eVeendistrict . De bemaling van het waterschap Eerstgenoemde bezit een oppervlakte van Haskerdijken, juist buiten de gemeente gelegen, 2.300 ha; de afwatering geschiedt via duikers op geschiedt door het 4e en 5e Veendistrict (duiker de Tjonger. De hoogteverschillen zijn hier vrij onder de Eijksstraatweg bij de Hooibrug), even­ groot.He thog egedeelt e van afdeling 5 (hetmees t als van enkele landerijen bij dewe gLange zwaag - meest westelijk gelegen stuk) wordt soms door Beneden Knijpe. het waterschap Nijehorne van water voorzien. Ten Noordoosten van de Oudewegsterpolder Afdeling 1 (het oostelijk deel) heeft spoedig last bevindt zich de Veenpolder van het 6e en 7e van te snelle waterafvoer. Door verlaging van Veendistrict (totale opp. 3.096 ha.) Een klein de eerste stuw zou water van het waterschap gedeelte hiervan is in de gemeente Heerenveen Boven-Tjonger Grootdiep toegelaten kunnen gelegen, het overige in Opsterland. worden. Afdeling 2 daarentegen heeft soms te In het uiterste Noordwesten van de gemeente kampen met wateroverlast. vinden wed e Deelen (totale opp. 2.700 ha), ook Het waterschap Nijehorne (515 ha) is verdeeld gelegen in Haskerland, Opsterland en Utingera- in 2 complexen (A: 367 ha, laag gelegen; B: 148 deel. In deze polder vindt men zeer verspreid ha, hoger gelegen). Het gemaal op de grens liggende petgaten. Nog steeds vindt ver­ zorgt in droge perioden voor opmaling. Geloosd vening plaats, hoewel de afzet van de turf steeds wordt op de Tjonger. moeilijker wordt. De bemaling geschiedt door In het waterschap Mildam Oost (625 ha) het gemaalHaskerdijke n Hooibrug. worden werken uitgevoerd, teneinde de hoger Verreweg het grootste waterschap is het water­ gelegen gronden door middel van opmaling van schap De Schoterlandse Compagnonsvaart (opp. water te voorzien. 6.600 ha). Eén der grootste problemen waar men Tenslotte kan er op worden gewezen dat voor in dit waterschap mee te kampen heeft is de het gebied, gelegen in het uiterste Zuidwesten watervoorziening. Er waren eertijds 4 sluizen van de gemeente, teneinde de waterstand te en waterkeringen aangebracht: te Heerenveen, reguleren, oprichting van een waterschap aan­ Bontebok, Oudehorne en Jubbega. 1 Voorts beveling verdient. kon opgemalen worden uit de Tjonger, zodat via de 10e wijk de hoger gelegen vakken van water Veehouderij en akkerbouw konden worden voorzien. Echter bleek later Van de totale oppervlakte der gemeente in dat de wateraanvoer door de Tjonger regelmatig 1949 t.w. 13.425 ha, moet 11.875 ha tot de cul­ afnam, zodat in het 2e, 3e en 4e pand 's zomers tuurgrond gerekend worden. Bijna 11.000 ha onvoldoende water ter beschikking kwam. Door daarvan is grasland, terwijl 931 ha in beslag ge­ opmaling bij Bontebok kan het 2e pand echter nomenword t doorbouwlan de ntuingrond(7,8%) 2 nog van voldoende water worden voorzien. Het Hieruit blijkt wel de overheersende betekenis 3e en 4e pand hebben dan ook 's zomers soms van de veeteelt in deze gemeente (bijlage 7). een groot tekort aan water. Het plaatsen van De rundveestapel is dan ook ind elaatst e eeuw een gemaal boven de 3e sluis en/of het plaat­ vrij sterk toegenomen. Zo vinden we voor Aeng- sen van een opmalingsinstallatie bij een stuw wirden in 1860 774 runderen vermeld, terwijl in het laatste pand zou hierin grote verbete­ deze veestapel in 1900 al bijna 3000 stuks telde. ring kunnen brengen. Een betere en meer af­ Inzonderheid na 1880 valt zowel in Aengwirden doende oplossing kan echter gevonden worden als in Schoterland een aanzienlijke vooruitgang - endi ei sinderdaa d ook dringend noodzakelijk - te bespeuren ; in Schoterland vooral zeer sterk door de Vaart te verlengen tot de Opsterlandse na de eeuwwisseling. Compagnonsvaart. De melkwinning neemt een voorname plaats Het zuidwestelijk deel (rond 400 ha) van de in: 60% van het totale aantal runderen is melk­ Fennen - gelegen in Opsterland - behoort bij koeien. In de loop der jaren zijn wel enkele dit waterschap. Het overige deel zou zonder fluctuaties voorgekomen, vooral onder invloed groot bezwaar eveneens van dit waterschap der oorlogsomstandigheden, doch langzamer­ kunnen profiteren, met name het oostelijk deel. hand wordt de toestand weer zoals die voor Voor het noordelijk deel is dan een gemaal ver­ Wereldoorlog II was; men zie het staatje: eist om het boezemwater uit te slaan. De melk wordt in hoofdzaak geleverd aan een Ten Zuiden van het genoemde waterschap vijftal in de gemeente gelegen zuivelfabrieken. bevindt zich nog een drietal, t.w. Tjonger- Deze tellen tezamen omstreeks 1250 leden-

1 Thans zijn er nog 2 sluizen, nl. de zgn. 2e Sluis en die te Bontebok. Er is echter geen scheepvaart meer mogelijk. 2 Voor latere jaren vinden we lagere getallen door overgang van kadastrale maat op gemeten maat, bv. 1951: cultuurgrond 11.158 ha, grasland 10.431 ha, bouwland 688 ha; tuingrond 39 ha.

16 Jaar bouwland tuingrond grasland runderen melk- en in ha in ha in ha kalfkoeien

1939 508 21 11.138 21.407 13.179 1940 541 28 10.968 20.533 12.887 1945 2.103 86 10.099 20.312 10.363 1946 1.787 35 10.056 18.846 10.483 1947 1.703 38 10.325 17.012 10.134 1948 1.668 38 10.173 16.615 9.979 1949 897 34 10.944 17.968 10.585 1950 2 759 43 10.573 19.690 11.488 1951 688 39 10.431 20.554 11.882

2 Zie noot op bladzijde 16. leveranciers. Voorts wordt nog een klein ge­ Het rayon van de in 1947 opgerichte doch later deelte geleverd aan fabrieken buiten de ge­ weer opgeheven K.I.-vereniging Tjalleberd- meente gelegen, terwijl omgekeerd ook de eerst­ Gersloot, is later gevoegd bij de Vereniging genoemde fabrieken leveranciers kennen, die Tijnje-Terwispel (aantal geïnsem. koeien in 1952 niet in Heerenveen wonen. De geleverde hoe­ uit de gemeente Heerenveen: 400). veelheid melk is voor 1952 op 36 min. kg te schatten, terwijl het gemiddelde vetgehalte Jaar Aantal Geïnsem. Drachtigh. Aantal bijna 3,90% bedroeg (oude methode). De grote leden koeien perc. stieren verscheidenheid in bedrijfsgrootte wordt dui­ 1947 33 750 87 1 delijk geïllustreerd door het volgende: 1948 40 1.025 55 1 1949 42 1.085 80 2 gemiddeld aantal koeien per lid (1951/'52) 1950 79 1.990 81 2,3 zuivelfabriek Jubbega 7 1951 124 2.670 88 3 zuivelfabriek Oudeschoot 18 1952 180 3.650 90 4 Nu het vraagstuk van de mogelijke concen­ Voorts was in 1946opgerich t de K.I.-vereniging tratie der zuivelfabrieken in studie is en hierover Hoornsterzwaag, later gecombineerd met Don­ een rapport is uitgebracht, willen wij hier niet kerbroek, Haule en Oosterwolde (8 stieren; opdi tbelangrijk e vraagstuk ingaan. We volstaan 570 leden; geïnsem. koeien uit gemeente Heeren­ met het hier aan te duiden. veen ± 1500). Ook op andere wijze kunnen de bewoners De voordelen van K.I. blijken de ook eraan ver­ vruchten plukken van betere methoden, ziekte- bonden nadelen te compenseren. Verwacht mag bestrijding e.d. We willen in dit verband met worden dat de K.I. nog verdere uitbreiding zal name noemen het in de laatste jaren sterk toe­ ondergaan. genomen gebruik van K.I. Vooral de kleinere Tenslotte noemen we nog de t.b.c.-bestrijding, bedrijven kunnen hiervan profiteren. Als illus­ die ook in de gemeente Heerenveen een grote tratie volgen hier de gegevens van de K.I.- vlucht genomen heeft, hetgeen duidelijk blijkt vereniging „Knijpe en Omstreken". uit onderstaand overzichtje.

T.b.c.-bestrijding 1951j'52.

Bontebok Jubbega Luinjeberd 't Meer Oudeschoot Friesland

Onderzochte bedrijven 239 546 185 110 182 20.987 Onderzochte dieren 3873 5446 3820 2819 4551 397.623 Aantal reageerders 6 6 14 1 2 537 % reageerders 0,15 0,11 0,37 0,04 0,04 0,135 Vrije bedrijven 234 540 178 109 181 20.637 Totaal aantal reageerders 7 7 18 1 3 824

Naast het rundvee komennatuurlij k nog andere het geval is. De laatste beide groepen zijn even­ veesoorten voor (zie bijlage 8), hoewel deze van welzee rafhankelij k van de voedergranensituatie. veel geringer betekenis zijn. Gedurende de oorlogsjaren was de behoefte In vroeger jaren was de schapenhouderij be­ aan werkpaarden groot. Na de oorlog zien we langrijk, doch deze veestapel is thans - d.w.z. weer een inkrimpen van het aantal paarden. na Wereldoorlog II - sterk ingekrompen. Uitbreiding van motortractie zal waarschijnlijk Dehoenderstape l is thans weer op vooroorlogs in de eerstvolgende jaren geen sensationele niveaugekomen ,evenal sdi tme td e varkensstapel vlucht nemen. Mechanisering brengt nogal

17 grote investeringen mede; deze moeten ren­ In vroeger tijden werd een veel grotere opper­ dabel zijn om algemeen ingang te vinden. Toch vlakte door akkerbouwgewassen ingenomen; valt met een uitbreiding van het aantal paarden vgl. de volgende cijfers: niet te rekenen. 1875 2.175 ha De eendenhouderij is practisch van geen bete­ 1910 1.811 - kenis. Vergelijken weHeerenvee n (end e Wouden 1921 795 - met andere zandgebieden van ons land, dan 1930 609 - blijkt dat elders de varkenshouderij en de pluim­ 1940 541 - veeteelt eenvee lbelangrijke r plaats innemen dan in Heerenveen. Ter verbetering van het econo­ De wijzigingen sedert 1939 kunnen we nagaan mischresultaa t wareuitbreidin g van deze takken op het onderstaande overzichtje. Opvallend is ook in Heerenveen te overwegen. hierbij het sedert de oorlog vrij constant blijven van de oppervlakte knol- en wortelgewassen, Hoewel nog niet geheel teruggekeerd op het vnl. aardappelen en voederbieten, evenwel op vooroorlogs niveau is het areaal bouwland na hoger niveau. 1945 toch sterk ingekrompen.

Oppervlakte in ha

1939 1946 1947 1948 1949 1950 ! 1951

Oranen 367 941 529 474 488 419 336 w.o. winterrogge 170 390 196 235 251 203 147 w.o. haver 166 503 289 228 230 204 185 Peulvruchten 5 2 4 2 3 6 2 Zaaizaden - 21 3 3 1 1 - Knol- en wortelgewassen 126 352 331 369 328 308 325 w.o. aardappelen 102 274 234 277 260 244 239 w.o. mangelwortels en voederbieten 20 72 82 79 62 61 83 Groenvoedergewassen 9 424 809 808 74 8 9

1 Zie noot blz. 21. De grootste oppervlakte wordt door de con- hunne bij dat de oppervlakte grasland (ook rela­ sumptie-aardappelen ingenomen. Daarna volgen tief) steeds groter werd. Zelfs de abnormale degranen(t.w .winterrogg ee nwitt ee ngel ehaver) . tijden van oorlogen hebben slechts tijdelijke Deze gewassen zijn thans weer, wat de opper­ wijzigingen gebracht. De akkerbouw staat in vlakte betreft, aangeland op het vooroorlogs dienst van de veeteelt. De boer op de Friese peil, in tegenstelling tot de aardappelen. zandgronden is in wezen geen bouwboer. Eond 80 ha werd in 1951 met voederbieten beteeld. De overige gewassen zijn van zeer Tuinbouw ondergeschikte betekenis. De hoge cijfers in de De tuinbouw is, naar oppervlakte gerekend, jaren 1946 t/m 1948 voor de groenvoederge­ eveneens van geringe importantie, nl. 0,35% van wassen zijn hoofdzakelijk toe te schrijven aan de totale cultuurgrond. Voor 1940 werd om­ de kunstweiden of tijdelijk grasland. streeks 20 ha als tuingrond in beslag genomen; Hierbovenwer dreed sopgemerkt , dat in vroeger na de oorlog schommelt het areaal om omstreeks tijden een groter areaal tot bouwland was 40 ha. De gegevens der landbouwinventarisaties bestemd. Ook in de geteelde gewassen is nadien geven een indruk van de geteelde gewassen. verschuiving opgetreden, zie bv. de opgave van Nam, zoals we uit het bovenstaande kunnen het jaar 1876: opmaken, vroeger de groenteteelt het leeuwen­ aandeel voor zijn rekening, na de oorlog blijkt Rogge 589 ha boekweit 873 ha deze naar oppervlakte gelijk te blijven, terwijl haver 188 ha aardappelen 517 ha de pit- en steenvruchten - weliswaar met een De achteruitgang van de akkerbouw moet voor flink gedeelte (ongeveer 20 ha) onderteelt - een een groot deel toegeschreven worden aan de op­ nog grotere oppervlakte beslaan. komst van de fabriekmatige zuivelbereiding. De tuinbouw wordt vooral in de volgende Het kleine boerenbedrijf leende zich er goed toe plaatsen beoefend: Heerenveen, Meuweschoot, om betrekkelijk kleine hoeveelheden melk aan Luinjeberd, Tjalleberd, 't Meer, Knijpe, Oranje­ de fabrieken te leveren. Toepassing van kunst­ woud, Katlijk, Mildam en Jubbega, d.w.z. vrij mest, beheersing waterstand, e.d. droegen het dicht in de omgeving van de hoofdplaats, waar

18 ÜPuingrond in ha (gemeten maai)

1939 1940 1941 1942 1947 1948 1949 1950 1951

Groenten 16,06 20,87 19,48 24,08 20,72 20,10 20,38 25,96 20,71 Klein fruit 1,86 3,37 4,54 4,08 3,84 2,92 Pit-en steenvruchten (ged. met onderteelt) 13,87 13,73 15,06 28,33 29,75 Fruit onder glas 1,61 1,71 1,35 1,53 1,10 1,17 1,26 1,35 1,36 Bloemkwekerijgewassen 0,94 0,69 0,87 0,53 0,54 Bloembollen 2,80 2,65 Boomkwekerijgewassen 1,00 1,18 0,88

de grootste afzet zal plaatsvinden. De meest naaldhout ouder dan 25 jaar 26 ha geschikte gronden voor de tuinbouw zijn de naaldhout jonger dan 25 jaar 29 ha lagere veenontginningszandgronden in de om­ eik ouder dan 40 jaar 24 ha geving van Heerenveen, Meuwebrug, Luinje- eik jonger dan 40 jaar 5 ha berd, Tjalleberd, 't Meer en ten Noorden van beuk ouder dan 40 jaar 2 ha Oranjewoud en Bontebok.. iep ouder dan 40 jaar 1 ha Er zijn twee proeftuinen: één van de tuinbouw- ander loofhou t ouder dan 40 jaar 1 ha vereniging „Aengwirden" te Heerenveen en een ander loofhou t jonger dan 40 jaar 2 ha gemeentelijke te Jubbega. Zeer bekend is boven­ hakhout 403 ha dien het tuinbouwbedrijf te Oranjewoud, dat in analogie met verschillende industrieën als een Totaal 493 ha stuwend bedrijf gekarakteriseerd mag worden. Bijna degehel e oppervlakte bos is in handen van De tuinbouwproducten vinden via de veiling particulieren. Het grootste complex vindt men te Heerenveen - onder auspiciën van de „Zuid- bij Oranjewoud en Katlijk (nl. 450 ha) (door de friese Tuinbouwvereniging "te Sneek - hun Rijksdienst voor het Nationale Plan tot be­ bestemming naar de afnemers. De omzetten schermd gebied verklaard). bedragen rond / 200.000 per jaar, waaruit ook Uit een oogpunt van recreatie is de betekenis weer de geringe importantie van de tuinbouw van deze bossen groot. Met name de centrale blijkt. ligging en de zeer gunstige verkeersverbindingen Mogelijkheden voor uitbreiding zijn er - wat de met Heerenveen dragen hiertoe bij. Openstelling gronden betreft - ongetwijfeld, doch de afzet der van de landgoederen voor het publiek op nog producten zal wellicht niet geringe moeilijk­ ruimere schaal zou de betekenis van deze streek heden opleveren. voor de recreatie nog meer vergroten. Bosbouw Voor de werkgelegenheid zijn de bossen van Reeds de uitgangen van sommige plaatsnamen geringe betekenis (gemiddeld 15 man per jaar). duiden er op, dat ook vroeger de bossen een aan­ Opvoering van de productiviteit van de bossen zienlijke plaats in het gebied, dat thans de ge­ zal leiden tot een grotere werkgelegenheid vooral meente Heerenveen vormt, innamen. Ook thans in de winter, zodat hier een - zij het geringe - heeft Heerenveen nog een naar verhouding niet mogelijkheid ligt ter bestrijding van de grote onbelangrijke oppervlakte bos, t.w. 3,6% van winterwerkloosheid in deze streken. de gehele oppervlakte. Uitbreiding van het bosareaal is nog wel moge­ De meest algemene bos-associatie op de zand­ lijk. Zo zal men o.a. enkele hooggelegen com­ grond is het eiken-berkenbos. De eikenbomen plexen woeste grond tussen Katlijk en Hoorn- leverden vroeger bast voor de leerlooierijen, sterzwaag kunnen bebossen. Zowel uit een „talhouten" voor de burgerij en takkenbossen recreatief oogpunt, als op economische en land- voor de bakkers. Thans is er bijna geen vraag schap-aesthetische gronden moet dus uitbreiding meer naar deze artikelen. Toch bestaat nog om­ van het bosareaal toegejuicht worden. streeks 80% derbosse n uit hakhout. Br moet dus naar gestreefd worden deze om te vormen tot Bedrijfsgrootte, eigendomsverhouding, opgaande bossen van naaldhoutsoorten in men­ verkaveling ging met loofhoutsoorten, welke bedrijfsvorm Degehel e gemeente Heerenveen had op 31 Dec. meer rendabel is. Op deze wijze kan de productie 1950 een oppervlakte van 13.800 ha. Hiervan van de aanwezige bosgrond verdubbeld worden, was 470 ha bos; 800 ha woeste grond (nl. bijna terwijl jaarlijks een meeropbrengst aan hout 300 ha veen, bijna 200 ha moeras en een kleine van tenminste 1000 m3 verwacht kan worden. 300 ha zandverstuivingen) en 100 ha riet en Volgens de uitkomsten van de bosstatistiek van biezen, terwijl nog 650 ha wateren voorkomen; 1943 was de situatie toen als volgt: ruim 170 ha is in beslag genomen door wegen en

19 875 ha door bebouwde eigendommen, e.d. pramen zal meer en meer tot het verleden gaan We hebben reeds nagegaan hoe de oppervlakte behoren in het gebied van de Schoterlandse cultuurgrond issamengesteld . Thans daarom nog Compagnonsvaart door de aanleg van wegen en iets over het aantal bedrijven. dammen met duikers in vaart en wijken. Ook Tijdens de landbouwtelling van 1947 werden ontsluiting door wegen zal het vervoer verge­ 1157 bedrijven met meer dan 1 ha geregistreerd. makkelijken (zie bijlage 10). Tezamen hadden deze gebruikers bijna 12.000 Boerderijen en voorzieningen ha, zodat als gemiddelde grootte van de be­ drijven rond 10 ha resulteert. Voorts waren er Het aantal boerderijen - klein en groot - is te nog 700 grondgebruikers, arbeiders en tuin­ stellen op rond 1200. Na 1945 zijn er slechts 6 bouwers b.v., die minder dan 1 ha hadden. nieuwe boerderijen gebouwd (gemiddeld dus 1 Indien deze medegerekend zouden worden zou per jaar), zodat hieruit blijkt dat op den duur degemiddeld e grootte nogiet sgeringe r zijn. Aan­ in sterke mate een veroudering zal ontstaan, gezien er 166 grondgebruikers waren, die elk tenzij op een efficiënte wijze een herverdeling 1-2 ha hadden (met tezamen 232 ha) waren er zou plaats vinden, wat echter veel personen uit toentertijd dus rond 1000 grondgebruikers met de agrarische stand, met name uit de kleinere 2 ha of meer land. Dit aantal heeft sedertdien bedrijven, zou dwingen over te gaan naar andere weinig wijziging ondergaan. Zie bijlage 9, waar beroepen. Deze nieuwe boerderijen zijn gebouwd per dorp de verdeling is opgegeven. Daaruit te Hoornsterzwaag (4) en Jubbega-Schurega (2). blijkt, dat het kleinbedrijf (2-5 ha) voornamelijk De hoge bouwkosten zijn een grote belemmering in het oostelijke deel van de gemeente sterk is voor nieuwbouw. vertegenwoordigd: Oudehorne (48%), Nijehorne, De aansluitingspercentages op de openbare Jubbega-Schurega, Mildam, Hoornsterzwaag. nutsbedrijven zijn betrekkelijk laag. De cijfers De tuinbouwbedrijven zijn uiteraard klein (37 van 1947 van bijlage 11 spreken in dit opzicht van de 47bedrijve n waren in 1947 nl. kleiner dan een duidelijke taal. Met electriciteit is het nog lha). het beste gesteld. De cijfers per dorp (alle wonin­ In de eigendomsverhoudingen zijn echter wel gen) van 1952 wijzen evenwel uit dat de aan­ wijzigingen opgetreden. In 1910 was van het sluiting steeds verdere voortgang vindt. Het aantal grondgebruikers 63% eigenaar tegen 37% aantal aangeslotenen op de waterleiding is pachter. Deze getallen zijn sedertdien gewijzigd echter nog gering. Ook hier wordt verbetering in resp. 53% en 47% (1950). Ook bij de opper- nagestreefd. Een deel van de gemeente behoort vlaktecijfers, dus het gebruikte land, zien we nl. niet tot het verzorgingsgebied van de N.V. een verschuiving optreden van eigendom naar Heerenveense Waterleiding, doch tot het gebied pacht. Een zeer groot deelva n degepacht e grond van de Intercommunale Waterleiding Gebied wordt echter gepacht van eigenaren uit de ge­ Leeuwarden (nl. ten Oosten van Bonteboksweg meente of uit de provincie; een betrekkelijk ge­ en Houtlaan). Hier zullen nog 350 percelen, ring deel van eigenaren, die elders wonen. w.o. 80 boerderijen te Jubbega, worden aan­ Door de Staatsdomeinen wordt ongeveer 430 gesloten. ha in de gemeente beheerd. Ongeveer de helft Aansluiting van meer boerderijen op het water­ hiervan werd door de N.V. Ontginningsmij. „De leidingnet zal de productie en met name de Drie Provinciën" en Ned. Heidemaatschappij kwaliteit van de zuivel zeer ten goede komen. ontgonnen. Er werden 8 ontginningsboerderijen Daarnaast zijn er nog talrijke redenen, die aan­ gebouwd, nl. 1 van 46 ha, 2 van 40 ha, 3 van sluiting wettigen (volksgezondheid, hygiëne, 26-31 ha en 2 van 15 ha. Deze zijn dus in het brandveiligheid, e.d.). algemeen aanzienlijk groter dan de gemiddelde grootte in de gemeente bedraagt. De overige Mogelijkheden grond kan worden ontgonnen, zodat hier later Om een juist inzicht te verkrijgen omtrent de nog meer boerderijen gesticht kunnen worden. bedrijfsresultaten dient de boer zijn admini­ De boerderijen zijn als regel gebouwd langs de stratie op peil te hebben. Daaraan hapert nog wegen op de hogere zandgronden. Het komt op wel eens het één en ander. Betere scholing, als­ vrij grote schaal voor dat de percelen ver ver­ mede inschakeling van deskundigen op dit wijderd liggen van de boerderijen (soms af­ terrein is zeker noodzakelijk. Voorts lijkt voor standen van 10-30 km). Dit is uiteraard niet verschillende bedrijven een enigszins gewijzigde bevorderlijk voor een rendabele bedrijfsvoering. bedrijfsvoering, nl. een uitbreiding van de akker­ Grondruil zou hierin veel ten goede kunnen bij­ bouwsector, vooral indien men droogtegevoelige dragen (zie blz. 30). graslandpercelen heeft, wenselijk. We hebben Het omslachtige vervoer door middel van reeds gewezen op de noodzakelijke verbetering

20 in de watervoorziening, die de aandacht eist, de balans uit het evenwicht. Een verantwoorde alsmede op de plaatselijk ongunstige verkave­ bedrijfsvoering vraagt dan ook grondmonster- lingstoestand, die door grond- en pachtruil wel onderzoek op uitgebreide schaal. Overigens dient niet geheel opgelost, doch toch sterk verbeterd de boer, die zijn bedrijfsplan opstelt, zich wel te kan worden. realiseren of grotere kunstmestgiften ook een In dit verband moet ruilverkaveling gepaard aanzienlijke besparing op de krachtvoerrekening gaande met sanering (vgl. het Zwettegebied) bieden. genoemd worden. Opvoering der productie kan o.a. geschieden Stel het geval dat in het kader van de ont­ door uitbreiding der veestapel, vooral van var­ ginning in het Lage Midden van Friesland in of kens en kippen. Mogelijkheden liggen hiervoor in de onmiddellijke nabijheid van de gemeente speciaal op de zandgronden van ons land. Toch een gebied in cultuur gebracht wordt. Het zou moeten deze mogelijkheden niet overschat wor­ dan aanbeveling verdienen een aantal grotere den. Uitbreiding der kippenstapel komt in aan­ boeren, die bedrijven bezitten met misschien merking indien op de boerderij een overschot een slechte verkavelingstoestand, b.v. uit het aan arbeidskrachten aanwezig is, zoals op de „probleemdorp" Jubbega, de kans te geven zich gezinsbedrijven in Gelderland en Noord-Brabant in het nieuwe land te vestigen. Met het vrij­ zeker het geval is. In Heerenveen is dit in veel komende land zouden de in de nabijheid gelegen geringere mate het geval. Wellicht dat op de kleinere bedrijven gesaneerd kunnen worden b.v. kleineboerenbedrijve nva n 1\ à3 h aee noverscho t door alle bedrijven van 3,5-7,5 ha op 7,5 ha te aan arbeidskrachten aanwezigis ,zoda t een nader brengen. Een afzonderlijk en diepgaand onder­ onderzoek ter plaatse hierover voldoende uit­ zoek naar verkavelingstoestand, eigendoms­ sluitsel kan geven. Kippen houden vereist even­ verhoudingen, mogelijkheid en geneigdheid mede wel een geheel andere instelling en mentaliteit te werken e.d., zou hieraan vooraf moeten gaan. dan thans in het algemeen gevonden wordt. Een Hoewel hier nog vele problemen rijzen, o.a. directe ommekeer magdu snie tverwach t worden. bedrijfsgebouwen, zou toch een zeer groot aan­ Intensivering in de vorm van grasdrogen, tal kleine bedrijven geholpen kunnen worden. ruitere n ,ensile re n en weiderantsoenering vindt De gehele situatie zou er door verbeteren. reeds in Heerenveen plaats, zoals ook de mecha­ Wat betreft deontsluitin gdoo rwege nwille nw e nisatie in de gemeente op gang gekomen is. volstaanme tt everwi jze nnaa rbijlag e 10, waar de Ter illustratie noemen we de aanwezigheid in verschillende plannen en wegen zijn aangegeven. de gemeente van een 25-tal tractoren ten be­ Voorts willen we wijzen op de wenselijkheid hoeve van de landbouw, alsmede enkele auto­ van een nauwkeurige bodemkartering, die de trekkers - uiteraard met uitzondering van die, gegevens kan verschaffen o.m. voor herontgin­ welke in loonbedrijven, grasdrogerijen e.d. ge­ ning, kwaliteitsonderzoek, landclassificatie enz. bruikt worden -; een 200-tal hooiblazers, Uit het grondonderzoek kunnen adviezen Jacobsladders en hooitakels; een 60-tal silo's afgeleid worden omtrent de bemesting. In de en een 3-tal Hardelandmachines (te Oudeschoot, laatste jaren werden reeds vele grondmonsters Knijpe en Jubbega), in gebruik bij het inkuilen genomen. Bijlage 12 geeft een overzicht van vangras .Dez elaatst emethod ega fi n 1951volgen s ruim 250 recente grondmonsteranalyses. Hieruit gepubliceerde gegevens vrij gunstige resultaten. blijkt, dat een te lage pH en een onvoldoende Tenslotte noemen we de ontwikkeling der kalitoestand veelvuldig voorkomen. Bij een te melkmachine. Medio 1952 was een 60-tal melk- zure grond, die mogelijk ook nog fosfaat- en machines in de gemeente aanwezig, w.v. twee­ kaligebrek vertoont, mogen slechts matige op­ derde inhe twestelijk edee l(waar ,zoal sw ehebbe n brengsten en even stellig een slecht grasbestand gezien, ook de grotere bedrijven meer algemeen verwacht worden. Ter verbetering kan een voorkomen). De aanschaffing van deze machines gebruiker eventueel een daartoe geschikt stuk heeft vooral in 1949 en 1950 plaats gehad (o.a. grasland scheuren. Door toediening van Thomas- tekort aan melkers op de boerderij). Vergeleken slakkenmeel en kalkmergel wordt een verhoging met Friesland en Nederland (resp. 1200 en 4200 van de pH eveneens bereikt. Vooral bij herhaald melkmachines, eind 1951) slaat Heerenveen niet maaien van het grasland zal de boer hoge kali­ een slecht figuur. giften moeten verstrekken. Bij verhoging van Toch zal op dit gebied in de toekomst nog meer de stikstofgift zal hij tevens de nodige aandacht gedaan moeten worden. Intensivering, tezamen moeten besteden aan een verhoging van de met mechanisatie en rationalisatie zullen zeker andere bemestingshoeveelheden. Anders raakt vruchten afwerpen.1 Vaak blijft echter de toe- 1 Zie vooral de zeer duidelijke en instructieve jaarverslagen van het Rijkslandbouwconsulentschap Zuid-Oost Friesland, Drachten.

21 passing van vele verbeteringen — waardoor gerekend. Zelfs is het gebruikelijk de bouw- en een grotere credietbehoefte ontstaat — achter­ aannemersbedrijven erbij te betrekken. Wij slui­ wege wegens een tekort aan middelen. ten ons, hoewel er bezwaren tegen ingebracht De onderhoudstoestand der gebouwen is matig zouden kunnen worden, vanwege de uniformi­ te noemen. Later zullen hierdoor onevenredig teit erbij aan, tenzij uitdrukkelijk ervan wordt hoge kosten ontstaan. Zeer noodzakelijk is afgeweken. voorts silobouw en de aanleg van gierkelders. Aan kleine boeren (3-10 ha) kunnen hiervoor, Devestigingsplaatsen alsmede voor electrische afrastering, mest- In vroeger tijden vond men de verschillende nij- platen, gras- en klaverzaad, premies worden verheidsbedrijven her en der over het platteland verleend. Toch blijkt uit de gegevens van de verspreid. De ontwikkeling der techniek (kracht­ Rijkslandbouwconsulent, dat in de gemeente werktuigen, stoom,gas ,electriciteit , etc.)lcidde er Heerenveen hiervan betrekkelijk weinig gebruik toe dat de bedrijven over het algemeen meer en wordt gemaakt. meero pbepaald epunte n werden geconcentreerd, Zeer urgent blijven de vraagstukken aan­ wat in vele gevallen een industrialisatie van de gaande deklein ebedrijven . Dekleinst e bedrijven stedelijke kernen en een wegtrekken van de zijn zeer kwetsbaar. Vergroting der bedrijfs- bedrijvigheid van het platteland betekende, oppervlakte en mede als gevolg daarvan op­ niet zelden naar een dichtbij gelegen streek- voering van de arbeidsproductiviteit verdienen centrum. daarom alle aandacht van de betrokkenen. De opkomst der fabriekmatige zuivelbereiding Enerzijds kan vergroting van de veestapel (zie deed in vele dorpen evenwel zuivelfabrieken boven) debedri jfsuitkomste n doentoenemen , an­ ontstaan, die in de meeste gevallen zich tot op derzijds zal vergroting der bedrijven leiden tot heden — in tegenstelling tot de gewone gang uitstoting van een groot aantal arbeidskrachten. van zaken bij de overige nijverheid, waar we Het leidt tot ongewenste toestanden op de be­ veelal een vrij sterke vorm van concentratie drijven indien te veel arbeidskrachten, vooral kunnen bespeuren — hebben weten te hand­ jongeren, worden aangehouden. Opleiding tot haven. In enkele daarvoor gunstige vestigings­ andere beroepen zal een grotere plaats moeten plaatsen wisten zich onder verschillende om­ innemen. Samenvoeging van kleine bedrijfjes, standigheden en soms ook door verschillende alsmede vrijwillige afstand van een deel of onder­ factoren, bedrijven, die in vroeger tijden klein linge ruil, kunnen al veel vruchten afwerpen. waren begonnen, te handhaven en soms ook Ruilverkaveling zal hier uitkomst moeten bren­ verder te ontplooien, terwijl in de daarvoor gen. Uitbreiding van de bedrijfsoppervlakte geschikte plaatsen ook van elders wel bedrijven door ontginningen is bijna niet meer mogelijk. werden aangetrokken. Sedert 1945 zijn weliswaar enige percelen ont­ gonnen en verbeterd en ook thans zijn er nog De omvangvan de nijverheid wel enkele stukken die in aanmerking komen, We zagen reeds in het voorgaande, dat in de doch veel mag hier niet meer van verwacht wor­ vorige eeuw de industriële functie van Heeren­ den. Het zwaartepunt van de maatregelen, die veen (toentertijd dus Schoterland + Aeng- beogen een oplossing te geven van de moeilijk­ wirden) nog weinig te betekenen had. Slechts heden, waarmede de landbouw te kampen heeft, 18% van de beroepsbevolking van Schoterland zal elders dienen te liggen. Een belangrijke, zo vond zeventig jaar geleden een bestaan in de niet de belangrijkste, taak ligt hier voor de nijverheid, terwijl de theoretische mogelijkheid georganiseerde landbouw in de gemeente, ten­ dat in Heerenveen zeer veel personen elders einde de problemen aan te vatten die tot ver­ werkten (dagelijks heen en weer reizend bv.) lichting der moeilijkheden kunnen leiden. wel op goede gronden uitgesloten mag worden. Zelfs zien we in het begin van deze eeuw, dat C. NIJVEKHEID voor Aengwirden en Schoterland de nijverheid Het begrip nijverheid nog niet 16% haalde, zodat relatief een lichte Als tweede bestaansbron dient de nijverheid achteruitgang viel te bespeuren. Doch daarna genoemd te worden. Als maatstaf is hierbij ge­ treedt herstel in, en wel zodanig, dat in 1930 bruikt het aantal werkzame personen. Daarop reeds een percentage van 29 werd gehaald, welk is zeker wel het één en ander af te dingen, doch verhoudingscijfer naar de stand van 1947, even­ het voordeel is dat deze maatstaf eenvoudig en als bijna overal elders, iets gedaald is (28% in duidelijk is. Zowel de grote, indrukwekkende, 1947). Met name de groep overheids- en overige industriële bedrijven als de minder opvallende diensten onderging een sterke uitbreiding (1889 ; bedrijven en ambachtsbedrijven worden ertoe 5%, 1930: 7%, 1947: 13%).

22 Deinvloed van degrenswijziging op het in 1930 nog buiten het grondgebied behoorde, cijfermateriaal en na 1934 tot Heerenveen gerekend werd. Omgekeerd zou de industriële groei van Has­ De grenswijzigingen in 1934 maken vergelijkin­ kerland (van 1.334 op 1.694) een veel te ongun­ gen uitermate moeilijk. Een deel van de nijver­ stig beeld geven van de periode tussen de beide heid was nl. ook nog in Haskerland gevestigd. tellingen. We zullen trachten de omvang daarvan zo goed Nemen we aan dat de gezamenlijke groei van mogelijk te schatten. de gemeenten een juiste afspiegeling geeft, ook Zoals bekend kreeg op 1 Juli 1934 deze grens­ voor de samenstellende delen, dan is een ver­ wijziging haar beslag. Schoterland telde toen delingsmaatstaf voor de geconstateerde groei 18.126 inwoners, Aengwirden 4.848, tezamen gevonden. Omgerekend op 1930 volgt hieruit, dus 22.974 inwoners. Hiervan gingen er 2.966 dat we om betere vergelijkingsmogelijkheden te over van Schoterland naar Haskerland, terwijl krijgen het verschil moeten stellen op omstreeks van Haskerland naar Heerenveen 1.341 in­ 250personen , m.a.w. van Haskerland op Heeren­ woners overgingen. Het aantal inwoners waar veen in de nijverheid moeten overboeken 250 de nieuwe gemeente Heerenveen mee startte personen. We vinden dan voor Aengwirden en bedroeg dus 21.349. Schoterland: 1.700 werkzame personen. De in een vorige paragraaf aangegeven be­ Dit laatste cijfer is nog op andere wijze te veri­ naderingswijze (nl. door eenvoudig de som van fiëren, nl. door ter plaatse na te gaan welke Aengwirden en Schoterland te nemen) geeft dus bedrijven op vroeger grondgebied van Hasker­ voor 1 Juli 1934 1625 personen te veel, m.a.w. land gevestigd zijn. Het aantal daar werkzame 7,1%. Voor 1930 zou dit op analoge manier personen is af te lezen uit de uitkomsten van berekend 6,6% te veel zijn. 1950. En dan blijkt dat dit dertigtal indus­ Het aandeel van de beroepsbevolking in de triële en ambachtsbedrijven op 16 October van totale bevolking bedroeg voor de gemeenten dat jaar rond 350 personen in dienst had. Dat Aengwirden en Schoterland resp. 38% en 37%, deze - of de „vroegere" - bedrijven in 1930 voor het geheel dientengevolge 37%. Door de omstreeks 250 personen telden, is geenszins een som te nemen van de beide gemeenten in 1930 gewaagde veronderstelling, vooral niet indien komen we dus ongeveer 500 personen te hoog we dit vergelijken met de toeneming van de bij de beroepsbevolking (in hoofdzaak land­ industriële bevolking in het genoemde tijdvak bouwers en nijverheid). De totale beroeps­ voor Heerenveen (en/of Haskerland). bevolking zal dus rond 7.700 bedragen hebben. Het blijkt dus dat in het deel van de plaats De groep nijverheid telde toen 2.377 personen. Heerenveen, dat vroeger in Haskerland lag, Hier moeten we enerzijds een gedeelte van af­ nogal wat nijverheid gevestigd was. trekken voor de personen in het westelijk deel De plaats Heerenveen als industriecentrum van Schoterland, dat bij Haskerland gevoegd werd, anderzijds er een - zij het klein - gedeelte Bij onze beschouwingen over de beroepstelling bijtellen voor de beroepspersonen in de nijver­ wezen we er reeds op, dat de wijkcijfers een heid, die juist nog in Haskerland woonden. We duidelijke aanwijzing gaven omtrent de con­ kunnen op deze wijze het aantal beroepsper­ centratie van de nijverheid in de plaats Heeren­ sonen in de nijverheid voor het jaar 1930 schat­ veen. Gezien de bezwaren, die er kleven aan de ten op rond 2.250 personen, althans wat het hantering van de beroepscijfers voor dit doel gebied betreft, dat later de gemeente Heeren­ - waarop we in het voorgaande ook al gewezen veen zal vormen. hebben - behoeft het geen verwondering te Hoe staat het in dit opzicht nu met de bedrijfs­ wekken, dat de uitkomsten der bedrijfstelling telling? We hebben reeds hiervoor gezien dat de nog sterker in de richting van concentratie beroeps- en bedrijfstelling voor een bepaalde wijzen. gemeente op hetzelfde tijdstip aanzienlijk kun­ Onderstaande cijfers zullen dit verduidelijken. nen divergeren. Van het totale aantal bedrijven in de gemeente De bedrijfstelling van 1930 geeft voor Aeng­ bevond zich 65% in de plaats Heerenveen, met wirden en Schoterland voor de nijverheid een niet minder dan 80% van het aantal werkzame totaalcijfer van 1.449. Dit getal groeide tot personen. Het zij te dezer plaatse - wellicht ten 2.632 in 1950 (Heerenveen). Toch mogen we overvloede - nog eens opgemerkt dat hierbij niet concluderen dat de toeneming dus rond dus ook de ambachtsbedrijven e.d. inbegrepen 1.200 bedroeg, want dan zou over het hoofd zijn. Nemen we de „grotere" bedrijven, welke in gezien worden, dat in Haskerland een deel van het algemeen meer bekend staan als industriële de industriële bedrijvigheid lag dat toevallig bedrijven, waarvoor we als maatstaf het aantal

23 personen kunnen nemen bv. met meer dan 10, brengen, daar staat tegenover dat vanouds dan is Let beeld zelfs nog sprekender, nl. 87% gevestigde bedrijven meestal een stabiele factor van de bedrijven met niet minder dan 88% van zijn met veelal een minder spectaculaire ont­ het personeel. wikkeling of verschijning. We zouden deze werkwijze nog verder kunnen Denijverhei d wordt gewoonlijk - en niet zonder voortzetten door bv. klasse XVII 1 uit te reden - verdeeld in twee groepen. Er zijn be­ schakelen. Tot deze bedrijfsklasse (voedings- drijven, die goederen vervaardigen, die bijna elk en genotmiddelen) behoren o.a. de zuivelfa­ ogenblik en overal gebruikt worden, diei n hoofd­ brieken. Deze zijn in eerste instantie op het zaak in wat we meestal ambachtsbedrijven noe­ platteland te vinden en dus niet zo zeer in cen- men worden gemaakt. Dergelijke bedrijven - bv. trumplaatsen gevestigd. De band met het plat­ van timmerman, smid, schilder, bakker, slager, teland is daarbij nog zeer sterk. Zien weva n deze kleermaker, e.d. - bezitten over het algemeen klasse af, dan blijkt wel hoe sterk de overige weinig expansiemogelijkheden. Ze hebben een industrie in de plaats Heerenveen is geconcen­ zekere klantenkring, die weinig schommelt. treerd: 92% van de bedrijven met 95% van het Komen er meer mensen, dan zal in de regel het aantal werkzame personen. aantal bedrijven eerder toenemen dan dat een De hoofdplaats van de gemeente is dus de uitbreiding van het aantal cliënten per bedrijf industrievestigingsplaats bij uitstek geweest in plaats vindt. De groei van deze bedrijven - in de voorbijgegane periode. De gunstige verkeers- aantal dus meestal - houdt veelal gelijke tred ligging is daarvoor de belangrijkste stimulans met de toeneming van het aantal bewoners. geweest. Deze z.g.n. verzorgende bedrijven voorzien dus bijna uitsluitend in de plaatselijke behoefte van Deaard van degevestigde industrie de bewoners. In volgorde van belangrijkheid - wederom ge­ Met heel veel andere industriële bedrijven is meten aan de hand van het aantal werkzame het totaal anders gesteld. Deze behoeven in personen - komt op de eerste plaats klasse IV principe hun producten niet af te zetten in de (bouwnijverheid en aanverwante bedrijven) met plaats van vestiging. Zij gaan verder de wereld 758 personen. Met name de baggerbedrijven in. Deze bedrijven zijn dan ook niet afhankelijk (evenals de andere bouwondernemingen) zijn van het aantal inwoners van de plaats en/of bekend. naaste omgeving. Er is hiertussen zelfs geen Daarna volgt klasse XI-XIII-(metaalnijver- direct verband. Een dergelijk bedrijf kan zich heid, etc.) met ruim 700 personen. - in theorie - ontwikkelen geheel onafhankelijk Op de derde plaats volgt de voedings- en genot­ van het bevolkingsverloop. Wordt de eerst­ middelenindustrie met 525 personen (w.o. de genoemde groep verzorgende bedrijven genoemd, zuivelindustrie), terwijl klasse VII (kleding en deze laatste categorie wordt betiteld met de reiniging) met 220 en klasse III (grafische nijver­ naam stuwende of primaire bedrijven. Het zijn heid) met 112 personen de reeks met meer dan deze bedrijven die in de plaats de toon aangeven; 100 werknemers besluiten. die in vele gevallen de groei en opkomst van een Over het algemeen zijn de bedrijven derhalve plaats bewerkstelligen, en die een aanzienlijk niet groot. De gemiddelde grootte voor de gehele deel van de beroepsbevolking een bestaan ver­ nijverheid bedraagt 6 personen per vestiging. schaffen. Want, gaat het deze bedrijven voor Voor de industriële bedrijven met meer dan 10 de wind, dan hebben ook de verzorgende en man personeel bedraagt dit echter 32 personen. andere bedrijven volop werkgelegenheid, zodat Er is een enkel bedrijf dat meer dan 100 per­ er een verheugende bedrijvigheid kan heersen. sonen heeft. We zouden dus de bedrijven van De economische grondslag van het bedrijfsleven Heerenveen middelgrote bedrijven kunnen noe­ wordt dan ook gevormd door de stuwende men. Zehebbe n zich in de loop der jaren meestal bedrijven. ontwikkeld uit kleinere vestigingen. Een vrij groot aantal is dan ook van niet recente datum, De ontwikkelingvan denijverheid in nl. uit de vorige of uit het begin van deze eeuw. delaatste decennia Een merkbare verschuiving van elders in den De ontwikkeling der nijverheid tussen 1930 en lande naar de toch uit verkeersgeografisch 1950 wijst er op dat de stuwende nijverheid de oogpunt gunstig gelegen plaats, heeft nog niet grootste toeneming vertoont. Weliswaar is het plaats gevonden. Kunnen plotseling nieuwe moeilijk exacte cijfers te vermelden wegens de vestigingen een zekere wisselvalligheid mee­ plaatsgevonden grenswijziging in die periode, 1 Bij de bedrijfs- en beroepstellingen van het Centraal Bureau voor de Statistiek (C.B.S.) worden gelijksoortige bedrijven tot (bedrijfs-)groepen samengevoegd, welke groepen weer tot grotere „klassen" worden verenigd.

24 doch dez ogoe d mogelijk geschatte cijfers tonen Geheel vergelijkbaar met de hiervoor gegeven toch duidelijk aan dat de stuwende bedrijven getallen zijn deze cijfers niet. Ind eeerst e plaats voor de sterkste toeneming hebben gezorgd. is er verschil mogelijk doordat in deze op­ De bevolking van „Heerenveen" nami n deze somming geen rekening gehouden is met de periode toe met omstreeks 16%, terwijl de grootte, d.w.z. bedrijven met meer dan 10 kleinere bedrijven - d.w.z. met minder dan personen vallen er ookonder . Vervolgens is het 11 personen, die gemakshalve gelijkgesteld heel moeilijk een juiste grens te trekken met worden met de verzorgende bedrijven - met ruim winkelbedrijven. Zeer veel ambachten kennen 13% toenamen. Derhalve zien weda t deze toe­ tegelijkertijd verkoop via dewinke l en behoren nemingen vrij goed met elkaar overeenstemmen. dus ook tot de detailhandel. Deze kunnen dusbi j Met de grotere bedrijven is dit weer anders. een andere telling alswinke l geteld zijn. Boven­ Nam de gehele nijverheid, dus inclusief de dien is deplaat s vand e slagers arbitrair. Ind e kleinere bedrijven, toeme t 55 - en in Hasker- eerste vermelding zijn deze niet bij deambachts ­ kerland met 56%- zomoge n we concluderen dat bedrijven geteld. Het betrof hier 36 slagers, deze toeneming heel weinig afwijkt van diei n terwijl naar schatting ook ind eeerst e groep nog de gehele provincie en in ons land (resp.59 % een 60-talto td e winkels zijn terekenen . Daaruit en 58%).D e groei der grotere bedrijven moet dus blijkt per slot van rekening dat de opgegeven nog aanzienlijk meer hebben bedragen. Verge­ getallen, hoewel uit verschillende bron, toch lijking vand edesbetreffend e cijfers doet onsdi t grotendeels overeenstemmen. ook inderdaad zien. Zowel Heerenveen als de In groep 1valle n een 30-tal smeden, 45 rijwiel­ aangrenzende gemeente, die er nauw bij be­ herstellers, alsmede een dertigtal electrotech- trokken is, laten een groei zien van 110% (tegen nische installateurs enradiomonteurs . (Bij deze de provincie 107%), zodat ook hier weer een laatste groepen zullen we veel winkelbedrijven grote mate vanovereenstemmin g geconstateerd moeten zoeken.) Het leeuwendeel van groep 2 kan worden. wordt gevormd door de bakkers enslager s (100); van groep 3doo r deschoenherstellers . Tot groep De ambachtsnijverheid 5 worden de schilders gerekend, waarvan er4 5 We zullen hier even langer bij detwe e groepen waren, terwijl tot de volgende groepen bijna bedrijven stilstaan. De verzorgende bedrijven uitsluitend de kappers en de kleermakers be­ hebben wei n het voorgaande gelijkgesteld met horen. Het resultaat isda to pee n bevolking van de ambachtsbedrijven en de bedrijven met nauwelijks 24.000 personen, ruim 450 ambachts­ minder dan 11 personen. Natuurlijk is dit niet bedrijven voorkomen. in alle gevallen een juist criterium, doch kort­ heidshalve kan er in de practijk mee gewerkt Despreiding van de ambachtsbedrijven worden. over de gemeente De tweede bedrijfstellin g levert ons de ge­ De spreiding over de gemeente levert interes­ gevens: nl. ruim 360 bedrijven metminde r dan sante gegevens op (bijlage 13). Zoo phe t eerste 11 personen (alleen al in de 4 belangrijkste gezicht zou men verwachten een tamelijk gelijk­ klassen, t.w. IV, VII, XI en XVII ruim 300 matige verspreiding, althans in evenredigheid bedrijven). In een publicatie van de Hoofd­ met de bevolkingsconcentraties. Dit blijkt niet groep Ambacht 1 wordt ook een opsomming in alle gevallen opt e gaan. Vooreerst zijn eri n gegeven van de ambachten per gemeente. de plaats Heerenveen, als centrum voor een Daar vinden we 456 ambachten vermeld voor gehele streek, boven de „gewone" verzorgende Heerenveen, alsvolg t over degroepe n verdeeld: bedrijven voor dagelijkse levensbehoeften, een aantalbedrijve n dienie t in elkdor p kunnen voor­ Aantal ambachten fer 1-1-49. komen, zodat de plaats Heerenveen een extra 1 metalenverwerkende ambacht 152 groot aantal telt. Dientengevolge kunnen eri n 2 voedselvoorzienings „ 123 de andere dorpen relatief iets minder voor­ 3 lederverwerkende „ 20 komen dan op grond van het inwoneraantal valt 4 houtverwerkende „ 44 5 bouw- en aardewerk „ 55 te verwachten. Ook danno g ise r een groot ver­ 6 verzorgmgs- schil tussen de dorpen op te merken. Sommige en reinigings „ 29 hebben meer vestigingen dan met het inwonertal 7 textielverwerkende „ 27 zou overeenkomen. Devestigingsplaat s van het 8 grafische „ 6 bedrijf in hetdor p isuiteraar d van groot belang. Totaal 456 Een bedrijf of winkel kan dus toevallig inee n

Jlet Nederlandse Ambacht door Prof. Dr H, J. Keuning en Drs A, W. Luyckx.

25 bepaald dorp liggen, zodat het ene dorp relatief blz. 51). Een verschijnsel, dat dikwijls met de meer telt dan een ander dorp. Dit moet niet ver­ term overbezetting wordt aangeduid. waarloosd worden. Het zou dan ook de voorkeur verdienen dergelijke dorpen, die óf elkaar De „grotere" bedrijven aanvullen, of gelijkmatige trekken vertonen, Thans nog iets over de „grotere" bedrijven indien ze bovendien dicht bij elkaar liggen, te (bijlage 14). Ook hieronder bevinden er zich die combineren, om te zien of er ook dan nog ty­ strikt genomenverzorgen d bedrijf moesten heten. pische verschillen optreden. Inderdaad blijkt De afzet der producten is nl. beslissend en aan­ dit het geval te zijn. De plaats Heerenveen met sluitend bij de lijst van de „Commissie van 't Meer en Terband tezamen genomen heeft Lohuizen" 1 komen we voor Heerenvee n nog op uiteraard een hoog percentage zowel van am- een respectabel aantal verzorgende bedrijven. bachts- als winkelbedrijven. De functie van Natuurlijk is het altijd mogelijk enigszins regionaal verzorgend centrum komt hierin dubieuse gevallen anders in te delen. Doch afge­ duidelijk tot uiting. zien daarvan moeten we constateren dat volgens De andere dorpen kunnen dus iets lagere per­ de in de bovengenoemde lijst gegeven indeling, centages hebben, doch ook thans is dit niet met nog de helft van de bedrijven met meer dan alle combinaties het geval. Beneden- en Boven- 10 personen, tezamen ruim 40% van het aantal knijpe liggen hoger dan het bevolkingspercen­ werkzame personen tellend, als verzorgend te tage, wellicht ook nog door de nabije ligging van boek staat. Heerenveen, terwijl Oudeschoot, Nieuweschoot Hiertoe behoren zowel de drukkerijen als kleer­ en Oranjewoud als zuidelijke uitlopers van makerijen en de wasinrichting, hoewel direct Heerenveen eveneens een aanzienlijk hoger per­ opgemerkt kan worden, dat de afzet of klanten­ centage hebben. Zowel de ligging dicht bij de kring in deze gevallen lang niet altijd beperkt hoofdplaats, degunstig e verkeersligging dus, als­ blijven tot de vestigingsplaats of allernaaste om­ mede het feit dat dewelstandsgraa d hier hoger is geving. Er zijn natuurlijk steeds tussengevallen, dan elders in de gemeente dragen hiertoe zodat verschil van mening in principe mogelijk bij- blijft. De bekendste drukkerij (de opname is van Het overige deel van voormalig Aengwirden 1950) was wel die, waar de vroegere „Hepkema" wijkt niet of bijna niet af (de winkels zijn er in werd gedrukt. Na de telling zijn er wijzigingen iets mindere mate vertegenwoordigd). Daaren­ ingetreden: de Eriese Koerier wordt thans elders tegen liggen Oude- en Nieuwehorne, en Katlijk- gedrukt, terwijl het vroegere Nieuwsblad van Mildam lager. Dit wordt veroorzaakt door de Friesland de uitgave van het 3 X per week ver­ grotere dichtheid van bedrijven in het Westen schijnende blad gestaakt heeft, waarna thans van de gemeente, de verspreide bebouwing en 1 X per week het Nieuwsblad voor Zuid-Eries- de lagere welstandsgraad. In nog veel sterker land het licht ziet. matei sdi t het gevalbi j het oostelijk deel van de Autogarages, tevens herstelplaatsen van auto's gemeente: Jubbega-Schurega en Hoornster- e.d. dienen ook tot de verzorgende bedrijven zwaag. De bebouwing is hier wel zeer verspreid. gerekend te worden. Dit is ook het geval met het De toestand laat hier dus nog het een en ander gasbedrijf en het waterleidingbedrijf, terwijl de te wensen over. Bovendien mag niet de streek- Centrale Bakkerij ook tot deze categorie be­ verzorgende functie zowel van Gorredijk als hoort. - in geringere mate - die van Donkerbroek ver­ De stuwende bedrijven onachtzaamd worden. Toch kan zonder meer geconstateerd worden dat deze streek in ver­ Hoewel de bouw- en aanverwante bedrijven houding tot andere delen veel te weinig ver­ „officieel" tot de verzorgende bedrijven worden zorgende bedrijven telt, te wijten, zoals we gerekend, willen we voor een groep ervan, t.w. reeds opmerkten, aan de zeer verspreide be­ de baggerbedrijven, een uitzondering maken. bouwing, alsmede aan het lage inkomen per Hiertoe behoren de bekende Heerenveense inwoner. Anderzijds moet niet uit het oog ver­ firma's als Boltje, Dikkerboom, Krikke, Water- loren worden dat - behoudens het geval van een lander, om niet meer te noemen, die alom in den relatief welvarende bevolking - een groot aantal lande, en in het buitenland doch vooral in het bedrijven per dorp niet altijd op een gezonde Noorden, bekendheid genieten. Dename n wijzen toestand behoeft te wijzen. Integendeel, met onmiskenbaar op immigratie uit andere streken. name bij de winkelstand kan vaak van een Deze bedrijven, die zelfs tot in het buitenland „overbevolking" gesproken worden (zie verder werk verrichten, zijn van groot belang en dienen 1 Stuwende en verzorgende bedrijven. Rapport Commissie van Lohuizen. In Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie. Mrt./Apr. 1952.

26 zeker als stuwende bedrijven voor de gemeente werd later een motorenafdeling aan het bedrijf Heerenveen te worden aangemerkt. toegevoegd. Aan het bedrijfis voorts een afdeling Al de overige bedrijven zijn ook stuwende schaatsen verbonden, welke reeds werd geme­ bedrijven, d.w.z. de helft van de „grotere" met moreerd. Werd vóór de oorlog met ongeveer 100 bijna 60% van het totale aantal personen. Som­ man gewerkt, thans is dit aantal flink uitgebreid mige hiervan zouden nog regionaal verzorgende tot bijna 300 werkzame personen. bedrijven genoemd kunnen worden, bv. beton­ De N.V. Heerenveense Veren- en Kapok- bedrijven, houtbewerkingsinrichtingen en even­ fabrieken A. Borkent is het enige bedrijf van tueel enkele van de hierboven reeds opgesomde klasse XV (textielindustrie). Uit ruw aangevoer­ bedrijven. de kapok, katoen, wol- en bastvezels e.d. worden Klasse VII (kleding en reiniging) telt, behalve vullingen voor matrassen gemaakt. Evenals deze de reeds genoemde ook nog een tweetal andere stoffen ondergaan de veren een reinigingsproces vertegenwoordigers, ni. fa. de Zee, oorspronkelijk voor ze geschikt zijn voor het beoogde doel. Het (en ook thans nog gedeeltelijk) in Irnsum, ver­ bedrijf is reeds lang in Heerenveen gevestigd. vaardiging van bedrijfskleding en weefsels voor Meer dan 50 personen vinden hier werk. de zuivelindustrie, en de confectieindustrie Eén der oudste bedrijven is de N.V. Eerste „Victoria". Beide bedrijven zijn vestigingen van Eriese Vetsmelterij van Gebr. Smilde. Deze is recente datum. nl. bijna een eeuw te Heerenveen gevestigd, De laatstgenoemde confectieindustrie, stam­ ontstaan uit een exportslachterij, die later naar mend uit het centrum, nl. Amsterdam, vestigde Harlingen verplaatst werd en tenslotte naar zich eind 1947 in de voormalige R.K. Kerk en Rotterdam. Het vet wordt thans geleverd door vervaardigt japonnen, blouses, rokken en kinder­ slagerijen uit de omgeving, alsook uit verderaf jurken. Een vijftigtal meisjes uit Heerenveen en gelegen streken, zoals het buitenland. Voorts omgeving vindt hier dagelijks werk. wordt handel in vleeswaren e.d. gedreven. De De metaalbranche kent twee grote bedrijven en verkeersverbindingen zijn voor een dergelijk een aantal kleinere. Van de kleinere noemen we bedrijf - trouwens voor zeer vele Heerenveense het bedrijf van stalen meubelen, ramen, e.d.; bedrijven - dus van groot belang. een vernikkel- en chroombedrijf , een kinder­ Tot de voedings- en genotmiddelenindustrie wagenfabriek, een bedrijf dat pompen vervaar­ behoren, behalve het hierboven genoemde digt, alsmede een aantal schaatsenfabrieken. bedrijf, nog een tweetal veevoederbedrijven, Heerenveen is hiermede één der voornaamste alsmede - tijdens de telling - een conserven- centra van de schaatsenproductie in Friesland fabriek „Arcon". Enige tijd geleden is dit bedrijf, geworden. met het oog op de grondstoffenmarkt, ver­ Het bedrijf van de fa. Hainje - carrosserie- plaatst naar de Betuwe. fabriek - is op één na het grootste bedrijf in Ten slotte moeten we nog de zuivelfabrieken Heerenveen. Omstreeks een halve eeuw geleden noemen. De gemeente telt er vijf, alle op coöpe­ begonnen in een scheepswerfje, dat de strijd om ratieve basis, nl. te Bontebok, Jubbega, Luinje- het bestaan had moeten opgeven, is het lang­ berd, 't Meer en Oudeschoot. De laatste doet zamerhand uitgegroeid tot zijn tegenwoordige tevens als proefbedrijf dienst. Hoewel er 3 aan omvang. Voortgekomen uit het wagenmakers- de Schoterlandse Compagnonsvaart zijn gelegen, bedrijf (kruiwagens) is het later overgeschakeld is de aan- en afvoer via kanaal, wat devervoers - op carrosseriebouw (voornamelijk autobussen). aangelegenheden betreft, verdrongen door die De eerste bus gefabriceerd door dit bedrijf per auto op de weg. dateert nl. al van 1922! Vele zijn er nadien ge­ De kleinste fabriek is die in 't Meer, welke een volgd. Thans verschaft het bedrijf werk aan meer jaarlijkse melkaanvoer kent van ruim 6 min kg, dan 100 personen. de grootste hoeveelheid melk verwerkt die te Demeest e werknemers - eveneens in de metaal­ Jubbega, nl. ruim 11 min kg per jaar. industrie - telt de rijwielen-, motoren- en schaat- In totaal verwerken deze zuivelfabrieken senfabriek „Batavus", ongeveer even oud als ruim 43 min kg melk, d.w.z. bijna 5% van de het voorgaande bedrijf. In het begin van deze gehele productie in Friesland. Omstreeks 175 eeuw kwam namelijk in Heerenveen een horloge- personen vinden in deze in de gemeente Heeren­ en klokkenmaker, Gaastra, te wonen, die echter veen gelegen bedrijven regelmatig werk. meer zag in „nieuwere dingen," t.w. de fiets. Uit dit beknopte overzicht blijkt wel dat de Spoedig volgde een montage-werkplaats, daarna metaalnijverheid te Heerenveen op de eerste een grossierderij, en nog later de fabricage. plaats komt, gevolgd door de voedings- en Nadat def ietsenfabricag e op gang gekomen was, genotmiddelenindustrie.

27 Het forensenverkeer nalePla n 100à 130,zoda t de cijfers voor Heeren­ veen iets lager liggen. Dit behoeft niet te ver­ In Hoofdstuk II werd reeds enige aandacht ge­ wonderen, aangezien het hier vanouds geves­ wijd aan het forensenverkeer. De dagelijkse trek tigde bedrijven betreft, die bij nieuwbouw elders van de industriearbeiders kwam daar reeds ter vrij zeker een andere opzet zouden kiezen, ter­ sprake. Nadere onderzoekingen op dit gebied wijl het gevestigd zijn in het centrum, ingeklemd hebben aangetoond dat deze beweging van vrij tussen andere bebouwing, een rationele uitleg grote omvang was, waarbij thans de gegevens in bijna alle gevallen verhindert. verkregen werden over de werkelijke afstand, dus niet alleen over het feit of een gemeentegrens Vestigingsmotieven en-factoren werd gepasseerd. Het spreekt vanzelf dat in dat Uit de historische gegevens omtrent de bedrij­ geval dus de omvang van dit verkeer veel groter ven, alsook aan de hand van ondervraging der is dan eerst kon worden vermeld. Het onderzoek leiders, is een oordeel te vormen omtrent de strekte zichui t over degroter e bedrijven, waarbij vestigingsfactoren, die de doorslag gegeven klasse IV wegens zijn afwijkend karakter buiten hebben bij vestiging in Heerenveen. Een deel beschouwing werd gelaten, terwijl het voorts van de bedrijven is zeer klein begonnen en lang­ betrekking had op de jaren 1947 en 1948. zamerhand uitgegroeid tot een groter bedrijf. Nadien zullen er zeker wijzigingen ten goede zijn Het is begrijpelijk dat geboren en getogen Hee- opgetreden (bijlage 15). renveensters zich gehecht voelen aan de „oude" In 1947 bleek dat 45% van het aantal werk­ grond. Doch indien bepaalde factoren niet gun­ nemers niet in de vestigingsplaats van het be­ stig waren, zou het bedrijf desondanks wellicht drijf woonde, soms zelfs tot 15 km - in uitzon­ van de kaart verdwenen zijn. Uit de daartoe deringsgevallen nog verder - verwijderd. In het ingestelde onderzoekingen isevenwel vast komen daaropvolgende jaar was dit percentage wel­ te staan, dat de zeer gunstige ligging t.o.v. het iswaar iets gedaald, doch bedroeg toch nog ruim afzetgebied - en dat is niet alleen de plaats 42. Dat wil dus zeggen, dat bij een aantal van Heerenveen en naaste omgeving, maar vaak omstreeks 1000 werknemers in de grotere indus­ ook het gehele Noorden of zelfs een nog groter triële bedrijven ruim 400 niet dicht bij het gebied - van doorslaggevende betekenis is ge­ bedrijf woonachtig zijn. Dit aantal moet dus weest. Talrijke ondernemers gaven dit dan ook periodiek een kleine of grote afstand per dag als hun mening te kennen. Heerenveen - het afleggen. Rekent men hierbij nog de kleinere betreft, zoals uit het voorgaande nu wel genoeg­ bedrijven en de handelsbedrijven - dus am- zaam is gebleken in verreweg de meeste gevallen bachtsbedrijven, winkels en andere handels­ de plaats van die naam - kan op zeer goede ver­ bedrijven - dan ishe t duidelijk, dat dit forensen­ bindingen bogen. De ligging is dan ook uitge­ verkeer dagelijks tot vrij grote getijdebewegin­ sproken gunstig. Daarnaast is de aanwezigheid gen aanleiding geeft. van - uiteraard geschikte - arbeidskrachten van belang geweest bij de vestiging van bepaalde Hetterrein-quotiënt bedrijven. Uit planologische overwegingen kan het gewenst De voorwaarden voor industrialisatie zijn dus zijn het terreinquotiënt te berekenen. Daaronder gunstig te noemen, zowel voor de uitbreiding wordt verstaan hoeveel m2 industrieterrein per van bestaande als voor vestiging van nieuwe arbeider beschikbaar is of moet zijn. Van de bedrijven. Van de eerste groep noemen we slechts bestaande bedrijven is dit gemakkelijk na te Batavus en Hainje, van de laatste groep kunnen gaan. Niet dat elk soort bedrijf daarvoor een we uit de laatste jaren noemen: Victoria, De vast getal heeft; er kunnen binnen een bepaalde Zee, De Witte, Haweka-kinderwagenfabrieken, bedrijfstak door toevallige omstandigheden grote Lankhorst Touwfabrieken. Gunstige voorwaar­ verschillen optreden, doch uit onderzoekingen den betekenen echter niet, dat alle bedrijven op dit terrein is toch gebleken, dat er in de ver­ hier op hun plaats zouden zijn. Het kan voor­ schillende plaatsen grote overeenstemming be­ komen dat een bedrijf zeer bepaalde eisen stelt, staat. Betonbedrijven bv. hebben in de regel waaraan met de beste wil van de wereld niet behoefte aan nogal veel terrein bij een relatief kan worden voldaan, of dat een bedrijf uitgroeit geringe arbeidsbezetting. Bedrijven in de binnen­ boven plaatselijke betekenis, waardoor wijzi­ stad, of in het centrum, bv. drukkerijen, hebben gingen in de afzetverhoudingen kunnen plaats­ in het algemeen een laag terreinquotiënt. Het vinden, die een veranderde houding t.o.v. de gemiddelde bedroeg over een aantal jaren in vestigingsplaats kunnen oproepen. Ook kunnen Heerenveen 80 à 90.Voo r nieuwe plannen op dit extreme wensen soms niet - door welke oorzaak gebied hanteert de Rijksdienst voor het Natio­ dan ook - ingewilligd worden, terwijl interne

28 factoren een bedrijf eveneens doen verdwijnen. Algemeen Van deze groep noemen we: Beuving, Arcon, Nieuwsblad van Friesland. Bij de handel moeten we niet alleen denken aan Als remmende factor op de wel zeer gunstige de groothandel of tussenhandel, doch ook - en ligging zouden we kunnen noemen: gebrek aan vooral - aan de detailhandel, die zich voor­ kapitaal, terwijl een zeer belangrijke factor voor namelijk afspeelt in de winkels. Een korte be­ bijna alle vestigingen de kwaliteit van de onder­ schouwing over de winkelstand mag dus niet ontbreken. Bij het verkeer dienen we eveneens nemer is. We behoeven hierop niet verder in te een ogenblik stil te staan. Behalve van de uit­ gaan; het grote belang ervan is zonder meer komsten van beroepstellingen of bedrijfstellingen duidelijk. kunnen we hierbij een dankbaar gebruik maken Samenvatting van de in 1949 en 1951i n deze streken gehouden tellingen, teneinde de verkeersstromen nader te Resumerend kunnen we dus opmerken dat analyseren. Heerenveen een nog vrij redelijk te noemen ont­ Het feit dat één der 5grot e streekvervoermaat- wikkeling van de nijverheid gekend heeft, onge­ schappijen Heerenveen als vestigingsplaats ge­ veer in dezelfde verhouding als provincie en het kozen heeft, wijst reeds op de belangrijke rol die gehele land, doch dat op grond van de zeer Heerenveen op verkeersgebied speelt. De zeer gunstige ligging van de plaats de nijverheid niet gunstige ligging is hieraan niet vreemd. die groei vertoond heeft, die op goede gronden Behalve de reeds genoemde groepen (handel toch wel verwacht mocht worden. Door be­ en verkeer) behoren het crediet- en bankwezen paalde oorzaken - hetzij in vroegere tijden een en het verzekeringswezen hiertoe eveneens ge­ minder actieve houding van verantwoordelijke rekend te worden. Vergeleken bij de eerst­ personen, hetzij tekort aan kapitaal, onder­ genoemde zijn de laatste echter van onderge­ nemerszin e.d. - is de groei vertraagd en dien­ schikte betekenis, hoewel de voornaamste tengevolge heeft Heerenveen minder industrie banken in Heerenveen hun kantoor, agentschap dan overigens wel mogelijk was. of correspondentschap hebben. De belangrijkheid van handel enverkeer D. HANDEL EN VERKEER Handel en verkeer waren in 1889 van minder A. Inleiding betekenis - ook verhoudingsgewijs bezien - dan thans het geval is. In de handel was toen bijna Nadat nu de twee belangrijkste bestaansbronnen 8% van de beroepsbevolking werkzaam; in het de revue gepasseerd zijn, dient thans nog enige verkeer bijna 5%. In 1947 was de relatieve aandacht besteed te worden aan de andere positie van deze groepen reeds aanzienlijk toe­ bestaansbronnen. In volgorde van belangrijkheid genomen. Het volgende staatje tracht hiervan komen thans in aanmerking: handel en verkeer. getuigenis af te leggen.

SI Mei 1947

Aantal personen werkzaam in M Totaal in % van de beroepsbevolking

Winkels 345 276 621 6,7 Overige handel 549 42 591 6,3 Verkeer 516 102 618 6,6 Crediet- en bankwezen 46 9 55 0,6 Verzekeringswezen 77 4 81 0,9

Tezamen 1533 433 1966 21,1 We zien hieruit dat ruim 1/5 gedeelte van de gemeente. Weliswaar komen winkels, met name beroepsbevolking tot deze categorie behoort, waarin artikelen voor de dagelijkse behoeften, d.w.z. bijna 2000 personen vinden een bestaan e.d. worden verhandeld, over de gehele linie in de handel, verkeer, ca. verspreid voor, doch de overige handel, bepaalde winkels en bedrijven, die tot de verkeerssector De spreiding over de gemeente moeten gerekend worden, zullen het meest in Het ligt voor de hand in de hoofdplaats een daarvoor gunstig gelegen plaatsen geconcen­ sterkere concentratie van deze beroepen te ver­ treerd zijn. Door de uitkomsten van de beroeps­ wachten dan in vele andere streken van de telling te nemen, die dus aangeven wââr de

29 personen die in dergelijke bedrijven werkzaam Afgezien van de Coop. Graanmalerij „Ons zijn, wonen heeft men al een zekere aanwijzing. Belang" te Jubbega, die voor de voorziening Men mag zeker verwachten dat een eventueel in de behoeften der agrarische bedrijven van speciaal daartoe in te stellen onderzoek, waarvan grote betekenis is, vindt men dan ook geen wij hier echter hebben afgezien, omdat de resul­ grotere handelsbedrijven buiten de plaats Hee­ taten zo toch al zeer duidelijk zijn, zou uit­ renveen. Wel vindt men in nagenoeg alle dorpen wijzen dat het concentratieverschijnsel bij dit vee- en fouragehandel; op enkele uitzonderingen soort bedrijven nog sterker is. na zijn hun bedrijven echter van beperkte om­ We hebben hierbij de indeling van de gemeente vang.D eFries eZaadhande l N.V .t e Oranjewoud, in wijken ter hand genomen, t.w. Heerenveen die niet alleen groothandel doch tegelijkertijd (plaats met omgeving, Oude- en Nieuweschoot), kweker is, neemt een tussenpositie in. Aengwirden, Schoterland -Midden en -Oost. Een overzicht van de groothandel, die in de Vergelijken we nu welk deel van de bevolking plaats Heerenveen gevestigd is, laat duidelijk van de gehele gemeente in deze wijken woont zien dat Heerenveen in dit opzicht een belangrijk en doen we dit ook met de uitkomsten van de centrum is voor Z.O. Friesland, al is het geen beroepstelling van de onderhavige groepen, dan uitgesproken groothandelsplaats, zoals bv. Dok- valt hieruit een zekere concentratie te bereke­ kum. Bovendien hebben zowel Sneek als Leeu­ nen. Een getal boven 100 geeft aan een sterkere warden een uitgebreide groothandel, terwijl ook concentratie dan „normaal" of „gemiddelde"; in de nabijgelegen plaatsen Gorredijk en Drach­ een cijfer onder 100 een minder sterke concen­ ten meerdere belangrijke groothandelsbedrijven tratie.1 De uitkomsten waren nu als volgt: zijn gevestigd. De groothandel (zie bijlage 16) bepaalt zich Concentratiegetallen Wijk voornamelijk tot zaken in levensmiddelen in de H. Ae. S.m. S.o. uitgebreidste zin van het woord, bouwmaterialen en landbouwartikelen. Opvallend is dat het Winkels 144 60 67 75 zoveel kleinere Wolvega als verzorgend centrum Overige handel 142 57 94 61 voor de agrarische sector van minstens zo grote Verkeer 160 61 73 45 Crediet, bank- en betekenis is als Heerenveen. verzekeringswezen 168 58 63 41 2. De kleinhandel Tezamen 150 60 77 59 De kleinhandel in de plaats Heerenveen ver­ toont enige opvallende trekken. De verwachting, Bovenstaande concentratiegetallen spreken wel die men van een verzorgend centrum van 10.000 een zo duidelijke taal dat verder commentaar inwoners zou hebben, wordt overtroffen. Het achterwege kan blijven. De plaats Heerenveen zijn met name de aanwezigheid van een relatief (met naaste omgeving) speelt een dermate be­ groot aantal goed verzorgde zaken en de con­ langrijke rol op dit gebied, dat in het navolgende centratie in enige straten, waarvan wij de Dracht eennader e analysemoe t volgen wat het karakter afzonderlijk noemen, die opvallen. aangaat. Ook in het voorgaande (industrie) Naar omvang is de kleinhandel echter van werd er reeds één en ander over opgemerkt. gelijke samenstelling als die van bv. Drachten. Achtereenvolgens zullen we nu eerst een korte Deze handel wordt voor een deel gevormd door beschouwing wijden aan de handel en daarna zaken, die hun afzet uitsluitend in de plaats aan het verkeer en vervoer. Heerenveen zelf hebben, voor het andere deel door zaken die ook buiten de plaats verkopen. B. Handel De omvang van beide groepen blijkt uit het 1. De groothandel volgende staatje.

Het valt niet te verwonderen, dat men in de Kleinhandelbedrijven in de floats Heerenveen, gemeente Heerenveen, buiten de eigenlijke inclusief 't Meer en Terband plaats zelf, weinig of geen groothandel aan­ treft. De bevolkingskernen zijn daarvoor te Aard der bedrijven Aantal Aantal klein en te ongunstig gelegen. Enkele gunstig bedrijven werkzame personen gelegen kruisingen van de wegen en vaarten Bedrijven voor dagelijks zoals Gorredijk en ook plaatsen als Oldeboorn, gekochte artikelen 211 488 Akkrum en Wolvega liggen juist buiten de ge- Bedrijven voor minder gemeentegrenzen. frequent gekochte artikelen 45 115

1 Het percentage in de wijk woonachtige bevolking word op 100 gesteld en het percentage bedrijven daarin uitgedrukt.

30 Tot de eerste groep behoren bedrijven zoals die door plaatsen als Akkrum en Joure, afgezien van bakkers, slagers, kruideniers e.d. die men van wat deze plaatsen zelf aan hun inwoners evengoed in de kleinere dorpen aantreft. Wel is kunnen bieden, slechtsi n beperkte mate gebruik er zeer vaak een kwaliteitsverschil aanwezig maken van de Heerenveense bedrijven. (betere outillage en sortering, meer service, enz.) In het Oosten vormt Drachten een gelijkwaar­ Wanneer men de dichtheid van deze bedrijven dige kern ten opzichte van Heerenveen, zodat per 1000 inwoners nagaat (zie bijlage 17) dan dit de invloedsmogelijkheden t.a.v. het halver­ blijkt deze in de plaats zelf even groot te zijn wege gelegen Gorredijk beperkt. Te meer is dit als in de omgeving. Zeer opvallend is de afwij­ het geval omdat ook in Gorredijk zich een be­ kende verhouding die wij aantreffen in Jubbega- langrijke detailhandel heeft ontwikkeld. Schurega-Hoornsterzwaag. De geringe koop­ Naar het Zuiden zijn de mogelijkheden even­ kracht van de bevolking en de verspreide be­ zeer beperkt: het meer dan 4000 inwoners tel­ bouwing zijn enige van de oorzaken. Belangrijk lende Wolvega heeft zich op het gebied van de is ook de aanwezigheid van een krachtige middenstand behoorlijk ontwikkeld, terwijl het coöperatieve beweging, waardoor de aankopen bovendien in de invloedssfeer van Steenwijk van vele gezinnen in enkele zaken worden ge­ ligt. Een vergelijking levert het volgende beeld. concentreerd. Overzicht van het aantal winkels voor Be mogelijkhedenvan dekleinhandel niet-dagelijkse artikelen Aantal Aantal Aantal Bij het functionneren van Heerenveen als ver­ Plaats werkzame inwoners winkels zorgend centrum is de kleinhandel in minder personen frequent verkochte goederen van bijzondere be­ tekenis. Deze vindt immers niet alleen zijn afzet Heerenveen 10.000 45 115 Akkrum 2.600 5 7 in de plaats zelf, maar ook buiten de vestigings­ Gorredijk 2.000 17 45 plaats. De mogelijkheden die deze bedrijven Wolvega 4.400 15 34 buiten de plaats Heerenveen bezitten, worden Joure 4.000 16 41 bepaald door de bevolkingsdichtheid van de omgeving, de verkeersmogelijkheden, de in­ Van de grootste betekenis is natuurlijk de vloed van andere centra en de eigen activiteit activiteit naar buiten. Dit is geen speciaal Hee- van de middenstand. renveens probleem; integendeel, elke plaats met een potentiële afnemerskring in de omgeving De bevolkingsdichtheid in het gebied om tracht de meest doelmatige propaganda naar Heerenveen is naar het N.W. toe gering, naar buiten te voeren. het gehele gebied tussen N.O. en Z. zeer be­ hoorlijk. Voorzover gelegen binnen een lijn Voor de bewoners van de omgeving vormt gaande langs Akkrum, Gorredijk, Noordwolde, zo'n plaats één begrip, zodat collectieve reclame Wolvega, Joure, dus exclusief deze plaatsen, telt het aangewezen middel is om de goodwill van de omgeving 25.000 bewoners. Een iets wijder de plaats te vergroten. gebied, dat de genoemde plaatsen wel omvat C. Verkeer en vervoer en ook de bewoners van de verbindingswegen 1. Algemeen tussen Akkrum, Gorredijk, Noordwolde, Wol­ vega en Joure, telt 45.000 bewoners. Telt men Zoals uit het voorgaande reeds is gebleken, ook het gebied mee langs de wegen naar Donker­ fungeert de plaats Heerenveen als het centrale broek en Makkinga tot en met deze plaatsen, punt voor zijn omgeving. Mede als gevolg dan heeft de omgeving zelfs 50.000 bewoners. Mervan loopt een groot deel van het personen- en goederenvervoer van en naar dit gebied over Over de verkeersmogelijkheden met de hier Heerenveen. Deze plaats heeft dus daardoor bedoelde gebieden kunnen wij kort zijn. Zoals behoefte aan goede verbindingen met zijn uit bijlage 18blijk t beschikt Heerenveen over een omgeving en aan uitstekende water-, spoor- zeer bevredigend busnet met zijn omgeving en en landwegen voor zijn eigen aanvoer uit, resp. evenals wij in de hiernavolgende paragraaf over afvoer naar de grote Nederlandse centra en het verkeer nog zullen zien, komt daarbij nog het buitenland. een belangrijk aantal treinverbindingen met Wolvega en Akkrum. 2. Het goederenvervoer te water Tegenover deze gunstige factoren staan echter a. De vaarwegen en hun gebruik ook verschillende minder gunstige omstandig­ heden. Het verkeer langsde kanalen Zowel Leeuwarden als ook Sneek hebben een Door het gebied van de gemeente Heerenveen zeer belangrijke invloed in de provincie, waar­ lopenverschillend e vaarwegen van uiteenlopende

31 betekenis. In het Zuiden wordt de gemeente­ tellingen kan worden geconcludeerd, dat jaar­ grens gevormd door de gekanaliseerde Tjonger, lijks een 60.000 ton aan lege schepen en 40 à een vaarweg die geschikt is voor schepen tot 50.000 ton aan geladen schepen van deze route i 100 ton. De scheepvaart op dit kanaal is gebruik maakt. In omgekeerde, dus in noorde­ gering en alleen van betekenis voor enkele aan­ lijke richting, passeren jaarlijks zeker 80.000 liggende plaatsen. Aan het oostelijke uiteinde ton aan geladen en 20.000 ton aan ledige schepen bedroeg de scheepvaart in 1950 ^ 20.000 ton; Heerenveen. de gemiddelde grootte der gebruikte schepen Het valt te verwachten dat onder invloed van was 82 ton. het grote kanaal Lemmer-Groningen en de open­ Langs het grootste gedeelte van de noord­ stelling van de vaarwegen door de N.O.P. voor oostelijke grens der gemeente loopt de Schoter- doorvarende schepen, het verkeer langs Heeren­ landse Compagnonsvaart. Deze vaart, welke nog veen en de Driewegsluis op de duur enige ver­ in het begin van de twintiger jaren werd ver­ mindering zal ondergaan. Daar deze ont­ beterd om haar geschikt te maken voor het wikkeling eerst van het laatste jaar kan dateren, gebruik van schepen tot ^ 60ton , is ophe t ogen­ geven de tot dusverre bekende cijfers hierover blik voor de scheepvaart van nagenoeg geen nog geen voldoende zekerheid. Zij laten voor de betekenis meer. In het kader van de wegaanleg Driewegsluis een vermindering van het verkeer langs dezevaar t en ter betere ontsluiting van het zien van 43%; overhe t verkeer langs Heerenveen betrokken gebied, wordt nl. thans een aantal zijn echter nog geen recente cijfers beschikbaar. dammen gelegd waardoor deze vaart definitief Ten slotte zij nog opgemerkt dat het scheep­ alswe gvoo r descheepvaar t wordt uitgeschakeld. vaartverkeer binnen de gemeente van zeer ge­ Geheel in het Noorden der gemeente loopt de ringe betekenis is. Buiten Ringvaart. Voor de scheepvaart is zij van zeer beperkt belang, mede door de aanwezig­ b. Detoekomstige ontwikkeling heid van een vaste brug met een hoogte van Vroeger overheerste in het goederenvervoer te 2,30 m. De genoemde vaart zou echter eventueel water het kleine schip. Het verzorgde het zeer als vervanger van de vaarweg langs Oldeboorn intensieve korte-afstandsvervoer en bovendien kunnen worden ingericht. het vervoer op de langere trajecten. Verreweg de belangrijkste vaarroute binnen de Het gebruik van dit kleine schip was nood­ gemeente wordt gevormd door de vaarweg via zakelijk omdat de ten vervoer aangeboden par­ Heeresloot, een gedeelte van de Veenscheiding tijen van vrij geringe omvang waren en omdat de en de Engelenvaart. Zij is bevaarbaar voor vaarwegen slechts voor kleine schepen geschikt schepen tot 250 ton en geeft aan de plaats waren. Beide oorzaken waren nauw met elkaar Heerenveen een goede vaarverbinding, zowel verbonden. Immers, door het nagenoeg ont­ in N. als Z. richting. breken van andere, even goedkope vervoers­ Heerenveen gebruikt deze scheepvaartweg middelen moest men er wel naar streven om het vooralvoo r deaanvoe r tenbehoev eva n debouw ­ vervoer zo ver mogelijk per schip te doen plaats­ nijverheid. In de tweede plaats is de vaart voor vinden, d.w.z. zo mogelijk van de allereerste de landbouw van grote betekenis. Ook de afvoer producent tot de uiteindelijke consument. Het van turf is van belang, zij het dan ook dat sinds turfschip bv. voer van de wijken in het veen­ 1945 de omvang hiervan zeer is teruggelopen. gebied tot in de stadsgrachten. Dit neemt niet De totale ontvangsten van Heerenveen per weg, dat er altijd een streven heeft bestaan om schip in de binnenlandse vaart bedragen jaarlijks zoveel mogelijk van het grotere schip gebruik te nagenoeg 50.000 ton; de verzendingen ruim maken omdat dit in bouw en exploitatie per 10.000 ton. Een specificatie hiervan hebben wij ton vervoerde goederen goedkoper is dan het opgenomen in bijlage 19. Behalve de hier ge­ kleine schip. noemde binnenlandse vaart is er ook nog enige Tegenwoordig wordt van dit grotere schip in internationale vaart. Zo werd in 1950 2.776 ton toenemende mate gebruik gemaakt, een omstan­ per schip uit het buitenland ontvangen. digheid welke mogelijk is doordat grotere par­ De vaarweg langs Heerenveen dient niet alleen tijen worden aangeboden en geleidelijk aan ook voor de plaatselijke voorziening doch tevens grotere vaarwegen ter beschikking zijn gekomen. voor de doorvaart. Een niet onbelangrijk ver­ Het aanbieden van grotere partijen ten vervoer keer beweegt zich via de Heeresloot en de Enge­ is mogelijk geworden doordat thans in vele ge­ lenvaart uit Friesland naar het Tjeukemeer om vallen niet meer over de gehele vervoersafstand aldaar binnendoor via de Pier Christiaansloot, van het schip gebruik behoeft te worden ge­ de Driewegsluis en Ossenzijl, het IJsselgebied te maakt. Men vervoert thans veelvuldig de goede­ bereiken. Uit de cijfers van de scheepvaart­ ren over een deel van de afstand per schip.

32 Naar de verlaadplaats en/of van de losplaats het kanaal als zodanig tot doel heeft maar het worden ze dan per auto van de vele leveranciers bereiken van de los- en laadplaats, kan men aangevoerd, resp. naar de talloze verbruikers - theoretisch - de eisstelle n dat ook de zijtakken, uitgereden. Bij deze ontwikkeling kunnen dus welke het mogelijk maken om de havens te de laatste vertakkingen van het vaarwegennet bereiken, geschikt moeten zijn voor 1350- naar dekleiner e plaatsen vervallen enkome nlos ­ tonners. Vooralsnog lijkt het echter niet nodig en laadplaatsen nu niet meer per dorp, maar per om deze eis ook voor de scheepvaartweg naar streek tot ontwikkeling. De handel zal door Heerenveen te stellen. Als een kanaal geschikt verdere concentratie steeds meer gebruik kun­ is voor 1350-tonners wil dit immers niet zeggen nen gaan maken van de aanwezige mogelijkhe­ dat daar nu uitsluitend of zelfs in meerderheid den tot goedkoop vervoer. schepen van deze waterverplaatsing varen. In­ De genoemde ontwikkeling heeft o.a. geleid tot tegendeel, slechts een beperkt aantal heeft een de totstandkoming van een net van rivieren en waterverplaatsing van ^ 1000 ton; een be­ kanalen door geheel Nederland, dat bevaarbaar hoorlijk aantal schepen heeft een afmeting van is voor schepen tot 1000 à 2000 ton. Ook Fries­ 400 tot 600 ton, terwijl de meerderheid pleegt land is hierbij niet achtergebleven. Terwijl ener­ te bestaan uit schepen van-±_ 20 0ton . Wij wijzen zijds vele kleinere kanalen en vaarwegen in be­ er in dit verband op, dat ook voor deze kleinere tekenis achteruitgingen en sommige ervan zelfs schepen het grote kanaal van betekenis blijft, voor de scheepvaart werden gesloten, kwamen daar zij profiteren van het ruime profiel van het tegelijkertijd twee nieuwe belangrijke vaar­ grootscheepvaartkanaal. wegen, geschikt voor schepen tot 1350 ton, tot Gelet op het bovenstaande en op het beperkte stand, nl. de vaarweg van Lemmer via Fone- vervoer dat Heerenveen tot dusverre te ver­ jacht en Stroobos naar Groningen en de daarbij werken kreeg, namelijk een aanvoer van 40 à behorende zijtak van Fonejacht via Leeuwarden 50.000 ton en een afvoer van ruim 10.000 ton, naar Harlingen. Het eerstgenoemde kanaal ligt lijkt het dan ook niet nodig om voor de zijtak in een dunbevolkt gebied, zodat het de centra naar Heerenveen hogere eisen te stellen dan van de omliggende gebieden niet bereikt. Het is bevaarbaarheid voor schepen tot 600 ton. dus noodzakelijk om van dit kanaal aansluitin­ Heerenveen wordt dan bereikbaar voor het gen tot stand te brengen met de in de nabijheid grotere moderne binnenschip, inclusief de zoge­ gelegen plaatsen. Bij het maken van deze aan­ naamde Kempenaar. sluitingen moet uiteraard rekening gehouden Met de voltooiing van de voorgenomen werk­ worden met het voortgaan van de hierboven ge­ zaamheden tot verbetering van de vaarweg schetste concentratie in de scheepvaart. Voor naar Heerenveen, zal Heerenveen een uitsteken­ aansluiting komen derhalve in de eerste plaats de aansluiting op het net van grotere vaarwegen in aanmerking de plaatsen, die als centrum van in Nederland hebben verkregen. Het kan zich een bepaald gebied een belangrijke aan- en af­ dan ontwikkelen tot één van de plaatsen van voer van landbouwproducten, van grondstoffen waaruit de verzorging van Zuidoost Friesland voor de bouwnijverheid en van brandstoffen tot met per binnenschip aangevoerde goederen zich kunnen trekken. In de tweede plaats dienen plaatsvindt. de grotere steden met hun belangrijke eigen behoefte, die zowel van consumptieve als van 3. Het goederenvervoer per spoor industriële aard kan zijn, te worden aange­ Het tweede transportmiddel voor het vervoer sloten. Het is onnodig erop te wijzen, dat deze over grotere afstanden is de spoorweg. De juiste grotere steden natuurlijk in vele gevallen ook cijfers van het goederenvervoer per spoor mogen de functie van centrum voor hun omgeving niet worden gepubliceerd. Om de gedachten te zullen vervullen, zodat zij dan zeker een groot bepalen kan men echter uitgaan van een vervoer scheepvaartverkeer tot zich kunnen trekken. gelijk aan 50% van het vervoer te water. Zoals gewoonlijk bij de spoorwegen bestaat het groot­ Denoodzakelijke verbetering van devaarweg ste gedeelte van de aanvoer uit brandstoffen Gezien de geografische ligging en gelet op de (voornamelijk huisbrandkolen). De verladingen aansluitingsmogelijkheden aan het nieuwe ka­ per spoor via Heerenveen zijn zeer gering. Dit naal, komen voor Zuidoost Friesland vooral valt gemakkelijk te begrijpen indien men be­ Heerenveen en Drachten in aanmerking om denkt dat nóch de industrie, nóch de landbouw door een grotere scheepvaartweg met het nieuwe in de omgeving (veeteelt) veel producten ter kanaal te worden verbonden. Daar het laatst­ verzending per spoor kunnen aanbieden. Dit is genoemde kanaal geschikt is voor schepen van te minder het geval daar Wolvega zich sinds de 1350 ton en de scheepvaart niet het bevaren van vestiging van de opslagplaatsen van de Frico

33 tot het verzendcentrum van een belangrijk deel heeft Heerenveen rechtstreekse busdiensten. van de agrarische productie heeft ontwikkeld. Zoals uit bijlage 18blijkt , zijn deze diensten zeer Door de aanwezigheid van de lijnen voor goede­ frequent. Zo zijn er met Sneek 25, met Drachten renvervoer naar Drachten en Gorredijk, die in 19 busverbindingen per dag. Groningen, resp. Steenwijk van de hoofdlijnen Duidelijk blijkt uit de bijlage dat de econo­ aftakken, is de invloed van Heerenveen als mische betekenis en de invloed van de plaats centrum van railverkeer in oostelijke richting Heerenveen onafhankelijk zijn van de grenzen zeer beperkt. van de gemeente Heerenveen. Naar westelijke richting voert de lijn voor goe­ Heerenveen heeft ook nog een meer directe derenverkeer van Heerenveen naar Lemmer. band met het busverkeer. Het is ni. de zetel van Deze lijn is van beperkte capaciteit en heeft de N.T.M., een dochteronderneming van de voornamelijk betekenis voor het brandstoffen- N.S. Ze verzorgt het streekvervoer in het deel vervoer. van Friesland dat ten N. en ten O. van Heeren­ veen ligt. 4. Het personenverkeer per spoor enperautobus 5. Het wegennet en het wegverkeer In het personenverkeer per spoor neemt Heeren­ De gemeente Heerenveen valt ten aanzien van veen een belangrijke plaats in. Het komt welis­ het wegennet en de verspreiding van de be­ waar in rangorde ver achter het zoveel grotere bouwing in2 duidelij kverschillend e delen uiteen. Leeuwarden, maar bij vergelijking van het aan­ In het Zuiden bepaalt de van het N.O. naar tal reizigers met het aantal inwoners, slaat het Z.W. verlopende zandrug de vorm van het Heerenveen een zeer goed figuur en overtreft wegennet en van de bebouwing. daarin zowel Leeuwarden als Sneek, Franeker De hoofdweg wordt gevormd door de secun­ en Harlingen. Slechts enkele plaatsen nabij daire weg Donkerbroek-Mildam-Oudeschoot Leeuwarden met een groot pendelverkeer over­ waaraan alle dorpen in langgerekte bebouwing treffen Heerenveen in het verkeer dat zij per zijn gelegen. Evenwijdig aan deze weg lopen de inwoner opleveren. Ook het absolute aantal is zgn. buitenwegen eerst aan de Noordzijde, later zeer behoorlijk, daar het ligt boven alle andere aan de Zuidzijde. Friese stations met uitzondering van Leeuwar­ Het behoeft geen betoog dat dergelijke buiten­ den. Dit valt niet te verwonderen. Door zijn wegen, welke op korte afstand van en evenwijdig ligging aan de weg van de Afsluitdijk naar Gro­ aan de hoofdweg lopen, tot onbevredigende weg­ ningen (Rijksweg 43), heeft Heerenveen prima toestanden leiden. Tevens bevorderen zij de verbindingen met Sneek en Drachten, terwijl verspreiding van de bebouwing, zodat men in Heerenveen, de voornaamste plaats, tussen nauwelijks van dorpskernen kan spreken. Feite­ Leeuwarden en Meppel, door alle treinen wordt lijk bestaan er slechts plaatselijke „verdichtin­ gestopt. Het gevolg is dat Heerenveen het cen­ gen" in de bebouwing. In tegenstelling hiermede trum is voor het spoorwegverkeer voor een wijde zijn de lage gronden langs het Tjongerkanaal omgeving. nagenoeg geheel vrij gebleven van bebouwing- Het feit dat Sneek wel aan een spoorlijn ligt, zowel als van wegaanleg. doch een ongunstige verbinding heeft met Veel rijker aan wegen is echter het bosgebied West-Nederland (het veer Staveren-Enkhuizen) rondom Oranjewoud zonder dat hiermede een maakt dat Heerenveen zelfs.voor Sneek een veel evenredige verdichting van debevolkin g gepaard gebruikt station is geworden. gaat. De opkomst van Zuidoost-Friesland en de Ten Noorden van de zandrug loopt, ten naaste­ electrificatie van de lijn van Leeuwarden en bij de gemeentegrens volgend, de Schoterlandse Heerenveen naar midden- en West-Nederland Compagnonsvaart. Zowel aan de beide kanten met de daarmee gepaard gaande verhoging van van deze vaart als langs de wijken die alle in de snelheid en de frequentie der verbindingen Z.O.-richting lopen, bevindt zich een gelijk­ laten ruimte voor de veronderstelling, dat matig verspreide bebouwing. De wegverhoudin­ Heerenveen een belangrijke plaats in het per­ gen zijn hier ongunstig, tot voor kort lagen langs sonenvervoer per spoor in het Noorden van het deze vaart slechts smalle zandpaden. land zal blijven innemen. Men is thans bezig met wegaanleg, die ten Zeer nauw hiermee verbonden is het feit, dat Oosten van Jubbega a.d. Vaart voltooid is; ten ook het busnet van Zuid-Friesland zich op Westen daarvan evenwel nog niet tot uitvoering Heerenveen richt. Met het gehele gebied binnen is gekomen. de lijn Lemmer-Sneek-Leeuwarden-Drachten- De zeer verspreide bebouwing langs alle wijken Groningen-Oosterwolde-Meppel-Kuinre-Lemmer maakt het vraagstuk voor een algehele ontslui-

34 ting met behoorlijke wegen en de zo gewenste plaats als provinciaal centrum veie contacten concentratie van de bebouwing hier wel buiten­ heeft en daardoor een belangrijk doorgaand ver­ gewoon moeilijk. keer langs Heerenveen met de andere provin­ Het noordelijk gedeelte van de gemeente wordt cies onderhoudt. gevormd door veenpolders waar alle bebouwing geconcentreerd is langs de hoofdweg. Ook al is Heerenveen als verkeerscentrum hier weinig sprake van kernvorming, de zo on­ In Februari 1949 zijn gedurende 6 op elkaar gunstige verspreiding van de bebouwing over volgende werkdagen zeer gedetailleerde tellingen de gehele streek is tenminste vermeden. gehouden op de vijf toegangswegen naar Heeren­ De weg- en verkeersproblemen worden daar­ veen. Daarbij werd geïnformeerd naar de plaat­ door minder ingewikkeld, temeer daar de weg senva n oorsprong en bestemming, terwijl tevens hier buiten de stroom van het doorgaand ver­ werd nagegaan welk percentage van het door­ keer ligt. gaande verkeer in Heerenveen stopte. Daarbij Voor het interlocale wegverkeer beschikt bleek over deverhoudin g tussen het voorHeeren ­ Heerenveen over 5 wegen, resp. naar Leeuwar­ veen bestemde en het doorgaande verkeer het den, Tjalleberd, Drachten, Meppel en Sneek. volgende: De weg naar Tjalleberd is van geringe beteke­ nis. Zij dient alleen voor het verkeer naar Tjalle­ Verkeer Percentage v. berd en de aansluitende plaatsen Luinjeberd Richting Doorgaand bestemd h. totale en Gersloot. van verkeer voor verkeer dat De verkeersintensiteit over deze weg is daar­ oorsprong Heerenveen tot het door­ exclusief het gaande ver­ door gering, terwijl dit verkeer zich bovendien locale keer behoort slechts over een beperkte afstand beweegt. Bijna verkeer 1 60% van het verkeer over deze weg is dan ook bestemd voor Heerenveen. Van het doorgaande Leeuwarden 1675 410 80 verkeer afkomstig van deze weg stopt boven­ Tjalleberd 238 324 42 Drachten 539 648 45 dien nog ruim J in Heerenveen. Meppel 2079 1289 62 Van geheel ander karakter zijn de wegen naar Sneek 1011 596 62 de 4 andere hierboven genoemde plaatsen, nl. Leeuwarden, Drachten, Meppel en Sneek. Het Dit doorgaande verkeer is toch niet zonder zijn alle Rijkswegen, nl. Rijksweg 32 van Leeu­ belang omdat een groot aantal passerende auto's warden naar Meppel en Rijksweg 43 van de Af- in de plaats Heerenveen blijkt te stoppen. De sluitdijkviaSneekenHeerenveen naar Groningen. cijfers hiervan zijn als volgt: Hoewel Heerenveen dus op een kruispunt van hoofdwegen ligt, wil dit nog niet zeggen dat 1 2 3 4 het op een kruispunt van verkeersstromen is Richting Totaal Aantal auto's Kolom 3 in gelegen. van oorsprong- doorgaand van kolom 2 procenten van Zoals uit bijlage 20 duidelijk blijkt, zijn er verkeer dat stopt kolom 2 wel grote doorgaande verkeersstromen op de Rijksweg Leeuwarden-Meppel, doch dit is in Leeuwarden 1675 477 28 Tjalleberd 238 80 36 veel mindere mate het geval op de weg van de Gorredijk 539 213 39 Afsluitdijk naar Groningen. Het verkeer van de Meppel 2079 580 28 laatstgenoemde weg verandert bij Heerenveen Sneek 1011 283 28 van richting en buigt voor een groot deel om in de richting Meppel, resp. komt uit deze richting Opvallend is de vrijwel gelijke verhouding en buigt bij Heerenveen links- of rechtsom tussen het aantal auto's van het doorgaand ver­ respectievelijk in de richting Sneek of in de keer dat stopt en het aantal dat doorrijdt op richting Drachten. Hieraan is ongetwijfeld niet de drie drukste wegen. Ook is het kenschetsend vreemd, dat de weg Afsluitdijk-Groningen voor de oriëntering van de betrokken plaatsen slechts ten dele is gemoderniseerd, i.e. nieuw op Heerenveen, dat juist van de wegen voor het aangelegd, nl. van de Afsluitdijk tot Heeren­ meer locale verkeer, zoals de wegva n Tjalleberd veen. De belangrijkste oorzaak is echter de ge­ en de weg van Gorredijk, een hoog percentage ringere betekenis van de centra langs Rijksweg auto's komt dat ook al heeft het een andere 43. Bovendien heeft Rijksweg 32 een bijzondere plaats als eindbestemming, toch nog eerst in positie omdat zij leidt naar Leeuwarden, welke Heerenveen stopt. 1 Daar de telpunten zeer dicht bij de gesloten bebouwing waren gelegen is ook enig verkeer genoteerd dat als locaal verkeer moet worden beschouwd.

35 Heerenveen als plaats van bestemming van het verheer De reeds genoemde verkeerstelling geeft ook een uitstekend beeld van het naar Heerenveen gerichte verkeer.

Naar Heerenveen Plaats van Aard van plaats v. Aantal inw. van de pi. v. Afstand v. d. pi. V. gericht verkeer excl. de oorsprong oorsprong oorsprong oorsprong n. H !'veen autobussen doch incl. het doorgaand verkeer dat stopt te Heerenveen

Groningen \ 137.000 60 75 provinciale centra op Leeuwarden } 79.000 30 504 vrij grote afstand Zwolle ' 49.000 63 48

Sneek 19.000 22 212 Meppel ) grotere centra op 16.000 36 42 Drachten ( 20 à 30k m afstand 10.000 25 78 Steenwijk 9.000 24 64

Wolvega 4.400 11 257 Joure ) kleinere centra in de 4.000 9 157 Akkrum j omgeving 2.500 11 60 Gorredijk 2.000 13 143

Uit het contact zoals dit in de bovenstaande de afstand toeneemt, snel in betekenis vermin­ cijfers zijn weerspiegeling vindt, blijkt duidelijk dert, en dat bovendien sterk beïnvloed wordt hoezeer hier bepaalde structuur-factoren een rol door de aanwezigheid van andere centra. spelen. Tevens vindt men een oriëntatie van Heeren­ Leeuwarden als provinciaal centrum is zeer veen op plaatsen zoals Leeuwarden en Sneek, klaarblijkelijk het punt waarmee Heerenveen in waardoor dan andere plaatsen, welke op zich­ de allereerste plaats verbinding heeft. Op zelf niet ongunstig liggen en welke ookzee r veel grote afstand hiervan volgen Groningen en Zwol­ kunnen bieden, niet aan bod kunnen komen. le. Beide plaatsen blijken van ondergeschikt be­ Heel duidelijk blijkt dit wel uit het geval lang te zijn. Eelatief liggen daarbij de cijfers van Groningen. voor Zwolle zelfs nog iets gunstiger dan voor Van een mechanische ontwikkeling, waarbij het zoveel grotere Groningen. Mogelijk heeft de afstand en inwonertal beslissende factoren zijn gesteldheid van de weg hierbij enige invloed. is dus zeker niet overal sprake. Ligt het ene In de volgende groep van plaatsen blijkt centrum gunstiger t.o.v. een bepaalde plaats vooral Sneek een zeer belangrijk contactpunt dan het andere centrum, dan kan het eerst- te zijn. Gezien de gunstige wegverbinding en bedoelde centrum de nagenoeg onverdeelde de veelzijdige functies van Sneek valt dit niet verzorging van zo'n plaats tot zich trekken. te verwonderen. Met het bovenstaande is nog geen beeld ge­ Vrij sterk is het contact met Steenwijk; bij geven van het totale verkeer van Heerenveen. Meppel doet zich kennelijk reeds de invloed van Wij laten daarom hieronder nog even de cijfers de grotere afstand gevoelen. Zeer interessant volgen van het verkeer van Heerenveen met de is ook het beeld van het contact met de meer omgeving, exclusief het autobusverkeer. In het nabijgelegen plaatsen. Voor Wolvega en Gorre­ voor Heerenveen bestemde aantal auto's is dijk is Heerenveen zeer klaarblijkelijk een cen­ echter wel opgenomen het aantal doorgaande trum waarop zij zich richten. Het verschil in auto's dat te Heerenveen stopt. verkeersdrukte wordt daarbij waarschijnlijk be­ paald door het daarmede ongeveer evenredige Motorrijtuigen afkomstig uit een gebied met een straal van 15 km om Heerenveen 2.531 verschil ininwonertal . Akkrum en Joure daaren­ „ afkomstig uit de rest van Friesland 1.477 tegen liggen onder de invloedssfeer van Leeuwar­ waarvan uit Leeuwarden en Sneek 724 den, resp. Sneek, zodat zij ondanks een gelijke „ afkomstig uit Groningen, Drenthe afstand eenvee lgeringe rcontac t met Heerenveen en Overijsel 283 hebben.Oo kd eafwijkend e structuur van Akkrum „ afkomstig uit de rest van het land 99 zali n dezevermoedelij k van invloed zijn. Hieruit blijkt wel heelduidelij k welk een kwan­ Het bovenstaande beeld van decontacte n van titatief belangrijke plaats het korte-afstands- Heerenveen met de omliggende centra wijst verkeer inneemt. Dit wordt nog geaccentu­ duidelijk op een verzorgingsrayon, dat naarmate eerd wanneer men het verkeer van Heerenveen

36 over zeer korte afstand, zoals met Oranjewoud, kingsdichtheid is hier groter dan in ZW-Fries- Oudeschoot, Knijpe, Terband/Luinjeberd en land, terwijl omgekeerd de centra in het ooste­ Oudehaske beschouwt. Men ziet dan dat van de lijk gedeelte niet van dezelfde importantie zijn 2.531 auto's, komend uit het gebied met een als bv. Sneek. In dit oostelijk deel van Friesland straal van ca. 15 km om Heerenveen, niet min­ liggen voor Heerenveen dan ook de meeste pers­ der dan 738 stuks of 29% afkomstig zijn uit deze pectieven. vijf „randplaatsen" van Heerenveen 1). Over het verkeer in deze richting bestaan ge­ gevens van recente datum, nl. van een in de loop Het lange afstandsverkeer van Heerenveen van de zomer van 1951gehoude n telling.D e Pro­ Teneinde een beeld te krijgen van het lange- vinciale Waterstaten hebben toen met mede­ afstandsverkeer van Heerenveen hebben wij dit werking van debetrokke n gemeenten, gedurende in bijlage 21vergeleke n met het lange- afstands­ 7 dagen tellingen gehouden op de weg van Gro­ verkeer van enige andere plaatsen, ni. de pro- ningen naar Heerenveen. Deze dagen waren zo­ vincie-hoofdstad Leeuwarden, het tweede cen­ danig over 7 achtereenvolgende maanden ver­ trum van Friesland Sneek, de havenstad Har- spreid, dat in elke maand op een andere dag van lingen en de nabijgelegen plaatsen Gorredijk de week geteld werd. Deze cijfers zijn niet zonder en Joure. Deze vergelijking was echter alleen meer vergelijkbaar met de cijfers van de telling mogelijk voor het verkeer van deze plaatsen van 1949. Het aantal auto's is van 1948 tot 1951 met het midden, Oosten en Zuiden van Neder­ voor Heerenveen gestegen in verhouding van 100 land. Vergelijkbare cijfers over het verkeer met tot 155, voor geheel Friesland van 100 tot 158 het Westen van Nederland kunnen moeilijker en voor Nederland van 100 tot 155. Een speci­ worden gegeven, daar geen gedetailleerde ge­ ficatie hiervan hebben wij opgenomen in bijlage gevens over het verkeer langs de Afsluitdijk 22. aanwezig zijn. Deze factor zal bv. het verkeer Is dit al een reden om aan te nemen, dat de naar Amsterdam zeer sterk, doch vermoedelijk cijfers voor het jaar 1951 belangrijk hoger ook wel het verkeer met Utrecht beïnvloeden. zullen liggen, dit isno gmee r het geval omdat het De cijfers vermeld op deze bijlage geven een verkeer ind e zomermaanden aanmerkelijk groter gunstig beeld. Heerenveen neemt bv. ten op­ pleegt te zijn dan in Februari. Bovendien is ook zichte van het tweemaal zo grote Sneek een zeer de intensiteit van het autogebruik in deze 2|- goede plaats in. jaar verschoven. Zeer duidelijk isoo k hier de snelle vermindering Uit de cijfers van het verkeer over de Kijks- van het aantal contacten bij het toenemen van wegen kan geconcludeerd worden, dat het ver­ de afstand. keer op Rijksweg 43 in de zomer van 1951 zeer Met Overijsel - exclusief Zwolle en Noordwest waarschijnlijk 1,33 x zo groot zal zijn geweest Overijsel - Gelderland, Utrecht, Brabant, Zee­ als in Februari 1949. Rekening houdend met land en Limburg heeft Heerenveen bv. evenveel deze factor komen wij tot het overzicht van de contact als met Meppel en belangrijk minder dan verkeersontwikkeling, zoals bijlage 23 ons doet met plaatsen in de naaste omgeving. zien. Het contact van Leeuwarden met de boven­ Uit deze tellingen blijkt opnieuw dat het aan­ genoemde streken is ruim 3| maal dat van Hee­ deel van de centra als Gorredijk, Drachten en renveen. Dit is toch ook weer relatief weinig Groningen van overwegende betekenis is. gelet op het zoveel grotere aantal inwoners van Vervolgens komen de dorpen in de onmiddel­ Leeuwarden. Ook in verhouding met zijn andere lijke omgeving, terwijl het verkeer van plaatsen verkeer ishe t Leeuwarder lange-afstandsverkeer als Heerenveen met verderaf gelegen dorpen gering. Zo heeft Leeuwarden 3x zoveel contact uiterst gering is. met Heerenveen als met de gebieden ten Zuiden van Zwolle. Het aandeel van Heerenveen in hetverkeer Tenslotte rijst nog de vraag naar het aandeel Het verkeer van Heerenveen met Oostelijk dat deHeerenveens e auto'si nhe tverkee r hebben. Friesland Uiteraard is de bijdrage van de Heerenveense Van apart belang is nog het verkeer met Ooste­ auto's in het doorgaand verkeer (al dan niet lijk Friesland. Meer dan voor het gebied ten in Heerenveen stoppend) gering en slechts van Westen van de spoorlijn Wolvega-Leeuwarden incidentele aard. is Heerenveen een toegangspoort voor het ge­ Ter beantwoording van de gestelde vraag heb­ bied ten Oosten van deze spoorlijn. De bevol­ ben wij daarom van het verkeer dat Heerenveen

Oranjewoud 201; Oudeschoot 290; Knijpe 126; Terband/Luinjeberd 231; Oudehaske 90.

37 als bestemming heeft, een steekproef genomen. Heerenveen als vestigingsplaats van Overheids­ Hierbij bleek dat op Woensdag 23Februar i 1949 diensten de volgende aantallen auto's voor Heerenveen bestemd waren: Ruim 700 personen vonden in Mei 1947 een be­ staan in overheidsdienst, vrij beroep, e.d. Sedert Heerenveense auto's 198 1930 is het aandeel van deze groep sterk toege­ auto's met de letter B (dus Friesland) 327 nomen. Overheidsbemoeiing met het econo­ auto's met andere letter 109 mische leven, ontstaan van diverse officiële en Totaal 634 auto's semi-officiële instellingen, alsmede een sterke Aangenomen kan worden, dat ± 5à 10%van de toeneming van de zgn. vrije beroepen, waren in Friesland gedomicilieerde auto's een andere oorzaak dat het percentage van de beroeps­ letter hebben dan B, zodat naar raming aan het bevolking vrij sterk steeg. Daarmede vormt verkeer naar Heerenveen deelnamen: deze groep, met die van handel en verkeer, een duidelijk symptoom van de regionale bete­ auto's uit Heerenveen 198 + 7,5% = 213 kenis van Heerenveen. Verschillende instellingen - Friesland 327+7,5% = 351 en diensten - de één een groot, de ander een - andere provincies afkomstig wat kleiner rayon verzorgend of beslaand - zijn 109 — 39 = 70 dan ook hier, d.w.z. in de plaats Heerenveen, gevestigd. E. OVERIGE BESTAANSBRONNEN We noemen bv. kantongerecht (hiertoe be­ Algemeen horen de gemeenten Heerenveen, Haskerland, Utingeradeel, Weststellingwerf en Lemster­ In de voorgaande paragrafen hebben we de land), notarissen (kanton Heerenveen), rijks­ voornaamste takken van bestaan aan een be­ politie district Heerenveen), (de gemeenten schouwing onderworpen. Thans rest ons nog Wijmbritseradeel, G-aasterland, Hemelumer enkele opmerkingen te maken omtrent de overi­ Oldephaert en Noordwolde, Haskerland, West- ge bestaansbronnen willen we de volledigheid stellingwerf, Lemsterland en Ooststellingwerf;) niet geheel uit het oog verliezen. Nemen we burgerlijke verdedigingskring Heerenveen (de wederom het aantal beroepspersonen als maat­ gemeenten Doniawerstal, Haskerland, Heeren­ staf- wat wehierbove neveneen sgedaa nhebbe n - veen, Lemsterland, Ooststellingwerf, Utingera­ dan resteren dus nog de volgende groepen: deel en Weststellingwerf) ;kieskrin g Heerenveen, hoofdstembureau in de plaats Heerenveen Idem in % (de kieskring omvat de gemeenten Smallinger- Werkzaam in M V Totaal van totale land, Opsterland, Ooststellingwerf, Weststel­ beroeps­ lingwerf en Heerenveen);Oudsheidkamer , Open­ bevolking bare leeszaal en bibliotheek; uitgevers dag- en Overheidsdienst, streekbladen; inspectie der belastingen; idem vrije beroepen 486 250 736 7,9 der invoerrechten en accijnzen, registratie en Onderwijs 127 83 210 2,3 successie; rentambtbeheer der domeinen; land- Eredienst 30 1 31 0,3 meetkundige dienst van het kadaster (de ge­ Huiselijke diensten 21 606 627 6,7 meenten Haskerland, Heerenveen, Ooststel­ Beroep onbekend 86 5 91 1,0 Tezamen 750 945 1.695 18,2 lingwerf, Opsterland, Smallingerland, Utingera­ deel en Weststellingwerf;) huuradviescommissie Tot de laatste groep (t.w.) beroep onbekend (rechtsgebied kantongerecht); diverse opzichters behoren degenen, die werkzoekend waren, óf in en ambtenaren van rijks- en provinciale water­ militaire dienst, óf ten tijde der telling anders­ staat, electriciteits- en waterleidingbedrijf; orga­ zins aan de normale werkkring onttrokken. nisaties op gebiedva n de landbouw; Ned. Heide­ Kwantitatief is de groep „Eredienst" on­ maatschappij en stichting voor Bodemkartering; belangrijk. Uiteraard is in de plaats Heerenveen gewestelijk arbeidsbureau (de gemeenten Has­ een aanzienlijk deel werkzaam, nl. ongeveer de kerland, Heerenveen en Utingeradeel); school- helft. artsendienst (district Heerenveen omvat de gemeenten Haskerland, Heerenveen en Utinge­ Huiselijke diensten telt als groep ruim 600 radeel); verenigingen e.d. op sociaal terrein, enz. vertegenwoordigers, d.w.z. evenveel als in 1909. Relatief valt er dus een vrij sterke achteruit­ Sociale instellingen te Heerenveen gevestigd gang te bespeuren, een proces dat niet beperkt blijft tot deze gemeente, doch allerwege valt Van de instellingen op sociaal terrein dienen waar te nemen, metnam egenoem d het ziekenhuisi n Heerenveen en de nazorginrichting „Violetta" te Terband; behoefte ad rond 280 bedden. We zien hierbij voorts de inrichting voor Oudeliedenzorg, met natuurlijk af van mogelijke révolutionnaire rond 70persone n tijdens de telling van Mei 1947; ontwikkelingen in het ziekenhuiswezen. Zoals „Huize Johanna" in Heerenveen; Klein Jagtlust reeds vermeld wordt momenteel het zieken­ in Oranjewoud, alsmede - hoewel een ander huis gedeeltelijk uitgebreid. karakter dragend - de „Julia Jan Wouters­ Tenslotte willen we nog een ogenblik stilstaan stichting" te Oudeschoot. bij het onderwijs in Heerenveen. Hoewel het Opgericht in het begin van de 20e eeuw heeft aantal personen, dat in deze sector een bestaan het ziekenhuis thans bijna 45 jaar bestaan. De vindt, in verhouding tot andere beroepsgroepen, groei van de ziekenhuisverpleging wordt duide­ niet zo belangrijk is, is het onderwijs echter van lijk gedemonstreerd door het volgende over­ een zo grote importantie, dat een beschouwing zichtje: hierover niet gemist mag worden. Ie patient op 31 Maart 1908 Onderwijs 10.000e - - 6Me i 1930 20.000e - - 17 November 1941 In dit gedeelte zullen wij enkele trekken van 30.000e - - 27Apri l 1946 het tegenwoordige onderwijs in de gemeente 40.000e - - 26 October 1949 aan een korte beschouwing onderwerpen en 50.000e - ongeveer begin tweede daarbij tevens enige aandacht aan de ontwikke­ helft 1952 (geschat) lingsmogelijkheden wijden. De tijdsduur tussen twee opeenvolgende tien­ Het kleuteronderwijs duizendtallen is dus steeds korter geworden (resp. 22, 11,4£ , 3J en bijna 3 jaar). Het aantal De gemeente telt thans 5 kleuterscholen: een patiënten is sedert 1948 tussen 3.000 en 4.000 neutrale, een Christelijke en een Rooms-katho­ per jaar gelegen 1. Uit deze aantallen blijkt nog liekekleuterschoolt eHeerenvee n entwe eneutral e eenstemee r debelangrijk e plaats die Heerenveen kleuterscholen te Jubbega-Schurega. In 1950 op dit gebied inneemt, vooral indien we dit zien telden deze scholen 381 leerlingen, in 1951 369. tegen de achtergrond van het totale aantal in de Het aantal kleuters van 4, 5, en 6 jaar bedraagt provincie Friesland. In 1947/1948 bv. hadden de thans in de gemeente ± 1600. Friese ziekenhuizen tezamen ruim 17.000 pa­ Met de daling van het geboortecijfer, die zich tiënten. Hiervan kwamen bijna 3.100 voor waarschijnlijk in de toekomst nog wel zal door­ rekening van het ziekenhuis te Heerenveen, zetten, zal het aantal kleuters in de eerstkomen­ d.w.z. rond 18%. Ook indien we het aantal de jaren zeer waarschijnlijk lager zijn. bedden of het aantal verpleegdagen onder de loupe nemen blijkt, dat ruim 1/7 van het totaal Het lageronderwijs van de provincie voor rekening van Heerenveen In totaal telt degemeent e Heerenveen 31gewon e komt. lagere scholen. Het aantal leerlingen aan deze Het aantalbedde nbedroe gi n 1952184.Momen ­ scholen bedroeg in 1947 2.944 en is sedertdien teel wordt gewerkt aan een uitbreiding van het gestegen tot 3.053 in1951 . ziekenhuis, dat voor het rayon waarvoor het Het aantal kinderen in de leeftijdsgroepen van dient, te klein geworden is. Het rayon is met 5 t/m 14 jaar bedroeg in 1951 4.509, zodat toen niet al te veel moeite te begrenzen en omvatte ± 68% van het aantal kinderen van 5 t/m 14 in de afgelopen jaren hoofdzakelijk de gemeen­ jaar de lagere school bezocht. Deze aantallen ten Heerenveen, Opsterland, Weststellingwerf, zullen de eerste jaren nog aanmerkelijk stijgen. en delen van Smallingerland, Ooststellingwerf, Voor 1955 kan het aantal kinderen van 5 t/m1 4 Haskerland en Lemsterland.2 (bijlage 24). jaar op rond 5000 worden gesteld. Het hiermee De oprichting van een ziekenhuis in Drachten corresponderende aantal leerlingen van lagere betekent uiteraard, en zal dit in de toekomst ook scholen bedraagt 3.400.Voo r 1970ka n het aantal blijven doen, een zekere inperking van het noor­ kinderen van 5-14 jaar op ruim 4.100 worden delijke deel van het rayon. Doch afgezien daar­ berekend. Dit komt voor dat jaar overeenme t een van kan het rayon nog gesteld worden op ruim lagere schoolbezetting van ± 2.800. 70.000 personen, zodat bij een toch algemeen De openbare school voor buitengewoon lager aanvaarde normva n 4bedde n per 1000 inwoners onderwijs te Heerenveen telt momenteel ^100 in de toekomst gerekend moet worden op een leerlingen.

1 In 1940: 3.092 patiënten; in 1949: 3.282 patiënten; in 1950: 3,345 patiënten; in 1951: 3.721 patiënten. 2 Voor uitvoeriger beschouwingen zij verwezen naar het door de Provinciale Commissie ter bestudering van het vraagstuk der Ziekenhuisruimte in Friesland uitgebrachte rapport.

39 Het uitgebreid lager onderwijs M.T.S. gevestigd is. In 1949 bezochten 19 leer­ lingen uit de gemeente deze school, in 1951 be­ Het uitgebreid lager onderwijs is geconcentreerd droeg dit aantal 22. in de plaats Heerenveen, ni. in de openbare en de bijzondere U.L.O.-school. Het aantal leer­ Land-en tuinbouwonderwijs lingen aan deze school is de laatste jaren vrij Te Heerenveen is een lagere landbouwschool constant en bedraagt 440. Hiervan waren in gevestigd. Het aantal leerlingen van deze school 1951 345 leerlingen woonachtig in de gemeente bedraagt de laatste jaren ± 100. Ongeveer 2/3 Heerenveen, d.i. 11,3% van de lagere school­ deel van de leerlingen is afkomstig uit de ge­ bevolking in deze gemeente. Aangezien dit per­ meenten Heerenveen en Haskerland. Het aantal centage voor Nederland eveneens±1 1 bedraagt, landbouwers met meer dan 2 ha grond in deze gelden voor de gemeente met betrekking tot gemeenten kan globaal op 1.450 worden gesteld. het U.L.O. onderwijs nagenoeg de Nederlandse Nemen we aan, dat jaarlijks gemiddeld 3% van verhoudingen. deze landbouwers door jonge boeren vervangen Ambachtsonderwijs moet worden, *) dan zouden elk jaar 45 jonge boeren moeten worden opgeleid. Een groot deel In April 1949 bezochten 176 jongens uit de ge­ blijkt inderdaad de opleiding aan de school te meente een ambachtsschool. Dit leerlingen­ Heerenveen te ontvangen. aantal kwam overeen met 14,5°/00 van de man­ Het aantallandbouwer si nd e gemeente Heeren­ nelijke bevolking. Het merendeel van de leer­ veen, dat eenopleidin g ontvangt aan een middel­ lingen bezoekt uiteraard de scholen te Heeren­ bare landbouwwinterschool is gering. In Maart veen (130) en Jubbega (37), een enkele ging naar 1951 bedroeg dit aantal 3 of 0,31% van het de scholen te Sneek, Noordwolde en Gorredijk. aantal landbouwers met meer dan 2 ha grond. In November 1950 bedroeg het aantal am­ Voor Friesland bedroeg dit percentage 1,48. bachtscholieren 158o f 13,0°/o0van de mannelijke Bovendien bezit Heerenveen een tuinbouw- bevolking. Hiermee ligt de gemeente boven het vakschool. Aan deze school wordt door middel overeenkomstige permille van Friesland, dat van een eenjarige cursus aan gemiddeld 10 leer­ 10,0 was. lingen per jaar tuinbouwonderwijs gegeven. Op bijlage no. 25 zijn de rayons aangegeven van deambachtsschole n teHeerenvee n enJubbe ­ Het huishoudonderwijs ga en tevens de omliggende plaatsen met am­ Te Heerenveen is een huishoudschool gevestigd. bachtsscholen, waarvan het rayon grenst aan Aan deze school worden de volgende cursussen dat van Heerenveen en Jubbega. gegeven: In totaal is het aantal leerlingen van de am­ primaire cursus (2 jaar), hulp in de huishouding bachtsscholen in de gemeente na de oorlog op­ (1 en 2 jaar), landbouwhuishoudcursus (2 jaar), gelopen van 320to t 360. vormingscursus huishoudkundige ten platte­ In dit verband kan eveneens worden gewezen lande (1 jaar), cursus kinderverzorging (1 jaar), op de Rijkswerkplaats te Heerenveen. Voor de costuumcursus A en B (2 jaar). cursus timmeren waren het afgelopen jaar ge­ Per 31 December 1950 bezochten 294 meisjes middeld i 10 leerlingen, voor de cursus met­ deze school, waarvan 138 de primaire cursus. selen gemiddeld 6e nvoo r de cursus bankwerken Men kan de belangstelling, die er in de gemeente gemiddeld ± 40 leerlingen ingeschreven. voor huishoudonderwijs bestaat, meten door het aantal leerlingen van een primaire cursus uit te Avondnijverheidsonderwijs drukken in % van het aantal meisjes van 13 en De avondnijverheidsscholen zijn eveneens te 14 jaar. Dit percentage bedroeg December 1950 Heerenveen en Jubbega gevestigd. Voor beide voor de gemeenten: scholen bestaat na 1947 een toenemende be­ langstelling. Het leerlingenaantal van de school Heerenveen 36 te Heerenveen nam van 83 tot 210 toe, dat van Haskerland 44 de school te Jubbega bedroeg in 1947 24 en in Utingeradeel 37 1951 50. Opsterland 27 Ooststellingwerf 36 Middelbaar Technisch Onderwijs Weststellingwerf 59 De gemeente Heerenveen ligt op een afstand Voor Friesland bedroeg dit percentage in het­ van 30 tot 40 km van Leeuwarden, waar een zelfde jaar 27. Het merendeel der leerlingen is 1 Hierbij wordt dus aangenomen, dat elke boer gemiddeld ruim 30 jaar zelfstandig landbouwer is. De leeftijdsgrenzen liggen ongeveer tussen 30 en 65 jaar, waarbij tevens nog rekening moet worden gehouden met enige sterfte,

40 afkomstig uit de eigen gemeenten (170), ook de Doorgaans is bij deze onderwijsinstellingen gemeenten Opsterland enHaskerlan d leveren een het aantal meisjes ongeveer de helft van het aan­ behoorlijk aantal leerlingen (99). Door de op te tal jongens. richten scholen te Joure en Gorredijk kan de Conclusie school te Heerenveen enig verlies boeken. De huishoudschool te Jubbega-Schurega is geringer Concluderende menen wij te mogen vaststellen, van omvang en telt de laatste jaren ± 20 leer­ dat de onderwijsvoorziening in het algemeen lingen. voldoet aan de eisen, die daaraan in een streek- Kweekschoolonderwijs centrum zoals Heerenveen moeten worden gesteld. Te Heerenveen is een Kijkskweekschool geves­ Voor het kleuteronderwijs moeten evenwel de tigd met een aantal leerlingen in 1951 van 129. eerstvolgende jaren - eventuele verbetering Voorbereidend hoger en middelbaar onderwijs van bestaande scholen hierbij buiten beschou­ wing gelaten - enige voorzieningen worden ge­ Ook wat dit onderwijs betreft heeft de gemeente troffen, daar het openbaar kleuteronderwijs nu haar eigeninrichting .Aa n het Lyceum te Heeren­ is ingevoerd. veen studeerden in dejare n na deoorlog 220-23 0 Bij het lager onderwijs doet zich het probleem leerlingen, (zieoo kbijlag e 26). voor van een in verband met de hoge geboorte­ Handelsavondonderwijs cijfers na de tweede wereldoorlog aanvankelijk nog wel stijgend leerlingenaantal, dat echter na Het mogelijke leerlingenaantal van een handels­ 1955 wel weer zal dalen. avondschool te Heerenveen kan als volgt worden Gezien echter de reeds thans gemiddeld grote berekend. Het aantal inwoners van het rayon, aantallen leerlingen per klas, lijkt de bouw van dat deze school kan bestrijken bedraagt plm. één of twee schoolgebouwen te Heerenveen en/of 20.000. De mannelijke beroepsbevolking in dit de uitbreiding van bestaande inrichtingen te gebied kan op 6000 worden gesteld. Heerenveen in het overige gedeelte van de ge­ Ongeveer 10-15% van deze mannelijke be­ meente, wel verantwoord. roepsbevolking heeft in aansluiting op het lager- Zowel wat het U.L.0. als het ambachtsonder- en eventueel nog genoten uitgebreid lager on­ 1 wijs betreft mag Heerenveen zich in een grote derwijs behoefte aan handelsavondonderwijs ). belangstelling verheugen. Nemen we aan dat elk jaar 2,6% van deze groep vervangen moet worden, dan kan het leerlingen- Nu de bestaande ambachtsschool word ver­ tal bij een 3-jarige cursus als volgt worden afge­ bouwd en uitgebreid zal Heerenveen wat dit leid: onderwijs betreft een vooraanstaande plaats kunnen innemen, al zal de stichting van een , 3 X 2,6 X 600 R.K.-ambachtsschool te Wolvega wel enige in­ minimaal -— = 47 ioneens vloed op het leerlingen-aantal gaan uitoefenen. 100 J 6 . 3 X 2,6X 900 . Ook voor het overige technische onderwijs maximaal —— =nn 70 ioneens 109 ' (avondnijverheidsscholen te Heerenveen en Jub- bega en de M.T.S. te Leeuwarden) bestaat in de Het leerlingental van de school in Heerenveen gemeente Heerenveen een goede belangstelling. bedroeg in De veelzijdigheid van het onderwijsapparaat in 1947 76 Heerenveen blijkt voorts uit de aanwezigheid 1948 70 van een lagere landbouwschool en een tuin­ 1949 90 bouwschool. 1950 105 De huishoudschool te Heerenveen - één der 1951 86 grootste in Friesland - zal rekening moeten Het aantal jongens-leerlingen bedroeg in 1951 houden met enige teruggang van het leerlingen­ 49 en ligt dus juist boven het minimale aantal aantal in verband met de stichting van scholen dat in een dergelijk rayon verwacht kan worden. te Joure en Gorredijk . Verreweg het grootste gedeelte van de leerlingen Het aantal leerlingen van de handelsavond­ is afkomstig uit Heerenveen, nl. 64%. Dit hoge schoollig t juist boven het minimum aantal dat in percentage wordt mede veroorzaakt door het het rayon van dezeschoo lka n worden verwacht. grote aantal meisjes-lee rlinge n dat voorde plaats Tenslotteillustrerenrijkskweekschoo l enlyceum Heerenveen namelijk even groot is als het aantal duidelijk het streekverzorgend karakter van jongens-leerlingen . deplaat s Heerenveen. 1 Voor een nadere uiteenzetting en verantwoording van de gevolgde rekenmethode raadplege men eventueel onze rapporten no's 136 en 195 betreffende de handelsavondscholen te Gorredijk en Oosterwolde.

41 F. HET VERZORGINGSRAYON VAN HEERENVEEN tailhandelscentrum. Voorts heeft een groot aan­ tal plaatsen bodediensten op Heerenveen. Ook Na de hierboven gegeven beschouwingen over hiervan gaat een zekere invloed uit. Voor de de economische structuur van Heerenveen is juist eliggin gde rplaatse n zijnaa r debi jlage n2 7e n het thans mogelijk enige conclusies te trekken 28 verwezen. over het gebied, dat door Heerenveen „bediend" Ombi j het verkeer te blijven: hoewel de N.T.M. wordt, zowel door instellingen, bedrijven, dien­ zijn vestigingsplaats in Heerenveen heeft, wil sten, als scholen e.d. dit niet zeggen dat nu alle plaatsen waarmede verbindingen onderhouden worden tot het ver­ De betrekkelijkheid van het begrip zorgingsgebied behoren. Zowel met Leeuwarden, verzorgingsrayon Sneek (Alkmaar), Groningen, Assen, Meppel Het zal iedereen duidelijk zijn dat het on­ e.d. zijn er meer of minder frequente diensten. mogelijk is een scherpe grens te trekken in het Toch mag geconstateerd worden dat de aanwe­ landschap. Binnen deze grens zouden dan de zigheid van de autobusdienst wel sterk de nadruk personen op de plaats Heerenveen georiënteerd legt op het verkeersknooppunt Heerenveen. Een zijn, daarbuiten echter nooit een voet in de scherpe begrenzing valt weliswaar niet te geven, plaats zetten. Vanzelfsprekend is het zo in de doch de meeste plaatsen en met name die welke realiteit niet gesteld. Voor bepaalde zaken gaat in de route liggen tussen Bolsward, Leeuwarden, men zijn inkopen doen in Heerenveen, voor Steenwijk, Oosterwolde, Drachten en aand e lijn andere, en soms ook wel dezelfde, in Sneek, naar Leeuwarden zijn binnen een uur per bus Steenwijk of Leeuwarden. vanuit Heerenveen bereikbaar. Verkeersgeo- Bepaalde instanties zijn in Heerenveen geves­ grafische factoren spelen een grote rol. De situ­ tigd. Daarheen zullen dus verschillende per­ atie in Zuid-Oost Friesland kent daardoor voor­ sonenmoete ngaa no madvies ,inlichtingen ,wegen s al Oost- West verbindingen, terwijl de valleien financiële plichten of ook ambtshalve. De ge­ van Linde, Tjonger en Boorn daarentegen bondenheid isbi jzulk einstellinge nda noo k groter slechtsenkel eNoord-Zui dverbindinge n toelieten. dan bij winkels e.d. bedrijven. Waar niet zulk Vandaar dat het verzorgingsrayon dan meer een een min of meer dwingende band bestaat, zal ellipsvorm verkrijgt. het meer van het inzicht, gewoonte, prijsniveau en vooral verkeersverbindingen e.d. afhangen Het rayon van de diverse instellingen of inderdaad Heerenveen met een bezoek ver­ Op onderwijsgebied komt de centrumfunctie van eerd wordt. Het isoo kzonde rverde r commentaar de plaats Heerenveen, naar we hebben gezien direct duidelijk, dat de verschillende „rayons" sterk uit. De scholen voor U.L.O., Middelbaar- die geconstrueerd zouden kunnen worden elkaar en Nijverheidsonderwijs met tezamen ruim op vele gebieden overlappen, op andere gebieden 1.700 leerlingen, tellen een vrij groot aantal leer­ - grotere of kleinere - verschillen laten zien. lingen van buiten, d.w.z. zowel afkomstig uit dorpen ten Oosten van de plaats doch nog wel Het rayon van dehandel in de gemeente Heerenveen gelegen, als uit Zoals in het voorgaande reeds werd opgemerkt andere gemeenten. Vooral uit Haskerland, West­ is de centrumfunctie op het gebied van de handel stellingwerf en Opsterland komen vele leerlingen. - en speciaal de detailhandel - niet bijzonder Daarna volgen Utingeradeel en Lemsterland; sterk ontwikkeld, althans minder sterk als van geringere aantallen zijn afkomstig uit Doniawer- plaatsen zoals Sneek, Dokkum, Leeuwarden e.d. stal, Smallingerland en Ooststellingwerf. Ter De kleinere regionale centra in de omgeving illustratie zie men de bijlage, welke betrekking trekken nogal wat kijkers en kopers. We noemen heeft op de bijna 50% van het aantal leerlingen, Joure, Steenwijk, Gorredijk e.d. Zo zal men bv. hierboven aangeduid. uit Wolvega spoedig naar Steenwijk gaan, uit De in par. e genoemde diensten en ambts­ Akkrum naar Leeuwarden, uit het oostelijk deel kringen (zie ook bijlage 29) geven eveneens een naar Assen of Groningen voor het doen van in­ indruk van het gebied dat door Heerenveen ver­ kopen. Dat neemt echter niet weg, dat velen ook zorgd wordt. Heerenveen bezoeken, doch van een bijna uit­ De opnamecijfers van het ziekenhuis doen dit sluitende oriëntatie op Heerenveen is geen eveneens. Er wordt dan een verband gelegd sprake. De oriëntatie van sommige plaatsen tussen het aantal patiënten uit een bepaalde wordt nl. onmiskenbaar beïnvloed door de aan­ gemeente enhe t aantal inwonersva n die gemeen­ wezigheid van de spoorlijn. te. Ookva n buiten de provincie, nl. uit de meest Als grossierscentrum doet Heerenveen even­ westelijk gelegen gemeenten in Drenthe' en uit wel weer iets meer van zich spreken dan als de­ enkele gemeenten in de kop van Overijssel wor-

42 den patiënten in het Heerenveense ziekenhuis gezinsleden en de godsdienstige gezindheid der verpleegd. Voor een bepaald jaar - de aantallen bevolking, die van groot belang zijn bij de onder­ patiënten zijn elk jaar niet gelijk, het algemene havige kwestie. beeld echter wel - geeft bijlage 24 een indruk van het rayon. Be grenzenvan liet verzorgingsrayon De volgorde naar het aantal patiënten was Na al deze ten tonele gevoerde instellingen, dien­ voor de gemeenten als volgt: Heerenveen, Op- sten, etc. valt het nu niet meer moeilijk een glo­ sterland, Weststellingwerf, Haskerland, Oost­ baal verzorgingsrayon voor het streekcentrum stellingwerf, Smallingerland, Lemsterland, Do- Heerenveen te bepalen. Van bijzonder belang is niawerstal (van kleinere aantallen uit andere het dat de verkeersverbindingen goed zijn. Die gemeenten kunnen wei n dit verband afzien). bepalen in vele gevallen voor een groot deel de Nog weer een ander verzorgingsgebied kent reikwijdte. Geografische barrières vallen overi­ het dagblad de Friese Koerier (voor dien de gens wat minder gemakkelijk te overwinnen. Heerenveense Koerier geheten). Het gebied Enkele plaatsen als Gorredijk, Joure, Wolvega, is vrij groot en strekt zich uit tot in het westen oefenen eveneens verschillende centrale func­ van de provincie. In het Zuidoosten wordt deze ties uit, doch deze worden verre overtroffen door courant zeer veel gelezen. De hiervoor in aan­ die van Heerenveen. Meer nog dan een handels­ merking komende gemeenten zijn in Friesland centrum is Heerenveen een cultureel, sociaal, dus: Heerenveen, Haskerland, Opsterland, Oost­ medisch en administratief centrum. en Weststellingwerf en Utingeradeel. Daarom­ We vinden dan alsverzorgingsrayo n een gebied heen bevindt zich een rij gemeenten waar deze dat ongeveer begrensd wordt door de denkbeel­ courant relatief minder gelezen wordt. dige lijn getrokken langs Akkrum, Oldeboorn, Tenslotte willen we nog wijzen op het bezoek Tijnje, Jubbega, Nijeberkoop, Wolvega, door de aan vermakelijksheidsinstellingen en de ruimten Grote Veenpolder, langs Oosterzee, Echten, voor vergaderingen e.d. Het blijkt uit de ver­ Joure, Akmarijp, Terhorne, Akkrum, m.a.w. kregen inlichtingen dat het rayon van Heeren­ het overgrote deel van de gemeente Heerenveen veen in dit opzicht wederom iets groter is dan op (het uiterste oostelijkedee ldu sminder ,i sgeoriën ­ grond van de detailhandelsfunctie geconstrueerd teerd op Drachten of meer oostelijk gelegen kan worden. Het aantal zitplaatsen - ruimten centra), grote delen van Weststellingwerf, Has­ met minder dan 50 zijn buiten beschouwing ge­ kerland, Utingeradeel en kleinere delenva n Op­ laten - bleek in Heerenveen het grootst te zijn sterland, Ooststellingwerf en Lemsterland. van Zuid-Friesland (afgezien van Sneek).Oo k de Het secundairer verzorgingsrayon van Heeren­ relatie aantal zitplaatsen/aantal inwoners geeft veen grenst dus aan die van Sneek, Drachten en een hoog cijfer (Gorredijk door bijzondere om­ Leeuwarden. Bezien we dit rayon dan blijkt standigheden echter nog hoger). Voorts beschikt direct dat het niet geheel cirkelvormig is. Naar Heerenveen over de grootste zaal in dit gebied. het Oosten (bv. Nijeberkoop) is het uitgerekt, in Vermakelijkheidsinstellingen of ruimten voor het Westen (invloed van Sneek!) is het a.h.w. culturele uitingen, voor vergaderingen e.d. zijn ingedeukt. In het algemeen vait er overeen­ er op het platteland meestal niet veel, of in­ stemming te constateren tussen de begrenzing dien ze er wel zijn, zijn het over het algemeen van het rayon enhe t gebied dat binnen een straal zeer kleine.Daarentege n vindt mendeze-groter e van 10 à 12,5 km van de plaats Heerenveen ligt. - wel in de streekcentra, terwijl in de steden het Het aantal personen binnen het rayon (dus in­ bezoek uiteraard nog weer groter is. Het groot­ clusief de hoofdplaats) valt te ramen op rond ste aandeel hiervan trekt de Schouwburg en 50.000. Dat dit aantal niet groter is moet ver­ bioscoop (Nieuwe Schouwburg, Het Posthuis, klaard worden uit de omstandigheid dat er vrij Witte Bioscoop). De factoren, die bij het bios­ grote, dunbevolkte gebieden in vallen (meren­ coopbezoek een rol spelen of in grote trekken de gebied in het Westen en Noordwesten, dalen en vraag naar ontspanning en amusement bepalen valleien van wateren, e.d. in het Oosten en zijn moeilijk grijpbaar of exact te berekenen. In Zuiden). het algemeen zijn zowel economisch als demo­ Wellicht ten overvloede zij nog vermeld, dat grafische factoren hierbij betrokken, d.w.z. in­ voor bepaalde doeleinden een rayon meer in­ komen en prijs, dichtheid en geaardheid van de woners kan tellen (bv. spreidingsgebied dagblad; bevolking, gezinssamenstelling, e.d. In het bij­ ziekenhuisrayon, e.d.) dan het hierboven be­ zonder zij hier nog gewezen op de leeftijden der rekende aantal.

Secundair in onderscheiding met het primaire van Leeuwarden dat bijna al de secundaire in Friesland omvat.

43 HOOFDSTUK III

Bevolking

A. INLEIDING en een (kleiner) gedeelte van laatstgenoemde gemeente naar de nieuwe gemeente, zodat het e loop van de bevolking wordt in belangrijke nieuwe aantal inwoners 21.349 bedroeg, d.w.z. mate door economische factoren bepaald, 1.625 minder dan de som van Aengwirden en D hoewel echter ook weer niet voorbijgezien Schoterland. Daarna heeft de hoofdplaats enige mag worden dat omgekeerd de, wat men soms keren uitbreiding gekend; op 24 Juni 1935 nl. noemt,„natuurlijke '' bevolkingsgroe iz oka nover ­ ging een deel van Oranjewoud over naar de heersen, dat het opnemingsvermogen van de plaats Heerenveen, terwijl de hoofdplaats op ter plaatse gevestigde bedrijven zich hierbij 30 Jan. 1951nogmaal s vergroot werd, thans met a.h.w. aanpast. Het is zonder meer wel duidelijk delen van Luinjeberd, Tjalleberd, Gersloot, dat het aantal inwoners en de toestand in het Terband en Oranjewoud, terwijl 't Meer in zijn bedrijfsleven nauw met elkaar samenhangen en geheel werd toegevoegd. Het gevolg was dat de eigenlijk niet geheel gescheiden behandeld plaats Heerenveen aan het einde van Jan. '51 kunnen worden. 10.662 inwoners telde, d.w.z. 45% van de gehele Over en weer werken dus invloeden. Doch om gemeente (bijlage 30). het betoog niet al te ingewikkeld te maken moet wel naar één of andere indeling gestreefd B. ONTWIKKELING worden, waarbij wij aan de economische factoren Ruim twee eeuwen geleden telde Schoterland in dit geval een zwaarder gewicht hebben toe­ bijna 4.000 inwoners, terwijl het aantal inwoners gekend, m.a.w. deze eerst onder de loupe hebben van Aengwirden ternauwernood 500 bedroeg.1 genomen. Na de economische structuur van de Nadien vertoont „Heerenveen" een sterkere gemeente volgt dus nu een beschouwing over de groei dan Friesland. Met name tot omstreeks bevolking van Heerenveen, terwijl zo nodig ter 1900 is dit het geval. Daarna is het verloop meer vergelijking enkele cijfers van Nederland en/of met elkaar in overeenstemming. Van het midden Friesland toegevoegd zullen worden. der 18e eeuw tot het midden der 19e eeuw nam Zoals reeds meermalen werd opgemerkt is het het aantal bewoners toe met rond 150%; ge­ door de grenswijziging van 1934 heel moeilijk durende de laatste eeuw slechts met 100%. Ook vergelijkingen te trekken. Daarom is voor de hieruit zien we weer dat de groei vroeger sterker jaren, die vóór de datum der grenswijziging was dan in latere tijd. liggen, eenvoudigheidshalve de som van de Wat de laatste honderd jaren betreft blijkt dat cijfers van Aengwirden en Schoterland genomen. van 1850 tot 1875 een fünke toeneming viel te Hoewel dit iets te hoog is (althans in absolute constateren, terwijl in 1900 tot heden de toe­ getallen gezien) zal het bij de verhoudingscijfers neming met enkele inzinkingen gepaard ging. (in °/oo van de gemiddelde bevolking) practisch Het bevolkingsverloop van „Heerenveen" wordt geen afwijking van enige betekenis geven. hoofdzakelijk bepaald door Schoterland, zoals Trouwens op een andere manier zouden we niet op bijlage 31 duidelijk is te zien. tot conclusies kunnen komen: van het deel dat naar een andere gemeente overging is alleen het Noot 1) totale bevolkingscijfer bekend, doch niet het 1714 1951 1951 aantal geboorten, sterfgevallen, verhuizingen index 1714 = 100 e.d., zodat een volkomen exacte benadering uit­ gesloten is. Aengwirden 507 Op 1 Juli 1934 werd de tegenwoordige ge­ Schoterland 3.979 meente gevormd. Tegelijkertijd ging een deel Heerenveen 4.586 24.342 543 van Schoterland naar de gemeente Haskerland, Friesland 129.243 468.069 362

44 Sedert 1850 was de toeneming per decennium Heerenveeen Friesland Nederland als volgt: 1850 58 65 45 31 Dec. Aantal Gem. toeneming Idem I860 67 72 48 inwoners per jaar m % 1870 74 78 52 1880 84 87 59 1850 12.030 181 14,0 1890 89 88 67 1860 13.841 152 10,4 1900 89 89 75 1870 15.362 210 12,8 1910 95 - 95 87 1880 17.458 98 5,5 1920 100 100 100 1890 18.442 16 0,9 1930 106 104 116 1900 18.599 110 5,7 1940 1071 112 130 1910 19.694 5,4 1950 1161 122 153 1920 109 20.788 6,1 1930 22.102 131 16' 0,7 1 1940 22.262 resp.11 5 en 125,indie ngee ngrenswijziging . 194 8.4 1950 24.205

1 Binnen de gemeente vallen eveneens verschil­ reap. 144 en 6,5°/00; grenswijziging in 1934. len in groeitempo op te merken. Elk dorp is niet Van 1850-1880 is de toeneming sterk geweest; gelijk (ligging, karakter, structuur) en het be- daarna treedt een scherpe reactie op. Ook van volkingsverloop per dorp vertoont dus soms van 1900 tot 1930 is de toeneming weer vrij groot, in het algemene beeld afwijkende trekken (zie het daaropvolgend decennium wederom zeer bijlagen 33 t/m 38). gering - o.a. door de grenswijziging - terwijl in Degroei der dorpen en na de laatste wereldoorlog de bevolking met sprongen omhoog ging. Voor een deel moet dit De dorpen Nieuweschoot en Mildam vertonen aan zgn. opstuwing toegeschreven worden. practisch geen groei. Enkele andere dorpen, t.w. Beneden- en Boven-Knijpe, Luinjeberd en De betekenis van dezeontwikkeling Tjalleberd laten zelfs een - zij het soms betrek­ Het berekenen en op de voorgrond schuiven van kelijk geringe - achteruitgang zien; Gersloot en de toeneming van het aantal inwoners van een Katlijk daarentegen vertonen een toeneming. gemeente zou de indruk kunnen wekken dat een Al deze dorpen tellen gemiddeld bijna 600 toeneming altijd een gunstig teken is of onder inwoners. Zij zijn om verschillende redenen niet alle omstandigheden moet worden toegejuicht. geschikt om als centra voor toekomstige in­ Dit behoeft echter niet het geval te zijn. Indien dustrialisatie te dienen (o.a. geheel agrarisch, te de bestaansbronnen in een gemeente of in de dicht bij Heerenveen, te klein etc). De overige naaste omgeving - aangezien het bedrijfsleven dorpen, waaronder dus de grotere behoren, laten zich niet steeds door administratieve grenzen een vrij sterke bevolkingstoeneming zien. behoeft te laten leiden - niet in staat zijn de Oranjewoud, dat vroeger niet als afzonderlijk bevolkingsaanwas op te nemen, kan tweeërlei dorp gerekend werd, vertoont - door een latere gevolg optreden. Of de overtollige, d.w.z. niet grenswijziging - een zeer onregelmatig beeld; in het arbeidsproces opgenomen, krachten trek­ Terband en Oudeschoot door eenzelfde oorzaak ken naar elders waar wel werkgelegenheid is, eveneens, doch in een iets geringere mate. of dezepersone n blijven waar zeware n en komen 't Meer, dat van 1880 - 1930 bijna een station- tenslotte geheel ten laste van de gemeente, met nair beeld biedt, laat daarna enige toeneming alle gevolgen van dien. zien. Nieuwehorne vertoont over het algemeen Heerenveen - vanzelfsprekend worden hier­ een stijgende tendenz. Deze 5 dorpen tellen ge­ mede Aengwirden en Schoterland vóór 1934 ook middeld ruim 800 inwoners en zijn eveneens niet bedoeld - is, zoals we in het voorgaande geschikt voor industrialisatie. Een uitzondering hoofdstuk hebben gezien, in overwegende mate moet echter gemaakt worden voor Oudeschoot. een agrarische gemeente. Het bevolkingsverloop De 4 grootste dorpen vertonen een vrij sterke heeft dan ook meer trekken van overeenkomst bevolkingstoeneming; Oudehorne telt thans met Friesland dan met Nederland. Nemen we 1200 inwoners; Hoornsterzwaag reeds 1700 be­ dan nog in aanmerking dat door de grenswijzi­ woners, terwijl Jubbega-Schurega bijna 3000 ging in 1934 1.625 personen „verloren" gingen, inwoners heeft. Heerenveen spant de kroon met dan blijkt zelfs een zeer grote mate van over­ ruim 10.000 inwoners. Oudehorne en Hoorn­ eenstemming, zied evolgend e cijfers (1920= 100) sterzwaag komen evenmin voor industrialisatie Duidelijk illustreren bovenstaande indexcijfers in aanmerking. Dit isoo khe t geval met Jubbega- de snellere groeiva n debevolkin g van Nederland Schurega. Hoewel voor dit „probleemdorp" een (zie ook bijlage 32). uitzondering gemaakt zou kunnen worden, wat

45 betreft locale bedrijven, die uit eigen initiatief Het blijkt dus wel dat het bevolkingsaantal niet zijn opgekomen, valt er toch weinig te verwach­ voor elk jaar met een constant getal toeneemt. ten van nieuw te vestigen bedrijven, die van Het ene jaar meer, het andere minder, soms is er elders afkomstig zijn. De plaats is namelijk niet zelfs een afneming. Welkefactore n spelen daarbij opgenomen als kern voor industrialisatie in het nu een rol? ontwikkelingsgebied. Om verschillende redenen Het geboorteoverschot verdient het de voorkeur niet te veel dergelijke kernen te projecteren. De plaats Heerenveen Het aantal waarmede een gemeente aan het biedt dan ook de beste kansen. einde van een jaar in inwonertal toe- (of af-) Wat verschillende plaatselijke gegevens betreft, neemt is het resultaat van de inwerking van een willen we hier volstaan met te verwijzen naar tweetal factoren, nl. het geboorteoverschot en blz. 104 en 123 en de bijlagen no's 9, 11, 13, 14, het vestigingsoverschot. Het geboorteoverschot 17, 33 t/m 39, 51, 52 en 55. valt weer uiteen in een tweetal componenten, Aparte vermelding verdient nog het bevol­ t.w. aantal geboorten en aantal sterfgevallen; het kingsverloop van de plaats Heerenveen. Gelegen vestigingsoverschot is het verschil tussen het in 3 gemeenten is het verloop daarvan niet ge­ aantal gevestigde personen en het aantal, in makkelijk te volgen. Op bijlage 39 zijn de cijfers diezelfde periode vertrokken personen. Door het (absolute en verhoudingscijfers) vermeld, ook samenspel van deze 4 factoren verkrijgt de voor de plaats, echter alleen voorzover gelegen bevolkingscurve uiteindelijk zijn somtijds ietwat in Aengwirden en Schoterland. Om een juist grillig verloop. beeld te krijgen moet ook het deel dat vroeger Over een lange periode bezien valt er bijna in Haskerland gelegen was, erbij betrokken voortdurend een geboorteoverschot waar te worden. Dan vinden we het volgende beeld: nemen. Het komt slechts sporadisch voor dat de sterfte de geboorte in aantal overtreft (meestal Aantal inwoners Heerenveen (plaats) ernstige epidemieën e.d.) b.v. in 1859/'60, doch abs. index 1850 = 100 in „Heerenveen" was dit toentertijd ook niet eens het geval in tegenstelling tot verschillende 1850 3.600 100 andere gemeenten. 1860 3.900 108 1870 4.550 126 Er is dus een vrij groot en constant geboorte­ 1880 4.900 136 overschot (bijlage 43). Het grillige verloop moet 1890 5.000 139 dus in overwegende mate worden toegeschreven 1900 4.950 137 aan het vestigingsoverschot, dat bijna perma­ 1910 5.100 142 1920 5.300 147 nent een vertrekoverschot was, m.a.w. er ver­ 1930 6.100 170 trekken bijna doorlopend meer mensen dan er 1940 6.850 190 zich in de gemeente vestigen. Zo waren er in de 1950 10.880 302 periode van 1877-1936, dus gedurende 60 jaren, slechts vijf jaren dat er een vestigingsoverschot Bovenstaande cijfers, die dus van de plaats was, dat echter kwantitatief bovendien nog een Heerenveen een juistere indruk geven, zijn dan zeer geringe betekenis had (n.1. 134 personen). ook in de grafiek vermeld. Ook daarna zijn er slechts enkele jaren die een vestigingsoverschot kennen, zodat in het totaal­ Degroei van deverschillende delenvan beeld de vertrekoverschotten wel zeer sterk de gemeente overwegen. De gemeente kan - naar reeds werd opgemerkt - Het vertrek-overschot in een viertal gebieden onderscheiden worden. Het bevolkingsverloop van deze delen is even­ Gedurende een eeuw heeft het geboorteover­ zeer ongelijk (bijlagen 40 t/m 42). Aengwirden schot omstreeks 23.000 bedragen. Daar het aan­ laat een weinig spectaculair beeld zien, Schoter- tal inwoners van „Heerenveen" gedurende deze land-Midden vertoont van 1920-1940 een vrij eeuw met rond 12.000 toenam, volgt hieruit dat sterke toeneming, daarna een afneming, Schoter- het vertrekoverschot per saldo niet minder dan land-Oost is het meest gelijkmatig in zijn groei. ruim 10.000 personen heeft omvat! Na 1940 echter is de toeneming sterk vertraagd: Een voortdurend overheersen van. vertrek Heerenveen (en naaste omgeving) laat van 1880- boven vestiging wijst er op dat de bestaans- 1920 per slot van rekening een zeer geringe toe­ bronnen niet bij machte zijn een groeiende be­ neming zien, daarna volgt echter een snel sterk volking een bestaan te bieden. Een deel komt ter opwaartse richting, nl. mede veroorzaakt door plaatse - en dat ruim genomen, dus zowel in als de grenswijzigingen. rondom de gemeente - niet aan de slag en moet

46 naar elders afvloeien. Daar komt bij dat ook dan Periode Aantal Aantal Geboorte- in 7oo nog de toestand te gunstig geschilderd is.Zij , die geborenen overledenen overschot per jaar elders werk vinden en - misschien - noodge­ dwongen moeten verhuizen, zijn niet eens het 1861-1870 4727 2689 2038 14,0 slechtste af. Er blijven nog velen achter, die ook 1871-1880 5662 3002 2660 16,2 niet in het arbeidsproces in de omgeving kunnen 1881-1890 5478 3149 2329 13,0 1891-1900 5261 2779 2482 14,4 worden opgenomen en die bovendien ook geen 1901-1910 5420 2577 2843 14,8 kans zien elders werk te krijgen: zij blijven, 1911-1920 5104 2510 2594 12,8 worden werkloos, moeten ondersteund worden, 1921-1930 4966 2225 2741 12,8 met alle gevolgen in economisch, sociaal, moreel, 1931-1940 4326 2076 2250 10,1 e.d. opzicht. De hoge werkloosheidscijfers (zie 1941-1950 5181 2269 2912 12,5 later) wijzen hier sterk op.D e conclusie moet dus luiden dat de gemeente ontoereikende bestaans- plaatsvinden, zodat in de toekomst met hogere bronnen bezit. sterftecijfers gerekend moet worden. Alvorenso pd emigrati ediepe ri nt egaan ,no gen ­ De factoren, die het geboortecijfer en het sterf­ keleopmerkinge nove rd emee rstabiel e factor: ge­ tecijfer bepalen, zijn niet identiek. Hoewel er in boorteoverschot, m.a.w.geboort e ensterft e (bijla­ grote trekken gedurende een lange reeks van ge 44). jaren eenparalle lverloo pka n opgemerkt worden, mag hieruit dus geenszins geconcludeerd worden Geboorte- en sterftecijfers dat dit parallelle verloop ook in de toekomst zal gelden. Integendeel, meer waarschijnlijk is een De hoogste geboortecijfers vinden we in de 0 nadering tot elkander van de voorheen even­ zeventiger jaren van de vorige eeuw (34 à 35 /00 wijdig lopende lijnen. gemiddeld). Daarna treedt, evenals bijna overal elders een dalende beweging in, die een — voor­ Dekindersterfte lopig? —• einde vond in de dertiger jaren van deze eeuw (19 à 20°/oo gemiddeld.) Dan volgt In de tijd van de hoge sterftecijfers was een een reactie, die in 1947 tot een cijfer van 27%o aanzienlijk gedeelte van de algemene sterfte te leidt - d.w.z. ongeveer op het niveau van het wijten aan de kindersterfte. Onder kindersterfte begin van deze eeuw - hoewel zeer spoedig wordt verstaan de sterfte van kinderen beneden een daling plaats vond, tot 19 à 20%o in de 1 jaar in procenten van het aantal geboren laatste jaren, m.a.w. wederom op het voor­ kinderen. De successen, die bij de bestrijding op oorlogse niveau. Of de toentertijd heer­ dit terrein geboekt zijn, vinden hun weerspiege­ sende dalende trend thans en in de toekomst ling in de sterke afneming van de kindersterfte zal doorzetten, valt nog niet te onderkennen. (zie onderstaand staatje). Waarschijnlijk isdi t echter wel,hoewe l misschien in langzamer tempo. Periode Heerenveen Friesland Nederland Ondanks het verschijnsel van in grote lijn da­ lende geboortecijfers, treedt toch niet een daling 1881-1885 10,9 12,2 18,1 1886-1890 10,8 12,1 17,5 in het bevolkingscijfer op. Dit moet toegeschre­ 1931-1935 2,8 3,9 4,5 ven worden - afgezien van de migratie - aan de 1936-1940 3,2 3,1 3,7 tegelijkertijd dalende sterftecijfers. Waren deze 1946-1950 3,5 2,8 3,1 een eeuw geleden nog op het niveau van om­ streeks 20°/oo, in de dertiger jaren bedroegen ze Was de kindersterfte in Aengwirden en Schoter- 8 à 9°/oo, op welk niveau ook thans het sterfte­ land in de tachtiger jaren der vorige eeuw reeds cijfer zich weer bevindt. op een relatief laag peil,1 thans, d.w.z. na We­ Het geboorteoverschot bedroeg per jaar ge­ reldoorlog II, is het hoger dan het gemiddelde middeld 2.300, zie het volgende staatje. van Friesland of van Nederland. Op dit gebied Het geboorteverschil ligt dus iets lager dan in zou dus nog wel iets gedaan kunnen worden. Dit Nederland, wat trouwens met de geboortecijfers klemt te sterker, indien we ons realiseren dat er in het algemeen ook het geval is.D e sterftecijfers, in de periode 1946-'50 in Friesland slechts 3 à 4 ontlopen elkaar iets minder. gemeenten waren, die een hoger kindersterfte­ Het sterftecijfer van Nederland is nu enkele cijfer vertoonden. Verrewegd emeest e gemeenten jaren reeds beneden 8°/00 geweest. In Heeren­ liggen lager, soms zelfs aanzienlijk lager. veen was het in 1948 bijzonder laag, n.1. 6,5°/oo! De leeftijdsopbouw van de bevolking speelt Opdi t niveau zalmoeilij k eenstabilisati e kunnen natuurlijk een rol bij de bovengenoemde cijfers.

Vrij zeker te wijten aan onvolledige opgaven.

47 Daarom zou men voor bepaalde doeleinden inge­ invloed uitoefende op het algemene bevolkings­ wikkelde methoden kunnen gebruiken teneinde verloop. Zowel het aantal personen dat zich in die invloed uit te schakelen. Toch geven de alge­ een jaar (of over langere periode) vestigt, als mene of „ruwe" cijfers evenzeer een indruk van het aantal vertrekkenden is aanzienlijk groter de situaties, zoals die in de gemeente gedurende dan het aantal geborenen of overledenen. Het een reeks van jaren worden aangetroffen. vestigings- of vertrekoverschot behoeft daar­ entegen niet altijd groter te zijn dan het geboor­ De omvangvan de migratie teoverschot, want vertrek en vestiging kunnen elkaar soms geheel compenseren. Dat het om In het voorgaande kwam reeds de migratie ter vrij grote aantallen gaat, toont het volgende sprake als een factor, die uiteindelijk de meeste overzichtje.

Periode Vestiging Vertrek Mobiliteit Vertrekoverschot in 7oo per jaar

1861-1870 6.636 6.955 13.591 319 2,2 1871-1880 8.315 8.903 17.218 588 3,6 1881-1890 9.652 11.015 20.667 1.363 7,6 1891-1900 9.569 11.740 21.309 2.171 11,7 1901-1910 11.734 12.869 24.603 1.135 5,9 1911-1920 15.234 16.371 31.605 1.137 5,6 1921-1930 15.359 16.651 32.010 1.292 6,0 1931-1940 12.881 13.246 26.127 365 1,6 1941-1950 11.768 12.737 24.505 969 4,2

Uit deze cijfers zien we dat per jaar een groep zonder uitzondering ook tot deze groep gerekend personen ter grootte van gemiddeld 10% van de worden, is deze sterk bezet. gemeentelijke bevolking de gemeente binnen­ In een in belangrijke mate agrarische gemeente komt of er uit vertrekt. Wel een reden om wat als Heerenveen, alsmede in een zo uitgesproken dieper op dit verschijnsel in te gaan. agrarisch gewest als Friesland, is uiteraard een Van enkele jaren na Wereldoorlog II hebben aanzienlijk deel in de landbouw werkzaam. we de desbetreffende registers geraadpleegd om Anderzijds moet niet uit het oogverlore n worden dit belangrijke verschijnsel te analyseren, b.v. dat velen, die wegtrekken of zich gaan vestigen, naar richting, per dorp, naar leeftijd, e.d. juist van beroep willen veranderen of kort ge­ (bijlagen 45 t/m 48). leden van beroep zijn veranderd. De groep Dit onderzoek had betrekking op bijna 12.000 „vrije en overige beroepen" is als restgroep be­ personen, t.w. 5.500 gevestigde en ruim 6.100 schouwd, d.w.z. niet elders ingedeeld. vertrokken personen. Een steekproef van een Over het tijdvak 1946 t/m 1949 was bij de zich dergelijke omvang mag dus wel aanspraak vestigende personen het beroep gemiddeld als maken op de kwalificatie: representatief voor volgt: de gehele gemeente. Gevestigde personen naar beroep (in %) De migratie is onder de vrouwelijke personen het grootst. Per jaar is het verschil bij vestiging Mannen Vrouwen en bij vertrek tussen mannen en vrouwen om­ Huish. diensten, streeks 100 personen. Voor een belangrijk deel Landbouw 18,4 verpleging 26,9 moet dit aan de beroepen toegeschreven worden. Nijverheid 17,1 Vrije en overige 6,2 De dienstbetrekking bij vrouwelijke beroepen, Handel en verkeer 17,0 Landbouw — Vrije en overige 18,9 Nijverheid 0,1 b.v. huishoudelijke diensten, verpleegster, etc. Zonder 35,4 Zonder 65,3 is meestal van geringe duur, zodat in de des­ Onbekend 2,2 Onbekend 1,5 betreffende registers sommige personen meer­ malen per jaar voorkomen. Ook bij mannelijke In Friesland is een aanzienlijk deel van de ver­ beroepen komt dit welvoor , doch in veel mindere huizingen in enkele maanden van het voorjaar mate. geconcentreerd (12 Mei!), doch uit het ver­ Beroepen migratie loop per maand van de vestiging blijkt al, dat Heerenveen niet meer zo uitgesproken agrarisch De leeftijdsopbouw is oorzaak dat van de onder­ is. Ook in de andere maanden komen veei muta­ zochte personen een zeer groot deel (ongeveer '/s ties voor, hoewel in Mei/Juni nog één kwart van tot de rubriek „zonder beroep" behoort. Vooral het totaal valt. Vergelijken we dit met een ge­ bij de vrouwen, waar de gehuwde personen bijna meente, die nog sterker een agrarisch karakter

48 draagt (b.v. Dantumadeel), dan zien we. het trek uit de gemeente, hoewel er verschillen in de verschil duidelijk (daar in genoemde maanden trek vallen waar te nemen). Bovendien is er reeds 40%). verschil tussen stad of centrum en platteland. In verband hiermede kan gewezen worden op De richting dermigratie het feit dat Heerenveen (d.w.z. agrarische ge­ Een vijftal gemeenten omringen Heerenveen, meente met een belangrijk streekcentrum) een t.w. Opsterland, Oost- en Weststellingwerf, Has- positie inneemt, die het midden houdt tussen kerland en Utingeradeel. Gezien de grote lengte steden als Leeuwarden en Sneek en een uit­ van de grens der gemeente (n.1. 80 km!) mag gesproken agrarische gemeente als Dantumadeel, verwacht worden dat een groot deel van de ves­ waarvan eveneens vergelijkbare cijfers ter be­ tigingen afkomstig is uit de omliggende gemeen­ schikking staan, zie het volgende overzichtje: ten (hetzelfde kan opgemerkt worden bij ver­

Gevestigde personen (in %) in:

Afkomstig uit Dantumadeel Heerenveen Sneek Leeuwarden

Friesland 75,4 59,5 54,2 49,8 Groningen 4,9 6,6 5,7 7,3 Gelderland 2,4 3,1 3,4 5,3 Noordholland 6,2 7,6 11,7 11,3 Zuidholland 3,2 5,4 5,9 7,3

Zijn bovenstaande cijfers in dit opzicht reeds sprekend, die voor vertrokken personen geven een analoog beeld te zien.

Vertrokken personen (in %) uit:

Naar Dantumadeel Heerenveen Sneek Leeuwarden

Friesland 70,5 48,7 40,7 39,7 Groningen 4,4 5,6 5,6 7,3 Gelderland 3,7 4,6 4,4 6,7 Noordholland 6,8 10,1 18,4 16,8 Zuidholland 3,3 7.2 8,2 10,8

Eén derde gedeelte van de gevestigde personen Vertrokken 'personen naar beroep (in %) is afkomstig uit de omliggende gemeenten, één Mannen Vrouwen vierde uit het overige Friesland, vgl. staatje. Huish. diensten, Landbouw 19,1 verpleging 24,4 Gevestigde personen (in %) Nijverheid 16,5 Vrije en overige Uit: 1946 1947 1948 1949 '46/'49 Handel en verkeer 7,0 beroepen 7,4 Vrije en overige Landbouw Omliggende beroepen 20,6 Nijverheid gemeenten 33,4 34,3 33,3 35,8 34,2 Zonder beroep 32,7 Zonder beroep 65,6 Overige Wouden 3,6 6,7 5,0 6,7 5,5 Onbekend 4,3 Onbekend 2,8 Leeuwarden (Sneek) 6,6 7,3 9,4 8,8 8,0 rest Friesland 12,7 9,7 13,3 11,5 11,8 In totaal blijft bijna de helft van de groep ver­ Totaal 56,3 58,0 61,0 62,8 59,5 trokken personen in eerste instantie nog in Friesland. Ook hier dus weer een verschil met In vroeger jaren was het aandeel van Friesland vestiging, in hoofdzaak veroorzaakt door de zelfs nog groter (nl. gemiddeld 78%) veroorzaakt omliggende gemeenten, vgl. het volgende over­ door het grotere aantal personen afkomstig uit zichtje: overig Friesland. Bij vertrek zijn, zoals reeds werd opgemerkt, Naar: Vertrokken personen (in %) kenmerkende verschillen aanwezig. Voor het 1946 1947 1948 1949 gem. overige is er veel overeenkomst wat betreft beroep, richting e.d. Omliggende gemeenten 25,6 24,4 23,1 27,8 25,2 Van de gevestigde personen was één derde Overige Wouden 3,6 5,0 2,3 1,9 3,2 Leeuwarden (Sneek) 8,9 5,8 8,6 10,2 8,4 gedeelte uit de omliggende gemeenten afkomstig. Overig Friesland 12,1 10,7 11,8 13,1 11,9 Zoals te verwachten valt is het aandeel van deze groep gemeenten bij vertrek geringer, n.1.25% . Totaal 50,2 45,9 45,8 53,0 48,7

49 Ook hier was het aandeel van Friesland in dathe tbeel dmee re nmee r de vorm krijgt waarin vroeger jaren veel belangrijker (nl. 72%). Na de oudere klassen een grotere bezetting krijgen. WereldoorlogI I zijnd emense n dusi n grotere ge­ De steeds geringere bezetting der jonge leef­ tale over geheel Nederlanduitgezwerm d (invloed tijdsklassen is duidelijk sprekend op de staaf­ directebemiddeling , gewijzigde mentaliteit, e.d.). diagrammen van bijlage 50. Ook dit wijst op de Hoewel over de onderzochte jaren er een ge­ vrij sterke veroudering van de Heerenveense middeld vertrekoverschot is van 170 personen, bevolking. Ruim 9% van de bevolking is nl. blijkt dat er zich in Heerenveen uit de provincie ouder dan6 5jaar . Deverouderingstendenze n zul­ meer vestigen dan er omgekeerd uit Heerenveen lenoo k in detoekoms t blijven werken, aangezien naar de provincie vertrekken. Een tegengestelde juistbi jd emiddengroepe n(e njongeren )d emigra ­ tendentie zien we bij de overige provincies van tie - en dat wildu s in dit gevalzeggen :he tover ­ ons land (en wel zeer sterk bij Noordholland, heersenva nhe tvertrek-he t sterkst is,zi e staatje. Gelderland en Utrecht). Voormee r uitvoeriger cijfers zijnaa r de bijlagen Leeftijdsopbouw (in %). verwezen. C. STRUCTUUR van van van aanwezige gevestigde vertrokken Na een analyse der ontwikkeling (geboorte, bevolking personen personen sterfte, vestiging envertrek ) volgt thans nogiet s 0-14 ; jaar 27,6 19,6 21,5 over enkele andere aspecten van het bevolkings­ 15-19 ; jaar 8,3 13,0 10,6 vraagstuk, die evenwel nauw verwant zijn aan 20-39• jaar 28,9 52,2 52,0 de ontwikkeling, althans er niet los van staan. 40-64 jaar 25,8 12,5 12,4 Kwesties als leeftijdsopbouw, e.d. zijn per slot 65 jaar ' en ouder 9,4 2,7 3,5 van rekening van invloed op de ontwikkeling zoals omgekeerd demigrati e invloed kan uitoefe­ Totaal 100,0 100,0 100,0 nen opd ebevolkingsopbou w en -samenstelling. Deveroudering der bevolking De verschillen in de migratie fer dorp Als eerste hulpmiddel bij de bestudering kan de Het iszonde r meer duidelijk dat demigrati e niet bevolkingspyxamide dienst doen (bijlagen 49 en zonder invloed blijft op de samenstelling van de 50). Zeer opvallend is hierbij de relatieve onder­ bevolkingsopbouw. Per dorp zijn er ook merk­ bezetting der middengroepen, speciaal bij de waardige verschillen, vooral als we dit stellen vrouwen in 1909.Ha d de pyramide uit die tijd tegen de achtergrond van het aantal per dorp nogee nenigszin s„normaal "beeld ,i n194 6zie nw e aanwezige personen. Vgl. het volgende staatje.

Bevolking en migratie per dorp

Gem. aantal Inwoners Gevestigd Vertrokken (in %) (in %) abs. in%

Benedenknijpe 577 2,4 2,0 1,9 Bovenknijpe 578 2,4 1,2 1,9 Gersloot 493 2,1 1,* 1,8 Heerenveen (inel. 't Meer 9.916 41,7 52,1 47,1 Hoornsterzwaag 1.726 7,2 3,8 4,7 Jubbega-Sehurega 2.978 12,5 6,0 7,7 Katlijk 760 3,0 1,8 2,2 Luinjeberd 674 2,8 2,1 2,3 Mildam 512 2,2 1,2 1,5 Nieuwehorne 912 3,9 2,5 2,5 Nieuweschoot 354 1,5 1,2 1,7 Oranjewoud 748 3,2 8,5 8,2 Oudehorne 1.244 5,2 4,1 4,5 Oudeschoot 925 3,9 6,1 5,1 Terband 858 3,6 3,9 4,4 Tjalleberd 810 3,4 2,1 2,5

Totaal 23.838 100,0 100,0 100,0

50 Heerenveen, Oranjewoud (zeer sterk) en Oude- enkele verschillen, doch de gehele gemeente schoot zijn de plaatsen, die een sterke migratie kent nog steeds, hoewelhe t zeer gering geworden kennen (woonplaatsen, gunstig gelegen oorden, is, een mannenoverschot. centrumplaats!). Wel zeer gering is de migratie De vergelijkende cijfers voor Friesland en Neder­ van Hoornsterzwaag en Jubbega-Schurega (oude land zijn voor het laatste jaar 1.033 resp. 1.010. veenderijgebieden , bevolking minder geneigd Ook hieruit valt weder af te leiden, dat Heeren­ weg te trekken). Verhuizingen binnen de ge­ veen niet meer een typisch agrarische gemeente meente zijn hierin niet begrepen. Zodoende zijn is. Nog sterker blijkt dit uit de desbetreffende plaatsen aan de periferie van de gemeente iets cijfers van de wijken. Heerenveen (plaats en bevoordeeld om in de cijfers uit te komen. Dit omgeving) kent een vrouwenoverschot, de neemt niet weg dat de genoemde cijfers niet andere delen van de gemeentejuis t een overschot alleen hierdoor verklaard kunnen worden. De aan mannen, dat in het bijzonder in Schoter- hier en daar wel eens geopperde veronderstelling land-Oost zeer groot is: zie staatje. dat de personen uit de meer oostelijk gelegen plaatsen meer „gebonden" zouden zijn aan hun Aantal vrouwen per 1000 mannen (ouder dan 15 jaar) grond dan in de andere streken, wordt door de hierboven gegeven cijfers, betrekking hebbende Wijk 0 (Heerenveen) 1.013 Wijk 1 (Aengwirden) 913 op een aantal jaren, dus niet bestreden (bij de Wijk 2 (Schoterland-Midden) 980 emigratie naar het buitenland komen we hier Wijk 3 (Schoterland-Oost) 850 nog op terug). De tegenstelling tussen de plaats Heerenveen Verschillentussen staden platteland bijde (en naaste omgeving) met het overige gebied van bevolkingsbeweging de gemeente komt in dit opzicht dus wel dui­ delijk naar voren (1.013 tegen 900). Steden en centrumplaatsen met een grote ver­ scheidenheid van beroepen voor vrouwelijke Godsdienst en politieke richting van de bevolking personen tellen in de regel meer vrouwen dan mannen. Op het platteland, waar gewoonlijk In het voorgaande werden enkele opmerkingen minder gelegenheid isto t het ontplooien van spe­ gegeven over de bevolkingsstructuur, zoals we cifiek vrouwelijke beroepen dan in de stedelijke die weerspiegeld vinden in de leeftijdsopbouw.. centra, overheersen nog sterker dan in de steden Een geheel andere kant van de bevolkings­ de mannelijke beroepen. Het gevolg is dat op het structuur is die van de geestelijke instelling van platteland veelal meer mannen dan vrouwen de bewoners. Als indicatie komt een tweetal reeksen in aanmerking, t.w. de uitkomsten van Aantal vrouwen per 1000 mannen {ouder dan 14 jaar) de volkstelling (en eventueel tussentijdse ge­ meentelijke tellingen), welke de voornaamste 1879 985 kerkelijke gezindten vermelden, en de uitslagen 1884 985 van de verkiezingen, d.w.z. op politiek terrein 1899 978 gelegen. Hoezeer er ook verband tussen de beide 1909 938 1920 976 grootheden bestaat, toch zijn er vaak verschillen 1930 984 op te merken. Al naar gelang het doel waarvoor 1946 998 men ze wil gebruiken, zal aan de ééne of aan de andere grootheid de voorkeur gegeven moeten voorkomen, althans voor de leeftijden waarop worden. een beroep wordt uitgeoefend. Er zijn per jaar Op 31 Mei 1947 was de situatie als volgt:

Heerenveen Friesland Nederland

Aant. in Aant. in Aant. in pers. % pers. % pers. /o

Rooms-Kath. 852 3,61 33.524 7,30 3.703.572 38,47 Ned. Herv. 8.023 33,94 182.347 39,68 2.988.839 31,06 Geref. 2.976 12,59 111.892 24,37 920.181 9,56 Doopsgez. 628 2,66 13.328 2,90 67.420 0,70 Overige 230 0,99 23.435 2,27 304.273 3,16 Geen Kerkgen. 10.922 46,21 107.835 23,47 1.641.214 17,05

Totale bev. 23.634 100,0 459.361 100,0 9.625.499 100,0

51 Reeds een eerste aanblik doet opvallende ver­ Nieuwehorne, Hoornsterzwaag, Bovenknijpe, schillen met Friesland en Nederland zien. Het Oudehorne en Jubbega-Schurega. De laatst­ meest in het oog springend is wel het zeer hoge genoemde dorpen halen zelfs ruim 63%! percentage, dat opgeeft totgee n kerkgenootschap Analoge verschillen treffen we bij de politieke te behoren (ruim 46%). Opvallend laag is ook overtuiging, voorzover geregistreerd aan de hand het percentage Rooms-Katholieken, terwijl naar van verkiezingsuitslagen. De laatste hiervan, „Friese" maatstaven de Gereformeerden even­ nl. die voor de Tweede Kamer der Staten- eens in geringere mate vertegenwoordigd zijn. Generaal,zij nva nzee rrecent edatu m (zomer'52) . Gaf Heerenveen reeds opmerkelijk hoge on- Voor de gemeente Heerenveen was de toestand kerkelijkheidscijfers, sommige dorpen overtref­ (in %) als volgt (ter vergelijking: Friesland en fen de gemeente als geheel weer (bijlage 51), n.1. Nederland).

A.P..P. C.H.XJ. C.P.N. K.V.P. P.v.d.A. V.V.D. Overige

Heerenveen 12,08 9,28 13,45 3,34 43,46 12,87 5,32 Friesland 22,79 16,31 4,61 6,66 36,61 8,65 4,37 Nederland 11,31 8,92 6,16 28,67 28,97 8,83 7,14

De meeste aandacht trekt hier het hoge percen­ Beroepen kerkelijke gezindte tage stemmen uitgebracht op de C.P.N, en P. v. d. A. (alsmede op V.V.D.) tegenover het Dieper op deze materie in te gaan zou te ver geringe aantal op K.V.P. Met name in het voeren en niet recht in het kader passen. We vroegere Aengwirden is de P. v. d. A. zeer sterk willen daarom alleen nog even aandacht schen­ (minstens 50%). Er zijn tussen de dorpen onder­ ken aan het verband dat er bestaat tussen econo­ ling grote verschillen, v.g.1. V.V.D.: 3% in mische functie en kerkelijke gezindheid. Ook Hoornsterzwaag en 19% in Oranjewoud of hierover kunnen de uitkomsten van de jongste C.H.U.: 3% in Benedenknijpe en 20% in Oude- Volkstelling ons inlichten. Het blijkt dan, wat en Nieuweschoot. De K.V.P. verkrijgt het over­ ook wel te verwachten viel, dat er nogal enig grote deel van zijn stemmen uit de plaats verschil bestaat wat de beroepsgroepen betreft. Heerenveen (bijlage 52). Zo zien we dat bij degenen, die een leidende De communisten zijn sterk vertegenwoordigd functie in het bedrijfsleven bekleden, of die tot (met meer dan 30% van het aantal stemmen) in de middenstand (hier ruim genomen, dus in­ Oudehorne, Jubbega-Schurega en Hoornster­ clusief ambtenaren, onderwijzend personeel, zwaag. Daar komt dan nog omstreeks 6% bij vrije beroepen, e.d.) behoren, het percentage voor de Soc. Unie. In 1948 waren de percen­ kerkdijken groter is dan van de gehele ge­ tages zelfs nog hoger (v.g.1. Jubbega aan de meentebevolking. Hiervan behoort 54% tot Vaart, met bijna 60%!). één of andere kerkformatie; van het aantal Het behoeft geen betoog dat de cijfers be­ werkenden 53%, doch van de bedrijfshoofden treffende de politieke en de kerkelijke stro­ 59% en bij de middenstandsgroepen zelfs 65%. mingen de indruk bevestigen, dat hiertussen een Bij de middenstand zijn vooral Gereformeerden, vrij nauw verband bestaat. Doopsgezinden en Rooms-Katholieken relatief sterk vertegenwoordigd (zie overzichtje).

Beroepsbevolking en kerkgenootschap (in %)

R.K. Ned. Herv. Geref. Doopsgez. Overige Geen

Bedrijfshoofden 3,9 38,3 12,3 3,4 0,8 41,3 Middenstand 4,6 39,3 15,4 4,5 1,6 34,6 Arbeiders (totaal) 2,4 28,6 9,9 1,1 0,7 57,3 w.v. grondwerkers 0,2 15,2 3,6 0,4 0,4 80,2 "w.v. bouwvakarbeiders 2,6 27,6 8,0 1.1 0,9 59,8 w.v. industriearbeiders 3,8 29,5 8,8 1,1 0,7 56,1 w.v. landarbeiders 0,8 31,7 12,6 0,8 0,5 53,6 w.v. huish. pers. 3,5 31,6 15,0 1,6 1,4 46,9

Totaal werkenden 3,3 34,1 11,9 2,5 0,8 47,4

Gehele bevolking 3,6 34,0 12,6 2,7 0,9 46,2

52 In tegenstelling met de groep personen die een conclusiegetrokke nt ekunne nworden ,da tme ni n leidende functie bekleedt, geeft de arbeiders- Heerenveen in het algemeen op jeugdiger leeftijd groep een geheel ander beeld. Bijna 60% hiervan in het huwelijk trad dan in overig Eriesland en geeft op tot geen enkel kerkgenootschap meer Nederland het geval was. tebehoren . Voorald egrondwerker s met hun 80% illustreren dit duidelijk. Burgerlijke staat (in %)

Burgerlijke staat Heerenveen Friesland Nederland Ten slotte, om te besluiten, nog iets over de Ongehuwd 50,0 52,0 53,2 burgerlijke staat, zoals die tijdens de volks­ Gehuwd 44,4 42,4 41,5 telling van 1947 werd geregistreerd (zie neven- Gescheiden van staand staatje). tafel en bed 0,1 0,1 0,1 Opvallende verschillen vallen er niet aan te Weduwstaat 5,3 5,2 4,5 Gescheiden van echt 0,2 0,3 0,7 wijzen. Wel schijnt uit bovenstaande cijfers de

53 HOOFDSTUK IV

Perspectieven

Prognose, uitgangspunt en grenzen gebruik rekend is. Op deze wijze is het dus mogelijk iets omtrent de toekomstige ontwikkeling naar voren ndien wij ons er thans toe zetten om met te brengen, daarbij geleid door de gevonden gebruikmaking van de in het voorgaande ver­ ontwikkelingstendenties uit verleden en heden. I melde gegevens en met behulp van ander Een prognose is dus eigenlijk niets anders dan feitenmateriaal een beschouwing te geven om­ het in rekening brengen van het vroegere en trent de toekomstige ontwikkeling van de huidige feitenmateriaal met de daarachter lig­ gemeente, dan geschiedt dit niet zonder bij het gende oorzaken, voorzover dit past inhe t huidige begin reeds te wijzen op de vele onzekere fac­ economische bestel, en gezien de thans in groter toren, die hierbij een rol kunnen spelen. De toe­ verband waar te nemen tendenties voor de komstige ontwikkeling hangt uiteraard van ver­ naaste toekomst. schillende, soms van elkander onafhankelijke, Het spreekt wel vanzelf dat niet alle voor­ factoren af. Een deel van deze factoren kan door komende vraagstukken hier de revue kunnen individuen of door de gemeente met zijn diensten passeren. We zullen een keuze moeten doen en instellingen, door provinciale of andere or­ door daarbij die problemen naar voren te halen, ganen beïnvloed worden. Een ander deel is niet die van groot belang zijn op sociaal-economisch of nauwelijks te beïnvloeden. We denken hier gebied. met name aan nationale en internationale fac­ Er werd reeds eerder gememoreerd dat er een toren. Ook het economische leven van een be­ vrij nauw verband bestaat tussen economische trekkelijk klein gebied, wat een gemeente in toestand en de ontwikkeling van een gemeente feite toch is,moe t gezien worden tegen de achter­ en het aantal aanwezige bewoners. Doch ook de grond van het grotere geheel: nationaal en toestand buiten de gemeente is van belang. Een (soms) internationaal. Dit behoeft intussen niet gemeente mag niet als een geïsoleerde veste te betekenen, dat de andere evenzeer van belang gezien worden zonder betrekkingen met om­ zijnde factoren nu verwaarloosd moeten worden. liggende, nabij of verderaf gelegen, streken. Men Integendeel, voorzover de gemeente daaraan denke slechts aan vestiging en vertrek, emigratie iets kan doen, moet dit niet nagelaten worden. naarhe tbuitenland , werkgelegenheidsproblemen, Voorts zij hier, wellicht ten overvloede, nog etc. Elke gemeente is een onderdeel van een ge­ eens gewezen op het karakter van een prognose. west en van een geheel land. De moeilijke Het aangeven van mogelijke ontwikkelingen economische situatie waarin ons land zich sedert op basis van (zeer) nauwkeurig omschreven jaren bevindt, laat niet na ook zijn stempel te veronderstellingen en hypothesen kan niet drukken op de kleinere eenheden. De koers die gezien worden als een exacte voorspelling in economisch opzicht door ons land (en West- die onder alle omstandigheden tot hetzelfde Europa) gevaren wordt, is dus in zeer belangrijke resultaat zal leiden. Zijn bepaalde - expliciet mate bepalend voor economische activiteiten of impliciet gegeven - voorwaarden vervuld, in kleinere gebieden. dan zal dit of dat ook volgen. Er zit dus nog steeds een speculatief element in, dat we nooit geheel kunnen elimineren. Doch om zo dicht Plaatsingsmogelijkhedenvoor desterk toenemende mogelijk bij derealitei t aant e sluiten, ishe t nodig bevolking dergelijke veronderstellingen te maken, te toet­ sen end emogelijk e ontwikkelingen aan te geven. Eén der meest benauwende problemen in ons Er kunnen dus steeds afwijkingen optreden. land is wel, hoe onze sterk groeiende bevolking Zodra dit gebeurt, dient de berekening herzien een bestaan kan worden verschaft. Bedroeg het te worden, indien tenminste hierop niet ge­ geboorteoverschot in ons land in de jaren voor Wereldoorlog II gemiddeld bijna 100.000 per

§4 jaar, in de 5 jaren na deze oorlog bedroeg het producten zal,bi j eenvri j stabiel blijvende opper­ gemiddeld bijna 200.000 per jaar! Weliswaar vlakte cultuurgrond in ons land, tot gevolg heb­ daalt het weer van jaar op jaar, doch het is nog ben dat de oppervlakte grasland zal inkrimpen. niet onder de 150.000 per jaar gekomen. Al deze In dit verband dient genoemd te worden het personen moeten - voorzover ze niet uit het streven naar andere en betere conserverings- land vertrekken - wanneer zij in de leeftijds­ methoden (ensilage, grasdrogen, e.d.), terwijl klassen der beroepsbevolking komen, werk rantsoenbeweiding, electrische weideafrastering, vinden. Elk jaar moet er dus voor tienduizenden betere bemestingsmethoden (evenals betere be­ personen werk verschaft worden, zullen deze waring en opslag) eveneens stimulerend kunnen personen niet werkloos worden en ten laste van werken voor een verhoogde productie, evenals de gemeenschap vallen met alle gevolgen van deverdoorgevoerd e bestrijding van besmettelijke dien. In het algemeen is het zo, dat de ver­ ziekten, oprichting van verenigingen voor K.I., schillende beroepsgroepen, die de aankomende keuringen, e.d. beroepspersonen moeten absorberen, een onge­ Nauw verbonden met de reeds genoemde be­ lijke opnemingscapaciteit bezitten. mestingsmethoden is het moderne grond- en bodemonderzoek. Steeds meer wordt op de op Plaatsingsmogelijkheden in de landbouw dit gebied bekend staande instellingen en per­ sonen een beroep gedaan, en niet zonder succes. De landbouw bezit, naar deskundigen op dit Ook de toenemende mechanisatie, die in de gebied ons herhaaldelijk hebben verzekerd, laatste jaren allerwege valt te bespeuren, werkt weinigo f geen mogelijkheden. Stellig kunnen er in de richting van opvoering der productie. nog personen geplaatst worden: de normale ver­ Bovendien willen we nog wijzen op een juiste vanging is er nog, een groeiende bevolking ver­ verkaveling. Door ongunstige verkaveling en eist ook meer voedsel e.d., doch als geheel gezien ligging gaan per jaar zeer veel arbeids- en machi­ zit er toch te weinig perspectief in om de toe­ ne-uren verloren. Een betere verkaveling kan nemende beroepsbevolking te adviseren: wordt sterk ten goede werken. Eigendoms- en/of ge- boer. Eer het tegendeel! De opbrengsten in de bruiksverkaveling zouden op veel grotere schaal landbouwsector zijn in de oorlog achteruitge­ dan tot nog toe geschiedt, niet zonder gunstige gaan. Deze achterstand moet weder wordeninge ­ invloed blijven. Met name op de zandgronden lopen, voorzover dit niet alreeds is geschied. De treffen wevaa k een versnippering van het grond­ veestapel is weliswaar nog niet overal op het­ gebruik aan, met als gevolg geringere opbreng­ zelfde - vooroorlogse - peil, de melkproductie sten en oneconomisch gebruik van de grond daarentegen wel. Alleszins is de verwachting (wegen, waterlozing, e.d.). gewettigd dat de opvoering van deze productie Hoe sterk in de landbouw de mechanisatie ook nog wel iets verder kan worden voortgezet, hoe­ voortschrijdt, zonder te reppen over de weers­ wel er natuurlijk weerstanden zullen optreden en omstandigheden, die van jaar tot jaar kunnen zich vermoedelijk steeds sterker zullen doen wisselen, zou men een zeer belangrijke factor gevoelen. Toch kan nog - zonder er uitvoerig op over het hoofd zien. Doch de steeds betere in te gaan, dit is de taak van de agrarische des­ methoden dienen gedeeltelijk reeds om die kundigen - op enkele factoren gewezen worden. moeilijk te beïnvloeden factoren, voorzover Een toenemende melkproductie kan door ver­ dit mogelijk is,t e elimineren. Zodat wete n slotte schillende factoren worden veroorzaakt: de melk­ mogen concluderen dat het merendeel van de veebezetting per ha kan groter worden; de melk­ gereleveerde factoren de tendentie bezit in de productie per koe kan toenemen en het ge­ naaste toekomst tot een toenemende productie middelde vetgehalte kan bovendien een stijging te leiden. Deze toenemende intensivering zal er ondergaan. Wat het laatste betreft, het is alge­ enerzijds toe leiden dat er meer personen dan tot meen bekend dat het gemiddelde vetgehalte in voor kort een bestaan in de landbouw kunnen deze eeuw een aanzienlijke toeneming liet zien, vinden, anderzijds zal de voortschrijdende me­ terwijl Friesland als geheel in ons land op dit chanisatie de tendenz hebben arbeidskrachten gebied geen slecht figuur slaat. uit te schakelen.- De gemiddelde veebezetting per ha kan even­ Het spreekt vanzelf dat we de sluier die het eens nog toenemen. Doch dit is onder meer toekomstig prijzen- en kostenverloop, alsmede afhankelijk van de voederpositie. Het prijspeil de afzetmogelijkheden, voor ons verbergt, niet der buitenlandse veevoedergewassen en de ver­ kunnen wegnemen. Daarover valt dus heel wei­ bouw van deze gewassen in ons land (dus de nig exacts te vermelden. Toch kan, gezien het agrarische politiek van ons land) spelen hierbij verloop van de arbeidskrachten in de landbouw, een rol. Uitbreiding van het areaal akkerbouw­ en met name bij de veeteelt in het jongste ver-

55 leden, en de tendentie van intensivering, mecha­ Evenmin in visserij en jacht, die in deze ge­ nisering, e.d. die te bespeuren valt, op goede meente van zeer ondergeschikte betekenis zijn. gronden worden aangenomen dat het aantal arbeidskrachten, dat in de toekomst in deze takken een bestaan zal kunnen vinden, niet Plaatsingsmogelijkhedenin handelen verkeer bijzonder sterk zal kunnen toenemen. Zelfs Hoe staat het met handel en verkeer? We zagen zouden we bij voorbaat de mogelijkheid niet reeds hierboven dat deze takken in Heerenveen willen uitsluiten, dat het aantal in de naaste vrij sterk ontwikkeld zijn. Ook Nederland bezit, toekomst zal gelijk blijven, of zelfs een - zij het gezien de historische ontwikkeling, een handels­ niet al te grote - daling zal te zien geven. apparaat dat zeker niet sterker uitgebreid kan Een, zij het geringe, overschakeling van vee­ worden dan de overige stuwende bestaansbron- teelt op akkerbouw - en we hebben in het land- nen. Vandaar dat het de voorkeur verdient de bouwgedeelte gezien dat in bepaalde delen van toekomstige ontwikkeling van handel en verkeer de gemeente akkerbouw voorkomt - betekent te zien tegen de achtergrond van, of althans in tegelijkertijd dat per oppervlakte-eenheid naar nauwe relatie met de andere bestaansbronnen, alle waarschijnlijkheid iets meer personen te­ i.e. de nijverheid. De perspectieven zijn, zonder werkgesteld kunnen worden, zodat hierin een de belangrijke functie van de plaats Heerenveen mogelijkheid ligt om meer personen in de land­ als streekcentrum uit het oog te verliezen, ook bouw een bestaan te geven. Erg veel soulaas zal hier dus niet zodanig dat de groeiende bevolking dit evenwel niet bieden. In de desbetreffende hierdoor in zijn geheel of zelfs voor een groot opgave van het L.E . I. worden over de arbeids­ deel opgevangen kan worden. Hetzelfde is het prestaties per bedrijfstype voor akker- enweide ­ geval met de overige diensten, vrije beroepen, bouw n.1. dezelfde getallen opgegeven t.w. 1ma n overheidsdiensten, e.d. Deze zijn juist in de = 2400 werkuren per 8 ha. Bij akkerbouw is de laatste decennia zeer sterk uitgebreid. Enige arbeidsbehoefte evenwel meer discontinue. Dien­ uitbreiding behoort wel niet tot de onmogelijk­ tengevolge zijn er meer mensen nodig, wat heden, doch een verrassende omwenteling zal echter weer meer seizoenwerkloosheid mee­ deze groep zeker niet te zien geven. brengt. Het zou iets anders zijn, indien er op grote schaal groente- en fruitteelt zou komen, doch dat lijkt ons vooralsnog niet voor ver­ De resterende alternatieven: plaatsing in de wezenlijking vatbaar. In dat geval zouden bij uit­ stuwendenijverheid, emigratie of werkloosheid breiding van het tuinbouwareaal heel wat meer personen kunnen worden tewerkgesteld. Als restgroep blijft over de nijverheid. Hierbij Af en toe gaan stemmen op om de kruidenteelt moet onderscheid gemaakt worden - zoals we in de Wouden uit te breiden. De zandgronden reeds hebben gezien - tussen stuwende en ver­ zijn daartoe niet ongeschikt. De exportkansen zorgende nijverheid. De laatste groep neemt toe van dit product zijn echter van dien aard, dat of af, al naar gelang de bevolking waarop deze moeilijk op grote schaal in deze gemeente de groep steunt, toe- of afneemt. De stuwende kruidenteelt gepropageerd kan worden. Een nijverheid is echter primair en doet de bevolking onderzoek door deskundigen zou echter zeker toe- of afnemen, al naar mate deze groep uit­ overwogen kunnen worden, teneinde na te gaan gebreid of ingekrompen wordt. De producten of de gronden in de gemeente Heerenveen voor van de stuwende industrie worden dan ook als de kruidenteelt geschikt zijn. Dan zouden er regel over een groot rayon, in het gehele land inderdaad mogelijkheden liggen, wellicht tevens of zelfs over de grenzen heen, afgezet. Deze voor verlichting der moeilijkheden van de klei­ categorie is dus wat het arbeidskrachtenvraag­ nereboerenbedrijven . Kruidenteelt vereist, naast stuk betreft van buitengemeen belang. En niet gunstige weersomstandigheden, die wij niet in alleen hiervoor. De gehele economische ont­ de hand hebben, veel tijd en zorg en grondige wikkeling van een dorp, stad of gemeente wordt kennis. Doch dit zijn geen eisen, die alleen hier in belangrijke mate bepaald door de stuwende bestaansbronnen. Uitbreiding van de stuwende gelden. Ook bij andere werkzaamheden wordt nijverheid - daar de andere bronnen practisch dit vereist. niet kunnen bijdragen - zou dus in aanmerking We komen dus tot de conclusie, dat voor de komen om de bevolkingsaanwas op te vangen. aanwassende bevolking in de agrarische sector Het alternatief waarvoor de gemeente wordt niet die mogelijkheden geopend worden om deze gesteld is: uitbreiding nijverheid, of emigratie hierin - gezien onze huidige stand van kennis en/of werkloosheid. Over deze beide laatste en techniek - een bestaan te verzekeren, grootheden thans een enkel woord.

W Richting der emigratie sterker vertegenwoordigd; die van de midden­ groepen (20-29 jaar) daarentegen minder sterk. Emigratie en werkloosheid zijn grotendeels Dit isto e te schrijven aan de betrekkelijk kinder­ exponenten van éénzelfde verschijnsel, namelijk rijke gezinnen, die naar het buitenland ver­ van een tekort aan bestaansbronnen, m.a.w. van trokken, hoewel de „eenlingen" eveneens een een relatieve overbevolking. Aangezien de be­ aanzienlijk aantal leverden. Opvallend is dat, roepsbevolking niet in zijn geheel in het produc­ hoewel in de gemeente het aantal mannen en tieproces wordt opgenomen, blijft een deel over vrouwen elkaar weinig ontlopen en er bij het dat of wegtrekt, of ter plaatse achterblijft. Het vertrek uit de gemeente geconstateerd kan wegtrekken kan plaats vinden over een korte, of worden dat het aantal vrouwen bijna steeds het over een lange afstand, het laatste in het bijzon­ aantal mannen overtreft, bij de emigratie naar der naar het buitenland. Indien demigrati e over het buitenland juist het aantal mannen over­ korte afstand geschiedt, bestaat de niet denk­ heerst. beeldige kans spoedig naar de vertrouwde geboortegrond te kunnen terugkeren. Bij emi­ Ook bij de beroepen merken we verschillen op. gratie naar het buitenland is de kans daartoe Bij het vertrek uit de gemeente was er gemiddeld veel geringer. De binnenlandse migratie heeft 50% zonder beroep (vrouwen, kinderen). Bij de in het voorgaande reeds de nodige aandacht landverhuizing zien we dit aantal stijgen tot verworven. Thans daarom nog iets over de 66% (ook weer door de vrouwen, doch vooral buitenlandse (zie ook de bijlagen 53 t/m 57). door de kinderen). Terwijl bijna 9% van de ver­ Nagegaan is hoe deze emigratie of landver­ trekkenden in de landbouw werkzaam was, huizing sedert 1946 tot Juli 1952 is verlopen. vinden we bij de emigranten zelfs 15%. Uit de Het betreft bijna 700 personen, waarvan er nijverheid emigreren er iets minder (6% tegen 136 naar Indonesië zijn vertrokken. De meesten 8%), evenals bij vrije en overige beroepen (8% zijn naar Canada geëmigreerd (bijna de helft). tegen 13%). Ook voor de andere Friese gemeenten is dit het De cijfers per dorp vertonen veel overeenkomst bekendebeeld .D eVerenigd e Staten van Amerika met die, welke reeds vroeger over het vertrek volgen, echter op grote afstand, met 14%. Naar werden vermeld. Uit Heerenveen en dorpen uit de andere landen gaan nog veel kleinere aan­ de naaste omgeving, emigreren relatief veel. Uit tallen. Was de emigratie in 1946 nog maar een aantal andere plaatsen ongeveer een „nor­ nauwelijks op gang, de cijfers voor 1952 (Ie half­ maal" aantal, terwijl de plaatsen Hoornster- jaar) wijzen wel uit dat dit jaar de kroon spant. zwaag en Jubbega-Schurega wederom zeer lage Is op zichzelf een aantal van 700 personen in - ook relatieve - cijfers vertonen, evenals enkele jaren reeds een vrij groot aantal, indien Tjalleberd. Ook bij de emigratie naar het buiten­ we echter vergelijken met andere gemeenten en land zien wewedero m bevestigd, dat de personen strekenva n Friesland, dan blijkt dat de emigratie uit de meer oostelijk gelegen gebieden van de van Heerenveen niet iets opmerkelijks is. Zoals gemeente minder neiging vertonen hun woon­ bekend leveren de kleigebieden van Friesland, plaatsen te verlaten. en vooral de Kleibouwstreek, de meeste emi­ granten. Het concentratiegetal voor de Klei­ Dewerkloosheid en haar oorzaken bouwstreek was over de jaren 1946 t/m 1952 Een andere exponent van de bevolkingsdruk 126, voor het Kleiweidegebied nog 125. Voor de was de werkloosheid, reeds van grote omvang Wouden daarentegen slechts 78, m.a.w. ver in de dertiger jaren en ook thans van jaar tot beneden het gemiddelde van Friesland, dat jaar wederom op hoger niveau komend. De trend uiteraard 100 bedraagt. Ook binnen de Wouden van de naoorlogse jaren vertoont een vrij sterke zijn nog opmerkelijke verschillen. In de Noorde­ opwaartse richting. lijke Wouden is de landverhuizing het sterkst, Kort na de bevrijding viel er allerwege een en dezeneem t af naarmate wezuidelijke r komen. grote vraag naar arbeidskrachten waar te nemen. Het concentratiegetal voor Heerenveen bedroeg De opbouw van ons land vereiste over de gehele dan ook slechts 72. (Weststellingwerf bracht het Knie, in alle takken, inspanning van de beschik­ niet verder dan tot 37!) bare krachten. Als gevolg daarvan droeg de situatie op de arbeidsmarkt een wel zeer abnor­ maal karakter. Dit bleek alras, toen in de winter Leeftijd, beroep en woonplaats der emigranten van 1945/'46 ook in Heerenveen meer en meer Wat de leeftijdsopbouw betreft blijkt dat er werkloosheid optrad. Zelfs meer dan 300 per­ geringe verschillen bestaan ten opzichte van de sonen waren toen al in de gemeente zonder opbouw bij de overige migranten (blz. 103). De werk. leeftijdsklasse van de jeugdigen (0-14 jaar) is Verschillende omstandigheden kunnen werk-

57 loosheiddoe n ontstaan. Omdat het anders uiterst tiger jaren niet anders dan gecombineerd met bezwaarlijk zal vallen een remedie te vinden, is Haskerland voorhanden zijn. Aangezien van het het een eerste vereiste de oorzaken op te sporen. gezamenlijk bevolkingsaantal rond 70% in Hoewel niet steeds een scherpe grens getrokken Heerenveen woont, kunnen we schatten - wat kan worden, kan er onderscheid gemaakt worden zeker aan de lage kant is - dat ruim 2/3 gedeelte tussen incidentele werkloosheid, seizoen-, struc­ van de geregistreerde werklozen in de gemeente tuur- en conjunctuurwerkloosheid. Heerenveen thuis hoort. De incidentele werkloosheid is meestal niet te De cijfers van bijlage 58 spreken in dit opzicht vermijden; zij kan veroorzaakt worden door toe­ een duidelijke taal. Vooral in de tweede helft vallige gebeurtenissen, b.v. staking, ernstig van 1932 neemt de werkloosheid zeer snel toe, ongeval, e.d. zodat in de winter van 1932/'33 reeds de 1000 Seizoenwerkloosheid wordt veroorzaakt door overschreden wordt. Het hoogtepunt werd be­ natuurlijke factoren. Ingrijpen is hier slechts op reikt in de winter 1936 '37, toen voor Heeren­ beperkte schaal mogelijk. In dit verband zij er veen het aantal werklozen te schatten viel op hier op gewezen, dat wellicht nog meer dan tot rond 1.400 personen. dusver getracht moet worden de kloof tussen De fluctuaties binnen een jaar zijn groot, zomer- en winterarbeid te overbruggen.1 m.a.w. seizoenschommelingen spelen een grote Conjunctuurwerkloosheid hangt samen met de rol. Speciaal de December- en Januari-maanden afwisseling van gunstige en ongunstige tijden, vertonen zeerhog e waarden. Na 1937 neemt de zodat deze soort werkloosheid in hoofdzaak een werkloosheid af, doch de seizoenfluctuaties tijdelijk karakter draagt. Dit in tegenstelling met nemen eerder toe dan af (ruim 500 personen!). de structuurwerkloosheid, waar blijvende ver­ Over de oorlogsjaren zijn er geen betrouwbare schuivingen optreden, b.v. door wijzigingen in werkloosheidsgegevens. Na het einde der vij­ het productieproces, veranderingen in de vraag, andelijkheden wasd evraa g naar arbeidskrachten snellere aanwas van de bevolking dan de groei dermate groot, dat in de eerste maanden van van het beschikbare productie-apparaat, e.d. werkloosheid eigenlijk niet gesproken kon wor­ Het is wel duidelijk dat werkloosheid nooit den, doch al spoedig verandert dit en treedt de geheel en onder alle omstandigheden kan worden typische seizoenbeweging weder op, waarbij het voorkomen. Er treden nu eenmaal fricties op, niveau van jaar op jaar iets hoger komt te liggen er zijn verschuivingen en fluctuaties van soms (opwaartse trend). Het verschil tussen zomerdal tijdelijke aard b.v. door seizoens- en toevallige en wintertop bedraagt echter reeds weer 400 invloeden in de productie, e.d. Een zeker per­ à 500 personen. In het einde van 1952 werden al centage van de bevolking, dat tot de beroeps­ weer 800 werklozen geregistreerd. bevolking kan worden gerekend, kan dan ook Vergelijking met de omliggende gemeenten en tijdelijk zonder werk geraken. Een gering per­ met de gehele provincie leert ons, dat de werk­ centage van het aantal beroepspersonen, dat op loosheid in de dertiger jaren in Heerenveen ern­ een bepaald moment zonder werk is, behoeft stige afmetingen had aangenomen. Weliswaar daarom nog geenszins verontrustend te zijn. zijn er enkele gemeenten (b.v. Achtkarspelen, Voorwaarde is echter dat dit percentage ook Harlingen, Ooststellingwerf) waar de toestand inderdaad gering is, d.w.z. het mag de 3,5% à nog ernstiger was, doch de werkloosheid in 4% niet overschrijden. Indien dit wèl gebeurt, Heerenveen lag hoger dan in de meeste andere begint er een bedenkelijke en hoogst onaange­ gemeenten. Ook na de oorlog steeg de werk­ name ontwikkeling, welke zijn invloed op ver­ loosheid: de laatste jaren met rasse schreden en schillend terrein zal doen gevoelen. We behoeven we moeten dan ook constateren dat sedert 1949 slechts aan de dertiger jaren te herinneren om de in het voorgaande genoemde critische zone aan te tonen tot welk een onrustbarende omvang al weer ruimschoots overschreden is (n.1. 4 tot de werkloosheid kan stijgen. 8%!)- Het seizoenkarakter dat zo duidelijk spreekt Omvangen ontwikkeling der werkloosheid in een grafische voorstelling, wordt verklaarbaar Ook Heerenveen zijn de ernstige gevolgen van indien we de werkloosheid per bedrijfstak be­ crisis en depressie niet bespaard gebleven. Om schouwen. De werkloosheidscijfers van enkele dit met cijfers te staven komen we wederom het bedrijfstakken zoals landbouw, bouwnijverheid, bekende struikelblok tegen: de grenswijziging tonen een zeer duidelijk seizoenpatroon. van 1934, bovendien nog gehandicapt door het De hoge wintertoppen wijzen op een specifiek feit dat de werkloosheidsgegevens van de der­ seizoenkarakter. Toch komt het algemene niveau

1 Zie het rapport over de Seizoenwerkloosheid in de Landbouw van de Stichting voor de Landbouw in Friesland.

55 ook steeds hoger te liggen, zodat hieruit volgt uitlokken door geschikte ligging en aanwezig­ dat er niet alleen tijdelijke factoren in het spel heid van in voldoende mate voorhanden indus­ zijn. Integendeel, de grondoorzaak is zeer zeker trieterreinen, aanwezigheid van wegen, kanalen, van structurele aard. Door bijzondere werk­ spoorwegen, voldoende en geschikte arbeids­ gelegenheid, afhankelijk van het seizoen, konden krachten, e.d. velen in een deel van het jaar nog werk vinden. Dan is het heel goed mogelijk dat er tussen de Naarmate deze fluctuaties zwakker worden, vestigingsplaats, die de ideale voorwaarde het komt de permanente werkloosheid des te sterker dichtst benadert, en de streken waar de grootste naar voren. werkloosheid heerst, een zekere discrepantie be­ Bestrijding der werkloosheid staat. Het bezien van allei n aanmerking komen­ de factoren moet dan in de gemeente de doorslag Moet er dus met alle kracht gestreefd worden geven bij de keuze van de plaats, die als indus­ naar een verzachting van de seizoenschommelin­ triekern zal fungeren. gen, de meeste aandacht eist echter het nog steeds stijgende niveau, d.w.z. het probleem van Plaatselijkeverschillen in omvangder werkloosheid de structurele werkloosheid. Deze zal tot ge­ De werkloosheid isi n alle sorpen niet even groot. ringere proporties moeten worden teruggebracht. In sommige delen der gemeente valt zelfs maar In de praktijk valt de scheiding tussen conjunc­ verhouding een zeer grote werkloosheid waar te turele en structurele werkloosheid vaak zeer nemen. Ziehe t volgende staatje. moeilijk te trekken. Uit een conjuncturele werk­ loosheid kan zich door verschillende verande­ Werkloosheid en aantal inwoners per dorp in % ringen, wijzigingen in het productieproces, e.d. Midden Midden Inwoners een structurele ontwikkelen. Nov. '48 Sept. '52 Het behoeft zeker geen betoog, dat de gevolgen van de werkloosheid, hetzij van blijvende, hetzij Benedenknijpe 2,2 2,1 2,5 van voorbijgaande aard, zowel voor de persoon Bovenknijpe 2,2 2,4 2,4 Gersloot — 0,8 1,9 als voor de gemeente uiterst onaangenaam kun­ Heerenveen 13,6 16,0 43,8 nen zijn. Behalve materiële bezwaren zijn er Hoornsterzwaag 22,4. 12,0 7,0 nog morele, economische en politieke (vgl. het Jubbega-Schurega 30,0 34,5 12,1 slot van het vorig hoofdstuk) aan te voeren. Een Katlijk 5,3 6,4 3,0 Luinjeberd 0,9 1,3 2,7 gemeente kan bezwaarlijk op eigen houtje werk- Mildam 1,8 1,3 2,1 gelegenheidspolitiek voeren; samenwerking is Nieuwehome 4,0 4,0 3,8 hierbij geboden en richtlijnen van overheidswege Nieuweschoot — 0,5 1,5 mogen niet zonder meer terzijde worden gesteld. Oranjewoud 4,0 3,8 2,3 Oudehorne 9,3 8,5 4,8 Als primaire eis gold voor ons land een sluitende Oudeschoot 1,8 0,5 3,9 betalingsbalans.He t nietverwezenlijke n daarvan Terband 1,3 2,7 3,0 zou op de duur onherroepelijk tot nog grotere Tjalleberd 1,3 3,2 3,2 werkloosheid voeren en zou sterkere spanningen oproepen, waarbij altijd het gevaar bestaat, dat Direct valt hieruit af te lezen in welke dorpen deze nauwelijks of niet bedwongen kunnen men met dit kwaad in ernstige mate te kampen worden. heeft. En ons dus ook waar een aanbod van srbei Nu het sluitend maken van de betalingsbalans te verwachten valt. een goed eind gevorderd is, verdient het werk­ Gunstige vestigingsfactoren van de plaats gelegenheidsprobleem de volle aandacht. Neder­ land moet industrialiseren; daarover bestaat Heerenveen weinig verschil van mening. Dit betekent dat de De overigen vestigingsfactoren zijn echter in de gebieden ener gemeente, die er maar enigszins hoofdplaats en naaste omgeving zeer veel gun­ voor in aanmerking komen, een steentje hiertoe stiger dan elders in de gemeente: kruispunt van bijdragen. Niet elke gemeente of elk dorp is rijkswegen, verbetering kanaal met aansluiting daarvoor geschikt. Gezien de consequenties op op het grootscheepsvaarwater van Friesland, velerlei gebied, die de industrialisatie met zich spoorweg, gas-, waterleiding en electriciteit, brengt, is het raadzaam de nodige voorzichtig­ ligging industrieterreinen (zandgrond veelal, zie heid te betrachten, en alleen dââr industrie­ ook bijlage 59), terwijl de aantrekkelijkheid van vestiging te propageren waar de omstandig­ Heerenveen als woonplaats ok niet uit het oog heden van „nature" gunstig zijn. Dat wil dus verloren moet worden. Wij zullen op de hier zeggen dââr, waar de vestigingsfactoren zodanig genoemde factoren niet dieper ingaan: zij spreken zijn, dat dezea.h.w , tot vestiging (en uitbreiding) overigens voor zich zelf.

59 Zowel de emigratie naar liet buitenland als, tot de industriële arbeid. Bovendien is Heeren­ in veel sterkere mate, de trek naar elders en de veen van de zandgemeenten in Friesland één grote werkloosheid, die geconstateerd kunnen der hoogst geclassificeerden. Kesumerend zien worden, wijzen er op dat er een tekort aan we, dat de verkeersligging buitengewoon gunstig bestaansbronnen bestaat. is, nutsleidingen aanwezig zijn, evenals gunstig Naast een seizoenkarakter draagt de werkloos­ gelegen industrie-terreinen, een groot arbeids­ heid vooral een structureel karakter. De omvang aanbod, Heerenveen een aantrekkelijke woon­ daarvan moet derhalve tot geringere proporties plaats is, kortom, indien we alle factoren over­ teruggebracht worden. Emigratie komt hiervoor zien, kan de uiteindelijke conclusie luiden, dat slechts in geringe mate in aanmerking. In de Heerenveen een zeer gunstige vestigingsplaats eerste plaats kan hier geen dwang uitgeoefend genoemd moet worden. 1 worden, in de tweede plaats is de geneigdheid Industrialisatie kan weliswaar soms schadelijke in deze gebieden betrekkelijk gering, terwijl de gevolgen hebben, doch deze moeten niet over­ emigratie door buitenlandse oorzaken bovenal schat worden. De voordelen zijn dermate groot, eenlabiel efato r is.D enaa r verhouding eenzijdige dat een afwegen van voor en tegen onmisken­ economische structuur van de Zuidoosthoek van baar in het voordeel van de industrialisatie Friesland en de beperkte opnemingsmogelijk- uitvalt. Het isolement wordt geringer, terwijl heden in de landbouw eni n andere takken voeren de gehele economische toestand - als indicator tot een disharmonie tussen vraag en aanbod van zou het gemiddelde inkomen der bevolking ge­ arbeid. Slechts doorbreking van die eenzijdige nomen kunnen worden - blijkens verschillende economische structuur zal er in de toekomst toe onderzoekingen gunstiger wordt. Industriali­ leiden de normale structuurwerkloosheid te ver­ satiei sderhalv e het aangewezen middel enerzijds minderen en/of te voorkomen. om de bevolking een bestaan te verzekeren, anderzijds tegelijkertijd het welvaartspeil van Aanbod van arbeidskrachten de gehele bevolking te verhogen. Daar de hoofd­ Als enige werkelijke remediekom ti naanmerking : plaats van de gemeente op zeer gunstige vesti­ industrialisatie. Aan de arbeidskrachten behoeft gingsfactoren kan bogen, moeten de maatregelen het dus niet te haperen. Die zijn er voldoende. erop gericht worden het „klimaat" en wat er Nemen wed egebiede n met deplaat s Heerenveen verdernodi gis ,hie rz ogunsti g mogelijk te maken. als middelpunt dan vinden we het volgende: In het voorgaande zagen we reeds dat vrij veel personen de gemeente uiteindelijk de rug toe­ Gebied met straal van Aantal inwoners keren. Een versterkte industrialisatie - waar­ onder te verstaan zowel een uitbreiding van 2,5 km 11.000 bestaande bedrijven als het vestigen en tot bloei 5,0 18.000 komen van bedrijven die van elders worden aan­ 7,5 24.000 getrokken of geheel nieuw beginnen - zal dit 10,0 39.000 12,5 54.000 proces kunnen tegenwerken, doch we koesteren 15,0 70.000 nog niet de illusie dat het de migratie geheel overbodig zal maken. De geringere toeneming van het aantal inwoners dan op grond van de oppervlaktetoeneming ver­ Mogelijke toekomstige inwonertallen wacht zou kunnen worden, wordt veroorzaakt door de geografische gesteldheid. Br is een af­ Daar de vestigingsfactoren dus niet ongunstig wisseling van dun- en dichterbevolkte gebieden zijn - we zagen juist het tegenovergestelde - (meren, wateren, valleien, e.d.). en in aanmerking genomen de ontwikkelingen Wat de kwaliteit betreft: Dr v. d. VleugePs in het verleden, mogen wedu s als werkhypothese onderzoek 2 laat zien dat de Friese Wouden tot aanvaarden, dat minstens de relatieve groei- de gebieden van Nederland behoren, die de snelheid, die we in voorbijgegane jaren hebben geringste intelligentie aan de dag leggen. Daar kunnen constateren, behouden blijft. staat tegenover dat de bewoners van deze Bovendien geeft een onderzoek van de ge­ streken minder met tests in aanraking zijn ge­ boorte- en sterftecijfers, resulterend in het ge­ komen, terwijl de leiders van diverse bedrijven boorteoverschot, enig houvast, daar de migratie­ in en buiten Friesland over de bevolking van cijfers minder „grijpbaar" zijn. deze streken gunstig oordelen met betrekking Ten slotte kan op dit terrein ook nog gebruik

1 Er zou uiteraard meer propaganda gevoerd kunnen worden. 2 Begaafdheidsonderzoek en intelligentiespreiding. Methoden en uitkomsten van het medisch en psychologisch onderzoek bij de keuring vaoor de militaire dienstplicht 1951.

60 gemaakt worden van de methode van Lohuizen- 28.000 personen in 1980. Zou de industrialisatie Delfgaauw, die trouwens ook van bepaalde ver­ goed doorzetten, wat geenszins uitgesloten moet onderstellingen bij vestiging en vertrek uitgaat. worden geacht, dan betekent dit natuurlijk een Volgens de bedrijfstellingen was de toeneming geringer vertrekoverschot, m.a.w. een groter in de nijverheid gedurende 1930-1950 omstreeks inwonertal, b.v. 29.000 in 1980. Nauwkeuriger 900 personen. Indien deze toeneming ook voor schattingen zijn, zoals wel uit het gehele betoog de volgende twee decennia gehaald kan worden blijkt, niet mogelijk en uitsluitend suggestief. zullen de bedrijven - bij voortgaande industria­ De geraamde bevolkingstoeneming van 3.000 lisatie dus - omstreeks 3.500 personen tellen. à 4.000 personen in de komende 30 jaren zal dus In grote trekken komt dit dan overeen met de gerealiseerd kunnen worden, indien de industri­ beroepsbevolking, werkzaam in de nijverheid. alisatie voortgezet en versterkt wordt. We zagen Indien het aandeel van deze groep iets zal toe­ dat vooral de tot industriekern bestempelde nemen, wat wel te verwachten valt, dan zal de plaatsva n degemeent eHeerenveen , inhe t kader gehele beroepsbevolking omstreeks 10.500 per­ van het gehele ontwikkelingsgebied Oostelijk sonen tellen, m.a.w. de gehele bevolking van de Friesland, hiertoe moet bijdragen. De maat­ gemeente zal dan in 1970 omstreeks 27.000 regelen in de gemeente moeten daarop afgestemd inwoners tellen. zijn. Bezien we nu de geboorte- en sterftecijfers, Het behoeft wel geen betoog dat industriali­ b.v. per 10-jaarlijkse periode. Zetten we deze satie niet alleen tot stand kan komen door grafisch uit en trachten we dan zo goed moge­ maatregelen of faciliteiten van Overheidswege. lijk te extrapoleren, dan vinden we voor de 3 Ook op de ondernemers rust een taak. Zeker niet volgende tienjaarlijkse perioden een geboorte­ verwaarloosd mag worden de belangrijke factor overschot van resp. 10,4°/Oo, 7,8°/0o en 5,7°/00, van de kapitaalvoorziening. Aan mensen behoeft of omgerekend in absolute getallen rond 2600, het niet te liggen, was reeds onze conclusie. Doch 2200 en 1600 personen. Nemen we aan, dat de de financiering zal inderdaad zeer zware eisen migratie ongeveer op het niveau blijft van vóór stellen, zodat op dit gebied waarschijnlijk grote 1950, d.w.z. een vertrekoverschot rond 1.000 hindernissen overwonnen moeten worden, zal per decennium, dan resulteert hieruit een moge­ het ontvouwde programma - een opneming van lijke bevolkingsaanwas van 3.000 à 4.000 per­ ruim 3.000 personen in dertig jaren - in zijn alge­ sonen, m.a.w. een inwonertal van omstreeks meenheid verwezenlijkt worden.

61 HOOFDSTUK V

Gevolg,en

n het vorige hoofdstuk zagen we dat de omgeving (bv. Oudeschoot); zie bijlagen 60 bevolking in 1970 rond 27.000 personen en 61. I kan bedragen. Hierbij is dus uitgegaan van Vestiging van eenbedrij f heeft soms nog andere bepaalde veronderstellingen. De geboortecijfers gevolgen. In een gebied waar - tot voor kort - zullen zeer waarschijnlijk blijven dalen, de nog weinig de aandacht op gericht was, kan sterftecijfers daarentegen zijn veel meer aan een één bepaalde industrievestiging de ogen doen benedengrens gebonden en zullen daarom vrij openen en a.h.w. met één slag het gebied bekend zeker een stijgende tendentie gaan vertonen. doen worden, zodat anderen volgen (sneeuw­ Hieruit resulteert dus een afnemend geboorte­ baleffect). overschot, hoewel het gemiddeld echter nog Moeilijk valt te voorspellen welke bedrijven 200 per jaar over de gehele periode is. Zou het zich zullen gaan vestigen. Wel kan hier nogmaals gehele geboorteoverschot in de gemeente blijven, onderstreept worden de belangrijke taak van het dan betekende dit een bevolkingsaanwas tot gemeentebestuur bij het stimuleren van de 1970 bv. van bijna 5.000personen . Daarbij komt vestigingen. De gehele welvaartspolitiek van de dan nog de invloed van de migratie, die heel gemeente moet hierop afgestemd zijn. De maat­ moeilijk te voorspellen valt. regelen moeten daarom gecoördineerd worden. Men moet dan ook niet de fout begaan, dat er Aantal inwonersin 1970 van 27.000 als tegenstrijdigheden optreden, waardoor het uit­ uitgangspunt eindelijk effect zeer gering zou worden. Als uitgangspunt - meest waarschijnlijke hy­ Enkele sociale aspectenbij de industrialisatie pothese - nemen we dus 27.000 inwoners in 1970. Welke consequenties kan dit voor de Zo zou er in dit verband op gewezen kunnen wor­ gemeente inhouden? den dat industrialisatie in een voorheen in hoofd­ De gehele economische constellatie brengt zaak agrarisch gebied sociale gevolgen kan mee­ mede, dat de bevolkingsaanwas voor het over­ brengen. Dit is ook één der redenen waarom grote deel in de nijverheid moet worden onder­ industrievestiging in bepaalde centrumplaatsen gebracht, nl. bij de stuwende industriële be­ wordt nagestreefd, terwijl anderzijds aan dit drijven. Bij een terreinquotiënt van rond 100 probleem de nodige aandacht geschonken wordt. (zie vroeger) betekent dit, dat in de naaste toe­ Voor de overgang uit de plattelandssamenleving komst zeker 10 ha industrieterrein voor nieuwe naar de meer industriële sfeer, die soms met industriële vestigingen moet beschikbaar zijn. moeilijkheden gepaard kan gaan, zullen dan ook Daarbij komt dan nog een zekere vervanging maatregelen getroffen moeten worden, teneinde of verplaatsing van bestaande bedrijven, bv. de overgang niet te abrupt te doen plaatsvinden, indien zeongunsti g gelegen zijn of geen mogelijk­ terwijl de belemmeringen en hindernissen tot zo heden tot uitbreiding ter plaatse bezitten, ter­ gering mogelijke proporties moeten worden wijl de handels- en overslagbedrijven, die veelal teruggebracht. Voorts kan in dit kader genoemd een grote behoefte aan terreinen kennen, nog worden de bemoeienissen die er kunnen zijn, hierbij geteld moeten worden. Al naar de aard verband houdende met de opleiding van arbeids­ van het bedrijf is er variatie in het terrein- krachten, beroepskeuze, huishoudelijk onder­ quotiënt. Zouden er zich juist bedrijven ves­ wijs, e.d. Het behoeft geen betoog, dat al die tigen, die een grote terreinbehoefte kennen, dan maatregelen die een bepaald doel beogen en die zal er wat meer nodig zijn. We zullen daarom dus evenals de gehele industrialisatie, het uit­ aan de veilige kant zijn, indien we de behoefte eindelijke levenspeil van de bevolking omhoog aan „industrieterrein stellen op 15 à 20 ha, trachten te brengen, eerst na verloop van tijd, in hoofdzaak gelegen te Heerenveen en naaste op lange termijn dus, tot resultaten zullen

62 leiden. Het spoedig succes willen zien kan het finesses moet natuurlijk met speciale wensen gevaar in zich bergen een verkeerde politiek rekening gehouden kunnen worden - niet aan­ te voeren, die het uiteindelijk doel doet missen. wezig of de toegangswegen niet in behoorlijke Het is daarom alleen verantwoord, dat de staat, dan mag niet verwacht worden dat een industrialisatie van overheidswege gestimuleerd gegadigde er direct warm voor zal lopen. De op wordt, indien de industrie overigens op gunstige zichzelf gunstige voorwaarden zullen dan vaak vestigingsvoorwaarden kan steunen. Het inves­ toch nog ongunstiger blijken te zijn dan elders: teren van gelden in wegen, nutsleidingen (gas, wat het gevolg zalzijn , laat zich dan niet moeilijk water, electriciteit, riolering), terreinen, e.d. in raden. gebieden die voor het overige (ligging, grond­ In het kort komt het dus hier op neer, dat bij soort, arbeidsreservoir) ver in het nadeel zijn gemeentebestuur en bij degenen, die er de ver­ ten opzichte van gebieden elders, buiten de antwoordelijkheid dragen, het besef levendig is gemeente, moet dan ook niet aangemoedigd enblijft , dat het „industriële klimaat" zo gunstig worden. Het gevolg zou dus zijn, dat ondanks mogelijk blijft. de hoge kosten die er mede gemoeid waren, de Een zekere concentratie in één bepaalde plaats te vestigen bedrijven in het algemeen toch niet brengt uiteraard consequenties mede. De be­ zouden kunnen concurreren met bedrijven elders. volkingsaanwas zal zich hier realiseren; de Zoals we echter reeds gezien hebben, zijn de woningbouw zal ook grotendeels (afgezien van vestigingsfactoren voor Heerenveen gunstig te bv. de vervanging) hier plaatsvinden. noemen en daarom is het dus alleszins verant­ woord hier de helpende hand te bieden. De aansluitingen van dewoningen op de nutsleidingen Eén der vestigingsfactoren kan soms bij een bepaalde vestiging de doorslag geven. Van te­ Alvorens op de woningbehoefte nader in te gaan, voren valt hiervan dus niet veel concreets te nog enkele opmerkingen over de bestaande toe­ zeggen. Bedrijven echter, die op één of andere stand wat betreft de aansluiting op nutsleidin­ wijze gebonden of verwant zijn aan de land­ gen. bouw, komen in het algemeen in aanmerking. Tijdens de woningtelling (31 Mei 1947) waren Zo ook bij de bouwnijverheid, textielnijverheid, er 5.753woninge n (w.o. ruim 1.100 boerderijen). e.d. en met name zouden we hier de metaal­ Hiervan was 41% aangesloten op waterleiding, nijverheid willen noemen, die overigens in Fries­ 46% op gasleiding en 68% op electriciteitsnet. land en ook in Heerenveen reeds een aanzien­ Vergelijken we deze cijfers met Friesland (resp. lijke groei te zien gaf. De buitengewoon gun­ 50%, 38% en 77%) en Nederland (resp. 80%, stige verkeersligging van Heerenveen en een 67% en 92%) dan blijkt wel, dat op dit terrein aanzienlijk arbeidsreservoir zijn toch ook niet nog heel wat werk verricht kan worden, hoewel te veronachtzamen factoren! Een dergelijke we echter niet voorbij mogen zien dat door de situatie behoort dan ook uitgebuit te worden. verspreide ligging van vele boerderijen extra We denken bv. aan het reeds in gereedheid bren­ moeilijkheden geschapen zijn. Het gehele Oosten gen van terreinen, het aanleggen van nuts­ van de gemeente is in dit opzicht stiefmoederlijk leidingen, e.d. opdat een gegadigde zo spoedig bedeeld, terwijl er in de oostelijke helft van de mogelijk kan beslissen en kan beginnen. gemeente (wijken 2 en 3) meer woningen waren Zijn de leidingen - globaal genomen: in de dan alleen al in wijk O! Vgl. onderstaande tabel.

Aai tsluüingsperct mtages op:

Wijk Waterleiding Gasleiding Electriciteitsleiding Aantal woningen

0 Heerenveen e.o. 79 87 83 2.408 1 Aengwirden 30 32 70 751 2 Schoterland (Midden) 19 27 76 1.046 3 Schoterland (Oost) 0 1 38 1.548

Totaal gemeente 41 46 68 5.753

Sedert genoemde teldatum zijn diverse ver­ In een uitgestrekte plattelandsgemeente is het beteringen aangebracht, met name wat de aan­ niet doenlijk alle woningen op alle netten aan sluiting op het electriciteitsnet betreft. Bedroeg te sluiten. Er blijven altijd wel gevallen, die op dit percentage in Mei 1947 nog 68, aan het einde onoverkomenlijke moeilijkheden stuiten. Hon­ van 1951 was het reeds gestegen tot 80, terwijl derd-procent aansluitingen, zoals in een stad het thans al weer iets hoger ligt. met een beperkt en tegelijkertijd volgebouwd

63 territoir tot de mogelijkheden behoren, zijn in Heerenveen weliswaar vrij laag te noemen, doch een plattelandsgemeente met zijn talrijke en hoger dan in andere plattelandsgemeenten. soms zeer verspreid liggende woningen en boer­ Daar de beschikbare cijfers uitsluitend betrek­ derijen niet te verwezenlijken. Er waren in 1947 king hebben op de woningen zonder bedrijf, zelfs nog 1.353 woningen, die op geen enkel komt de invloed van Heerenveen (e.o.) als aan­ net waren aangesloten! (dwz. ruim 23%). trekkelijke woonplaats sterk naar voren, vgl. staatje: Huurpeil Opvallend zijn de grote verschillen tussen de De gemiddelde huurwaarde is in de gemeente plaats Heerenveen en naaste omgeving en de

Aantal woningen naar huwwaardeklassen {in °/Q).

Heerenveen Wijk 0 Wijk 1 Wijk 2 Wijk 3 (gemeente)

Minder dan / 130,— - p.j. 44 15 70 60 82 ƒ 130, / 208,— p.j. 29 35 27 30 16 ƒ208, ƒ 250,—p.j. 10 17 2 6 1 ƒ250, ƒ 300,—p.j. • 8 14 1 3 - ƒ300, ƒ 350,—p.j. 4 7 - 1 1 ƒ350, ƒ 400,—p.j. 2 5 - - - ƒ400 , ƒ 500,— p.j . 2 5 - - - meer dan ƒ 500,— p.j. 1 2 - - - rest van de gemeente, in het bijzonder wat de komstige woningbehoefte vormt een belangrijk laagste huren betreft. hulpmiddel bij het vaststellen van oppervlakte, Wij willen thans iets dieper ingaan op een voor die in het uitbreidingsplan voor bebouwing dient de gemeente belangrijke kwestie: de woning­ te worden bestemd.,He t afstemmen van deze bouw. oppervlakte op de werkelijke behoefte voorkomt VOLKSHUISVESTING dat onnodig grond aan andere bestemmingen wordt onttrokken, onstelselmatig wordt ge­ De huidige ivoningpositie bouwd en de exploitatiekosten van het plan de Naast de ontwikkeling der bestaansbronnen is draagkracht van de gemeente te boven gaan. de wijze waarop en de mate waarin aan de be­ Met behulp van de uitkomsten van de Woning­ hoefte tot huisvesting moet worden tegemoet en Gezinstelling 1947 kan een indruk worden gekomen wel één van de belangrijkste gemeen­ verkregen van de woningpositie in de gemeente telijke problemen. in de jaren na de oorlog. Onderstaande tabel Een inzicht in de woningpositie en de toe­ geeft hiervan een globaal overzicht.

Bewoonde woningen Andere bew. ruimten Totaal

Bedrijfswoningen Gewone woningen Hotels Noodwoningen

Aantal woonverblijven 1911 3842 4 105 5862 „ vertrekken 7181 15256 22437 „ huishoudingen 2006 3827 4 97 5934 „ bewoners 8039 14783 23 412 23257

Uitdez egegeven sblijk t een gemiddelde woning­ Ook t.a.v. andere factoren, die een inzicht in bezetting van 4,0. Afgezien van de grootte der de woningsituatie geven, vertoont de gemeente woningen is deze bezetting vrij normaal. Ook in een soortgelijk beeld als de provincie. Eén en de Wouden en in de gehele provincie ligt de ge­ ander blijkt uit onderstaand overzicht. middelde woningbezetting op dit niveau (resp. In vergelijking met het economisch-geografisch 4,1 en 4,0). gebied,waarto eHeerenvee nbehoor t (deWouden )

Gem. aantal Gem. aantal Aantal 1- en 2-kamer- Gem. aantal bew. p. won. vertrekken p. woning won. in % v. tot. won. bew. per 1- en 2-kamerw.

Heerenveen 4,0 3,9 31,8 3,7 Wouden 4,1 3,4 40,2 3,9 Friesland 4,0 3,8 32,5 3,7

64 geeft de gemeente een gunstig beeld te zien. telling 1 zijn ter bepaling van het woningtekort De woningen zijn over het geheel wat royaler, gedifferentieerde veronderstellingen te maken. terwijl ook het aantal één- en tweekamer­ Wat de woningbehoefte betreft: woningen relatief geringer is dan in de Wouden. I. Ter bepaling van een cijfer voor de maximum Aangezien dezerzijds de woningtoestand in woningbehoefte is aangenomen dat alle ge­ technisch opzicht niet kan worden beoordeeld, telde huishoudingen woningbehoevend zijn kan een nauwkeurige vervangingsfactor niet met uitzondering van inwonende huishou­ worden bepaald. Overigens zal deze factor onder dingen van 1 persoon, de huishoudingen van de huidige omstandigheden wel in zeer sterke 1 persoon in andere bewoonde ruimten dan mate bepaald worden door de economische woningen en huishoudens van hotelhouders in mogelijkheid tot het bouwen van nieuwe hotels. woningen en in mindere mate door de technische noodzakelijkheid tot het opruimen van slechte II. Ter bepaling van de minimumwoningbe- woningen. hoefte worden tevens inwonende huishoudens bij alleenwonenden als niet woningbehoevend Het berekende woningtekort beschouwd. Hoewel met de vervangingsfactor in de toe­ Ter bepaling van de woningvoorraad zijn de komst - met name in het uitbreidingsplan - volgende veronderstellingen te maken. moet worden gerekend, verdient in eerste in­ A. De woningvoorraad wordt gevormd door stantie het bestaande woningtekort de nodige het aantal „bewoonde woningen". aandacht. De twee voor de omvang van het woningtekort beslissendefactore n zijn dewoning ­ B. De „noodwoningen" worden tevens tot de behoefte en de woningvoorraad. Bij de bepaling woningvoorraad gerekend. van de woningbehoefte moet worden uitgegaan Het volgende overzicht kan worden samen­ van het aantal huishoudingen, dat wenst te gesteld. beschikken over een woning, waarbij onder huishouding valt te verstaan elk gezin of twee of meer samenwonende personen, die geen gezin Woningbehoefte Woningtekort (excl. reserve) bij vormen, maar wel een gemeenschappelijke huis­ een voorraad van houding voeren (zgn.huishoudens ) en ook alleen­ A 5753 5774 B wonende personen. Zowel de demografische ontwikkeling als de I 6308 555 534 sociaal-economische structuur van de gemeente II 6224 471 450 spelen hierbij eenbelangrijk e rol.I n het bijzonder de sociaal-economische verhoudingen beïn­ Het woningtekort (excl. reserve) blijkt in de vloeden niet alleen de loop der bevolking als gemeente dus, gerekend naar de toestand op zodanig, maar tevens de mate waarin nieuwe 31 Mei 1947, te variëren van 450 tot 555 of wel huishoudingen worden gevormd. Hierbij moet tussen 7,8% en 9,6% van het aantal bewoonde ook gedacht worden aan de stand van de volks­ woningen. Met inbegrip van 1,5% van de totaal huisvesting, die invloed uitoefent op de groei benodigde woningvoorraad als noodzakelijke van het aantal huishoudingen. Na de oorlog woningreserve, worden deze getallen 545 en 650 was er een reservoir van „latente" huishou­ of wel 9,4% en 11, 3%. Het woningtekort in de dingen ontstaan, dat door het acute woning­ gemeente ligt weliswaar iets boven het niveau tekort niet kon worden geformeerd. van de provincie Friesland, maar toch nog Alvorens nader in te gaan op de toekomstige belangrijk beneden het rijksgemiddelde. woningbehoefte zal eerst een indruk worden ge­ Bij deWoning - enGezinstellin g isgee n rekening geven van het bestaande woningtekort. De gehouden met de kwaliteit der woningen. De gegevens hiervoor ontlenen wij aan de Woning­ vervangingsfactor is uiteraard van betekenis en Gezinstelling 31Me i 1947. Er moet natuurlijk voor het toekomstig aantal te bouwen woningen. rekening worden gehouden met de wijzigingen, De noodzakelijke krotof ruiming die sedert Mei 1947 hebben plaats gevonden. Voorzover te zijner tijd, d.w.z. na opheffing Uitgangspuntenvoor een woningbouw- van het bestaande tekort, begonnen zou worden programma met opruiming van krotwoningen, moet bij de Overeenkomstig de toelichting op genoemde bestemming van gronden voor woningbouw

C.B.S. Mededeling A.T. no. 4, November 1948.

65 hiermee worden gerekend, althans wanneer be­ van 1950-1970 op rond 3000 personen worden doelde opruiming gepaard zal moeten gaan met geraamd. sanering van het betrokken gedeelte. Ook op andere wijze kan de bevolkingsgroei Aangezien door de Provinciale Planologische worden berekend. De bevolkingsgroei zal zich Dienst in Priesland wordt aangenomen, dat tot hoofdzakelijk voltrekken in de plaats Heeren­ 1960 voor 10 à 15% der één- en tweekamer­ veen en aangrenzende dorpen Terband en woningen vervangingsruimte in het uitbreidings­ 't Meer. Van 1935 tot 1950 bedroeg de groei plan moet worden gereserveerd, zou tot 1970 hier 1850 personen of plm. 20%. met vervangingsruimte voor plm. 25% van deze Aangezien ookvoo r Oranjewoud en Oudeschoot woningen kunnen worden gerekend of wel voor nog wel enige groei mag worden verwacht, plm. 450 woningen. terwijl voor de overige dorpen een gelijkblijvend Naast de te bouwen woningen voor het inhalen inwonertal kan worden aangenomen, zou bij van het tekort en vervanging moet rekening een geschatte toeneming van plm. 25% in de worden gehouden met debou w i.v.m.bevolkings ­ periode 1950-1970 het totale inwonertal met groei. 2.800 moeten toenemen. Wij stellen bij onze In het navolgende is getracht met behulp van berekeningen betreffende detoekomstig e woning­ de bevolkingsprognose tot een berekening van behoefte het inwonertal van de gemeente voor de benodigde woningvoorraad te komen. 1970 op rond 27.000 personen. In 1947 was plm. 1% van de bevolking niet in De teverwachten bevolkingsgroei woningen gehuisvest. Bij een ongeveer gelijk­ Bij het samenstellen van de bevolkingsprognose blijvende verhouding zullen in 1970 plm. 26.700 moet er allereerst rekening mee worden ge­ personen in woningen gehuisvest moeten zijn. houden, dat in dit verband niet slechts de groot­ te, maar tevens de leeftijdssamenstelling van de Debehoefte aan verschillende soorten van woningen bevolking in 1970 bekend moet zijn. De woningbehoefte nu blijkt in hoofdzaak te Uit de uitkomsten van de Volks- en Beroeps­ worden bepaald door: telling 31 Mei 1947 kan de opbouw van de be­ a echtparen al of niet met kinderen en/of andere volking in woningen per 31 Dec. 1946 worden personen die met hen samen één huishouding berekend. Op deze datum is ook de bevolkings­ opbouw van geheel Nederland bekend, zodat de vormen. verhouding tussen Heerenveen en Nederland te b ongehuwden met kinderen en/of anderen, berekenen is. In een publicatie van het C.B.S. waarbij het gezinshoofd dus bv. een weduw­ is de vermoedehjke opbouw van de Nederlandse naar of weduwe is. 1 bevolking in 1970 gegeven. c alleenwonende personen. Bij de veronderstelling dat de verhouding tussen Heerenveen enNederlan d zichi n de eerste Bepaald zal moeten worden hoe groot de tot decennia niet noemenswaardig zal wijzigen, kan de groepen a, b en c behorende aantallen voor debevolkingsopbou w van Heerenveen althans in het jaar 1970 waarschijnlijk zullen zijn. relatief opzicht worden bepaald. ad a De toekomstige bevolkingsontwikkeling van een gemeente als Heerenveen is vrijwel geheel De werkelijk door echtparen veroorzaakte afhankelijk van de ook in deze gemeente te ver­ woningbehoefte is voor 1947 bekend uit de „Uit­ wachten industrialisatie. De bevolkingsver­ komsten van de Woning- en Gezinstelling 31 meerdering als gevolg hiervan is in dit verband Mei 1947",waa r inderdaad alleen dei n woningen belangrijk, maar blijft een zwakke schakel in de gehuisveste gezinnen zijn geteld. bevolkingsprognose, aangezien de toekomstige Deze blijkt 5.108 woningen te bedragen of industriële groei zichbezwaarlij k laat berekenen. 48,8% van het totaal aantal gehuwden. Door Als werkhypothese stellen wij de toeneming deze woningbehoefte in 1947 uit te drukken in van het aantal industriearbeiders in de eerst­ een percentage van het totaal aantal gehuwden volgende 20 jaar op plm. 900. Wanneer wij dan in 1947 kan de woningbehoefte van categorie a naast de groei van de stuwende bestaansbronnen in 1970 worden berekend. We gaan uit van de tevens een toeneming van de plaatselijke- en hierboven genoemde leeftijdsopbouw van de streekverzorgende bedrijven in aanmerking ne­ bevolking in woningen en de bevolkingsprognose men, kan de totale bevolkingsgroei in de periode voor 1970 en van de veronderstelling dat de

1 Enige berekeningen omtrent de mogelijke loop van de Nederlandse bevolking tot 1980. C.B.S. Mededeling no. 1009. Voorts zij hier in het bijzonder gewezen op: Berekeningen omtrent de toekomstige loop der Nederlandse bevolking, eveneens van het C.B.S. 1951.

66 verhouding gehuwd: ongehuwd in 1970 gelijk categorie veroorzaakte woningbehoefte worden zal zijn aan die in.1947 . 'berekend. Uit het aantal gehuwden in 1970 kan dan met In onderstaande tabel zijn de uitkomsten het eerder genoemde percentage de door deze samengevat.

Aantal gehuwden per leeftijdsklasse

Leeftijdsklasse 1947 1970

Totaal Gehuwd Totaal Gehuwd

abs. in%

15—19 1927 46 2,4 2069 50 20—24 1736 500 28,8 2205 635 25—39 5024 3794 75,5 5294 3997 40—49 2762 2338 84,6 3225 2728 50—64 3260 2611 80,1 4224 3383 65—69 797 521 65,4 1156 756 70—> 1398 649 46,4 2267 1052

Totaal 16904 10459 20440 12601

De door echtparen veroorzaakte woningbe­ Samenvatting hoefte kan dus voor 1970 op 48,8% van 12.601 = 6.149 woningen worden gesteld. Samenvattend kan van de woningsituatie in de gemeentehe tvolgend eoverzich tworde n gegeven: ad b Woningvoorraad 31Me i 1947 5753 Deze woningbehoefte bleek in 1947 in totaal tekort - - - 555 826 te zijn en kan worden uitgedrukt in procen­ ten van het totaal aantal ongehuwden van Woningbehoefte (excl.reserve ) 31Me i'4 7 6308 25 t/m 69 jaar. Het percentage bedraagt 32,0. Uan.'70 7517 De grenzen van 25 en 69 jaar zijn gekozen om­ dat de jongeren grotendeels inwonende kin­ Woningbouw voor bevolkingsaanwas deren zijn en de ouderen, voorzover niet of niet 1947-1970 1209 meer gehuwd, veelal bij anderen zullen inwonen. - inhalen tekort 555 Voor 1970 nemen we nu ook ter berekening van - woningreserve 113 de door deze categorie veroorzaakte woning­ - vervanging 450 behoefte eenzelfde percentage van het aantal ongehuwden van 25 t/m 69 jaar als voor 1947 Totaal te bouwen 1947-1970 2327 isberekend . De door deze categorie veroorzaakte Eeedsgebouw d 1947-1/11952 439 woningbehoefte bedraagt dan 32,0% van 2.935 = 939. Nogt e bouwen 1952-1970 1888 adc d.w.z. rond 100 woningen per jaar zullen er gebouwd moeten worden. De door alleenwonende personen veroorzaakte woningbehoefte in 1947 bedroeg 378 (alleen­ De samenstellingvan de nieuivbouw wonende huishoudingen van 1 persoon en huis­ houdingen van 1 persoon met inwoning). Naast de kwantitatieve samenstelling van het in Voor 1970 berekenen we de door deze categorie de toekomst te bouwen aantal woningen moet veroorzaakte woningbehoefte, door de groei van tevens aandacht worden besteed aan de kwali- deze categorie evenredig te stellen aan die van tieve samenstelling ervan. de categorie b in de periode 1947-1970. De door Wij sluiten aan bij een publicatie van de Cen­ alleenwonende personen veroorzaakte woning­ trale Directie van de Wederopbouw en de Volks­ behoefte zal dan in 1970 378 + 51 = 429 be­ huisvesting in het Tijdschrift voor Volkshuis­ dragen. vesting en Stedebouw, April 1951. Het totaal aantal benodigde woningen in 1970 Van groot belang is een juiste woningdifferen­ is dan 7517.Bi j een woningreserve van 1,5% kan tiatie, waaronder wordt verstaan een zodanige de woningbehoefte voor 1970 op ca. 7600 worden aanpassing van de grootte der te bouwen wonin­ gesteld. gen aan de grootte van de huishoudingen. Een

67 juiste woningdifferentiatie opent de mogelijkheid zijn hierbij buiten beschouwing gelaten. Tezamen in de behoefte aan passende woningen voor de met enkele andere cijfers krijgen wehe t volgende: verschillende groepen te voorzien. Vooral moet a le de huishoudingen bestaande uit 2 of 3 pers. gedacht worden aan passende woningen voor vormen 49,1%va n totaal; kleine gezinnen (2 of 3 personen), aangezien 2e de huishoudingen bestaande uit 4 of 5pers . hieraan over het algemeen een tekort bestaat. vormen 36,5% van totaal; Bovendien blijkt het percentage kleine huis­ 3e de huishoudingen bestaande uit 6 of meer houdingen geleidelijk toe te nemen. pers. vormen 14,4% van totaal. De groei van de categorie huishoudingen van 2-3 personen kan worden verklaard door de ver­ b De genoemde 49,1% voor de huishoudingen oudering van de bevolking, alsmede de neiging van 2 of 3persone n kan worden onderscheiden naar een grotere mate van onafhankelijkheid, in 38,5%biologisch e en 10,6% niet-biologische waardoor huwelijken op een jongere leeftijd huishoudingen. gesloten worden en de kinderen eerder geneigd e Wanneer een huwelijk 10 jaar bestaan heeft zijn het ouderlijk huis te verlaten om een zelf­ en in die periode nog geen twee kinderen zijn standige huishouding te vormen. Weliswaar zal geboren is de kans van gezinsvermeerdering het aantal huishoudingen van 2 of 3 personen zo gering, dat deze kan worden verwaarloosd. in 1947 door het relatief grote aantal huwelijken d Van de gezinnen met minder dan 2kindere n is na de tweede wereldoorlog beïnvloed zijn, doch 58% langer dan 10 jaar en 42% korter dan gezien de ontwikkelingsgang in de periode 10 jaar gehuwd. 1909-1930 kan men wel aannemen, dat de ge­ constateerde algemene tendentie blijvend zal e 30% van de echtparen krijgt nimmer 2 zijn. kinderen. Indien men ter bepaling van de woningdiffe­ ƒ Eond 70% van de echtparen heeft reeds 2 rentiatie uitgaat van de procentuele samenstel­ jaren na het jaar van de huwelijksvoltrekking ling van de huishoudingen in het jaar 1947, zal 1 kind. men derhalve niet tot te grote aantallen kleine De gegevens sub a en b zijn ontleend aan de woningen komen. Volkstelling 1947. De gegevens sub e en f zijn Deze percentages geven de verhouding weer afgeleid uit de grafiek „huwelijksjaargangen van de aantallen huishoudingen van de ver­ 1937 t/m 1948 naar het aantal uit elke jaargang schillende grootte op het ogenblik van de telling; geboren kinderen na een gemiddelde huwelijks- zij verschuiven nog steeds in de richting van de duur van resp. \ jaar, 1| jaar, enz., voorkomende kleinere huishoudingen ten koste van de grotere in de publicatie no. 2 van de geboortecommissie huishoudingen, terwijl het aantal gemiddelde van het ISONEVO.1 huishoudingen vrijwel constant blijft. Intussen Het gegeven sub d is ontleend aan niet-gepu- kunnen deze percentages niet direct als grond­ bliceerde gegevens van het C.B.S. slag voor een woningdifferentiatie dienen. Uit bovenstaande percentages is af te leiden, Men moet behalve met de grootte der huis­ dat de huishoudingen van 2 of 3 personen als houdingen ook rekening houden met de biolo­ volgt in de volgende rubrieken voorkomen: gische samenstelling, met de omstandigheid of de huishoudingen toenemend, stationnair of Niet-biologische huishoudingen 10,6% afnemend zijn. Bij de toepassing van woning- Niet meer groeiende oudere huishoudingen differentiatie moet onderscheid gemaakt worden 0,58 X 38,5% = 22,3% tussen biologische en niet-biologische huishou­ Jonge gezinnen, die geen 2 kinderen krijgen dingen. Onder een biologische huishouding wordt 0,30 X 0,42 x 38,5% = 4,9% verstaan een huishouding bestaande uit een Jonge gezinnen, die meer dan 1 kind zullen krijgen echtpaar met of zonder kinderen en/of andere 0,70 x 0,42 x 38,5% = 11,3% personen. Onder een niet-biologische huishou­ ding wordt verstaan een onvolledig gezin Totaal: 49,1% (weduwnaar of weduwe met kinderen) alsmede Wel dient hierbij te worden opgemerkt, dat bij een huishouding waarbij geen gezin betrokken is. de voorkeur van een bepaalde woning niet alleen Uit de gegevens van de Woning- en Gezins­ de grootte, maar ook het milieu een rol speelt telling kunnen voor de gemeente Heerenveen en in het belang van de gezinnen zelf ook moet verschillende verhoudingscijfers worden afge­ spelen, zodat niet iedere woning van een be­ leid. De huishoudingen bestaande uit 1 persoon paalde grootte geschikt kan worden geacht voor

1 Drs T. v. d. Brink: Eerste resultaten van een statistische analyse van de loop der geboortecijfers in Nederland.

68 elk gezin, dat qua grootte in deze woning past. Min. Max. Het percentage kleine woningen, dat gebouwd 1. Woningen voor alleenwonenden 429 429 zal kunnen worden, zal in verband hiermee 2. Woningen voor kleine huishoudingen kleiner kunnen zijn dan 49%. Een gedeelte van van 2-3 personen 607 835 22% van de niet toenemende oudere gezinnen 3. Woningen voor middelgrote zou nog in mindering kunnen worden gebracht. huishoudingen van 4—5 personen 797 1025 Dit gedeelte kan afhankelijk gesteld worden van 4. Woningen voor grote huishoudingen het gemeentelijk huisvestingsbeleid. van 6-7 personen 266 266 Stelt men dit gedeelte maximaal op 3/4 en Aangezien in de periode 1947-1950 279 wonin­ minimaal op 1/4, dan zou het percentage kleine gen van de middelgrote klasse en 19 grote wo­ woningen voor oudere gezinnen liggen tussen ningen zijn gebouwd, resteert voor de periode 5,6 en 16,7 en zou het percentage kleine wonin­ 1951-1970 het volgende bouwschema: gen in totaal liggen tussen 32 en 44, als volgt te verdelen: m % 11% voor niet-biologische huishoudingen; min. max. min. max. 1. Woningenvoor 12% voor niet-meer groeiende oudere huis­ alleenwonenden 429 429 21,1 21,1 houdingen; 2. Woningen voor kleine 5% voor jonge gezinnen, die geen 2 kinderen huishoudingen van krijgen; 2-3 personen 607 835 29,9 41,2 11% voor jonge gezinnen, die meer dan 1 kind 3. Woningen voor middel­ zullen krijgen. grote huishoudingen 39% van 4-5 personen 518 746 25,5 36,8 4. Woningen voor grote In de bovenstaande percentages is 11% be­ huishoudingen van 6- grepen voor de jonge gezinnen, die meer dan personen 247 247 12,2 12,2 1 kind zullen krijgen. Blijkens de eerder ver­ De behoeftein het agrarische deel der gemeente melde gegevens (vergl. sub f blz. 68) zal rond 70% van deze gezinnen 2 jaar na het sluiten Het overgrote deel van de woningen zal dus van het huwelijk al 1 kind hebben. waarschijnlijk gebouwd worden in de westelijke Voor een groot deel zullen deze gezinnen dus helft van de gemeente, i.e. in de hoofdplaats en nog geruime tijd in een kleine woning gehuis­ omgeving, daar hier ook de industrialisatie vest kunnen zijn. Ook een jong gezin met 2 gedacht is. In de landbouw kunnen we nl. nu kinderen zal zonder grote bezwaren in een reeds spreken van een zekere mate van over­ kleine woning (met twee slaapkamers) kunnen bevolking. Onderstaande globale becijfering kan verblijven, aleer tot verhuizing in verband met dit enigermate verduidelijken. de groei van het gezin behoeft te worden over­ Volgens L.E.I.-onderzoekingen vindt onder gegaan. normale omstandigheden één man een volledige In het voorgaande berekenden we het aantal dagtaak op omstreeks 8 ha weiland of in een alleenwonenden in 1970 op 429 of wel 5,7% van akkerbouwbedrijf van een dergelijke grootte, de totale woningbehoefte in dat jaar. dwz. per 10 ha ongeveer 1,25 man. Nu valt er in Van het totaal aantal te bouwen woningen in deze gemeente zo goed als steeds een seizoen- de periode 1947-1970 zou derhalve 5,7% of werkloosheid te constateren. Daarom zal het plm. 130woninge n kunnen worden bestemd voor niet ver bezijden de werkelijkheid zijn, indien alleenwonenden. Voor de huishoudingen van 2 we aannemen dat in de zomer 1,5 man en in de of meer personen resteren dan ca. 2200 woningen. winter 1 man per 10 ha werkzaam zal zijn. Bij een percentage van 32-44 voor de kleine In een boerenbedrijf werken bedrijfshoofden, woningen zou voor de middelgrote woningen medewerkende kinderen en arbeiders. We mogen 42-54% kunnen worden aangehouden, waarbij wel aannemen, dat in de groep bedrijven van dan voor de huishoudingen van 6 of meer per­ 1-5 ha niet elk bedrijfshoofd een volledige dag­ sonen het percentage van 14 kan worden ge­ taak heeft. Hij zalda n ookveelvuldi g bij anderen handhaafd. in loondienst gaan. Bij het nagaan van de Samenvattend zou dus voor de periode 1947- landbouwbedrijven naar grootteklassen, de 1970 het volgende bouwschema kunnen gelden: laatste gegevens daaromtrent zijn van de inven­ Uiteraard moet in dit verband het minimum tarisatie 1947, zien we dat er 1.157 bedrijven van 2 gecombineerd worden met het maximum met meer dan 1 ha zijn, die tezamen 11.831 ha van 3 en het minimum van 3 gecombineerd beslaan. Volgens bovenstaande „normen" komt worden met het maximum van 2. dit dus overeen met werkgelegenheid voor onge-

69 veer 930 bedrijfshoofden en voor maximaal 940 oostelijke helft van de gemeente is de situatie medewerkende kinderen en arbeiders en mini­ minder gunstig dan in het "Westen. Veel is er maal voor 500 medewerkende kinderen en ar­ echter al gedaan, of momenteel onderhanden. beiders. Wil Heerenveen echter de meest oostelijke dor­ Volgens de beroepstelling van 31 Mei 1947 pen en streken blijven binden, dan zullen hier waren er toen bijna 1.100 zelfstandige bedrijfs­ voorzieningen getroffen moeten worden, hoewel hoofden, terwijl er ruim 1.100 boerderijen en ook dan nog moeilijkheden kunnen blijven tuinderswoningen geteld werden, wat dus goed bestaan. De afstand tot de hoofdplaats is door met elkaar in overeenstemming is. Voorts waren de eigenaardige vorm van de gemeente nu er nog 1.084 arbeiders en 357 medewerkende eenmaal groot. Het is dan ook niet bij voorbaat kinderen, tezamen 1.441 (mannelijke) personen. uitgesloten dat deze streken zich op een ander Met de bedrijfshoofden meegerekend dus ruim centrum zullen gaan of blijven oriënteren. Dat 2.500 personen. dit bijzondere problemen schept is zonder meer In het bovenstaande werd het noodzakelijke duidelijk. Zeer goede verbindingen (wegen; aantal geraamd op 1.860 resp. 1.430 personen. frequentie) zullen echter veel kunnen bijdragen Nu komen er in de gemeente Heerenveen nog al tot oplossing, althans verzachting, der bestaande wat betrekkelijk kleine bedrijven voor. Indien moeilijkheden. deze intensief bedreven worden, zou dit iets Aansluiting van percelen, die in zgn. onren­ meer werkgelegenheid betekenen dan wij be­ dabele gebieden liggen, stuit eveneens op grote, rekend hebben. Doch dat neemt niet weg dat voornamelijk financiële bezwaren. Toch zal in er ook dan nog ondanks een zekere correctie een de toekomst op dit gebied (met name noemen vrij grote overbezetting geconstateerd moet we waterleiding) hard gewerkt moeten worden, worden, welke gemiddeld te schatten is op zowel uit een oogpunt van volksgezondheid, als zeker 800 personen. op grond van overwegingen ontleend aan de agrarische en industriële sfeer (be-e n verwerking Diversevoorzieningen van grondstoffen afkomstig uit de landbouw). De landbouw kan zonder sterke intensivering moeilijk veel personen meer opnemen, zodat Slotbeschouwing dientengevolge ook de bevolking in de (meeste) Er zijn in de gemeente uiteraard nog andere dorpen vrij stabiel moet blijven. De bouwbe­ problemen, die evenzeer de aandacht verdienen. drijvighei d zal zich dus - afgezien van de ver­ We hebben in het voorgaande een keuze moeten vangingen - in hoofdzaak op de plaats Heeren­ doen, die nu eenmaal mede afhankelijk was van veen concentreren. Wat het onderwijs betreft subjectief inzicht. Toch is wel gebleken, dat er hebben wei n hoofdstuk II gezien, dat de situatie in de komende jaren zeer veel arbeid verricht op dit gebied niet ongunstig is. Enkele scholen kan worden en moet worden, wil de gemeente zullen er zeker bijgebouwd moeten worden (met zich in meer harmonische zin ontplooien en zal name bij het lager onderwijs), terwijl Heerenveen de grondslag gelegd zijn voor een gezonde en als groeiend streekcentrum in dit deel van de welvarende ontwikkeling. Daarvoor is nodig dat provincie steeds belangrijker kan worden. Er èn gemeentebestuur èn de bevolking - zij het in bestaat voorts een tendenz om meer en meer zijn verschillende groeperingen en formaties - plaatselijk, althans in één bepaalde plaats in een grote activiteit ontwikkelen, teneinde de een gemeente, tehuizen voor ouden van dagen gestelde doeleinden te verwezenlijken. We ver­ te vestigen. Op dit gebied is Heerenveen welis­ trouwen dat dit rapport een basis mag vormen waar reeds voorzien, hoewel de veroudering der bij het oplossen van verschillende problemen, bevolking, die we hebben geconstateerd, ernstig die er rijzen bij het besturen en leiden van een tot nadenken stemt. Ook de verbouwing (uit­ gemeente met een groeiende bevolking. Indien bouw) van het belangrijke ziekenhuis werd reeds de getroffen beslissingen er toe mogen mede­ gememoreerd, zodat we hierop niet verder be­ werken dat de tekortkomingen en onvol­ hoeven in te gaan. komenheden, die er tot nog toe geconstateerd Op verkeersgebied kan nog gestreefd worden konden worden, zo goed mogelijk worden uit­ naar perfectionnering der verbindingen, alsmede gewist, zal in de toekomst slechts weinig meer - vooral ook uit een oogpunt van werkgelegen- herinneren aan Heerenveens onvoltooide ver­ heidspolitiek - tot verbetering en aanleg van leden. wegen (o.a. ontsluitingswegen). Vooral in de

70 HOOFDSTUK VI

Samenvattin[d-

ieronder zullen wij in een aantal punten 14. De aansluitingspercentages van de woningen samenvatten, waartoe het onderzoek in de op de leidingen der openbare nutsbedrijven Hgemeente Heerenveen geleid heeft. Het zijn vrij laag. Vooral het Oosten van de spreekt vanzelf, dat alleen de hoofdzaken gerele­ gemeente is stiefmoederlijk bedeeld. veerd zullenworden .Voo r afleiding of motivering 15. Het oostelijke deel van de gemeente heeft van verschillende conclusies moet uiteraard ook op verschillende andere gebieden met verwezen worden naar de voorafgaande hoofd­ grote moeilijkheden te kampen. stukken. LANDBOUW ALGEMEEN 1. De landbouw is (nog) de voornaamste 1.Heerenvee n is als gemeente in 1934 ont­ bestaansbron van de gemeente Heerenveen. staan uit de samenvoeging van Aengwrrden 2. Een derde gedeelte van de totale beroeps­ en het grootste deel van Schoterland met bevolking is namelijk werkzaam in de land­ een klein gedeelte van Haskerland. bouw. 2. Nahe t midden der 16eeeu wwerde n door ver­ 3. 93% van de cultuurgrond is als grasland in veningen en door vestigingen van adellijke gebruik; het overige als bouwland en tuin- families de grondslagen gelegd voor de plaats grond. Heerenveen. 4. Veeteelt neemt een overheersende plaats in. 3. Daarna begon Heerenveen zich als streek- 5. In 1952 werd in de gemeente ongeveer 36 centrum van een beperkt karakter te ont­ min. kg melk aan fabrieken geleverd met wikkelen. een vetgehalte van bijna 3,90%. 4. Een vrij sterke immigratie van veenarbeiders 6. De K.I. heeft een grote vlucht genomen, heeft er plaats gehad. evenals de t.b.c.-bestrijding onder het vee. 5. De bevolking van het overgrote deel van 7. Uitbreiding van de varkens- en hoender­ de gemeente was vrij arm; bij die van de stapel is misschien mogelijk. hoofdplaats was de situatie gunstiger. 8. De boer op de Friese zandgronden is in 6.D e gemeente heeft steeds met grote werk­ wezen geen bouwboer. loosheid te kampen gehad. 9. De tuinbouw is van ondergeschikte bete­ 7. Dezestructurel ewerklooshei d is voornamelijk kenis (0,55% van de oppervlakte cultuur­ ontstaan als gevolg van het beëindigen der grond). Uitbreidingsmogelijkheden zijn niet verveningen aan het eind van devorig e eeuw. groot. 8. Het turfgraven was vroeger van grote be­ 10. In het Oosten van de gemeente zou wellicht tekenis. Daarna kwam de landbouw op de een deel van het grasland tot bouwland eerste plaats. bestemd kunnen worden. 9. Thans zijn daarnaast de nijverheid en handel 11. Uitbreiding van de kruidenteelt ware even­ en verkeer eveneens van grote importantie. eens te overwegen. 10. De gemeente is ruim 13.000 ha groot en telt 12. Bos neemt in Heerenveen 3,6% van de bijna 25.000 inwoners, verspreid over een gehele oppervlakte in. 16-tal dorpen. 13. Uitbreiding van het bosareaal is om ver­ 11. De nijverheid, handel en verkeer en overige schillende redenen wenselijk. diensten zijn hoofdzakelijk in de plaats 14. De gemiddelde grootte der bedrijven is Heerenveen geconcentreerd. 10 ha (er zijn omstreeks 1000 grondgebrui­ 12. Het overige deel van de gemeente draagt kers met 2 of meer ha). een sterk uitgesproken agrarisch karakter. 15. Vooral in het Oosten van de gemeente zijn 13. Heerenveen heeft vrij veel forensenverkeer. veel kleine bedrijven (2-5 ha).

71 16. De opnemingsmogelijkheden van de land­ bouwnijverheid en aanverwante bedrijven, bouw voor de groeiende beroepsbevolking w.o. baggerbedrijven; metaalnijverheid; voe- zijn gering. dings- en genotmiddelen-industrie. 17. Er zijn in de gemeente te veel kleine be­ 7. De meeste grote bedrijven zijn uit zeer kleine drijven. bedrijven ontstaan. 18. De verkavelingstoestand van de bedrijven 8. De stuwende bedrijven nemen een voorname laat in vele gevallen te wensen over. plaats in. 19.Ruilverkavelin g + saneringzij nzee r gewenst, 9. Er zijn 360 bedrijven met minder dan 11 vooral voor Jubbega en omgeving. personen. 20. Wegenaanleg zal de ontsluiting verge- 10. Ook van deze kleinere bedrijven zijn er rela­ gemakkelijken. tief veel in de hoofdplaats gevestigd. 21. De watervoorziening laat, met name in de 11. In de metaalsector komen de grootste indus­ zomer, in het Oosten soms veel te wensen triële bedrijven voor. over. 12. Er is een vrij sterk forensenverkeer bij de 22. Na 1945 zijn er weinig boerderijen gebouwd. werknemers van de industriële bedrijven. 23. Het aantal aansluitingen van boerderijen op 13. De zeer gunstige ligging van Heerenveen is openbare nutsbedrijven is betrekkelijk laag. de belangrijkste vestigingsfactor geweest. Opvoering hiervan, vooral van die op de Voorts is van belang: de aanwezigheid van waterleiding, is dringend noodzakelijk. voldoende en geschikte arbeidskrachten. 24. Aanbeveling verdient een nauwkeurige bo- 14. Om de groeiende beroepsbevolking een be­ demkartering, alsmede een voortgezette staan te verschaffen komt, naast misschien toepassing van het grondmonsteronderzoek. geringe mogelijkheden in handel en verkeer 25. Verdere intensivering is noodzakelijk. en enkele overige beroepen, vooral de 26. Van de mogelijkheden om premies voor ver­ industrie in aanmerking. beteringen te krijgen werd niet voldoende 15. Na 1945 zijn verschillende bedrijven reeds gebruik gemaakt. aanzienlijk uitgebreid. 27. Het noodzakelijke aantal arbeidskrachten 16. Eveneens hebben er zich sedertdien enkele werd geraamd op: maximaal 1860, minimaal nieuwe bedrijven gevestigd. 1430 personen. 17. Toch is de industriële ontwikkeling van 28. Er waren in 1947 reeds 2500 personen werk­ Heerenveen tot voor kort nog niet zo ver zaam. voortgeschreden als verwacht mocht worden. 29. Er is dus een grote overbezetting (zeker 18. Heerenveen biedt evenwel voor verdere 800 personen). industrialisatie zeer gunstige perspectieven. 30. Afvloeiing van jongeren zal in sterkere mate 19. Na de Tweede Wereldoorlog is de indus­ moeten plaatsvinden. trialisatie in De Wouden op gang gekomen; 31. De georganiseerde landbouw heeft hierbij vgl. Drachten. Daardoor worden de pers­ een belangrijke taak. pectieven voor Heerenveen nog gunstiger. 20. Heerenveen moet daarom de industrialisatie N IJ VERHEID krachtig aanvatten. De vestigingsfactoren 1. De nijverheid is de tweede bestaansbron van zijn namelijk zeer goed te noemen. Heerenveen. 21. De hoofdplaats Heerenveen met onmiddel­ 2. De fabriekmatige nijverheid is over het lijke omgeving komt hiervoor in de eerste algemeen in streekcentra geconcentreerd; plaats in aanmerking. een uitzondering vormen de zuivelfabrieken. 22. In het Ontwikkelingsplan Oostelijk Friesland 3. De vergelijking met vroegere jaren wordt is de hoofdplaats Heerenveen als industrie­ sterk bemoeilijkt door de grenswijziging kern opgenomen. van 1934. 23. In de andere dorpen zal de industrialisatie 4. In de plaats Heerenveen is 65% van het niet of in zeer geringe mate plaatsvinden. aantal bedrijven met 80%va n het totale aan­ 24. Een aantal inwoners van 27.000 personen in tal werkzame personen gevestigd. Voor de 1970 betekent dat de behoefte aan indus­ „industriële" bedrijven zijn de percentages trieterrein op 15 à 20 ha is te stellen. nog hoger. 25. Heerenveen beschikt binnenkort over uit­ 5. De gunstige verkeersligging heeft tot deze stekende industrieterreinen. industriële ontwikkeling niet weinig bij­ gedragen. HANDEL EN VEEKEEE 6. Gerekend naar het aantal werkzame per­ 1.Heerenvee n is uit verkeersoogpunt bezien sonen is de volgorde van belangrijkheid: zeer gunstig gelegen,

72 2. De meeste bedrijven uit deze sector zijn in vooral bepaald door de verkeersverbindingen. de hoofdplaats gevestigd. 8. Het rayon omvat bijna de gehele gemeente 3. Heerenveen kent een vrij belangrijke groot­ Heerenveen, grote delen van Weststelling- handel. werf,Haskerland,Utingeradee le nklein edele n 4. Ook de kleinhandel is goed vertegenwoor­ van Opsterland, Ooststellingwerf en Lem- digd. sterland. 5. Heerenveen is een belangrijk streekcentrum 9. Het aantal personen binnen dit rayon be­ in het Zuiden van Friesland. draagt omstreeks 50.000 inwoners. 6. Het vervoer te water in de kleine kanalen neemt sterk af. Vervoer over de weg neemt BEVOLKING daarentegen toe. 7. Er is een tendenz tot gebruikmaking van 1.Voora l in de jaren 1850-1880 was de toe­ grotere schepen. Aansluiting van het streek­ neming van de bevolking groot. centrum op het grootscheepvaartnet ver­ 2. De dorpen en wijken vertonen een ongelijke dient dan ook alle aanbeveling. groei. De hoofdplaats neemt het sterkst in 8. Een kanaal voor schepen van 600 ton is aantal toe. zeker gewenst. 3. 45%van het aantal inwoners woont thans 9. Het personenverkeer per spoor neemt een in de hoofdplaats Heerenveen. zeer belangrijke plaats in. 4. Er is een vrij groot en bijna constant ge­ 10. De wegverbindingen van Heerenveen zijn boorteoverschot. uitstekend. 5. De geboortecijfers liggen in Heerenveen bijna 11. Heerenveen heeft frequente autobusver­ steeds lager dan in Nederland. bindingen. 6. De sterftecijfers liggend elaatst e 30jaa r bijna 12. Er komen verschillende verkeersstromen te steeds boven de Nederlandse cijfers. Heerenveen samen. 7. De kindersterfte is reeds sterk afgenomen; 13. Het korte afstandverkeer neemt in Heeren­ een verdere daling moet echter nog mogelijk veen een belangrijke plaats in. zijn. 14. Heerenveen is een toegangspoort tot Ooste­ 8. Het vertrekoverschot is bijna ieder jaar lijk Friesland. evenzeer aanzienlijk. 15. De zeer verspreide bebouwing bemoeilijkt 9. De migratie is onder de vrouwen het grootst. in het Oosten de ontsluiting met wegen. 10.He t karakter der migratie doet de tussen­ 16. Verdere concentratie van de bebouwing is positie van Heerenveen (tussen stad en plat­ wenselijk. teland) duidelijk uitkomen. 17. De verbindingen met het Oosten van de 11. Na de oorlog was er een gemiddeld vertrek- gemeente kunnen verbeterd worden. Een overschot van omstreeks 170 personen per nadeel hierbij blijft steeds de eigenaardige jaar. vorm van de gemeente. 12. De migratie per dorp vertoont grote ver­ schillen; is in de oostelijke dorpen relatief OVBSIGE BE STAANSBKONNEN gering. 13. De veroudering van de bevolking neemt toe. 1. Talrijke Overheids- en andere diensten zijn Ruim 9% is namelijk reeds ouder dan in Heerenveen gevestigd. Uitgesproken 65jaar . Deze tendentie zal zich verder voort­ streekcentrum. zetten. 2. Heerenveen bezit een belangrijk ziekenhuis, 14. Het mannenoverschot - typisch voor agra­ dat het Zuidoosten van de provincie en rische gemeenten - is in Heerenveen uiterst kleine delen van aangrenzende provincies gering. Het Westen van de gemeente heeft tot rayon heeft. reeds een vrouwenoverschot. 3. Uitbreiding van dit ziekenhuis is nood­ 15. Landverhuizing speelt een betrekkelijk ge­ zakelijk. ringe rol. Per dorp vallen er hier ook weer op­ 4. Als streekcentrum van Zuid-Oost Friesland merkelijke verschillen te constateren (weinig kent Heerenveen zeer vele onderwijsin­ uit het oostelijke deel der gemeente). richtingen. 16. Heerenveen heeft bijna steeds met een om­ 5. Met name het nijverheidsonderwijs telt vele vangrijke werkloosheid te kampen. Per dorp leerlingen. is de situatie zeer ongelijk. 6. Enkele lagere scholen zullen er in de naaste 17. Het sterke vertrek en de grote werkloosheid toekomst gebouwd moeten worden. wijzen er op, dat de bestaansbronnen in de 7. Het verzorgingsrayon van Heerenveen wordt gemeente ontoereikend zijn.

73 18. Seizoenwerkloosheid moet krachtig bestre- 22. In 1947 was er reeds een woningtekort van den worden. Doch de mogelijkheden zijn omstreeks 600 woningen, beperkt (invloed weer, e.d.). 23.To t 1970moe t gerekend worden met een ver- 18. Structuurwerkloosheid vereist andere maat- vanging van omstreeks 450 woningen. regelen (industrialisatie). 24.Voo r de bevolkingsaanwas komen daar dan 20. De onkerkelijkheid is groot, met name in het nog bij 1200 woningen. Oosten van de gemeente. Het communisme 25.I n totaal betekent dit een woningbouw- telt daar eveneens veel aanhangers. programma van omstreeks 100 woningen 21. De toekomstige bevolking van Heerenveen per jaar. is, de praemissen in aanmerking genomen, 26.He t grootste deel daarvan moet in de voor 1970 te schatten op omstreeks 27.000 hoofdplaats komen. inwoners.

74 Bijlag,en

BIJLAGE 1 BIJLAGE 2 Gemeente Heerenveen Gemeente Heerenveen Ligging van de gemeenteHeerenvee n in deprovinci e Grenswijziging 1Jul i 1934

75 BIJLAGE 3

Gemeente Heerenveen Oyerzichtskaart

A atfTsitnxwAAa jr

\ S •// l \

OUCEweGtTiiy * N * 1 VAART/ 'T \ \ /ƒ *-J*K^r ! • DONKEIl»*0«« \ ^JV BlNtVAAK*^^ Y> + 1 ^r*" ^^^\-A \ J i

J^^^^*^^\ \ >^EMLOP# I

SX Y/^~~~^ *piT*INW"f\ jn^ i / »/ \ >^ * y^*~^

«•+-\f V^\ ^«^ J\\ /* *** -^VV ->*'^^ \ \ xv^^^ vv\wCv^"*\ " // ^j— \' •* " -^^ \ \ >^^^ \ \ ^#*M^^^ kj -^ >W«HURran JV *> äSBL«MUF « 1

cv.« T TfXL*Nt> h ccmPAbrtowiVA °* W^UDIHORNt \ ff

^-^^^^\ \uRANJrwo " J\MATUJK ^^MIIUWIHO^Wr sJW\

>TJtNC.tlifr( V \^ ^^/^ INVAART "^ nu. fc^

V_^-v^% #~ ^ ^ \o U0 B4CM OÛ T ^J>NIEUW ESCHOO T TJO OBPJ^TBNAAI.

—— VA/fl, KûWAAI + —+ —GEMEENTEGRENS

76 BIJLAGE 4 Heerenveen - Gemiddeld inkomen en gemiddeld vermogen per inwoner in gld, 1930/'31-1940/'41

\( ; WtltlttllMpW \ Of.t.rlaiwi

* \ V ., * * .

• ^ * \ * \

_-*• ^ *\ X ' iM „_ "** ». ï f \ \>i \ " \ \ V \ i / \* *x . v . i \ i v t S / V 5* x / v ^ -ö > ; 'TT *"'.'* V *** \ *i Vi ^ ; / ''' 1 • J i "\* \ '~~~', **i ' +•+ ty k* • \" V ** \ \ "- '.,5 /* A'S / \ 'N / \ "*'** Y / —--.., .._ ''

SORTÎTw- i in TT% in TTî

BIJLAGE 5 Enige gegevens ontleend aan de vermakelijkheidsbelasting a. Het bezoek aansportuitvoeringen

Aantal toegangsbewijzen Gemiddeld besteed bedrag Gem. opbrengst der belasting Jaar per mw per jaar in gld. per mw. in ent. per mw.

Heerenveen Nederland Heerenveen Nederland Heerenveen Nederland

1939 1,1 0,5 0,36 0,24 6,1 3,8 1940 0,9 0,5 0,34 0,22 3,8 2,7 1941 1,5 0,6 0,72 0,29 8,3 3,5 1942 3,6 0,8 2,57 0,43 39,2 5,8 1943 4,2 0,9 3,01 0,62 50,5 8,1 1946 6,1 1,6 5,54 1,16 90,1 18,3 1947 5,8 1,6 5,89 1,11 99,0 17,9 1948 6,4 1,8 7,64 1,26 127,4 21,5 1949 5- 1.7 6,60 1,17 110,1 20,7 19S0 4,7 1,6 4,62 1,08 78,1 18,8 1951 3,5 1,7 3,56 1,21 59,9 20,7

Het bezoek aan sportuitvoeringen in Heerenveen is gedurende de bovengenoemde jaren bijzonder groot geweest. De vermelde cijfers spreken in dit opzicht een zeer duidelijke taal.

b. Inkomsten voorde gemeente Zou het bezoek in Heerenveen gelijk geweest zijn aan het gemiddelde van Nederland, dan zou aan vermakelijkheidsbelasting op sportuitvoeringen over de genoemde jaren omstreeks / 35.000,— ontvangen zijn. In werkelijkheid is echter ontvangen /160.000,—.Daa rkom tda nno gbij , dat niet van alle jaren de gegevens bekend waren. Het bedrag ligt dus in feite nog hoger. Bovendien is hierbij geen rekening gehouden met inkomsten uit anderen hoofde, zoals verkeer en vervoer, detailhandel e.d., die eveneens van niet te onderschatten betekenis zijn geweest. De grote betekenis van de sportverenigingen is hiermede wel treffend aangetoond.

77 BIJLAGE 6 Gemeente Heerenveen Waterschappen en yeenpolders (onderstreept)

78 BIJLAGE 7

Grondgebruik in de gemeente Heerenveen

Totaal Bouwland Grasland Tuingrond

Grootteklasse Aantal Opp. cult. gr. Aantal Opp. Aantal Opp. Aantal Opp. bedr. (in ha) bedr. (in ha) bedr. (in ha) bedr. (in ha)

Zonder 126 Minder dan 1 ha 318 151.36 106 15.47 272 118.47 42 17.42 1 - 2 ha 169 234.17 73 16.18 163 211.97 6 6.02 2 - 3 ha 106 254.80 56 23.49 103 225.81 4 5.50 3 - 4ha 112 379.07 63 26.59 111 351.85 1 0.63 4 - 5 ha 94 416.67 58 36.02 92 372.71 4 7.94

2 - 5 ha 312 1050.54 177 86.10 306 950.37 9 14.07 Minder dan 5 ha 799 1436.07 356 117.75 741 1280.81 57 37.51 5 -10 ha 288 2053.84 177 169.34 287 1879.75 4 4.75 10-15ha 116 1410.40 59 91.86 116 1318.24 1 0.30 15-20 ha 89 1512.09 39 63.25 89 1448.84 20-30 ha 100 2394.03 50 138.34 100 2255.69 30-50 ha 68 2357.92 41 162.15 68 2195.77 50-100 ha 4 210.20 3 16.70 4 193.50

Totaal 1590 11374.55 725 759.39 1405 10572.60 62 42.56

Waarvan: Landbouwers 1103 10894.60 594 692.81 1089 10197.68 4 4.11 Tuinders 52 54.96 10 8.22 8 13.97 49 32.77 Landarbeiders 180 96.40 55 11.11 121 85.02 2 0.27 Niet-agrar. 255 328.59 66 47.25 187 275.93 7 5.41

BIJLAGE 8

Veestapeli n degemeent e Heerenveen

Jaar Varkens Schapen Paarden Hoenders

1875 789 3.798 928 1890 2.073 4.783 1.091 1900 2.353 4.590 1.090 1910 7.468 4.559 805 19.178 1921 9.516 4.020 1.333 18.918 1930 9.804 1.237 1.202 34.029 1938 5.090 2.444 1.189 34.556 1939 4.885 2.700 1.264 38.460 1941 2.630 2.156 1.197 14.656

1946 2.947 3.312 1.560 12.154 1947 2.544 2.508 1.597 19.969 1948 2.603 2.029 1.508 25.307 1949 4.009 2.216 1.432 29.116 1950 5.054 1.755 1.239 34.653 1951 5.110 1.236 1.251 34.887

79 BIJLAGE 9 Landbouwbedrijven, groter dan 2 ha, per dorp

Aantal bedrijven In procenten L

Plaats 2-5 ha 5-10 10-20 20-50 >50 Totaal 2-5 5-10 10-20 20-50 >50 ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha

Terband-Nieuwebrug 14 16 19 8 57 25 28 33 14 Luinjeberd 4 6 13 12 35 11 17 37 34 Tjalleberd 10 10 16 14 50 20 20 32 28 Gersloot 17 24 18 13 72 24 33 25 18 Heerenveen 4 9 9 24 46 8 20 20 52 't Meer 1 3 8 9 21 5 14 38 43 Benedenknijpe — 1 5 9 15 — 7 33 60 Bovenknijpe-Bontebok 7 7 6 5 25 28 28 24 20 Katlijk 16 15 15 18 1 65 25 23 23 28 2 Mildam 12 5 7 5 29 41 17 24 17 Oudeschoot 7 9 4 9 1 30 23 30 13 30 3 Nieuweschoot 5 3 7 9 1 25 20 12 28 36 i Oranjewoud 3 4 3 11 21 14 19 14 52 Nijehome 35 25 4 11 1 76 46 33 5 14 1 Oudehorne 43 21 8 17 89 48 24 9 19 Jubbega-Sehurega 68 52 37 10 167 41 31 22 6 Hoomsterzwaag 60 68 21 13 162 37 42 13 8

Totaal 306 278 200 197 985 31 28 20 20 —

80 BIJLAGE 70 Gemeente Heerenveen Overzichtskaart

I Zandweg ijaar PoolsbruQ — GEMEENTEGRENS 2 Verlengd« Peperstraat = VAARWATER 3 Bir/oeowea, VERHAR&E WEGEN Tjeerd Rosslao.17 ZANttWEGEN s llolenla-Q.9 -= SPOORWEG 6 BreedsiQael TNA 1945 GEREEBQEKOMEN 7 Zaodweg bij' Pla^fcioga ~~" lOHTSLUITINOSWEOEN 8 Oude Grooiogerweg rweaEK WAARVAN QE PLANNEN 9 Kcrkela.ft.17 (Nieuwieborr/c) •~~ I VASTSTAAN 10 Zaodwea bij Bettel} II Buitenweg IE Zandweg bij Ser>un)act)er IS „ n Wsdxioga. 14 OGAT Eilcwijk 15 „ „ 2* Sluis il} Scpebarla^dee Can7pa.ai)or/av&Arb „ Ruiter«p»alle I

naar Nakkioea.

Wegcrjpla.9 laoas de Scljeterlar/dse Corçpaeoarisvaarfc vao Jubbega 3'slui» tot fi«i>«du) Kijijpe. 31 Weg Hoorpaterzwaag c5*wyk i>aar Me*kau bü Oapkerbraek, ii> de taeK<>rçj»t daor9*twVk«ç bak EWljadep Haulcrwijk. XH jiijaal, ba»fca.onde zandweg ba varbarden JS. Weg vao da. Op»berlaodse Caro|)a4riaos- vtfcart Ia93& de 17* wijk, deoraabrokken 9a^r Mo.kkÏ99a.. ï Verbtzrdiqg zo-r/olweg, d.« z.g. O Gropiogar zarjdweg,

81 BIJLAGE 11 Aansluiting van boerderijen op waterleiding, gasleiding en electriciteitsnet (31Me i 1947)

Water Gas Electrictieit Totaal Niet aangesloten

Wijk 0 (Heerenveen) 45 61 103 112 10 Wijk 1 (Oud-Aengwirden) 28 25 113 224 111 Wijk 2 (Oud-Sehoterland-Midden) 18 23 148 189 35 Wijk 3 (Oud-Schoterland-C lost) 2 2 184 579 395

Gemeente Heerenveen 93 111 548 1114 551

Totaal aantal aansluitingen op:

Electriciteit Heerenveense waterleiding (1-5- '52) (l-7-'52)

Aangesl. w.v. met veeh. perc. contract

Heerenveen 2653 Terband 16 2 Nijehaske 21 Luinjeberd 83 15 't Meer 73 Spitsendijk 6 — Luinjeberd 404 Tjalleberd 121 18 Oudesehoot 615 Gersloot 16 6 Nieuweschoot 114 't Meer 128 11 Knijpe 341 Veensluis 24 6 Bontebok 82 Zestienroeden 12 1 Mildam 137 Beneden-Knijpe 68 9 Nieuwehorne 328 Oranjewoud 259 15 Jubbega-Schurega 289 Oudesehoot 111 12 Jubbega-Vaart 295 Nieuwebrug 36 4 Leeuw.s.w. 58 2 Aengw.w. 46 4 Woudst.w. 13

Totaal 5352 Totaal 989 105 Totaal 31-5-'47 3930

Een veehouderijcontract wordt afgesloten indien in een ruimte in of bij de woning vee wordt gestald. Het aantal aansluitingen in procenten van het aantal aansluitbare percelen is te schatten op 75 à 80. Een deel kan dus nog worden aangesloten.

82 BIJLAGE 12 Resultaten van het grondonderzoek (1951 -1952) omtrent de bemestingstoestand van de cultuurgrond in degemeent e Heerenveen

Gem. Aant. Waarv. m uitslag P.citroengetal Gem. Grondsoort Gebruik als pHKCl hum. Gem mon­ var. van tot kalitoestand perc. sters goed matig slecht

Hoge droge bouwland op een na < 5 6 5- 55 28 voldoende 14 8 5 1 zandgronden weiland op eenn a < 5,5 11 5- 70 50 krap tot void, 4 1 2 1 maaiweide < 5,5 12 15-120 37 krap void. 43 29 14 Hoge vochtige bouwland < 4,5 7 15- 70 39 voldoende 7 5 2 zandgronden weiland 5,3 8 70 1 1 — maaiweide op een na < 5 15 15-120 52 krap void. 5 2 3 Laag gelegen weiland 5,3 en 5,8 11 25- 90 57 krap void. 2 2 zandgronden maaiweiland op een na < 5,5 13 15- 70 45 10 7 3 Lemige zandgr. bouwland <5 6 25- 45 36 krap-tot void, 15 4 10 1 m. p. bolster weiland <5,5 7 35- 55 45 3 2 1 maaiweide op een na < 6 13 15- 90 50 krap void. 33 25 8 Broekveen­ maaiweide op een na < 6 45 70-120 90 ruim voldoende 10 7 3 — gronden hooiland tussen 5 en 6 37 35-150 100 vrij laag -f ruim 4 4 Dalgronden maaiweide < 5,5 16 15- 55 38 vrij laag 15 8 6 1 Rest veen­ weiland

BIJLAGE 13 GemeenteHeerenvee n Vestigingsplaats bedrijven metminde r dan 11persone n

~1 S « i J ' • £• [GERSLOOT ..o i \ •••O B» \ \ O^O« > ••aa•a i ,J •••Q / / H00HNSTERIWAAG 1 i' aaa TJAuEBEfiD ) / 1 \ HBO J f \ s t' a2* LUINJEBERÙ J ,--' ^*" V ' S/ ...•°2.C JUBBEGA- S^ ' TERBftNÛ s~ •••• SCHUHEGft S !5:: 'KKEKM KNIJPE • aaa / \ tiao >••• „--* aaaa ' \ 'oooo__„ mmm *' a * . A*'—!•••••• uïz aaaa «*vn ~ .... • ••••••{-] "S" 33 •XaBQVENKNUP E ...o /• O«*« OUQEHDRUE / aaaa ••aaaaac•••aa * ••'EE R •::.aSS S ..»a. B IIOO ^*' ATLUK o... ,' OC CC VC HEERENUEECOC « N ORANJÏWûUUHANJIWUUQU * aaaa s \ NIEUWEHORUE s' ' .... >.C« / A AardewerK, qlas. kalk, stenen \ HOC ••OaMILQAM Grafische nijverbeid V * lEQQ / S. A V y ^IEUWESCHOÛÎ aaaa, ,' ^ S m Bouwnijverheid S \ ^OUÜÏSCHQÖI ^v S' o Hout bewerking \ '' s" o Kleding er> reiniging \ / o Leder, wasdoek, rubber o Mijnbouw, veenderijen eo*. • Metaal rçijverbeid • Papiernijverbeid s Textielnijverheid r Gas-, electr.-,water).bedrijver; a Voedings- en genotmiddelen ELK KLEIN FIGUURTJE STELT 1 VESTIGINO yOO R ELK CR00T FIGUURTJE STELT 10 VESTIGINGEN VOOR

83 BIJLAGE 14 Gemeente Heerenveen Vestigingsplaats industriële bedrijven met meer dan 10 personen

,'--- f'\

v"1 i-r" ~~t / i

1 ~l i 1 t 1 „-''' f < J / \ r 1 / » \ \ • i /-'"' ' HOORWSTERZWAAI} r \ 3 LUIKJEBERD f' .' 1

-'' JU6BEGA-5CHUREGA / a eEN £V "KNÜPE- - NAIW -.HEE«" " "H BONTEBOK / VOOOOD __• i #0##X #ORANJEWÛUÛ s' ,'"""' \xxaa\HEERENVEEa N

i / A Aardewerk,glas, kolk.stenen \ QJ^OUOESCHOOT / A Grafische nijverheid V vv / • Bouwnijverheid • ,'' O Houtbewerking \ x _^' O Kleding en reiniging • Metaalnijverheid \ ' S Textielnijverheid Z Gas-,electr-( waterl. bedrijven B Voedings-en genotmiddelen

ÉLK KLEIN FIGUURTJE STELT 1 VESTIGING VOOR ÉLK GROOT riGUURTJE STELT 10 VESTIGINGEN VOOR

£4 BIJLAGE 15 GemeenteHeerenvee n Woonplaatsen industrie-arbeiders 1947/'48

BIJLAGE 16 Groothandeli nd eplaat sHeerenvee n

Aard van het bedrijf Aantal Personeel

Bakkers- en kruidenierswaren 5 62 Overige levens- en genotmiddelen 8 33 Bouwmaterialen excl. aannemers­ bedrijven 6 20 Kunstmest en/of veevoeder 8 60 Overige 3 26

Totaal 30 201

S3 BIJLAGE 17 Consumentengemiddelde per detailhandelszaak in dagelijks benodigde artikelen, berekend per bedrijf en per daarin werkzame werkkracht

Inwoners Inwoners gedeeld dom- gedeeld door het aantal in Plaatsen het aantal deze bedrijven bedrijven werkzame personen

Beneden Knijpe, Boven Knijpe Bontebok 41 23 Hoornsterzwaag, Jubbega- Schurega 100 44 Müdam, Oudeschoot, Nieuweschoot 47 23 Nijehorne, Oudehorne 57 28 Oranjewoud, Katlijk 53 24 Tjalleberd, Gersloot, Luinjeberd 54 29 Gemiddeld voor alle genoemde plaatsen tezamen: Plaats Heerenveen (inclusief Terband en 't Meer) 55 27 Gemiddelde voor gehele gemeente Heerenveen 58 27

BIJLAGE 18 Rechtstreekse busverbindingen van Heerenveen op werkdagen in de zomer van 1952

86 BIJLAGE 19 Aan- en afvoer van goederen per schip in binnenlands verkeer voor de gemeente Heerenveen, in tonnen

Aanvoer van: 1948 1950 Afvoer van: 1948 1950

Land-, tuinbouw en veeteelt- Land-, tuinbouw en veeteelt producten 6291 7057 producten 114 521 Meststoffen 10970 8549 Meststoffen 43 202 Ertsen en metaalwaren — 422 Ertsen en metaalwaren 670 190 Bouwmaterialen 18342 29324 Bouwmaterialen 3879 4432 Brandstoffen 9960 3055 Brandstoffen 12695 5249 Overige goederen 510 488 Overige goederen 203 75

46073 48895 17604 10669

Van de ontvangsten komt ± § uit de provincie Friesland, f uit de rest van het land.

BIJLAGE 20 Gemeente Heerenveen Overzicht van het motorverkeer op de rijkswegen hij Heerenveen

VERKEER IN-EU UIT r—— DE RICHTIMG fi« ÛRRCHTEN

P.UK5WEG LEEUWAP.DEN-HEPPEI RIJKSWEG MEPPEL-LEEUWARDE N VERKEERSSTROOM IN ZUI&EIUKE RICHTING VERKEERSSTROOM IN HHRsELUKE RICHTII6

VERKEER IN-EN UIT QE RICHTING LEFIMMtBEtt TING LEEUWARDEN iLtislliu , •ttI I I7Ä

f19 9 '1

RUKSWEG 3NEEK- FRACHTEN RIJKSWEG QRACHTeN-5NE£K VERKEfft55TR00li IK OOSTElUKf RICHTING VERKEERSSTROOM ld WESTELIJKE ftlCHTING

I AF?LAANÛ VERKEER

DOORGAAND VCRKEER

87 BIJL AGB 21 Verkeer met bestemming Heerenveen uit Z.0. richting vergeleken met het verkeer van enige andere plaatsen

Verkeer naar: van: Heerenveen Leeuwarden Sneek Harlingen Joure Gorredijk Bouwhoek

Wolvega 184 142 18 10 Steenwijk 33 75 12 3 Meppel 46 98 11 Kop van Overijsel 18 24 1 1 Zwolle 20 66 16 1 Twenthe 11 33 7 5 Uselstreek + Salland 2 21 3 1 Achterhoek 2 15 7 Noord-Veluwe 2 4 44 26 173 8 \ 38 18 4 Best Gelderland 8 36 9 3 Utrecht Stad 10 22 2 Utrecht Provincie 7 20 2 Amsterdam 5 7 2 Zeeland, Brabant, Limburg 3 17 4

1 Friesland ten Noorden van de lijn Harlingen-Leeuwarden-Dokkum exclusief de genoemde plaatsen. 2 Tot de lijn Apeldoorn-Harderwijk, beide plaatsen inbegrepen.

BIJLAGE 22 Overzicht van de toeneming van het aantal motorvoertuigen in Nederland, Friesland en Heerenveen

Motor­ Motordrie- Personen­ Vracht­ Spec. Totaal Index rijwielen wielen auto's auto's voertuigen

Totaal Ned. 1948 74445 3740 86365 58321 2727 225598 100 1949 82139 4046 113477 64901 2852 267415 118 1950 95299 4755 138625 71416 2636 312731 138 1951 106404 6174 157002 77550 3170 350300 155 Friesland 1948 2983 206 3427 2411 123 9150 100 1949 3373 207 4479 2688 125 10872 117 1950 4067 251 5476 3027 105 12926 141 1951 4575 324 6191 3264 121 14475 158 Heerenveen 1948 209 20 213 114 8 564 100 1949 226 22 277 142 14 681 120 1950 308 24 326 164 4 826 146 1951 320 26 365 156 10 877 155 BIJLAGE 23 Verkeer langs deRijkswe g 43,ui t derichtin g Groningen, bestemd voor Heerenveen, exclusief autobussen en exclusief verkeer dat alleen maar stopt

Verkeer in 1949 Werkelijk verkeer Plaats van oorsprong Verkeer in 1949 omgerekend tot het in 1951 cijfer voor 1951

Dokkum 7 Mildam en omgeving 11 15 4 Gron. Hogeland 6 8 14 Veenkoloniën 3 4 3 Drenthe 2 3 4 Gem. Groningen 45 60 115

Hoogkerk 6 8 2 Z.W. Groningen — — 8 Leek — — 2

Marum 2 3 7 Friese Palen — — 1

Gebied Bakkeveen-Veenhuize n 6 8 4 "Ureterp 9 12 13 Gebied Duurswoude-Appelsch a 13 17 22 Drachten 55 73 131 Surhuisterveen en omgeving 5 7 14 Gebied Opeinde-Bergum 3 4 20 Wartena en omgeving 2 3 7

Olterterp — ' — 2 Beetsterzwaa g 14 19 24 Gorredijk 109 145 146

Langezwaag 24 32 47 Beets en omgeving 2 3 3 Gebied Jubbega-Noordwolde 44 59 59 Gebied Tijnje-Terwispel 21 28 23

89 M TS

o V, z 2s rV> ld Î 'I A ? jl £1 5 ;/ ? />• SV> V '3? e8 'o •ï\/ ia) © £ . * O '\^V - ££''' \k * a œ a "3 Si e

5 ô « s

es

CS

Ö > C O

90 CM Si

I ta­

rt

« '5' * -s

CM

M là § a » g Kl H 05 S © fe (S -** S CS «a « a °

<4

s; BIJLAGE 28 GemeenteHeerenvee n Overzicht van deplaatse n buiten Friesland met een rechtstreekse bode-verbinding naar Heerenveen

/V s HET CIJFER GEEFT HET AANTAL DIENSTEN PER WEEK AAN

92 BIJLAGE 29 Heerenveen en zijn centrumfunctie (instellingen, diensten e.d.)

Gemeenten, die

ertoe behoren TÎ 'ö Ö •d O ID -+3 'i Ti •S District, ressort etc. tfl o 1 e 3 1 van Heerenveen voor: o o O 02 £ 1-1 R

Kantongerecht XXX X Rijkspolitie XXX X X Burgerlijke verdediging XXX X X Kieskring X X X Landmeetkundige dienst Kadaster XXX X Gewestelijk Arbeidsbureau X X Schoolartsendienst X X Huuradviescommissie XXX

BIJLAGE 30 Gemeente Heerenveen Verspreiding bevolking

• 100 PERSONEN 50 PERSONEN

*V**v. »* A «•«•• •+ 1 / s • • • t * • + . . * * • ;? • p •y > *• • • , " * .*«•* • • * • .*** • • • • • Jr • • ¥ • • • X .••fes:*** *•»* ,' • .• . * •• * .**• • • • * «"

93 BIJLAGE 31 Gemeente Heerenveen -Loo p der bevolking 1850 -1950

AANTAL INWONERS

XIÛOÛ Va

*\ 60

20 ro

16 40

\l 30 * .... * * & * lu

•H--*" r*> ,+-«.,,.-*-* 1—H-* -*--+•- 't N-*J

0 IUO 'M 70 '60 90 »00 '10 '20 '30 ,JtO '50 '60

^—™ ftïMS.W,R?tH + 5CH0TERLAHQ -H--»-* KEfREHVEEN (PLAAT5) EN VANAf I9J* HEERENVEEN a«nfl,„rr., fi, ,T.) L „ „,„ SCHOTERLANO HCT TOTALE AANTAl INWONERS AEMGWlRQEN

BIJLAGE 32 Gemeente Heerenveen -Loo p der bevolking (1880 = 100)

f 1 l 1 1 / / / f /• / /' /

1 / / f > *

•

_. •é? laao *90 IBOO -lO '20 '30 •« 'SO -£0 54 BIJLAGE 33 Gemeente Heerenveen - Loop der bevolking 1850 -1950

HEERENVE.EN 11000 \

10QQÛ

MOO

SOM J /

3000

6

BIJLAGE 34 Gemeente Heerenveen -Loo p der bevolking van de dorpen 1850 -1950

KENrQEN KW JPE BOVEN KMIJPE

MO m ^^^. **. _ia 3. -e : M3

O

O

n o .. _. i960 lèSO

&ERSLOOT MILHA H

Ai 400 / / 200

0 L _ I9S0 18 SO

lMo LuiHJIBtBÛ RATUJK

fc^:_

ft I9EÛ 1950

95 BIJLAGE 35 Gemeente Heerenveen Loop der bevolking van de dorpen 1850 -1950

MEUWEHORNf

S

«M

0

ORANJEWOUD OUÜEHORNE

IWI

f 1200 ^-^1 1000 / f ao o \l «00

WO

SM

0 0

BIJLAGE 36 Gemeente Heerenveen Loop der bevolking van de dorpen 1850 -1950

TE ft BAND \r ^ l/U •^ /\A

j f ) h \ i^ ƒ s 600 ^ y

0 n iaso

HOORNSTERZWAAû OUBESCHOOT Iflffl

,f\ S '

1 - S

0 0

96 BIJLAGE 37 BIJLAGE 38 Gemeente Heerenveen Gemeente Heerenveen Loop der bevolking van de dorpen Loop der bevolking van de dorpen 1850 -1950 1850-1950 N1EUWESCHOOT

JU6BEGA SCHUREGA

ÎAO0 ff / 1r A /

1KH)

WW / / —/ /

«10 Bov. K,ij|* &ei>.Ki}ijpa

1850 '60 '70 '60 1900 '10

IN INDEXCIJFERS 1050= 100 0

97 BIJLAGE 39

Gemeente Heerenveen Loop der bevolking per dorp

1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950

Heerenveen 2606 2633 2972 3237 3315 3327 3732 3999 4781 6852 10879 'tMee r 481 507 588 605 588 629 690 695 687 926 Benedenknijpe 646 677 697 653 700 676 624 598 535 542 603 Bovenknijpe 585 600 663 656 643 610 618 603 503 552 580 Jubbega-Schurega 1124 1310 1448 1833 2050 2256 2393 2629 2685 2843 2897 Hoornsterzwaa g 588 815 898 1058 1102 1133 1162 1393 1539 1652 1679 Oudehorne 417 566 627 644 779 949 941 1098 1206 1220 1154 Nieuwehorne 415 563 6S8 658 831 766 872 863 887 905 881 Katlijk 280 368 451 435 459 495 539 644 709 749 714 Mildam 367 398 468 433 404 458 452 405 424 444 499 Oudeschoot 848 1013 1033 1123 1241 1197 1306 716 758 812 931 Nieuweschoot 197 274 340 353 388 376 372 355 338 327 345 Gersloot 134 176 245 428 428 353 488 572 470 488 483 Tjalleber d 1027 1089 1114 1168 1183 1038 1017 1054 861 750 764 Luinjeberd 585 633 720 789 806 698 764 729 694 652 644 Terband 355 429 651 897 995 979 1125 1161 1160 1232 721 Oranjewoud 1001 1343 586

Totaalgem . 11653 13318 15141 16633 17599 17563 18467 18819 20577 22289 24360

Loop der bevolking per dorp.I n indexcijfers (1850 = 100)

Heerenveen 100 101 114 124 127 128 143 153 183 263 417 'tMee r 100 105 122 126 122 131 143 144 143 192 Benedenknijpe 100 105 108 101 108 105 97 93 83 84 93 Bovenknijpe 100 102 113 112 109 104 106 103 86 94 99 Jubbega-Schurega 100 116 129 163 182 201 213 234 238 253 258 Hoornaterwzaag 100 139 153 180 187 193 198 237 262 281 286 Oudehorne 100 136 150 154 187 228 226 263 289 292 277 Nieuwehorne 100 136 159 159 200 185 210 208 213 218 212 Katlijk 100 131 161 155 164 177 193 230 253 268 255 Mildam 100 108 128 118 110 124 123 110 116 121 136 Oudeschoot 100 119 122 132 146 141 154 84 89 96 110 Nieuwesloot 100 139 173 179 197 191 189 180 172 166 175 Gersloot 100 131 183 319 319 263 364 427 351 364 360 Tjalleber d 100 106 108 114 115 101 99 103 84 73 74 Luinjeberd 100 108 123 135 138 119 131 125 119 111 110 Terband 100 121 183 253 280 276 317 327 327 347 203 Oranjewoud

Totaalgem . 100 114 130 143 151 151 158 162 177 191 209

95 BIJLAGE 40 GemeenteHeerenvee n Loop der bevolking per gebied

Jaar Heerenveen Schoterland Schoterland Aengwirden Totaal e.o. Oost Midden Gemeente

1850 4649 2544 2359 2101 11653 1860 5187 3254 2550 2327 13318 1870 5913 2631 2867 •2730 15141 1880 6376 4193 2782 3282 16633 1890 6631 4762 2794 3412 17599 1900 6523 5104 2868 3068 17563 1910 6782 5368 2923 3394 18467 1920 6375 5983 2945 3516 18819 1930 7216 6317 3859 3185 20577 1940 7991 6620 4556 3122 22289 1950 12155 6611 2982 2612 24360

Gemeente Heerenveen Loop der bevolking per gebied. In indexcijfers (1850= 100)

1850 100 100 100 100 100 1860 112 128 108 111 114 1870 127 142 122 130 130 1880 137 165 118 156 143 1890 143 187 118 162 151 1900 140 201 122 146 151 1910 146 211 124 161 158 1920 137 235 125 167 162 1930 155 248 164 151 177 1940 172 260 193 149 192 1950 261 260 126 124 209

99 BIJLAGE 41 BIJLAGE 42

Gemeente Heerenveen Gemeente Heerenveen Loop der bevolking van de gebieden in absolute cijfers Loop derbevolkingva n degebiede n inindexcijfer s 1850=

M

y' tt y

/ y / / / /

/ l / l\ 1 / : / ! / 1 / / 1 / ./ - 1 •K / 1 fr * X fi' 1 1 > V -:>- /i' ^ --' 7* 1 _. — . • —„ ^ ^ / .' ; / . ^ -~ "~ — .^— / _„- _,,----— —f- + -#- + V -*-*- +

ri IÛ50 so TO '80 '90 1900 '10 '10 '30 (0

HEERENVEEN e.o.

1850 *60 '70 'ÔÛ 'SO 1900 10 '60 "30 '^0 'SO SCHOTERLANÛ OOST SCHÜTERIAND MIOÛEN _^++- AENGW1RDEN HEERENVEEN e.0 .ai TOTAAL SCHOTERLANû 005T - SCHOTERLAND MIDDEN -4--** -V- AENGWlRDEN •" r» L. TOTAAL

WO BIJLAGE 43 GemeenteHeerenvee n Bevolkingsgegevens

MEÖA§5Hϧ TT Tl 11

18» -SS '90 '95 19« '05 '10 'IS 'M *30 '35 '40 « 'M

Vattioirx^ovttracbot

i—r i—r unn i m i iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiHiiiiiiiHui IIIIHII ii n Hu UIL •i

Î0 IV

to«r,«^)in« ' '1 'i ' 1 \ \\ ! ! 'i 1 ; ; \\ \ 1 II 11 1 2S 1 II 1 ', ; ; \) ; 1 II 11 ' ! ! il ! 1 II II 1 10 ; \ ; ; ! 1 ! ' 1 I 1 1 , 1 ' ' ' H 'ïsl ' i '' HHHEI ' 15 ' ' ! ! \ \\ \ \a ÎBaBa 'H W9Xß& '« j 1 il j SjriH

10 M

S i

1 ï'ii ^11 ' 11 ' i M II 'i ii i *Ï7 i1 11 'l M li ii M ii ii L, J l 1 || 1 p II 11 MM S Ara>*m i i , i i . i . i i i i i i i Il II i , Il II ist3 0 '85 '9 0 95 1900 •aS '10 '15 'JO •iS '3 0 '55 '10 Hi '50

HEERENVEEN

NEUERUNG»

707 BIJLAGE 44 Geineente Heerenveen -Geboorte - en sterftecijfers

\*L jEl^V N ^P*£>=_JL_ L 33^' *5 Sn-vh rb /'/^ t- l\'1 'k\- ^ $ ILA ^ JL VVj^l^^ j| _/[ * \}n!^ A /. >i *"'' ' Vr-- " w ^r

• GEBOORTE CUFÏR5 HEIRINÏEEN * NEQERUN&

• 5TÏRFTE CIJFERS MEfREUKEN „ MÉQERUNU BIJLAGE 45 Gemeente Heerenveen - Migratie in procenten van het jaarlijks aantal

Vestiging Vertrek

1946 1947 1948 1949 Gem. 1946 1947 1948 1949 Gem.

Omliggende gemeenten 33,4 34,3 33,3 35,8 34,2 25,6 24,5 23,1 27,8 25,2 Overige Wouden 3,6 6,7 5,0 6,7 5,5 3,6 5,1 2,3 1,9 3,2 Steden (L'den/Sneek) 6,6 7,3 9,4 8,8 8- 8,9 5,8 8,6 10,2 8,4 Overig Friesland 12,7 9,7 13,3 11,5 11,8 12,1 10,8 11,8 13,1 12,0

56,3 58,- 61,0 62,8 59,5 50,2 46,2 45,8 53- 48,8

Groningen 5,7 6,6 6,8 7,3 6,6 5,5 5,8 6,1 5- 5,6 Drenthe 2,5 4,1 3,6 4,3 3,6 3,7 4- 4,3 3,8 3,9 Overijssel 4,1 2,9 3,7 5,9 4,1 5,6 4,8 5,0 6,4 5,3 Gelderland 3,8 2,1 4,4 2,0 3,1 5,5 5,3 3,3 4,1 4,6 Utrecht 2,9 2,5 2,8 2,9 2,8 5,5 5,3 4,2 3,3 4,6 Noordholland 3,4 6,9 4,6 2,9 4,5 6,9 5,6 5,2 4,- 5,4 Amsterdam 2,6 4,2 2,5 2,9 3,1 5,5 5,9 3,5 3,8 4,6 Zuidholland 2,7 3,6 1,6 2,2 2,5 3,3 3,9 2,6 3,0 3,2 Den Haag 2- 1,8 2,0 1,1 1,7 3,6 2,0 2,5 1,6 2,4 Rotterdam 1,2 1,4 1,1 1,2 1,2 1- 1,5 1,2 2,6 1,6 Zeeland 0,1 0,2 0,2 0,1 0,2 0,1 0,3 0,5 0,3 0,3 Noordbrabant 1,3 0,9 0,6 0,5 0,8 1,1 0,5 1,2 1,3 1,0 Limburg 1,3 0,7 0,8 1,2 1,- 1,1 1,6 1,1 2,0 1,5

33,6 37,9 34,7 34,5 35,2 47,8 46,5 40,7 41,2 44,0

Buitenland 9,3 3,4 3,6 1,3 4,4 1,2 7,1 12,6 5,1 6,5 Onbekend 0,2 0,1 0,1 0,1 0,5 0,2 0,1 0,3 0,3 C.B.R. 0,6 0,7 0,6 1,3 0,8 0,3 0,8 0,4 0,4

10,1 4,2 4,2 2,7 5,3 2,- 7,3 13,5 5,8 7,2 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

102 BIJLAGE 46 Gemeente Heerenveen Migratienaa r leeftijdsklassen

Vestiging Vertrek

1946 1947 1948 1949 1946 1947 1948 1949

0— 4 jaar 20 10 104 92 12 15 124 131 5— 9 „ 32 12 51 64 17 16 75 71 10—H „ 40 21 34 46 23 30 63 67 15—19 „ 167 122 125 134 162 155 169 103 20—24 „ 229 233 201 205 340 267 256 229 25—29 202 203 208 201 269 252 207 216 30—34 „ 141 99 147 72 143 126 126 144 35—39 101 65 63 58 92 67 71 63 40—44 60 54 39 44 58 60 64 50 45—49 41 32 35 34 51 46 46 27 50—54 „ 32 25 24 17 32 27 29 25 55—59 „ 23 26 16 17 18 20 19 21 60—64 14 18 12 15 21 16 17 18 65—69 15 10 15 10 24 14 16 13 70—74 „ 11 15 10 7 20 10 11 7 75—79 „ 12 6 4 3 11 10 12 8 80—84 „ 4 5 6 5 14 7 7 4 85—89 2 2 1 1 5 — 4 2 90—94 „ 2 1 1 1 2 1 2 2 Onbekend (kinderen) 363 360 87 — 423 373 — 10 „ (overige) 192 171 41 — 200 172 — — 1703 1490 1224 1026 1937 1684 1318 1211

BIJLAGE 47 Gemeente Heerenveen Migratienaa rleeftijdsklasse n (in %)

Vestiging Vertrek

1946 1947 1948 1949 1946 1947 1948 1949

0— 4 jaar 1,2 0,7 8,5 8,9 0,6 0,9 9,4 10,8 5— 9 „ 1,9 0,8 4,2 6,2 0,9 1,0 5,7 5,9 10—14 „ 2,4 1,4 2,6 4,5 1,2 1,8 4,8 5,5 15—19 „ 9,8 8,2 10,2 13,0 8,4 9,0 12,8 8,5 20—24 „ 13,5 15,6 16,5 20,- 17,6 15,9 19,4 18,9 25—29 „ 11,8 13,6 17,0 19,6 13,9 15,0 15,7 17,8 30—34 „ 8,3 6,6 12,0 7,0 7,4 7,5 9,6 11,9 35—39 „ 5,9 4,4 5,1 5,6 4,7 3,9 5,4 5,2 40—44 „ 3,5 3,6 3,2 4,3 3,0 3,6 4,9 4,1 45—49 „ 2,4 2,1 2,9 3,3 2,6 2,7 3,5 2,2 50—54 „ 1,9 1,7 2,0 1,7 1,6 1,6 2,2 2,1 55—59 „ 1.4 1,7 1,3 1,7 0,9 1,2 1,4 1,7 60—64 „ 0,8 1,2 1- 1,5 1,1 1,- 1,3 1,5 65—69 „ 0,9 0,7 1,2 1,- 1,2 0,8 1,2 1,2 70—74 „ 0,6 1,0 0,8 0,7 1,0 0,6 0,8 0,5 75—79 „ 0,7 0,4 0,3 0,3 0,6 0,6 0,9 0,7 80—84 „ 0,2 0,3 0,5 0,5 0,7 0,4 0,5 0,3 85—89 „ 0,1 0,1 0,1 0,1 0,3 0,3 0,2 90—94 „ 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 Onbekend (kinderen) 21,3 24,3 7,2 21,8 22,2 0,8 „ (overige) 11,3 11,5 3,3 10,4 10,2

100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

103 BIJLAGE 48 GemeenteHeerenvee n Migratienaa r leeftijdsklassen

Vertrek overschotten Gemiddeld

1946 1947 1948 1949 Abs. In%

0—4 jaar — 8 5 20 39 14 7,9 5— 9 , —15 4 24 7 5 2,8 10—14 , —17 9 29 21 10 5,6 15—19 , — 5 33 44 —31 10 5,6 20—24 , 111 34 55 24 56 31,6 25—29 , 67 49 — 1 15 33 18,6 30—34 , 2 27 —21 72 20 11,3 35—39 , — 9 2 8 5 2 1,1 40—44 , — 2 6 25 6 9 5,1 45—49 10 14 11 — 7 7 4,0 50—54 — 2 5 8 4 2,3 55—59 , — 5 — 6 3 4 — 1 —0,6 60—64 , 7 — 2 5 3 3 1,7 65—69 9 4 1 3 4 2,3 70—74 9 — 5 1 — 1 0,6 75—79 — 1 4 8 5 4 2,3 80—84 10 2 1 — 1 3 1,7 85 jaar en ouder 3 — 2 4 2 2 1,1 Onbekend (kinderen) 60 13 —87 10 — 1 —0,6 „ (overige) 8 1 —41 — 8 —4,5

Totaal 234 194 94 185 177 100,0

BIJLAGE 49 Bevolkingsopbouwva nAengwirden ,Schoterlan d enNederlan d190 9

MH AFNGWIROEN I//V/VI NEDERLAND

20-24

J0-H 5-9 ym mmmB 0 \jm o v« »fori^mxo ^

•HM SCHOTERLAND VZZZZ NEDERLAND

==a 1 ===== 104 BIJLAGE 50 GemeenteHeerenvee n Bevolkingsopbouw in % van detotal ebevolkin g

1946

^H HEERENVEEN V///A NEDERLAND r«/0x//x//7/»nRv«A»!»»'///» 20'2,ï '15- ISE ||0-I«| 5- 9b 0- Mk_ 6 5 *| 3 a I O Vo O BI M S 6

105 BIJLAGE 51 Gemeente Heerenveen -Godsdienstig e gezindten per dorp in % 1946

BIJLAGE 52 Gemeente Heerenveen -2 e Kamerverkiezingen 1952 per dorp in %

106 BIJLAGE 53

Landverhuizingpe r jaar

Land 1946 1947 1948 1949 1950 1951 Ie half­ Totaal jaar 1952 abs. in%

Frankrijk 1 5 _ 5 6 7 24 3,5 Duitsland 14 5 1 2 8 1 — 31 4,5 België 1 2 4 1 - 1 — 9 1,3 Engeland 2 2 — 3 — 2 — 9 1,3 Palestina — — 1 — — — — 1 0,1 Canada 2 29 58 12 44 68 101 314 45,4 Ver. Staten 2 34 28 4 15 6 8 97 14- Curaçao — 8 — 1 1 — — 10 1,4 Ned. Antillen — — — — 3 1 — 4 0,6 Brazilië 1 9 — — — — — 10 1,4 Peru — — — — — — 1 1 0,1 Zuid-Afrika — 2 11 3 2 — — 18 2,6 Australië — — 1 — 6 10 5 22 3,2 Nieuw-Zeeland — — — — 2 — 2 4 0,6 Indonesië — 23 61 31 15 6 — 136 19,7 Brits-Borneo — — — — — 2 — 2 0,3

23 119 165 62 102 97 124 692 100,—

BIJLAGE 54

Landverhuizing naar leeftijdsgroepen

Leeftijdsgroep 1946 1947 1948 1949 1950 1951 Ie half­ Totaal jaar 1952 abs. in%

0— 4 5 19 4 7 15 17 67 9,7 5— 9 — 5 20 6 10 12 26 79 11,4 10—14 — 5 30 1 11 10 12 69 10- 15—19 1 10 23 2 15 7 10 68 9,8 20—24 7 7 5 8 8 17 13 65 9,4 25—29 7 9 8 7 13 14 13 71 10,2 30—34 3 10 10 9 10 6 7 55 8,- 35—39 2 10 10 6 5 6 13 52 7,5 40—44 — 9 23 4 9 7 6 58 8,4 45—49 1 13 10 5 7 3 7 46 6,7 50—54 1 5 2 3 2 — — 13 1,9 55—59 — 1 2 3 — — — 6 0,9 60—64 — 3 1 2 2 — — 8 1,2 65—69 — 2 — — 2 — — 4 0,6 70—74 — — — 1 1 — — 2 0,3 75—79 — — 2 — — — — 2 0,3 80—84 — — — 1 — — — 1 0,1 85 en ouder Onbekend 1 25 — — — — — 26 3,6

23 119 165 62 102 97 124 692 100,-

707 BIJLAGE 55 Landverhuizing per dorp

Gemeente Heerenv. 1946 1947 1948 1949 1950 1951 Ie half­ Totaal jaar 1952 abs. m%

Benedenknijpe 1 . g — 3 2 — 14 2,- Bovenknijpe 1 15 12 — 1 2 14 45 6,5 Gersloot — — 6 1 — 1 — 8 1,2 Heerenveen incl.t' Meer 11 59 57 36 68 32 44 307 44,4 Hoorns terzwaag 1 — . — — — 4 — 5 0,7 Jubbega-Sehurega — 12 8 3 1 5 14 43 6,2 Katlijk — 2 7 1 12 2 1 25 3,6 Luinjeberd — 1 — 2 — 14 1 18 2,6 Müdam — 2 7 — — 1 5 15 2,2 Nieuwehorne 1 — 2 — 1 8 1 13 1,9 Nieuweschoot — 2 8 — 1 7 14 32 4,7 Oranjewoud 2 13 30 6 5 16 5 77 11,1 Oudehorne — 3 — 1 2 — 10 16 2,3 Oudeschoot 1 5 20 12 5 1 15 59 8,5 Terband 4 5 — — 3 2 — 14 2,- Tj alleberd 1 — — — — — — 1 0,1

Totaal 23 119 165 62 102 97 124 692 100,-

BIJLAGE 56

Landverhuizing naar beroepen

Beroep 1946 1947 1948 1949 1950 1951 Ie half­ Totaal jaar 1952

Nijverheid 1 7 7 2 10 9 7 43 w.o. bedrijfshoofd 1 7 6 2 7 8 5 36 w.o. ondergeschikt 1 3 1 2 7

Landbouw 10 20 16 10 15 13 20 104 w.o. bedrijfshoofd 2 13 4 4 4 3 8 38 w.o. ondergeschikt 8 7 12 6 11 10 12 66

Handel en Verkeer 4 3 4 4 2 2 — 19

Vrije enoverige beroepen 2 12 14 11 8 8 3 58

Zonder bwoep 3 72 124 34 65 63 94 455

Beroep onbekend 3 5 — 1 2 2 — 13

Totaal 23 119 165 62 102 97 124 692

108 BIJLAGE 57

Landverhuizing naar geslacht en gezinssamenstelling

Jaar M V Totaal

1946 18 5 23 1947 65 54 119 1948 87 78 165 1949 36 26 62 1950 57 45 102 1951 57 40 97 Iehalfjaa r195 2 65 59 124

Totaal 385 307 692

1946 19 — — 1 — — — — 23 1947 37 4 5 6 1 2 — 1 119 1948 22 11 1 5 4 8 2 2 165 1949 39 3 3 2 — — — — 62 1950 33 5 4 3 1 1 — 3 102 1951 34 3 1 1 4 1 2 — 97 Iehalfjaa r 1952 17 2 2 3 4 3 2 3 1 — 124

Totaal 201 28 16 21 14 15 692

BIJLAGE 58

Gemeente Heerenveen Aantal mannelijke werklozen per maand

1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1961 1952

Jan. 331 642 1401 1658 1749 1872 1996 1787 1635 1523 4 338 281 383 472 468 581 687 Febr. 353 601 1254 1S49 1722 1883 1846 1698 1411 1491 4 322 289 425 461 430 442 747 Maart 298 571 1128 1444 1505 1720 1731 1404 1115 926 6 307 288 293 360 373 338 657 April 272 550 1036 1439 1428 1577 1564 1251 1043 600 9 209 83 145 290 332 341 568 Mei 182 420 961 1183 1312 1480 1387 1184 1006 771 35 167 94 58 222 271 296 275 Juni 143 430 940 1153 1224 1470 1252 969 896 746 117 173 1 96 109 158 209 409 Juli 299 425 1095 1149 1148 1542 1452 1150 1065 520 79 45 51 56 153 148 336 490 Aug. 278 411 1112 1330 1518 1574 1447 1203 1012 482 76 154 71 53 202 190 315 462 Sept. 227 484 1200 1354 1602 1633 1443 1194 900 446 26 79 31 46 41 132 206 345 October 273 567 1320 1366 1628 1634 1446 1174 836 607 134 183 80 57 151 207 306 505 Nov. 340 635 1414 1473 1692 1765 1683 1379 1029 556 181 215 265 249 309 354 646 628 Dee. 604 904 1694 1713 1856 1899 1901 1804 1434 1003 331 273 303 402 443 464 623 813 Jaargem. 300 545 1213 1401 1532 1671 1596 1350 1115 806 122 205 153 189 268 294 378 549

Opmerking: Gedurende 1931-1940 met inbegrip van de gemeente Haskerland.

709 BIJLAGE 58 b

1 ,l.i*,^4% 1 I 1/y* y ï , f \ 1 \ J 1/ VV l/rl \ V"*r V /

• • III^ ABSOLUTE CUFEAS

BIJLAGE 59 GemeenteHeerenvee n Grondboringen

HEERENtftEN STATION OUtlESCHOOT 5TAT10H HÛ0RN3TERIWAAG ORANJEWOUD

IANÜIGE LEEM

>y4yr,tijj ia

L'lïüLvLi^: ;uô _te£iaa ÉÉÉHÉ 11 fPäW:.-:-.taEr1: mm&#iP iiiiif

ft

770 BIJLAGE 60 Gemeente Heerenveen Industrieterreinen

\\ ^" \ \ ^"" ^ V V\ ^ *** *** yV\\ \ \\f>o.a \r ,\Leeuwc1rde 9

y ^ ^"^ v*VÄ\WAvi \ \ \ y v- \\\ \ / y \ \ü\ \ ^ \ / ^ ^ \ / \\ W-\v\ « \ ,u. )/\/ N // \\ \ \v\v%4 '/- ii J N /i \ li \ ^üS== V"\y .—-a\ ijaar GrooiiTgen»,,.«- ~i^^^^ --'^ A\ \/wü \ \ -""' ^ ^-^ü \ \ yS^\ vit ^^ ^ \ \ \ \ \ ^ ^1 \ Oart (f 1 \ \ \ k \ \ Uk ^ \ \ '^p^ \ \ T\ \ X \ W \ v^ \ \ \ \ \ \ \ \ \ MM INDUSTRIETERREINEN V/M/t/A BEBOUWING \ WEGEN \ . \ 0NTW0RPEH-OF IH AANLEG ZUNQE LB \ \ „„„,,,... Wtr.FM ^^=^= KANALEN wtutN \ =•" SPOORLIJN \ 1

777 BIJLAGE 61 Gemeente Heereiween Industrieterreinen A Heerenveen, B Oudeschoot Schaal: 1 :25.00 0

SPOORLIJN LEEUWARDEN- XWQLU . HlEUWISCHOOT

ftijKsstmatwcc

772