Land Van Melk En Honing?
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Land van melk en honing? Waardestellend archeologisch onderzoek (februari-juli 2006) naar middeleeuwse veenterpen in de Peizer- en Eeldermaden (gem. Noordenveld) in het kader van inrichting en beheer van het archeologische monument Peizermaden J. van Doesburg, A. Müller en J. Schreurs Met bijdragen van O. Brinkkemper, H. Huisman, A. Koops-Besijn, E. van de Lagemaat, T. Oudemans, W. Prummel en J. Schelvis Amersfoort, 2010 9145 RAM Peizermaden 178.indd 1 19-08-10 14:36 Colofon Rapportage Archeologische Monumentenzorg 178 Land van melk en honing? Waardestellend archeologisch onderzoek (februari-juli 2006) naar middeleeuwse veenterpen in de Peizer- en Eeldermaden (gem. Noordenveld) in het kader van inrichting en beheer van het archeologische monument Peizermaden AUTEURS: J. van Doesburg, A. Müller & J. Schreurs ILLUSTRATIES: M. Haars (BCL - Archaeological Support), Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, tenzij anders vermeld ONTWERP OMSLAG: Studio Imago, Amersfoort OPMAAK EN PRODUCTIE: Studio Imago, Amersfoort ISBN 978 905799 1561 © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, 2010 Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl 9145 RAM Peizermaden 178.indd 2 09-07-10 12:46 Inhoud Samenvatt ing 5 7 Dierlijk botmateriaal 77 7.1 Inleiding 77 1 Inleiding 7 7.2 Determinaties 77 1.1 Aanleiding tot het onderzoek 7 7.3 Vergelijking met andere laat-middeleeuwse 1.2 Administratieve gegevens 7 vindplaatsen in Noord-Drenthe en het 1.3 Leeswijzer 8 aangrenzende deel van Groningen 79 7.4 Conclusies 79 2 De context van het onderzoek 11 2.1 Situering en landgebruik 11 8 Botanische macroresten en hout 81 2.2 Korte schets landschapsgenese 12 8.1 Inleiding 81 2.3 Morfologie en bodemgesteldheid 13 8.2 Materiaal en methoden 81 2.4 Archeologische context en vooronderzoek 14 8.3 Resultaten en discussie 82 2.5 Gedachten over de mogelijke functie(s) 8.4 Conservering van plantenresten 85 van de Noord-Drentse veenterpen 19 8.5 Conclusies 86 3 Doel-, probleem- en vraagstelling 23 9 Mijten en insecten 89 3.1 Doelstelling 23 9.1 Inleiding 89 3.2 Probleemstelling 23 9.2 Doelstelling en onderzoeksvragen 89 3.3 Vraagstelling 24 9.3 Methodiek 89 9.4 Resultaten 90 4 Methoden en technieken 27 9.5 Analyse van de monsters 91 4.1 Inleiding 27 9.6 Interpretatie resultaten, discussie en conclusies 94 4.2 Bureaustudie 27 4.3 Oppervlaktekartering 27 10 Onderzoek van aankoeksel 97 4.4 Booronderzoek 28 10.1 Inleiding 97 4.5 Proefsleuvenonderzoek 28 10.2 Materiaal en methode 97 10.3 Chemische indicatoren 99 5 De resultaten 35 10.4 Resultaten 101 5.1 Bureaustudie 35 10.5 Discussie en conclusies 103 5.2 Oppervlaktekartering 35 5.3 Booronderzoek 35 11 Micromorfologisch onderzoek 105 5.4 Proefsleuvenonderzoek 43 11.1 Inleiding 105 11.2 Methoden en technieken 105 6 Anorganische vondsten 59 11.3 Resultaten 107 6.1 Vondsten uit de oppervlaktekartering 59 6.2 Vondsten uit de opgraving in 12 Ruimtelijke analyse 115 veenterp 4 63 12.1 Oppervlaktekartering 115 12.2 Terp 4 119 12.3 Conclusies 126 3 9145 RAM Peizermaden 178.indd 3 09-07-10 12:46 13 Interpretatie 129 13.1 Terp 4 129 13.2 Gebouwstructuren 129 13.3 Vergelijking van de structuren 1 en 2 met contemporaine gebouwen in het Noord- en West- Nederlandse veengebied 132 13.4 Gebruik van het landschap 135 14 Beantwoording van de onderzoeksvragen 139 14.1 Conclusies 139 14.2 Aanbevelingen voor inrichting en beheer 148 Literatuur 153 Bijlage 1 Boorprofi elen 159 Bijlage 2 Hoogtemetingen 204 Bijlage 3 Vergelijking van de boorresultaten van de onderzoeken uit 1993, 2001 en 2006 206 Bijlage 4 Kavelnummers 209 Bijlage 5 Spooranalyse terp 4 210 Bijlage 6 Vondstenlijst terp 4 215 Bijlage 7 Determinatielijst vondsten terp 4 221 Bijlage 8 Lijst botanische macroresten terp 4 227 Bijlage 9 DTMS-resultaten aankoekselonderzoek terp 4 230 Bijlage 10 Slijpplaten van de vloerniveaus (a) en het onderliggende veenpakket (b) 234 9145 RAM Peizermaden 178.indd 4 09-07-10 12:46 Samenvatt ing In de periode maart-juli 2006 heeft de Rijksdienst voor het Oud- in het inklinken van de bodem. Er moet dan ook niet van terpen heidkundig Bodemonderzoek te Amersfoort een waardestellend worden gesproken, maar van huisplaatsen in het veen. De aanwe- archeologisch onderzoek, in de vorm van een oppervlaktekarte- zige hoogteverschillen worden grotendeels veroorzaakt door het ring, boor- en proefsleuvenonderzoek, uitgevoerd op het wett elijk feit dat de op de ‘terpen’ gelegen huizen een lemen vloer hadden beschermde monument Peizer- en Eeldermaden in het uiterste die meermaals werd vernieuwd. Hierdoor ontstond een dik pakket noorden van de provincie Drenthe. In dit gebied bevinden zich vloer- en bewoningsniveaus. Op de opgegraven terp was dit pak- talloze relicten uit de Middeleeuwen in de vorm van veenterpen, ket in het woongedeelte van het huis 50 cm dik. Deze laag klinkt oude dijken, wegen en verkavelingen. Het voornaamste doel van bij blootstelling aan zuurstof nauwelijks in, terwijl het omlig- het onderzoek was aanvullende gegevens te verzamelen op grond gende veendek wel oxideert. Hierdoor daalt de omgeving van de waarvan kan worden overgegaan tot een verantwoorde inrichting huisplaatsen veel sterker dan de huisplaatsen zelf. Deze vormen van het beschermde terrein. Het veenweidegebied waar het monu- hierdoor verhogingen in het landschap. De opgegraven huisplaats ment deel van uitmaakt staat onder grote druk. Vanuit het noorden was redelijk goed geconserveerd. Alleen de bovenste lagen zijn is er sprake van oprukkende bebouwing vanuit de stad Groningen aangetast door betreding door vee en sporen van zwaar materieel en het dorp Roodkerk. Voor het gebied geldt een opgave van water- zoals maaimachines. Bot en hout zijn slecht geconserveerd. berging. Op termijn zal het gebied dat deels in eigendom is van De huisplaats werd door een rechthoekig systeem van sloten omge- Natuurmonumenten heringericht worden. Naast waterberging, ven. Daarbinnen werden de resten van twee opeenvolgende gebou- waarvoor slenken gegraven moeten worden, fungeren de Peizer- wen aangetroff en. Het jongste gebouw was een plaggenhut waar- en Eeldermaden als uitloopgebied voor natuurrecreatie van de van slechts enkele sporen resteerden. Het oudste gebouw was stad Groningen, die op geringe afstand ligt. Daar komt nog bij dat relatief goed bewaard gebleven en mat ca. 17x5,5 m. Het gebouw geconstateerd is dat de fysieke kwaliteit van de veenterpen terug- was opgebouwd uit twee rijen staanders en gemiddeld 1 m dikke loopt. Recente inventarisaties hebben uitgewezen dat sommige zodenwanden. De vloer bestond uit een dunne leemlaag, die in van de terpen die in de jaren zestig aanwezig waren nu grotendeels het westelijke deel zeven keer en in het oostelijke deel drie keer verdwenen zijn. De oorzaak hiervoor lijkt te moeten worden was vernieuwd. Iets ten westen van het midden bevond zich een gezocht in schommelingen in de grondwaterstand waardoor het ingegraven haard. Ook deze kent meerdere fasen. In het weste- veen inklinkt. lijke deel werden enkele concentraties grote scherven kogelpot- De oppervlaktekartering heeft uitgewezen dat er meer veenterpen aardewerk gevonden. Deze getuigen ervan, samen met de positie zijn dan tot nu toe werd aangenomen en dat deze een bewonings- van de haard, dat zich hier het woongedeelte bevond. De functie periode van meer dan drie eeuwen beslaan. Het uitgevoerde boor- van het oostelijke deel is niet geheel duidelijk, hoewel een functie onderzoek bevestigt de gedachte dat de veenterpen door oxidatie als stal het meest voor de hand ligt. Het geborgen aardewerk dateert langzaam verdwijnen. Van sommige terpen resteert slechts een uit de 12e eeuw. Het onderzoek levert een waardevolle bijdrage aan moerige laag met enkele scherven, brokjes leem en asvlekken. de discussie over de functie(s) van de veenterpen. Er zijn geen con- Uit het proefsleuvenonderzoek op een van de terpen blijkt dat er crete aanwijzingen voor proto-ambachtelijke bierbrouwerij gevon- nauwelijks sprake is van een terplichaam in de strikte betekenis den, en evenmin voor vetweiderij. Er lijkt sprake te zijn geweest van het woord, maar dat de ‘terpen’ het gevolg zijn van verschillen van een normale agrarische bedrijfsvoering. SAMENVATTING 5 9145 RAM Peizermaden 178.indd 5 09-07-10 12:46 228 230 232 234 Groningen Hoogkerk Peizerweg 580 Peizermade 578 Eelderwolde 576 Peizerwold topografie: Dienst, Emmen Topografische © 1:50.000 Afb . 1 De locatie van het onderzoeksgebied. 6 LAND VAN MELK EN HONING? 9145 RAM Peizermaden 178.indd 6 09-07-10 12:46 1 Inleiding J. van Doesburg en J. Schreurs 1.1 Aanleiding tot het onderzoek Complextype: Terp (NT) Periode: LME Eind 2005 is een gedeelte van het veenweidegebied van de polder Huidig grondgebruik: Grasland Peizer- en Eeldermaden (gem. Noorderveld) aangewezen als wet- Status:Wett elijk beschermd monument telijk beschermd archeologisch monument (afb . 1). Deze polder (monumentnr. 8866) is min of meer driehoekig van vorm en wordt in het noorden Eigenaar: Vereniging Natuurmonumenten begrensd door Hoogkerk en in het oosten en westen door respec- Grondgebruiker: Vereniging Natuurmonumenten tievelijk het Eelder- en Peizerdiep. Aan de zuidzijde bevinden zich Opdrachtgever: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de uitlopers van het Drents Plateau. Het monument ligt in het Bevoegd gezag: idem noordoostelijke deel van de polder ter weerszijden van de afwate- Opdrachtnemer: idem ringssloot of wetering de Gouw (afb . 2). Binnen dit gebied, maar Datum veldwerk: booronderzoek en oppervlaktekartering ook daarbuiten bevinden zich talloze zichtbare en onzichtbare maart-april- 2006 relicten uit de Middeleeuwen, waaronder terpen, dijkjes, sloten, Proefsleuvenonderzoek juni 2006 paden etc. Het merendeel van de gronden binnen het monument Documentatie: Noordelijk archeologisch depot te Nuis is in bezit van Natuurmonumenten. Auteurs: J. van Doesburg, A. Müller & J. Schreurs Aanwijzing van het gebied als wett elijk beschermd archeologisch Met bijdragen van O. Brinkkemper, monument en het daaruit voorvloeiende opstellen van een inrich- H. Huisman, A. Koops-Besijn, E. van de tings- en beheersplan voor het terrein door Natuurmonumenten Lagemaat, T.