Bazi Achillea L. Türleri Üzerinde Farmasötik Botanik Araştirmalar

T.C. HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

BAZI ACHILLEA L. TÜRLERİ ÜZERİNDE FARMASÖTİK BOTANİK ARAŞTIRMALAR

Bio. Osman Tuncay AĞAR

Farmasötik Botanik Programı YÜKSEK LİSANS TEZİ

ANKARA 2010

T.C. HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

BAZI ACHILLEA L. TÜRLERİ ÜZERİNDE FARMASÖTİK BOTANİK ARAŞTIRMALAR

Bio. Osman Tuncay AĞAR

Farmasötik Botanik Programı YÜKSEK LİSANS TEZİ

TEZ DANIŞMANI Doç. Dr. Fatma Pınar ŞAHİN

ANKARA 2010 iii

ONA Y SAYFASI

TEŞEKKÜR

Tez çalışmam süresince sabır ve anlayışla desteğini benden hiç esirgemeyen, değerli bilgilerini bana aktaran, danışman hocam Doç. Dr. F. Pınar ŞAHİN’e; Çalışmalarım sırasında ilgi ve yardımlarını gördüğüm Farmasötik Botanik Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Nurten EZER’e ve desteklerini arkamda hissettiğim Farmasötik Botanik Anabilim Dalı öğretim elemanları Doç. Dr. İrem ÇANKAYA, Arş. Gör. Z. Ceren ARITULUK ve Arş. Gör. Serap ANUL ile Farmakognozi Anabilim Dalı tüm öğretim üyeleri ve araştırma görevlisi arkadaşlarıma; Eskişehir Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’ndeki çalışmalarım boyunca bana her türlü imkanı sunan ve yardımlarını esirgemeyen başta Doç. Dr. Nilgün ÖZTÜRK ve Yrd. Doç. Dr. Miriş DİKMEN olmak üzere, Uzm. Zerrin K. CANTÜRK ve Uzm. Sinem ER’e; Arazi çalışmalarım sırasında yardımlarını gördüğüm Uzm. Haşim ALTINÖZLÜ, Arş. Gör. Barış ÖZÜDOĞRU, Uzm. Golshan ZARE ve Bio. Mustafa Eren ŞAHİNER’e; Çalışmalarım sırasındaki değerli yardımlarından dolayı Muttalip AÇIKGÖZ’e, Eskişehir’de geçirdiğim zamanlarda manevi destekleri ile her zaman yanımda olan sevgili dostarım Fatih GÖGER, Hale Gamze DUYMUŞ, Hülya Tuba KIYAN ve Leyla YURTTAŞ’a; Çalışmalarım süresince her türlü desteği ile bana kuvvet veren Z. Merve UĞUR’a, Çalışmalarımın her aşamasında maddi ve manevi her türlü desteği sağlayan ve daima yanımda olan değerli aileme en içten duygularımla teşekkür ederim.

ÖZET

Ağar, O.T., Bazı Achillea L. Türleri Üzerinde Farmasötik Botanik Araştırmalar, Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Farmasötik Botanik Programı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2010. Ülkemizde doğal olarak yetişen A. wilhelmsii C.Koch. subsp. wilhelmsii, A. lycaonica Boiss. & Heldr., A. setacea Waldst. & Kit., A. kotschyi Boiss. subsp. kotschyi, A. coarctata Poir., A. biebersteinii Afan. türlerinin anatomik özellikleri ayrıntılı olarak belirlenmiş, toplam fenolik madde miktarları ile içerdikleri fenolik asitlerin miktarları tespit edilmiş, antioksidan ve sitotoksik aktiviteleri araştırılmıştır. Bu amaçla çalışılan taksonlar çiçeklenme zamanlarında toplanmış, herbaryum numuneleri ve anatomik çalışmalar için %70’lik alkol materyalleri hazırlanmıştır. Bitkilerden alınan enine kesitler ile toz edilmiş numuneler, mikroskopta Kloralhidrat ve Sartur reaktifi ile incelenmiş, tespit edilen anatomik özellikler çizimler ve orijinal fotoğraflarla açıklanmıştır. Sonuçlar karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Miktar tayini ve biyolojik aktivite çalışmaları için bitkilerden metanol ekstreleri hazırlanmıştır. Ekstrelerin toplam fenolik madde miktarları Folin-Ciocaltaeu yöntemi ile değerlendirilmiş, en yüksek toplam fenolik madde miktarı A. kotschyi subsp. kotschyi ekstresinde tespit edilmiştir. Fenolik asitlerin miktar tayinleri YBSK ile yapılmış ve ekstrelerin vanilik ve kafeik asitçe zengin olduğu görülmüştür. Ekstrelerin antioksidan potansiyeli β- karoten-linoleik asit sisteminde, serbest radikal süpürücü etkileri ise DPPH radikal süpürücü etkinin ölçülmesiyle değerlendirilmiştir. En kuvvetli antioksidan aktiviteyi A. lycaonica ekstresi, en kuvvetli radikal süpürücü etkiyi A. kotschyi subsp. kotschyi ekstresi göstermiştir. Ekstrelerin MCF7 hücreleri üzerindeki sitotoksik etkileri MTT yöntemi kullanılarak incelenmiş ve en etkili sitotoksik aktivite A. kotschyi subsp. kotschyi ekstresinde gözlenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Achillea, anatomi, toplam fenolik madde miktarı, fenolik asit, YBSK, antioksidan aktivite, radikal süpürücü etki, sitotoksik aktivite, MTT

ABSTRACT

Ağar, O.T., Botanical studies on some Achillea L. species, Hacettepe University, Institute of Health Sciences, Pharmaceutical Botany Program, M.S. Thesis, Ankara, 2010. Anatomical properties of A. wilhelmsii C.Koch. subsp. wilhelmsii, A. lycaonica Boiss. & Heldr., A. setacea Waldst. & Kit., A. kotschyi Boiss. subsp. kotschyi, A. coarctata Poir., A. biebersteinii Afan., which are growing in our country, were described in details. In addition to anatomical studies quantitative analysis of total phenolic constituents and phenolic acids were carried out as well as antioxidant and cytotoxic activities of the plants were examined. Plants were collected during flowering period, herbarium materials were prepared and specimens were also kept in 70% alcohol for anatomical studies. Transverse sections and powdered plant material were examined with chloraldhydrate and Sartur reagents under a light microscope, characteristics which were detected during anatomical studies were described with drawings and original photographs. Results were comperatively evaluated. Methanol extracts of the plants were prepared for quantitative analysis and biological activity studies. The total phenolic contents of the extracts were determined by using the Folin-Ciocalteu assay and the total phenolic content was highest in A. kotschyi subsp. kotschyi extract. Quantitative analysis of phenolic acids in the extracts were done by HPLC and the most abundant phenolic acids were found to be vanillic and caffeic acids. Extracts were also tested for antioxidant and radical scavenging activity by β-carotene-linoleic acid model and by DPPH model. A. lycaonica extract was exhibited highest antioxidant activity while A. kotschyi subsp. kotschyi showed highest radical scavenging activity. Plant extracts were also screened for their cytotoxic activity against MCF-7 cells by MTT assay. According to our results the most active plant was A. kotschyi subsp. kotschyi.

Key words: Achillea, anatomy, total phenolic compound, phenolic acids, HPLC, antioxidant activity, radical scavenging activity, cytotoxic activity, MTT

vii

İÇİNDEKİLER ONAY SAYFASI iii TEŞEKKÜR iv ÖZET v ABSTRACT vi İÇİNDEKİLER vii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ix ŞEKİLLER DİZİNİ xi RESİMLER DİZİNİ xiv TABLOLAR DİZİNİ xv 1. GİRİŞ VE AMAÇ 1 2.GENEL BİLGİLER 3 2.1.Botanik Bilgiler 3 2.1.1. Asteraceae Familyasının Genel Özellikleri 3 2.1.2. Achillea L. Cinsinin Taksonomideki Yeri 4 2.1.3. Türkiye Florasındaki Achillea L. Taksonları 5 2.2. Achillea Türleri Üzerinde Yapılan Çalışmalar 7 2.2.1. Botanik Çalışmalar 7 2.2.2. Kimyasal Çalışmalar 19 2.2.3. Biyolojik Aktivite Çalışmaları 33 3.DENEYSEL KISIM 51 3.1.Botanik Çalışmalar 51 3.1.1. Materyal, Yöntem ve Kullanılan Aletler 51 3.2. Ekstraksiyon Yöntemi 53 3.3. Miktar Tayini Çalışmaları 54 3.3.1. Toplam Fenolik Madde Miktar Tayini 54 3.3.2. Fenolik Asitlerin YBSK ile Tayini 54 3.4. İn-vitro Biyolojik Aktivite Çalışmaları 56 3.4.1. Antioksidan Aktivite Tayini 56 3.4.2. Sitotoksik Aktivite Tayini 57 3.5. İstatistiksel Analizler 60

viii

4. BULGULAR 61 4.1. Botanik Çalışmalara Ait Bulgular 61 4.1.1. Morfolojik ve Anatomik Özellikler 61 4.2. Miktar Tayini Çalışmalarına Ait Bulgular 96 4.2.1. Toplam Fenolik Madde Miktarı 96 4.2.2. YBSK ile Fenolik Asitlerin Tayini 97 4.3. In vitro Biyolojik Aktivite Testlerine Ait Bulgular 101 4.3.1. Antioksidan Aktivite 101 4.3.2. Sitotoksik Aktivite 104 5. SONUÇ VE TARTIŞMA 141 KAYNAKLAR 151 ÖZGEÇMİŞ 171

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ 1,5-DKKA : 1,5-di-O-kafeoilkinik asit 1A9 : Ovaryum kanseri 3,4-ODKKA : 3,4-di-O-kafeoilkinik asit 3,5-DKKA : 3,5-di-O-kafeoilkinik asit 4,5-DKKA : 4,5-di-O-kafeoilkinik asit A431 : İnsan deri epidermoid karsinoma hücresi A549 : İnsan akciğer kanseri AB : A. biebersteinii Afan. ABTS : 2,2-azino-bi-3-etilbenzotiyazolin-6 sülfonik asit AC : A. coarctata Poir. AEF : Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu AK : A. kotschyi Boiss. subsp. kotschyi AL : A. lycaonica Boiss. & Heldr. AS : A. setacea Waldst. & Kit. AW : A. wilhelmsii C.Koch. subsp. wilhelmsii B16 : Fare melanoma hücresi BHT : 2,6-di-tert-butil-4-metilfenol DMSO : Dimetilsülfoksit DPPH : 2,2-difenil-1-pikrilhidrazil ELİZA : Enzim İlintili İmmün Test FA : Ferulik asit FEM-X : İnsan melanoma hücresi GA : Gallik asit GAZI : Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Herbaryumu HCT-8 : İleoçekal kanseri HeLa : İnsan servikal karsinoma hücresi Hep-2 : İnsan larenks epidermoit karsinoma hücresi HUB : Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu HUEF : Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu

IS : İç standart (Internal standart) K562 : İnsan miyeloid lösemi hücresi KA : Kafeik asit KB : Nazofarenjeal kanser KB-VIN : P-glikoprotein çoklu ilaç dirençli nazofarenjeal kanser KLA : Klorojenik asit LPO : Lipid peroksidasyon MCF7 : İnsan meme adenokarsinom hücresi MDA-MB-231 : Yüksek invazif meme kanseri hücresi MTT : 3-(4,5-dimetiltiazol-2-il)-2,5-difeniltetrazolyum bromid NKLA : Neoklorojenik asit NO : Nitrik oksit o-KU : o-kumarik P-388 : Fare lösemi hücresi PC-3 : Prostat kanseri p-KU : p-kumarik asit PN : Pik normalizasyon p-OH-BA : p-hidroksi benzoik asit proto-KA : Protokateşik asit RA : Rosmarinik asit S.H. : Standart hata SA : Sirinjik asit T98G : İnsan glioblastoma hücresi t-SİN : trans-sinnamik asit U87-MG : Gliyoblastom hücresi VA : Vanilik asit YBSK : Yüksek Basınçlı Sıvı Kromatografisi

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil Şekil 4.1. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii, (A) Gövde enine kesiti, (B) 65 Gövde anatomik karakterleri Şekil 4.2. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii, (A-B) Yaprak enine kesiti: 66 (A) lamina, (B) orta damar,(C) Yaprak anatomik karakterleri Şekil 4.3. A. lycaonica, (A) Gövde enine kesiti, (B) Gövde anatomik 70 karakterleri Şekil 4.4. A. lycaonica, (A-B) Yaprak enine kesiti: (A) lamina, (B) orta 71 damar,(C) Yaprak anatomik karakterleri Şekil 4.5. A. setacea, (A) Gövde enine kesiti, (B) Gövde anatomik 76 karakterleri Şekil 4.6. A. setacea, (A-B) Yaprak enine kesiti: (A) lamina, (B) orta 77 damar, (C) Yaprak anatomik karakterleri Şekil 4.7. A. kotschyi subsp. kotschyi, (A) Gövde enine kesiti, (B) 82 Gövde anatomik karakterleri Şekil 4.8. A. kotschyi subsp. kotschyi, (A-B) Yaprak enine kesiti: (A) 83 lamina, (B) orta damar,(C) Yaprak anatomik karakterleri Şekil 4.9. A. coarctata, (A) Gövde enine kesiti, (B) Gövde anatomik 88 karakterleri Şekil 4.10. A. coarctata, (A-B) Yaprak enine kesiti: (A) lamina, (B) orta 89 damar,(C) Yaprak anatomik karakterleri Şekil 4.11. A. biebersteinii, (A) Gövde enine kesiti, (B) Gövde 94 anatomik karakterleri Şekil 4.12. A. biebersteinii, (A-B) Yaprak enine kesiti: (A) lamina, (B) 95 orta damar,(C) Yaprak anatomik karakterleri Şekil 4.13. Achillea ekstrelerinin toplam fenolik madde miktarları 97 Şekil 4.14. Çalışılan standart fenolik asitlerin karışımına ait YBSK 98 kromatogramı

xii

Şekil 4.15. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii ekstresine ait YBSK 98 kromatogramı Şekil 4.16. A. lycaonica ekstresine ait YBSK kromatogramı 99 Şekil 4.17. A. setacea ekstresine ait YBSK kromatogramı 99 Şekil 4.18. A. kotschyi subsp. kotschyi ekstresine ait YBSK 99 kromatogramı Şekil 4.19. A. coarctata ekstresine ait YBSK kromatogramı 100 Şekil 4.20. A. biebersteinii ekstresine ait YBSK kromatogramı 100 Şekil 4.21. Achillea ekstrelerinin serbest radikal süpürücü etkileri 102 Şekil 4.22. Çalışılan Achillea türlerine ait ekstrelerin β-karoten- 103 linoleik asit sisteminde antioksidan aktiviteleri Şekil 4.23. Kontrol ve DMSO-kontrol grubu MCF7 hücrelerinin 24. ve 104 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri Şekil 4.24. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii konsantrasyonlarının MCF7 105 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri Şekil 4.25. A. lycaonica konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. 109 ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri Şekil 4.26. A. setacea konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 113 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri Şekil 4.27. A. kotschyi subsp. kotschyi konsantrasyonlarının MCF7 117 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri Şekil 4.28. A. coarctata konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. 121 ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri Şekil 4.29. A. biebersteinii konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 125 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri

xiii

Şekil 4.30. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii konsantrasyonlarının, MCF7 129 hücre dizisinde 24. ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri Şekil 4.31. A. lycaonica konsantrasyonlarının, MCF7 hücre dizisinde 131 24. ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri Şekil 4.32. A. setacea konsantrasyonlarının, MCF7 hücre dizisinde 24. 133 ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri Şekil 4.33. A. kotschyi subsp. kotschyi konsantrasyonlarının, MCF7 135 hücre dizisinde 24. ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri Şekil 4.34. A. coarctata konsantrasyonlarının, MCF7 hücre dizisinde 137 24. ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri Şekil 4.35. A. biebersteinii konsantrasyonlarının, MCF7 hücre 139 dizisinde 24. ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri

xiv

RESİMLER DİZİNİ

Resi m Resim 4.1. A. wilhelmsii subsp.wilhelmsii; A. Çiçek, B. Habitat 63 Resim 4.2. A. lycaonica; A. Çiçek, B. Habitat 68 Resim 4.3. A. setacea; A. Çiçek, B. Habitat 74 Resim 4.4. A. kotschyi subsp. kotschyi; A. Çiçek, B. Habitat 80 Resim 4.5. A. coarctata; A. Çiçek, B. Habitat 86 Resim 4.6. A. biebersteinii; A. Çiçek, B. Habitat 92

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo Tablo 2.1. Achillea türlerinde uçucu yağ bileşenleri ve verimleri 19 Tablo 2.2. Achillea türlerinden izole edilen seskiterpen laktonlar, 23 diterpenler ve triterpenler Tablo 2.3. Achillea türlerinden izole edilen lignanlar 28 Tablo 2.4. Achillea türlerinden izole edilen flavonoitler 29 Tablo 2.5. Achillea türlerinden izole edilen fenolik asitler 33 Tablo 4.1. Achillea ekstrelerinin % verimleri, toplam fenolik 96 madde miktarı Tablo 4.2. Çalışılan Achillea türlerine ait ekstrelerde tesbit edilen 100 fenolik asitlerin miktarları Tablo 4.3. Achillea ekstrelerinin DPPH serbest radikali üzerinden 101 tayin edilmiş % inhibisyon değerleri Tablo 4.4. Achillea ekstrelerinin β-karoten-linoleik asit sisteminde 103 % antioksidan aktivite değerleri Tablo 4.5. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii konsantrasyonlarının 129 MCF7 hücrelerinde mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri Tablo 4.6. A. lycaonica konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 131 mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri Tablo 4.7. A. setacea konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 133 mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri Tablo 4.8. A. kotschyi subsp. kotschyi konsantrasyonlarının MCF7 135 hücrelerinde mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri Tablo 4.9. A. coarctata konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 137 mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri

xvi

Tablo 4.10. A. biebersteinii konsantrasyonlarının MCF7 139 hücrelerinde mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri Tablo 5.1. Santolinoideae Seksiyonu’na ait A. wilhelmsii subsp. 143 wilhelmsii ile A. lycaonica’nin anatomik özelliklerinin karşılaştırılması Tablo 5.2. Achillea Seksiyonu’na ait A. setacea, A. kotschyi subsp. 144 kotschyi, A. coarctata ve A. biebersteinii’nin anatomik özelliklerinin karşılaştırılması

1. GİRİŞ VE AMAÇ

Başlıca ılıman kuşakta olmak üzere, deniz seviyesinden 3000 m’ye kadar, hemen hemen her türlü habitatta yetişebilen Achillea L. (Asteraceae) cinsinin, çoğunluğu Avrasya’da, bazı türleri Kuzey Afrika, birkaç türü de Kuzey Amerika ve Güney Yarımküre’nin bazı bölgelerinde yayılış gösteren yaklaşık 140 türü bulunmaktadır. Ülkemizde ise Achillea cinsi 46 türe ait 52 takson ile temsil edilmekte olup, bu türlerden 23’ü (30 takson) endemiktir (26,27,78,82,89,137). Dioscorides zamanından beri bilinen Achillea türlerinin, bitkisel çay ve halk ilacı olarak kullanılan bitkiler arasında önemli bir yeri vardır. Anadolu’da değişik isimlerle bilinmekle beraber genellikle “civanperçemi” olarak adlandırılan değişik Achillea türlerinin bitkisel çay olarak tüketilmesinin yanı sıra ülkemizde daha çok iştah açıcı, karminatif, idrar artırıcı, adet söktürücü, abse olgunlaştırıcı ve yara iyi edici etkilerinden dolayı kullanıldığı bilinmektedir. Aynı zamanda soğuk algınlığı, bronşit, karın ağrısı, baş ağrısı, kulak ağrısı, ülser, prostat, sarılık, diyare gibi rahatsızlıklara karşı da halk arasında kullanılışları kaydedilmiştir (47,94,101,135,258,259,282,302,332-334). Achillea türleri üzerinde yapılan kimyasal çalışmalar bu türlerin uçucu yağ bakımından zengin olduğunu ve başlıca terpenoitler (monoterpen, seskiterpen, diterpen, triterpen), lignanlar ve flavonoitler taşıdığını göstermektedir. Ayrıca fenolik asitler, aminoasit türevleri, yağ asitleri, alkanlar ve inulin de içermektedirler (48,266). Achillea türleri üzerinde yapılmış biyolojik aktivite çalışmalarında özellikle antioksidan, antienflamatuvar, antinosiseptif ve antimikrobiyal aktiviteler üzerinde yoğunlaşılmış olup, çeşitli Achillea türlerinin analjezik, antipiretik, diüretik, ekspektoran, antiülser, koleretik, hepatoprotektif, yara iyi edici, antihipertansif, antiromatizmal, sitotoksik, antispermatojenik, östrojenik, antispazmodik, antidiyabetik, antihelmentik, antikonvülzan, antidepresan, astrenjan aktiviteleri ile ilgili pozitif sonuçlar elde edilmiştir. Bu aktivitelerin; başlıca bitkilerin taşıdığı uçucu yağ ve özellikle içerdiği seskiterpen laktonlar, flavonoitler ve fenolik asitlerden

kaynaklandığı belirtilmiştir. Aynı zamanda çeşitli türlerin böcek kovucu etkisinin de olduğu bildirilmiştir (6, 19, 30, 139, 141, 143, 154, 155, 194, 203, 208, 224, 226, 227, 280, 294, 304, 327, 331). Türkiye’de Achillea cinsinin revizyonu cinse ait türlerin morfolojik özelliklerine dayanılarak yapılmıştır (26). Ancak ülkemizde yetişen Achillea türlerinin anatomik özellikleri ile ilgili bilgiler oldukça kısıtlıdır. Anadolu’da yetişen 5 Achillea türü üzerinde 1991 yılında yapılan anatomik bir ön çalışma (92) dışında Achillea türlerinin anatomik özellikleri ile ilgili herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Ayrıca bazı türlerin karyolojik özellikleri (162) ve A. millefolium’un in vitro rejenerasyonu ile ilgili (300) çalışmalar bildirilmiştir. Ülkemizde yapılan biyolojik aktivite çalışmalarında ise, bazı Achillea türlerinin antimikrobiyal, antienflamatuvar, antinosiseptif, antioksidan, antispazmodik ve yara iyi edici etkileri araştırılmıştır

(13,33,154,156,286). Tez kapsamında çalışılan Achillea türlerinin, MCF7 hücreleri üzerindeki sitotoksik aktiviteleri ile ilgili MTT yöntemi kullanılarak yapılan herhangi bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Anatomik özellikler, bitkilerin teşhisi ve taksonomisi için vazgeçilmez kaynaklar olup Avrupa Farmakopesi (93) de dahil olmak üzere pek çok farmakopede tıbbi bitkilerin anatomik özelliklerine yer verilmektedir. Bu nedenle tez çalışması kapsamında; halk arasında sıklıkla kullanılan bazı Achillea türlerinin (A. wilhelmsii C.Koch. subsp. wilhelmsii, A. lycaonica Boiss. & Heldr., A. setacea Waldst. & Kit., A. kotschyi Boiss. subsp. kotschyi, A. coarctata Poir., A. biebersteinii Afan.) anatomik özelliklerinin detaylı olarak incelenmesi, ayrıca incelenen türlerin içerdiği toplam fenolik madde ile fenolik asitlerin miktarlarının tespit edilmesi, antioksidan ve sitotoksik özelliklerinin araştırılması amaçlanmıştır.

2.GENEL BİLGİLER

2.1.Botanik Bilgiler

2.1.1. Asteraceae Familyasının Genel Özellikleri

Yeryüzünde 1000’e yakın cins ve 20000 kadar türle temsil edilen çiçekli bitkilerin en zengin familyasıdır. Asteraceae familyası; tek yıllık, iki yıllık ya da çok yıllık otsu ya da bazen çalı, nadiren küçük ya da orta büyüklükte ağaç şeklinde, tüysüz ya da çoğu zaman çeşitli tiplerde salgı veya örtü tüylü. Dokuları latisferli ya da latisfersiz. Yaprakları alternan ya da bazen karşılıklı, nadiren dairesel dizilişli, stipulasız, nadiren stipulalı, basit ve tam ya da dentattan parçalanmış şekilde, bileşik. Çiçek durumu 1-birçok sık baş şeklinde birkaç ya da çok sayıda sapsız çiçeklerin çiçek tablası üzerinde dizilip, hemen hemen her zaman 1-birkaç sıralı fillariden oluşan koruyucu bir involukrum tarafından çevrilen kapitulum şeklinde kümelenmiştir; kapitulum bazen ikincil bir kapitulum benzeri baş şeklinde kümeleşmiştir (yalancı baş). Reseptakulum çıplak ya da palealı, uzun tüylü ya da kılçıklı. Çiçekler epigin, sinpetal, tam ya da bazıları dişi ya da nötr veya işlev bakımından erkek. Kaliks ovaryumun ucunda papus denilen tüyler, kıllar, pullar ya da kılçıklar veya ± devamlı korona ile temsil edilmektedir; bazen papus tamamen yoktur. Korolla tüp şeklinde (huni şeklinde ya da tabanda silindirik, üste doğru çan şeklinde), filiform, dilsi ya da nadiren iki dudaklı, genellikle 3 ya da 5 dişli; nadiren yok. Stamenler (4-)5, filamentler korolla tüpüne bağlı, anterler kenarlarından birleşerek stilusu silindir şeklinde sarar, nadiren serbest; iç yüzeylerinden açılır. Ovaryum alt durumlu, tek gözlü, tabanda bir adet anatrop ovullü; stilus genellikle yukarı doğru 2’ye bölünmüş, çoğu zaman disk çiçeklerin stilusları anterlerdeki poleni yakalayacak şekilde fırça tüylü. Meyve aken, genellikle kalıcı ya da düşücü papuslu, papus sapsız ya da gaga benzeri bir uzantının ucundan çıkar. Kapitulumlar ya homogam ya da heterogamdır. Bazen kapitulumlar tek eşeylidir. Bu durumda, bir kapitulumda yalnız dişi (pistillat) ya da erkek çiçek (staminat) bulunur (26,137).

2.1.2. Achillea L. Cinsinin Taksonomideki Yeri

Achillea cinsinin taksonomideki yeri son verilere göre şu şekilde biçimlendirilmiştir (58,74,288):

Kingdom: Plantae Subkingdom: Tracheobionta Divisio: Magnoliophyta Classis: Magnoliopsida Subclassis: Asteridae Superorder: Asteranae Order: Asterales Familia: Asteraceae Subfamilia: Asteroideae Tribus: Anthemideae Subtribus: Achilleinae Genus: Achillea

Guo ve Sakuel’e göre Achillea cinsi 6 seksiyon halinde sistematikteki yerini almıştır. Bu seksiyonlar: Ptarmica (Mill.) W.Koch., Anthemoideae (DC.) Heimerl, Arthrolepis Boiss., Babounya (DC.) O.Hoffm., Santolinoideae (DC.) Heimerl ve Achillea olarak belirlenmiştir (120,248). Türkiye’de bu seksiyonların tamamı bulunmaktadır.

İsimlendirme: Anadolu’da çeşitli Achillea türleri farklı yöresel isimlerle bilinmektedir. Genel olarak “civanperçemi” olarak bilinen türlerin diğer isimleri şu şekilde sıralanabilir: Akbaşlı, barsam otu, marsamaotu, binbiryaprakotu, kandilçiçeği, ayvadana, ayvadanası, ayvadene, civanperçemi beyazı, sırçanotu, yavşan, yavşan otu, boz yavşan, sarı civan perçemi, pire otu, yılan çiçeği, kurpotu, diş otu, baytaran, pazvat,

sarı çiçek, çetuğçe, kılıçotu, sarılıkotu, mayasıl otu (26,29,76,77,124,171,257- 259,282,302,303). Achillea türleri İngilizcede genellikle “yarrow” olarak bilinir ve çeşitli türlerinin bilinen diğer isimleri ingilizce ve diğer dillerde şöyle özetlenebilir: ing.: band man’s plaything, bloodwort, carpenter’s weed, staunchweed, thousand weed, devil’s nettle, devil’s plaything, knight’s milfoil, milfoil, musk milfoil, noble milfoil, millefolii, nose bleed, old man’s pepper, sanguiary, soldier’s woundwort, thousand seal, yarroway, noble yarrow, yarrow herb, common yarrow, fragrant yarrow, black- edged yarrow, bitter yarrow, alpine yarrow, noble yarrow, musk yarrow, western yarrow, sweet yarrow, sweet nancy, garden mace; alm.: garten-schafgarbe, süße schafgarbe, bittere schafgarbe, gemeine scharfgarbe, gewöhnliche schafgarbe, wiesen-schafgarbe, edel-schafgarbe; schwarze schafgarbe, schwarz-randige schafgarbe, moschusschafgarbe, steinraute, weißer speik, bisamkraut, feldgarbe, genipikraut, ivakraut, achilleskraut, tausendblatt, achillèe amère, achillèe, genepi blanc, achilee millefeuille, herbe aux charpentiers, millefeuille; fr.: achillee noire; ita.: peninsula, genepi, achillea millefoglio; bre: milfolhas; port.: milefölia çin.: yang shi cao, hind.: biranjasif, gandama, rooamari, rojmari; jap: nokogiro-so-zoku; kore: chonipthopphul; rus: tysjatschelistnik obyknowen-nyj; isp: cientoenrama, milenrama, milhojas, flor de pluma (118,192,255).

2.1.3. Türkiye Florasındaki Achillea L. Taksonları

Achillea cinsi ülkemizde 6 seksiyona ait toplam 46 türle (52 takson) temsil edilmektedir (26,27,78,89,137).

I. Seksiyon. Ptarmica (Mill.) W.Koch. 1. A. biserrata M.Bieb. 2. A. salicifolia Besser subsp. salicifolia II. Seksiyon. Anthemoideae (DC.) Heimerl 3. A. fraasii Sch. Bip. subsp. troiana (Aschers. & Heilmerl) T.Arabacı 4. A. multifida (DC.) Boiss.

III. Seksiyon. Arthrolepis Boiss. 5. A. membranacea (Labill.) DC. 6. A. brachyphylla Boiss. & Hausskn. 7. A. oligocephala DC. 8. A. sipikorensis Hausskn. & Bornm. IV. Seksiyon. Babounya (DC.) O.Hoffm. 9. A. sieheana Stapf V. Seksiyon. Santolinoideae (DC.) Heimerl 10. A. wilhelmsii C.Koch. subsp. wilhelmsii 11. A. falcata L. 12. A. cucullata (Hausskn.) Bornm. 13. A. vermicularis Trin. 14. A. monocephala Boiss. & Balansa 15. A. schischkinii Sosn. 16. A. lycaonica Boiss. & Heldr. 17. A. magnifica Hub.-Mor. 18. A. santolina L. 19. A. phyrgia Boiss. & Balansa var. phrygia A. phyrgia Boiss. & Balansa var. chelikii T.Arabacı. 20. A. gypsicola Hub.-Mor. 21. A. boissieri (Hausskn.) Boiss. 22. A. aleppica DC. subsp. aleppica A. aleppica DC. subsp. zederbaueri (Hayek) Hub.-Mor. 23. A. pseudoaleppica Hub.-Mor. 24. A. teretifolia Willd. 25. A. cretica L. 26. A. armenorum Boiss. & Hausskn. 27. A. sintenisii Hub.-Mor. 28. A. milliana H.Duman 29. A. ketenoglui H.Duman

30. A. goniocephala Boiss. & Balansa 31. A. spinulifolia Fenzl ex Boiss. 32. A. hamzaoglui Arabacı & Budak 33. A. sivasica Çelik & Akpulat VI. Seksiyon. Achillea 34. A. latiloba Ledeb. ex. Nordm. 35. A. grandifolia Friv. 36. A. millefolium L. subsp. millefolium 37. A. pannonica Scheele 38. A. setacea Waldst. & Kit. 39. A. crithmifolia Waldst. & Kit. 40. A. kotschyi Boiss. subsp. kotschyi A. kotschyi Boiss. subsp. canescens Bässler 41. A. nobilis L. subsp. sipylea (O.Schwarz) Bässler A. nobilis L. subsp. kurdica Hub.-Mor. A. nobilis L. subsp. neilreichii (A.Kern.) Formánek A. nobilis L. subsp. densissima (O.Schwarz ex Bässler) Hub.-Mor. 42. A. filipendulina Lam. 43. A. clypeolata Sm. 44. A. coarctata Poir. 45. A. biebersteinii Afan. 46. A. cappadocica Hausskn. & Bornm.

2.2. Achillea Türleri Üzerinde Yapılan Çalışmalar

2.2.1. Botanik Çalışmalar

Morfolojik ve Anatomik Çalışmalar

1978 yılında yapılmış olan bir çalışmada, ofisinal tür olan A. millefolium tohum filizlenme stratejileri açısından incelenmiş ve uygun koşullarda fide vermek

için tohum morfolojisinin adaptasyondaki etkisi araştırılmıştır (56). Aynı türün morfolojisi ile kök, gövde, yaprak anatomileri ve salgı tüylerinin yapısı incelenmiştir (84,323). A. millefolium subps. millefolium'un çiçeklerinin salgı tüylerindeki salgı hücrelerinin detaylı yapısı çiçeklenme zamanından hemen önce ve sonra incelenmiş ve aynı bitkinin hücre süspansiyon kültürlerindeki hücrelerin yapısıyla karşılaştırılmıştır (97). Diğer bir çalışmada, Santolinoidea seksiyonuna ait 22 tür morfolojik olarak incelenmiş ve analizler detaylı grafiklerle verilerek türlerin yaprak, yaprakçık lopları ve çiçek özellikleri ayrıntılı olarak betimlenmiştir (315). Ciccarelli ve ark.’nın yaptığı çalışmada, Achillea’nın da içinde bulunduğu Asteroideae alt familyasında, ovaryum üzerindeki salgı tüylerinin taksonomide ayırıcı bir özellik olup olmadığı tartışılmıştır. Ek olarak tüy morfolojisi ve dağılımı, hücre sayısı, kütikula altındaki odacıklar ve kloroplastların varlığı araştırılmıştır (72). Çelik ve Akpulat tarafından 2008 yılında yapılan bir çalışmada Sivas’ta endemik bir tür olan A. sivasica bitkisi tanımlanmış ve türün morfolojik özellikleri detaylı bir şekilde verilmiştir (78). Benzer şekilde 2009 yılında Arabacı ve Budak tarafından Kırşehir’de tanımlanan endemik A. hamzaoglui bitkisinin morfolojik karakterleri ayrıntılı olarak verilmiştir (27).

Palinolojik Çalışmalar

2002 yılında yapılan bir çalışmada, 10 Achillea türünün polen morfolojisi ışık mikroskobu ve taramalı elektron mikroskobu kullanılarak incelenmiştir. Genel olarak polen tanelerinin hafif küremsi ve 3-kolporat olarak görüldüğü kaydedilmiştir. Polenler arasındaki küçük farklılıkların 10 tür arasındaki sınıflandırmaya katkıda bulunabileceği bildirilmiştir (329). Achillea ptarmica’nın polinasyondaki başarısını konu alan diğer bir çalışmada ise doğal popülasyonda A. ptarmica’nın kapitulumları birçok polinatörü çekerken, büyük kapituluma sahip türlerin küçük kapitulumlu türlere nazaran daha fazla polinatöre maruz kaldığı bildirilmiştir (22).

Karyolojik Çalışmalar

Aralarında A. acuminata ve A. wilsoniana türlerinin de bulunduğu Çin’e endemik olan Anthemideae üyesi 18 taksonun kromozom sayıları ve morfolojisi karyolojik teknikler kullanılarak incelenmiştir. Kromozom sayıları ve ploidi seviyeleri A. acuminata için 2n=2x=18, A. wilsonia için 2n=4x=36 olarak tespit edilmiştir (335). A. talagonica’nın da yer aldığı Anthemideae tribusuna ait 15 türün kromozom sayıları saptanmıştır. Çalışılan tüm türlerde temel kromozom sayısı X=9 olarak bildirilmiş ve ploidi seviyesinin 2x–10x arasında değiştiği vurgulanmıştır (70). Diğer bir çalışmada, Çek Cumhuriyeti ve Slovakya’daki A. millefolium ve A. distans gruplarındaki taksonların kromozom sayıları tartışılmıştır. İki ülkede toplam 6 türle temsil edilen A. millefolium grubuna ait türlerden A. setacea ve A. asplenifolia diploid (2n=18), A. collina ve A. pratensis tetraploid (2n=36), A. millefolium hekzaploid (2n=54) ve A. pannonica oktoploid (2n=72) olarak bildirilmiştir. A. distans grubunun tamamı da hekzaploid (2n=54) olarak kaydedilmiştir. (80). Kuzey İtalya’daki 6 Achillea (A. distans, A. setacea, A. collina, A. ageratum, A. ligustica ve A. aspleniifolia) türünün kromozom sayıları ve karyotiplerinin tanımlandığı bir çalışmada, kromozom sayıları diploid (2n=18 ) olan türlerin azulen sentezi yapabildiği, bazı tetraploid (2n=36) ve hekzaploid (2n=24) olan türlerin azulen sentezi yapamadığı gözlenmiştir (183). A. borealis’in doğal popülasyonlarındaki indirgenmemiş gametlerin ve neopoliploidlerin araştırıldığı bir çalışmada, poliploidinin türleşme ve adaptasyondaki önemi vurgulanmıştır. Çalışmada akım sitometri teknikleri ile mikroskobi teknikleri birleştirilerek tetraploid ve hekzaploid popülasyonları ihtiva eden bitkinin poliploidi kökenini keşfetmek amaçlanmıştır. Ayrıca otohekzaploid oluşum oranları da hesaplanmıştır (230). İran’da yapılan sitolojik bir çalışmada, 8 Achillea türünün 14 popülasyondaki kromozom sayıları ve indirgenmemiş polen oluşumu incelenmiştir. Çalışma sonuçlarına göre A. eriophora, A. tenuifolia, A. oxyodonta, A. talagonica ve A.

biebersteinii‘nin kromozom sayıları ve ploidi seviyeleri 2n=2x=18, A. wilhelmsii ve A. vermicularis’in 2n=4x=36 ve A. millefolium‘un 2n=6x=54 olarak kaydedilmiştir (265). Türkiye’de ise Achillea’nın çeşitli türleri ile ilgili karyolojik çalışmalar yapılmış ve bu çalışmalar aşağıda verildiği şekilde özetlenmiştir: Santolinoideae seksiyonunda yer alan 8 takson üzerinde yapılan karyolojik bir çalışmada, bitkilerin kromozom sayıları belirlenmiş ve morfolojileri incelenmiştir. Kromozom sayıları A. vermicularis, A. monocephala ve A. boissieri türleri için 2n=18, A. spinulifolia için 2n=18+1B, A. cucullata ve A. santolina için 2n=36, A. gypsicola ve A. goniocephala için ise 2n=54 olarak belirlenmiştir (244). Aynı grubun yaptığı bir başka çalışmada, karyolojik teknikler kullanılarak farklı 8 taksonun daha kromozom sayıları ve morfolojisi araştırılmıştır. Araştırılan türlerden 7 tanesinin (A. biserrata, A. fraasii var. troiana, A. multifida, A. brachyphylla, A. pseudaleppica, A. cretica ve A. latiloba) kromozom sayıları 2n=18 bulunurken, A. kotschyi subsp. kotschyi türünün kromozom sayısı 2n=36 olarak bildirilmiştir (162). Kuzey-Doğu Anadolu’dan Anthemideae tribusuna ait 19 taksonun kromozom sayılarının belirlendiği çalışmada, türlerden 4 tanesi Achillea cinsine ait olup, bunlardan A. biebersteinii, A. biserrata ve A. setacea’nin kromozom sayıları 2n=18 olarak bulunurken, A. millefolium subsp. millefolium’un kromozom sayısı 2n=67 olarak bulunmuştur. A. millefolium subsp. millefolium için bulunan kromozom sayısı cins için yeni kayıt olarak bildirilmiştir. 4 tür için de temel kromozom sayısı x=9 ve 3 tür için ploidi seviyesi 2x, A. millefolium subsp. millefolium için ise 7x-8x olarak kaydedilmiştir (140). Yapılan bir diğer çalışmada, A. sipikorensis and A. sintenisii türlerinin detaylı kromozom ölçümleri ve sayıları ile 4C DNA değerleri rapor edilmiştir. Total kromozom uzunlukları, relatif uzunluk ve uzun/kısa kol oranları ile mitotik kromozomların sentromerik indeksleri hesaplanmıştır. A. sipikorensis için somatik kromozom sayıları 2n=2x=18 olarak bulunurken, A. sintenisii için kromozom sayısı 2n=4x=36 olarak kaydedilmiştir. Çekirdek DNA C değeri A. sipikorensis için 4C=24.63±0.01 pg ve A. sintenisii 4C=35.73±0.05 pg olarak bildirilmiştir (301).

Kültür Çalışmaları

A. collina’nın kültür alanındaki bazı biyolojik ve tarımsal özelliklerinin değerlendirildiği bir çalışmada, 36 kromozoma sahip olan tür tarla koşullarında 3 sene boyunca kültüre alınmıştır. Çalışma sahasındaki edafik ve iklimsel koşullar bitkinin habitatını, yüksekliğini, ağırlığını, gövde, yaprak ve çiçek durumunu etkilemiştir. Aynı zamanda uçucu yağ üretimi de etkilenirken, uçucu yağdaki kamazulen içeriğinin sabit kaldığı bildirilmiştir (67). A. nobilis ve A. ptarmica türlerinin kallus kültürlerinde morfogenezinin incelendiği bir çalışmada, türler 1 mg/l 2.4-D’li Murashige-Skoog besiyerinde kültüre alınmıştır. Besin gereksinimleri değiştirilmeden 1 seneliğine kültür ortamında kalan bitkilerden A. ptarmica’nın tamamen, A. nobilis’in ise sadece köklerinin rejenerasyona uğradığı kaydedilmiştir (66). Ülkemizde ise A.millefolium’un sürgün ucu kültüründen hareketle rejenerasyonu ile ilgili yeni bir yöntem ortaya konmuştur. En fazla sürgün, sürgün uçlarının 3.0 mgl-1 BA and 0.5 mgl-1 IAA, veya 5.0 mgl-1 KIN ve 1.0 mgl-1 IBA içeren MSMO besiyerinde kültüre alındığında elde edilmiştir. Sonuçlar sırasıyla % 17.3 ve % 17.0 sürgün/eksplant olarak bildirilmiştir (300).

Moleküler Filogenetik Çalışmalar

Abd El-Twab ve ark.’nın yaptığı bir çalışmada, Anthemideae tribusuna ait aynı cinsin türleri arasındaki filogenetik akrabalık ilişkileri RAPD, ISSR ve RFLP analizleri ile ortaya konmuştur. Türler arasındaki genetik benzerliği belirlemek için polimorfik bantlar seçilmiştir. Çalışmada 6 cins, 10 tür temel alınırken A. fragrantissima ve A. santolina türleri de incelenen bitkiler arasındadır. Çalışmanın sonucunda kullanılan tekniklerle elde edilen bantlardan yola çıkılarak dendogramlar hazırlanmış ve türler arasındaki akrabalıklar tartışılmıştır (1). Aşırı hibridizasyon ve poliploidi nedeniyle kompleks bir filetik yapı sergileyen Achillea cinsinin nrITS ve plastid trnL-F DNA sekansları incelenerek filogenetik ve sistematik açıdan değerlendirilmesinin yapıldığı bir çalışmada, kapsamlı bir

filogenetik soyağacı verilmiş ve türler arasındaki akrabalık ilişkileri ortaya konmuştur (120). Benzer bir çalışmada, hibridizasyon ve poliploidizasyondan dolayı Kuzey Yarımkürede ekolojik olarak çok çeşitlilik gösteren A. millefolium grubunun evrimi ve filocoğrafyası hakkında yorum yapabilmek için ayrıntılı AFLP ağacı oluşturulmuştur (121). Doğu Asya’da yapılan bir başka çalışmaya göre, A. alpina and A. wilsoniana türlerinin hibrit kökeni ve farklılaşması moleküler, morfolojik ve eko-coğrafik temellere dayandırılarak aydınlatılmıştır. 19 popülasyonda; 5 tanesi 2x, 2 tanesi 5x olan türlerden ve 169 bireyden toplamda 421 AFLP bandı elde edilmiş ve filogramları verilmiştir. Çalışma sonucunda allopoliploidinin eko-coğrafik dağılım ve yenilikçi evrimsel farklılaşma için potansiyel teşkil ettiği vurgulanmıştır (122). AFLP işaretleyicisi kullanılarak 5 Achillea türünün (A. millefolium, A. filipendulina, A.tenuifolia, A. santolina ve A. biebersteinii) genetik çeşitliliği üzerine tartışılan bir çalışmada, polimorfik bantlardan yola çıkılarak türlerin dendogramları elde edilmiş ve akrabalık ilişkileri ortaya konulmuştur (229).

Tipifikasyon Çalışmaları

Çeşitli araştırıcılar tarafından A. millefolium var. collina, A. pannonica, A. santolina, A. falcata, A. tomentosa, A. atrata, A. nana ve A. cretica türleri üzerinde tipifikasyon çalışmaları yapılmış ve türlerin lektotipleri belirlenmiştir (81,313,314,318).

Revizyon Çalışmaları

Orta Avrupa’da yayılış gösteren A. millefolium grubu üyelerinin morfolojik ve anatomik özelliklerinin sunulduğu bir sistematik revizyon çalışması yapılmıştır. Aynı grubun popülasyon, çok değişkenli sınıflandırma ve biyosistematik yorumlarının karşılaştırması da yapılmıştır. Bu grup üyelerinin bazılarının yaprak primer segmentlerinin ve dilsi çiçeklerinin detaylı morfolojik analizleri için yeni bir metot geliştirilmiştir (249-251).

Türkiye’de Achillea cinsi ile ilgili yapılan revizyon çalışmasında türlerin morfolojik özellikleri detaylı olarak açıklanmış ve türlerin ayrımında kullanılabilecek karakterler belirlenerek tür ayrım anahtarları hazırlanmıştır (26).

Etnobotanik Çalışmalar

Dünyada ve ülkemizde halk arasında geniş bir kullanım alanına sahip olan Achillea türleri üzerinde yapılan etnobotanik çalışmalar aşağıda özetlenmiştir: İtalya’da yapılan çalışmalarda A. millefolium’un toprak üstü kısımlarından ve ayrıca çiçeklerinden hazırlanan dekoksiyon ve infüzyonun haricen kan durdurucu, dekoksiyonunun ise emenagog ve diüretik olarak kullanıldığı kaydedilmiştir. Ayrıca kapitulumlarının beyaz şarapla masere edilerek haricen deri çatlaklarının tedavisinde kullanıldığı rapor edilmiştir (217,221-223). Sardunya Adası’nın güney doğusundaki Sarrabus bölgesinde yapılan bir araştırmada ise A. ligustica’nın yapraklarının antispazmodik ve analjezik olarak, ayrıca tazeyken ezilerek yakı şeklinde karın bölgesine uygulandığında kolik ve karın ağrısı tedavisinde kullanıldığı rapor edilmiştir. Bitkinin diğer bölgelerde ise yumuşatıcı, skatrizan, stomaşik, kan durdurucu, antiromatizmal, tonik, abortif, baş ağrısı ve soğuk algınlığı giderici etkilerinden dolayı kullanıldığı bildirilmiştir (215). Trás-os-Montes’de (Kuzey Portekiz) geleneksel tıbbi bitkilerle ilgili yapılan bir çalışmada, bitkilerin popüler kullanılışları ve terapötik özellikleri belirtilmiştir. A. millefolium’un kapitulum, yaprak ve rizomlarının popüler olarak terletici, ateş düşürücü, antienflamatuvar, menstruasyon düzenleyici; terapötik olarak antienflamatuvar, ateş düşürücü, antispazmodik, terletici, diüretik, emenagog, venotonik ve stomaşik etkilerinin olduğu bildirilmiştir (206). Portekiz’de yapılan diğer bir araştırmada da A. ageratum’un kapitulumunun, infüzyon şeklinde oral yolla alındığında iştah açıcı, antipiretik ve antienflamatuvar (bağırsaklarda) olarak ve aynı zamanda hipoglisemi ve idrar yolları hastalıklarına karşı kullanıldığı bildirilmiştir (209).

İspanya’da çay olarak bilinen bitkilerle ilgili yapılan bir çalışmada A. millefolium’un sindirimi kolaylaştırıcı, laksatif, ateş düşürücü ve diüretik olarak, ayrıca bronşit tedavisinde kullanıldığı kaydedilmiştir (216). İber Yarımadası’nda yapılan bir çalışmada, A. chamaemelifolia’nın çiçeklerinden hazırlanan çayın oral olarak nezlenin semptomatik tedavisinde kullanıldığı belirtilmiştir. Aynı zamanda bitkinin yaralı bölge üzerine pomat şeklinde sürülmesi ile yara iyileştirici olarak kullanıldığı bildirilmiştir (7). Aynı bölgede A. ptarmica’nın kapitulumundan hazırlanan dekoksiyonun dahilen karın ve göz ağrılarını giderici, sedatif, sindirimi kolaylaştırıcı, mide ve bağırsaklar için analjezik ve antienflamatuvar olarak; haricen pomat şeklinde ağrı kesici ve ağızdaki enfeksiyonları giderici olarak kullanıldığı kaydedilmiştir (234,235). Köln (Almanya) bölgesinde yaşayan Türk göçmen populasyonunda yapılan etnofarmasötik bir araştırmada A. nobilis’in kapitulumundan hazırlanan dekoksiyonun karminatif ve soğuk algınlığı giderici olarak kullanıldığı bildirilmiştir (220). Kopanoik Dağı’nda (Orta Sırbistan) tıbbi bitkilerin kullanılışları ile ilgili yapılan bir çalışmada, A. millefolium’un aromatik, astrenjan, diüretik, iştah arttırıcı (yemeklerden önce dahilen çay şeklinde alındığında), kan durdurucu (yara üzerine haricen) etkilerinden dolayı kullanıldığı bildirilmiştir. Ayrıca mide-bağırsak hastalıkları, dispepsi, solunum hastalıkları, öksürük ve bronşiyal astım (eşit miktarda öksürük otu, limon balsamı ve ebegümeci çiçekleri ile beraber çay şeklinde), ülser ve hemoroit (öğütülmüş kuru bitki doğrudan yara üzerine uygulanarak) gibi rahatsızlıkların tedavisinde kullanıldığı kaydedilmiştir (146). Selanik’te (Yunanistan) yapılan bir çalışmada, geleneksel ve modern dükkanlarda satılan bitkilerin kullanım alanları rapor edilmiştir. Satılan bitkilerden biri olan A. millefolium’un toprak üstü kısımlarının haricen, infüzyon ve dekoksiyon şeklinde hemoroid, hipertansiyon, diyabet, kolit, kabızlık, gastrit, bağırsak ve karaciğer hastalıkları, grip, artrit, romatizma, yağlanma, dismenore ve menstruasyon bozuklukları gibi rahatsızlıkların tedavisinde kullanıldığı kaydedilmiştir. Aynı

zamanda diüretik, ateş düşürücü, iştah açıcı, kan temizleyici, safra taşı düşürücü ve stimulan etkilerinden dolayı da kullanılışlarının olduğu bildirilmiştir (127). Litvanya’nın Samogitia bölgesinde yapılan bir çalışmada, A. millefolium’un çay olarak içilmesiyle diyare, erizipel, ağrılı menstruasyon ve uyuz gibi rahatsızlıklara iyi geldiği kaydedilmiştir. Kan temizleyici olarak da kullanılan bitkinin yapraklarının haricen banyo olarak uygulanması suretiyle yaraları iyileştirmek için kullanıldığı da rapor edilmiştir (218). Rusya ve Orta Asya’dan toplanan tıbbi bitki materyallerinin üzerinde yapılan bir çalışmada, A. millefolium’un toprak üstü kısımlarından hazırlanan farmasötik preparatlar ile A. santolina’nın çiçeklerinden hazırlanan galenik ve uçucu yağ preparatlarının derideki yaralar, iltihaplanmalar ve alerjik döküntüler ile dermatit tedavisinde kullanıldıkları kaydedilmiştir (186). Meksika ve Orta Amerika’da tıbbi bitkilerin geleneksel kullanımları ile ilgili yapılan çalışmalarda A. millefolium’un lokal ya da oral yolla kulak ağrısı, mide- bağırsak rahatsızlıkları, kısırlık, deri hastalıkları ve soğuk algınlığına karşı, ayrıca analjezik ve mide salgısını düzenleyici olarak kullanıldığı bildirilmiştir (23,103). Brezilya halk tıbbında kullanılan bazı bitkilerin araştırıldığı bir çalışmada, A. millefolium yaprak ve çiçeklerinin yara iyileştirici etkisinin yanı sıra ülser, ishal ve mide-bağırsak rahatsızlıklarında kullanıldığı bildirilmiştir (134). Ürdün’de yapılan bir çalışmada, A. fragrantissima’nın sürgünlerinin artrit, karın ağrısı, diabet, mide gazı, soğuk algınlığı ve idrar yolları enfeksiyonu gibi rahatsızlıklara karşı kullanılışları bildirilmiştir. Safra taşı düşürücü ve solucan düşürücü olarak da kullanılışları kaydedilmiştir (4). Aynı bölgede yapılan bir diğer çalışmada, A. santolina’nın toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyon ve dekoksiyonların günde 3 defa oral olarak; karminatif, depüratif, karın ağrısını azaltıcı, antispazmodik ve antidiyabetik olarak kullanıldığı bildirilmiştir (138). İran’ın kuzeyinde yapılan bir çalışmada, A. biebersteinii’nin çiçeklerinden hazırlanan dekoksiyon ve infüzyonların hazımsızlığa, kalp yetmezliğine ve yanıklara karşı ve aynı zamanda kurt düşürücü olarak kullanıldığı bildirilmiştir. Ayrıca A. nobilis subsp. neilreichii’nin dekoksiyon şeklinde hazırlanan çiçeklerinin ve herbasının

haricen hayvan parazitleri, deri yaraları ve enfeksiyonlarına karşı kullanıldığı rapor edilmiştir (108). Lübnan geleneksel tıbbında, antiromatizmal ve antinevraljik olarak kullanılan bitkilerle ilgili yapılan bir çalışmada, A. fragrantissima’nın toprak üstü kısımlarından hazırlanan dekoksiyonun haricen banyo olarak uygulanması suretiyle romatizma tedavisinde kullanıldığı kaydedilmiştir (187). Hindistan’ın Ladakh bölgesinde soğuk algınlığı, öksürük ve ateş tedavisinde kullanılan geleneksel tıbbi bitkileri konu alan bir çalışmada, A. millefolium’un gölgede kurutulup, tuz ile kaynatılmasıyla hazırlanan çayının 6-7 gün boyunca, günde 3 çay bardağı içilmesi halinde soğuk algınlığı ve öksürüğü iyileştirdiği bildirilmiştir (38). Yine aynı bölgede böbrek ve idrar yolları rahatsızlıklarına karşı kullanılan geleneksel tıbbi bitkilerin araştırıldığı bir çalışmada, A. millefolium yapraklarının da yer aldığı bitkisel bir karışımın [Cinnamomum zeylanicum, Ficus religiosa (yaprak); Elettaria cardamomum, Spondiax axillaris, Terminalia chebula (meyve); Crocus sativus (stigma)] toz halinde 7-10 gün boyunca, günde 3 defa 2-3 g alındığında böbreklerdeki iltihaplanma ve ağrıyı giderdiği, ayrıca mesane ve idrar yollarındaki yanma hissini kontrol altına almada kullanıldığı rapor edilmiştir (39). Parvati Vadisi’nde yapılan bir başka çalışmaya göre A. millefolium’un yaprak ve kapitulumlarının mide ve ateş problemlerinde, yapraklarının çiğnenerek diş ağrısının hafifletilmesinde, dekoksiyonunun basur kanamalarında kullanıldığı bildirilmiştir. Hindistan Halk Tıbbı ve Etnobotanik Sözlüğü’nde (DIFMAE) ülser, vajinal kanama ve histeriye karşı ve terletici özellikleri nedeniyle kullanıldığı belirtilmektedir. Hindistan Tıbbi Bitkileri Özeti’ne (CIMP) göre de acımtırak, keskin kokulu ve aromatik olan toprak üstü kısımlarının tatlandırıcı olarak, dekoksiyon şeklinde hazırlanan yapraklarının karminatif ve uyarıcı olarak, herbasının astrenjan, tonik, terletici, yara iyileştirici ve damar büzücü olarak kullanılışları kaydedilmiştir. Aynı zamanda bira yapımında şerbetçi otu yerine kullanılışının da olduğu bildirilmiştir (263). Ülkemizde yapılan etnobotanik çalışmalarda da Achillea türlerinin çeşitli kullanışları kaydedilmiştir:

İzmir çevresinde yapılan bir araştırmada A. millefolium subsp. millefolium’un çiçeklerinin dekoksiyon şeklinde 6 gün süreyle günde 2 kez, 1 çay bardağı içilmek suretiyle diüretik, idrar yolları antiseptiği, menstruasyon düzenleyici olarak ve baş dönmesine karşı, aynı şekilde 6-7 gün kullanılarak hemoroit ve haricen de merhem şeklinde yara ve çıban tedavisinde kullanıldığı bildirilmiştir (311). Şuhut (Afyon) ilçesinde kullanılan halk ilaçlarını konu alan bir çalışmada, A. biebersteinii’nin dekoksiyon şeklinde hazırlanan kapitulumunun oral olarak baş ağrısı ve diş ağrısına karşı; A. nobilis subsp. neilreichii’nin dekoksiyon şeklinde hazırlanan kapitulumunun oral olarak karın ağrısına karşı; A. setacea’nın toprak üstü kısımlarının taze olarak yenmesiyle karın ağrısına karşı; A. teretifolia’nın dekoksiyon veya infüzyon şeklinde hazırlanan kapitulumunun oral olarak, çiçeklerinin çiğnenmesi ile, dekoksiyon veya infüzyon şeklinde hazırlanan toprak üstü kısımlarının oral olarak karın ağrısına karşı; A. wilhelmsii’nin dekoksiyon şeklinde hazırlanan toprak üstü kısımlarının oral olarak diyare ve karın ağrısına karşı, infüzyon şeklinde hazırlanan toprak üstü kısımlarının oral olarak nezleye karşı, dekoksiyon şeklinde hazırlanan kapitulumunun oral olarak karın ağrısı, diş ağrısı, baş ağrısı, öksürük, nezle ve hipertansiyona karşı kullanılışları rapor edilmiştir (257). Isparta, Eğirdir bölgesinde yapılan bir çalışmada, A. biebersteinii’nin toprak üstü kısımları çiğnenerek ülsere karşı, dahilen infüzyon şeklinde veya haricen suda unla beraber kaynatılarak karın ağrısına karşı, meyveleri; dahilen infüzyon şeklinde karın ağrısı ve soğuk algınlığına karşı, çiğnenerek ülser ve soğuk algınlığına karşı, kapitulumu dahilen infüzyon şeklinde veya doğrudan yenilerek karın ağrısına karşı ve çocuklar için toz şeklinde şekerle karıştırılarak karminatif olarak kullanılır (302). Orta Anadolu’da yapılan bir çalışmada, A. biebersteinii’nin herbası ile nane yapraklarının karıştırılmasıyla hazırlanan çayın karın ve mide ağrısını gidermek amacıyla kullanıldığı belirtilmiştir. Aynı zamanda taze yaprakların ezilerek haricen yara iyileştirici olarak kullanıldığı kaydedilmiştir (258). Doğu Anadolu Bölgesi’nde (Erzurum, Erzincan, Ağrı, Kars ve Iğdır) yapılan bir çalışmada, A. biebersteinii ve A. millefolium subsp. millefolium’un herbasının haricen yara iyileştirici olarak, A. biebrsteinii’nin herbasının ayrıca abse olgunlaştırıcı olarak,

A. schischkinii çiçeklerinin toz halinde dahilen yarım çay kaşığı alınarak gaz giderici olarak kullanıldığı bildirilmiştir (259). Elazığ’ın Yazıkonak ve Yurtbaşı bölgelerinde yapılan bir çalışmada, A. millefolium’un dekoksiyon şeklinde karın ağrısı tedavisinde, A. wilhelmsii’nin yapraklarından hazırlanan %5’lik infüzyonun haricen hemoroid tedavisinde kullanıldığı belirtilmiştir (76). Kırklareli’nde kullanılan tıbbi bitkileri konu alan bir çalışmada, A. millefolium’un kuru çiçeklerinin oral olarak 4 gün süreyle günde 1 kez diyare (çocuklarda) ve mide rahatsızlıklarına karşı, infüzyon şeklinde hazırlanan çiçeklerin 5 gün süreyle günde 2 çay bardağı içilerek vazodilatör olarak, toprak üstü kısımlarından hazırlanan dekoksiyonun haricen antiseptik (vajinal kaşıntılar için) ve yara temizleyici olarak, dahilen 6-8 gün boyunca, 1-2 çay bardağı alınarak hemoroit, kadın hastalıkları, akciğer kanseri, romatizma, sırt ağrısı, nefrit, kalp hastalıkları, migren, epistaksis, baş dönmesi, göz yorgunluğu, menstrual bozuklukların tedavisi ile antiemetik ve idrar inkontinansını giderici olarak, yapraklarının parçalanarak iyileşme oluncaya dek günde 1 kez yara üzerine sarılmasıyla yara iyileştirici olarak, infüzyonunun; haricen antiseptik olarak, günde 2 kez, 20-25 günde 1 çay bardağı içerek kanser tedavisinde, dekoksiyonunun; günde 2 kez, 5-6 gün süreyle 1 çay bardağı alınarak karın ve baş ağrısına karşı ve analjezik olarak, taze bitkinin haricen kan dindirici olarak, 1 hafta süreyle günde 2 kez, yenilerek de karın ve baş ağrısı giderici olarak kullanıldığı kaydedilmiştir (171). Edirne, Lalapaşa’da yapılan bir çalışmada, A. crithmifolia’nın toprak üstü kısımlarının dahilen infüzyon şeklinde hemoroit, el üzerindeki çıban, kalp rahatsızlıkları ve sinir sistemi rahatsızlıkları tedavisinde kullanılışları kaydedilmiştir (303). Achillea aynı zamanlarda hayvanlar için hem gıda hem de tedavi amaçlı kullanılan bir bitki olarak etnoveterinerlik çalışmalarına da konu olan bir bitkidir. İtalya’da yapılan bir çalışmada, sığırlar üzerinde A. millefolium’un yara iyileştirici olarak, A. ligustica’nın da antiparazitik ve böcek kovucu olarak kullanıldığı rapor edilmiştir (321).

Katalonya’da (İspanya) bitkisel gıdalar üzerinde yapılan bir çalışmada, A. millefolium’un toprak üstü kısımlarının hayvan yemi olarak kullanıldığı bildirilmiştir (234). Britanya Kolombiyası’nda geviş getiren hayvanlar üzerinde yapılan bir çalışmada, A. millefolium’un toprak üstü kısımlarının mastit, sternal apse ve yaralara karşı kullanılışları kaydedilmiştir (180). Domuzlar ve evcil hayvanlardaki mide problemleri ve endoparazitlerle ilgili yapılan bir çalışmada, A. millefolium çiçeklerinin diyareyi önlemede kullanıldığı kaydedilmiştir (179).

2.2.2. Kimyasal Çalışmalar

Achillea türleri üzerinde çok sayıda kimyasal araştırma mevcut olup, Achillea cinsinin başlıca uçucu yağlar, seskiterpen laktonlar, diterpenler, triterpenler, lignanlar, flavonoitler, fenolik asitler ve ayrıca amino asitler, yağ asitleri, alkan, inulin gibi diğer bazı madde gruplarınca zengin olduğu bilinmektedir (48,266) (Tablo 2.1- Tablo 2.4).

Tablo 2.1. Achillea türlerinde uçucu yağ bileşenleri ve verimleri. Kullanılan Bitki Ana bileşen (%) Kaynak Kısım α-tuyon 35 (129) Toprak üstü A. abrotanoides β-tuyon 16.8 (68) Yaprak 1,8-sineol 18.5 (53) Artemisia keton 55.7 (83) Toprak üstü A. ageratum 1,8-sineol 41 (200) Çiçek Durumu Artemisia asetat 45.6 (183) A. albicaulis Toprak üstü 1,8-sineol 10.1 (96) A. aleppica subsp. Toprak üstü 1,8-sineol 26.1 (142) aleppica A. alexandri-regis Toprak üstü α-pinen 14.4-15.7 (168) Toprak üstü β-pinen 18.6 (198) A. asiatica Çiçek β-pinen 31.3-36.8 (150) Yaprak β-pinen 15-27.5 (150) Toprak üstü β-karyofillen 17.6 (270) A. asplenifolia Çiçek Durumu Kamazulen 27.9 (183)

Tablo 2.1. Achillea türlerinde uçucu yağ bileşenleri ve verimleri (devam).

Kullanılan Bitki Ana bileşen (%) Kaynak Kısım A. atrata Çiçek + Yaprak 1,8-sineol 24.3-31.3 (236) 1,8-sineol 7.9/29.9/32.8/ (71,104,166,167, 38.1/46.1 178,195) Toprak üstü Kafur 17.5 (35) A. biebersteinii Piperiton 31.1/34.9/49.9 (41,178,275) 1,8-sineol 27-41 (34) Çiçek + Yaprak Askaridol 37 (239) Yaprak Kafur 1.8-23.3 (228) A. biserrata Toprak üstü Kafur 36.8 (32) A. cartilaginea Toprak üstü α-tuyon 26.2 (241) A. chrysocoma Toprak üstü 1,8-sineol 17 (285) Toprak üstü Kafur 29.5/41.9/46.9 (55,272,277) A. clavennae Yaprak Kafur 29.5 (52) A. clusiana Toprak üstü β-tuyon 17.2 (292) (E)-γ-bisabolen 17.9 (269) A. clypeolata Toprak üstü 1,8-sineol 38.6 (68) A. coarctata Toprak üstü 1,8-sineol 20.1 (291) A. coarctata Yaprak + Çiçek 1,8-sineol 26.9-29.1 (306) Kamazulen 20.8 (163) Toprak üstü β-pinen 22.5 (57) A. collina Çiçek Kamazulen 30-67 (204) Çiçek Durumu Germakren-D 41.4 (183) Yaprak Kamazulen 28-68 (204) A. conferta Toprak üstü Kafur 22.1 (242) Toprak üstü + A. corabensis Sabinen 25 (62) Tohum Borneol 21.1 (273) Toprak üstü Kafur 27.6 (214) A. crithmifolia Kafur 8-45 (205) Çiçek α-terpineol 25 (309) Yaprak Kafur 3-26 (205) Toprak üstü Kamazulen 22.4 (202) A. cuneatiloba Çiçek Kamazulen 26 (202) A. depressa Toprak üstü 1,8-sineol 24.1 (68) Çiçek Durumu Bisabolen oksit 30.3 (183) A. distans Kök τ-kadinol 17.6 (181) A. erba-rotta Çiçek Durumu Kafur 31.2 (182)

Tablo 2.1. Achillea türlerinde uçucu yağ bileşenleri ve verimleri (devam).

Kullanılan Bitki Ana bileşen (%) Kaynak Kısım 1,8-sineol 54.9 (107) Toprak üstü Kafur 30.4 (104) Çiçek Kafur 30.4 (106) A. eriophora 1,8-sineol 34.2 (325) Çiçek + Yaprak Kafur 35 (34) Yaprak Germakren-D 18.8 (228) 1,8-sineol 14-24 (177) A. falcata Toprak üstü Grandisol 21.4 (256) A. filipendula Toprak üstü Santolina alkol 43.8 (85) Toprak üstü Santolina alkol 29.1 (241) A. filipendulina Çiçek Santolina alkol 43.6-47.8 (196) Yaprak Germakren-D 23.4 (228) cis-tuyon 29.5 (90) Toprak üstü α-tuyon 25.5-36.5 (99) A. fragrantissima Artemisia alkol 32 (2) Çiçek Santolina alkol 32 (2) A. grandifolia Toprak üstü Kafur 25.6 (128) A. gypsicola Toprak üstü Kafur 40.2 (166) 1,8-sineol 47.4 (55) A. holosericea Toprak üstü Borneol 17.3-18.1/30.2 (168,277) Kafur 20.9 (185) A. ketenoglui Toprak üstü Borneol 14.1 (45) A. ledebourii Toprak üstü Germakren-D 20.6 (241) Toprak üstü Kafur 21.3/14.2-29.8 (98,201) Artemisia keton 43.9 (183) Linalool 20.4/24.8/70.8 (36,184,310) Çiçek Moretenol 17.2 (73) A. ligustica Santolina alkol 6.7-21.8 (299) Gövde + Terpinen-4-ol 13 (184) Yaprak 4-terpineol 19.3 (36) Yaprak Linalool 28.2 (310) Borneol 23-40.7 (168) Toprak üstü A. lingulata τ-kadinol 22.5 (55) Çiçek Borneol 30.7 (174) A. lycaonica Toprak üstü trans-sabinen hidrat 9.3 (45) A. magnifolia Toprak üstü Linalool 27.5 (85)

Tablo 2.1. Achillea türlerinde uçucu yağ bileşenleri ve verimleri (devam).

Kullanılan Bitki Ana bileşen (%) Kaynak Kısım 1,8-sineol 6.6/22/24.6/28.8 (63,131,167,273) Germakren-D 36.3 (198) Kafur 28 (264) Toprak üstü Kamazulen 0-42/42.2/48.32 (211,237,247) α-kopen 11.1 (243) β-pinen 10.6-17.7/32.6 (8,55) 1,8-sineol 10.4-17.2 (298) Kafur 26.4-38.4 (54) A. millefolium Çiçek Kamazulen 42.2/54 (144,237) Sabinen (21) β-pinen 13.1-19.3 (148) 1,8-sineol 27-41 (34) Çiçek + Yaprak Nerolidol 9.4-31.9 (149) Germakren-D 4.4-45.9 (228) Yaprak Kamazulen 35 (144) β-ödesmol 12.8 (148) Çiçek Kafur 33.4-35.2 (115) A. monocephala Yaprak Kafur 28.7-30.5 (115) A. moschata Çiçek Terpinen-4-ol 22.3 (182) A. multifida Toprak üstü α-tuyon 60.9 (44) A. nana Çiçek trans-izoögenol 21.6 (182) Toprak üstü α-tuyon 25.7 (214) A. nobilis Çiçek Germakren-D 46 (182) Çiçek + Yaprak α-tuyon 25-6 (34) Fragranil asetat 31.8 (86) A. nobilis subsp. Toprak üstü α-tuyon 34.1 (104) neilreichii Çiçek 1,8-sineol 17 (157) A. oligocephala Toprak üstü 1,8-sineol 18.6 (291) A. phrygia Toprak üstü cis-piperitol 11.2-31.2 (46) A. pseudoaleppica Toprak üstü Kafur 29.1 (212) A. ptarmica Çiçek Germakren-D 32.3 (182) A. salicifolia Toprak üstü Kafur 55.3 (32) subsp. salicifolia 1,8-sineol 17.6 (35) Toprak üstü Fragranil asetat 45.1 (90) A. santolina Çiçek Fragranil asetat 51.7 (90) Fragranil asetat 47.1 (90) Yaprak Kafur 10.3-48.1 (228) A. schischkinii Toprak üstü 1,8-sineol 31/32.5 (88)(142) A. serbica Toprak üstü β-sabinil asetat(39.9 (268) A. setacea Toprak üstü 1,8-sineol 18.5 (312)

Tablo 2.1. Achillea türlerinde uçucu yağ bileşenleri ve verimleri (devam).

Kullanılan Bitki Ana bileşen (%) Kaynak Kısım A. sieheana Toprak üstü (1S)(-)-kafur 39.9 (281) A. sintenisii Toprak üstü Kafur 14.8 (276) A. stricta Toprak üstü Kafur 23.7 (68) A. sudetica Toprak üstü Linalool 11.8 (241) Toprak üstü Kafur 21.9 (243) A. talagonica Çiçek + Yaprak 1,8-sineol 27 (238) Artemisia keton 12.4 (85) Toprak üstü A. tenuifolia Limonen 23.2 (260) Yaprak Germakren-D 6.6-69.6 (228) A. teretifolia Toprak üstü 1,8-sineol 19.9/33.7 (86,312) A. tomentollum Toprak üstü Kafur 9.4 (85) Toprak üstü β-tuyon 62.8 (308) A. umbellata Çiçek 1,8-sineol 12.4 (174) A. vermicularis Çiçek + Yaprak Kafur 32 (239) Kafur 19.1/19.7/39.6 (33,104,105) Toprak üstü Karvakrol 25.1 (147) A. wilhelmsii Çiçek Kafur 21.2 (31) Yaprak Kafur 24.1 (31)

Tablo 2.2. Achillea türlerinden izole edilen seskiterpen laktonlar, diterpenler ve triterpenler.

Bitki Kaynak Seskiterpen Laktonlar: 12,6α-guayanolitler

11-epi-8-deasetilmatrikarin A. sibirica (152) A. clavennae 1-deoksi-1α-peroksi-rupikolin A A. clypeolata (279,289) A. crithmifolia A. clavennae 1-deoksi-1α-peroksi-rupikolin B A. clypeolata (279,289) A. crithmifolia 1α,4α,8α-trihidroksi-5αH,6βH,7αH-guaya- A. crithmifolia (69) 2(3),10(14),11(13 )-trien-12,6α-olit 1α,4β-dihidroksi-5αH,6β,7αH-guaya- A. depressa (293) 2(3),10(14),11(13 )-trien-12,6α-olit 2α,8α-dihidroksi-1αH,5αH,6β,7αH,11β- A. ceretanica (114) guaya-3(4),10(14)-dien-12,6α-olit 3β-hidroksi-8α-(2-hidroksimetil)akriloiloksi- 1αH,5αH,6βH,7αH-guaya-4(15),10(14), A. fragrantissima (272) 11(13)-trien-12,6α-olit

Tablo 2.2. Achillea türlerinden izole edilen seskiterpen laktonlar, diterpenler ve

triterpenler (devam).

Bitki Kaynak A. biebersteinii 3β-kloro-1α,2α-epoksi-4α,10α-dihidroksi- A. depressa (293) 5αH,6βH,7αH-guaya-11(13)-en-12,6α-olit A. ligustica A. santolina A. biebersteinii 3β-kloro-1α,2α-epoksi-4α,8α,10α-trihidroksi- A. depressa (293) 5αH,6βH,7αH-guaya-11(13)-en-12,6α-olit A. ligustica A. santolina 3β-kloro-1β,2β-epoksi-4α,10α-dihidroksi- A. ligustica (11) 5αH,6βH,7αH-guaya-11(13)-en-12,6α-olit 5-hidroksilökodin A. santolina (37) 8-deasetil-11,13-dehidromatrikarin A. setacea (169) 8-deasetil-4-epi-matrisin A. asplenifolia (158) 8-deasetil-5α-hidroksi-8- A. roseoalba (169) (tigloiloksi)matrikarin 8-deasetil-8-(tigloiloksi)matrisin A. roseoalba (169) A. asplenifolia 8-deasetil-8-tigloil-4-epi-matrisin (169) A. collina 8-deasetil-8α-(angeloiloksi)-4-epi-matrisin A. asplenifolia (290) A. asiatica A. ceretanica 8-deasetilmatrikarin A. collina (37,152) A. santolina A. sibirica 8α-(angeloiloksi)-11-epi-tannunolit C A. asplenifolia (290) 8α-(angeloiloksi)-1α,2α,4α,5α-diepoksi-10β- A. asplenifolia (290) hidroksi-6βh,7αh,11βh-guayan-12,6α-olit A. asiatica A. asplenifolia 8α-(angeloiloksi)-1β,2β:4β,5β-diepoksi-10β- A. ceretanica (111,113) hidroksi-6βH,7αH,11βH-12,6α-guayanolit A. collina A. roseoalba A. asiatica A. asplenifolia 8α-(angeloiloksi)-2α,4α,10β-trihidroksi- A. ceretanica (111,113) 6βH,7αH,11βH-guayi-1(5)-en-12,6α-olit A. collina A. roseoalba

Tablo 2.2. Achillea türlerinden izole edilen seskiterpen laktonlar, diterpenler ve triterpenler (devam). Bitki Kaynak A. asiatica A. asplenifolia 8α-(angeloiloksi)-4α,10β-dihidroksi-2-okso- A. ceretanica (111,113) 6βH,7αH,11βH-guayi-1(5)-en-12,6α-olit A. collina A. roseoalba 8α-(angeloiloksi)-4α-metoksiguaya- A. asplenifolia (290) 1(10),2(3)-dien-12,6α-olit 8α-(angeloiloksi)-4β-metoksiguaya- A. asplenifolia (290) 1(10),2(3)-dien-12,6α-olit A. asistica A. asplenifolia 8α-(angeloiloksi) artabsin A. ceretanica (111,169,253) A. collina A. roseoalba 8α-(angeloiloksi) artabsin 1,4-endoperoksit A. millefolium (169) 8α-(angeloiloksi) tannunolit B A. asplenifolia (290) A. asiatica A. asplenifolia 8α-(tigloiloksi)artabsin A. ceretanica (111,169,253) A. collina A. roseoalba 8α-(tigloiloksi) artabsin 1,4-endoperoksit A. millefolium (169) 8α-asetoksi-2α-hidroksi-1αH,5αH,6β,11β- A. ceretanica (114) guaya-3(4),10(14)-dien-12,6α-olit 8α-asetoksi-6-epi-tannunolit B A. asplenifolia (290) 8α-asetoksitannunolit B A. asplenifolia (290) 8α-hidroksitanapartin α-peroksit A. depressa (293) Akilleanon A. vermicularis (9) A. asplenifolia A. ceretanica Akillisin A. collina (40,169) A. millefolium A. roseoalba Apressin A. depressa (296) İzoapressin A. ligustica (60) Krisartemin A A. ligustica (60) A. crithmifolia Krisartemin B (60) A. ligustica Lökodin A. santolina (37)

Tablo 2.2. Achillea türlerinden izole edilen seskiterpen laktonlar, diterpenler ve triterpenler (devam). Bitki Kaynak A. ceretanica Matrikarin A. collina (60,169) A. ligustica A. clavennae A. clypeolata Rupikolin A (169,279,289) A. crithmifolia A. setacea A. clavennae A. clypeolata Rupikolin B (169,279,289) A. crithmifolia A. setacea A. clypeolata (289) Rupikolin-A 3α,4α-epoksit A. crithmifolia A. clypeolata (289) Rupikolin-B 3α,4α-epoksit A. crithmifolia Tanapartin α-peroksit A. depressa (293) Vermikularon A. vermicularis (9) Vermikulon A. vermicularis (9) Nor-guayanolitler

2α-kloro-izo-seko-tanapartolit A. ligustica (11) 3-dehidroksi-izo-seko-tanapartolit A. ligustica (11) A. asplenifolia A. ceretanica 3-oksaakillisin (169,210) A. collina A. roseoalba 8-hidroksi-3-metoksi-izo-seko-tanapartolit A. ligustica (11) A. asplenifolia 8α-(angeloiloksi)-3-oksa-artabsin A. ceretanica (169,253) A. collina A. asplenifolia 8α-(tigloiloksi)-3-oksa-artabsin A. ceretanica (169,253) A. collina Akilleppolit A. pseudoaleppica (25) Kritmifolit A. crithmifolia (69) 12,8α-guayanolitler

6α,9α-diasetoksi-4α-hidroksi- A.asplenifolia 5αH,6βH,7αH,8βH,11αH-guaya-1(10),2(3)- (158) dien-7,8α-olit 9α-asetoksi-4α-hidroksi-6α-tigloiloksi- A. asplenifolia 5αH,6βH,7αH,8βH,11αH-guaya-1(10),2(3)- (158) dien-7,8α-olit

Tablo 2.2. Achillea türlerinden izole edilen seskiterpen laktonlar, diterpenler ve triterpenler (devam). Bitki Kaynak 9α-asetoksi-6α-angeloiloksi-4α-hidroksi- A. asplenifolia 5αH,6βH,7αH,8βH,11αH-guaya-1(10),2(3)- (158) dien-7,8α-olit 9α-asetoksi-6α-angeloiloksi-4β-hidroksi- A. asplenifolia 5αH,6βH,7αH,8βH,11αH-guaya-1(10),2( 3)- (158) dien-7,8α-olit 1(10→9)-abeo-12,8α-guayanolitler

11,12,13-trihidroksiödesm-4-en-3-on A. holosericea (12)

1β,3β-dihidroksiödesma-4(15),11(13)-dien- A. crithmifolia (69) 12,6α-olit 4-epi-arglanin A. pratensis (112) 4α-hidroperoksi-4α-dehidroksiarglanin A. pratensis (112) A. chrysocoma Akrifolit A. crithmifolia (293) A. depressa Arglanin A. pratensis (112) Artekalin A. ligustica (11) Ligustolit A A. ligustica (11) Ligustolit B A. ligustica (11) Ödesm-4(15)-en-3α,7α,11-triol (Klipetriol) A. clypeolata (289) Ödesm-4(15)-ene-1β,6α-diol A. fragrantissima (272) Reynosin A. depressa (293) Santamarin A. pratensis (112) A. distans Tauremisin A. fragrantissima (112,169) A. pratensis Germakranlar

A. wilsoniana (4E,10E)-3-[(2-metilbütiroil)oksi]germakra- (328) 4(5),10(1)-dien-12,6α-olit (4E,10E)-9β-hidroksi-3-[(2-metilbütiroil)- A. wilsoniana (328) oksi]germakra-4(5),10(1)-dien-12,6α-olit 13-asetoksi-3β-[(2- A. asplenifolia metilbütiroil)oksi]germakra-1(10)E,4E,7(11)- (290) trien-12,6α-olit 13-asetoksi-3β-izovaleroyloksigermakra- A. asplenifolia (290) 1(10)E,4E,7(11)-trien-12,6α-olit 13-hidroksi-3β-(2-metilbütiroiloksi)germakra- A. asplenifolia (290) 1(10)E,4E,7(11)-trien-12,6α-olit

Tablo 2.2. Achillea türlerinden izole edilen seskiterpen laktonlar, diterpenler ve triterpenler (devam). Bitki Kaynak 13-hidroksi-3β-izovaleroiloksigermakra- A. asplenifolia (290) 1(10)E,4E,7(11)-trien-12,6α-olit 1β,10α-epoksi-3β,9β-diasetoksi-11α,13- A. crithmifolia (193) dihidrokostunolit 1β,10β-epoksidihidropartenolit A. micrantha (240) 1β-O-asetilageratriol A. ageratum (160) 3β-(2-metilbütiroiloksi)-8α-hidroksi-11αH,13- A. asplenifolia (290) dihidrokostunolit 3β-(izovaleroiloksi)-8α-hidroksi-11αH,13- A. asplenifolia (290) dihidrokostunolit 3β,9α-diasetoksi-6βH,7αH,9βH-germakra- A. crithmifolia (69) 1(10),4-dien-12,6α-olit 3β,9β-diasetoksi-13-hidroksigermakra- A. santolina (37) 1(10),4,7(11)-trien-12,6α-olit 3β,9β-diasetoksigermakra-1(10),4,11(13)- A. santolina (37) trien-12,6α-olit 5β-(tigloiloksi)akillifolin A. distans (169) Akillolit A A. fragrantissima (254) Akillolit B A. fragrantissima (254) Artabin A. pseudoaleppica (25) Ridentin A. depressa (293) Sintenin A. pseudoaleppica (130) Diterpenler:

16α,17-epoksi-19-asetoksi-ent-kauran A. clypeolata (18) 16α,17-epoksi-3a-asetoksi-ent-kauran A. clypeolata (18) 16α,17-epoksi-ent-kauran A. clypeolata (18) Triterpenler:

Akilleol A A. odorata (42) Akilleol B A. odorata (43)

Yukarıdaki tabloya ek olarak bazı Achillea türlerinden nadir olarak bisabolan, eleman, oplopan, siperan, longipinan ve 5,6-seko-karyofillan türevi seskiterpenlerle alifatik seskiterpenlerin izole edildiği bildirilmiştir (59).

Tablo 2.3. Achillea türlerinden izole edilen lignanlar. Bileşikler Bitki Kaynak 3'-demetoksiaskantin A. holosericea (12) 3'-demetoksiyangambin A. holosericea (12) A. holosericea Askantin (12,278) A. lingulata A. holosericea Epiaskantin (12,278) A. lingulata A. holosericea Epiödesmin (12,278) A. lingulata Episesartemin A. holosericea (12) Epiyangambin A. holosericea (12) İzo-3'-demetoksiyangambin A. holosericea (12) A. cretica Sesartemin A. holosericea (12,59,278) A. lingulata A. cretica Yangambin A. holosericea (12,59,278) A. lingulata

Tablo 2.4. Achillea türlerinden izole edilen flavonoitler. Bileşikler Bitki Kaynak A. abrotanoides A. absinthoides A. chamaemelifolia A. clavennae A. clypeolata A. coarctata 3-metilbetuletol (316,319,320) A. erba-rotta A. fraasii A. moschata A. multifida A. pseudopectinata A. umbellata A. abrotanoides A. aegyptiaca 5-hidroksi-3,6,7,3',4'-pentametoksiflavon A. coarctata (10,316,319) A. glaberrima A. santolina 5-hidroksi-3,6,7,4'-tetrametoksiflavon A. millefolium (95) 6-demetoksi-kapillarisin A. ageratum (160)

Tablo 2.4. Achillea türlerinden izole edilen flavonoitler (devam). Bileşikler Bitki Kaynak A. abrotanoides A. coarctata A. depressa 6-hidroksikemferol-3,6,7,4-tetrametil eter (297,316,319) A. ligustica A. moschata A. ochroleuca A. ageratifolia subsp. serbica A. biebersteinii A. cappadocica A. chamaemelifolia 6-hidroksikemferol-3,6-dimetil eter A. crithmifolia (297,316,319) A. ligustica A. pachycephala A. pindicola A. pseudopectinata A. umbellata A. biebersteinii A. cappadocica Aksillarin A. pachycephala (316,319) A. thracica A. umbellata A. alpestris A. ceretanum (119,141,279, Apigenin A. clavennae 297) A. ligustica A. millefolium A. alpestris Apigenin 7-malonil- glukozit A. ceretanum (119) A. millefolium Apigenin-7-O-rutinozit A. ligustica (297) Apigenin-7-O-β-D-glukopiranozit A. millefolium (141) Artemetin A. millefolium (95) Desmetoksisentauridin A. holosericea (307) A. ageratifolia subsp. aizoon A. ageratifolia Hispidulin subsp. serbica (316,319,322) A. ageratum A. ochroleuca A. pseudopectinata

Tablo 2.4. Achillea türlerinden izole edilen flavonoitler (devam).

Bileşikler Bitki Kaynak İzoorientin A. setacea (188) İzoorientin-7,3-dimetil eter A. cretica (317) A. ligustica İzoşaftozit (188,297) A. setacea A. biebersteinii Kaseidin (10,319) A. pachycephala A. abrotanoides Kastisin A. coarctata (95,316,319) A. millefolium A. holosericea Kersetin (297,307) A. ligustica Kersetin-3,3'-dimetil eter A. holosericea (307) Kersetin-3-metil eter A. holosericea (307) A. alpestris A. ceretanum (119,136,278, Kozmosiin A. ligustica 297) A. millefolium Krizoeriol A. holosericea (307) A. biebersteinii Krizosplenetin A. clusiana (319,320) A. nana A. ageratifolia subsp. ageratifolia A. ageratum A. biebersteinii A. clusiana Krizosplenol D (316,319,320) A. gerberi A. maura A. nana A. ochroleuca A. alpestris A. ceretanum (119,141,297, Luteolin A. holosericea 307) A. ligustica A. millefolium Luteolin-4’-O-β-D-glukopiranozit A. millefolium (141) Luteolin-4'-glukozit A. setacea (188) A. alpestris Luteolin-7-malonil-glukozit A. ceretanum (119) A. millefolium

Tablo 2.4. Achillea türlerinden izole edilen flavonoitler (devam).

Bileşikler Bitki Kaynak

Luteolin-7-O-glukozit A. ligustica (297)

Luteolin-7-O-β-D-glukopiranozit A. millefolium (141) Nepetin A. ageratifolia subsp. aizoon (316) Öpatolin A. santolina (37) Orientin A. setacea (188) Pektolinarigenin A. pseudopectinata (319) A. ageratifolia subsp. ageratifolia A. ageratifolia subsp. aizoon A. ageratum A. biebersteinii A. cappadocica (293,316,319, Penduletin A. depressa 320) A. gerberi A. nana A. ochroleuca A.pseudopectinata A. ligustica Rutin (141,151,297) A. millefolium A. ligustica Şaftozit (188,297) A. setacea A. depressa Salvigenin (293,319) A. ochroleuca Santin A. ligustica (297) Santoflavon A. santolina (10) A. abrotanoides A. biebersteinii A. cappadocica A. clavennae A. clypeolata A. coarctata A. erba-rotta (279,316,319, Sentaureidin A. filipendulina 320) A. moschat A. multifida A. ochroleuca A. pseudopectinata A. rupestris A. taygetea

Tablo 2.4. Achillea türlerinden izole edilen flavonoitler (devam). Bileşikler Bitki Kaynak A. alpestris Sinarozit A. ceretanum (136) A. millefolium A. ageratum Sirsiliol (319,322) A. depressa A. depressa Sirsimaritin A. ochroleuca (37,293) A. santolina Visenin-2 A. setacea (188,297) Viteksin A. setacea (188)

Tablo 2.5. Achillea türlerinden izole edilen fenolik asitler. Bileşikler Bitki Kaynak 1,5-di-O-kafeoilkinik asit A. millefolium (100) 3,4-di-O-kafeoilkinik asit A. alexandri-regis (175) A. millefolium 3,5-di-O-kafeoilkinik asit (100,110,141) A. collina 4,5-di-O-kafeoilkinik asit A. collina (110) Ferulik asit A. millefolium (326) A. millefolium Kafeik asit (110,326) A. collina A. millefolium (49-51,100, Klorojenik asit A. collina 110,141,231) Neoklorojenik asit A. millefolium (100,326) Sinnamik asit A. alexandri-regis (175)

Ayrıca A. collina ve A. millefolium’dan izole edilen amino asit türevi bileşikler (betain, betonisin, kolin, prolin, stakhidrin) de bildirilmiştir (190).

2.2.3. Biyolojik Aktivite Çalışmaları

Achillea türleri üzerinde 2002 yılına kadar yapılan biyolojik aktivite çalışmaları, ‘Achillea L. Cinsinin Millefolium Seksiyonu Üzerinde Farmasötik Botanik Yönünden Araştırmalar’ isimli tezde verilmiş olup, Achillea türlerinin; yara iyileştirici, antienflamatuvar, antipiretik, antidepresan, hipotansif, astrenjan, antiseptik, antimikrobiyal, diüretik, ekspektoran, antispermatojenik, antidiyabetik, antitümoral

ve hepatoprotektif etkilerinin yanı sıra menstruasyon bozukluklarının tedavisinde kullanılışlarının ve böcek kovucu etkilerinin olduğu bildirilmiştir (155). Tekrardan sakınmak üzere tez çalışması kapsamında 2002 yılından sonraki biyolojik aktivite çalışmalarına ağırlık verilmiş olup, literatürler kendi içinde derlenerek aşağıda sunulmuştur:

Antioksidan Etki

Yara iyileştirici olarak kullanılan A. millefolium’un etanol ve sulu ekstrelerinin toplam fenolik madde miktar tayini Folin-Ciocalteu yöntemi, toplam flavonoit miktar tayini AlCl3 yöntemi ve radikal süpürücü etkisi ise DPPH (2,2-difenil-1-pikrilhidrazil) radikali kullanılarak ölçülmüştür. Etanol ekstresi sulu ekstreye oranla daha aktif bulunmuştur (DPPH radikal süpürücü etki tayininde inhibison değeri %70.36 ± 0.49). A. millefolium’un etanol ekstresinin DPPH radikal süpürücü etkisi ile toplam fenolik madde miktarı arasında bir korelasyon gözlendiği vurgulanmıştır (17). Diğer bir çalışmada A. millefolium tohumlarının n-hekzan, diklorometan, ve metanol ekstrelerinin aynı yöntemle serbest radikal süpürücü etkisi incelenmiş ve sadece metanol ekstresinin zayıf bir radikal süpürücü etki gösterdiği kaydedilmiştir (172). A. millefolium’un sulu ekstresinin antioksidan kapasitesinin farklı yöntemlerle incelendiği bir çalışmada, radikal süpürücü etkiye DPPH, süperoksit ve hidroksil radikallerinin inhibisyonu üzerinden, ESR (Elektron Spin Rezonans) metodu ile tayin edilmiş ve aktivite standart olarak kullanılan E vitamini ve kersetin ile karşılaştırılmış, ayrıca ekstrenin toplam fenolik madde miktarı Folin-Ciocalteu yöntemi kullanılarak tespit edilmiştir. A. millefolium ekstresinin orta derece antioksidan kapasite gösterdiği ve bu etkinin ekstredeki fenolik madde miktarı ile orantılı olduğu bildirilmiştir (295). 6 Achillea türünün (A. micrantha, A. filipendula, A. millefolium, A. tenuifolia, A. vermicularis ve A. wilhelmsii) etanol ekstresinin DPPH yöntemi ile karşılaştırmalı olarak serbest radikal süpürücü etkileri ve AlCl3 yöntemi ile toplam flavonoit miktarları araştırılmıştır. A. micrantha ve A. millefolium türlerinin anlamlı radikal

süpürücü etki gösterdiği görülmüştür. A. wilhelmsii incelenen türler arasında en düşük aktiviteyi göstermiştir. Toplam flavonoit miktarı açısından A. vermicularis ve A. wilhelmsii en yüksek değeri gösterirken A. tenuifolia’nın en düşük değerde kaldığı bildirilmiştir (207). A. millefolium subsp. millefolium’un uçucu yağının ve metanol ekstresinin antioksidan özelliklerinin araştırıldığı bir çalışmada, uçucu yağın DPPH radikalini 3+ kuvvetli bir şekilde indirgediği ve Fe –EDTA–H2O2 deoksiriboz sisteminde hidroksil radikal süpürücü etki gösterdiği belirtilmiştir. Aynı zamanda sıçan karaciğer homojenatında enzimatik olmayan lipit peroksidasyonunu inhibe etmiştir. Metanol ekstresinin suda çözünen fraksiyonunun da antioksidan aktivite gösterdiği bildirilmiştir. Uçucu yağın antioksidan aktivite göstermesinin içerdiği bileşiklerin sinerjik etki yaratmasından kaynaklanabileceği rapor edilmiştir (63). A. collina’nın yaprak ve kapitulumlarından elde edilen infüzyonun antioksidan kapasitesi ve oksidatif strese karşı sitoprotektif aktivitesi araştırılmış ve DPPH radikali üzerinden serbest radikal süpürücü etki, PC-12 hücrelerinde lipid peroksidasyon (LPO) ve sitoprotektif aktivite tayin edilmiştir. En yüksek antioksidan ve sitoprotektif aktivitenin yaprak infüzyonunda olduğu ve antioksidan kapasitenin toplam fenolik madde miktarı ile anlamlı bir korelasyon gösterdiği bildirilmiştir (109). Yapılan diğer bir çalışmada da A. collina ve A. pannonica’nın uçucu yağının DPPH radikal süpürücü ve lipit peroksidasyon üzerindeki etkileri incelenmiştir. A. pannonica uçucu yağı kuvvetli radikal süpürücü etki gösterirken, A. collina uçucu yağı LPO deneyinde daha kuvvetli antioksidan aktivite göstermiştir (57). A. santolina’nın etanol ekstresinin toplam fenolik madde miktarı Folin- Ciocalteu yöntemiyle, serbest radikal süpürücü etkisi DPPH radikali üzerinden ve indirgenme gücü de Oyaizu yöntemiyle incelenmiştir. Toplam fenolik madde miktarı ile indirgenme gücü ve DPPH radikal süpürücü aktivite arasında anlamlı bir korelasyon gözlenmiştir. Ekstrenin 2.000 µg/g’da çok yüksek antioksidan aktivite ve güçlü bir indirgenme gücü gösterdiği vurgulanmıştır (15). A. santolina’nın sulu- etanollü ekstresinin radikal süpürücü aktivitelesinin incelendiği diğer bir çalışmada, ekstre linoleik asit emülsiyon sisteminde, DPPH ve süperoksit radikallerini süpürücü

etkiyle birlikte konsantrasyona bağlı olarak önemli inhibitör aktivite göstermiştir. 2+ 2+ Ayrıca hem Fe +H2O2 + EDTA ve Fe +H2O2 hidroksil radikallerini süpürmesi açısından ekstrenin kuvvetli radikal süpürücü etkiye sahip olduğu ve deoksiriboz degredasyon modelinde demir iyonları ile şelat oluşturabilme kapasitesine sahip olduğu vurgulanmıştır. Ekstrenin indirgenme gücü ile doğrusal bir korelasyon gösterdiği ve sıçan karaciğerinde doza bağlı olarak Fe2+/askorbat ile indüklenmiş LPO’da tiyobarbitürik asit reaktif maddelerinin oluşumunu önlediği bildirilmiştir. Ayrıca serbest radikal ile indüklenmiş protein oksidasyonunun, ekstrenin eklenmesiyle anlamlı bir şekilde baskılandığı görülmüştür. Tüm bunlardan yola çıkarak A. santolina’nın antioksidan aktivite gösterdiği ve bu etkinin fenolik yapıdaki bileşiklerden dolayı olabileceği vurgulanmıştır (28). Geleneksel olarak diyabet tedavisinde kullanılan A. fragrantissima’nın sürgünlerinin sulu ve metanol ekstrelerinin radikal süpürücü etkileri DPPH ve ABTS (2,2-azino-bi-3-etilbenzotiyazolin-6 sülfonik asit) radikalleri üzerinden değerlendirilmiştir. Her iki yöntemde de sulu ve metanollü ekstrelerin düşük antioksidan aktivite gösterdiği belirtilmiştir Antioksidan aktivite ile toplam fenolik madde miktarı arasında anlamlı bir korelasyon olduğu bildirilmiştir (16). A. ligustica’nın çiçekli kısımlarının metanol ekstresinin ve fraksiyonlarının karşılaştırmalı radikal süpürücü aktivitesinin araştırıldığı bir çalışmada, metanol ekstresinin DPPH radikaline karşı kuvvetli süpürücü etki gösterdiği ve bu aktivitenin fenolik fraksiyondan kaynaklanabileceği bildirilmiştir. Lipozomun lipit peroksidasyonunda fenolik fraksiyonun, total metanol ekstresinden daha yüksek antioksidan etki gösterdiği bildirilmiştir (73). Yapılan diğer bir çalışmada da, A. ligustica’nın çiçeklerinden ve vejetatif kısımlarından elde edilen uçucu yağın, antioksidan etkisi DPPH ile ABTS radikal süpürücü ve β-karoten yöntemi kullanılarak incelenmiş ve anlamlı antioksidan aktivite gösterdiği kaydedilmiştir (184). A. alexandri-regis’in etil asetat ve butanol ekstrelerinin antioksidan potansiyeli hidroksil ve süperoksit radikallerinin miktarları ölçülerek çalışılmıştır. Çalışılan tüm biyolojik sistemlerde (karaciğer homojenatı, hemolize kan, serum ve postmitokondriyal karaciğer fraksiyonu) etil asetat ekstresi, hidroksil radikali

süpürücü aktivite gösterirken, butanol ekstresi yalnızca postmitokondriyal karaciğer fraksiyonununda aktif bulunmuştur. Her iki ekstreninde yalnızca hemolize kanda süperoksit radikal süpürücü etki gösterdiği kaydedilmiştir (173). A. biebersteinii’nin metanol ekstresi ve uçucu yağının in vitro koşullarda DPPH radikaline karşı ve β-karoten-linoleik asit yöntemleri ile antioksidan kapasiteleri araştırılmış ve her iki yöntemde de ekstrenin uçucu yağdan daha yüksek antioksidan özellik gösterdiği belirtilmiştir. Ayrıca ekstrenin toplam fenolik madde miktarı, Folin-Ciocalteu yöntemiyle değerlendirilmiş ve antioksidan aktiviteyle fenolik madde miktarı arasında anlamlı bir ilişki görüldüğü bildirilmiştir (41). Geleneksel Türk tıbbında kullanılan 15 Achillea türünün (A. clypeolata, A. schisckinii, A. teretifolia, A. coarctata, A. phrygia, A. crithmifolia, A. nobilis subsp. neilrechii, A. millefolium subsp. pannonica, A. biebersteinii, A. kotschyi, A. nobilis subsp. spylea, A. setacea, A. falcata, A. grandifolia ve A. multifida) infüzyonlarının insan eritrosit ve lökositlerinde H2O2 ile indüklenmiş oksidatif hasara karşı protektif etkileri araştırılmıştır. Katalaz (KAT), süperoksit dismutaz (SOD) ve glutatyon peroksidaz (GPx) aktiviteleri, infüzyonun eritrosit ve lökositler üzerindeki LPO ve glutatyon (GSH) seviyelerinin etkileri belirlenmiştir. Sonuçlar tüm Achillea infüzyonlarının, eritrosit ve lökositlerin antioksidan enzim sistemleri üzerinde etkili olduğunu göstermiştir. A. falcata’nın eritrositlerin KAT, GPx ve SOD enzim sistemleri üzerinde en aktif tür olduğu vurgulanmıştır. Bitki infüzyonları içerisinde lökosit enzim sistemlerinde A. crithmifolia ve A. nobilis subsp. neilreichii, KAT üzerinde en yüksek aktiviteyi, A. millefolium subsp. pannonica SOD, A. teretifolia GPx ve A. nobilis subsp. sipylea LPO üzerinde en yüksek aktiviteyi göstermiştir (164). Aynı grubun bir başka çalışmasında, aynı türlerin infüzyonlarının toplam antioksidan kapasitesi, OH radikal süpürücü etki ve H2O2 indirgeme gücü yöntemleri ile araştırılmıştır. Tüm infüzyonların antioksidan etkiye sahip olduğu belirtilirken, A. millefolium subsp. pannonica’nın α-tokoferolden daha yüksek antioksidan kapasiteye sahip olduğu belirtilmiştir. A. millefolium subsp. pannonica’dan sonra en aktif bitkilerin A. grandifolia, A. biebersteinii, A. schisckinii, A. nobilis subsp. neilrechii

olduğu rapor edilmiştir. Tüm sonuçların toplam flavonoit ve toplam fenol miktarları ile orantılı oldukları kaydedilmiştir (165). Tatlı ve ark. tarafından yapılan bir çalışmada, A. wilhelmsii’nin toprak üstü kısımlarından elde edilen metanol ekstresinin DPPH, H2O2 ve O2 radikallerini süpürücü etkinlikleri incelenmiş ve Cu2+ ile indüklenmiş in vitro LDL oksidasyonunu inhibe edici değerleri ölçülmüştür. Ekstrenin DPPH ve O2 radikallerini süpürücü etki gösterdiği ve ayrıca Cu2+ ile indüklenmiş LDL oksidasyonunu inhibe ettiği kaydedilirken, H2O2 radikalini süpürücü aktivite göstermediği bildirilmiştir (286). Beyşehir’den toplanan endemik A. teretifolia ile A. nobilis subsp. neilreichii’nin toprak üstü kısımlarından elde edilen uçucu yağın DPPH radikal süpürücü etki gösterdiği bildirilmiştir (86).

Sitotoksik Etki

Aralarında A. biebersteinii ve A. santolina’nın da bulunduğu 67 tıbbi bitkinin etanol, kloroform ve sulu ekstrelerinin, hücre kültüründe antiproliferatif aktivitesi incelenmiştir. MCF7 meme adenokarsinom hücreleri üzerindeki sitotoksisitesi Sülforodamin B (SRB) yöntemi kullanılarak test edilmiştir. Bitkilerin yaprak ve çiçeklerinden elde edilen 50 µg/ml ekstreye 72 saat boyunca maruz bırakılan MCF7 hücrelerinin hayatta kalma yüzdeleri hesaplanmıştır. Bu değerler A. biebersteinii için % 81.64 ± 3.3 ve A. santolina için % 46.54 ± 4.00 olarak bulunmuştur. Özellikle A. santolina’nın etanol ekstresinin kuvvetli antiproliferatif aktivite gösterdiği rapor edilmiştir (3). Asteraceae bitkilerinden seçilmiş olan 25 türün sulu ve organik ekstrelerinin MTT [3-(4,5-dimetiltiazol-2-il)-2,5-difeniltetrazolyum bromid] yöntemi ile HeLa insan servikal karsinoma hücreleri, A431 insan deri epidermoid karsinoma hücreleri ve MCF7 hücreleri üzerindeki antiproliferatif aktiviteleri araştırılmıştır. A. collina’nın toprak üstü kısımlarından elde edilen ekstrenin de araştırıldığı çalışmada, hücre gruplarına 10 μg/mL oranında ekstre uygulanmış ve A. collina’nın yüksek ölçüde sitostatik ve sitotoksik aktivite gösterdiği kaydedilmiştir (232).

Aralarında A. millefolium’un da bulunduğu bitki çayı olarak kullanılan 16 bitkinin sulu ekstreleri antiproliferatif özellikleri bakımından araştırılmıştır. Sitotoksik etki B16 fare melanoma hücrelerinde incelenmiş ve A. millefolium ekstresinin anlamlı antiproliferatif etki gösterdiği bildirilmiştir (295). A. ageratum’un toprak üstü kısımlarından hazırlanan hekzan ekstresinin Hep-2 insan larenks epidermoit karsinoma hücreleri ve McCoy hücreleri üzerindeki sitotoksik aktivitesi, Geran ve ark. tarafından tanımlanan metoda göre, Minimum Eagle's Medium (MEM) besiyerinde kültüre alınan hücrelerin tek katmanlı tabaka gelişiminin inhibisyonunun ölçülmesi yöntemiyle belirlenmiştir. Her iki hücre kültüründe de pozitif kontrol olan 6-merkaptopürin ile karşılaştırıldığında yüksek derecede büyüme inhibisyonu gözlenmiştir. Hekzan ekstresinden izole edilen α- amirinin hücreler üzerinde yüksek derecede büyüme inhibisyonu gösterdiği bildirilmiştir (117). A. millefolium’dan izole edilen flavonoit ve seskiterpenlerin insan tümör hücreleri üzerindeki antiproliferatif etkisinin araştırıldığı bir çalışmada, bitkinin toprak üstü kısımlarından elde edilen n-hekzan, kloroform, su-metanol ve sulu ekstrelerinin HeLa, MCF7 ve A431 hücreleri üzerindeki aktiviteleri in vitro MTT yöntemi kullanılarak incelenmiştir. Kloroform ekstresi, HeLa ve MCF7 hücreleri üzerinde en yüksek antiproliferatif aktivite gösterirken, A431 hücreleri üzerinde orta dereceli etki göstermiştir. Bitkinin toprak üstü kısımlarından izole edilen flavonoit ve seskiterpen bileşiklerinin arasında en etkili bileşenin bir flavonoit olan sentaureidin olduğu saptanmıştır. Sentaureidinin özellikle HeLa ve MCF7 hücrelerinde, hücre büyümesini önemli derecede inhibe ettiği gözlenmiştir. Kastisin ve paulitinin 3 hücre grubuna karşı oldukça etkili bulunduğu bildirilmiştir. Apigenin, luteolin ve izopaulitinin ise 3 hücre grubu üzerinde orta dereceli aktivite gösterdiği bulunmuştur. Artemetin, psilostakin C, desasetilmatrikarin ve sinteninin ise 3 hücre grubuna karşı da antiproliferatif etki göstermediği kaydedilmiştir (75). Haidara ve ark. tarafından yapılan bir çalışmada, A. millefolium’dan izole edilen bir flavonoit olan kastisinin tubulin bağlayıcı ajanlar gibi, p21’i indüklediği, Cdk1’i inhibe ettiği ve siklin A’yı baskıladığı tespit edilmiştir. Sonuç olarak kastisinin G2/M büyümesini

durdurmada ve apoptoziste etkin olan çok yönlü bir molekül olduğu bildirilmiştir (125). A. clavennae üzerinde yapılan sitotoksik aktivite çalışmasında toprak üstü kısımlarından guayanolit, bisabolen, flavonol, lignan ve kumarin yapısında 17 bileşik izole edilmiştir. Antiproliferatif aktivite, MTT yöntemi ile HeLa, K562 insan miyeloid lösemi hücreleri ve Fem-X insan melanoma hücrelerinde incelenmiştir. Guayanolitlerden 9α-asetoksiartekanin ve apressin tüm hücre hatlarında anlamlı bir sitotoksik aktivite gösterirken, bisabolen yapısındaki indukumenon orta dereceli aktivite göstermiştir. En aktif bileşenin daha önceden de etkisi bilinen bir flavonol olan sentaureidin olduğu rapor edilmiştir (294). Bazı doğal ve sentetik seskiterpenlerin sitotoksik aktivitesinin araştırıldığı bir çalışmada, A. falcata’dan izole edilen sinteninin hücre kültüründe, A549 insan akciğer kanseri, MDA-MB-231 yüksek invazif meme kanseri, 1A9 ovaryum kanseri, HCT-8 ileoçekal kanseri, U87-MG gliyoblastoma, PC-3 prostat kanseri, KB nazofarenjeal kanseri ve KB-VIN P-glikoprotein çoklu ilaç dirençli nazofarenjeal kanseri ve MCF7 hücreleri üzerindeki etkisi araştırılmış ve sinteninin istatistiksel olarak anlamlı aktivite göstermediği bildirilmiştir (61). Achillea türlerinin uçucu yağları üzerinde yapılmış sitotoksik aktivite çalışmaları da mevcuttur: Mascia Lopes ve ark. tarafından yapılan bir çalışmada, A. millefolium’un uçucu yağı, antitümoral özellikleri açısından incelenmiş ve farelerdeki peritoneal makrofajların yaşayabilirlikleri MTT yöntemi ile değerlendirilmiştir. Uçucu yağın makrofajları stimule ederek aşırı üretim olmaksızın H2O2 ve TNF-α üretimini sağladığı saptanmıştır. Bu etkinin azulenden kaynaklandığı belirtilmiş ve uçucu yağın makrofaj aktivasyonunu düzenlediği vurgulanmıştır (189). A. ligustica’nın çiçeklerininden ve vejetatif kısımlarından elde edilen uçucu yağın MTT yöntemi ile T98G insan gliyoblastoma hücreleri, A431 ve PC-3 insan tümör hücreleri ve B16-F1 fare melanoma hücreleri üzerinde anlamlı antiproliferatif etki gösterdiği bildirilmiştir (184).

Antienflamatuvar ve Analjezik Etki

A. nobilis subsp. neilreichii’nin kapitulumunun etanol ekstresi fare ve sıçanlarda antinosiseptif ve antienflamatuvar aktivitesi açısından araştırılmıştır. Ekstre, formalin testinin geç fazında antinosiseptif etki (100, 200 ve 400 mg/kg, intraperitoneal) ve karragen-nedenli arka ayak ödemi testinde antienflamatuvar etki (100, 200 mg/kg intraperitoneal) gösterirken, kuyruk çekme testinde anlamlı bir antinosiseptif etki gözlenmemiştir. Ayrıca 400 mg/kg dozda sıcak plaka testinde latens süresinin arttığı gözlenmiştir. Duyusal motor performansında anlamlı bir değişiklik bulunmamıştır. Bu sonuçlara göre A. nobilis subsp. neilreichii’nin etanol ekstresinin antienflamatuvar aktivite gösterdiği kaydedilmiştir (154). A. santolina’nın etanol ekstresinin karragen-nedenli arka ayak ödemi testi ile antienflamatuvar aktivitesinin incelendiği bir çalışmada asetilsalisilik asit standart olarak kullanılmış ve ekstrenin aktif bulunduğu bildirilmiştir (14). Aynı yöntemle yapılan benzer bir çalışmada, A. fragrantissima’nın etanol ekstresi antienflamatuvar aktivite göstermemiştir (6). A. millefolium’un halk arasında analjezik ve antienflamatuvar etkileri nedeniyle kullanımını doğrulamak amacıyla sulu-etanollü ekstresi üzerinde sıcak plaka, kıvranma ve formalin testleri uygulanmıştır. Ekstrenin formalin testinde anlamlı bir periferal antinosiseptif etki gösterdiği tespit edilirken antienflamatuvar etki göstermediği, gözlenen antinosiseptif etkinin de rutin, hidroksibenzoik asit ve kafeik asitlerden kaynaklanabileceği bildirilmiştir. Bu bileşikler arasında kuvvetli bir sinerjik etki olabileceği de vurgulanmıştır (225). A. millefolium’un sulu ekstresinin sıçan formalin testi ile analjezik etkisinin araştırıldığı diğer bir çalışmada, ekstrenin 80, 160 ve 320 mg/kg dozlarında oral olarak verilmesi ile formalin testinin birinci ve ikinci fazında doza bağlı olarak antinosiseptif etki gösterdiği belirtilmiştir. Çalışma sonucunda bitkinin analjezik etkisi olduğu vurgulanmış ve geleneksel olarak ağrı kesici olarak kullanılmasının bu sebeple olabileceği bildirilmiştir (208). Bitki çayı olarak kullanılan A. millefolium’un sulu ekstresinin antienflamatuvar özelliği lipoksijenaz aktivitesinin inhibisyonu esasına göre değerlendirildiği diğer bir

çalışmada A. millefolium’un anlamlı antienflamatuvar etki gösterdiği belirtilmiştir (295). Ülkemizde yetişen Achillea türlerinden A. wilhelmsii, A. setacea, A. vermicularis, A. phrygia ve A. sipikorensis’in toprak üstünden elde edilen etanolik ve sulu ekstreler ile A. schischkinii ve A. aleppica subsp. aleppica’nın toprak üstü kısımlarından elde edilen uçucu yağların in vivo antinosiseptif ve antienflamatuvar aktiviteleri sırasıyla p-benzokinon nedenli kıvranma testi ve karragen-nedenli arka ayak ödemi testi ile araştırılmıştır. A. wilhelmsii, A. setacea ve A. vermicularis’ten hazırlanan etanol ekstreleri ile A. aleppica subsp. aleppica’nın uçucu yağının herhangi bir akut toksisite ve gastrik hasar oluşturmaksızın kuvvetli antinosiseptif ve antienflamatuvar aktivite gösterdiği, A. phrygia’nın sadece kuvvetli antinosiseptif aktivite gösterdiği ve A. sipikorensis ve A. schischkinii’nin anlamlı bir aktivite göstermediği kaydedilmiştir (142,176). A. coarctata’nın toprak üstü kısımlarından izole edilen guayanoik asit türevleri ile muamele edilen farelerde, faydalı makrofajların proliferasyonununda anlamlı bir artış gözlenmiştir. Aynı zamanda, bakteriyel polisakkarit tarafından uyarılmış lösemili fare monosit makrofaj hücresinde potansiyel nitrik oksit (NO) üretiminde anlamlı bir inhibisyon görülmüş ve bu bileşiklerinin antienflamatuvar özellik gösterdiği bildirilmiştir (132).

Yara İyileştirici Etki

A. millefolium’un sulu ekstresinin yanık yaralar üzerindeki etkisi in vivo olarak Hollanda tavşanları üzerinde araştırılmıştır. Tavşanların dorsal bölgelerinde Hoekstra yöntemi ile yanık yaralar oluşturulmuş ve her gün 5 mL sulu ekstre ile tedavi edilmiştir. Kontrol grubundaki tavşanlara aynı miktarda normal salin uygulanmıştır. Kontrol gubuyla deney grubu arasında kontraksiyon oranında anlamlı bir fark gözlenmiştir. 21. günde histopatolojik deneylere geçilmiş ve deney grubunda granülasyon ve epitelizasyonun daha fazla olduğu ve kolojen fibrillerin daha düzenli olduğu gözlenmiştir (145,283). Benzer bir araştırmada, aynı yöntemle 20 yetişkin

beyaz tavşanın dorsal bölgelerine 20x25 mm2 çapında yara açılmış ve 3 ayrı grupla yara iyileştirici aktivite çalışılmıştır. 1. gruptaki hayvanlar 5 mL doğal bal ile, 2. gruptaki hayvanlar A. millefolium’un sulu ekstresi (AME) ile ve 3. gruptaki hayvanlar bal + AME ile 21 gün boyunca muamele edilmişlerdir. Kontrol grubuna aynı miktar normal salin uygulanmıştır. Üç grubun da aynı seviyelerde yara iyileştirici etki gösterdiği belirtilmiş ve bal + AME kombinasyonunun bu etkiyi herhangi bir şekilde artırmadığı vurgulanmıştır (284). Hemmati ve ark. tarafından yapılan bir çalışmaya göre A. millefolium’un Eucerin bazlı krem içindeki % 5’lik sulu-etanollü ekstresi ile tedavi edilen tavşanlarda kontrol grubuna nazaran anlamlı bir yara iyileştirici aktivite gözlenmiştir. Kolojenasyon ve proliferasyonda artış gözlenirken bu etkinin iç ve dış kanamayı durduran akillein ve akilletin gibi bileşikler sayesinde olduğu vurgulanmıştır (133). A. millefolium’un metanol ekstresinin yara iyileştirici aktivitesi % 10 povidon iodin ve % 0.9 sodyum klorit ile tedavi edilen tavşanlarla karşılaştırılarak incelenmiştir. Tavşanların dorsal bölgelerinde yaralar oluşturulmuş ve postoperatif dönem boyunca makroskobik olarak eksüdasyon, kanama, yara kalınlığı, kontraksiyon ve epitelizasyon değerleri ölçülmüştür. 4., 8., 12. ve 16. postoperatif periyotlarda biyopsi örnekleri alınarak hayvanların yara dokusundaki kalınlık, vasküler proliferasyondaki yoğunluk ve enflamatuvar hücre infiltrasyonu derecesi gibi histopatolojik parametreler değerlendirilmiştir. A. millefolium ekstresinin günlük topikal uygulanması sonucu yarada anlamlı ölçüde iyileşme gözlendiği bildirilmiştir (287). A. kellanensis’in çiçek ekstresinin yara iyileştirici aktivitesi incelenmiş, aktivite metodunda kullanılan 2-3 aylık erkek Wistar sıçanlarına anestezik olarak periton içi ketamin ve ksilazin uygulanmış ve sırt kısımlarında derin lezyonlar oluşturulmuştur. Her grupta rastgele 9 sıçan olacak şekilde gruplar oluşturulmuş, Grup 1’deki sıçanlar standart olarak kullanılmış ve nitrofurazon pomat ile muamele edilmişlerdir. Grup 2’de bitkinin sulu ekstresi 200 mg/kg/gün dozunda verilmiştir. Grup 3’te ise kontrol grubu amacıyla sadece pomat sürülmüştür. 6., 4. ve 16. günlerde yara kapanma yüzdeleri hesaplanmıştır. Yara alanı Auto CAD RL 14 yazılımı kullanılarak değerlendirilmiştir. Ayrıca yaralı alan histolojik olarak incelenmiştir.

Doğrudan yara üzerine uygulama ile sıçanlara verilen ekstrenin kontrol grupları ile karşılaştırılması sonucu ekstrenin yara iyileştirici aktivitesinin anlamlı bulunduğu bildirilmiştir (224). Ülkemizde yetişen A. biebersteinii’nin köklerinden hazırlanan hekzan, kloroform, etil asetat ve metanol ekstrelerinin yara iyileştirici aktiviteleri fare ve sıçanlarda tensiyometre ile lineer insizyon ve dairesel eksizyon yara modelleri kullanılarak araştırılmıştır. Yara iyileştirici etki eksizyon yara metodunda, standart yara merhemi olan Madecassol (% 100 kontraksiyon) ile karşılaştırılmış ve n-hekzan ekstresi % 84.2’lik kontraksiyon değeri ile referansa en yakın değeri göstermiştir. Aynı ekstrenin insizyon yara metodunda da gerilme direncinde anlamlı bir artış gösterdiği belirtilmiştir (% 40.1). Histopatolojik deneyler her iki yöntemde de bulunan sonuçları destekler nitelikte olup, A. biebersteinii’nin önemli ölçüde yara iyileştirici aktivite gösterdiği bildirilmiştir (13).

Antimikrobiyal Etki

Aralarında A. fragrantissima ve A. santolina türlerinin de bulunduğu 104 çöl bitkisinin sulu ekstresinin, balıklar üzerinde patojen olan Aeromonas hydrophila, Photobacterium damselae subsp. piscicida, Streptococcus iniae ve Vibrio alginolyticus bakterileri üzerindeki etkileri çalışılmıştır. Gövde, yaprak ve çiçeklerden hazırlanan ekstrelerin aktiviteleri disk difüzyon yöntemi ile incelenmiştir. İki tür de A. hydrophila, S. iniae ve V. alginolyticus üzerinde inhibisyon göstermezken, P. damselae üzerinde A. fragrantissima oldukça yüksek antibakteriyel etki göstermiş ve büyüme inhibisyonu 19.5 mm olarak saptanmıştır. Aynı bakteri üzerinde orta derecede antibakteriyel aktivite gösteren A. santolina için 9 mm’lik bir büyüme inhibisyonu ölçülmüştür. A. fragrantissima’nın inhibitör aktivitesinin bitkiden daha önce tanımlanan kafur, 1,8-sineol ve borneol gibi monoterpenlerden kaynaklanabileceği öne sürülmüştür (5). A. clavennae, A. holosericea, A. lingulata ve A. millefolium’un toprak üstü kısımlarından elde edilen ekstrelerin (hekzan:eter:metanol/1:1:1) Staphylococcus

aureus, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa ve Salmonella enteritidis bakterileri ve Aspergillus niger ve Candida albicans mantarları üzerindeki antimikrobiyal aktiviteleri disk difüzyon yöntemiyle incelenmiştir. En yüksek aktiviteyi A. clavennae göstermekle birlikte dört ekstre de tüm suşlar üzerinde aktif bulunmuştur (279). Bu bilgilere karşılık diğer bir çalışmada ise, A. millefolium’un sulu-etanollü ekstresinin bazı bakteri (Staphylococus aureus, Bacillus subtilis, Escherichia coli ve Pseudomonas aeruginosa) ve mantarlar (Candida albicans, C. krusei, C. parapsilosis ve C. tropicalis) üzerinde antimikrobiyal aktivitesi incelenmiş ve sulu-etanollü ekstrenin tüm suşlarda etkisiz olduğu bildirilmiştir (134). Bir diğer çalışmada ise aynı bitkinin sulu ekstresi antimalaryal ve antibabesial özellikleri bakımından da incelenmiş ve ekstrenin hem Plasmodium falciparum hem de Babesia gibsoni üzerinde kuvvetli aktivite gösterdiği tespit edilmiştir (199). A. millefolium subsp. millefolium’un uçucu yağının ve metanol ekstresinin antimikrobiyal aktivitesinin araştırıldığı bir çalışmada, metanol ekstresinin suda çözünmeyen kısmının Streptococcus pneumoniae, Clostridium perfringens, Candida albicans, Mycobacterium smegmatis, Acinetobacter lwofﬁi ve Candida krusei suşları üzerinde zayıf aktivite gösterdiği belirlenirken, uçucu yağının daha aktif bulunduğu bildirilmiştir. Antimikrobiyal etkinin uçucu yağda bulunan 1,8-sineol, kafur ve borneol gibi bileşiklerden kaynaklandığı rapor edilmiştir (63). A. biebersteinii’nin metanol ekstresi ve uçucu yağının in vitro koşullarda disk difüzyon yöntemiyle antimikrobiyal özelliklerinin araştırıldığı bir çalışmada, uçucu yağın 8 bakteri ve 15 mantar üzerinde antimikrobiyal aktivite gösterdiği ancak metanol ekstresinin herhangi bir etki göstermediği bildirilmiştir (41). Beyşehir’den toplanan endemik A. teretifolia ile A. nobilis subsp. neilreichii’nin toprak üstü kısımlarından elde edilen uçucu yağın in vitro mikrodilüsyon teknikleri kullanılarak antimikrobiyal aktivitesi incelenmiştir. Her iki türün uçucu yağının, test edilen insan patojeni mikroorganizmalara (Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Enterobacter aerogenes, Proteus vulgaris, Salmonella typhimurium, Bacillus cereus, Candida tropicalis) karşı etkili olduğu bildirilmiştir (86).

A. clavennae’nin uçucu yağı antibakteriyel ve antifungal aktiviteleri açısından disk difüzyon yöntemiyle araştırılmıştır. Çalışmada Gram-pozitif (Bacillus subtilis, Bacillus cereus, Staphylococcus aureus ve Streptococcus faecalis) ve Gram-negatif (Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa ve Proteus mirabilis) bakteriler ile mantarlar (Aspergillus niger, Aspergillus fumigatus ve Candida albicans) kullanılmıştır. Gram-negatif bakterilerde ve fungal organizmalarda gram-pozitif bakterilere nazaran daha kuvvetli antimikrobiyal aktivite gözlenmiştir. A. clavennae’nin uçucu yağı K. pneumoniae, P. aeruginosa ve tüm fungal organizmalara karşı aktif bulunmuştur (52). A. ligustica’nın antimikrobiyal aktivitesinin araştırıldığı bir çalışmada, uçucu yağın Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Candida albicans, Penicillium commune, Fusarium oxysporum, Rizoctonia solani ve Aspergillus flavus’a karşı etkisi test edilmiş ve tüm suşlarda düşük bir aktivite gözlenmiştir (299). Bir başka çalışmada, A. ligustica’nın çiçeklerinden ve vejetatif kısımlarından elde edilen uçucu yağın broth mikro-dilüsyon metodu ile 6 mikrobiyal suş (Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, Enterococcus faecalis, Escherichia coli ve Candida albicans) üzerindeki aktiviteleri incelenmiş ve karyojenik Gram-pozitif Streptococcus mutans bakterisi üzerinde çok kuvvetli antibakteriyel aktivite gösterdiği bildirilmiştir. Uçucu yağın antikaryojenik formülasyonlar için uygun bir aday olabileceği vurgulanmıştır (184). A. collina ve A. pannonica’nın uçucu yağlarının disk difüzyon yöntemi ile 21 bakteri suşu üzerindeki antimikrobiyal aktivitelerinin araştırıldığı bir çalışmada, A. collina test edilen bakterilerde daha güçlü antibakteriyel aktivite göstermiştir. Bu etkinin A. collina’nın uçucu yağında bulunan kamazulenden kaynaklandığı belirtilmiştir (57). A. atrata subsp. multifida’nın toprak üstü kısımlarından izole edilen 9 seskiterpen laktonun antimikrobiyal aktivite göstermediği, ancak 4 flavonun (santin, sentaureidin, apigenin ve 7-O-β-glukozit) Bacillus subtilis’e karşı aktif olduğu bulunmuştur. Bunlardan üç tanesinin (santin, sentaureidin ve apigenin) Candida

albicans’a ve iki tanesinin de (santin ve apigenin) Escherichia coli’ye karşı antimikrobiyal aktivite gösterdiği bildirilmiştir (19).

Antiülser Etki

A. millefolium’un antiülser etkisinin araştırıldığı bir çalışmada, bitkinin sulu- etanollü ekstresi (SE) etanolle indüklenmiş akut gastrik lezyonlu ve % 80 asetik asitle indüklenmiş gastrik ülserli sıçanlara uygulanmış, deney boyunca GSH seviyesi ve SOD aktivitesi ölçülmüştür. Ayrıca asetik asitle indüklenmiş gastrik ülserli hayvanlarda miyeloperoksidaz (MPO) aktivitesi ile histolojik ve immünohistokimyasal analizler yapılmıştır. SE’nin oral olarak 30, 100 ve 300 mg/kg dozlarda, sıçanlardaki etanolle indüklenmiş gastrik lezyonu sırasıyla % 35, % 56 ve % 81 oranında; 1 ve 10 mg/kg dozlarda, asetik asitle indüklenmiş kronik gastrik ülseri sırasıyla % 43 ve % 65 oranında inhibe ettiği bildirilmiştir. Ülser indüksiyonunun ardından hücre proliferasyonunun artmasıyla gastrik mukozada anlamlı bir rejenerasyon gözlendiği bildirilmiştir. SE ile muamelenin asetik asitle indüklenmiş gastrik lezyondan sonra GSH seviyesinin ve SOD aktivitesinin indirgenmesini önlediği ve ek olarak, SE’nin (10 mg/kg) MPO aktivitesini inhibe ettiği belirlenmiştir (226). Benzer bir çalışmada da, A. millefolium’un sulu ekstresinin etanol ve indometasin ile indüklenmiş kronik gastritli hayvanlarda gastrik mukozayı koruduğu görülmüştür. Aynı zamanda asetik asitle indüklenmiş kronik gastrik lezyonun iyileşmesinde etkili olduğu bildirilmiştir (65). A. asiatica ekstresinin in vivo antiülser aktivitesinin incelendiği bir başka çalışmada, ekstrenin köpeklerde gastrik sıvıdaki asitlik ve proteolitik enzimlerin aktivitesi gibi agresif faktörlerini azalttığı, ayrıca midenin mukus sentezini ve salgısını arttırdığı gözlenmiştir (324).

Diğer Etkiler

Yaeesh ve ark. tarafından yapılan bir çalışmada, A. millefolium su-metanol ekstresinin (AMS), D-galaktozamin (D-GalN) ve lipopolisakkarite (LPS) bağlı hepatitli

fareler üzerindeki hepatoprotektif etkisi ve izole edilmiş bağırsak preparatlarındaki antispazmodik etkisi araştırılmıştır. Farelerin AMS ile muamele edilmesiyle plazma alanin aminotransferaz (ALT) ve aspartat aminotransferazdaki (AST) yükselişe bağlı olarak oluşan toksinleri anlamlı ölçüde engellediği görülmüştür. AMS’nin D- GalN/LPS ile indüklenmiş farelerde hepatoprotektif etki gösterdiği ve antispazmodik etkinin kalsiyum bloker aktivitesinden kaynaklanabileceği bildirilmiştir (327). Liv-52 isimli A. millefolium’un da aralarında bulunduğu bitkisel bir preparatın (Mandur basma, Tamarix gallica, Capparis spinosa, Cichorium intybus, Solanum nigrum, Terminalia arjuna and A. millefolium) hepatoprotektif özellikleri insan üzerinde rastgele, çift kör ve plasebo kontrollü klinik denemelerle incelenmiştir. 36 siroz hastası Liv-52 preparatı ile 6 aylık bir tedavi sürecinden sonra child-pugh skorlamasında anlamlı bir iyiye gidiş görülmüş ve asit, ALT ve AST seviyelerinde düşüş gözlenmiştir (139). Pires ve ark. tarafından yapılan bir çalışmada, A. millefolium’un sulu-etanollü ekstresinin antispazmodik etkisi, bağırsak transit testleri uygulanarak incelenmiştir. Farelere intraperitoneal olarak verilen ekstrenin abdominal kontorsiyonu anlamlı ölçüde inhibe ettiği gözlenmiştir (225). A. nobilis subsp. sipylea’nın etanol esktresinin antispazmolitik etkisi incelenmiş, CaCl2 ve asetilkolin ile indüklenmiş duedonumda doz-cevap eğrisi üzerinde inhibitör etki gözlendiği bildirilmiştir. Standart olarak kullanılan papaverinin etkisine benzer şekilde doza bağlı olarak A. nobilis subsp. sipylea’nın etanol ekstresinin antispazmodik aktivite gösterdiği kaydedilmiştir (156). A. santolina bitkisinin streptozotosin muamele edilmiş diyabetik sıçanlarda pankreatik hasara karşı koruyucu etkisi araştırıldığı çalışmada bitkinin sulu-etanol ekstresinin yüksek hipoglisemik aktivite gösterdiği ve bu özelliğinin antioksidatif potansiyelinden kaynaklanabileceği vurgulanmıştır (331). Bir başka çalışmada, A. santolina ve A. micrantha’nın da benzer şekilde sıçanlarda hipoglisemik aktivite gösterdiği bildirilmiştir (304). A. ligustica’nın çiçekli kısımlarının metanol ekstresi ve fraksiyonlarının antidiyabetik aktivitelerinin araştırıldığı bir çalışmada, α-amilaz inhibisyon yöntemi

kullanılmıştır. Bitkiden hazırlanan metanol ekstresinin zayıf aktivite gösterirmesine karşın (1mg/ml’de % 28.18), n-hekzan fraksiyonunun yüksek aktivite gösterdiği (250 µg/ml’de %74.96) kaydedilmiştir (73). Petlevski ve ark. tarafından yapılan bir çalışmada, obez olmayan diyabetik (NOD) fare modeli kullanılarak aralarında A. millefolium’un da bulunduğu P-9801091 bitki ekstresinin [Millefolii herba (A. millefolium L.), Myrtilli folium (Vaccinium myrtillus L.), Taraxaci radix (Taraxacum ofﬁcinale Web.), Cichorii radix (Cichorium intybus L.), Juniperi fructus (Juniperus communis L.), Centaurii herba (Centaurium umbellatum Gilib.), Phaseoli pericarpium (Phaseolus vulgaris L.), Mori folium (Morus nigra L.), Valerianae radix (Valeriana ofﬁcinalis L.) ve Urticae herba et radix (Urtica dioica L.)] antidiyabetik özellikleri araştırılmıştır. Normal ve diyabetik NOD fareler üzerinde P-9801091 bitki ekstresi ile tedavi edilen ve edilmeyen grup arasındaki glutatyon S-transferaz (GSTs) ve MDA konsantrasyonlarındaki değişiklik incelenmiştir. 7 günlük bir tedavi sonrasında (20 mg/kg vücut ağırlığı) diabetik NOD farelerin karaciğerinde GSTs konsantrasyonunda anlamlı bir artış ve MDA konsantrasyonunda anlamlı olmayan bir düşüş gözlenmiş ve ekstrenin hipoglisemik aktivitesinin olduğu bildirilmiştir (219). İran’da yapılan bir çalışmada, A. wilhelmsii’nin hidroalkolik ekstresinin klinik çalışmalar sonucunda insanlar üzerinde antihiperlipidemik ve antihipertansif etkileri bulunduğu belirtilmiştir. Hastalara 6 ay boyunca günde 2 kez 15-20 damla ekstre verilmiş ve hastalardaki değişim gözlenmiştir. Tedaviye başlandıktan 2 ay sonra trigliserit seviyesinde, 4 ay sonra da LDL ve total kolesterol seviyelerinde anlamlı bir düşüş gözlenmiştir. 6 ay sonra HDL kolestrol seviyesinde anlamlı bir artış olmuştur. Ayrıca 2 ay sonra diastolik, 6 ay sonra sistolik kan basıncında anlamlı bir düşüş gözlendiği bildirilmiştir (30). A. millefolium’un çiçeklerinden elde edilen etanol (200 mg/kg/gün, 20 gün, intraperitoneal) ve hidroalkol ekstresinin (300 mg/kg/gün, 30 gün, oral) İsviçre fareleri üzerindeki spermatogenetik etkisi morfolojik olarak ışık ve elektron mikroskobu ile incelenmiştir. Ekstrelerle muamele edilen hayvanlarda germ epitelinde metafaz sayısının artmasının, sitotoksik maddelerden veya hücre

proliferasyonunu artıran maddelerden kaynaklanabileceği öne sürülmüştür (194). Wistar sıçanları üzerinde yapılan bir başka çalışmada, A. millefolium’un sulu ekstresinin (0.3, 0.6 ve 1.2 g/kg/gün) hayvanlardaki üreme organının ağırlığı, sperm ve spermatit sayıları ile sperm morfolojileri üzerindeki etkileri araştırılmış ve sıçanlarda anormal sperm yüzdesinde anlamlı bir artış görüldüğü bildirilmiştir (79). Diğer bir çalışmada ise A. santolina’nın hidroalkolik ekstresinin (300 mg/kg/gün, 20 gün, intraperitoneal) farelerdeki spermatogenez üzerindeki etkisi incelenmiş ve antispermatojenik aktiviteye sahip olduğu bildirilmiştir (116). Innocenti ve ark. tarafından yapılan bir çalışmada, A. millefolium’un toprak üstü kısımlarından elde edilen metanol/su fraksiyonunun rekombinant MCF7 hücrelerinde in vitro olarak östrojenik aktiviteye sahip olduğu bildirilmiştir. Bu etkinin apigenin ve luteolin gibi flavonoitlerden kaynaklandığı kaydedilmiştir (141). A. millefolium’un toprak üstü kısımlarının 2-4 mg/ml dozda in vivo ACV ve maksimal elektroşok nöbeti metotları ile antikonvülzan aktivite gösterdiği bildirilmiştir (227). A. asiatica’nın in vitro deneylerde ve tavşanlarda yapılan in vivo deneylerde antihelmentik aktivite gösterdiği kaydedilmiştir. Gastrointestinal bir nematod olan Trichostrongylus larvalarına karşı aktif olduğu bildirilmiştir (102). Achillea’nın terapötik etkilerinin yanısıra böcek kovucu aktivite de gösterdiği bilinmektedir. A. millefolium’un etil asetat ekstresinin su içinde 1000 ppm’lik bir konsantrasyonda Aedes aegypti larvalarında % 100 mortaliteye neden olduğu bildirilmiştir (280). Aynı bitkinin yaprak ekstrelerinin oral olarak Aedes mosquitoe’ya verilmesi ile anlamlı bir mortalite gözlenmiştir (143). Ayrıca A. santolina’nın uçucu yağının evcil sineklere ve bal arılarına karşı böcek kovucu etkisi bulunduğu bildirilmiştir (305).

Başta A. millefolium olmak üzere bazı Achillea türlerinin ülkemizde ve dünyada bitki çayı olarak birçok ticari ürünün bileşiminde yer aldığı bilinmektedir. Ofisinal tür olan A. millefolium’un ülkemizde eczanelerde satılan preparatı bulunmamakla birlikte, Avrupa’da Salus®, Schafgarbe-Tropfen®, Schamill® vb. adlarla bilinen pek çok farmasötik preparatı bulunmaktadır (153).

3.DENEYSEL KISIM

3.1.Botanik Çalışmalar

3.1.1. Materyal, Yöntem ve Kullanılan Aletler

Bitkisel Materyal

Çalışmalarda kullanılan Achillea türleri Türkiye’nin çeşitli bölgelerinden çiçeklenme dönemlerinde toplanmış ve fotoğrafları çekilmiştir. Herbaryum numuneleri hazırlanan örnekler HUEF herbaryumunda muhafaza edilmektedir. Arazi çalışmaları sırasında toplanan örnekler anatomik çalışmaların yapılabilmesi için % 70’lik etil alkol (Merko Kimya) içerisinde saklanmıştır. İncelenen türler aşağıda listelenmiştir. Tezin ilerleyen kısımlarında tekrardan kaçınmak için bitki adları parantez içerisinde gösterilen kısaltmalarla verilmiştir.

Santolinoideae Seksiyonu

A. wilhelmsii C.Koch. subsp. wilhelmsii (AW): B5 Nevşehir: Nevşehir - Aksaray yolu, Camiören köyüne 2 km kala, yol kenarı, 380 31’ 35” K, 340 23’ 36” D, 1296 m, 20.06.2009. - T. Ağar & M.E. Şahiner, HUEF 09863. B6 Sivas: Zara’dan Şerefiye’ye 7 km, step, yol kenarı, 360 57’ 04” K, 370 43’ 50” D, 19.07.2009. - T. Ağar, B. Özüdoğru & G. Zarre, HUEF 09866. B6 Sivas: Ulaş’a 10 km kala, Yukarıada köyü civarı, step, jipsli alanlar, 390 30’ 49” K, 360 59’ 40” D, 1490 m, 18.07.2009. - T. Ağar, B. Özüdoğru & G. Zarre, HUEF 09859. C4 Konya: Çumra - Hadim arası, 15. km, tarla kenarı, 370 25’ 36” K, 320 37’ 59” D, 16.05.2008. - P. Şahin, HUEF 08013. C5 Niğde: Ovacık köyü, Ovacık-Çamardı yolu, yol kenarı, 380 04’ 37” K, 340 48’ 59” D, 1364 m, 19.06.2009. - T. Ağar & M.E. Şahiner, HUEF 09861. C5 Niğde: Şose yolu, Çayırlı kasabası, Kayalıpınar mahallesi, Himmetli sokağı, tarla kenarı, 380 03’ 20” K, 340 57’ 24” D, 1490 m, 19.06.2009. - T. Ağar & M.E. Şahiner, HUEF 09862.

A. lycaonica Boiss. & Heldr. (AL): B6 Sivas: Ulaş, Ziyarettepe, 390 34’ 00” K, 370 01’ 10” D, 1450 m, jipsli alanlar, 18.07.2009. - T. Ağar, B. Özüdoğru & G. Zarre, HUEF 09864.

Achillea Seksiyonu

A. setacea Waldst. & Kit. (AS): A4 Ankara: Beytepe yerleşkesi, orman içine giden yol, yol kenarı, 390 52’ 40” K, 320 43’ 49” D, 992 m, 02.07.2009 - T. Ağar & İ. Karadavut, HUEF 09870. B6 Sivas: Zara, Arabça köyü yakınları, Quercus açıklıkları, 1300 m, 19.07.2009. - T. Ağar, B. Özüdoğru & G. Zarre, HUEF 09869. B6 Sivas: Ulaş’a 10 km kala, Yukarıada köyü civarı, step, jipsli alanlar, 39 30 49 K, 36 59 40 D, 1490 m, 18.07.2009. - T. Ağar, B. Özüdoğru & G. Zarre, HUEF 09872. C5 Niğde: Ovacık-Çamardı arası, 5. km, tarla kenarı, 380 04’ 10” K, 340 51’ 51” D, 1383 m, 19.06.2009. - T. Ağar & M.E. Şahiner, HUEF 09871.

A. kotschyi Boiss. subsp. kotschyi (AK): B6 Yozgat: Akdağmadeni, Kızılcaova köyü üzeri, Nalbant tepesi, 390 32’ 37” K, 360 00’ 47” D, 2080 m, alpinik çayırlar, 17.07.2009. - T. Ağar, B. Özüdoğru & G. Zarre, HUEF 09867.

A. coarctata Poir. (AC): B5 Nevşehir: Nevşehir’den Aksaray’a doğru, Camiören köyüne 2 km kala, 380 33’ 35” K, 340 23’ 36” D, 1296 m, yol kenarı, 20.06.2009 - T. Ağar & M.E. Şahiner, HUEF 09873.

A. biebersteinii Afan. (AB): A4 Ankara: Beytepe yerleşkesi, orman içine giden yol, 390 52’ 40” K, 320 43’ 49” D, 992 m, yol kenarı, 02.07.2009 - T. Ağar & İ. Karadavut, HUEF 09880. B5 Nevşehir: Nevşehir - Aksaray yolu, Camiören köyüne 2 km kala, yol kenarı, 380 31’ 35” K, 340

23’ 36” D, 1296 m, 20.06.2009. - T. Ağar & M.E. Şahiner, HUEF 09879. B6 Yozgat: Akdağmadeni, Kızılcaova köyü üzeri, Nalbant tepesi, 390 32’ 37” K, 360 00’ 47” D, 2080 m, alpinik çayırlar, 17.07.2009. - T. Ağar, B. Özüdoğru & G. Zarre, HUEF 09875. C5 Niğde: Elmalı-Çamardı arası, Çamardı’ya 35 km kala, yol kenarı, bozulmuş alanlar, 370 58’ 08” K, 350 05’ 12” D, 1712 m, 19.06.2009. - T. Ağar & M.E. Şahiner, HUEF 09876. C5 Niğde: Çamardı, Yelatan köyü çıkışı, baz istasyonu altındaki yamaçlar, 370 41’ 47” K, 350 01’ 24” D, 1410 m, 19.06.2009. - T. Ağar & M.E. Şahiner, HUEF 09878.

Yöntemler

Toplanan bitki örnekleri Türkiye Florası ve Achillea cinsinin Türkiye’de yapılmış olan revizyon çalışması dikkate alınarak tayin edilmiştir (26,137).Tayin edilen bitkiler HUEF, HUB, AEF ve GAZI herbaryumlarında bulunan türler ile karşılaştırılmıştır. Türlerin morfolojik karakterleri, çiçeklenme zamanları, habitat bilgileri, yetiştikleri yükseklikler ve yayılış alanları incelenen örneklerden, revizyon çalışmasından ve Türkiye florasından yararlanılarak derlenmiştir. Anatomik çalışmalar sırasında gövde ve yapraklardan alınan enine kesitler ile toz edilmiş numuneler, Sartur ve Kloralhidrat reaktifi ile incelenerek anatomik karakterler tespit edilmiştir. Kloralhidrat reaktifiyle hazırlanan preparatlardan çizimler yapılmış, Sartur reaktifiyle hazırlanan preparatlardan ise enine kesitlerin fotoğrafları çekilmiştir. Bulgularımıza göre anatomik deskripsiyonlar yapılmıştır.

Kullanılan Aletler

Lup: Leica ZOOM 2000 Mikroskop: Leica DFC320

3.2. Ekstraksiyon Yöntemi

Arazi çalışmaları sırasında toplanan bitki örnekleri açık havada ve gölgede kurutulduktan sonra toprak üstü kısımları değirmende toz edilmiştir. Ekstraktör ile türlerin metanol (Riedel De Haen) ekstreleri hazırlanmıştır. Ekstre rotavoporda alçak

basınç altında 40 oC’de kuruluğa kadar uçurulmuştur. Kuru ekstreler distile suda çözülerek ayırma hunisine aktarılmıştır. Apolar maddeler sulu faz berraklaşıncaya kadar petrol eteri (Riedel De Haen) ile sıvı-sıvı ekstraksiyona tabi tutulmuştur. Apolar maddelerden temizlenen sulu faz liyofilize edilmiştir. Liyofilizasyon sonrası örnekler çalışmalarda kullanılmak üzere derin dondurucuda muhafaza edilmiştir.

Kullanılan Aletler

Ekstraktör: Virtis benchtop K Liyofilizatör: Dionex ASE100 Rotavopor: Heidolph Laborota 4003

3.3. Miktar Tayini Çalışmaları

3.3.1. Toplam Fenolik Madde Miktar Tayini

Tez çalışması kapsamında çalışılan ekstrelerin toplam fenolik madde miktarları Folin-Ciocaltaeu yöntemi kullanılarak kolorimetrik olarak tayin edilmiştir (271). Bütün örnekler ve standart olarak kullanılan gallik asit (Sigma-Aldrich) % 50’lik metanolde çözülmüştür. 0.5 ml örnek (0.5 mg/ml), 2.5 ml Folin-Ciocaltaeu reaktifi (Sigma-Aldrich) (% 10’luk, h/h, suda) ve 7.5 ml sodyum karbonat çözeltisi (Merck) (% 20’lik, a/h, suda) deney tüpünde karıştırılarak 2 saat oda sıcaklığında bekletilmiştir. Çözeltilerin absorbans değerleri 750 nm’de spektrofotometrede okunmuş, toplam fenolik madde miktarı gram ekstrede mg gallik asite eşdeğer olacak şekilde hesaplanmıştır.

3.3.2. Fenolik Asitlerin YBSK ile Tayini

Tez kapsamında çalışılan Achillea türlerinin toprak üstü kısımlarının içerdiği fenolik asitlerin miktar tayinleri ters-faz kolon kullanılarak gradient elüsyon çözücü sistemiyle YBSK (Yüksek Basınçlı Sıvı Kromatografisi) yöntemiyle gerçekleştirilmiştir.

YBSK Sistemi Analiz Koşulları YBSK Cihazı Waters 600 serisi İşlemci Millenium 32 (Waters Cor. M, USA) (Software) Enjektör Waters 717 plus (otomatik enjektör) Detektör DAD dedektör (Waters 996) Ters faz C Ultrasphere kolon (Teknokroma, Barcelona, Sp. 100 x Kolon 18 4.6 mm, partikül çapı 3m) Çözücü Çözücü A; metanol:su:formik asit (10:88:2, h/h/h) Sistemi Çözücü B; metanol:su:formik asit (90:8:2, h/h/h) 0 dan %15 B’ye 15 dakikada, 6 dakika %15 B’de devam etmiş, %15 Gradient den %50 B’ye 10 dakikada, %50’den %100 B’ye 5 dakikada Program arttırılmış ve 6 dakikada başlangıç konsantrasyonuna dönülmüştür Enjeksiyon 10 µl Miktarı Akış Hızı 1 ml / dk Dalga Boyu 280 nm

Sonuçların değerlendirilmesinde, ayırımın tekrarlanabilirliğini sağlamak amacıyla İç Standart (internal standart) (IS) yöntemi kullanılmış, sunulan analiz koşullarında ilgili fenolik asitlerle birlikte sisteme IS olarak propil paraben (Sigma- Aldrich) eklenmiş ve IS’nin karışıklığa neden olmayan bir bölgede pik verdiği gözlenmiştir. Değerlendirmelerde, doğrusallığın incelenmesi sürecinde; pik alanının göç zamanına oranı olan pik normalizasyon (PN) değerleri, pik alanı değerlerine göre daha tekrarlanabilir bulunduğu için, kromatogram verileri Microsoft Excel® programına aktarılarak PN değerleri hesaplanmıştır. Ardından aşağıda verilen formülden her bir maddenin PN oranları hesaplanmıştır.

Madde derişimine karşı PN oranlarının grafiği çizdirilmiş ve yapılan regresyon analizi sonucunda eğri denklemleri elde edilmiş, korelasyon katsayıları (r) bulunmuştur. Elde edilen doğru denklemleri ve analiz sonuçlarıyla ilgili matematiksel ve basit istatistiksel hesaplamalar Microsoft Excel® programı kullanılarak yapılmıştır.

Miktar Tayininde Kullanılan Aletler

Hassas terazi: Shimadzu-AEX 200G Ultrasonik banyo: 1 L, J.P. Selecta UV-visible spektrofotometre: Shimadzu 160A Vorteks: Heidolph YBSK cihazı: Waters 600 serisi

3.4. İn-vitro Biyolojik Aktivite Çalışmaları

3.4.1. Antioksidan Aktivite Tayini

Serbest radikal süpürücü etki

Sanchez-Moreno ve ark. (246) tarafından geliştirilen yöntem modifiye edilerek Achillea ekstrelerinin DPPH üzerindeki serbest radikal süpürücü etkileri değerlendirilmiştir. Metanol içerisinde hazırlanmış 0.1, 0.2 ve 0.4 ml örnek çözeltileri (reaksiyon ortamındaki örnek konsantrasyonları 9.6x10-4-3.6x10-3 mg/ml) üzerine metanolde hazırlanmış 3 ml DPPH (Sigma-Aldrich) (2x10-2 g/L) çözeltisi ilave edilmiş, çözelti vortekste 30 sn karıştırılmıştır. 30 dakika karanlıkta ve oda sıcaklığında bekletilen çözeltilerin 517 nm’de absorbans değerleri kaydedilmiş, serbest radikal süpürücü etki (Antioksidan İndeks) aşağıdaki eşitliğe göre hesaplanmıştır:

Konsantrasyona karşı radikal süpürücü etki korele edilmiştir. Her test 3 kez tekrarlanarak ortalamaları alınmış ve referans madde olarak BHT (2,6-di-tert-butil-4- metilfenol) (Sigma-Aldrich) kullanılmıştır.

β-karoten-linoleik asit sisteminde antioksidan aktivite tayini

Kuru bir kaba tartılan 40 mg linoleik asit (Sigma-Aldrich) ve 400 mg Tween 80 (Merck) ile β-karoten (Sigma-Aldrich) çözeltisinin tamamı (3 mg/ml kloroformda)

vortekste iyice karıştırılmış, kloroform (Merck) alçak basınç altında 40 oC’de rotavaporla ortamdan uzaklaştırılmıştır. Bakiye oksijenlenmiş su ile emülsiyon oluşturacak şekilde 100 ml’ye tamamlanmıştır. Portakal renkli bu stok çözelti deneyler sırasında karanlıkta saklanmıştır. 3 ml β-karoten çözeltisi içerisine 0.2 ml numune çözeltisi (0.6 mg/ml konsantrasyonda) ilave edilerek vortekste iyice karıştırılmış, her bir numune çözeltisi (0.2 ml) 96 kuyucuklu mikroplakaya yerleştirilerek işlem sırasında 40 oC’de etüvde tutulmuş ve 15 dakika aralıklarla 490 nm’de ELİZA (Enzim İlintili İmmün Test) okuyucuda absorbansları ölçülmüştür. Her deney 3 kez tekrarlanmıştır. Antioksidan aktivite ekstre veya BHT ilave edilmeksizin kontrole karşı oksidasyonun inhibisyon yüzdesi olarak aşağıdaki eşitlik kullanılarak hesaplanmış ve sonuçlar sentetik antioksidan BHT’nin sonuçları ile karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Kontrol olarak metanol kullanılmıştır.

% Antioksidan aktivite = 100 x [1-(As0 - As180) / (Ak0 - Ak180)]

As0 = örneğin başlangıçtaki absorbansı (490 nm) As180 = örneğin 180 dakika sonraki absorbansı (490 nm) Ak0 = kontrolün başlangıçtaki absorbansı (490 nm) Ak180 = kontrolün 180 dakika sonraki absorbansı (490 nm)

3.4.2. Sitotoksik Aktivite Tayini

MCF7 Hücrelerinin Kültür Ortamında Çoğaltılması ve Deneylere Hazırlık

Tez çalışması süresince kullanılan MCF7 hücreleri; % 10 FBS (Biological Industries), % 1 penisilin-streptomisin (Biochrom), % 1 L-glutamin (Biochrom), % 1 gentamisin (Biochrom) içeren RPMI-1640 (Biochrom) besiyerinde, % 5 CO2’li etüvde, 37 °C’de süspansiyon kültür ortamında çoğaltılmıştır. Çoğaltılan hücrelerin bir kısmı tez çalışmasının sonraki aşamalarında kullanılmak üzere stoklanmıştır. Deneysel süreçlerde izlenilen aşamalar şu başlıklar altında özetlenebilir:

Stoktan Hücre Çıkarma

Daha önceden stokta bulunan ve azot tankında (-196 °C) muhafaza edilen 2 ml’lik viallerdeki MCF7 hücreleri stoktan çıkartılmış ve hızla çözünmesi sağlanmıştır.

Daha sonra vialin içeriği santrifüj tüpüne (falkon tüpü) aktarılmış ve 5 ml civarında besiyeri ilave edilmiştir. 1200 rpm’de 5 dakika santrifüj edildikten sonra süpernatan kısmı atılıp, kalan pellet üzerine her bir vial için 5-10 ml olacak şekilde besiyeri eklenmiştir. Pipetaj yapılarak homojenizasyon sağlanmış ve karışım hücre kültür kaplarına (flask) aktarılmıştır. Flasklar deneylerde kullanılmak üzere 37 °C’de, % 5

CO2’li etüvde inkübasyona bırakılmıştır.

MCF7 Hücrelerinin Pasajlanması

Deneylerde kullanılan hücrelerin deney süresince bakımının yapılması, çoğaltılması ve uygun miktarlara gelince de ileri aşamalarda kullanılmak üzere stoklama işlemine tabi tutulması gerekmektedir. Pasajlamanın ilk aşamasında flasklardaki besiyerleri boşaltıldıktan sonra flask yüzeyine yapışmış olan hücreler

önce PBS (1 lt distile su için: 8 g NaCl, 0.2 g KCl, 1.44 g Na2HPO4, 0.24 g KH2PO4) daha sonra PBS-EDTA (1 lt distile su için: 8 g NaCl, 0.2 g KCl, 1.44 g Na2HPO4, 0.24 g

KH2PO4, 0.372 g EDTA) ile yıkanmıştır. Flaskların büyüklüğüne ve hücrelerin yoğunluğuna bağlı olarak, 250-450 µl 1x tripsin EDTA (Sigma-Aldrich) konmuş ve 1-2 dakika 37 °C’de, % 5 CO2’li etüvde bekletilerek hücrelerin yapıştıkları kültür kabından tamamen kalkmaları sağlanmıştır. Tripsinin hücreler için öldürücü etkisini nötralize etmek için, flasklara 5 ml civarında besiyeri ilave edilerek, karışım falkon tüpüne aktarılmış ve 1200 rpm’de 5 dakika santrifüj edilmiştir. Pasajlamanın ikinci aşamasında santrifüj sonrası falkon tüpündeki süpernatan kısmı atılarak kalan pellet üzerine 8-15 ml besiyeri eklenmiş ve homojenizasyonu sağlamak için pipetaj 2 yapılmıştır. Hücreler 25 cm ’lik flaska alınarak 37 °C’de, % 5 CO2’li etüvde inkübasyona bırakılmıştır.

Hücreleri Stoklama

Stoklamaya alınacak hücreler için, hücre pasajlanmasında uygulanan prosedürün ilk kısmı aynen uygulanmıştır. Prosedürün ikinci kısmında santrifüj

sonrasında süpernatan kısmı atılıp kalan pellet üzerine her bir vial için 1800 µl olacak şekilde hücre besiyeri eklenmiş ve 30 dakika kuru buz içerisinde bekletilmiştir. Sonrasında her bir vial için 200 µl olacak şekilde DMSO (Dimetilsülfoksit) (Sigma-Aldrich) çözeltisi ilave edilmiş ve homojenizasyonu sağlamak amacıyla pipetaj yapılmıştır. Pipetaj sonrası viallere 2’şer ml aktarılarak 3- 4 saatliğine -20 °C’ye, sonra -80 °C’ye ve en son olarak da sıvı azot tankına (-196° C) yerleştirilerek stoklanma işlemi tamamlanmıştır.

MCF7 Hücrelerinde Sitotoksik Etkinin Değerlendirilmesi

MTT Testi

Bitki ekstreleri DMSO’da çözülerek stok çözeltiler hazırlanmış ve bu çözeltilerden hareketle 5, 10, 25, 50, 75, 100, 150, 200, 250 ve 300 μg/ml konsantrasyonlarında dilüsyonlar hazırlanmıştır. MCF7 hücreleri 3x104 hücre/ml yoğunluğunda olacak şekilde 96 kuyucuklu hücre kültür plakalarına 100 μl ekilmiştir. Hücrelerin yapışması için plakalar 24 saat inkübasyona bırakılmıştır. İlk 2 sıra kontrol ve DMSO kontrol grubu olarak ayrılmıştır. DMSO kontrol grubu çözücü kontrol grubu olup, besiyeri içinde 0.001 μg/ml konsantrasyonda DMSO içermektedir. 24 saatlik inkübasyonun ardından AW, AL, AS, AK, AC ve AB ekstrelerinin konsantrasyonları verilmiş ve plakalar 24 ve 48 saatlik inkübasyona bırakılmıştır. İnkübasyon sonrasında, plakalardaki besiyerleri atılarak, her kuyucuğa karanlık ortamda 100 μl MTT çalışma solüsyonu ilave edilmiş ve 37 °C’de, % 5 CO2’li etüvde 3 saat inkübasyona bırakılmıştır. İnkübasyon sonrası kuyucuklardaki MTT solüsyonu boşaltılmış ve kuyucuklara 100 μl DMSO konulmuştur. Plakalardaki hücrelerin optik dansiteleri ELİZA cihazında 540 nm dalga boyunda okutulmuştur. Bu test her ekstre için 3 kez tekrar edilmiştir.

Biyolojik Aktivite Çalışmalarında Kullanılan Aletler

ELİZA cihazı: BioTek Power Wave XS Vorteks: Heidolph

12 kanallı otomatik pipet: Eppendorf

CO2’li Etüv: Hera Cell 240 Thermo Scientific Inverted Mikroskop: Leica Laminar flow: Heal Force® Santrifüj: Eppendrof Centrifuge 5810 R Sıcak su banyosu: Nüve BM 302

3.5. İstatistiksel Analizler

Sonuçlar, SPSS 16.0 programında ‘ortalama ± S.H. (Standart hata)’ olarak hesaplanmıştır. MTT absorbans değerlerinin istatistiksel analizi için tek yönlü ANOVA testi ve post-hoc olarak Tukey testi kullanılmıştır. Anlamlılık değerleri; p > 0,05 fark yok, p < 0,05* fark var, p < 0,01** önemli derecede fark var, p < 0,001*** çok önemli derecede fark var olarak değerlendirilmiştir.

4. BULGULAR

4.1. Botanik Çalışmalara Ait Bulgular

Botanik çalışmalarda 2’si Santolinoideae, 4’ü Achillea seksiyonuna ait 6 Achillea türünün morfolojik ve anatomik özellikleri belirlenmiş, bulgular çizim ve fotoğraflarla desteklenmiştir. İncelenen türlerden A. lycaonica endemiktir. Türlerin çiçeklenme zamanları, habitat özellikleri, fitocoğrafik bölgeleri, tip örnekleri ile ilgili bilgiler ve bitkilerin morfolojik karakterleri Türkiye’de yapılmış olan Achillea (Asteraceae) cinsinin revizyonundan (26), “Türkiye ve Doğu Ege Adaları Florası” kitabından (137) yararlanılarak ve arazi çalışmaları sırasında toplanan örneklerin incelenmesi ile derlenmiştir. Anatomik karakterler Sartur reaktifi ile hazırlanan preparatların incelenmesiyle değerlendirilmiş, fotoğrafları çekilmiş ve çizimleri yapılmıştır.

4.1.1. Morfolojik ve Anatomik Özellikler

A. wilhelmsii C.Koch. subsp. wilhelmsii in Linnaea 24: 328 (1851) (Resim 4.1).

Bitki ince odunsu rizomlu. Gövde 10-35 cm, yükselici, çok sayıda, uzun steril sürgünlü, dallanmış, sık yapraklı, silindirik, boyuna çizgili, yatık beyaz tomentoz. Yapraklar homomorfik, linear, (1-)1.5-4 x 0.1-0.3 cm, sapsız, pinnatisekt, imbrikat ya da bazen aralıklı segmentlere bölünmüş; segmentler 0.5-1 x 1-1.5 mm, 3 loplu ya da 3 partit, lopların hepsi aynı şekilli, orbikulattan genişçe kuneata kadar, 0.5-1 x 0.5 mm, kenarı küçük dişli, gövde yaprakları ± eşit uzunlukta, eşit aralıklı ve korimbusa kadar, yünsü pubeskent, sık sık tüysüzce. Çiçek durumu sapı 1-4(-7) mm. Kapitulum 5-40, korimbus 1.5-5.5 cm genişliğinde. İnvolukrum genişçe ovoidden yarı küremsiye kadar, 2.5 x 5 mm uzunluğunda ve genişliğinde. Fillariler 2-3 sıralı, beyaz yatık tomentoz; dıştakiler ovattan lanseolata kadar, 1.5-2 x 1 mm, subakut ya da obtus,

kahverengimsi uçlu; içtekiler oblong, 2.5-3 x 1 mm, obtus, darca şeffaf ya da kahverengimsi kenarlı. Palea linear-lanseolat, 2.5 x 1 mm, subakut ya da obtus, zarımsı, piloz. Dilsi çiçekler 3-5 adet, parlak sarı (olgunlukta soluk sarı), 1-2 x 1.5-2 mm, lamina genişce obtrapeziform, 1-1.5 x 1.5-2 mm, uç kısmı belirgin 3 loplu; tüpsü çiçekler 15-25 adet, sarı, 2-2.5 x 0.5 mm, ovaryumu 1 mm. Aken ters ovat, 1.3- 1.5 x 0.4-0.5 mm, lineolat, kahverengimsi. Çiçeklenme: Mayıs-Temmuz. Habitat: Step, tarla kenarları, jipsli ve kalkerli alanlar. Yetiştiği Yükseklikler: 500-2200 m. Türkiye’deki Yayılışı: Çoğunlukla İç, Doğu ve Güney Anadolu. Dünya’daki Yayılışı: Suriye’nin batısı, Transkafkasya, İran, Irak, Pakistan, Afganistan. İran-Turan element. Lektotip Aserbeidjan: frequens ad fossas et agrorum margines circa urbem Khoi 30. April 1828 SZOVITS No.158 (holo. LE, iso. LE) [93]. Türkiye Florası Kayıtları: A2(A) İstanbul: Fenerbahçe, Azn. A3 Ankara: Beypazarı, 500 m, Markgraf 11280. A4 Ankara to Çankırı, M.&D.Zohary 2114. A5 Amasya: Amasya to Merzifon, Bornm. 1889:556. A6 Tokat: Çamlıbel pass between Tokat and Sivas, 1700 m, Bornm. 1890:2473. A8 Gümüşhane: Bayburt, Bourgeau 122. B2 Kütahya: Kütahya to Gediz, 1000 m, M.&D.Zohary 582. B3 Eskişehir: 16 km E. of Eskişehir, 980 m, Buttler 13694. B4 Konya: Cihanbeyli, D. 18613. B5 Kayseri: Caesarea (Kayseri), 1100 m, Bal. 869. B6 Sivas: Zara, 1300-1400 m, Bornm. 1893:3372. B7 Malatya: Malatya,1100 m, Fr.A.Cadell 3581. B9 Ağrı: 53 km E. of Ağrı, Lamond 5033. B10 Ağrı: 3 km N. of Doğubeyazıt, 1700 m, D.43854. C2 Antalya: Elmalı, Bourgeau 157. C3 Konya: Beyşehir, A.&T.Baytop (ISTE) 4340. C4 Konya: 8 km W. of Hadim, 1430 m, Spitz. 64. C5 İçel: Bulgar Maden, 1400 m, Siehe 1896:541. C7 Urfa: Birecik, Djebel Taken, Sint. 1888:911. C8 Mardin: Mardin, Sint. 1888:911b.

Resim 4.1. A. wilhelmsii subsp.wilhelmsii; A. Çiçek, B. Habitat

Anatomik Bulgular

Gövde enine kesitte silindirik. Epidermanın üzeri ince bir kütikula tabakası ile örtülü, örtü ve salgı tüylü. Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun dalgalı ve kıvrımlı veya kısa ve dallanmış. Salgı tüyleri çok hücreli biseriat kısa. Epiderma stomalı. Epidermanın altında yer yer iyi gelişmiş düzensiz çeperli 3-5(-7) sıralı kollenkima hücreleri destek dokusu görevi görür. Kollenkima dokularının arasında 2-3(-4) sıralı ergastik madde taşıyan parenkima hücreleri bulunur. Parenkima hücrelerinin altında 1-2(-3) sıralı dikdörtgen-oval şekilli endoderma hücreleri tüm gövde boyunca belirgin bir halka şeklinde. Perisikl endodermanın altında ve (1-)3-6 sıralı sklerenkima demetlerinden meydana gelmiş. Floem 3-6 sıralı çokgen veya düzensiz çeperli farklı büyüklükteki hücrelerden oluşur. Kambiyum belirsiz. Ksilem, kollenkima dokusunun altında belirgin, trake ve trakeitleri içeren silindir halinde. Öz genellikle yuvarlak veya hafif köşeli büyük parenkimatik hücrelerden oluşur. Öz hücrelerinde basit billurlara rastlanılır (Şekil 4.1). Yaprak her iki epidermada ince bir kütikula tabakası ile örtülü. Üst epiderma hücreleri alt epidermadan daha büyük ve kenarları daha az dalgalı. Her iki epiderma stomalı (amfistomatik), salgı ve yoğun örtü tüylü. Stoma komşu hücreleri çeşitli sayıda (anomositik). Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun dalgalı ve kıvrımlı veya kısa ve dallanmış. Salgı tüyleri çok hücreli, biseriat, kısa. Mezofili oluşturan palizat parenkiması ergastik maddeli. Palizat parenkiması 3-4 sıralı, hücrelerin boyu eninin 2-4(-5) katı. Orta damar laminanın alt yüzünde dışa doğru bariz çıkıntılı. Orta damar enine kesitinde, üst epidermanın altında parenkima hücreleri 5-8(-9) sıralı. Alt epidermanın üstünde 1-3 sıra kollenkimadan sonra 2-5 sıra parenkima yer alır. Ksilem yaprağın üst epiderması, floem ise alt epiderması yönünde. Ksilem ve floemin dışında 2-4(-5) sıra sklerenkima hücreleri bulunur (Şekil 4.2).

Şekil 4.1. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii, (A) Gövde enine kesiti, (B) Gövde anatomik karakterleri: k-kütikula, öt-örtü tüyü, st-salgı tüyü, e- epidermis, s-stoma, ko-kollenkima, kp-kabuk parenkiması, en-endodermis, sk-sklerenkima, fl-floem, tr-trakeid, t-trake, ks-ksilem, ö-öz

Şekil 4.2. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii, (A-B) Yaprak enine kesiti: (A) lamina, (B) orta damar,(C) Yaprak anatomik karakterleri: k-kütikula, öt-örtü tüyü, st-salgı tüyü, üe-üstepidermis, s-stoma, pp-palizat parenkiması, ks-ksilem, fl-floem, sk-sklerenkima, ae-alt epidermis.

A. lycaonica Boiss. & Heldr. in Boiss., Diagn. Ser. 1(11):17 (1849) (Resim 4.2)

Bitki kalın odunsu rizomlu. Gövde 20-50 cm, yükselici, çok sayıda, uzun steril sürgünlü, dallanmamış, derin oluklu, yatık tomentoz. Yapraklar homomorfik, linear, (1.5-)2-4 x 0.2-0.5 cm, sapsız, pinnatisekt, sık ya da seyrek imbrikat segmentlere bölünmüş; segmentler 1.5-2.5 x 0.5-1 mm, 3 loplu ya da 3 partit, ortadaki lop kenardakilerden daha büyük, kuneat ya da ters ovat, 1-1.25 x 0.7-1 mm, kenardakiler orbikulattan oblonga kadar, 0.8-1 x 0.5-0.7 mm, kenarı küçük dişli ya da düz, uçtaki diş kenardakilerden uzun, seyrek pilozdan tüysüze kadar. Çiçek durumu sapı 1-6 mm. Kapitulum 15-80, korimbus 1.5-8 cm genişliğinde. İnvolukrum genişçe ovoidden yarı küremsiye kadar, 3.5-4.5 x 3-4(-5) mm. Fillariler 4 sıralı; dıştakiler triangulardan ovata kadar, 1.5-3 x 1-1.5 mm, obtus, darca kahverengi kenarlı, kaneskent; içtekiler oblong, 3-4 x 1.5-2 mm, subakut, ± şeffaf kenarlı, kaneskent. Palea oblong, 4-5 x 1-1.5 mm, akut, zarımsı, piloz. Dilsi çiçekler 4-5 adet, sarı, 2-3.5 x 3-4 mm, lamina obtrapeziform, 1.5-2 x 2.5-4 mm, uç kısmı hafifçe 3 loplu; tüpsü çiçekler yaklaşık 20-35 adet, sarı, 3 x 0.5 mm, ovaryumu 1.5 mm. Aken ters ovat-oblong, 1.5-2 x 0.6-0.8 mm, lineolat, kahverengimsi. Çiçeklenme: Haziran, Temmuz. Habitat: Step, kalkerli ve kireçtaşlı yamaçlar, tarla açıklıkları, Quercus çalılığı. Yetiştiği Yükseklikler: 750-1650 m. Türkiye’deki Yayılışı: İç Anadolu. Dünya’daki Yayılışı: Endemik. İran-Turan element. Tip: (Turkey C4 Konya) in collibus Isauriae ad radices Karadagh, Heldreich 1845 (holo. G) (foto!). Türkiye Florası Kayıtları: B3 Afyon: 6 km from Dinar to Denizli, 1000 m, Hub.-Mor. 5421. B4 Konya: 16 km from Sultanhanı to Aksaray, 1000 m, Dudley (D. 35897). B5 Kayseri: Develi, Skřivánek. B6 Sivas: 9 km from Sivas to Ulaş, 1540 m, Hub.-Mor. 12989. C2 Burdur: 18 km from Tefenni to Burdur, 1100 m, Hub.-Mor. 5422. C3 Burdur: 27 km S. of Burdur, Alava 5263. Antalya: 29 km S.W. of Korkuteli, Sorger 65-23-10. C4 Konya: 38 km from Karaman to Çumra, 1030 m, Hub.-Mor. 8782.

Resim 4.2. A. lycaonica; A. Çiçek, B. Habitat

Anatomik Bulgular

Gövde enine kesitte silindirik. Epidermanın üzeri ince bir kütikula tabakası ile örtülü, örtü ve salgı tüylü. Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun veya kısa dalgalı ve kıvrımlı veya kısa T şeklinde. Salgı tüyleri çok hücreli biseriat kısa. Epiderma stomalı. Epidermanın altında yer yer iyi gelişmiş düzensiz çeperli (1-)3-4 sıralı kollenkima hücreleri destek dokusu görevi görür. Kollenkima dokularının arasında 2-3 sıralı ergastik madde taşıyan parenkima hücreleri bulunur. Parenkima hücrelerinin altında 1-3 sıralı dikdörtgen-oval şekilli endoderma hücreleri tüm gövde boyunca belirgin bir halka şeklinde. Perisikl endodermanın altında ve 4-15 sıralı sklerenkima demetlerinden meydana gelmiş. Floem 3-4 sıralı çokgen veya düzensiz çeperli farklı büyüklükteki hücrelerden oluşur. Kambiyum belirsiz. Ksilem, kollenkima dokusunun altında belirgin, trake ve trakeitleri içeren silindir halinde. Öz genellikle yuvarlak veya hafif köşeli büyük parenkimatik hücrelerden oluşur. Öz hücrelerinde basit billurlara rastlanılır (Şekil 4.3). Yaprak her iki epidermada ince bir kütikula tabakası ile örtülü. Üst epiderma hücreleri genellikle alt epidermadan daha büyük ve kenarları daha az dalgalı. Her iki epiderma stomalı (amfistomatik), salgı ve yoğun örtü tüylü. Stoma komşu hücreleri çeşitli sayıda (anomositik). Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun dalgalı ve kıvrımlı dallanmış veya kısa T şeklinde. Salgı tüyleri çok hücreli biseriat kısa. Mezofili oluşturan palizat ve sünger parenkiması ergastik maddeli. Palizat parenkiması üst epidermanın altında ve alt epidermanın üstünde genellikle 2-3 sıralı, hücrelerin boyu eninin 2-3 katı. Her iki palizat arasındaki hücrelerarası boşluklara sahip 2-3 sıralı sünger parenkiması hücreleri izodiyametrik. Orta damarda laminanın üst yüzünde epiderma hücreleri geniş bir çukur oluşturacak şekilde yerleşmiş. Alt yüzde dışa doğru bariz çıkıntılı. Orta damar enine kesitinde, üst epidermanın altında parenkima hücreleri 3-5 sıralı. Alt epidermanın üstünde 1-2 sıra kollenkimadan sonra 4-7 sıra parenkima yer alır. Ksilem yaprağın üst epiderması, floem ise alt epiderması yönünde. Ksilemin dışında 4, floemin dışında 4-7 sıra sklerenkima hücreleri bulunur (Şekil 4.4).

Şekil 4.3. A. lycaonica, (A) Gövde enine kesiti, (B) Gövde anatomik karakterleri: k-kütikula, öt-örtü tüyü, st-salgı tüyü, e-epidermis, s- stoma, ko-kollenkima, kp-kabuk parenkiması, en-endodermis, sk-sklerenkima, fl-floem, tr-trakeid, t-trake, ks-ksilem,ö-öz.

Şekil 4.4. A. lycaonica, (A-B) Yaprak enine kesiti: (A) lamina, (B) orta damar,(C) Yaprak anatomik karakterleri: k-kütikula, öt-örtü tüyü, st- salgı tüyü, üe-üstepidermis, s-stoma, pp-palizat parenkiması, sp-sünger parenkiması, ks-ksilem, fl-floem, sk-sklerenkima, ae-alt epidermis.

A. setacea Waldst. & Kit., Pl. Rar. Hung. 1:82 (1801) (Resim 4.3)

Bitki ince rizomlu, rizomlar sürünücü, dallanmış. Gövde 10-80 cm, dik ya da yükselici, tek ya da birkaç tane, düz ya da nadiren eğri, dallanmamış ya da bazen yukarı doğru hafifçe dallanmış, silindirik, boyuna çizgili, ± ipeksi tüylü-yünsü. Yapraklar homomorfik, silindirik, linear-lanseolat, taban yaprakları 6-16 x 0.4-2(-3) cm, (3 cm’e kadar petiol ile birlikte), gövde yaprakları 1.5-6 x 0.3-1 cm, sapsız, 2-3 pinnatisekt, segmentlerin hepsi aynı şekilli, setamsı, çok sayıda, raşis 0.4-0.8 mm, dişsiz, uç kısımdaki segmentler 0.5-1.5 x 0.1-0.3(-0.5) mm, akuminat, kıkırdağımsı, ipeksi tüylü. Çiçek durumu sapı 0.5-3(-5) mm. Kapitulum 30-150 ya da daha fazla, korimbus 2.5-9 cm genişliğinde. İnvolukrum oblongdan linear-oblonga kadar, 3-4.5 x 1.5-2.5(-3) mm. Fillariler 3-4 sıralı, akuttan subakuta kadar, darca şeffaf kenarlı, bazen kahverengimsi uçlu, pubeskent; dıştakiler oblongdan ovat-lanseolata kadar, 1.5-2 x 0.5-1 mm; içtekiler oblongdan lanseolata kadar, 3-4 x 1 mm. Palea lanseolat, 3-3.5 x 0.75-1 mm, zarımsı, akut, uç kısmı piloz. Dilsi çiçekler 4-6 adet, beyaz, 2.5-3 x 2 mm, lamina obtrapeziform, 1-1.2(-1.5) x 1-2 mm, uç kısmı hafifçe 3 loplu; tüpsü çiçekler yaklaşık 10-20 adet, sarı, 2.5 x 0.5 mm, ovaryum 2 mm. Aken oblong- oblanseolat, 1.4-1.8 x 0.5 mm, lineat, kahverengimsi. Çiçeklenme: Mayıs-Ağustos. Habitat: Step, jips, taşlık yamaçlar, çayırlar, tarla açıklıkları. Yetiştiği Yükseklikler: 0-2300 m. Türkiye’deki Yayılışı: Doğu Anadolu’da nadir, diğer bölgelerde geniş yayılışlı. Dünya’daki Yayılışı: Güney, Orta ve Doğu Avrupa, Orta Rusya (S.S.C.B.), Kırım, Kafkasya, İran. Avrupa Sibirya element. Described from Hungary (holo. WU). Türkiye Florası Kayıtları: A1(E) Kırklareli: 3 km N.W. of Pınarhisar, Bauer,Fitz & Spitz. 2814. A2(E) İstanbul: Belgradköy, 1903, Azn. A2(A) İstanbul Aydos Da., 500 m, 1894, Azn. A3/4 Bolu/Ankara: Gerede to Bolu, 1050 m, M. Zohary 51722. A4 Ankara: Hacıkadın De. nr Keçiören, D. 18832. A5 Amasya: Merzifon, 1905, Maniss. A6 Sivas: 25 km W. of

Suşehri, Sorger 69-33-1. A7 Gümüşhane: Kızılköy nr Gümüşhane, Sint. 1894:5903. A8 Gümüşhane: pass 42 km from Gümüşhane to Bayburt, 1900 m, Hub.-Mor. 12991. B1 İzmir: Kemalpaşa-Nif Da., Regel (EGE 8303). B3 Afyon: 16 km S. of Dinar, 1938, Reese. B4 Ankara: 34 km S.E. of Ankara, 1300 m, M.Zohary & Orshan 2727. B5 Kırşehir: 31 km S. of Kırşehir, 1000 m, Sorger 69-64-2. B6 Malatya: Hekimhan, 1300 m, Stn. & Hend. 5424. B8 Erzurum: Palandöken Da. between Çat and Erzurum, 2300 m, D. 47358. B9 Bitlis: Tatvan, 1860 m, Tong 22. C2 Burdur: Eldirek Da. above Dirmil, 1480 m, Hub.-Mor. 8786. C3 Isparta: Eğridir, 1540 m, Gökşin (ISTO 9502). C4 Konya: Beyşehir to Konya, 1845, Heldr. C5 Konya: Ereğli, 1100 m, Siehe 1898:149. C6 Malatya: Sürgü, M.Zohary 2782.

Resim 4.3. A. setacea; A. Çiçek, B. Habitat

Anatomik Bulgular

Gövde enine kesitte silindirik. Epidermanın üzeri ince bir kütikula tabakası ile örtülü, örtü ve salgı tüylü. Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun veya kısa. Salgı tüyleri çok hücreli biseriat kısa. Epiderma stomalı. Epidermanın altında yer yer iyi gelişmiş düzensiz çeperli 3-6 sıralı kollenkima hücreleri destek dokusu görevi görür. Kollenkima dokularının arasında 3-5 sıralı ergastik madde taşıyan parenkima hücreleri bulunur. Parenkima hücrelerinin altında 1-2 sıralı dikdörtgen-oval şekilli endoderma hücreleri tüm gövde boyunca belirgin bir halka şeklinde. Perisikl endodermanın altında ve (2-)4-18 sıralı sklerenkima demetlerinden meydana gelmiş. Floem 3-4(-6) sıralı, çokgen veya düzensiz çeperli farklı büyüklükteki hücrelerden oluşur. Kambiyum belirsiz. Ksilem, kollenkima dokusunun altında belirgin, trake ve trakeitleri içeren silindir halinde. Öz genellikle yuvarlak veya hafif köşeli büyük parenkimatik hücrelerden oluşur. Öz hücrelerinde basit billurlara rastlanılır (Şekil 4.5). Yaprak her iki epidermada ince bir kütikula tabakası ile örtülü. Üst epiderma hücreleri genellikle alt epidermadan daha büyük. Her iki epiderma stomalı (amfistomatik), salgı ve yoğun örtü tüylü. Stoma komşu hücreleri çeşitli sayıda (anomositik). Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun hafif dalgalı. Salgı tüyleri çok hücreli biseriat kısa. Mezofili oluşturan palizat ve sünger parenkiması ergastik maddeli. Palizat parenkiması üst epidermanın altında genellikle 2-3 sıralı, hücrelerin boyu eninin 2-3 katı. Palizat parenkimasının altında hücrelerarası boşluklara sahip 3-4 sıralı sünger parenkiması hücreleri izodiyametrik. Orta damarda laminanın üst yüzünde epiderma hücreleri geniş bir çukur oluşturacak şekilde yerleşmiş. Alt yüzde dışa doğru bariz çıkıntılı. Orta damar enine kesitinde, üst epidermanın altında parenkima hücreleri 2-5 sıralı. Alt epidermanın üstünde 2-4 sıra kollenkimadan sonra 2-5 sıra parenkima yer alır. Ksilem yaprağın üst epiderması, floem ise alt epiderması yönünde. Ksilemin dışında 2-4, floemin dışında (2-)4-9 sıra sklerenkima hücreleri bulunur (Şekil 4.6).

Şekil 4.5. A. setacea, (A) Gövde enine kesiti, (B) Gövde anatomik karakterleri: k-kütikula, öt-örtü tüyü, st-salgı tüyü, e-epidermis, s-stoma, ko-kollenkima, kp-kabuk parenkiması, en-endodermis, sk-sklerenkima, fl-floem, tr-trakeid, t-trake, ks-ksilem,ö-öz.

Şekil 4.6. A. setacea, (A-B) Yaprak enine kesiti: (A) lamina, (B) orta damar, (C) Yaprak anatomik karakterleri: k-kütikula, öt-örtü tüyü, st- salgı tüyü, üe-üstepidermis, s-stoma, pp-palizat parenkiması, sp-sünger parenkiması, ks-ksilem, fl-floem, sk-sklerenkima, ae-alt epidermis.

A. kotschyi Boiss., Diagn. Ser. 2(3):19 (1856) (Resim 4.4)

Bitki ince rizomlu, rizomlar sürünücü, dallanmış. Gövde 12-40 cm, dik ya da yükselici, tek ya da birkaç tane, düz ya da hafifçe eğri, dallanmamış ya da yukarı doğru hafifçe dallanmış, silindirik, boyuna çizgili, ± uzun karışık-yünsü tüylü. Yaprakları heteromorfik, tek düzlemli; taban yaprakları çok sayıda, oblong-ovat, 3- 10(-12) x 1-3 cm (1-4 cm petiyol ile birlikte), 2-3-pinnatisekt, alt kısımdaki birincil segmentler küçük, geniş aralıklı, orta kısımdaki birincil segmentler ters ovat-oblong, 0.5-1.5 x 0.2-0.7 cm, ikincil segmentler kama şeklinde ya da linear-lanseolat, 2-7 x 0.3-1 mm, raşis 0.7-1 mm, kenarı tam, dişli ya da sivri loplara bölünmüş, uç kısımdaki segmentler oblong-ovat, 2-3 x 0.5-0.8 mm, akut-akuminat; gövdenin orta kısmındaki yapraklar oblong-ovat, 2-4 x 0.6-2 cm, sapsız, 1-2-pinnatisekt, segmentler ters ovat-oblong, 0.4-1.2 x 0.2-0.5 cm, raşis 1-1.5 mm, kenarı tam, dişli ya da sivri loplara bölünmüş, loplar kuneat ya da linear-lanseolat, 4 x 1.5 mm’ye kadar, uç kısımdaki segment oblong 1.5-3 x 1-1.5 mm, akut; gövdenin üst kısmındaki yapraklar oblong-ovat, 1.5-2 x 0.5-1.5 cm, sapsız, 1-pinnatisekt, segmentler oblong- oblanseolat, 2.5-7 x (0.3-)0.8-2 mm, raşis (0.5-)1-2 mm, kenarı tam ya da dişli, akut, sık ya da seyrek yünsü-villoz. Çiçek durumu sapı 1-4 mm. Kapitulum yaklaşık 30-150 ya da daha fazla, korimbus 2-6 cm genişliğinde. İnvolukrum genişçe obovoidden oblonga kadar, 3-3.5 x 2-3 mm. Fillariler 3-4 sıralı, kenarı darca şeffaf kahverengimsi, villoz; dıştakiler ovat-lanseolat, 1.5-2 x 0.5-0.7 mm, akut; içtekiler oblong-lanseolat, 2-2.5 x 0.5-0.8 mm, akuttan obtusa kadar. Palea oblong, 2-2.5 x 0.5-0.8 mm, zarımsı, obtus, uç kısmı piloz. Dilsi çiçekler 4-6 adet, beyaz, 2.5-4 x 1-2.5 mm, lamina az çok orbikulat, 1-2.5 x 1-2.5 mm, uç kısmı hafifçe 3 loplu; tüpsü çiçekler yaklaşık 5-15 adet, sarı, 2-2.5 x 0.5 mm, ovaryum 0.7-1 mm. Aken ters ovat-oblong, 1.4-1.7 x 0.6- 0.8 mm, lineat, grimsi.

1. Bitki seyrek uzun karışık-yünsü tüylü, gövdenin üst kısmındaki yaprakların ucundaki segmentler 0.8-2 mm genişliğinde, raşis 1-2 mm……………… subsp. kotschyi 1. Bitki sık yünsü-villoz, gövdenin üst kısmındaki yaprakların ucundaki segmentler 0.3-0.5 mm genişliğinde, raşis 0.5-0.8 mm……………………………………. subsp. canescens

A. kotschyi Boiss.subsp. kotschyi Çiçeklenme: Haziran-Ağustos. Habitat: Step, taşlık yamaçlar, kireçtaşlı kayalar, yüksek çayırlar. Yetiştiği Yükseklikler: 1200-3000 m. Türkiye’deki Yayılışı: İç Anadolu ve çevresindeki Dağlar. Dünya’daki Yayılışı: Güneybatı Asya. Tip: (Turkey C5 İçel) in monte Tauro, aestate 1836, Kotschy 303 (holo. G) (foto!). Türkiye Florası Kayıtları: A2(A) Bursa: Ulu Da., Kirazlı Y., 1200 m, A.Baytop 1. A8 Erzurum: Erzurum to İspir, pass 41 km S. of İspir, 2200-2250 m, Hub.-Mor 15805. B5 Kayseri: Mont Argée (Erciyes Da.), Bal. 876. B6 Sivas: Çamlıbel Da. between Artova and Yıldızeli, 1700 m, Hub.-Mor 12995. B7 Erzincan: Sipikör Da., Sint. 1889:1212. B8 Erzurum: 20 km from Hınıs to Pasinler, 1900 m, D. 46350. C3 Isparta: Eğridir, 1640 m, Gökşin (ISTO 9507). C5 Adana: Koca Çukur Y. above Pozantı, 1750 m, Hub.-Mor 15812. C6 Adana: Hadjin (Saimbeyli) to Karakilise, B.Post 201, 232.

Resim 4.4. A. kotschyi subsp. kotschyi; A. Çiçek, B. Habitat

Anatomik Bulgular

Gövde enine kesitte silindirik. Epidermanın üzeri ince bir kütikula tabakası ile örtülü, örtü ve salgı tüylü. Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun dalgalı ve kıvrımlı. Salgı tüyleri çok hücreli, biseriat, kısa. Epiderma stomalı. Epidermanın altında yer yer iyi gelişmiş düzensiz çeperli 5-8 sıralı kollenkima hücreleri destek dokusu görevi görür. Kollenkima dokularının arasında 3-5 sıralı ergastik madde taşıyan parenkima hücreleri bulunur. Parenkima hücrelerinin altında 1-2 sıralı dikdörtgen-oval şekilli endoderma hücreleri tüm gövde boyunca belirgin bir halka şeklinde. Perisikl endodermanın altında ve (3-)5-19 sıralı sklerenkima demetlerinden meydana gelmiş. Floem 3-7 sıralı, çokgen veya düzensiz çeperli farklı büyüklükteki hücrelerden oluşur. Kambiyum belirsiz. Ksilem, kollenkima dokusunun altında belirgin, trake ve trakeitleri içeren silindir halinde. Öz genellikle yuvarlak veya hafif köşeli büyük parenkimatik hücrelerden oluşur. Öz hücrelerinde basit billurlara rastlanılır (Şekil 4.7). Yaprak her iki epidermada ince bir kütikula tabakası ile örtülü. Üst epiderma hücreleri genellikle alt epidermadan daha büyük ve kenarları daha az dalgalı. Her iki epiderma stomalı (amfistomatik), salgı ve yoğun örtü tüylü. Stoma komşu hücreleri çeşitli sayıda (anomositik). Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun ve kısa dalgalı ve kıvrımlı. Salgı tüyleri çok hücreli biseriat kısa. Mezofili oluşturan palizat ve sünger parenkiması ergastik maddeli. Palizat parenkiması üst epidermanın altında ve genellikle 2-3 sıralı, hücrelerin boyu eninin 2-3 katı. Palizat parenkimasının altında hücrelerarası boşluklara sahip 3-4 sıralı sünger parenkiması hücreleri izodiyametrik. Orta damarda laminanın üst yüzünde epiderma hücreleri geniş bir çukur oluşturacak şekilde yerleşmiş. Alt yüzde dışa doğru bariz çıkıntılı. Orta damar enine kesitinde, üst epidermanın altında 1-2 sıralı kollenkimadan sonra 3-5 sıralı parenkima hücreleri, alt epidermanın üstünde ise 2-3 sıra kollenkimadan sonra 3-6 sıralı parenkima yer alır. Ksilem yaprağın üst epiderması, floem ise alt epiderması yönünde. Ksilemin dışında 2-4, floemin dışında (2-)4-10 sıra sklerenkima hücreleri bulunur (Şekil 4.8).

Şekil 4.7. A. kotschyi subsp. kotschyi, (A) Gövde enine kesiti, (B) Gövde anatomik karakterleri: k-kütikula, öt-örtü tüyü, st-salgı tüyü, e- epidermis, s-stoma, ko-kollenkima, kp-kabuk parenkiması, en-endodermis, sk-sklerenkima, fl-floem, tr-trakeid, t-trake, ks-ksilem,ö-öz.

Şekil 4.8. A. kotschyi subsp. kotschyi, (A-B) Yaprak enine kesiti: (A) lamina, (B) orta damar,(C) Yaprak anatomik karakterleri: k-kütikula, öt- örtü tüyü, st-salgı tüyü, üe-üstepidermis, s-stoma, pp-palizat parenkiması, sp-sünger parenkiması, ks-ksilem, fl-floem, sk-sklerenkima, ae- alt epidermis

A. coarctata Poir. in Lam., Encycl. Suppl. 1:94 (1810) (Resim 4.5)

Bitki kalın rizomlu, rizomlar dallanmış. Gövde 15-70 cm, dik, tek ya da birkaç tane, düz ya da hafifçe eğri, dallanmamış, silindirik, boyuna çizgili, dağınık yünsü- tomentoz. Yapraklar homomorfik, linear-lanseolat, tek düzlemli; taban yaprakları, 4- 10(-30) x 0.4-1.5(-3) cm (10 cm’e kadar petiyol ile birlikte), 2-pinnatisekt, alt kısımdaki birincil segmentler küçük, geniş aralıklı, orta kısımdaki birincil segmentler oblong, 2-10 x 1-5 mm, 1-2-pinnatipartit, loblar linear, tam, loblu ya da 2-3 dişli; gövdenin orta kısmındaki yapraklar (2-)4-10 x 0.3-1 cm, sapsız, 2-pinnatipartitten 2- pinnatisekte kadar, birincil segmentler oblong, 2-6 x 1-3 mm, pinnatipartit, loblar linear, tam ya da 2-3 dişli, mukronat, mukro kıkırdağımsı; gövdenin üst kısmındaki yapraklar küçük, pinnatipartit, sapsız, sık ipeksi-tomentoz. Çiçek durumu sapı 1-3 mm. Kapitulum 20-150 ya da daha fazla, korimbus (2.5-)3-7(-8) cm genişliğinde. İnvolukrum genişçe ovoid, 3-4 x 2-4 mm. Fillariler 3 sıralı, şeffaf kenarı yok; dıştakiler linear-setamsı, 2-2.5 x 0.3-0.5 mm, akuminattan akuta kadar; içtekiler oblong- lanseolat, 3.5-4 x 0.7-1 mm, obtus, uç kısmı kahverengimsi, tomentoz. Palea oblong- lanseolat, 3-3.5 x 0.7-1 mm, zarımsı, obtus, uç kısmı genişçe şeffaf, piloz ya da tüysüzce. Dilsi çiçekler 4-6 adet, sarı, 2.5-3 x 1.5-2 mm, lamina dikdörtgenimsi, 0.7-1 x 1.5-2 mm, uç kısmı hafifçe 3 loplu; tüpsü çiçekler yaklaşık 15-30 adet, sarı, 2-2.5 x 0.5 mm, ovaryum 1 mm. Aken ters ovatoblong, 1-1.3 x 0.4-0.6 mm, lineate, kahverengimsi. Çiçeklenme: Mayıs-Temmuz. Habitat: Step, volkanik yamaçlar, kalker kayalıklar, tuzlu topraklar, orman açıklıkları, buğday tarlaları. Yetiştiği Yükseklikler: 75-2500 m. Türkiye’deki Yayılışı: Geniş fakat lokal yayılışlı. Dünya’daki Yayılışı: Balkanlar, Romanya, Ukrayna. Holotip: B-Willd. 16347, type of A. compacta Willd. Origin unknown.

Türkiye Florası Kayıtları: A1(E) Edirne: Chaduma, 1890, Formánek. Tekirdağ: Ganosdağ, 450 m, A.Baytop(ISTE 13575). A2(A) Kocaeli: İzmit, 1890, Formánek. A5 Kastamonu: Tossia (Tosya),Giaurdagh (Gavur Da.), Sint. 1892:4207. B1 Manisa: Mt. Sipylos nr Magnesia(Manisa), Bal. 244. B2 Bursa: 20 km from Keles to Bursa, 1000 m, Dudley (D. 34795).B3 Bilecik: 15 km from Söğüt to Eskişehir, 950 m, Hub.-Mor. 12405. B5 Kayseri:Talas, 1230-1270 m, Hub.-Mor. 11231. B8 Erzurum: 23 km from Tercan to Aşkale,1680 m, Hub.-Mor. 11232. B9 Ağrı: 2 km from Patnos to Erciş, 1740 m, Hub.- Mor.11234. C4 Konya: Kara Da. nr Larenda, 1845, Heldr.

Resim 4.5. A. coarctata; A. Çiçek, B. Habitat

Anatomik Bulgular

Gövde enine kesitte silindirik. Epidermanın üzeri ince bir kütikula tabakası ile örtülü, örtü ve salgı tüylü. Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun veya kısa dalgalı ve kıvrımlı veya çok hücreli kısa dallanmış. Salgı tüyleri çok hücreli biseriat kısa. Epiderma stomalı. Epidermanın altında yer yer iyi gelişmiş düzensiz çeperli 8-25 sıralı kollenkima hücreleri destek dokusu görevi görür. Kollenkima dokularının arasında 4-8(-10) sıralı ergastik madde taşıyan parenkima hücreleri bulunur. Parenkima hücrelerinin altında 1-2 sıralı dikdörtgen-oval şekilli endoderma hücreleri tüm gövde boyunca belirgin bir halka şeklinde. Perisikl endodermanın altında ve 15- 22 sıralı sklerenkima demetlerinden meydana gelmiş. Floem 3-6 sıralı, çokgen veya düzensiz çeperli farklı büyüklükteki hücrelerden oluşur. Kambiyum belirsiz. Ksilem, kollenkima dokusunun altında belirgin, trake ve trakeitleri içeren silindir halinde. Öz genellikle yuvarlak veya hafif köşeli büyük parenkimatik hücrelerden oluşur. Öz hücrelerinde basit billurlara rastlanılır (Şekil 4.9). Yaprak her iki epidermada ince bir kütikula tabakası ile örtülü. Üst epiderma hücreleri genellikle alt epidermadan daha büyük ve kenarları daha az dalgalı. Her iki epiderma stomalı (amfistomatik), salgı ve yoğun örtü tüylü. Stoma komşu hücreleri çeşitli sayıda (anomositik). Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun ve kısa hafif dalgalı. Salgı tüyleri çok hücreli biseriat kısa. Mezofili oluşturan palizat ve sünger parenkiması ergastik maddeli. Palizat parenkiması üst epidermanın altında ve alt epidermanın üstünde genellikle 2 sıralı, hücrelerin boyu eninin 2-3 katı. Her iki palizat arasındaki hücrelerarası boşluklara sahip 2-3 sıralı sünger parenkiması hücreleri izodiyametrik. Orta damarda laminanın üst yüzünde epiderma hücreleri geniş bir çukur oluşturacak şekilde yerleşmiş. Alt yüzde dışa doğru bariz çıkıntılı. Orta damar enine kesitinde, üst epidermanın altında ve alt epidermanın üstünde 1-2 sıralı kollenkimadan sonra parenkima hücreleri sırasıyla 4-5 ve 2-4 sıralı. Ksilem yaprağın üst epiderması, floem ise alt epiderması yönünde. Ksilemin dışında 7-18, floemin dışında (2-)4-9 sıra sklerenkima hücreleri bulunur (Şekil 4.10).

Şekil 4.9. A. coarctata, (A) Gövde enine kesiti, (B) Gövde anatomik karakterleri: k-kütikula, öt-örtü tüyü, st-salgı tüyü, e-epidermis, s- stoma, ko-kollenkima, kp-kabuk parenkiması, en-endodermis, sk-sklerenkima, fl-floem, tr-trakeid, t-trake, ks-ksilem,ö-öz.

Şekil 4.10. A. coarctata, (A-B) Yaprak enine kesiti: (A) lamina, (B) orta damar,(C) Yaprak anatomik karakterleri: k-kütikula, öt-örtü tüyü, st- salgı tüyü, üe-üstepidermis, s-stoma, pp-palizat parenkiması, sp-sünger parenkiması, ks-ksilem, fl-floem, sk-sklerenkima, ae-alt epidermis.

A. biebersteinii Afan. in Not. Syst. (Leningrad) 19:361 (1959). (Resim 4.6)

Bitki ince rizomlu, rizomlar sürünücü, dallanmış. Gövde 10-100 cm, dik, genellikle tek ya da birkaç tane, düz ya da hafifçe eğri, dallanmamış ya da yukarı doğru hafifçe dallanmış, bazen de tabanda kısa steril dallanmış, silindirik, yukarı doğru hafifçe köşeli, boyuna çizgili, ± sıkça-dağınık pubeskent. Yaprakları homomorfik, silindirik, 2-3 pinnatisekt, raşilla düz, 0.5-1 mm; taban yaprakları lineardan linear-lanseolata kadar, (5-)8-12 x 1-2.5 cm (4 cm’e kadar petiol ile birlikte), alt kısımdaki birincil segmentler küçük, geniş aralıklı, orta kısımdaki birincil segmentler ovat-oblong, 4-6 x 2-4 mm, setamsıdan lineara kadar loblara bölünmüş, en uçtaki lob 1-4(-6) x 0.2-1 mm; gövdenin orta kısmındaki yapraklar oblong- lineardan linear-lanseolata kadar, 2.5-6 x 0.5-2 cm, sapsız, birincil segmentler ovat- oblong, 3-6 x 2-4 cm, linear-setamsıdan lanseolata kadar loblara bölünmüş, en uçtaki lob 1-4 x 0.2-1 mm, ucu kıkırdağımsı, akuttan akuminata kadar; gövdenin üst kısmındaki yapraklar küçük, sapsız ve daha az parçalı, birincil segmentler genellikle bölünmemiş, guddeli-noktalı, seyrek ya da ± sık piloz. Çiçek durumu sapı 0.5-4 mm. Kapitulum 30-200 ya da daha fazla, korimbus 2-10 cm genişliğinde. İnvolukrum oblongdan genişçe ovoide kadar, 3-4 x 2-3 mm. Fillariler 4 sıralı, obtuz, guddeli- noktalı, pubeskent; dıştakiler ovattan oblonga kadar, 1-1.5 x 0.5-1 mm, ucu bazen kahverengimsi; içtekiler oblong, 2-3.5 x 1-1.5 mm, darca şeffaf kenarlı. Palea lanseolat, 2-2.5 x 0.5 mm, zarımsı, akuttan obtuza kadar, uç kısmı piloz. Dilsi çiçekler 4-5 adet, altın sarısı renkli, 3-3.5 x 2-2.5 mm, lamina obtrapeziform, 1-1.5 x 2-2.5 mm, uç kısmı hafifçe 3 loplu; tüpsü çiçekler yaklaşık 10-30 adet, sarı, 2.5 x 0.5 mm, ovaryum 0.8-1 mm. Aken oblong, 1-1.2 x 0.4-0.6 mm, lineate, kahverengimsi. Çiçeklenme: Mayıs-Eylül. Habitat: Step, orman açıklıkları, kurak otlaklar, kayalık yamaçlar, alpinik çayırlar, tarla kenarları. Yetiştiği Yükseklikler: 350-3450 m. Türkiye’deki Yayılışı: Anadolu’da geniş yayılışlı, Türkiye’nin batısında seyrektir.

Dünya’daki Yayılışı: Bulgaristan’ın güneyi, güneybatı ve orta Asya. İran-Turan element. Described from Cappadocia (Anatolia). Lektotip (A. micrantha of 1803) designated here: B-Willd. 16356/5. Türkiye Florası Kayıtları: A4 Çankırı: Çankırı to Kalecik, D. 21736. A5 Samsun: Ladik, 700 m, Tobey 740. A7 Gümüşhane: Eski Gümüşhane, A.&T.Baytop (ISTE 15416). A8 Gümüşhane: Kop Da. between Bayburt and Aşkale, Jenkins 2312. A9 Kars: 3 km from Kars to Susuz, 1800 m, D. 30617. B3 Bilecik: 15 km from Söğüt to Eskişehir, 950 m, Hub.-Mor. 12407. B4 Ankara: Beynam Ormanı, 1200 m, Markgraf 11054. B5 Kayseri: Develi, D. 19176. B6 Sivas: 13 km S.W. of Sivas, M.&D.Zohary 202/31. B7 Elazığ: Kharput (Harput), Schuschnas (Şuşnaz), Sint. 1889:4286. B8 Muş: Muş, 1500 m, M.Zohary 57023. B9 Ağrı: Doğubeyazıt to Diyadin, 1050-1200 m, Hewitt 179. B10 Kars: Mt. Ararat (Ağrı Da.), W. side of Akova, 3450 m, Hewitt 211. C2 Denizli: 8 km from Tavas to Çukur Köy, 1150 m, Hub.-Mor. 5424. C3 Burdur: 26 km from Burdur to Bucak, 800 m, Hub.- Mor. 5425. C4 Konya: 44 km E. of Beyşehir, 1280 m, Hub.-Mor. 8788. C5 Adana: Asmancık Y. N.W. of Pozantı, 1450-1500 m, Hub.-Mor. 15807. C6 Adana: Osmaniye to Maraş, Akbaş 855. C7 Urfa: Viranşehir to Ceylanpınar, 500 m, D. 42364. C8 Mardin: Mardin, Sint. 1888:1153. C9 Mardin: 5 km E. of Cizre, 350 m, D. 42715. C10 Hakkari: Oramar to Talana, S. of Cilo Da., 1830-2130 m, Trelawny 1505.

Resim 4.6. A. biebersteinii; A. Çiçek, B. Habitat

Anatomik Bulgular

Gövde enine kesitte silindirik. Epidermanın üzeri ince bir kütikula tabakası ile örtülü, örtü ve salgı tüylü. Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun veya kısa dalgalı ve kıvrımlı veya dallanmış. Salgı tüyleri çok hücreli biseriat kısa. Epiderma stomalı. Epidermanın altında yer yer iyi gelişmiş düzensiz çeperli 7-13 sıralı kollenkima hücreleri destek dokusu görevi görür. Kollenkima dokularının arasında 4-7(-9) sıralı ergastik madde taşıyan parenkima hücreleri bulunur. Parenkima hücrelerinin altında 1-2 sıralı dikdörtgen-oval şekilli endoderma hücreleri tüm gövde boyunca belirgin bir halka şeklinde. Perisikl endodermanın altında ve 3-16 sıralı sklerenkima demetlerinden meydana gelmiş. Floem 5-7 sıralı, çokgen veya düzensiz çeperli farklı büyüklükteki hücrelerden oluşur. Kambiyum belirsiz. Ksilem, kollenkima dokusunun altında belirgin, trake ve trakeitleri içeren silindir halinde. Öz genellikle yuvarlak veya hafif köşeli büyük parenkimatik hücrelerden oluşur. Öz hücrelerinde basit billurlara rastlanılır (Şekil 4.11). Yaprak her iki epidermada ince bir kütikula tabakası ile örtülü. Üst epiderma hücreleri genellikle alt epidermadan daha büyük ve kenarları daha az dalgalı. Her iki epiderma stomalı (amfistomatik), salgı ve yoğun örtü tüylü. Stoma komşu hücreleri çeşitli sayıda (anomositik). Örtü tüyleri basit çok hücreli uzun dalgalı ve kıvrımlı veya dallanmış kısa. Salgı tüyleri çok hücreli, biseriat, kısa. Mezofili oluşturan palizat ve sünger parenkiması ergastik maddeli. Palizat parenkiması üst epidermanın altında genellikle 1(-2) sıralı ve hücrelerin eni boyuna hemen hemen eşit, alt epidermanın üstünde genellikle (1-)2-3 sıralı, hücrelerin boyu eninin (1-)2-3 katı. Her iki palizat arasındaki hücrelerarası boşluklara sahip 1-2(-4) sıralı sünger parenkiması hücreleri izodiyametrik. Orta damarda laminanın üst yüzünde epiderma hücreleri geniş bir çukur oluşturacak şekilde yerleşmiş. Alt yüzde dışa doğru bariz çıkıntılı. Orta damar enine kesitinde, üst epidermanın altında 1-2, alt epidermanın üstünde 2-3 sıralı kollenkimadan sonra parenkima hücreleri sırasıyla 2-3 ve 4-5 sıralı. Ksilem yaprağın üst epiderması, floem ise alt epiderması yönünde. Ksilemin dışında 2(-4)-8, floemin dışında 4-10 sıra sklerenkima hücreleri bulunur (Şekil 4.12).

Şekil 4.11. A. biebersteinii, (A) Gövde enine kesiti, (B) Gövde anatomik karakterleri: k-kütikula, öt-örtü tüyü, st-salgı tüyü, e-epidermis, s- stoma, ko-kollenkima, kp-kabuk parenkiması, en-endodermis, sk-sklerenkima, fl-floem, tr-trakeid, t-trake, ks-ksilem,ö-öz.

Şekil 4.12. A. biebersteinii, (A-B) Yaprak enine kesiti: (A) lamina, (B) orta damar,(C) Yaprak anatomik karakterleri: k-kütikula, öt-örtü tüyü, st-salgı tüyü, üe-üstepidermis, s-stoma, pp-palizat parenkiması, sp-sünger parenkiması, ks-ksilem, fl-floem, sk-sklerenkima, ae-alt epidermis.

4.2. Miktar Tayini Çalışmalarına Ait Bulgular

4.2.1. Toplam Fenolik Madde Miktarı

Achillea ekstrelerinin toplam fenolik madde miktarları Folin-Ciocalteu yöntemi kullanılarak gallik asit üzerinden hesaplanmıştır. Sonuçlar ve ekstrelerin kuru baz üzerinden % verimleri Tablo 4.1.’de verilmiştir.

Tablo 4.1. Achillea ekstrelerinin % verimleri, toplam fenolik madde miktarı (mg/g).

Ekstreler Ekstraksiyon Toplam Fenolik Verimi (%) Madde Miktarı 1,2 A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii (AW) 14.56 85.59±1.18

A. lycaonica (AL) 6.19 76.49±1.67

A. setacea (AS) 5.68 108.72±1.5

A. kotschyi subsp. kotschyi (AK) 5.85 148.00±0.92

A. coarctata (AC) 8.88 55.16±0.96

A. biebersteinii (AB) 7.52 104.00±1.07

1 a/a kuru ağırlık, 2 mg gallik asit eşdeğeri / g ekstre sonuçlar ortalama değer ± standart sapma olarak verilmiştir (n=3)

Tez kapsamında çalışılan Achillea türlerinden hazırlanan ekstrelerin çözünen madde miktarları kuru baz üzerinden % verim olarak hesaplanmıştır. Ekstraksiyon verimleri % 5.68 (AS) ile % 14.56 (AW) arasında değişmektedir. Çalışılan Achillea türlerinin toprak üstü kısımlarının sulu ekstrelerine ait toplam fenolik madde miktarları gram ekstrede mg gallik asite eşdeğer olarak ifade edilmiştir. Ekstrelerin toplam fenolik madde miktarları sırasıyla, AC < AL < AW < AB < AS < AK şeklinde belirlenmiştir (Şekil 4.13).

Şekil 4.13. Achillea ekstrelerinin toplam fenolik madde miktarları (mg/g) (ortalama değer ± standart sapma)

4.2.2. YBSK ile Fenolik Asitlerin Tayini

Çalışılan bitkisel materyallerin içerdiği fenolik asitlerin tayini Öztürk ve ark. tarafından geliştirilen YBSK metodu ile tespit edilmiştir (213). Waters 600 YBSK Cihazı kullanılarak analizi gerçekleştirilen bitki ekstrelerinde bulunan fenolik asitlerin [gallik asit (GA), protokateşik asit (proto-KA), p-hidroksi benzoik asit (p-OH-BA), vanilik asit (VA), kafeik asit (KA), klorojenik asit (KLA), sirinjik asit (SA), p-kumarik asit (p-KU), o-kumarik asit (o-KU), ferulik asit (FA), rosmarinik asit (RA) ve t-sinnamik asit (t-SİN)] ayrımı C18 kolonda deneysel kısımda verilen koşullarda gerçekleştirilmiştir. Ayırımın tekrarlanabilirliğini sağlamak amacıyla IS yöntemi kullanılmış, sunulan analiz koşullarında ilgili fenolik asitlerle birlikte sisteme IS olarak propil paraben eklenmiş ve IS’nin karışıklığa neden olmayan bir yerde belirdiği gözlenmiştir (Şekil 4.14). Değerlendirmelerde, pik alanının göç zamanına oranı olan PN değerleri, pik alanı değerlerine göre daha tekrarlanabilir bulunduğu için, kromatogram verileri Microsoft Excel® programına aktarılarak PN değerleri, ardından maddenin PN’sinin, IS’nin PN’sine oranı olan PN oranları hesaplanmıştır. Çalışılan Achillea türlerinden elde edilen ekstrelerin kromatogramları Şekil 4.15-Şekil 4.20’de, bu

kromatogramların integrasyonundan yararlanılarak hesaplanan fenolik asit miktarları da Tablo 4.2.’de verilmektedir.

Şekil 4.14. Çalışılan standart fenolik asitlerin karışımına ait YBSK kromatogramı (dalga boyu 280 nm);. GA (1), protoKA (2), p-OH-BA (3), VA (4), KA (5), KLA (6), SA (7), p-KU (8), FA (9), o-KU (10), RA (11), t-SİN (12), IS (13).

Şekil 4.15. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii ekstresine ait YBSK kromatogramı; GA (1), protoKA (2), p-OH-BA (3), VA (4), KA (5), KLA (6), SA (7), p-KU (8), FA (9), o-KU (10), RA (11), t-SİN (12), IS (13).

Şekil 4.16. A. lycaonica ekstresine ait YBSK kromatogramı; GA (1), protoKA (2), p- OH-BA (3), VA (4), KA (5), KLA (6), SA (7), p-KU (8), FA (9), o-KU (10), RA (11), IS (13).

Şekil 4.17. A. setacea ekstresine ait YBSK kromatogramı; GA (1), protoKA (2), VA (4), KA (5), KLA (6), SA (7), p-KU (8), FA (9), IS (13).

Şekil 4.18. A. kotschyi subsp. kotschyi ekstresine ait YBSK kromatogramı; GA (1), protoKA (2), p-OH-BA (3), VA (4), KA (5), KLA (6), p-KU (8), FA (9), RA (11), IS (13).

100

Şekil 4.19. A. coarctata ekstresine ait YBSK kromatogramı; GA (1), protoKA (2), p- OH-BA (3), VA (4), KA (5), KLA (6), SA (7), p-KU (8), FA (9), IS (13).

Şekil 4.20. A. biebersteinii ekstresine ait YBSK kromatogramı; GA (1), protoKA (2), p- OH-BA (3), VA (4), KA (5), KLA (6), SA (7), p-KU (8), FA (9), o-KU (10), RA (11), IS (13).

Tablo 4.2. Çalışılan Achillea türlerine ait ekstrelerde tesbit edilen fenolik asitlerin

miktarları (mg/g ekstre).

EKSTRELER Fenolik asitler AW AL AS AK AC AB GA (1) 0.038 0.0450 3.53 0.0999 0.207 1.10 ProtoKA (2) 0.0934 0.142 0.144 0.284 0.119 0.3.89 p-OH-BA (3) 0.188 0.0627 - 0.555 0.243 1.48 VA (4) 27.9 6.07 0.103 33.0 0.286 9.01 KA (5) 0.277 0.378 12.3 0.142 9.15 0.211 KLA (6) 0.743 0.289 1.46 0.727 0.551 0.663 SA (7) 0.439 0.414 0.0967 - 0.188 0.520 p-KU (8) 0.813 3.18 0.889 1.00 0.0743 0.377 FA (9) 1.46 0.761 5.10 0.405 0.261 1.44 o-KU (10) 0.0536 0.257 - - - 0.316 RA (11) 0.68 0.674 - 0.687 - 1.55 t-SİN (12) 0.652 - - - - -

101

YBSK kromatogram sonuçlarına göre A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii, A. lycaonica, A. kotschyi subsp. kotschyi ve A. biebersteinii ekstrelerinde vanilik asitin, A. setacea ve A. coarctata ekstrelerinde ise kafeik asitin yüksek miktarda bulunduğu gözlenmiştir. Ayrıca vanilik asitçe zengin türlerin kafeik asiti, kafeik asitçe zengin olan türlerin ise vanilik asiti çok az miktarlarda taşıdıkları dikkati çekmektedir.

4.3. In vitro Biyolojik Aktivite Testlerine Ait Bulgular

4.3.1. Antioksidan Aktivite

Serbest radikal süpürücü etki

Achillea türlerinin toprak üstü kısımlarından deneysel kısımda anlatıldığı şekilde hazırlanan ekstrelerinin radikal süpürücü etkileri DPPH serbest radikali üzerinden tayin edilmiştir (246). Sonuçlar test edilen konsantrasyonlarda % inhibisyon olarak değerlendirilmiş ve standart antioksidan BHT’nin değerleriyle karşılaştırılmıştır. Örneklerin serbest radikal süpürücü etkileri Tablo 4.3.’te verilmiştir.

Tablo 4.3. Achillea ekstrelerinin DPPH serbest radikali üzerinden tayin edilmiş % inhibisyon değerleri.

Ekstreler İnhibisyon yüzdesi (%)*

A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii (AW) 12.66±1.35

A. lycaonica (AL) 8.54±0.76

A. setacea (AS) 13.47±0.40

A. kotschyi subsp. kotschyi (AK) 26.60±1.02

A. coarctata (AC) 6.10±1.05

A. biebersteinii (AB) 12.37±1.36

BHT 56.27±1.38

*Sonuçlar ortalama değer ± standart sapma (n=3) olarak verilmiştir.

102

Şekil 4.21. Achillea ekstrelerinin serbest radikal süpürücü etkileri (% İnhibisyon)

Tablo 4.3 ve Şekil 4.21’de de görüldüğü gibi çalışılan Achillea türlerinden hazırlanan ekstrelerin serbest radikal süpürücü etkileri, toplam fenolik madde miktarları (Tablo 4.1, Şekil 4.13) ile orantılı olarak artış göstermiştir. Ekstrelerde en yüksek antiradikal etkinlik AK’de gözlenmiştir. Çalışılan Achillea ekstrelerinin antiradikal etkinliği sırasıyla, AC < AL < AW < AB < AS < AK < BHT şeklinde belirlenmiştir (Şekil 4.16).

β-Karoten-Linoleik Asit Sisteminde Antioksidan Aktivite Tayini

Emülsiyondaki linoleik asit oksidasyonu sonucu oluşan radikallerin β- karotenle reaksiyonundan oluşan sarı rengin zaman içerisinde kaybolmasına dayanan bu yöntemde antioksidan madde varlığı rengin açılmasını önlemektedir (170). β-karotenin solmasının önlenmesi yüksek potansiyel antioksidan aktivitenin varlığını göstermektedir. Bu aktivite testinde çalışılan Achillea ekstrelerinde saptanmış olan % antioksidan değerleri AK < AS < AW < AB < AC < AL < BHT şeklinde sıralanmıştır (Tablo 4.4, Şekil 4.22). Şekil 4.22’de de görüldüğü gibi çalışılan türlerden endemik olan AL β-karoten-linoleik asit sisteminde standart antioksidan BHT’ye yakın aktiviteyi göstermiştir.

103

Tablo 4.4. Achillea ekstrelerinin β-karoten-linoleik asit sisteminde % antioksidan

aktivite değerleri.

Ekstreler AA (%)1

A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii (AW) 65.81±1.48

A. lycaonica (AL) 81.47±2.22

A. setacea (AS) 63.90±1.00

A. kotschyi subsp. kotschyi (AK) 60.06±1.59

A. coarctata (AC) 74.12±2.35

A. biebersteinii (AB) 67.73±1.78

BHT 89.77±1.89

1 % inhibisyon = 100 x [1-(As0 - As180) / (Ak0 - Ak180)]. Sonuçlar ortalama değer ± standart sapma (n=3) olarak verilmiştir

Şekil 4.22. Çalışılan Achillea türlerine ait ekstrelerin β-karoten-linoleik asit sisteminde antioksidan aktiviteleri

104

4.3.2. Sitotoksik Aktivite

MCF7 Hücrelerinde Antikanser Aktivitenin Değerlendirilmesi

MCF7 Hücrelerinin Invert-Mikroskop Görüntüleri

Şekil 4.23 - Şekil 4.29’da kontrol, DMSO-kontrol ve Achillea ekstrelerine uygulanan MCF7 hücrelerinin 24 ve 48 saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri verilmiştir. Sitotoksik aktiviteye bağlı olarak özellikle bazı ekstre gruplarında konsantrasyon ve inkübasyon zamanı arttıkça hücre canlılığının ve proliferasyonun azaldığı görülmektedir.

24. Saat 48. Saat

Kontrol

DMSO Kontrol

Şekil 4.23. Kontrol ve DMSO-kontrol grubu MCF7 hücrelerinin 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100).

105

24. Saat 48. Saat

5 µg/ml

10 µg/ml

25 µg/ml

Şekil 4.24. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100).

106

24. Saat 48. Saat

50 µg/ml

75 µg/ml

100 µg/ml

Şekil 4.24. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

107

24. Saat 48. Saat

150 µg/ml

200 µg/ml

250 µg/ml

Şekil 4.24. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

108

24. Saat 48. Saat

300 µg/ml

Şekil 4.24. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

109

24. Saat 48. Saat

5 µg/ml

10 µg/ml

25 µg/ml

Şekil 4.25. A. lycaonica konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100).

110

24. Saat 48. Saat

50 µg/ml

75 µg/ml

100 µg/ml

Şekil 4.25. A. lycaonica konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

111

24. Saat 48. Saat

150 µg/ml

200 µg/ml

250 µg/ml

Şekil 4.25. A. lycaonica konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

112

24. Saat 48. Saat

300 µg/ml

Şekil 4.25. A. lycaonica konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

113

24. Saat 48. Saat

5 µg/ml

10 µg/ml

25 µg/ml

Şekil 4.26. A. setacea konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100)

114

24. Saat 48. Saat

50 µg/ml

75 µg/ml

100 µg/ml

Şekil 4.26. A. setacea konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

115

24. Saat 48. Saat

150 µg/ml

200 µg/ml

250 µg/ml

Şekil 4.26. A. setacea konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

116

24. Saat 48. Saat

300 µg/ml

Şekil 4.26. A. setacea konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

117

24. Saat 48. Saat

5 µg/ml

10 µg/ml

25 µg/ml

Şekil 4.27. A. kotschyi subsp. kotschyi konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100).

118

24. Saat 48. Saat

50 µg/ml

75 µg/ml

100 µg/ml

Şekil 4.27. A. kotschyi subsp. kotschyi konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

119

24. Saat 48. Saat

150 µg/ml

200 µg/ml

250 µg/ml

Şekil 4.27. A. kotschyi subsp. kotschyi konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

120

24. Saat 48. Saat

300 µg/ml

Şekil 4.27. A. kotschyi subsp. kotschyi konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

121

24. Saat 48. Saat

5 µg/ml

10 µg/ml

25 µg/ml

Şekil 4.28. A. coarctata konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100).

122

24. Saat 48. Saat

50 µg/ml

75 µg/ml

100 µg/ml

Şekil 4.28. A. coarctata konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

123

24. Saat 48. Saat

150 µg/ml

200 µg/ml

250 µg/ml

Şekil 4.28. A. coarctata konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

124

24. Saat 48. Saat

300 µg/ml

Şekil 4.28. A. coarctata konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

125

24. Saat 48. Saat

5 µg/ml

10 µg/ml

25 µg/ml

Şekil 4.29. A. biebersteinii konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100).

126

24. Saat 48. Saat

50 µg/ml

75 µg/ml

100 µg/ml

Şekil 4.29. A. biebersteinii konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

127

24. Saat 48. Saat

150 µg/ml

200 µg/ml

250 µg/ml

Şekil 4.29. A. biebersteinii konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

128

24. Saat 48. Saat

300 µg/ml

Şekil 4.29. A. biebersteinii konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik inkübasyon sonundaki morfolojik görüntüleri (mikroskop büyütmesi x100) (devam).

MCF7 Hücrelerinde Mitokondriyal Aktivitenin Değerlendirilmesi

MCF7 hücre dizisinde, AW, AL, AS, AK, AC ve AB grupları için; kontrol, DMSO- kontrol, 5, 10, 25, 50, 75, 100, 150, 200, 250, 300 μg/ml olmak üzere toplam 12 konsantrasyon kullanılmıştır. 24 ve 48 saatlik inkübasyon sonuçları ELİZA cihazında okutulmuş ve her bir ekstreye ait MTT sonuçları Şekil 4.30 - Şekil 4.35’te, istatistiksel değerlendirme sonuçları da Tablo 4.5 - Tablo 4.10’da verilmiştir.

129

Şekil 4.30. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii konsantrasyonlarının, MCF7 hücre dizisinde 24. ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri (ortalama ± S.H.)

Tablo 4.5. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri. 24. SAAT 48. SAAT GRUPLAR Std. Std. Ortalama Anlamlılık Ortalama Anlamlılık Hata Hata Kontrol 0.7279 0.0181 p > 0.05 0.8439 0.0094 p > 0.05 DMSO Kontrol 0.7193 0.0129 p > 0.05 0.8434 0.0120 p > 0.05 5 μg/ml 0.6648 0.0265 p > 0.05 0.8425 0.0094 p > 0.05 10 μg/ml 0.6524 0.0156 p < 0.05 0.8389 0.0082 p > 0.05 25 μg/ml 0.6425 0.0108 p < 0.05 0.8364 0.0093 p > 0.05 50 μg/ml 0.6414 0.0115 p < 0.05 0.8051 0.0177 p > 0.05 75 μg/ml 0.6314 0.0037 p < 0.001 0.7983 0.0118 p > 0.05 100 μg/ml 0.6146 0.0163 p < 0.001 0.7959 0.0219 p > 0.05 150 μg/ml 0.6074 0.0112 p < 0.001 0.7896 0.0205 p > 0.05 200 μg/ml 0.6009 0.0139 p < 0.001 0.6959 0.0194 p < 0.001 250 μg/ml 0.6048 0.0088 p < 0.001 0.6941 0.0231 p < 0.001 300 μg/ml 0.5991 0.0097 p < 0.001 0.5653 0.0153 p < 0.001

Şekil 4.30’de AW’nin MCF7 hücrelerinde 24. ve 48. saatlik mitokondriyal absorbans değerleri ve Tablo 4.5’te MTT sonuçlarının istatistiksel değerlendirmeleri görülmektedir.

130

24 saatlik inkübasyon sonunda, AW’nin 10, 25, 50, 75, 100, 150, 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında MCF7 hücrelerinde önemli düzeyde sitotoksik etki meydana gelmiş ve mitokondriyal aktivitenin, konsantrasyon artışına bağlı olarak kontrol grubuna göre önemli ölçüde azaldığı görülmüştür. Kontrole göre AW’nin istatistiksel anlamlılık değerleri; 10, 25 ve 50 μg/ml’lik konsantrasyonlarında (p<0.05*) ve 75, 100, 150, 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında (p<0.001***) olarak belirlenmiştir. 48 saatlik inkübasyon sonunda AW’nin 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında önemli düzeyde sitotoksik etki meydana getirdiği ve mitokondriyal aktivitenin kontrol grubuna göre önemli ölçüde azaldığı belirlenmiştir (p<0.001***).

131

Şekil 4.31. A. lycaonica konsantrasyonlarının, MCF7 hücre dizisinde 24. ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri (ortalama ± S.H.)

Tablo 4.6. A. lycaonica konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri. 24. SAAT 48. SAAT GRUPLAR Std. Std. Ortalama Anlamlılık Ortalama Anlamlılık Hata Hata Kontrol 0.5573 0.0107 p > 0.05 0.8088 0.0204 p > 0.05 DMSO Kontrol 0.5609 0.0111 p > 0.05 0.8081 0.0107 p > 0.05 5 μg/ml 0.5669 0.0175 p > 0.05 0.7963 0.0221 p > 0.05 10 μg/ml 0.5654 0.0177 p > 0.05 0.7935 0.0105 p > 0.05 25 μg/ml 0.5576 0.0133 p > 0.05 0.7935 0.0306 p > 0.05 50 μg/ml 0.5565 0.0092 p > 0.05 0.7903 0.0254 p > 0.05 75 μg/ml 0.5520 0.0169 p > 0.05 0.7796 0.0083 p > 0.05 100 μg/ml 0.5436 0.0165 p > 0.05 0.7783 0.0065 p > 0.05 150 μg/ml 0.5393 0.0075 p > 0.05 0.7493 0.0105 p > 0.05 200 μg/ml 0.5371 0.0103 p > 0.05 0.7126 0.0189 p < 0.05 250 μg/ml 0.5355 0.0053 p > 0.05 0.7075 0.0176 p < 0.05 300 μg/ml 0.5345 0.0067 p > 0.05 0.6581 0.0220 p < 0.001

Şekil 4.31’de AL’nin MCF7 hücrelerinde 24 ve 48 saatlik mitokondriyal absorbans değerleri ve Tablo 4.6’da MTT sonuçlarının istatistiksel değerlendirmeleri görülmektedir.

132

24 saatlik inkübasyon sonunda AL’nin tüm konsantrasyonlarında kontrole göre önemli düzeyde bir farklılık görülmemiştir. 48 saat sonra, AL’nin sitotoksik etkisi inkübasyon süresine bağlı olarak artmış ve istatistiksel olarak mitokondriyal absorbans anlamlılık değerleri kontrole göre AL’nin 200 ve 250 μg/ml’lik konsantrasyonlarında (p<0.05*); 300 μg/ml’lik konsantrasyonunda (p<0.001***) olarak belirlenmiştir.

133

Şekil 4.32. A. setacea konsantrasyonlarının, MCF7 hücre dizisinde 24. ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri (ortalama ± S.H.)

Tablo 4.7. A. setacea konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri. 24. SAAT 48. SAAT GRUPLAR Std. Std. Ortalama Anlamlılık Ortalama Anlamlılık Hata Hata Kontrol 0.7175 0.0125 p > 0.05 0,8675 0.0154 p > 0.05 DMSO Kontrol 0.7086 0.0211 p > 0.05 0,8586 0.0252 p > 0.05 5 μg/ml 0.6968 0.0121 p > 0.05 0,8468 0.0107 p > 0.05 10 μg/ml 0.6961 0.0156 p > 0.05 0,8461 0.0114 p > 0.05 25 μg/ml 0.6950 0.0151 p > 0.05 0,8450 0.0132 p > 0.05 50 μg/ml 0.6949 0.0128 p > 0.05 0,8449 0.0102 p > 0.05 75 μg/ml 0.6805 0.0204 p > 0.05 0,8305 0.0133 p > 0.05 100 μg/ml 0.6349 0.0198 p < 0.05 0,7849 0.0108 p > 0.05 150 μg/ml 0.5721 0.0207 p < 0.001 0,7221 0.0162 p < 0.001 200 μg/ml 0.5283 0.0134 p < 0.001 0,6783 0.0084 p < 0.001 250 μg/ml 0.4581 0.0127 p < 0.001 0,6081 0.0060 p < 0.001 300 μg/ml 0.3898 0.0138 p < 0.001 0,5398 0.0034 p < 0.001

Şekil 4.32’de AS’nin MCF7 hücrelerinde 24 ve 48 saatlik mitokondriyal absorbans değerleri ve Tablo 4.7’de MTT sonuçlarının istatistiksel değerlendirmeleri görülmektedir.

134

24 saatlik inkübasyon sonunda, AS’nin 100, 150, 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında önemli düzeyde sitotoksik etki meydana gelmiş ve mitokondriyal aktivitenin kontrol grubuna göre önemli ölçüde azaldığı görülmüştür. Kontrole göre AS’nin 24. saat istatistiksel anlamlılık değerleri; 100 μg/ml’lik konsantrasyonunda (p<0.05*) ve 150, 200, 250 ve 300 μg/ml konsantrasyonlarında (p<0.001*) olarak belirlenmiştir. 48 saatlik inkübasyon sonunda AS’nin 150, 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında önemli düzeyde sitotoksik etki meydana gelmiş ve mitokondriyal aktivitenin kontrol grubuna göre önemli ölçüde azaldığı belirlenmiştir (p<0.001***).

135

Şekil 4.33. A. kotschyi subsp. kotschyi konsantrasyonlarının, MCF7 hücre dizisinde 24. ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri (ortalama ± S.H.)

Tablo 4.8. A. kotschyi subsp. kotschyi konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri. 24. SAAT 48. SAAT GRUPLAR Std. Std. Ortalama Anlamlılık Ortalama Anlamlılık Hata Hata Kontrol 0.6318 0.0075 p > 0.05 0.8214 0.0147 p > 0.05 DMSO Kontrol 0.6283 0.0057 p > 0.05 0.8209 0.0172 p > 0.05 5 μg/ml 0.6065 0.0104 p > 0.05 0.8181 0.0082 p > 0.05 10 μg/ml 0.5953 0.0177 p > 0.05 0.7896 0.0214 p > 0.05 25 μg/ml 0.5933 0.0123 p > 0.05 0.7859 0.0239 p > 0.05 50 μg/ml 0.5453 0.0146 p < 0.001 0.6859 0.0134 p < 0.001 75 μg/ml 0.5421 0.0086 p < 0.001 0.6918 0.0268 p < 0.001 100 μg/ml 0.5379 0.0104 p < 0.001 0.6074 0.0167 p < 0.001 150 μg/ml 0.4879 0.0144 p < 0.001 0.3891 0.0134 p < 0.001 200 μg/ml 0.3815 0.0054 p < 0.001 0.3608 0.0107 p < 0.001 250 μg/ml 0.3774 0.0076 p < 0.001 0.3564 0.0092 p < 0.001 300 μg/ml 0.3730 0.0071 p < 0.001 0.3470 0.0060 p < 0.001

Şekil 4.33’de AK’nin MCF7 hücrelerinde 24 ve 48 saatlik mitokondriyal absorbans değerleri ve Tablo 4.8’de MTT sonuçlarının istatistiksel değerlendirmeleri görülmektedir.

136

24 saatlik inkübasyon sonunda, AK’nin 50, 100, 150, 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında önemli düzeyde sitotoksik etki meydana gelmiş ve mitokondriyal aktivitenin kontrol grubuna göre önemli ölçüde azaldığı görülmüştür. Kontrole göre AK’nin 24. saat istatistiksel anlamlılık değerleri; 50, 100, 150, 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında (p<0.001*) olarak belirlenmiştir. 48 saatlik inkübasyon sonunda AK’nin sitotoksik etkisi 50, 100, 150, 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında önemli düzeyde sitotoksik etki meydana gelmiş ve mitokondriyal aktivitenin kontrol grubuna göre önemli ölçüde azaldığı belirlenmiştir (p<0.001***).

137

Şekil 4.34. A. coarctata konsantrasyonlarının, MCF7 hücre dizisinde 24. ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri (ortalama ± S.H.)

Tablo 4.9. A. coarctata konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri. 24. SAAT 48. SAAT GRUPLAR Std. Std. Ortalama Anlamlılık Ortalama Anlamlılık Hata Hata Kontrol 0.6741 0.0103 p > 0.05 0.7605 0.0154 p > 0.05 DMSO Kontrol 0.6723 0.0103 p > 0.05 0.7526 0.0105 p > 0.05 5 μg/ml 0.6735 0.0060 p > 0.05 0.7351 0.0226 p > 0.05 10 μg/ml 0.6783 0.0151 p > 0.05 0.6824 0.0183 p > 0.05 25 μg/ml 0.6738 0.0222 p > 0.05 0.6873 0.0275 p < 0.001 50 μg/ml 0.6683 0.0123 p > 0.05 0.5486 0.0219 p < 0.001 75 μg/ml 0.6661 0.0075 p > 0.05 0.4750 0.0095 p < 0.001 100 μg/ml 0.6563 0.0081 p > 0.05 0.4680 0.0090 p < 0.001 150 μg/ml 0.6428 0.0095 p > 0.05 0.3693 0.0087 p < 0.001 200 μg/ml 0.5998 0.0066 p < 0.01 0.3451 0.0080 p < 0.001 250 μg/ml 0.5543 0.0155 p < 0.01 0.3373 0.0071 p < 0.001 300 μg/ml 0.4903 0.0070 p < 0.01 0.3310 0.0045 p < 0.001

Şekil 4.34’de AC’nin MCF7 hücrelerinde 24 ve 48 saatlik mitokondriyal absorbans değerleri ve Tablo 4.9’da MTT sonuçlarının istatistiksel değerlendirmeleri görülmektedir.

138

24 saatlik inkübasyon sonunda, AC’nin 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında önemli düzeyde sitotoksik etki meydana gelmiş ve mitokondriyal aktivitenin kontrol grubuna göre önemli ölçüde azaldığı görülmüştür. Kontrole göre AC’nin 24. saat istatistiksel anlamlılık değerleri; 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında (p<0.01**) olarak belirlenmiştir. 48 saat sonra AC’nin sitotoksik etkisi inkübasyon süresine bağlı olarak artmış ve 25, 50, 100, 150, 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında mitokondriyal aktivitenin kontrol grubuna göre önemli ölçüde azaldığı belirlenmiştir (p<0.001***).

139

Şekil 4.35. A. biebersteinii konsantrasyonlarının, MCF7 hücre dizisinde 24. ve 48. saat mitokondriyal absorbans değerleri (ortalama ± S.H.)

Tablo 4.10. A. biebersteinii konsantrasyonlarının MCF7 hücrelerinde mitokondriyal absorbans ve kontrole göre istatistiksel anlamlılık değerleri. 24. SAAT 48. SAAT GRUPLAR Std. Std. Ortalama Anlamlılık Ortalama Anlamlılık Hata Hata Kontrol 0.6741 0.0103 p > 0.05 0.7605 0.0154 p > 0.05 DMSO Kontrol 0.6723 0.0103 p > 0.05 0.7526 0.0105 p > 0.05 5 μg/ml 0.6735 0.0059 p > 0.05 0.7351 0.0226 p > 0.05 10 μg/ml 0.6783 0.0151 p > 0.05 0.6824 0.0183 p < 0.05 25 μg/ml 0.6738 0.0222 p > 0.05 0.6873 0.0275 p > 0.05 50 μg/ml 0.6683 0.0123 p > 0.05 0.5486 0.0219 p < 0.001 75 μg/ml 0.6661 0.0075 p > 0.05 0.4750 0.0094 p < 0.001 100 μg/ml 0.6563 0.0081 p > 0.05 0.4680 0.0090 p < 0.001 150 μg/ml 0.6428 0.0095 p > 0.05 0.3693 0.0087 p < 0.001 200 μg/ml 0.5998 0.0066 p < 0.001 0.3451 0.0080 p < 0.001 250 μg/ml 0.5543 0.0155 p < 0.001 0.3373 0.0071 p < 0.001 300 μg/ml 0.4903 0.0070 p < 0.001 0.3310 0.0044 p < 0.001

Şekil 4.35’de AB’nin MCF7 hücrelerinde 24 ve 48 saatlik mitokondriyal absorbans değerleri ve Tablo 4.10’da MTT sonuçlarının istatistiksel değerlendirmeleri görülmektedir.

140

24 saatlik inkübasyon sonunda, AB’nin 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında kontrole göre önemli düzeyde sitotoksik etki meydana gelmiş ve mitokondriyal aktivitenin kontrol grubuna göre önemli ölçüde azaldığı görülmüştür. Kontrole göre AB’nin istatistiksel anlamlılık değerleri 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında (p<0.001*) olarak belirlenmiştir. 48 saat sonra AB’nin sitotoksik etkisi inkübasyon süresine bağlı olarak artmış ve mitokondriyal absorbans değerleri kontrole göre AB’nin 10 μg/ml’lik konsantrasyonda (p<0.05*); 50, 100, 150, 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarında (p<0.001***) olarak belirlenmiştir.

141

5. SONUÇ VE TARTIŞMA

Asteraceae familyasına ait olan Achillea cinsi dünyada 140, ülkemizde ise 46 tür ile temsil edilmektedir. Bu türlerden 23’ü endemiktir. Achillea türlerinin dünyada ve ülkemizde halk arasında kullanılan tıbbi bitkiler arasında önemli bir yeri vardır. Ofisinal bir tür olan A. millefolium Avrupa Farmakopesi, Komisyon E ve ESCOP monograflarında yer almakta ve A. millefolium’un yanında diğer bazı Achillea türleri de pek çok farmasötik preparatın terkibine girmektedir. Achillea millefolium’un Komisyon E ve ESCOP monograflarında dahilen dispeptik rahatsızlıklara (hafif spastik gastrointestinal şikayetler), iştah kaybına; haricen banyo şeklinde kramp benzeri psikosomatik şikayetlere (kadınlarda pelvisin alt kısımlarında) karşı etkileri onaylanmıştır. Aynı zamanda küçük yaraların tedavisinde destekleyici, deri ve mukoz membrandaki orta dereceli enflamasyonlarda etkili olduğu bildirilmiştir. Terapötik etkilerinin yanı sıra böcek kovucu olarak kullanımı da kaydedilmiştir (192,330). Achillea türleri üzerinde yapmış olduğumuz bu tez çalışmasında ülkemizde doğal olarak yetişen A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii, A. lycaonica, A. setacea, A. kotschyi subsp. kotschyi, A. coarctata, A. biebersteinii’nin anatomik özellikleri ayrıntılı olarak belirlenmiş, bitkilerden hazırlanan metanol ekstrelerinin antioksidan aktiviteleri ile MCF7 hücreleri üzerindeki sitotoksik aktiviteleri incelenmiştir. Fitokimyasal çalışmalarda ise ekstrelerin toplam fenolik madde miktarları tayin edilmiş, ayrıca ekstrelerin içerdikleri fenolik asitlerin miktarları YBSK ile tespit edilmiştir. Botanik çalışmalar sırasında çalışılan bitkilerin gövde ve yaprak anatomik karakterleri ayrıntılı olarak belirlenmiş ve tespit edilen özellikler Santolinoideae ve Achillea seksiyonlarında bulunan taksonlar için karşılaştırmalı olarak verilmiştir (Tablo 5.1, 5.2). Yapılan incelemeler sonucu bütün taksonların gövde ve yapraklarında çok hücreli basit örtü tüylerinin bulunduğu belirlenmiştir. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii, A. lycaonica, A. coarctata ve A. biebersteinii’nin gövde ve/veya yapraklarında aynı zamanda çok hücreli dallanmış örtü tüylerine de rastlanmıştır. Çalışılan diğer taksonlardan farklı olarak yalnızca endemik bir tür olan

142

A. lycaonica’nın gövde ve yapraklarında T şeklinde örtü tüyleri gözlenmiştir. Bütün taksonların gövde ve yapraklarında çok hücreli biseriat salgı tüylerinin birbirlerine benzer şekil ve büyüklüklerde olduğu belirlenmiştir (Tablo 5.1, 5.2; Şekil 4.1-4.12). Basit örtü tüylerinin tabanda küçük çok hücreli, uçta ise genellikle dalgalı veya kıvrımlı uzun tek hücreli olması Achillea cinsi için, çok hücreli dallanmış örtü tüyleri ile T tüyler ise Asteraceae familyası için karakteristik özellikler olarak bildirilmiş olup bulgularımızı desteklemektedir (191). Ayrıca A. millefolium’un kök, gövde ve yaprak anatomik özelliklerinin incelendiği bir çalışmada bildirilen çok hücreli basit örtü tüyleri ve çok hücreli biseriat salgı tüyleri de bulgularımızla uyumludur (84). Santolinoideae seksiyonunda yer alan A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii’nin gövde ve yapraklarında basit ve dallanmış örtü tüyleri bulunurken, A. lycaonica gövde ve yapraklarında basit örtü tüylerinin yanında T şeklinde örtü tüyleri de yer almaktadır. Örtü tüylerindeki farklılıklar dışında iki takson arasındaki en önemli fark ise; A. lycaonica’nin yaprak mezofili palizat ve sünger parenkimasından oluşurken, A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii’nin yapraklarında sadece palizat parenkimasının bulunmasıdır. Bu özelliği ile A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii, Achillea seksiyonundaki diğer 4 taksondan (A. setacea, A. kotschyi subsp. kotschyi, A. coarctata ve A. biebersteinii) da ayrılır (Tablo 5.1, 5.2; Şekil 4.2, 4.4, 4.6, 4.8, 4.10, 4.12). Achillea seksiyonuna ait A. setacea, A. kotschyi subsp. kotschyi, A. coarctata ve A. biebersteinii’nin anatomik yönden karşılaştırması Tablo 5.2’de verilmiştir. Taksonlar arasındaki en bariz farklar; A. setacea ve A. kotschyi subsp. kotschyi’nin gövde ve yapraklarında yalnızca basit örtü tüyleri bulunduğu halde, A. coarctata ve A. biebersteinii’nin gövdesinde dallanmış örtü tüylerinin de bulunmasıdır. Yaprakta ise sadece A. biebersteinii dallanmış örtü tüyleri ihtiva etmektedir. Ayrıca A. setacea ve A. kotschyi subsp. kotschyi’de lamina bifasyal iken, A. coarctata ve A. biebersteinii’de monofasyaldir (Şekil 4.5-4.12). Asteraceae familyası bitkilerinde yaprak mezofilinin farklılıklar gösterdiği, bazen sadece palizat parenkimasından ibaret olduğu önceki çalışmalarda bildirilmiştir. Ayrıca Asteraceae bitkilerinin yapraklarında stomaların daha çok Ranunculeous ve Cruciferous olduğu ancak çok değişik sayıda komşu hücrelerine

143

sahip olabileceği de belirtilmiş olup, bulgularımızı desteklemektedir. Aynı kaynakta Achillea cinsinin gövdesinde mantar tabakasının bulunabileceği belirtilmesine rağmen çalışmalarımızda gövde enine kesitlerinde mantar tabakasına rastlanılmamıştır. Gövdede endodermisin belirgin oluşu, perisiklın floemin dışında sklerenkima demetleri halinde bulunması, iletim demetlerinin gövdede kollateral dağılmış olması Asteraceae familyası bitkileri için karakteristik özellikler olarak verilmiş olup, bulgularımızı destekler niteliktedir (191).

Tablo 5.1. Santolinoideae Seksiyonu’na ait A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii ile A. lycaonica’nin anatomik özelliklerinin karşılaştırılması. Anatomi A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii A. lycaonica Uzun dalgalı ve kıvrımlı veya kısa Uzun veya kısa dalgalı ve Örtü Tüyleri ve dallanmış kıvrımlı veya kısa T şeklinde Kollenkima 3-5(-7) sıralı (1-)3-4 sıralı Hücreleri Korteks 2-3(4) sıralı 2-3 sıralı Parenkiması

Gövde Endoderma 1-2(-3) sıralı 1-3 sıralı Hücreleri Sklerenkima demetleri (1-)3-6 Sklerenkima demetleri 4-15 Perisikl sıralı sıralı Floem 3-6 sıralı 3-4 sıralı Uzun dalgalı ve kıvrımlı veya kısa Uzun dalgalı ve kıvrımlı Örtü Tüyleri ve dallanmış dallanmış veya kısa T şeklinde

3-4 sıralı, hücrelerin boyu eninin Üst epidermanın altında ve alt Palizat 2-4(-5) katı epidermanın üstünde Parenkiması genellikle 2-3 sıralı, hücrelerin Yaprak boyu eninin 2-3 katı Sünger Yok Her iki palizat arasında 2-3 Parenkiması sıralı

144

Tablo 5.2. Achillea Seksiyonu’na ait A. setacea, A. kotschyi subsp. kotschyi, A. coarctata ve A. biebersteinii’nin anatomik özelliklerinin karşılaştırılması. A. kotschyi A. Anatomi A. setacea A. coarctata subsp. kotschyi biebersteinii Uzun dalgalı ve uzun veya uzun veya kısa kıvrımlı kısa dalgalı ve dalgalı ve Uzun dalgalı kıvrımlı veya kıvrımlı veya Örtü Tüyleri veya kısa çok hücreli dallanmış kısa

dallanmış

Kollenkima 5-8 sıralı 8-25 sıralı 7-13 sıralı 3-6 sıralı Hücreleri Gövde Korteks 3-5 sıralı 4-8(10) sıralı 4-7(-9) sıralı 3-5 sıralı Parenkiması Sklerenkima Sklerenkima Sklerenkima Sklerenkima Perisikl demetleri (2- demetleri (3-)5- demetleri 15- demetleri 3-16 )4-18 sıralı 19 sıralı 22 sıralı sıralı Floem 3-4(-6) sıralı 3-7 sıralı 3-6 sıralı 5-7 sıralı Uzun hafif Uzun ve kısa Uzun ve kısa Uzun dalgalı ve Örtü Tüyleri dalgalı dalgalı ve kıvrımlı hafif dalgalı kıvrımlı veya dallanmış kısa Mezofil Bifasyal Bifasyal Monofasyal Monofasyal Üst Üst epidermanın Üst Üst epidermanın altında genellikle epidermanın epidermanın altında 2-3 sıralı, altında ve alt altında genellikle 2-3 hücrelerin boyu epidermanın genellikle 1(-2) sıralı, eninin 2-3 katı üstünde sıralı, hücrelerin genellikle 2 hücrelerin eni Palizat boyu eninin sıralı, boyuna eşit, alt Parenkiması 2-3 katı hücrelerin epidermanın boyu eninin üstünde 2-3 katı genellikle (1-)2- 3 sıralı, hücrelerin boyu eninin (1-)2-3 katı Sünger 3-4 sıralı 3-4 sıralı 2-3 sıralı 1-2(-4) sıralı

Yaprak Parenkiması

Aktivite çalışmaları için bitkiler açık havada ve gölgede kurutulduktan sonra toprak üstü kısımları metanol ile ekstre edilmiş ve yoğunlaştırılmıştır. Yoğunlaştırılan metanol ekstreleri suda çözüldükten sonra, petrol eteri ile sıvı sıvı ekstraksiyona tabi tutulmuş ve sulu faz yoğunlaştırılarak sulu ekstre elde edilmiştir. Hazırlanan sulu ekstrelerin verimleri A. setacea (% 5.68) < A. kotschyi subsp. kotschyi (% 5.85) < A.

145

lycaonica (% 6.19) < A. biebersteinii (% 7.52) < A. coarctata (% 8.88) < A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii (% 14.56) şeklinde sıralanmaktadır. Sonuçlardan görüleceği gibi en yüksek ekstre verimi A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii’ye aittir. Bitkilerin DPPH radikali kullanılarak spektrofotometrik yöntem ile serbest radikal süpürücü özellikleri ve β- karoten-linoleik asit yöntemi kullanılarak da antioksidan kapasiteleri araştırılmıştır. Ayrıca Folin-Ciocalteu yöntemi ile gallik asit üzerinden ekstrelerin toplam fenolik madde miktarları incelenmiş, YBSK ile fenolik asitlerin miktar tayinleri yapılmış ve antioksidan aktivite ile ilişkileri yorumlanmıştır. Ayrıca ekstrelerin sitotoksik aktiviteleri MTT yöntemi ile değerlendirilmiştir. Bitkilerin tüm kısımlarında bulunan fenolik ve polifenolik bileşikler doğal antioksidanların en önemli gruplarını oluştururlar. Doğal fenolik antioksidanların en yaygın olanları flavonoitler, kumarinler, antosiyaninler, proantosiyaninler tokoferoller ve fenolik asitler olarak sayılabilir. Bu sebeple, bitkisel preparatların ve ham drogların kalite kontrolünde ve tanınmasında fenolik içeriklerinin saptanması oldukça önem taşımaktadır (91,126,261). Fenolik bileşiklerin kuvvetli antioksidan özellik gösterdikleri birçok araştırmacı tarafından pek çok kez rapor edilmiştir (123,233,252,267). Tez çalışması kapsamında incelenen ekstrelerin toplam fenolik madde miktarları Folin-Ciocalteu yöntemiyle tespit edilmiş ve ekstreler toplam fenolik madde içeriklerine göre A. coarctata < A. lycaonica < A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii < A. biebersteinii < A. setacea < A. kotschyi subsp. kotschyi şeklinde sıralanmıştır. En yüksek toplam fenolik madde miktarı A. kotschyi subsp. kotschyi ekstresinde (148 mg GAE/g ekstre) gözlenmiştir (Şekil 4.13). Tez kapsamında çalışılan Achillea taksonlarının içerdikleri fenolik asitlerin YBSK ile miktar tayinleri, daha önce Öztürk ve ark. (213) tarafından geliştirilen yöntemle yapılmış ve toplam 12 farklı fenolik asit (GA, proto-KA, p-OH-BA, VA, KA, KLA, SA, p-KU, o-KU, FA, RA ve t-SİN) tayin edilmiştir. Değerlendirme sonuçlarına göre A. lycaonica ve A. biebersteinii ekstrelerinin t-SİN; A. setacea ekstresinin p-OH- BA, o-KU, RA ve t-SİN; A. kotschyi subsp. kotschyi ekstresinin SA, o-KU, t-SİN ve A. coarctata ekstresinin o-KU, RA ve t-SİN dışındaki tüm fenolik asitleri içerdikleri tespit

146

edilmiştir. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii ekstresinin çalışılan 12 fenolik asitin tamamını içerdiği görülmüştür. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii, A. lycaonica, A. kotschyi subsp. kotschyi ve A. biebersteinii ekstreleri vanilik asit bakımından, A. setacea ve A. coarctata ekstreleri ise kafeik asit bakımından zengin bulunmuşlardır (Tablo 4.2). Vanilik asitçe zengin taksonların kafeik asiti, kafeik asitçe zengin olan taksonların ise vanilik asiti çok az miktarlarda taşıdıkları tespit edilmiştir. Achillea türleri üzerinde yapılan literatür taramasında A. millefolium’da KA, KLA ve FA’nın, A. collina’da KA ve KLA’nın, A. alexandri-regis’de sinnamik asitin bulunduğu rapor edilmiştir. Bunlara ek olarak A. millefolium’da neoklorojenik asit (NKLA), 3,5-di-O-kafeoilkinik asit (3,5-DKKA) ve 1,5-di-O-kafeoilkinik asit (1,5-DKKA); A. collina’da 3,5-DKKA ve 4,5-di-O-kafeoilkinik asit (4,5-DKKA); A. alexandri-regis’de, 3,4-di-O-kafeoilkinik asit (3,4-DKKA) gibi farklı fenolik asitlerin de bulunduğu bildirilmiştir (49-51,100,110,141,175,231,326). İnsan vücudu, çeşitli sistemlerinin çalışması sırasında serbest radikalleri üretmektedir. Serbest radikaller, solunum ve sindirim gibi normal vücut faaliyetlerinin zehirli atıkları olarak adlandırılabilirler. Serbest radikallerin aşırı miktarda üretilmesi lipidler, proteinler ve DNA gibi temel hücre yapılarında hasara sebep olur ve hızlı yaşlanmayla birlikte bazı hastalıkların ortaya çıkması kaçınılmaz hale gelir. Antioksidanlar, serbest radikalleri nötralize ederek, vücudun bu kimyasallardan etkilenmesini engeller. Bu sebeple antioksidanlar, vücut için son derece önemli bileşiklerdir. Antioksidan aktivitenin değerlendirilmesi için geliştirilmiş birçok in vitro ve in vivo yöntem bulunmaktadır. Ancak, antioksidan kapasiteyi her bir antioksidan için tam olarak belirleyen bir sistem bulunmamaktadır (91,261). 515-528 nm arasında maksimum absorpsiyon gösteren kararlı bir organik serbest radikal olan DPPH ile serbest radikal süpürücü etki tayini; kullanılan yöntemler içerisinde en kısa ve en ucuz olanlardan birisidir. Bu yöntemle, oksidasyona sebep olan serbest radikalleri ortamdan süpürme veya etkisiz kılma kapasitesi belirlenmektedir (91,161,245,274).

147

Tez kapsamında çalışılan taksonların serbest radikal süpürücü etkinlikleri DPPH radikali üzerinden tayin edilmiş ve radikal süpürücü aktiviteleri A. coarctata < A. lycaonica < A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii < A. biebersteinii < A. setacea < A. kotschyi subsp. kotschyi < BHT şeklinde sıralanmıştır. En kuvvetli radikal süpürücü aktiviteyi A. kotschyi subsp. kotschyi ekstresi göstermiştir (Şekil 4.16). En yüksek radikal süpürücü aktivite gösteren A. kotschyi subsp. kotschyi’nin toplam fenolik madde içeriğinin de en fazla bulunması bu iki parametre arasındaki korelasyonu göstermektedir. Yapılan literatür taramasında birçok Achillea türünün (A. millefolium, A. millefolium subsp. pannonica, A. collina, A. clypeolata, A. schisckinii, A. teretifolia, A. coarctata, A. phrygia, A. crithmifolia, A. nobilis subsp. neilrechii, A. biebersteinii, A. kotschyi, A. nobilis subsp. spylea, A. setacea, A. falcata, A. grandifolia ve A. multifida, A. santolina, A. fragrantissima) toplam fenol içerikleri ile antioksidan aktiviteleri arasında korelasyon görüldüğü rapor edilmiştir (15- 17,28,109,159,165,295). Bu sonuçlar da bulgularımızı destekler niteliktedir. β-karoten, kırmızımsı turuncu bir pigment olup vücutta depolanarak A vitaminine de dönüştürülebilen çok güçlü bir antioksidandır. β-karoten ve linoleik asit sulu emülsiyon sisteminde, ısı yardımıyla oksidasyonunun indüklenmesi esasına dayanan β-karoten-linoleik asit yöntemi; emülsiyondaki linoleik asit oksidasyonu sonucu oluşan radikallerin, β-karoten’le reaksiyonu sonucu oluşan sarı rengin zamanla kaybolması esasına dayanmaktadır. Antioksidan madde varlığı testin belirleyici özelliği olan rengin açılmasını önlemektedir. Test süresi olan 3 saat boyunca β-karotenden kaynaklanan rengin solmaması yüksek miktarda potansiyel antioksidan aktivitenin varlığını göstermektedir (91,170). Tez kapsamında çalışılan ekstrelerin β-karoten-linoleik asit yöntemiyle tayin edilen antioksidan aktiviteleri A. kotschyi subsp. kotschyi < A. setacea < A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii < A. biebersteinii < A. coarctata < A. lycaonica < BHT şeklinde sıralanmış ve standart antioksidan olan BHT’ye en yakın aktivite gösteren endemik A. lycaonica ekstresi en yüksek antioksidan aktiviteyi göstermiştir.

148

β-karoten-linoleik asit sisteminde en yüksek antioksidan aktiviteyi gösteren A. lycaonica ekstresi, DPPH siteminde en düşük radikal süpürücü aktiviteyi göstermiştir. Bu da DPPH radikal süpürücü etki ile β-karoten-linoleik asit sistemi arasında her zaman lineer bir korelasyon olmadığını göstermektedir. Yapılan literatür taramasında Barış ve ark. tarafından yapılan bir çalışmada, A. biebersteinii’nin DPPH radikal süpürücü aktivite gösterirken, β-karoten-linoleik asit sisteminde düşük bir aktivite gösterdiği bildirilmiştir (41). Maggi ve ark. tarafından yapılan bir başka çalışmada, A. ligustica’nın hem DPPH radikal süpürücü hem de β- karoten-linoleik asit sisteminde orta derecede aktivite gösterdiği bildirilmiştir (184). Antioksidan aktiviteyi belirlemek için bu ve benzeri diğer yöntemler farklı deneysel koşulları gerektirmekte ve farklı prensiplere dayanmaktadırlar. Bu sebeple antioksidan kapasiteyi belirleyebilmek için aynı anda farklı birkaç yöntemi karşılaştırmalı olarak yapmak daha faydalı olmaktadır (24,262). İlk olarak Mosmann tarafından tanımlanan ve daha sonra Alley ve ark. tarafından geliştirilen MTT yöntemi; in vitro koşullarda metabolizmanın canlılığına dayanarak sitotoksisiteyi ölçmek için uygulanan ve hücre canlılığının belirlenmesi amacıyla sıkça kullanılan kolorimetrik bir yöntemdir. Bir tetrazolyum tuzu olan MTT sarı renkli olup, hücrelere aktif olarak absorbe olur ve mitokondriyal süksinat dehidrojenaz enzimi ile suda çözünmeyen mor renkli formazan kristallerine indirgenir. Bu kristaller DMSO ve izopropanol gibi organik çözücülerde kolayca çözünmektedir. Oluşan bu renkli çözeltinin miktarı 500-600 nm dalga boylarında spektrofotometrik ölçüm yapılarak hesaplanır. Bu olay sadece canlı hücrelerde gerçekleşebileceği için bu test, hücre canlılığının ölçütü olarak kabul edilir. Boya yoğunluğu ve canlı hücre sayısı arasında doğrusal bir korelasyon görülmektedir (20,64,87,197). Tez kapsamında çalışılan taksonların MCF7 hücreleri üzerindeki sitotoksik aktiviteleri MTT yöntemi kullanılarak incelenmiş, sonuçlar kontrol ve DMSO kontrol grupları ile karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. İncelenen taksonlar arasında kontrole göre en etkili sitotoksik aktivite A. kotschyi subsp. kotschyi ekstresinde gözlenmiştir. 24. Saatte 50 μg/ml dozdan itibaren önemli düzeyde sitotoksik aktivite oluşmaya

149

başlamış ve 300 μg/ml doza kadar hücre yoğunluğunda azalma devam etmiştir. 48. saatte aynı konsantrasyon aralıklarında anlamlı sitotoksik etki gözlenmiştir. A. wilhelmsii subsp. wilhelmsii ekstresinde, 24. saat konsantrasyonlarında 75 μg/ml’de anlamlı düzeyde sitotoksisite gözlenirken, 48. saatte bu etki 200, 250 ve 300 μg/ml’lik konsantrasyonlarda gözlenmiştir. A. lycaonica ekstresinde, ilk 24 saatlik periyotta hücre sayısında anlamlı bir düşüş gözlenmemiştir. 48. saatte inkübasyon süresine bağlı olarak hücre sayısında artış gözlenirken sadece 300 μg/ml’lik konsantrasyonda kontrole göre önemli sitotoksik aktivite gözlenmiştir. A. setacea ekstresinde, 24. ve 48. saatte 150 μg/ml’lik konsantrasyondan itibaren kontrole göre önemli derece sitotoksik aktivite gözlenmiştir. A. coarctata ekstresinde, ilk 24 saatlik dönemde 200 μg/ml’lik konsantrasyondan itibaren hücre sayısında azalma görülse de ciddi bir düşüş gözlenmemiştir. 48. saatte kontrol grubuna göre 25 μg/ml’lik konsantrasyondan itibaren anlamlı bir düşüş gözlenerek bu etki 300 μg/ml ‘ye kadar artarak devam etmiştir. Son olarak A. biebersteinii ekstresinde, 24. saatte 200 μg/ml’lik konsantrasyondan itibaren hücre sayısında azalma gözlenirken bu etki 48. saatte inkübasyona bağlı olarak artış göstermiş ve kontrole göre 50 μg/ml’lik konsantrasyondan başlayarak 300 μg/ml’lük konsantrasyona kadar anlamlı sitotoksik etkinlik gözlenmiştir. Yapılan literatür taramasında A. santolina’nın MCF7; A. collina’nın A431 ve MCF7; A. millefolium’un B16 ve P388; A. clavennae’nin HeLa, K562 ve FemX; A. ligustica’nın T98G, A431, PC-3 ve B16-F1 hücreleri üzerinde sitotoksik aktivite gösterdikleri kaydedilmiştir (3,117,125,184,232,295).

Halk tarafından kullanılan tıbbi bitkilerin güvenli olarak tüketilebilmesi açısından teşhislerinin kesin ve doğru yapılması gerekmektedir. Morfolojik özellikler yanında anatomik özellikler, bitkilerin teşhisi ve taksonomisi için vazgeçilmez kaynaklar olup Avrupa Farmakopesi (93) de dahil olmak üzere pek çok farmakopede tıbbi bitkilerin anatomik özelliklerine yer verilmektedir. Türkiye’de yayılış gösteren Achillea türlerinin morfolojik özelliklerin belirlendiği bir revizyon çalışması bulunmaktadır (26), ancak kapsamlı bir anatomik çalışmaya rastlanmamıştır. Tez

150

çalışması kapsamında, ülkemizde doğal olarak yetişen biri endemik 6 Achillea türünün (A. wilhelmsii C.Koch. subsp. wilhelmsii, A. lycaonica Boiss. & Heldr., A. setacea Waldst. & Kit., A. kotschyi Boiss. subsp. kotschyi, A. coarctata Poir., A. biebersteinii Afan.) gövde ve yapraklarının anatomik özellikleri ayrıntılı olarak belirlenmiş ve ayırıcı karakterler karşılaştırmalı olarak tezde sunulmuştur. Bu çalışma, Türkiye’de yetişen tüm Achillea türlerini kapsayacak şekilde genişletilerek, anatomik bulguların Achillea cinsine ait tüm bitkilerin teşhisine katkısı sağlanabilir. Ayrıca incelenen taksonların toplam fenolik madde ve fenolik asit miktar tayinleri yapılmış ve antioksidan aktiviteleri değerlendirilmiştir. Bitkilerin MCF7 hücreleri üzerindeki sitotoksik aktiviteleri ilk defa bu tez çalışmasında ortaya konmuştur.

151

KAYNAKLAR

1. Abd El-Twab, M.H., Zahran, F.A. (2010). RAPD, ISSR and RFLP Analysis of phylogenetic relationships among congeneric species (Anthemideae, Asteraceae) in Egypt. International Journal of Botany, 6(1), 1-10. 2. Aboutabl, E.A., Soliman, F.M., El-Zalabani, S.M. (1986). Essential oil of Achillea fragrantissima (Forssk.) Sch. Bip. Scientia Pharmaceutica, 54(1), 37-41. 3. Abu-Dahab, R., Afifi, F. (2007). Antiproliferative activity of selected medicinal plants of Jordan against a breast adenocarcinoma cell line (MCF7). Scientia Pharmaceutica, 75(3), 121-136. 4. Abu-Irmaileh, B.E., Afifi, F.U. (2003). Herbal medicine in Jordan with special emphasis on commonly used herbs. Journal of Ethnopharmacology, 89(2-3), 193- 197. 5. Abutbul, S., Golan-Goldhirsh, A., Barazani, O., Ofir, R., Zilberg, D. (2005). Screening of desert plants for use against bacterial pathogens in fish. Israeli Journal of Aquaculture-Bamidgeh, 57(2), 71-80. 6. Ageel, A.M., Mossa, J.S., Al-Yahya, M.A., Al-Said, M.S., Tariq, M. (1989). Experimental studies on antirheumatic crude drugs used in Saudi traditional medicine. Drugs under Experimental and Clinical Research, 15(8), 369-372. 7. Agelet, A., Vallès, J. (2001). Studies on pharmaceutical ethnobotany in the region of Pallars (Pyrenees, Catalonia, Iberian Peninsula). Part I. General results and new or very rare medicinal plants. Journal of Ethnopharmacology, 77(1), 57-70. 8. Agnihotri, V.K., Lattoo, S.K., Thappa, R.K., Kaul, P., Qazi, G.N., Dhar, A.K. ve diğerleri. (2005). Chemical variability in the essential oil components of Achillea millefolium Agg. from different Himalayan habitats (India). Planta Medica, 71(3), 280-283. 9. Ahmad, V.U., Farooq, U., Hussain, J., Farmanullah, Abbasi, M.A., Jassbi, A.R. ve diğerleri. (2005). Three new sesquiterpene hemiacetals from Achillea vermicularis. Natural Product Research, 19(6), 551-559. 10. Ahmad, V.U., Khan, M.A., Baqai, F.T., Tareen, R.B. (1995). Santoflavone, a 5- Deoxyflavonoid from Achillea santolina. Phytochemistry, 38(5), 1305-1307. 11. Ahmed, A.A., Gati, T., Hussein, T.A., Ali, A.T., Tzakou, O.A., Couladis, M.A. ve diğerleri. (2003). Ligustolide A and B, two novel sesquiterpenes with rare skeletons and three 1,10-seco-guaianolide derivatives from Achillea ligustica. Tetrahedron, 59(21), 3729-3735. 12. Ahmed, A.A., Mahmoud, A.A., Ali, E.T., Tzakou, O., Couladis, M., Mabry, T.J. ve diğerleri. (2002). Two highly oxygenated eudesmanes and 10 lignans from Achillea holosericea. Phytochemistry, 59(8), 851-856. 13. Akkol, E.K., Koca, U., Pesin, I., Yilmazer, D. (2009). Evaluation of the Wound Healing Potential of Achillea biebersteinii Afan. (Asteraceae) by in vivo Excision and Incision Models. Evid Based Complement Alternat Med. 14. Al-Hindawi, M.K., Al-Deen, I.H., Nabi, M.H., Ismail, M.A. (1989). Anti-inflammatory activity of some Iraqi plants using intact rats. Journal of Ethnopharmacology, 26(2), 163-168. 15. Al-Ismail, K., Herzallah, S.M., Rustom, A.S. (2007). Antioxidant activities of some edible wild Mediterranean plants. Italian Journal of Food Science, 19(3), 287-296. 16. Al-Mustafa, A.H., Al-Thunibat, O.Y. (2008). Antioxidant activity of some Jordanian medicinal plants used traditionally for treatment of diabetes. Pak J Biol Sci, 11(3), 351-358.

152

17. Alexandru, V., Balan, M., Gaspar, A., Craciunescu, O., Moldovan, L. (2007). Studies on the antioxidant activity, phenol and flavonoid contents of some selected Romanian medicinal plants used for wound healing. Romanian Biotechnological Letters, 12(6), 3467-3472. 18. Aljancic, I., Macura, S., Juranic, N., Andjelkovic, S., Randjelovic, N., Milosavljevic, S. (1996). Diterpenes from Achillea clypeolata. Phytochemistry, 43(1), 169-171. 19. Aljancic, I., Vajs, V., Menkovic, N., Karadzic, I., Juranic, N., Milosavljevic, S. ve diğerleri. (1999). Flavones and sesquiterpene lactones from Achillea atrata subsp multifida: Antimicrobial activity. Journal of Natural Products, 62(6), 909-911. 20. Alley, M.C., Scudiero, D.A., Monks, A., Hursey, M.L., Czerwinski, M.J., Fine, D.L. ve diğerleri. (1988). Feasibility of drug screening with panels of human tumor cell lines using a microculture tetrazolium assay. Cancer Res, 48(3), 589-601. 21. Amin, G., Sourmaghi, M.H.S., Azizzadeh, M., Yassa, N., Asygari, T. (2008). Seasonal Variation of the Essential Oil Composition of Cultivated Yarrow in Tehran-Iran. Journal of Essential Oil Bearing Plants, 11(6), 628-633. 22. Andersson, S. (1991). Floral Display and Pollination Success in Achillea ptarmica (Asteraceae). Holarctic Ecology, 14(3), 186-191. 23. Andrade-Cetto, A. (2009). Ethnobotanical study of the medicinal plants from Tlanchinol, Hidalgo, México. Journal of Ethnopharmacology, 122(1), 163-171. 24. Antolovich, M., Prenzler, P.D., Patsalides, E., McDonald, S., Robards, K. (2002). Methods for testing antioxidant activity. Analyst, 127(1), 183-198. 25. Appendino, G., Jakupovic, J., Ozen, H.C., Schuster, N. (1993). A seco-bis- norguaianolide from Achillea pseudoaleppica. Phytochemistry, 34(4), 1171-1172. 26. Arabacı, T. (2006). Türkiye’de Yetişen Achillea L. (Asteraceae) Cinsinin Revizyonu.Doktora Tezi, Malatya Üniversitesi, Malatya. 27. Arabaci, T., Budak, U. (2009). Achillea hamzaoglui (Asteraceae), a new species from Turkey. Annales Botanici Fennici, 46(5), 459-463. 28. Ardestani, A., Yazdanparast, R. (2007). Antioxidant and free radical scavenging potential of Achillea santolina extracts. Food Chemistry, 104(1), 21-29. 29. Arıtuluk, Z.C. (2010). Tefenni (Burdur) Florası ve Halk İlaçları.Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. 30. Asgary, S., Naderi, G.H., Sarrafzadegan, N., Mohammadifard, N., Mostafavi, S., Vakili, R. (2000). Antihypertensive and antihyperlipidemic effects of Achillea wilhelmsii. Drugs under Experimental and Clinical Research, 26(3), 89-93. 31. Azadbakht, M., Morteza-Semnani, K., Khansari, N. (2003). The essential oil composition of Achillea wilhelmsii C. Koch leaves and flowers. Faslnamah-i Giyahan-i Daruyi, 2(6), 55-59. 32. Azaz, A.D., Arabaci, T., Sangun, M.K. (2009). Essential Oil Composition and Antimicrobial Activities of Achillea biserrata M. Bieb. and Achillea salicifolia Besser subsp salicifolia Collected in Turkey. Asian Journal of Chemistry, 21(4), 3193-3198. 33. Azaz, A.D., Arabaci, T., Sangun, M.K., Yildiz, B. (2008). Composition and the in vitro antimicrobial activities of the essential oils of Achillea wilhelmsii C. Koch. and Achillea lycaonica Boiss & Heldr. Asian Journal of Chemistry, 20(2), 1238-1244. 34. Azizi, M., Chizzola, R., Ghani, A., Oroojalian, F. (2010). Composition at Different Development Stages of the Essential Oil of Four Achillea Species Grown in Iran. Nat. Prod. Commun., 5(2), 283-290. 35. Bader, A., Flamini, G., Cioni, P.L., Morelli, I. (2003). Essential oil composition of Achillea santolina L. and Achillea biebersteinii Afan. collected in Jordan. Flavour and Fragrance Journal, 18(1), 36-38.

153

36. Bader, A., Panizzi, L., Cioni, P.L., Flamini, G. (2007). Achillea ligustica: composition and antimicrobial activity of essential oils from the leaves, flowers and some pure constituents. Central European Journal of Biology, 2(2), 206-212. 37. Balboul, B.A.A.A., Ahmed, A.A., Otsuka, H., Bando, M., Kido, M., Takeda, Y. (1997). A guaianolide and a germacranolide from Achillea santolina. Phytochemistry, 46(6), 1045-1049. 38. Ballabh, B., Chaurasia, O.P. (2007). Traditional medicinal plants of cold desert Ladakh-Used in treatment of cold, cough and fever. Journal of Ethnopharmacology, 112(2), 341-349. 39. Ballabh, B., Chaurasia, O.P., Ahmed, Z., Singh, S.B. (2008). Traditional medicinal plants of cold desert Ladakh-Used against kidney and urinary disorders. Journal of Ethnopharmacology, 118(2), 331-339. 40. Banhnhu, C., Gacsbaitz, E., Radics, L., Tamas, J., Ujszaszy, K., Verzarpetri, G. (1979). Achillicin - 1st Proazulene from Achillea millefolium. Phytochemistry, 18(2), 331- 332. 41. Bariş, Ö., Güllüce, M., Şahin, F., Özer, H., Kiliç, H., Özkan, H. ve diğerleri. (2006). Biological activities of the essential oil and methanol extract of Achillea biebersteinii Afan. (Asteraceae). Turkish Journal of Biology, 30(2), 65-73. 42. Barrero, A.F., Alvarezmanzaneda, E.J., Alvarezmanzaneda, R. (1989). Achilleol-a - a New Monocyclic Triterpene Skeleton from Achillea odorata L. Tetrahedron Letters, 30(25), 3351-3352. 43. Barrero, A.F., Manzaneda, R.E.A., Manzaneda, R.R.A., Arseniyadis, S., Guittet, E. (1990). Achilleol B: A new tricyclic triterpene skeleton from Achillea odorata L. Tetrahedron, 46(24), 8161-8168. 44. Baser, K.H., Demirci, B., Demirci, F., Kocak, S., Akinci, C., Malyer, H. ve diğerleri. (2002). Composition and antimicrobial activity of the essential oil of Achillea multifida. Planta Medica, 68(10), 941-943. 45. Baser, K.H.C., Demirci, B., Duman, H. (2001). Composition of the essential oils of two endemic species from Turkey: Achillea lycaonica and A-ketenoglui. Chemistry of Natural Compounds, 37(3), 245-252. 46. Baser, K.H.C., Demirci, B., Kaiser, R., Duman, H. (2000). Composition of the essential oil of Achillea phrygia Boiss. et Ball. Journal of Essential Oil Research, 12(3), 327- 329. 47. Baytop, T. (1984). Türkiyede bitkiler ile tedavi: İstanbul Üniversitesi. 48. Benedek, B., Gjoncaj, N., Saukel, J., Kopp, B. (2007). Distribution of phenolic compounds in middleeuropean taxa of the Achillea millefolium L. aggregate. Chemistry and Biodiversity, 4(5), 849-857. 49. Benetis, R., Radušiene, J., Jakštas, V., Janulis, V., Malinauskas, F. (2008). Development of an RP-HPLC method for the analysis of phenolic compounds in Achillea millefolium L. Journal of Liquid Chromatography and Related Technologies, 31(4), 596-610. 50. Benetis, R., Radusiene, J., Jakstas, V., Janulis, V., Puodziuniene, G., Milasius, A. (2008). Quantitative HPLC determination of phenolic compounds in yarrow. Pharmaceutical Chemistry Journal, 42(3), 153-156. 51. Benetis, R., Radusiene, J., Janulis, V. (2008). Variability of phenolic compounds in flowers of Achillea millefolium wild populations in Lithuania. Medicina-Lithuania, 44(10), 775-781. 52. Bezic, N., Skocibusic, M., Dunkic, V., Radonic, A. (2003). Composition and antimicrobial activity of Achillea clavennae L. essential oil. Phytotherapy Research, 17(9), 1037-1040.

154

53. Bicchi, C., Frattini, C., Cantamessa, L., Poggio, L. (1988). On the composition of Achillea abrotanoides (Vis.) Vis. essential oil. Flavour and Fragrance Journal, 3(3), 101-104. 54. Bocevska, M., Sovova, H. (2007). Supercritical CO2 extraction of essential oil from yarrow. Journal of Supercritical Fluids, 40(3), 360-367. 55. Boskovic, Z., Radulovic, N., Stojanovic, G. (2005). Essential oil composition of four Achillea species from the balkans and its chemotaxonomic significance. Chemistry of Natural Compounds, 41(6), 674-678. 56. Bostock, S.J. (1978). Seed germination strategies of five perennial weeds. Oecologia, 36(1), 113-126. 57. Bozin, B., Mimica-Dukic, N., Bogavac, M., Suvajdzic, L., Simin, N., Samojlik, I. ve diğerleri. (2008). Chemical composition, antioxidant and antibacterial properties of Achillea collina Becker ex Heimerl s.l. and A. pannonica Scheele essential oils. Molecules, 13(9), 2058-2068. 58. Bremer, K., Humphries, C. (1993). Generic monograph of the Asteraceae- Anthemideae. Bulletin of the Natural History Museum of London (Botany), 23(2), 71-177. 59. Bruno, M., Bondi, M.L., Paternostro, M.P., Arnold, N.A., Díaz, J.G., Herz, W. (1996). Bisabolenes from Achillea cretica. Phytochemistry, 42(3), 737-740. 60. Bruno, M., Herz, W. (1988). Guaianolides and other constituents of Achillea ligustica. Phytochemistry, 27(6), 1871-1872. 61. Bruno, M., Rosselli, S., Maggio, A., Raccuglia, R.A., Bastow, K.F., Wu, C.C. ve diğerleri. (2005). Cytotoxic activity of some natural and synthetic sesquiterpene lactones. Planta Medica, 71(12), 1176-1178. 62. Bulatovic, V.M., Savikin-Fodulovic, K.P., Menkovic, N.R., Grubisic, D.V., Dokovic, D.D., Vajs, V.E. (1997). Essential Oil of Achillea corabensis (Heimerl) Micevski. Journal of Essential Oil Research, 9(5), 537-540. 63. Candan, F., Unlu, M., Tepe, B., Daferera, D., Polissiou, M., Sokmen, A. ve diğerleri. (2003). Antioxidant and antimicrobial activity of the essential oil and methanol extracts of Achillea millefolium subsp. millefolium Afan. (Asteraceae). Journal of Ethnopharmacology, 87(2-3), 215-220. 64. Carmichael, J., Degraff, W.G., Gazdar, A.F., Minna, J.D., Mitchell, J.B. (1987). Evaluation Of A Tetrazolium-Based Semiautomated Colorimetric Assay - Assessment Of Chemosensitivity Testing. Cancer Research, 47(4), 936-942. 65. Cavalcanti, A.M., Baggio, C.H., Freitas, C.S., Rieck, L., de Sousa, R.S., Da Silva-Santos, J.E. ve diğerleri. (2006). Safety and antiulcer efficacy studies of Achillea millefolium L. after chronic treatment in Wistar rats. Journal of Ethnopharmacology, 107(2), 277-284. 66. Čellárová, E., Greláková, K., Repčák, M., Hončariv, R. (1982). Morphogenesis in callus tissue cultures of some Matricaria and Achillea Species. Biologia Plantarum, 24(6), 430-433. 67. Cernaj, P., Galambosi, B., Helemikova, A., Martonfi, P., Szebeni-Galambosi, Z. (1991). Effect of spacing and cultivation site on some biological and agricultural properties of Achillea collina Becker. Herba Hungarica, 30(3), 15-26. 68. Chalchat, J.C., Petrovic, S.D., Maksimovic, Z.A., Gorunovic, M.S. (2005). Aromatic plants of yugoslavia. III. Chemical composition of essential oils of Achillea abrotanoides (Vis.) vis., A-clypeolata Sibth. & Sm., A-depressa Janka and A-stricta schleicher et Koch. Journal of Essential Oil Research, 17(5), 549-552. 69. Chandler, R.F., Hooper, S.N., Harvey, M.J. (1982). Ethnobotany and phytochemistry of yarrow, Achillea millefolium, Compositae. Economic Botany, 36(2), 203-223.

155

70. Chehregani, A., Mehanfar, N. (2008). New Chromosome Counts in the Tribe Anthemideae (Astraceae) from Iran. Cytologia, 73(2), 189-196. 71. Chialva, F., Monguzzi, F., Manitto, P., Akgul, A. (1993). Essential oil constituents of Achillea biebersteinii Afan. J. Essent. Oil Res., 5(1), 87-88. 72. Ciccarelli, D., Garbari, F., Pagni, A.M. (2007). Glandular hairs of the ovary: a helpful character for Asteroideae (Asteraceae) taxonomy? Annales Botanici Fennici, 44(1), 1-7. 73. Conforti, F., Loizzo, M.R., Statti, G.A., Menichini, F. (2005). Comparative radical scavenging and antidiabetic activities of methanolic extract and fractions from Achillea ligustica ALL. Biological & Pharmaceutical Bulletin, 28(9), 1791-1794. 74. Cronquist, A. (1981). An integrated system of classification of flowering plants. New York: Columbia University Press. 75. Csupor-Loffler, B., Hajdu, Z., Zupko, I., Rethy, B., Falkay, G., Forgo, P. ve diğerleri. (2009). Antiproliferative effect of flavonoids and sesquiterpenoids from Achillea millefolium s.l. on cultured human tumour cell lines. Phytother. Res., 23(5), 672- 676. 76. Çakilcioǧlu, U., Şengün, M.T., Türkoǧlu, I. (2010). An ethnobotanical survey of medicinal plants of Yazikonak and Yurtbaşi districts of Elaziǧ province, Turkey. Journal of Medicinal Plant Research, 4(7), 567-572. 77. Çakılcıoğlu, U., Türkoğlu, İ., Kürşat, M. (2007). Harput (Elazığ) ve Çevresinin Etnobotanik Özellikleri. Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları. 78. Çelik, N., Akpulat, H.A. (2008). Achillea sivasica (Asteraceae: Sect. Babounya (DC.) O. Hoffm.), a new species from Inner Anatolia, Turkey. Kew Bulletin, 63(3), 485-489. 79. Dalsenter, P.R., Cavalcanti, A.M., Andrade, A.J., Araujo, S.L., Marques, M.C. (2004). Reproductive evaluation of aqueous crude extract of Achillea millefolium L. (Asteraceae) in Wistar rats. Reprod Toxicol, 18(6), 819-823. 80. Danihelka, J., Rotreklova, O. (2001). Chromosome numbers within the Achillea millefolium and the A-distans groups in the Czech Republic and Slovakia. Folia Geobotanica, 36(2), 163-191. 81. Danihelka, J., Saukel, J., Ehrendorfer, F. (2006). Typification of the names Achillea millefolium var. collina and A. pannonica (Asteraceae, Anthemideae). Taxon, 55(2), 507-510. 82. Davis, P., Mill, R., Tan, K. (1988). Flora of Turkey and the East Aegean Islands (c. 10): Edinburgh University Press. 83. De La Puerta, R., Sáenz, M.T., Garcia, M.D. (1996). Antibacterial activity and composition of the volatile oil from Achillea ageratum L. Phytotherapy Research, 10(3), 248-250. 84. Dematei Gregio, S.D.J., Moscheta, I.S. (2006). Anatomy of root, stem and leaf and identification of secretory structures of Achillea millefolium L. (Asteraceae). [Anatomia de raiz, caule e folha e identificação de estruturas secretoras de Achillea millefolium L. (Asteraceae)]. Maringá, 28(4), 327-334. 85. Demirci, B., Tabanca, N., Wedge, D.E., Khan, S.I., Khan, I.A., Aytac, Z. ve diğerleri. (2009). Chemical Composition and Biological Activities of Four Achillea Essential Oils from Turkey. Planta Medica, 75(4), 420-421. 86. Demirci, F., Demirci, B., Gurbuz, I., Yesilada, E., Baser, K.H.C. (2009). Characterization and Biological Activity of Achillea teretifolia Willd. and A. nobilis L. subsp neilreichii (Kerner) Formanek Essential Oils. Turkish Journal of Biology, 33(2), 129-136.

156

87. Denizot, F., Lang, R. (1986). Rapid colorimetric assay for cell growth and survival. Modifications to the tetrazolium dye procedure giving improved sensitivity and reliability. J Immunol Methods, 89(2), 271-277. 88. Donmez, E., Tepe, B., Daferera, D., Polissiou, M. (2005). Composition of the essential oil of Achillea schischkinii Sosn. (Asteraceae) from Turkey. Journal of Essential Oil Research, 17(5), 575-576. 89. Duman, H. (2000). Achillea L. Flora of Turkey and the East Aegean Islands (c. 11, s. 158-159): Edinburgh University Press 90. el-Shazly, A.M., Hafez, S.S., Wink, M. (2004). Comparative study of the essential oils and extracts of Achillea fragrantissima (Forssk.) Sch. Bip. and Achillea santolina L. (Asteraceae) from Egypt. Pharmazie, 59(3), 226-230. 91. Er, S. (2010). Camellia sinensis (Çay) Ekstrelerinin In Vitro Antioksidan, Yara İyileştirici Ve U2OS Osteosarkom Hücrelerinde Antikanser Aktivitelerinin Araştırılması Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir. 92. Ercan, S., Yazgan, M. (1991). Studies on the anatomical and physiological features of some species of Achillea L. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 2, 25-28. 93. European pharmacopoeia (5 bs., c. 2). (2004). Strasbourg: Council of Europe. 94. Ezer, N., Mumcu Arisan, Ö. (2006). Folk medicines in Merzifon (Amasya, Turkey). Turkish Journal of Botany, 30(3), 223-230. 95. Falk, A.J., Smolenski, S.J., Bauer, L., Bell, C.L. (1975). Isolation and identification of three new flavones from Achillea millefolium L. Journal of Pharmaceutical Sciences, 64(11), 1838-1842. 96. Feizbakhsh, A., Tehrani, M.S., Rustaiyan, A., Masoudi, S. (2003). Composition of the essential oil of Achillea albicaulis CA Mey. Journal of Essential Oil Research, 15(1), 21-22. 97. Figueiredo, A.C., Pais, M.S.S. (1994). Ultrastructural aspects of the glandular cells from the secretory trichomes and from the cell suspension cultures of Achillea millefolium L. ssp. millefolium. Annals of Botany, 74(2), 179-190. 98. Filippi, J.J., Lanfranchi, D.A., Prado, S., Baldovini, N., Meierhenrich, U.J. (2006). Composition, enantiomeric distribution, and antibacterial activity of the essential oil of Achillea ligustica All. from Corsica. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 54(17), 6308-6313. 99. Fleisher, Z., Fleisher, A. (1993). Volatiles of Achillea fragrantissima (Forssk.) Sch. Bip. Aromatic plants of the Holy Land and the Sinai. Part XI. Journal of Essential Oil Research, 5(2), 211-214. 100. Fraisse, D., Carnat, A., Viala, D., Pradel, P., Besle, J.M., Coulon, J.B. ve diğerleri. (2007). Polyphenolic composition of a permanent pasture: Variations related to the period of harvesting. Journal of the Science of Food and Agriculture, 87(13), 2427- 2435. 101. Fujita, T., Sezik, E., Tabata, M., Yesilada, E., Honda, G., Takeda, Y. ve diğerleri. (1995). Traditional medicine in Turkey VII. Folk medicine in middle and west Black Sea regions. Economic Botany, 49(4), 406-422. 102. Gadzhiev, Y., Eminov, R. (1986). Action of medicinal plants on gastrointestinal nematodes of sheep. Bull. Vsesoiusnogo Instituta Gelmintologii, 44, 12-16. 103. García-Alvarado, J.S., Verde-Star, M.J., Heredia, N.L. (2001). Traditional uses and scientific knowledge of medicinal plants from Mexico and Central America. Journal of Herbs, Spices and Medicinal Plants, 8(2-3), 37-89. 104. Ghani, A., Azizi, M., Hassanzadeh-Khayyat, M., Pahlavanpour, A.A. (2008). Essential Oil Composition of Achillea eriophora, A. nobilis, A. biebersteinii and A. wilhelmsii from Iran. Journal of Essential Oil Bearing Plants, 11(5), 460-467.

157

105. Ghani, A., Azizi, M., Khayyat, M.H., Pahlavanpour, A.A. (2008). Analyzing essential oils of two wild populations of Achillea wilhelmsii Koch. Maj. Ulum-i va Fnoon Kishavarzi va Manabi-i Tabi-i Danishgah-i Sanati-i Isfahan, 12(45 B), 581Persian- 589Persian, 590 English. 106. Ghani, A., Azizi, M., Pahlavanpour, A.A., Hassanzadeh-Khayyat, M. (2009). Comparative study on the essential oil content and composition of Achillea eriophora DC. in field and wild conditions. Journal of Medicinal Plants, 8(30). 107. Ghasemi, Y., Khalaj, A., Mohagheghzadeh, A., Khosaravi, A. (2008). Composition and in vitro antimicrobial activity of the essential oil of Achillea eriophora. Chemistry of Natural Compounds, 44(5), 663-665. 108. Ghorbani, A. (2005). Studies on pharmaceutical ethnobotany in the region of Turkmen Sahra, north of Iran (Part 1): General results. Journal of Ethnopharmacology, 102(1), 58-68. 109. Giorgi, A., Bombelli, R., Luini, A., Speranza, G., Cosentino, M., Lecchini, S. ve diğerleri. (2009). Antioxidant and cytoprotective properties of infusions from leaves and inflorescences of Achillea collina becker ex rchb. Phytotherapy Research, 23(4), 540-545. 110. Giorgi, A., Mingozzi, M., Madeo, M., Speranza, G., Cocucci, M. (2009). Effect of nitrogen starvation on the phenolic metabolism and antioxidant properties of yarrow (Achillea collina Becker ex Rchb.). Food Chemistry, 114(1), 204-211. 111. Glasl, S., Gunbilig, D., Narantuya, S., Werner, I., Jurenitsch, J. (2001). Combination of chromatographic and spectroscopic methods for the isolation and characterization of polar guaianolides from Achillea asiatica. Journal of Chromatography A, 936(1-2), 193-200. 112. Glasl, S., Kastner, U., Baumann, A., Robien, W., Jurenitsch, J., Kubelka, W. (1995). Eudesmanolides from Achillea pratensis. Phytochemistry, 38(1), 159-161. 113. Glasl, S., Presser, A., Gunbilig, D., Werner, I., Narantuya, S., Haslinger, E. ve diğerleri. (2001). Highly hydroxylated guaianolides of Achillea asiatica and Middle European Achillea species. Phytochemistry, 58(8), 1189-1194. 114. Glasl, S., Presser, A., Werner, I., Wawrosch, C., Kastner, U., Jurenitsch, J. ve diğerleri. (1999). Two proazulenes from Achillea ceretanica Sennen. Phytochemistry, 50(4), 629-631. 115. Gogus, F., Ozel, M.Z., Lewis, A.C. (2006). Extraction of essential oils of leaves and flowers of Achillea monocephala by superheated water. Flavour and Fragrance Journal, 21(1), 122-128. 116. Golalipour, M.J., Khori, V., Azarhoush, R., Nayebpour, M., Azadbakht, M. (2004). Effect of Achillea santolina on mice spermatogenesis. Daru, 12(1), 36-39. 117. Gomez, M.A., Garcia, M.D., Saenz, M.T., Ahumada, M.C., Aznar, J. (2001). Cytostatic activity of Achillea ageratum against cultured Hep-2 and McCoy cells. Pharm. Biol. (Lisse, Neth.), 39(1), 79-81. 118. Greenwald, J., Brendler, T., Jaenicke, C. (2004). PDR for Herbal Medicines. Montvale, NJ: Thomson Healthcare. 119. Guedon, D., Abbe, P., Lamaison, J.L. (1993). Leaf and Flower Head Flavonoids of Achillea millefolium L Subspecies. Biochemical Systematics and Ecology, 21(5), 607- 611. 120. Guo, Y.P., Ehrendorfer, F., Samuel, R. (2004). Phylogeny and systematics of Achillea (Asteraceae-Anthemideae) inferred from nrITS and plastid trnL-F DNA sequences. Taxon, 53(3), 657-672.

158

121. Guo, Y.P., Saukel, J., Ehrendorfer, F. (2008). AFLP trees versus scatterplots: evolution and phylogeography of the polyploid complex Achillea millefolium agg. (Asteraceae). Taxon, 57(1), 153-169. 122. Guo, Y.P., Vogl, C., Van Loo, M., Ehrendorfer, F. (2006). Hybrid origin and differentiation of two tetraploid Achillea species in East Asia: molecular, morphological and ecogeographical evidence. Mol Ecol, 15(1), 133-144. 123. Gülçin, I., Oktay, M., Küfrevioglu, Ö.I., Aslan, A. (2002). Determination of antioxidant activity of lichen Cetraria islandica (L) Ach. Journal of Ethnopharmacology, 79(3), 325-329. 124. Gürhan, G., Ezer, N. (2004). Halk Arasında Hemoroit Tedavisinde Kullanılan Bitkiler- I. Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, 24(1), 37-55. 125. Haidara, K., Zamir, L., Shi, Q.-W., Batist, G. (2006). The flavonoid Casticin has multiple mechanisms of tumor cytotoxicity action. Cancer Lett. (Amsterdam, Neth.), 242(2), 180-190. 126. Handique, J.G., Baruah, J.B. (2002). Polyphenolic compounds: An overview. Reactive and Functional Polymers, 52(3), 163-188. 127. Hanlidou, E., Karousou, R., Kleftoyanni, V., Kokkini, S. (2004). The herbal market of Thessaloniki (N Greece) and its relation to the ethnobotanical tradition. Journal of Ethnopharmacology, 91(2-3), 281-299. 128. Hanlidou, E., Kokkalou, E., Kokkini, S. (1992). Volatile constituents of Achillea grandifolia. Planta Medica, 58(1), 105-107. 129. Hanlidou, E., Kokkini, S., Kokkalou, E. (1992). Volatile Constituents of Achillea abrotanoides in Relation to Their Infrageneric Variation. Biochemical Systematics and Ecology, 20(1), 33-40. 130. Hatam, N.A.R., Yousif, N.J., Porzel, A., Seifert, K. (1992). Sesquiterpene lactones from Achillea micrantha. Phytochemistry, 31(6), 2160-2162. 131. Haziri, A.I., Aliaga, N., Ismaili, M., Govori-Odai, S., Leci, O., Faiku, F. ve diğerleri. (2010). Secondary metabolites in essential oil of Achillea millefolium (L.) growing wild in east part of Kosova. American Journal of Biochemistry and Biotechnology, 6(1), 32-34. 132. Hegazy, M.E.F., Abdel-Lateff, A., Gamal-Eldeen, A.M., Turky, F., Hirata, T., Pare, P.W. ve diğerleri. (2008). Anti-inflammatory activity of new guaiane acid derivatives from Achillea coarctata. Nat. Prod. Commun., 3(6), 851-856. 133. Hemmati, A.A., Arzi, A., Amin, M. (2002). Effect of Achillea millefolium extract in wound healing of rabbit. Journal of Natural Remedies, 2(2), 164-167. 134. Holetz, F.B., Pessini, G.L., Sanches, N.R., Cortez, D.A., Nakamura, C.V., Filho, B.P. (2002). Screening of some plants used in the Brazilian folk medicine for the treatment of infectious diseases. Mem Inst Oswaldo Cruz, 97(7), 1027-1031. 135. Honda, G., Yeşilada, E., Tabata, M., Sezik, E., Fujita, T., Takeda, Y. ve diğerleri. (1996). Traditional medicine in Turkey VI. Folk medicine in West Anatolia: Afyon, Kutahya, Denizli, Mugla, Aydin provinces. Journal of Ethnopharmacology, 53(2), 75- 87. 136. Horhammer, L. (1961). Uber den qualitativen flavonogehalt von arzneipflanzen im hinblick auf ihre spasmolytiche wirkung. Congr. Sci. Farm. Conf. Commun., 21, 578. 137. Huber-Morath, A. (1975). Achillea L. Flora of Turkey and the East Aegean Islands (c. 5, s. 224-252): Edinburgh University Press 138. Hudaib, M., Mohammad, M., Bustanji, Y., Tayyem, R., Yousef, M., Abuirjeie, M. ve diğerleri. (2008). Ethnopharmacological survey of medicinal plants in Jordan, Mujib Nature Reserve and surrounding area. Journal of Ethnopharmacology, 120(1), 63- 71.

159

139. Huseini, H.F., Alavian, S.M., Heshmat, R., Heydari, M.R., Abolmaali, K. (2005). The efficacy of Liv-52 on liver cirrhotic patients: A randomized, double-blind, placebo- controlled first approach. Phytomedicine, 12(9), 619-624. 140. Inceer, H., Hayirlioglu-Ayaz, S. (2007). Chromosome numbers in the tribe Anthemideae (Asteraceae) from north-east Anatolia. Botanical Journal of the Linnean Society, 153(2), 203-211. 141. Innocenti, G., Vegeto, E., Dall'Acqua, S., Ciana, P., Giorgetti, M., Agradi, E. ve diğerleri. (2007). In vitro estrogenic activity of Achillea millefolium L. Phytomedicine, 14(2-3), 147-152. 142. Iscan, G., Kirimer, N., Kurkcuoglu, M., Arabaci, T., Kupeli, E., Baser, K.H.C. (2006). Biological activity and composition of the essential oils of Achillea schischkinii Sosn. and Achillea aleppica DC. subsp aleppica. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 54(1), 170-173. 143. Jaenson, T.G.T., Palsson, K., Borg-Karlson, A.K. (2006). Evaluation of extracts and oils of mosquito (Diptera : Culicidae) repellent plants from Sweden and Guinea- Bissau. Journal of Medical Entomology, 43(1), 113-119. 144. Jaimand, K., Rezaee, M.B., Mozaffarian, V. (2006). Chemical constituents of the leaf and flower oils from Achillea millefolium ssp elbursensis Hub.-Mor. from Iran rich in chamazulene. Journal of Essential Oil Research, 18(3), 293-295. 145. Jalali, F.S.S., Tajik, H., Tehrani, A. (2007). Experimental evaluation of repair process of burn wound treated with aqueous extract of Achillea millefolium on animal model: Clinical and histopathological study. Journal of Animal and Veterinary Advances, 6(12), 1357-1361. 146. Jaric, S., Popovic, Z., Macukanovic-Jocic, M., Djurdjevic, L., Mijatovic, M., Karadzic, B. ve diğerleri. (2007). An ethnobotanical study on the usage of wild medicinal herbs from Kopaonik Mountain (Central Serbia). Journal of Ethnopharmacology, 111(1), 160-175. 147. Javidnia, K., Miri, R., Sadeghpour, H. (2004). Composition of the volatile oil of Achillea wilhelmsii C. Koch from Iran. Daru, 12(2), 63-66. 148. Judzentiene, A., Mockute, D. (2005). Composition of inflorescence and leaf essential oils of Achillea millefolium L. with white, pink and deep pink flowers growing wild in vilnius (Eastern lithuania). Journal of Essential Oil Research, 17(6), 664-667. 149. Judzentiene, A., Mockute, D. (2010). Essential oil composition of two yarrow taxonomic forms. Central European Journal of Biology, 5(3), 346-352. 150. Kalinkina, G.I., Berezovskaya, T.P. (1974). Essential Oil of Achillea asiatica. Khimiya Prirodnykh Soedinenii(5), 672-672. 151. Kaloshina, N., Neshta, I. (1973). Flavonoids of Achillea millefolium. Chemistry of Natural Compounds, 9(2), 261-261. 152. Kaneko, H., Naruto, S., Takahashi, S. (1971). Sesquiterpenes of Achillea sibirica. Phytochemistry, 10(12), 3305-3306. 153. Karaalp, C. (Baskıda). Achillea millefolium civanperçemi. L. O. Demirezer, T. Ersöz, İ. Saraçoğlu & B. Şener (Ed.). Tedavide Kullanılan Bitkiler FFD Monografları 2. Baskı 154. Karabay-Yavasoglu, N.U., Karamenderes, C., Baykan, S., Apaydin, S. (2007). Antinociceptive and anti-inflammatory activities and acute toxicity of Achillea nobilis subsp. neilreichii extract in mice and rats. Pharmaceutical Biology, 45(2), 162-168. 155. Karamenderes, C. (2002). Achillea L. Cinsinin Millefolium Seksiyonu Üzerinde Farmasötik Botanik Yönünden Araştırmalar.Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir.

160

156. Karamenderes, C., Apaydin, S. (2003). Antispasmodic effect of Achillea nobilis L. subsp. sipylea (O. Schwarz) Bässler on the rat isolated duodenum. Journal of Ethnopharmacology, 84(2-3), 175-179. 157. Karamenderes, C., Yavasoglu, N.U.K., Zeybek, U. (2007). Composition and antimicrobial activity of the essential oils of Achillea nobilis L. subsp sipylea and subsp. neilreichii. Chemistry of Natural Compounds, 43(5), 632-634. 158. Kastner, U., Jurenitsch, J., Glasl, S., Baumann, A., Robien, W., Kubelka, W. (1992). Proazulenes from Achillea asplenifolia. Phytochemistry, 31(12), 4361-4362. 159. Katalinic, V., Milos, M., Kulisic, T., Jukic, M. (2005). Screening of 70 medicinal plant extracts for antioxidant capacity and total phenols. Food Chem., 94(4), 550-557. 160. Kijjoa, A., Vieira, L.M., Pereira, J.A., Silva, A.M.S., Herz, W. (1999). Further constituents of Achillea ageratum. Phytochemistry, 51(4), 555-558. 161. Kikuzaki, H., Hisamoto, M., Hirose, K., Akiyama, K., Taniguchi, H. (2002). Antioxidant properties of ferulic acid and its related compounds. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 50(7), 2161-2168. 162. Kiran, Y., Arabaci, T., Sahin, A., Turkoglu, I. (2008). Karyological notes on another eight species of Achillea (Asteraceae) from Turkey. Biologia, 63(3), 343-348. 163. Konakchiev, A., Todorova, M., Mikhova, B., Vitkova, A., Najdenski, H., Duddeck, H. (2006). Chemical composition and antimicrobial activity of the essential oil from two Achillea collina Becker. C. R. Acad. Bulg. Sci., 59(5), 505-510. 164. Konyalioglu, S., Karamenderes, C. (2005). The protective effects of Achillea L. species native in Turkey against H2O2-induced oxidative damage in human erythrocytes and leucocytes. Journal of Ethnopharmacology, 102(2), 221-227. 165. Konyalioǧlu, S., Karamenderes, C. (2004). Screening of total flavonoid, phenol contents and antioxidant capacities of some Achillea L. species growing in Turkey. Acta Pharmaceutica Turcica, 46(3), 163-170. 166. Kordali, S., Cakir, A., Akcin, T.A., Mete, E., Akcin, A., Aydin, T. ve diğerleri. (2009). Antifungal and herbicidal properties of essential oils and n-hexane extracts of Achillea gypsicola Hub-Mor. and Achillea biebersteinii Afan. (Asteraceae). Industrial Crops and Products, 29(2-3), 562-570. 167. Kotan, R., Cakir, A., Dadasoglu, F., Aydin, T., Cakmakci, R., Ozer, H. ve diğerleri. (2010). Antibacterial activities of essential oils and extracts of Turkish Achillea, Satureja and Thymus species against plant pathogenic bacteria. Journal of the Science of Food and Agriculture, 90(1), 145-160. 168. Kovacevic, N.N., Ristic, M.S., Tasic, S.R., Menkovic, N.A.R., Grubisic, D.V., Dokovic, D.D. (2005). Comparative study of essential oil of three Achillea species from Serbia. Journal of Essential Oil Research, 17(1), 57-60. 169. Kubelka, W., Kastner, U., Glasl, S., Saukel, J., Jurenitsch, J. (1999). Chemotaxonomic relevance of sesquiterpenes within the Achillea millefolium group. Biochemical Systematics and Ecology, 27(4), 437-444. 170. Kulisic, T., Radonic, A., Katalinic, V., Milos, M. (2004). Use of different methods for testing antioxidative activity of oregano essential oil. Food Chemistry, 85(4), 633- 640. 171. Kultur, S. (2007). Medicinal plants used in Kirklareli Province (Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 111(2), 341-364. 172. Kumarasamy, Y., Byres, M., Cox, P.J., Jaspars, M., Nahar, L., Sarker, S.D. (2007). Screening seeds of some Scottish plants for free radical scavenging activity. Phytotherapy Research, 21(7), 615-621. 173. Kundakovic, T., Dukic, N.M., Kovacevic, N. (2005). Free radical scavenging activity of Achillea alexandri-regis extracts. Fitoterapia, 76(6), 574-576.

161

174. Kundakovic, T., Fokialakis, N., Kovacevic, N., Chinou, I. (2007). Essential oil composition of Achillea lingulata and A. umbellata. Flavour and Fragrance Journal, 22(3), 184-187. 175. Kundakovic, T., Fokialakis, N., Magiatis, P., Kovacevic, N., Chinou, I. (2004). Triterpenic derivatives of Achillea alexandri-regis Bornm. & Rudski. Chemical and Pharmaceutical Bulletin, 52(12), 1462-1465. 176. Küpeli, E., Orhan, I., Küsmenoǧlu, Ş., Yeşilada, E. (2007). Evaluation of anti- inflammatory and antinociceptive activity of five anatolian Achillea species. Turkish Journal of Pharmaceutical Sciences, 4(2), 89-99. 177. Kürkçüoǧlu, M., Demirci, B., Tabanca, N., Özek, T., Başer, K.H.C. (2003). The essential oil of Achillea falcata L. Flavour and Fragrance Journal, 18(3), 192-194. 178. Küsmenoglu, S., Baser, K.H.C., Ozek, T., Harmandar, M., Goekalp, Z. (1995). Constituents of the essential oil of Achillea biebersteinii Afan. J. Essent. Oil Res., 7(5), 527-528. 179. Lans, C., Turner, N., Khan, T., Brauer, G. (2007). Ethnoveterinary medicines used to treat endoparasites and stomach problems in pigs and pets in British Columbia, Canada. Veterinary Parasitology, 148(3-4), 325-340. 180. Lans, C., Turner, N., Khan, T., Brauer, G., Boepple, W. (2007). Ethnoveterinary medicines used for ruminants in British Columbia, Canada. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 3. 181. Lazarevic, J., Radulovic, N., Zlatkovic, B., Palic, R. (2010). Composition of Achillea distans Willd. subsp distans root essential oil. Natural Product Research, 24(8), 718- 731. 182. Maffei, M., Chialva, F., Codignola, A. (1989). Essential oils and chromosome numbers from Italian Achillea species. Journal of essential oil research. 183. Maffet, M., Germano, F., Doglia, G., Chiava, F. (1993). Essential oils, chromosome numbers and karyotypes from Italian Achillea species. Part II. Journal of Essential Oil Research, 5(1), 61-70. 184. Maggi, F., Bramucci, M., Cecchini, C., Coman, M.M., Cresci, A., Cristalli, G. ve diğerleri. (2009). Composition and biological activity of essential oil of Achillea ligustica All. (Asteraceae) naturalized in central Italy: Ideal candidate for anti- cariogenic formulations. Fitoterapia, 80(6), 313-319. 185. Magiatis, P., Skaltsounis, A.L., Chinou, I., Haroutounian, S.A. (2002). Chemical composition and in-vitro antimicrobial activity of the essential oils of three Greek Achillea species. Zeitschrift Fur Naturforschung C-a Journal of Biosciences, 57(3-4), 287-290. 186. Mamedov, N., Gardner, Z., Craker, L.E. (2004). Medicinal plants used in Russia and Central Asia for the treatment of selected skin conditions. Journal of Herbs, Spices and Medicinal Plants, 11(1-2), 191-222. 187. Marc, E.B., Nelly, A., Annick, D.D., Frederic, D. (2008). Plants used as remedies antirheumatic and antineuralgic in the traditional medicine of Lebanon. Journal of Ethnopharmacology, 120(3), 315-334. 188. Marchart, E., Kopp, B. (2003). Capillary electrophoretic separation and quantification of flavone-O- and C-glycosides in Achillea setacea W. et K. Journal of Chromatography B: Analytical Technologies in the Biomedical and Life Sciences, 792(2), 363-368.

162

189. Mascia Lopes, F.C., Benzatti, F.P., Mendonça Jordão Jr, C., Duarte Moreira, R.R., Carlos, I.Z. (2005). Effect of the essential oil of Achillea millefolium L. in the production of hydrogen peroxide and tumor necrosis factor-α in murine macrophages. Revista Brasileira de Ciencias Farmaceuticas/Brazilian Journal of Pharmaceutical Sciences, 41(3), 401-405. 190. Mehlfuhrer, M., Troll, K., Jurenitsch, J., Auer, H., Kubelka, W. (1997). Betaines and free proline within the Achillea millefolium group. Phytochemistry, 44(6), 1067- 1069. 191. Metcalfe, C., Chalk, L. (1950). Anatomy of the Dicotyledons. Leaves, stem and wood in relation to taxonomy with notes on economic uses (c. 2): Oxford University. Clarendon. London. GB. 192. Millefolii Herba - Yarrow. (2009). ESCOP Monographs:The Scientific Foundation for Herbal Medicinal Products, Supplement 2009 (2 bs., c. 2) 193. Milosavljevic, S., Aljancic, I., Macura, S., Milinkovic, D., Stefanovic, M. (1987). Phytochemistry, 43, 4125. 194. Montanari, T., De Carvalho, J.E., Dolder, H. (1998). Antispermatogenic effect of Achillea millefolium L. in mice. Contraception, 58(5), 309-313. 195. Morteza-Semnani, K., Akbarzadeh, M., Moshiri, K. (2005). The essential oil composition of Achillea biebersteinii Afan. J. Essent. Oil-Bear. Plants, 8(2), 200-203. 196. Mosayebi, M., Amin, G., Arzani, H., Azarnivand, H., Maleki, M., Shafaghat, A. (2008). Effect of habitat on essential oil of Achillea filipendulina L. in Iran. Asian Journal of Plant Sciences, 7(8), 779-781. 197. Mosmann, T. (1983). Rapid colorimetric assay for cellular growth and survival: Application to proliferation and cytotoxicity assays. Journal of Immunological Methods, 65(1-2), 55-63. 198. Motl, O., Ochir, G., Kubeczka, K. (1990). Composition of Achillea asiatica Serg. Essential oil. Flavour and Fragrance Journal, 5(3), 153-155. 199. Murnigsih, T., Subeki, Matsuura, H., Takahashi, K., Yamasaki, M., Yamato, O. ve diğerleri. (2005). Evaluation of the inhibitory activities of the extracts of Indonesian traditional medicinal plants against Plasmodium falciparum and Babesia gibsoni. Journal of Veterinary Medical Science, 67(8), 829-831. 200. Muselli, A., Desjobert, J.M., Bernardini, A.F., Costa, J. (2007). Santolina alcohol as component of the essential oil of Achillea ageratum L. from Corsica Island. Journal of Essential Oil Research, 19(4), 319-322. 201. Muselli, A., Pau, M., Desjobert, J.M., Foddai, M., Usai, M., Costa, J. (2009). Volatile Constituents of Achillea ligustica All. by HS-SPME/GC/GC-MS. Comparison with Essential Oils Obtained by Hydrodistillation from Corsica and Sardinia. Chromatographia, 69(5-6), 575-585. 202. Mustafaeva, S.D. (1991). Essential oil of Achillea cuneatiloba. Chemistry of Natural Compounds, 27(2), 251-253. 203. Nemeth, E., Bernath, J. (2008). Biological activities of yarrow species (Achillea spp.). Current Pharmaceutical Design, 14(29), 3151-3167. 204. Nemeth, E., Bernáth, J., Tarján, G. (2007). Quantitative and qualitative studies of essential oils of Hungarian Achillea populations. Journal of Herbs, Spices and Medicinal Plants, 13(1), 57-69. 205. Nemeth, E.Z., Tarjan, G., Bernath, J. (1993). Essential oil composition of Achillea crithmifolia W. et K. 1. Identification of chemovarieties grown in wild populations. Journal of Essential Oil Research, 5(4), 349-357.

163

206. Neves, J.M., Matos, C., Moutinho, C., Queiroz, G., Gomes, L.R. (2009). Ethnopharmacological notes about ancient uses of medicinal plants in Trás-os- Montes (northern of Portugal). Journal of Ethnopharmacology, 124(2), 270-283. 207. Nickavar, B., Kamalinejad, M., Haj-Yahya, M., Shafaghi, B. (2006). Comparison of the free radical scavenging activity of six Iranian Achillea species. Pharmaceutical Biology, 44(3), 208-212. 208. Noureddini, M., Rasta, V.R. (2008). Analgesic Effect of aqueous extract of Achillea millefolium L. on rat's formalin test. Pharmacologyonline, 3, 659-664. 209. Novais, M.H., Santos, I., Mendes, S., Pinto-Gomes, C. (2004). Studies on pharmaceutical ethnobotany in Arrabida Natural Park (Portugal). Journal of Ethnopharmacology, 93(2-3), 183-195. 210. Ochir, G., Buděšínský, M., Motl, O. (1991). 3-oxa-guaianolides from Achillea millefolium. Phytochemistry, 30(12), 4163-4165. 211. Orav, A., Arak, E., Raal, A. (2006). Phytochemical analysis of the essential oil of Achillea millefolium L. from various European Countries. Natural Product Research, 20(12), 1082-1088. 212. Özen, H.Ç., Toker, Z., Clery, R.A., Owen, N.E. (2003). Composition of the Essential Oil of Achillea pseudoaleppica Hub.-Mor. Journal of Essential Oil Research, 15(2), 96-97. 213. Öztürk, N., Tuncel, M., Tuncel, N.B. (2007). Determination of phenolic acids by a modified HPLC: Its application to various plant materials. Journal of Liquid Chromatography & Related Technologies, 30(4), 587-596. 214. Palid, R., Stojanovid, G., Naskovid, T., Ranelovid, N. (2003). Composition and antibacterial activity of Achillea crithmifolia and Achillea nobilis essential oils. Journal of Essential Oil Research, 15(6), 434-437. 215. Palmese, M.T., Uncini Manganelli, R.E., Tomei, P.E. (2001). An ethno- pharmacobotanical survey in the Sarrabus district (south-east Sardinia). Fitoterapia, 72(6), 619-643. 216. Pardo De Santayana, M., Blanco, E., Morales, R. (2005). Plants known as té in Spain: An ethno-pharmaco-botanical review. Journal of Ethnopharmacology, 98(1-2), 1- 19. 217. Passalacqua, N.G., Guarrera, P.M., De Fine, G. (2007). Contribution to the knowledge of the folk plant medicine in Calabria region (Southern Italy). Fitoterapia, 78(1), 52-68. 218. Petkeviciute, Z., Savickiene, N., Savickas, A., Bernatoniene, J., Simaitiene, Z., Kalveniene, Z. ve diğerleri. (2010). Urban ethnobotany study in Samogitia region, Lithuania. Journal of Medicinal Plants Research, 4(1), 64-71. 219. Petlevski, R., Hadzija, M., Slijepcevic, M., Juretic, D., Petrik, J. (2003). Glutathione S- transferases and malondialdehyde in the liver of NOD mice on short-term treatment with plant mixture extract P-9801091. Phytotherapy Research, 17(4), 311-314. 220. Pieroni, A., Muenz, H., Akbulut, M., Başer, K.H.C., Durmuşkahya, C. (2005). Traditional phytotherapy and trans-cultural pharmacy among Turkish migrants living in Cologne, Germany. Journal of Ethnopharmacology, 102(1), 69-88. 221. Pieroni, A., Quave, C.L. (2005). Traditional pharmacopoeias and medicines among Albanians and Italians in southern Italy: A comparison. Journal of Ethnopharmacology, 101(1-3), 258-270. 222. Pieroni, A., Quave, C.L., Santoro, R.F. (2004). Folk pharmaceutical knowledge in the territory of the Dolomiti Lucane, inland southern Italy. Journal of Ethnopharmacology, 95(2-3), 373-384.

164

223. Pieroni, A., Quave, C.L., Villanelli, M.L., Mangino, P., Sabbatini, G., Santini, L. ve diğerleri. (2004). Ethnopharmacognostic survey on the natural ingredients used in folk cosmetics, cosmeceuticals and remedies for healing skin diseases in the inland Marches, Central-Eastern Italy. Journal of Ethnopharmacology, 91(2-3), 331-344. 224. Pirbalouti, A.G., Koohpayeh, A., Karimi, I. (2010). The wound healing activity of flower extracts of Punica granatum and Achillea kellalensis in wistar rats. Acta Poloniae Pharmaceutica, 67(1), 107-110. 225. Pires, J.M., Mendes, F.R., Negri, G., Duarte-Almeida, J.M., Carlini, E.A. (2009). Antinociceptive Peripheral Effect of Achillea millefolium L. and Artemisia vulgaris L.: Both Plants known popularly by Brand Names of Analgesic Drugs. Phytotherapy Research, 23(2), 212-219. 226. Potrich, F.B., Allemand, A., da Silva, L.M., Dos Santos, A.C., Baggio, C.H., Freitas, C.S. ve diğerleri. (2010). Antiulcerogenic activity of hydroalcoholic extract of Achillea millefolium L.: Involvement of the antioxidant system. Journal of Ethnopharmacology. 227. Quintans Jr, L.J., Almeida, J.R.G.S., Lima, J.T., Nunes, X.P., Siqueira, J.S., De Oliveira, L.E.G. ve diğerleri. (2008). Plants with anticonvulsant properties - A review. Brazilian Journal of Pharmacognosy, 18(SUPPL.), 798-819. 228. Rahimmalek, M., Tabatabaeb, B.E.S., Etemadi, N., Goli, S.A.H., Arzani, A., Zeinali, H. (2009). Essential oil variation among and within six Achillea species transferred from different ecological regions in Iran to the field conditions. Industrial Crops and Products, 29(2-3), 348-355. 229. Rahimmalek, M., Tabatabaei, B.E.S., Arzani, A., Etemadi, N. (2009). Assessment of genetic diversity among and within Achillea species using amplified fragment length polymorphism (AFLP). Biochemical Systematics and Ecology, 37(4), 354-361. 230. Ramsey, J. (2007). Unreduced gametes and neopolyploids in natural populations of Achillea borealis (Asteraceae). Heredity, 98(3), 143-150. 231. Raudonis, R., Jakstas, V., Burdulis, D., Benetis, R., Janulis, V. (2009). Investigation of contribution of individual constituents to antioxidant activity in herbal drugs using postcolumn HPLC method. Medicina (Kaunas), 45(5), 382-394. 232. Réthy, B., Csupor-Löffler, B., Zupkó, I., Hajdú, Z., Máthé, I., Hohmann, J. ve diğerleri. (2007). Antiproliferative activity of Hungarian asteraceae species against human cancer cell lines. Part I. Phytotherapy Research, 21(12), 1200-1208. 233. Rice-Evans, C., Miller, N., Paganga, G. (1997). Antioxidant properties of phenolic compounds. Trends in Plant Science, 2(4), 152-159. 234. Rigat, M., Bonet, M.A., Garcia, S., Garnatje, T., Valles, J. (2009). Ethnobotany of Food Plants in the High River Ter Valley (Pyrenees, Catalonia, Iberian Peninsula): Non-Crop Food Vascular Plants and Crop Food Plants with Medicinal Properties. Ecology of Food and Nutrition, 48(4), 303-326. 235. Rigat, M., Bonet, M.A., Garcia, S., Garnatje, T., Vallès, J. (2007). Studies on pharmaceutical ethnobotany in the high river Ter valley (Pyrenees, Catalonia, Iberian Peninsula). Journal of Ethnopharmacology, 113(2), 267-277. 236. Ristic, M., Sokovic, M., Grubisic, D., Kovacevic, N. (2004). Chemical analysis and antifungal activity of the essential oil of Achillea atrata L. Journal of Essential Oil Research, 16(1), 75-78. 237. Rocha de Sant'Anna, J., Franco, C.C.d.S., Miyamoto, C.T., Cunico, M.M., Miguel, O.G., Cocco, L.C. ve diğerleri. (2009). Genotoxicity of Achillea millefolium essential oil in diploid cells of Aspergillus nidulans. Phytother. Res., 23(2), 231-235.

165

238. Rustaiyan, A., Komeilizadeh, H., Shariatpanahi, M.S., Jassbi, A., Masoudi, S. (1998). Comparative study of the essential oils of three Achillea species from Iran. The Journal of Essential Oil Research, 10(2), 207-209. 239. Rustaiyan, A., Komeilizadeh, H., Shariatpanahi, M.S., Jassbi, A.R., Masoudi, S. (1998). Comparative Study of the Essential Oils of Three Achillea Species from Iran. Journal of Essential Oil Research, 10(2), 207-209. 240. Rustaiyan, A., Sharif, Z., Tajarodi, A., Sadjadi, A.S. (1987). Sesquiterpene lactones from Achillea micrantha. Phytochemistry, 26(10), 2856-2857. 241. Sadyrbekov, D.T., Suleimenov, E.M., Tikhonova, E.V., Atazhanova, G.A., Tkachev, A.V., Adekenov, S.M. (2006). Component composition of essential oils from four species of the genus Achillea growing in Kazakhstan. Chemistry of Natural Compounds, 42(3), 294-297. 242. Saeidnia, S., Gohari, A.R., Yassa, N., Shafiee, A. (2005). Composition of the volatile oil of Achillea conferta DC. from Iran. Daru, 13(1), 34-36. 243. Saeidnia, S., Yassa, N., Rezaeipoor, R. (2004). Comparative investigation of the essential oils of Achillea talagonica boiss. and A. millefolium, chemical composition and immunological studies. Journal of Essential Oil Research, 16(3), 262-265. 244. Sahin, A., Kiran, Y., Arabaci, T., Turkoglu, I. (2006). Karyological notes on eight species of Achillea L. (Asteraceae, Santolinoideae) from Turkey. Botanical Journal of the Linnean Society, 151(4), 573-580. 245. Sanchez-Moreno, C. (2002). Review: Methods used to evaluate the free radical scavenging activity in foods and biological systems. Food science and technology international, 8(3), 121. 246. Sanchez-Moreno, C., Larrauri, J.A., Saura-Calixto, F. (1998). A procedure to measure the antiradical efficiency of polyphenols. Journal of the Science of Food and Agriculture, 76(2), 270-276. 247. Santoro, G.F., Cardoso, M.G., Guimarães, L.G.L., Mendonça, L.Z., Soares, M.J. (2007). Trypanosoma cruzi: Activity of essential oils from Achillea millefolium L., Syzygium aromaticum L. and Ocimum basilicum L. on epimastigotes and trypomastigotes. Experimental Parasitology, 116(3), 283-290. 248. Saukel, J., Anchev, M., Guo, Y., Vitkova, A., Nedelcheva, A., Goranova, V. ve diğerleri. (2003). Comments on the biosystematics of Achillea (Asteraceae- Anthemideae) in Bulgaria. Phytologia Balcanica, 9, 361-400. 249. Saukel, J., Langer, R. (1992). The Achillea-Millefolium-Group (Asteraceae) in Central-Europe .1. Introduction, Evaluation of Characters and Plant-Material. Phyton-Annales Rei Botanicae, 31(2), 185-207. 250. Saukel, J., Langer, R. (1992). The Achillea-Millefolium Group (Asteraceae) in Central- Europe .2. Comparison of Populations, Multivariate Classification and Biosystematic Comments. Phyton-Annales Rei Botanicae, 32(1), 47-78. 251. Saukel, J., Wlach, W. (2005). Det_Morph - A new method for an accurate acquisition of fine-morphological data - Exemplified on the Achillea millefolium group (Asteraceae). Scientia Pharmaceutica, 73(1), 39-58. 252. Sawa, T., Nakao, M., Akaike, T., Ono, K., Maeda, H. (1998). Alkylperoxyl Radical- Scavenging Activity of Various Flavonoids and Other Phenolic Compounds: Implications for the Anti-Tumor-Promoter Effect of Vegetables. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 47(2), 397-402. 253. Schroder, H., Kastner, U., Gargula, K., Budesinsky, M., Haslinger, E., Jurenitsch, J. ve diğerleri. (1994). Artabsin and 3-oxa-artabsin derivatives from Achillea millefolium species. Phytochemistry, 36(6), 1449-1451.

166

254. Segal, R., Dor, A., Duddeck, H., Snatzke, G., Rosenbaum, D., Kajtár, M. (1987). The sesquiterpene lactones from Achillea fragrantissima, I. Achillolide A and B, two novel germacranolides. Tetrahedron, 43(18), 4125-4132. 255. Seidemann, J. (2005). World spice plants: Economic Usage, Botany and Taxonomy: Springer Verlag. 256. Senatore, F., Napolitano, F., Arnold, N.A., Bruno, M., Herz, W. (2005). Composition and antimicrobial activity of the essential oil of Achillea falcata L. (Asteraceae). Flavour and Fragrance Journal, 20(3), 291-294. 257. Sezgin, A. (2005). Şuhut (Afyon) İlçesi'nde Kullanılan Halk İlaçları.Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. 258. Sezik, E., Yeşilada, E., Honda, G., Takaishi, Y., Takeda, Y., Tanaka, T. (2001). Traditional medicine in Turkey X. Folk medicine in Central Anatolia. Journal of Ethnopharmacology, 75(2-3), 95-115. 259. Sezik, E., Yeşilada, E., Tabata, M., Honda, G., Takaishi, Y., Fujita, T. ve diğerleri. (1997). Traditional medicine in Turkey VIII. Folk medicine in east Anatolia; Erzurum, Erzincan, Agri, Kars, Igdir provinces. Economic Botany, 51(3), 195-211. 260. Shafaghat, A. (2009). Composition and antibacterial activity of the volatile oils from different parts of Achillea tenuifolia Lam. from Iran. Journal of Medicinal Plants, 8(31), 93-98. 261. Shahidi, F. (2000). Antioxidants in food and food antioxidants. Nahrung-Food, 44(3), 158-163. 262. Shahidi, F., Wanasundara, P.K. (1992). Phenolic antioxidants. Crit Rev Food Sci Nutr, 32(1), 67-103. 263. Sharma, P.K., Chauhan, N.S., Lal, B. (2004). Observations on the traditional phytotherapy among the inhabitants of Parvati valley in western Himalaya, India. Journal of Ethnopharmacology, 92(2-3), 167-176. 264. Shawl, A.S., Srivastava, S.K., Syamasundar, K.V., Tripathi, S., Raina, V.K. (2002). Essential oil composition of Achillea millefolium L. growing wild in Kashmir, India. Flavour and Fragrance Journal, 17(3), 165-168. 265. Sheidai, M., Azanei, N., Attar, F. (2009). New chromosome number and unreduced pollen formation in Achillea species (Asteraceae). Acta Biologica Szegediensis, 53(1), 39-43. 266. Si, X.T., Zhang, M.L., Shi, Q.W., Kiyota, H. (2006). Chemical constituents of the plants in the genus Achillea. Chemistry and Biodiversity, 3(11), 1163-1180. 267. Silva, B.A., Ferreres, F., Malva, J.O., Dias, A.C.P. (2005). Phytochemical and antioxidant characterization of Hypericum perforatum alcoholic extracts. Food Chemistry, 90(1-2), 157-167. 268. Simid, N., Andjelkovid, S., Palid, R., Vajs, V., Milosavljevid, S. (2000). Volatile constituents of Achillea serbica Nym. Flavour and Fragrance Journal, 15(3), 141- 143. 269. Simic, N., Palic, R., Randjelovic, V. (2005). Composition and antibacterial activity of Achillea clypeolata essential oil. Flavour and Fragrance Journal, 20(2), 127-130. 270. Simic, N., Palic, R., Vajs, V., Milosavljevic, S., Djokovic, D. (2002). Composition and antibacterial activity of Achillea asplenifolia essential oil. Journal of Essential Oil Research, 14(1), 76-78. 271. Singleton, V.L., Orthofer, R., Lamuela-Raventós, R.M. (1999). Analysis of total phenols and other oxidation substrates and antioxidants by means of folin- ciocalteu reagent. P. Lester (Ed.). Methods in Enzymology (c. Volume 299, s. 152- 178): Academic Press

167

272. Skocibusic, M., Bezic, N., Dunkic, V., Radonic, A. (2004). Antibacterial activity of Achillea clavennae essential oil against respiratory tract pathogens. Fitoterapia, 75(7-8), 733-736. 273. Smelcerovic, A., Lamshoeft, M., Radulovic, N., Ilic, D., Palic, R. (2010). LC-MS Analysis of the Essential Oils of Achillea millefolium and Achillea crithmifolia. Chromatographia, 71(1-2), 113-116. 274. Soler-Rivas, C., Espín, J.C., Wichers, H.J. (2000). An easy and fast test to compare total free radical scavenger capacity of foodstuffs. Phytochemical Analysis, 11(5), 330-338. 275. Sökmen, A., Sökmen, M., Daferera, D., Polissiou, M., Candan, F., Ünlü, M. ve diğerleri. (2004). The in vitro antioxidant and antimicrobial activities of the essential oil and methanol extracts of Achillea biebersteini Afan. (Asteraceae). Phytotherapy Research, 18(6), 451-456. 276. Sökmen, A., Vardar-Ünlü, G., Polissiou, M., Daferera, D., Sökmen, M., Dönmez, E. (2003). Antimicrobial activity of essential oil and methanol extracts of Achillea sintenisii Hub. Mor. (Asteraceae). Phytotherapy Research, 17(9), 1005-1010. 277. Stojanovid, G., Asakawa, Y., Palid, R., Radulovid, N. (2005). Composition and antimicrobial activity of Achillea clavennae and Achillea holosericea essential oils. Flavour and Fragrance Journal, 20(1), 86-88. 278. Stojanovic, G., Hashimoto, T., Asakawa, Y., Palic, R. (2005). Chemical composition of the Achillea lingulata extract. Biochemical Systematics and Ecology, 33(2), 207-210. 279. Stojanovid, G., Radulovid, N., Hashimoto, T., Palid, R. (2005). In vitro antimicrobial activity of extracts of four Achillea species: The composition of Achillea clavennae L. (Asteraceae) extract. Journal of Ethnopharmacology, 101(1-3), 185-190. 280. Supavarn, P., Knapp, F., Sigafus, R. (1974). Biologically active plant extracts for control of mosquito larvae. Mosquito News, 34, 398-402. 281. Tabanca, N., Ozek, T., Baser, K.H.C., Vural, M. (2004). Composition of the essential oil of Achillea sieheana stapf and the enantiomeric distribution of camphor. Journal of Essential Oil Research, 16(3), 180-181. 282. Tabata, M., Sezik, E., Honda, G., Yesilada, E., Fukui, H., Goto, K. ve diğerleri. (1994). Traditional medicine in Turkey III. Folk medicine in East Anatolia, Van and Bitlis Provinces. International Journal of Pharmacognosy, 32(1), 3-12. 283. Tajik, H., Jalali, F.S.S. (2007). Influence of aqueous extract of yarrow on healing process of experimental burn wound in rabbit: Clinical and microbiological study. Journal of Animal and Veterinary Advances, 6(12), 1464-1468. 284. Tajik, H., Jalali, F.S.S., Javadi, S., Shahbazi, Y., Amini, M. (2009). Clinical and Microbiological Evaluations of Efficacy of Combination of Natural Honey and Yarrow on Repair Process of Experimental Burn Wound. Journal of Animal and Veterinary Advances, 8(5), 907-911. 285. Tasic, S., Ristic, M., Menkovic, N., Kovacevic, N., Grubisic, D., Djokovic, D. (1998). Endemic plant species of Sara Mountain. VI. Essential oil of Achillea chrysocoma. Journal of essential oil research. 286. Tatli, I.I., Sahpaz, S., Akkol, E.K., Martin-Nizard, F., Gressier, B., Ezer, N. ve diğerleri. (2009). Antioxidant, anti-inflammatory, and antinociceptive activities of Turkish medicinal plants. Pharmaceutical Biology, 47(9), 916-921. 287. Temamogullari, F., Hayat, A., Baba, F. (2009). Effects of Yarrow Extract on Wound Healing in Rabbits. Journal of Animal and Veterinary Advances, 8(6), 1204-1206. 288. Thorne, R. (1992). Classification and geography of the flowering plants. The Botanical Review, 58(3), 225-327.

168

289. Todorova, M.N., Krasteva, M.L., Markova, M.M., Tsankova, E.T., Taskova, R.M., Peev, D.R. (1998). Terpenoids from Achillea clypeolata. Phytochemistry, 49(8), 2371-2374. 290. Todorova, M.N., Mikhova, B., Trendafilova, A., Vitkova, A., Duddeck, H., Anchev, M. (2006). Sesquiterpene lactones from Achillea asplenifolia. Biochemical Systematics and Ecology, 34(2), 136-143. 291. Toker, Z., Ozen, H.C., Clery, R.A., Owen, N.E. (2003). Essential oils of two Achillea species from Turkey. J. Essent. Oil Res., 15(2), 100-101. 292. Trendafilova, A., Todorova, M., Vitkova, A. (2010). Essential Oil Composition of Achillea clusiana from Bulgaria. Nat. Prod. Commun., 5(1), 129-132. 293. Trifunovic, S., Aljancic, I., Vajs, V., Macura, S., Milosavljevic, S. (2005). Sesquiterpene lactones and flavonoids of Achillea depressa. Biochemical Systematics and Ecology, 33(3), 317-322. 294. Trifunovid, S., Vajs, V., Juranid, Z., Žižak, Z., Teševid, V., Macura, S. ve diğerleri. (2006). Cytotoxic constituents of Achillea clavennae from Montenegro. Phytochemistry, 67(9), 887-893. 295. Trouillas, P., Calliste, C.A., Allais, D.P., Simon, A., Marfak, A., Delage, C. ve diğerleri. (2003). Antioxidant, anti-inflammatory and antiproliferative properties of sixteen water plant extracts used in the Limousin countryside as herbal teas. Food Chemistry, 80(3), 399-407. 296. Tsankova, E., Kempe, U.J., Norin, T., Ognyanov, I. (1981). Apressin, a guaianolide of the endoperoxide type from Achillea depressa. Phytochemistry, 20(6), 1436-1438. 297. Tuberoso, C.I., Montoro, P., Piacente, S., Corona, G., Deiana, M., Dessi, M.A. ve diğerleri. (2009). Flavonoid characterization and antioxidant activity of hydroalcoholic extracts from Achillea ligustica All. J Pharm Biomed Anal, 50(3), 440- 448. 298. Tuberoso, C.I.G., Kowalczyk, A. (2009). Chemical Composition of the Essential Oils of Achillea millefolium L Isolated by Different Distillation Methods. Journal of Essential Oil Research, 21(2), 108-111. 299. Tuberoso, C.I.G., Kowalczyk, A., Coroneo, V., Russo, M.T., Dessì, S., Cabras, P. (2005). Chemical composition and antioxidant, antimicrobial, and antifungal activities of the essential oil of Achillea ligustica All. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 53(26), 10148-10153. 300. Turker, A.U., Yucesan, B., Gurel, E. (2009). In vitro regeneration of Achillea millefolium L from shoot-tips and root segments of seedlings. Journal of Plant Biochemistry and Biotechnology, 18(1), 65-69. 301. Turkoglu, S., Akpulat, H.A. (2004). Chromosome numbers, karyotypes and 4C DNA contents of Achillea sipikorensis Hausskn. and Bornm. and Achillea sintenisii Hub.- Mor. (Asteraceae). Caryologia, 57(3), 244-249. 302. Tuzlaci, E., Erol, M.K. (1999). Turkish folk medicinal plants. Part II: Eğirdir (Isparta). Fitoterapia, 70(6), 593-610. 303. Tuzlacı, E., İşbilen, D.F.A., Bulut, G. (2010). Turkish folk medicinal plants, VIII: Lalapaşa (Edirne). Marmara Pharmaceutical Journal, 14, 47-52. 304. Twaij, H. (1983). Some pharmacological studies of Achillea santolina L. and A. micrantha MB. Fitoterapia, 54, 25-31. 305. Twaij, H.A.A., Elisha, E.E., Kery, A., Faraj, A.-S. (1988). Evaluation of the Insecticidal and Insect Repellent Effects of Achillea santolina. Pharmaceutical Biology, 26(3), 169 - 171.

169

306. Tzakou, O., Couladis, M., Milenkovic, M., Vucicevic, D., Kovacevic, N. (2009). Composition and Antimicrobial Activity of Achillea coarctata Essential Oils from Greece. Journal of Essential Oil Bearing Plants, 12(5), 541-545. 307. Tzakou, O., Couladis, M., Verykokidou, E., Loukis, A. (1995). Leaf Flavonoids of Achillea ligustica and Achillea holosericea. Biochemical Systematics and Ecology, 23(5), 569-570. 308. Tzakou, O., Loukis, A. (2009). Chemical composition of the essential oil of Achillea umbellata growing in Greece. Natural Product Research, 23(3), 264-270. 309. Tzakou, O., Loukis, A., Argyriadou, N. (1993). Volatile constituents of Achillea crithmifolia flowers from Greece. Journal of Essential Oil Research, 5(3), 345-346. 310. Tzakou, O., Loukis, A., Verykokidou, E., Roussis, V. (1995). Chemical constituents of the essential oil Achillea ligustica All. from Greece. Journal of Essential Oil Research, 7(5), 549-550. 311. Ugulu, I., Baslar, S., Yorek, N., Dogan, Y. (2009). The investigation and quantitative ethnobotanical evaluation of medicinal plants used around Izmir province, Turkey. Journal of Medicinal Plant Research, 3(5), 345-367. 312. Ünlü, M., Daferera, D., Dönmez, E., Polissiou, M., Tepe, B., Sökmen, A. (2002). Compositions and the in vitro antimicrobial activities of the essential oils of Achillea setacea and Achillea teretifolia (Compositae). Journal of Ethnopharmacology, 83(1- 2), 117-121. 313. Valant-Vetschera, K. (1995). Lectotypification of Achillea cretica (Compositae, Anthemideae). Taxon, 44(1), 91-96. 314. Valant-Vetschera, K.M. (1995). Lectotypification of Linnaean Achillea species: A. tomentosa, A. atrata and A. nana. Feddes Repertorium, 106(1-2), 49-57. 315. Valant-Vetschera, K.M., Kästner, A. (2000). Character analysis in Achillea sect. Santolinoidea (Compositae-Anthemideae): Part I. Leaf and floral morphology. Edinburgh Journal of Botany, 57(2), 189-208. 316. Valant-Vetschera, K.M., Wollenweber, E. (2001). Exudate flavonoid aglycones in the alpine species of Achillea sect. Ptarmica: Chemosystematics of A. moschata and related species (Compositae-Anthemideae). Biochemical Systematics and Ecology, 29(2), 149-159. 317. Valant, K., Besson, E., Chopin, J. (1980). Isoorientin 7,3′-dimethyl ether, a new C- glycosylflavone from Achillea cretica. Phytochemistry, 19(1), 156. 318. ValantVetschera, K.M. (1996). Lectotypification of Achillea santolina L and Achillea falcata L (Compositae-Anthemideae). Botanical Journal of the Linnean Society, 121(2), 159-168. 319. Valantvetschera, K.M., Wollenweber, E. (1996). Comparative analysis of leaf exudate flavonoids in Achillea subsect Filipendulinae. Biochemical Systematics and Ecology, 24(5), 435-446. 320. ValantVetschera, K.M., Wollenweber, E. (1996). Leaf exudate flavonoids of Achillea clusiana Tausch and related species. Biochemical Systematics and Ecology, 24(5), 477-478. 321. Viegi, L., Pieroni, A., Guarrera, P.M., Vangelisti, R. (2003). A review of plants used in folk veterinary medicine in Italy as basis for a databank. Journal of Ethnopharmacology, 89(2-3), 221-244. 322. Vieira, L.M., Kijjoa, A., Pereira, J.A., Gedris, T.E., Herz, W. (1997). Germacranes and flavonoids from Achillea ageratum. Phytochemistry, 45(1), 111-115. 323. von Nolde, I. (1950). Achillea millefolium L, the yarrow; morphology and anatomy. Achilea millefolium L., die Schafgarbe; eine morphologische und anatomische Darstellung., 5(12), 590-598.

170

324. Vymiatnina, Z.K., Gridneva, V.I. (1997). Effect of Achillea asiatica Serg. on gastric secretory and excretory activity. [Vliianie Achillea asiatica Serg. na sekretornyiu i ékskretornuiu aktivnost' zheludka]. Eksperimental'naia i klinicheskaia farmakologiia, 60(5), 54-57. 325. Weyerstahl, P., Marschall, H., Seelmann, I., Rustaiyan, A. (1997). Constituents of the essential oil of Achillea eriophora DC. Flavour and Fragrance Journal, 12(2), 71- 78. 326. Wojdylo, A., Oszmianski, J., Czemerys, R. (2007). Antioxidant activity and phenolic compounds in 32 selected herbs. Food Chem., 105(3), 940-949. 327. Yaeesh, S., Jamal, Q., Khan, A.U., Gilani, A.H. (2006). Studies on hepatoprotective, antispasmodic and calcium antagonist activities of the aqueous-methanol extract of Achillea millefolium. Phytotherapy Research, 20(7), 546-551. 328. Yang, M., Li, J.X., Li, X., Jia, Z.J. (2005). Sesquiterpenes and other constituents from Achillea wilsoniana. Pharmazie, 60(7), 554-558. 329. Yang, Y.F., Ai, T.M. (2002). Studies on the pollen morphology of ten species of Achillea. Zhongguo Zhong Yao Za Zhi, 27(5), 338-341. 330. Yarrow. (1998). M. Blumenthal (Ed.). The complete German Commission E monographs: therapeutic guide to herbal medicines (s. 233-234). Texas 331. Yazdanparast, R., Ardestani, A., Jamshidi, S. (2007). Experimental diabetes treated with Achillea santolina: Effect on pancreatic oxidative parameters. Journal of Ethnopharmacology, 112(1), 13-18. 332. Yazicioglu, A., Tuzlaci, E. (1996). Folk medicinal plants of Trabzon (Turkey). Fitoterapia, 67(4), 307-318. 333. Yesilada, E., Honda, G., Sezik, E., Tabata, M., Goto, K., Ikeshiro, Y. (1993). Traditional medicine in turkey IV. Folk medicine in the Mediterranean subdivision. Journal of Ethnopharmacology, 39(1), 31-38. 334. Yeşilada, E., Honda, G., Sezik, E., Tabata, M., Fujita, T., Tanaka, T. ve diğerleri. (1995). Traditional medicine in Turkey. V. Folk medicine in the inner Taurus mountains. Journal of Ethnopharmacology, 46(3), 133-152. 335. Zhao, H.B., Li, C., Tang, F.P., Chen, F.D., Chen, S.M. (2009). Chromosome numbers and morphology of eighteen Anthemideae (Asteraceae) taxa from China and their systematic implications. Caryologia, 62(4), 288-302.

171

ÖZGEÇMİŞ

14.07.1984 tarihinde Ankara’da doğdum. İlk ve orta öğrenimimi Ankara Faik Erbağı İlköğretim Okulu’nda, Lise öğrenimimi Ankara Kanuni Lisesi’nde tamamladım. 2007 yılında Hacettepe Üniversitesi Biyoloji Bölümü’nden mezun oldum. Aynı yıl Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmasötik Botanik programına Yüksek Lisans öğrencisi olarak kaydoldum. 2008 yılında Farmasötik Botanik Anabilim Dalı’na araştırma görevlisi olarak atandım ve halen aynı görevi sürdürmekteyim.