Ziemia Niczyja, Ziemia Obiecana. Obraz Granicy W Literaturze
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ZIEMIA NICZYJA, ZIEMIA OBIECANA 42-Plesnar-Ziemia niczyja ziemia obiecana_TYTULOWE.indd 1 2015-05-04 13:43:02 Łukasz A. Plesnar Obraz granicy w literaturze amerykańskiej Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej oraz Instytutu Sztuk Audiowizualnych Recenzent prof. dr hab. Krzysztof Loska Projekt okładki Barbara Figuła Pracownia Register © Copyright by Łukasz A. Plesnar & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2015 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, me- chanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3876-5 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Pamięci Rodziców i Dziadków Spis treści Wstęp ................................................................................................ 9 1. Granica w amerykańskiej historii i kulturze .................................. 19 2. Pierwsza granica: kapitan John Smith i opowieść o Pocahontas ..... 35 3. Druga granica: Daniel Boone i przekroczenie Appalachów ........... 65 4. Kobiety znad granicy: opowieści o pobycie w indiańskiej niewoli, czyli non-fiction Indian captivity narratives ................................... 103 5. Natty Bumppo, czyli pięcioksiąg Jamesa Fenimore’a Coopera....... 139 6. W poszukiwaniu Przejścia Północno-Zachodniego: wyprawa Lewisa i Clarka ............................................................................. 169 7. Relacje z podróży na krańce cywilizacji: Washington Irving, Francis Parkman, Mark Twain ...................................................... 219 8. Powieści groszowe (dime novels): obraz granicy dla mas ............... 275 9. Powstanie i rozwój powieści kowbojskiej: Owen Wister, Andy Adams i inni ........................................................................ 313 Bibliografia ........................................................................................ 365 Indeks nazwisk .................................................................................. 395 Indeks tytułów ................................................................................... 403 Spis ilustracji ..................................................................................... 411 Wstęp Pomysł Ziemi niczyjej, ziemi obiecanej powstał przed kilkoma laty, gdy pra- cowałem nad książką Twarze westernu. Zastanawiając się nad literackimi inspiracjami filmów o Dzikim Zachodzie, doszedłem do wniosku, że nie- zwykle bogata, ciekawa i często reprezentująca wysoki poziom artystycz- ny amerykańska literatura poświęcona poznawaniu i kolonizacji kolejnych obszarów Ameryki Północnej, czyli przesuwaniu się na zachód granicy cy- wilizacji anglo-amerykańskiej (opisywanej za pomocą kategorii frontier, ro- zumianej jako fenomen geograficzny, historyczny, kulturowy i mentalny), jest w Polsce prawie nieznana. Z dzieł, które stały się przedmiotem mojej uwagi, przetłumaczonych zostało bardzo niewiele: pięcioksiąg Jamesa Fe- nimore’a Coopera, Pod gołym niebem Marka Twaina, Wirgińczyk Owena Wistera, Na południe od Brazos Larry’ego McMurtry’ego oraz po kilka powieści Zane’a Greya i Maxa Branda. Do tego możemy dodać przeróbkę utworu Roberta Montgomery’ego Birda Nick of the Woods, opublikowaną przez Władysława Ludwika Anczyca pt. Duch puszczy. To drobny ułamek promila wszystkich tekstów (beletrystycznych i należących do tak zwanej literatury faktu) podejmujących interesującą mnie tematykę. Krajowe wy- dawnictwa i translatorzy nie okazali się zbyt łaskawi dla książek opisują- cych kształtowanie się i życie na granicy. Nie powstało też jak dotąd żadne polskojęzyczne opracowanie analizujące amerykańskie piśmiennictwo po- święcone problematyce granicy i Starego Zachodu. Postanowiłem, przynaj- mniej w niewielkim stopniu, wypełnić tę lukę. 10 Wstęp Studium, jakie oddaję w ręce czytelników, jest owocem żmudnej pra- cy, w trakcie której musiałem pokonać niemało trudności. Część z nich wiązała się z ograniczoną dostępnością niektórych tekstów źródłowych, część zaś miała charakter językowy (posługiwanie się przez twórców dzieł siedemnasto-, osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych słownictwem, idiomami i konstrukcjami gramatycznymi nieużywanymi w dzisiejszej angielszczyźnie, ani w wersji brytyjskiej, ani amerykańskiej). Przeszkody udało się jednak pokonać dzięki uporowi autora, rozlicznym słownikom (np. A Dictionary of the English Language Samuela Johnsona z 1768 roku) oraz pomocy rodziny i przyjaciół. Praca nad rozprawą dała mi wiele satysfakcji i przyjemności. Mogłem bowiem, choćby na krótko, oderwać się od problematyki filmowej, którą zajmuję się na co dzień, jednocześnie zaś wykorzystać swoje zaintereso- wania historią Stanów Zjednoczonych (szczególnie dziejami podboju Far Westu) oraz fascynację amerykańską literaturą i kulturą popularną. Już na etapie zbierania materiałów do książki stanąłem przed bardzo trudnym zadaniem: selekcją dzieł, które staną się bohaterami moich roz- ważań. Potencjalnych kandydatów było wielu, wszak o granicy i Starym Zachodzie napisano tysiące tomów. Jako kryterium wyboru przyjąłem wagę poszczególnych pozycji mierzoną ich wpływem na amerykańską opinię publiczną i świadomość zbiorową Amerykanów. Swoją uwagę sku- piłem na tekstach starych, pochodzących z siedemnastego, osiemnastego i dziewiętnastego wieku, ale i współczesnych, dwudziestowiecznych, na utworach należących do literatury wysokiej, o niepodważalnych warto- ściach artystycznych, ale i tych będących przejawem kultury popularnej, na dziełach reprezentujących beletrystykę (fiction), ale i tych zaliczanych do literatury faktu (non-fiction). Zdaję sobie sprawę z tego, że mimo starań o zachowanie obiektywi- zmu wybór, jakiego dokonałem, jest w dużej mierze subiektywny. Inaczej jednak być nie mogło. Materiał, który wchodził w grę, był tak obfity, że wymagał radykalnej selekcji. Świadomie pominąłem na przykład ogrom- ny blok tekstów „militarnych”: wspomnień i dzienników dowódców oraz żołnierzy odbywających służbę na Zachodzie i biorących udział w kam- paniach przeciw Indianom, a także cieszących się swego czasu sporą po- pularnością książek Elizabeth Bacon Custer, opisujących – niezwykle ten- dencyjnie – życie jej męża, generała George’a Armstronga Custera. Nie uwzględniłem również bardzo bogatej literatury pamiętnikarskiej, której autorami byli zmierzający na Zachód osadnicy, farmerzy, poszukiwacze złota oraz ich żony (zwłaszcza pamiętniki kobiet są niezwykle ciekawe). Wstęp 11 Oczywiście mogłem poszerzyć pole obserwacji, książka rozrosłaby się jednak do ogromnych rozmiarów, a i tak byłaby na swój sposób niekom- pletna. W jednej pracy nie da się bowiem opisać całej literatury prezentu- jącej granicę i proces jej przemieszczania się na zachód. Lecz nawet gdyby jakimś cudem to się udało, rezultat okazałby się zapewne niestrawny dla odbiorców. Dokonując trawestacji słynnej maksymy Winstona Churchilla, można powiedzieć, że rozprawa naukowa powinna wyczerpać temat, a nie czytelnika. Przytoczone wyżej względy oraz ramy tematyczne książki, sugerowa- ne przez jej tytuł, sprawiły, że musiałem także całkowicie zrezygnować z omówienia bardzo bogatej literatury europejskiej poświęconej ame- rykańskiej granicy i Staremu Zachodowi. Warto jednak pamiętać, że w dziewiętnastym wieku literackie westerny cieszyły się na naszym kon- tynencie, szczególnie w Niemczech i Francji, ogromnym powodzeniem. Najpopularniejszym ich twórcą był z pewnością Karl May, znany przede wszystkim z cyklu powieści o szlachetnym wodzu Apaczów, Winnetou, i jego białym przyjacielu, Old Shatterhandzie (May publikował również książki, których akcja rozgrywała się na Bliskim i Dalekim Wschodzie, w Ameryce Południowej i w Afryce). Inni modni swego czasu niemiec- cy autorzy utworów o amerykańskim Zachodzie to Karl Postl (używający pseudonimu „Charles Sealsfield”), Friedrich Armand Strubberg (piszący pod pseudonimem „Armand”), Friedrich Gerstäcker i Balduin Möllhau- sen. We Francji spore wzięcie miały powieści Paula Duplessisa, Gabriela Ferry’ego i Olivera Glouxa (posługującego się pseudonimem „Gustave Aimard”), we Włoszech – Emilia Salgariego (choć głównie specjalizował się on w opowieściach o piratach), na Węgrzech – Ferenca Belanyiego, a w Wielkiej Brytanii – George’a Fredericka Ruxtona, Roberta Michaela Ballantyne’a i George’a Alfreda Henty’ego1. Ta lista byłaby niepełna, gdy- byśmy nie uwzględnili pisarzy polskojęzycznych: Władysława Ludwika Anczyca, Marcina Mizery, Teresy Prażmowskiej, Artura Lubicza i Kazi- mierza Kalinowskiego2. 1 Por. Richard H. Cracroft, World Westerns: The European Writer and the American West [w:] J. Golden Taylor (red.), A Literary History of the American West, Texas Chris- tian University Press, Fort Worth 1987, s. 159–179. 2 O polskich powieściach poświęconych amerykańskiemu Zachodowi można się spo- ro dowiedzieć z książki Sławomira Bobowskiego Nie tylko przygoda. Polskie powieści in- diańskie dla młodzieży w perspektywie etnologicznej, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2012. 12 Wstęp W wieku dwudziestym moda na literackie westerny w Europie nie przeminęła.