PROJEKT HERBU POWIATU SEJNE ŃSKIEGO

PROJEKT FLAGI POWIATU SEJNE ŃSKIEGO

TABELA PRZEŁO ŻENIA BARW HERBU I FLAGI W SYSTEMIE CMYK: kolor czerwony C= 0% M=100% Y= 100% K=0% kolor żółty C= 0% M= 0% Y= 100% K=0% kolor bł ękitny C= 100% M= 0% Y= 0% K=0% kolor czarny C= 0% M= 0% Y= 0% K=100%

PROJEKT PIECZ ĘCI POWIATU SEJNE ŃSKIEGO

Uzasadnienie merytoryczne projektu herbu i flagi powiatu sejne ńskiego

Współczesna krótka charakterystyka powiatu sejne ńskiego

Powiat Sejne ński le ży na północno-wschodnim kra ńcu Polski w województwie podlaskim na Pojezierzu Litewskim, dokładnie na obszarze okre ślanym jako „Ziemia Sejne ńska” lub inaczej Pagórki Sejne ńskie. Graniczy on z dwoma powiatami: od strony zachodniej z powiatem suwalskim (gminy Szypliszki i Suwałki), a od strony południowej z powiatem augustowskim (gminy Nowinka i Płaska), w pozostałej cz ęś ci graniczy z Republik ą Litewsk ą i Białorusi ą. Miasto poło żone jest nad rzek ą Marych ą przepływaj ącą przez jezioro Sejny.

Na struktur ę administracyjn ą powiatu składa si ę 5 jednostek samorz ądowych, w tym: • jedna miejska – Sejny, • cztery gminy wiejskie – Sejny, , Krasnopol i Puńsk.

Miasto Sejny, siedziba Starostwa Powiatowego, jest uznawane za o środek obsługi ruchu turystycznego. Zlokalizowana jest tu podstawowa baza usługowa (sklepy, gastronomia, poczta, bank, punkty informacji turystycznej itp.) oraz Konsulat Republiki Litewskiej.

Powiat Sejne ński le ży w strefie Zielonych Płuc Polski. Wa żnym wyró żnikiem tego terytorium jest du ża lesisto ść wynosz ąca 42% ogólnej powierzchni (35 733 ha) oraz du ża ilo ść jezior (103). Obszar powiatu stanowi 2% ogólnej powierzchni lasów Zielonych Płuc Polski. Rozmieszczenie lasów jest nierównomierne. Najwi ęcej lasów wyst ępuje w gminie Giby i stanowi ą one 76% ogólnej powierzchni gruntów, nast ępnie w gminie Sejny - 27%, natomiast pozostałe gminy posiadaj ą odpowiednio 22% (Krasnopol) i 11% (Pu ńsk).

W powiecie sejne ńskim mieszka ńcy utrzymuj ą si ę głównie z rolnictwa. Dominuj ą gospodarstwa indywidualne powy żej 15 ha. Rolnicy uprawiaj ą głównie pszen żyto oraz mieszanki zbo żowe. Szans ą dla rolników jest produkcja ekologiczna oraz agroturystyka. W powiecie Sejny funkcjonuj ą 3224 podmioty gospodarcze, z czego 75 nale ży do publicznego sektora własno ści, pozostałe 3149 stanowi własno ść prywatn ą. Brak jest uci ąż liwego dla środowiska przemysłu.

Prawie połow ę mieszka ńców powiatu Sejny stanowi ą Litwini, najwi ększy ich odsetek mieszka w okolicach Pu ńska. W Sejnach funkcjonuje Litewskie Towarzystwo św. Kazimierza, Stowarzyszenie Litwinów w Polsce, Dom Kultury Litewskiej, w którym ma swoj ą siedzib ę w Konsulat Republiki Litewskiej. Ze wzgl ędu na mniejszo ść litewsk ą miasto i okolice stanowiło oddzielny powiat, pomimo stosunkowo niewielkiej liczby ludno ści.

Starostwo współpracuje z zagranicznymi jednostkami samorz ądu lokalnego. - porozumienie o współpracy samorz ądów zawarte w dniu 21 maja 2003 r. pomi ędzy Samorz ądem Powiatu Sejne ńskiego a Samorz ądem Rejonu Ło ździeje

Rys historyczno-heraldyczny terytorium powiatu Sejne ńskiego

Człowiek pojawił si ę na terenie dzisiejszej Sejne ńszczyzny w ślad za reniferami w XII tysi ącleciu p.n.e., gdy po wycofaniu si ę l ądolodu wkroczyła tu tundra. Świadcz ą o tym ślady obozowisk koczowników z pó źnego paleolitu znalezione m.in. w dolinie Czarnej Ha ńczy i nad jeziorem Wigry. Pierwsze ślady osadnictwa na terenie pochodz ą z wczesnej epoki żelaza (ok. IV w. p.n.e.). Do tego czasu Polska północno - wschodnia pokryta była zwart ą puszcz ą. Osadnictwo z tego okresu mo żna nazwa ć wyspowym. Zalicza si ę je do kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Osady powstałe w tym okresie, to przede wszystkim niewielkie osiedla obronne usytuowane na wzgórzach. Rozpoznano je w Żubronajciach, Suchodołach, Osinkach, Posejnelach i Szurpiłach. Ja ćwingowie jako odr ębna grupa narodowo ściowa wyodr ębnili si ę z Bałtów zachodnich ok. V-VI w. n.e. Dolin ę rzeki Marychy, na północ od jeziora Pomorze, zamieszkiwali Deynowie. To wojownicze plemi ę, nie chc ąc przyj ąć chrze ścija ństwa, zmuszone było do prowadzenia nieustannych wojen z ksi ążę tami i królami polskimi, ksi ążę tami ruskimi, wreszcie z zakonem krzy żackim. W ko ńcu XIII wieku Ja ćwingowie zostali ostatecznie wyt ępieni. Ostatnie walki z Krzy żakami miały miejsce w roku 1283. Okres ok. 150 lat po rozbiciu Ja ćwingów, nazywany jest „pustk ą plemienn ą”. Nie prowadzono tu wtedy osadnictwa i dawne siedziby Ja ćwingów zarastały lasem. Jednak resztki ludno ści poja ćwieskiej pozostały w swej ojczy źnie. Warunki terenowe (lasy, bagna, wyspy jeziora) stwarzały mo żliwo ści bezpiecznego ukrycia przed naje źdźcami. Tak ą resztk ą ludno ści ja ćwieskiej mogli by ć Wigranie. Z rejestru jezior z 1569 roku wynika, że na jednej z wysp jeziora Wigry przed zało żeniem dworu my śliwskiego (ksi ążę cego lub królewskiego) mieszkali jacy ś Wigranie. Zostali oni wysiedleni na pocz ątku XV wieku aby mo żna było zało żyć dwór. By ć mo że śladem tych wysiedlonych Wigran s ą wsie: Wigra ńce (dawniej Łympia) poło żone niedaleko Ber żnik i Smolany (dawniej Czarne Wigra ńce) w pobli żu Sejn. Ziemia Sejne ńska jeszcze na pocz ątku XVI wieku była poro śni ęta puszcz ą. Wyprawy krzy żackie na Litw ę i Ru ś przechodziły przez te tereny. Krzy żacy sporz ądzali opisy dróg, którymi w ędrowali, aby nie bł ądzi ć. Podawali nazwy rzek i jezior, u żywaj ąc jeszcze nazw ja ćwieskich. Z opisu drogi numer 60 dowiadujemy si ę na przykład, że na drodze z Lötzen (Lecu, czyli Gi życka) do Merecza (Merkin) przekroczy ć nale ży rzek ę Seynyn (Sejna). Ta wzmianka źródłowa, pochodz ąca z około 1385 roku jest pierwszym u życiem nazwy Sejny. Koniec XIV wieku i pocz ątek XV wieku, to czas wojen sprzymierzonej Polski i Litwy (Unia Polsko - Litewska z 1385 r.) z Krzy żakami. Zostały one zako ńczone Traktatem Melne ńskim w 1422 r.

Jest to pocz ątek stabilizacji na terenach dawnej Ja ćwie ży. Ustalono wtedy granic ę krzy żacko - litewsk ą, która jako niemiecko-polska przetrwała do 1939 r. Tereny dzisiejszej Sejne ńszczyzny znalazły si ę w granicach Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego. W wyniku podziału ziem pojaćwieskich mi ędzy Litw ę i Zakon powstały le śnictwa (puszcze): Mereckie, Przełomskie i Perstu ńskie. Litwini nie zasiedlali puszczy traktuj ąc j ą jako bezludny obszar strategiczny mi ędzy Ksi ęstwem Litewskim a ziemiami opanowanymi przez Krzy żaków. Sporadycznie, od XIV wieku, pojawiaj ą si ę w puszczach ja ćwieskich my śliwi, osocznicy, bartnicy i rybacy przysyłani tu przez ksi ążą t lub mo żnowładców litewsko-ruskich. Ich siedziby były zacz ątkami wsi, powstaj ących tu w XVI wieku. Do XVI wieku organizowano tu łowy, głównie na grubego zwierza. Zabijano tu przede wszystkim tury , łosie, nied źwiedzie, żubry, dziki i wilki. W drugiej połowie XV wieku przebito przez puszcz ę pierwsze stałe drogi. Przez te tereny przebiegały dwie drogi: przełomska – biegła od dworu ksi ążę cego w Przełomie nad Niemnem i merezka - z Merecza. Obie drogi zbiegały si ę w Wigrach. W puszczach tych ch ętnie polowali ksi ążę ta litewscy i królowie polscy. Wiadomo, że na tych terenach polował wielokrotnie Władysław Jagiełło. Odnotował to dwukrotnie Jan Długosz. Pod rokiem 1418 zapisał, i ż Król Władysław Jagiełło (…) przybył do Trok, gdzie obchodził świ ęta Bo żego Narodzenia. Po nich wybrał si ę na teren łowów zwany Wingri, za Niemnem poło żony. Pod rokiem 1422 informował, że (…) król Władysław sp ędziwszy świ ęta Bo żego Narodzenia w Trokach udał si ę na łowy In Wingri. Wyprawy my śliwskie ksi ążą t litewskich i króla, spowodowały powstanie kilku dworów my śliwskich w okolicach Sejn. W XV wieku podzielono puszcze miedzy dwory ksi ążę ce, aby intensywniej eksploatowa ć jej bogactwa (drewno, zwierzyn ę, miód, ł ąki). Ziemi ę Sejne ńsk ą przydzielono do dworu Przełomskiego, le żą cego po wschodniej stronie Niemna. St ąd t ą cz ęść puszcza ńsk ą nazwano Puszcz ą Przełomsk ą. Utworzono słu żbę le śną tzw. osoczników. Ich zadaniem było strze żenie puszczy i jej bogactw. Powołano ich spo śród tych poddanych, którzy brali udział w polowaniach przy osaczaniu zwierzyny. St ąd ich nazwa. Prowadzili te ż wła ściw ą gospodark ę le śną w imieniu swych wła ścicieli. Na podstawie spisu osoczników przełomskich z 1523 i 1538 roku mo żna stwierdzi ć, i ż nazwy niektórych wsi wywodz ą si ę od osad osoczników. Do puszczy przybyli te ż chłopi ze wsi ksi ążę cych, maj ących prawo wchodów do puszczy. Obejmowało ono prawo do posiadania barci i zbierania siana. Du żo wi ększe znaczenie gospodarcze miało nadawanie jezior. Znaczna ich cz ęść na Ziemi Sejne ńskiej znalazła si ę we władaniu magnatów. Nast ąpiło to w XV i na pocz ątku XVI wieku. Jeziora: Sejny, Łopuchowo, Sumowo, Dzimitrowo, Orzechówka i Białowier śnie były własno ści ą Iwana Wi śniowieckiego, pó źniej Hrehorego Chodkiewicza. Przechodziły one z rąk do r ąk, cz ęsto zmieniaj ąc wła ścicieli. Pocz ątki osadnictwa na terenie Sejne ńszczyzny, wi ążą si ę z działalno ści ą Mikołaja Jurewicza Paca, który jako namiestnik przełomski i pó źniejszy wojewoda podlaski, od 1510 roku przyst ąpił do kolonizacji tych ziem. Pierwszy dwór powstał w Ber żnikach. Był to budynek murowany z kamienia i cegły. Oprócz funkcji gospodarczych słu żył on te ż celom obronnym. Obok dworu zbudowano pierwszy w okolicach Sejn ko ściół i nadano mu 4 włóki ziemi.

Gozdawa – herb Mikołaja Paca W tym czasie królowa Bona otrzymała od Zygmunta I du ży pas puszczy, ci ągn ący si ę od Narwi po Niemen. Stała si ę, wi ęc wła ścicielem wszystkich puszcz poja ćwieskich. W śród nadania znalazł si ę te ż dwór Ber żniki, z zaludnion ą okolic ą. Oficjalnie Bona przej ęła Ber żniki dopiero w 1546 roku. W dobrach ber żnickich tzw. pomiar ę włóczn ą przeprowadzono w latach 1547- 1561. Wtedy to powstały wsie: Ber żniki, Kukle, Po ćkuny, , Krejwi ńce i Bose. Wi ększo ść chłopów z tych wsi odrabiała pa ńszczyzn ę w folwarku w Ber żnikach. Równocze śnie w tym czasie powstało pierwsze miasto na terenie Ziemi Sejne ńskiej – Ber żniki. Nast ąpiło to w latach 1547-1557. W dokumencie z 1565 roku czytamy, i ż królowa Bona wzi ęła zamek gospodarski z owym dworem ber żnickim i kazała sadzi ć miasteczko ber żnickie. Zało żyli je Polacy z Mazowsza, ze Stanisławem Gutowskim na czele. Został on pierwszym burmistrzem. Miasto miało trójk ątny rynek i cztery ulice: Grodzie ńsk ą, Ko ścieln ą, Stebi ńsk ą i Ło ździejsk ą. Mieszczanie otrzymali place pod domy i ogrody oraz 18 włók ziemi. Do Ber żnik nale żały te ż ł ąki, jezioro Kulig i 30 włók puszczy . Miasto znajdowało si ę na szlaku grodzie ńskim, dlatego szybko rozwijało si ę. W 1560 roku w mie ście było ju ż 70 domów i du ża ilo ść rzemie ślników, najwi ęcej rze źników – 10 oraz piekarzy i szewców – 5. Odbywały si ę tu targi, na które zje żdżała si ę ludno ść z pobliskich wsi i dalszych miejscowo ści. W mie ście mieszkali przede wszystkim Polacy wywodz ący si ę z drobnej szlachty mazowieckiej, ale byli te ż Rusini i Tatarzy. Ber żniki miały samorz ąd miejski oparty na prawie magdeburskim i burmistrza. Przed 1520 rokiem nad jeziorem Kopc Wasilewicz, pisarz i marszałek królewski wybudował dwór Sztabinki, obok którego osiedlił przybyszów znad Niemna. W 1522 roku król Zygmunt I nadał mu ten dwór na własno ść . W ten sposób zacz ęły si ę tworzy ć znane dobra Sztabinki. W 1538 roku w pobli żu istniała ju ż wie ś Żegary. W 1566 r. przeprowadzono nowy podział administracyjny Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego. Od tego czasu tereny dzisiejszego powiatu weszły do dóbr stołowych tworz ąc ekonomi ę grodzie ńsk ą. Po podpisaniu unii lubelskiej w 1569 r. Litwini i Polacy żyli w zjednoczonym pa ństwie – Rzeczypospolitej Obojga Narodów – przez ponad dwa stulecia.

Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Drugim miastem Sejne ńszczyzny, były Sejny, powstałe na przełomie XVI i XVII w. Najstarszym, zachowanym do dzi ś dokumentem, zapowiadaj ącym pocz ątki Sejn, jest list króla Zygmunta I Starego z 1522 roku, w którym władca nakazuje ówczesnemu wojewodzie podlaskiemu Januszowi Kostewiczowi wymierzenie nad rzek ą Sejn ą pół mili kwadratowej dla dworzanina królewskiego i hetmana wojsk królewskich, kniazia Iwana Wi śniowieckiego. Dokument znajduje si ę w Muzeum Ziemi Sejne ńskiej. W 1564 roku - król Zygmunt August potwierdza to nadanie synowi Iwana - Andrzejowi. Data ta jest przyjmowana jako data powstania Sejn, bowiem w królewskim dokumencie po raz pierwszy pojawia si ę nazwa Sejny.

Korybut – Herb rodowy kniazia Iwana Michajłowicza Wi śniowieckiego

Hetman w miejscu współczesnych Sejn wzniósł dwór Sejny (zwany pó źniej Wysokimi Sejnami lub Wysokim Dworem). Umie ścił go na wzgórzu, w miejscu gdzie z jeziora Sejny wypływa rzeka Sejna. Dało to pocz ątek przyszłym Sejnom. Siedlisko miało charakter obronny, otoczone było wod ą i bagnami. Zacz ęto ści ąga ć pierwszych osadników. Dobrom sejne ńskim brakowało siano żę ci, dlatego Wi śniowiecki w 1534 roku dokupił stoiła i siano żę ci za 200 kóp groszy. Po śmierci Iwana dobra te przeszły w r ęce jego najstarszego syna Dymitra. Po nim obj ął je jego brat Andrzej. Andrzej Wi śniowiecki zacz ął zakłada ć w pobli żu wsie do obsługi dworu. W 1593 roku w 7 wsiach było 66 gospodarzy na 66 włókach. Powstały wówczas m.in. , Baba ńce, i Zaleskie. Dobra sejne ńskie liczyły ponad 500 mieszka ńców. Nazwy wsi najcz ęś ciej wywodziły si ę z rodów chłopskich je zamieszkuj ących. Nast ępnym wła ścicielem Sejn była córka Andrzeja Wi śniowieckiego, a wnuczka Iwana – Anna, żona Mikołaja Sapiehy wojewody witebskiego. Dokładnie 3 grudnia 1593 roku sprzedała ona posiadło ść Jerzemu Grodzie ńskiemu, staro ście przero ślskiemu i płotewskiemu, le śniczemu przełomskiemu, i jego żonie, Justynie z Dulskich, za dziesi ęć tysi ęcy kop groszy. Ju ż 15 grudnia 1593 roku wo źny grodzie ński wprowadził Jerzego Grodzie ńskiego w posiadanie maj ątku. Jerzy Grodzie ński był postaci ą nader interesuj ącą. Jako niepi śmienny szlachetka zdobył znaczny maj ątek. Stefan Batory zwrócił si ę do niego o po życzk ę potrzebn ą na zorganizowanie wyprawy wojennej przeciwko Moskwie. W zastaw król przekazał Grodzie ńskiemu w bezpłatn ą dzier żaw ę le śnictwo przełomskie i starostwo przero ślskie, co pomogło wzbogaci ć si ę wła ścicielowi Sejn. Grodzie ński własnym kosztem wzniósł dla miasta drewniany kościół parafialny pod wezwaniem Św. Jerzego, do którego sprowadził z Królewca figurkę Matki Boskiej Sejne ńskiej (obecnie unikatowy na skal ę europejsk ą zabytek) oraz zało żył w miejscu wsi Sejny miasto Juriewo. Nazwa ta nie przyj ęła si ę, a miasto nazwano Sejny. Powstała nowa parafia wydzielona z ber żnickiej. Obj ęła ona dobra i pobliskie wsie królewskie. Nie doczekawszy si ę potomstwa Jerzy Grodzie ński przekazał swe dobra w 1602 roku dominikanom z Wilna. W 1603 roku do Sejn przybyli Dominikanie, którzy w latach 1610 - 1632 wznie śli ko ściół (obecnie Bazylika Mniejsza), Zakonnicy zadbali, by pami ęć o hojnym darczy ńcy przetrwała wieki – trumn ę z jego ciałem umie ścili w jednej z krypt w wybudowanej w latach 1610-1619 świ ątyni. Jego portret wisi przy wej ściu do sejne ńskiej bazyliki, za ś na zewn ątrz nad wej ściowym gzymsem widniej ą dwa kartusze z herbami fundatorów ko ścioła, po lewej zwie ńczony koron ą i trzema piórami „Paprzyca” - herb Grodzie ńskiego, po prawej zwie ńczony koron ą z ćwiekiem „Ostoja” - herb żony Grodzie ńskiego Justyny Dulskiej.

„Paprzyca” - herb Jerzego Grodzie ńskiego „Ostoja” - herb Justyny Dulskiej.

Obok murowanej świ ątyni powstał wkrótce renesansowy klasztor, który przetrwał do dzi ś bez wi ększych zmian. Jego budow ę dominikanie zako ńczyli w 1706 roku. Kształtem przypomina magnackie zamki, z naro żnymi wie żami i dziedzi ńcem (wirydarzem) po środku. Trzecim miastem na Ziemi Sejne ńskiej, pocz ątkami si ęgaj ącym ko ńca XVI wieku jest Pu ńsk. Pierwsze osadnictwo na tym terenie wi ązało si ę z działalno ści ą osadnicz ą w le śnictwie sejwejskim. W 1597 roku istniała wie ś Nowe Pu ńsko, obok której stał dwór wzniesiony na północnym brzegu jeziora Punie. Stanowił on siedzibę wspomnianego le śnictwa. Jednym z pierwszych le śniczych sejwejskich był Stanisław Zaliwski, który zapragn ął przekształci ć Pu ńsk w o środek miejski. Wybudował on w pobli żu swego dworu ko ściół parafialny, bogato wyposa żony. Postarał si ę te ż o to by w czasie niedziel i świ ąt odbywały si ę w Pu ńsku targi. W ten sposób Pu ńsk zacz ął przemienia ć się w niewielki o środek miejski. Pu ńsk stał si ę miastem mi ędzy r. 1597 a 1606, a prawa magdeburskie uzyskał za czasów króla Władysława IV, o którego dokumencie wspomina odnowienie praw miejskich przez króla Stanisława Augusta z 1791 r. Wraz z nadaniem praw miejskich miasteczko otrzymało od króla 60 włók ziemi, herb ze św. Piotrem oraz targ.

Herb Pu ńska Na przełomie XVI/XVII wieku Ziemia Sejne ńska posiadała rozwini ętą sie ć osadnicz ą, była zagospodarowana i dalej rozwijała si ę. Istniały trzy miasta i kilkadziesi ąt wsi, zarówno w dobrach prywatnych jak i ko ścielnych. Okres „Potopu szwedzkiego” to ci ęż ki okres dla Sejn, zreszt ą jak niemal całej Sejne ńszczyzny. Na tym terenie stoczona została jedna z najkrwawszych bitew w pa ździerniku 1656 r. Miasto zostało cz ęś ciowo spalone. „Potop szwedzki” oraz wojna północna znacznie zniszczyły dominika ńskie dobra. Najwi ęcej ucierpiały dobra królewskie nawet do 70 proc. stanu sprzed „potopu”, maj ątki szlacheckie do 20 proc. Wsie w połowie XVII wieku zacz ęły pustosze ć, pola le żały odłogiem. Jednak w 1670 roku król Michał Korybut Wi śniowiecki przywrócił w miasteczku targi i zwolnił kupców z opłat, co stało si ę bod źcem do rozwoju miejscowo ści. W 1679 roku mieszkało tu zaledwie 38 mieszka ńców. Według danych z 1690 roku Sejny liczyły10 „dymów”. W niedługim czasie na miasto miał spa ść kolejny cios. W 1709 r. przez Sejne ńszczyzn ę przeszła wielka epidemia d żumy. Niektóre miejscowo ści znikn ęły wtedy bezpowrotnie z map. Około 60 procent ziemi zostało bez wła ścicieli. Jednak kolonizacja powodowała szybkie odradzanie si ę tych terenów. Kolejny okres znacznej rozbudowy, Sejny prze żyły w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego. Było to efektem stara ń dominikanów, ówczesnych wła ścicieli miasta. W 1787 roku uzyskali oni nowy przywilej dla miasta. Osiedlali w nim rzemie ślników i handlarzy. Zamierzali w ten sposób otworzy ć w Sejnach o środek rzemie ślniczo-handlowy. W tym czasie powstaj ą murowane budynki miejskie. Podstaw ą rozwoju miasta były odpusty. Dzi ęki tym zabiegom dominikanów liczba mieszka ńców Sejn wzrosła z 427 w 1789 roku do 722 w 1796 roku. Świadczy to o dynamicznym tej miejscowosci .

Krzy ż dominika ński i dewiza herbowa: „Laudare, Benedicere, Praedicare” - „Chwalcie, Błogosławcie, Gło ście”

W 1760 roku staro ścina sejwejska i wi żaje ńska Ró ża z Platerów Struty ńska rozpocz ęła przebudow ę sejne ńskiej świ ątyni. Renesansowa budowla „nało żyła szat ę barokow ą”. Ko ściół został przedłu żony o dwa okna z ka żdej strony, dobudowano dwie wie że, a prezbiterium ze ściany wschodniej przeniesiono na zachodni ą ( świ ątyni ę „obrócono” frontem do miasta). W zwie ńczeniu fasady u samej góry umieszczono herby fundatorek rozbudowy ko ścioła. Po lewej - "Sas" nale żą cy do Teresy ze Struty ńskich Druckiej - Lubeckiej, po prawej zwie ńczony skrzydłami herb ."Plater" - Ró ży z Platerów Struty ńskiej. Oba herby s ą przybrane ornamentami ro ślinnymi.

W 1770 roku dominikanie na rynku miasta wznie śli murowany ratusz, siedzibę władz miejskich. W 1787 roku dzi ęki ich staraniom powstały sukiennice - kramy, a wcze śniej w 1778 roku drewniana synagoga. Zbudowali te ż domy zajezdne. Przy klasztorze zało żyli szkoł ę parafialn ą, kształc ącą dzieci okolicznych szlachciców i wło ścian. Miastem zarz ądzał wyznaczany przez zakonników landwójt, za ś pod koniec XVIII wieku samorz ąd z burmistrzem na czele. W 1766 r. generalnym administratorem ekonomii grodzie ńskiej został Antoni Tyzenhauz. On to polecił zało żenie wielu wsi nowo mianowanemu gubernatorowi guberni szczeberskiej Tadeuszowi Eysymontowi. Krasnopol miał sta ć si ę miastem konkurencyjnym dla dominika ńskich Sejn. Stosowny dokument mówi ący o projekcie jego zało żenia, planie budowy i sposobie realizacji podpisano 24 czerwca 1770 roku w Turówce. W 1781 roku z fundacji Stanisława Augusta utworzono w mie ście parafi ę i wzniesiono ko ściół pod wezwaniem Przemienienia Pa ńskiego. Pierwotny ko ściół drewniany zast ąpiony został w 1862 roku nowym, murowanym wzniesionym w formach pó źnoklasycystycznych. Zasiedlenie Krasnopola trwało długo. Prawdopodobnie przywilej miasta otrzymał 23.10.1782 roku i w zało żeniach miał by ć miastem du żym. W 1786 roku Krasnopol liczył 94 rodziny. Obok ludno ści chrze ścija ńskiej w Krasnopolu zacz ęli osiedla ć si ę Żydzi. W 1786 r. było 6 rodzin, a w 1792 r. ju ż 26 rodzin żydowskich. W XVIII wieku, w celu dalszego o żywienia handlu w Sejnach i osłabienia znaczenia Krasnopola, dominikanie pozwolili osiedla ć si ę Żydom. Aby zach ęci ć ich do zamieszkania w Sejnach, zakonnicy wybudowali nawet synagog ę. Napływ osadników żydowskich na tereny miast Sejne ńszczyzny, miał znacz ący wpływ na o żywienie gospodarcze regionu. Biała Synagoga, budynki dawnej Jesziwy (wy ższej szkoły rabinackiej) i gimnazjum hebrajskiego przy ulicy Piłsudskiego w Sejnach - stanowi ą materialne dziedzictwo tej społeczno ści. W 1794 roku we wrze śniu w czasie powstania ko ściuszkowskiego Sejny zostały zaj ęte przez wojska pruskie. Władze pruskie przej ęły dobra dominikanów i przekształciły Sejny na miasto królewskie. W 1804 roku nast ąpiła kasacja klasztoru w Sejnach. Taki sam los spotkał dobra kamedulskie wigierskie. Mnichów wygnano z klasztoru a maj ątek skonfiskowano. W 1805 r. władze pruskie nie widz ąc perspektyw rozwojowych dla Ber żnik i Krasnopola pozbawiły je statusu miejskiego. Miasto Sejny pod panowaniem pruskim było do 1807 roku. Przez cały czas funkcjonował s ąd, posterunek wojskowy i poczta. 19 grudnia1807 r. król pruski Fryderyk II wprowadził tymczasowy podział na powiaty. W Departamencie Łom żyńskim znalazł si ę m.in. powiat wigierski. W latach istnienia Ksi ęstwa Warszawskiego (6.05.1808 r.) Sejny stały si ę na ponad sto lat miastem powiatowym. Były wi ęc one wa żnym o środkiem administracyjnym. Kwitł handel, w 1808 powstało w Sejnach liceum, którego rektorem był Wojciech Szwejkowski, pó źniejszy pierwszy rektor Uniwersytetu Warszawskiego. Przez cały okres Ksi ęstwa Warszawskiego podział administracyjny traktowano jako tymczasowy. Nie zmieniono go po faktycznym upadku Ksi ęstwa - kl ęsce Napoleona pod Lipskiem (Leipzig) w 1843 r. Stan ten utrzymał si ę do 1815 r. do kl ęski Napoleona pod Waterloo. Na kongresie Wiede ńskim powstało Królestwo Polskie (Kongresówka), ale pod berłem cara Aleksandra I. Dotychczasowy podział administracyjny został utrzymany. W okresie Królestwa Polskiego Sejny nadal były o środkiem administracyjnym (siedziba obwodu - od 1816 roku i powiatu sejne ńskiego - od 1842 roku). Miasto zostało tak że siedzib ą administracji ko ścielnej. W 1818 roku przeniesiono do Sejn siedzib ę biskupstwa wigierskiego (przemianowanego na Augustowskie czyli Sejne ńskie), które przetrwało a ż do 1925 roku. 16.01.1816 r. Namiestnik Królestwa stworzył nowy podział administracyjny w obr ębie województw. Był to obwód, który obejmował od jednego do trzech powiatów. Królestwo podzielono na osiem województw. Jednym z nich było województwo augustowskie ze stolic ą w Suwałkach. W województwie augustowskim powstały obwody: mariampolski, kalwaryjski i sejne ński. Pokrywały si ę one z dotychczasowymi powiatami o tej samej nazwie. W 1818 roku miasto prze żyło ogromny po żar. Mimo tego Sejny rozwijały si ę nadal. Wprowadzono trzy nowe jarmarki, a od 1828 roku drugi targ tygodniowy. Liczba mieszka ńców wzrosła od 1619 do 2668. Wzrost demograficzny był szybszy ni ż w pobliskich Suwałkach. W 1858 roku miasto liczyło 17 domów murowanych i 269 drewnianych oraz 3313 mieszka ńców. Sejny były te ż o środkiem szkolnictwa średniego. Był to wa żny czynnik miastotwórczy. Szkoły sejne ńskie w pierwszej połowie XIX wieku odegrały istotn ą rol ę w umacnianiu tradycji patriotycznych i przywi ązania do rodzinnego kraju. Uczniowie tych szkół masowo wzi ęli udział w Powstaniu Listopadowym. Po upadku powstania listopadowego i wojnie polsko-rosyjskiej car Mikołaj I zacz ął likwidowa ć autonomi ę Królestwa. Celem było wł ączenie Królestwa do Rosji. Nast ąpiła zmiana nazw urz ędów i okr ęgów administracyjnych. W 1837 r. przemianowano województwa na gubernie a powiaty na okr ęgi. Po rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 roku znaczna cz ęść etnograficznej Litwy została przył ączona do Rosji. D ąż enia wolnościowe i niepodległo ściowe, powstania narodowe 1830 i 1863 r. jeszcze bardziej zbli żyły Litwinów i Polaków. Lata 1864-1918 to okres stagnacji w dziejach Sejn. Miasto nie wykazuje wzrostu demograficznego. W 1897 roku liczba ludno ści osi ągn ęła 3778 mieszka ńców, a w 1910 roku spadła do 3437. W mie ście pozbawionym kolei nie budowano zakładów przemysłowych, nie było wi ęc skupisk robotniczych. Był to o środek usługowo-handlowy regionu. W zakresie stosunków politycznych okres ten charakteryzuje si ę zwi ększeniem tendencji antypolskich i nasilon ą rusyfikacj ą całego życia społecznego . W 1845 r. zmniejszono liczb ę guberni z o śmiu do pi ęciu. Gubernia augustowska pozostała w dawnych granicach. W obwodzie sejne ńskim zlikwidowano gminy Kudrana i Poniemo ń. W 1866 r. utworzono guberni ę suwalsk ą, która obejmowała powiaty: augustowski, kalwryjski, mariampolski, sejne ński, suwalski, witkowyski, władysławowski. Sejne ńskie uczelnie znane były w regionie z wysokiego poziomu nauczania, a znakomita kadra pedagogiczna du żą wag ę przywiązywała do wychowywania uczniów w duchu patriotyzmu. Spo śród znakomitych wychowanków sejne ńskich szkół wymieni ć mo żna m.in. Szymona Konarskiego – działacza niepodległo ściowego i uczestnika powstania listopadowego, Karola Brzostowskiego – powsta ńca styczniowego, in żyniera i poet ę, Leonarda Nied źwiedzkiego – nauczyciela dzieci Adama Mickiewicza. Od 1826 roku w poklasztornych murach działało diecezjalne seminarium duchowne. Miało ono du że znaczenie dla Litwinów - Sejny stały si ę od tej pory wa żnym o środkiem kształtuj ącego si ę narodowego ruchu litewskiego. Du żą rol ę odegrał tu biskup , ceniony do dzi ś poeta i j ęzykoznawca litewski. W latach 1906-1914 w drukarni, mieszcz ącej si ę w budynku przy obecnej ul. Zawadzkiego, powstawały litewskie miesięczniki i kwartalniki, m.in. „Saltinis” (tłum. Źródło), ksi ąż ki litewskie. Wydano w niej ł ącznie 252 tytuły, w wi ększo ści litewskoj ęzyczne. Ziemia Sejne ńsko-Suwalska w latach I wojny światowej była okupowana przez Niemców, którzy zamierzali przył ączy ć j ą do swojego pa ństwa. Po zako ńczeniu działa ń wojennych los tych ziem nadal był niepewny. W okresie od listopada 1918 roku do lipca 1919 roku ziemie te były przedmiotem zatargów polsko-litewskich i sporów mi ędzynarodowych. Szczególnie dotyczyło to powiatu sejne ńskiego, przez który przebiegała polsko-litewska granica etnograficzna . Niemcy stale podsycali konflikt polsko-litewski, a gdy stało si ę jasne, że sami tych terenów nie zdob ędą, zacz ęli robi ć wszystko, aby przypadły one stronie litewskiej. Po odzyskaniu niepodległo ści przez Polsk ę w latach 1919-1920 doszło na tym terenie do zbrojnych star ć mi ędzy Polakami i Litwinami, m.in. o przynale żno ść pa ństwow ą Sejn i okolic. W 23 sierpnia 1919 roku wybuchło Powstanie Sejne ńskie. Jego dowódc ą był ppor. Wacław „Rózga” Zawadzki. Po dramatycznych walkach powstanie sejne ńskie zako ńczyło si ę zwyci ęstwem Polaków. Bitwa nieme ńska była drug ą - po sierpniowej bitwie warszawskiej i kontrataku znad Wieprza - faz ą polskiej kontrofensywy przeciw bolszewikom w 1920 roku. Jednym z epizodów bitwy był bój sejne ński z Litwinami 22 i 23 wrze śnia 1920 roku w okolicach Ber żnik i Sejn, gdzie zgin ęło wielu żołnierzy. Były to najkrwawsze polsko-litewskie walki w historii obu narodów. We wrze śniu 1920 roku w czasie polsko-litewskich star ć miasto przechodziło z r ąk do r ąk jedena ście razy. Decyduj ące starcie wojny polsko-bolszewickiej rozgrywało si ę od Brze ścia nad Bugiem na południu po Ziemi ę Sejne ńsk ą na północy. Zako ńczyło si ę polskim tryumfem i zako ńczeniem wojny, co zaowocowało podpisaniem traktatu pokojowego w Rydze. W 1921 przeprowadzono powszechny spis w Polsce. W powiecie sejne ńskim znalazło si ę jedno miasto Sejny - 2254 mieszka ńców i cztery gminy: Ber żniki, Giby, Krasnopol i . W 1925 roku został zlikwidowany powiat sejne ński, a biskupstwo przeniesiono do Łom ży. Sejny były jednak nadal o środkiem inteligencji, skupionej wokół Gimnazjum i Liceum Kurii Biskupiej im. św. Kazimierza. Od 1926 roku w mie ście miał siedzib ę 24 Batalion Korpusu Ochrony Pogranicza „SEJNY”. Wraz z przybyciem wojska życie Sejn odmieniło si ę. Senne miasteczko o żyło. Wi ązało si ę to ze znacznymi korzy ściami, m.in. funkcjonował szpital, uruchomiono elektrowni ę miejsk ą, wybudowano Dom Ludowy, poło żono bruki i betonowe chodniki. Otwarte zostało kasyno wojskowe dla całego społeczeństwa. Kopi ści pomagali przy pracach budowlanych. Żołnierze KOP-u byli szanowani przez społecze ństwo, ludzie wierzyli, że dzi ęki nim b ędą żyć spokojnie. 17 wrze śnia 1939 roku sowieci zdradziecko napadli na Polsk ę. Żołnierze KOP-u, jako pierwsi dzielnie stawiali opór wrogowi. Wielu z nich zgin ęło w bezpo średniej walce, cz ęść została zamordowana w Katyniu, jeszcze inni walczyli na frontach II wojny światowej. W czasie II wojny światowej Sejny miały dwóch okupantów. 24 wrze śnia 1939 roku do miasta weszły wojska sowieckie. Po opuszczeniu przez Rosjan Ziemi Sejne ńskiej 13 pa ździernika tego roku wkroczyły do Sejn oddziały niemieckie. Rozpocz ęły si ę aresztowania. Wiele osób – zwłaszcza ksi ęż y, ziemia ństwa, urz ędników i nauczycieli – trafiło wówczas do obozów zagłady. Nasilenie represji nast ąpiło wiosn ą. W kwietniu 1940 roku, w zamian za zabicie w Rygolu niemieckiego le śniczego, hitlerowcy wykonali na rynku miejskim publiczn ą egzekucj ę dziesi ęciu osób. Żydzi w niektórych okresach historii Sejn stanowili nawet 50-70 proc. mieszka ńców, a sejne ńska gmina żydowska szczyciła si ę znanymi i szanowanymi rabinami. Działała te ż w mie ście jesziwa - wy ższa uczelnia talmudyczna (zamkni ęta przez władze carskie) oraz hebrajskie gimnazjum. Przed II wojn ą światow ą Żydzi stanowili ok. 25 proc. mieszka ńców Sejn. Cz ęść spo śród nich zbiegła na wschód, pozostałych m.in. wywieziono do gett, gdzie czekała ich zagłada. 31 lipca 1944 roku do Sejn wkroczyły wojska radzieckie. Miasto po wojnie liczyło ponad 1,6 tys. mieszkańców . 22.08.1944 - PKWN przywrócił dawne województwa, powiaty, gminy i gromady. Terytorium województwa białostockiego zmniejszyło si ę poniewa ż cz ęść ziem wł ączono do ZSRR. Sejne ńszczyzna znalazła si ę w województwie białostockim. 1.01.1956 - Rada Ministrów utworzyła ponownie powiat sejne ński. Terytorium jego zostało wydzielone z powiatu suwalskiego. W skład nowego powiatu weszły: miasto Sejny oraz nowe gromady: Ber żniki, Giby, Gł ęboki Bród, , , Krasnopol, Ma ćkowa Ruda, Ogrodniki, Pogorzelec, Pu ńsk, , Smolany, Świackie i . W 1963 roku miasto Sejny obchodziły 400 lecie otrzymania praw miejskich.

Wersja herbu miasta Sejny z 1963 roku Współczesna wersja herbu miasta Sejny

W 1956 roku Sejny ponownie zostały siedzib ą powiatu (do 1975 roku) . 24.07.1998 uchwalono ustaw ę o wprowadzeniu decentralizacyjnego trójstopniowego podziału terytorium pa ństwa. Ustawa weszła w życie od 1.01.1999 r., wg ustawy jednostkami tego podziału s ą gminy, powiaty i województwa. W śród 16 nowych województw powstało województwo podlaskie z siedzib ą w Białymstoku. W skład województwa weszło 118 gmin i 14 powiatów, w tym powiat sejne ński, który obejmuje miasto Sejny i gminy: Sejny, Giby, Krasnopol i Pu ńsk.

Herb województwa podlaskiego Herb Powiatu Sejne ńskiego

Na tarczy „hiszpa ńskiej” dzielonej w pas, góra w słup w polu 1 czerwonym orzeł srebrny w koronie złotej ze złotym dziobem i szponami oraz z czerwonym j ęzykiem. W polu drugim czerwonym, Pogo ń Litewska przedstawia rycerza na koniu białym, w zbroi srebrnej i w takim ż szyszaku, z mieczem srebrnym o złotej r ękoje ści wzniesionym w prawej r ęce, na lewym ramieniu trzymaj ącego tarcz ę bł ękitn ą z podwójnym krzy żem złotym na bł ękitnym polu. Ostroga rycerza i uprz ąż ko ńska s ą złote, siodło i czaprak ko ński bł ękitne. W polu złotym, dolnym tur czarny krocz ący w prawo ze srebrnymi rogami i racicami. Stosunek wysoko ści do szeroko ści tarczy wynosi 7 do 6. Przy opracowywaniu projektu herbu współczesnego powiatu sejne ńskiego starano si ę uniknąć tworzenia herbu zbyt zło żonego o niejasnym współcze śnie przesłaniu. Górne pole nawi ązuje do przynale żno ści administracyjnej Ziemi Sejneńskiej do województwa podlaskiego. Symbole te s ą aktualnie w herbie województwa podlaskiego. Orzeł i Pogo ń Litewska widniej ą równie ż w herbie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W strukturze narodowo ściowej powiatu sejne ńskiego Litwini stanowi ą ok. 30% mieszka ńców. Jest to najwi ększa w Polsce mniejszo ść litewska zamieszkuj ąca głównie tereny gminy Pu ńsk. U życie symboli Rzeczypospolitej Obojga Narodów uzasadnia równie ż wspólna historia Polski i Litwy jak i aktualna współpraca powiatu sejne ńskiego z odpowiednikami na Litwie. W wyniku powy ższych zało żeń zdecydowano si ę na poł ączenie w herbie zarówno faktów historycznych, jak i współczesnych. Jednocześnie górne pole jasno wskazuje odbiorcom współczesnego herbu powiatu, co do obecnej jego przynale żno ści administracyjnej. Przy projektowaniu godła dla powiatu sejne ńskiego, w zwi ązku z do ść znacznym rozdrobnieniem własno ściowym ziem powiatu postanowiono zrezygnowa ć z nawi ązywania do którego ś z herbów szlacheckich wi ększych posiadaczy ziemskich z tego terenu. Poniewa ż miasto Sejny w swojej historii od ponad stu lat jest zwi ązane z lokalizacj ą w nich władz powiatowych, postanowiono odwoła ć si ę do herbu miasta Sejny i zasygnalizowa ć współczesne cechy powiatu. Pole dolne, nawi ązuje cz ęś ciowo do herbu miasta Sejny, w którym widnieje profil głowy tura. Korzystaj ąc z tego współczesnym elementem godła herbu postanowiono wybra ć sylwetk ę czarnego tura krocz ącego. Tur symbolizuje prastar ą puszcz ę, która pokrywała prawie cały obszar dzisiejszego powiatu i była dobrym schronieniem dla tego wspaniałego zwierz ęcia. Do dzi ś 40% powierzchni powiatu to lasy. Tur jako symbol siły, b ędzie dobrym znakiem rozpoznawczym dla naszego powiatu. Barwy pól tarczy herbowej maj ą charakter alegoryczny. Nawi ązuj ą z jednej strony do przeszłości – czerwone pole górne, symbolizuje zwyci ęstwo, panowanie, waleczno ść , wspaniałomy ślno ść oraz hart ducha z drugiej za ś do współczesnych cech powiatu – złote pole dolne. Pole górne to bezpo średnie nawi ązanie do barwy tarczy herbowej województwa podlaskiego oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Barwa złota na dolnym polu symbolizuje świetno ść , doskonało ść , wybitno ść , m ądro ść i szacunek. Powy ższy dobór barw tarczy i godeł w sposób harmonijny łączy zarówno przeszło ść historyczn ą jak i współczesne oblicze ziem powiatu sejne ńskiego. Z racji wykorzystania elementów neutralnych dla wszystkich obecnych gmin powiatu, nie tworzy si ę płaszczyzny ewentualnych nowych podziałów i animozji, a tak skonstruowany herb powiatu mo że słu żyć budowaniu lokalnych wi ęzi.

Opis flagi

Kształt flagi w uło żeniu poziomym to prostok ątny płat tkaniny podzielony na trzy poziome pasy w kolorach czerwonym, żółtym i czerwonym w stosunku odpowiednio 1/5, 3/5, 1/5. Na pasie żółtym po środku (1/3 szeroko ści flagi) umieszczony jest wizerunek czarnego tura - godło powiatu sejne ńskiego. Stosunek szeroko ści flagi do jej długo ści wynosi 5:8.

Opis piecz ęci

Ustawa z dnia 29 grudnia 1998 roku „o zmianie niektórych ustaw w zwi ązku z wdro żeniem reformy ustrojowej pa ństwa” zezwala samorz ądom na u żywanie obok piecz ęci z herbem pa ństwowym równie ż piecz ęci z herbem gminy, powiatu lub województwa. Zastrzega si ę jedynie, że „odcisk piecz ęci z herbem [samorz ądowym] nie mo że by ć umieszczany na dokumentach urz ędowych z zakresu administracji rz ądowej”. Ustawa powy ższa zezwala wi ęc na doł ączenie do symboli powiatu obok herbu i flagi również piecz ęci.

Piecz ęć Powiatu Sejne ńskiego ma kształt okr ągły o średnicy 36 mm, w polu piecz ęci znajduje si ę godło Powiatu Sejne ńskiego z majuskulnym napisem otokowym: POWIAT SEJNEŃSKI rozdzielony asteryskami.

Piecz ęć Starosty Sejne ńskiego ma kształt okr ągły o średnicy 36 mm, w polu piecz ęci znajduje si ę godło Powiatu Sejne ńskiego z majuskulnym napisem otokowym: STAROSTA SEJNE ŃSKI rozdzielony asteryskami.

Piecz ęć Rady Powiatu Sejne ńskiego ma kształt okr ągły o średnicy 36 mm, w polu piecz ęci znajduje si ę godło Powiatu Sejne ńskiego z majuskulnym napisem otokowym: RADA POWIATU W SEJNACH rozdzielony asteryskami.

Piecz ęć Przewodnicz ącego Rady Powiatu Sejne ńskiego ma kształt okr ągły o średnicy 36 mm, w polu piecz ęci znajduje si ę godło Powiatu Sejne ńskiego z majuskulnym napisem otokowym: PRZEWODNICZ ĄCY RADY POWIATU W SEJNACH rozdzielony asteryskami.

Sejny, marzec 2011 r. Opracował: Marek Kalwejt

Bibliografia:

1. Buchowski S., Konflikt polsko-litewski o Ziemi ę Sejne ńsko Suwalsk ą w latach 1918-1920, STOnZ, 2009. 2. Dziennik Ustaw , z 2001 r. Nr 142, poz. 1592; 3. Gał ązka J., Turystyka: Mazury, Suwalszczyzna, ziemia augustowska. Suwałki 1995. 4. Grzelak S., Sztukowski J., Województwo suwalskie . Vademecum turystyczne. Białystok 1982. 5. Gumowski, M., Herby miast polskich, Warszawa 1960; 6. Iwaniec E., Z dziejów staroobrz ędowców na ziemiach polskich XVII-XX w . Warszawa 1977. 7. Jaskanis D ., Pradzieje Białostocczyzny. Warszawa 1969. 8. Jemielity ks. Witold: Przenoszenie biskupstwa z Sejn do Suwałk. „Łomżyńskie Wiadomo ści Diecezjalne”. 1987 r. Nr 2. 9. Jemielity W., Szkolnictwo w guberni suwalskiej . Suwałki 1997. Wydawnictwo Zbigniew Jan Filipkowski. 10. Jemielity W., Podziały administracyjne Suwalszczyzny 1919-1998 , Suwałki 1998 11. Jemielity ks. Witold: Zespół podominika ński w Sejnach. Łom ża 1989. Kuria Diec. 12. Kami ński A., Ja ćwie ż. Łód ź 1953. 13. Kara ś R., Dom nad Marych ą. Warszawa 1986. 14. Klimaniec E., Sanktuarium Matki Boskiej w Sejnach . Sejny 1997. 15. Kondracki J., Polska północno-wschodnia. Warszawa 1972. 16. Kopciał J., Legendy, podania i ba śnie Suwalszczyzny. Suwałki 1997. 17. Kowalski W., U polskich stoim granic... Opowie ść o żołnierzach Baonu KOP „Sejny”. Suwałki 1999. 18. Kuczy ński S.K., Polskie herby ziemskie. Geneza, tre ści, funkcje, Warszawa 1993; 19. Łowmia ński H., Studia nad dziejami Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego . Pozna ń 1983. 20. Łossowski P.: Konflikt polsko-litewski 1918-1920. Warszawa 1996. KiW. 21. Materiały do dziejów ziemi sejne ńskiej pod redakcj ą Jerzego Antoniewicza. T. 1. BTN. Białystok 1963 r. 22. Materiały do dziejów ziemi sejne ńskiej pod redakcj ą J. Antoniewicza. T. 2. Warszawa 1975. 23. Podziewski J., Na poja ćwieskich rubie żach. Białystok 1985. KAW. 24. Połuja ński A., Opisanie lasów królestwa polskiego. 25. Połuja ński A., Wędrówki po guberni augustowskiej w celu naukowym odbyte . Warszawa 1859. 26. Praca zbiorowa pod red. Janusza Kopciała, Województwo suwalskie, Suwałki 1995 27. Witkowski R., Pu ńsk zaprasza. 400-lecie parafii Pu ńsk 1597-1997 . Pu ńsk 1997. 28. Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich Polski. Red. Kosztyła Z. Białystok 1986. KAW.