The National Gallery Oral History Project / Galeria Kombëtare Projekti i Historisë Gojore

Lead Researcher / Udhëheqëse e Hulumtimit Erëmirë Krasniqi

Publisher / Botues National Gallery of Kosovo / Galeria Kombëtare e Kosovës Oral History Initiative / Iniciativa për Histori Gojore

Transcription / Transkriptimi Donjetë Berisha

Translation / Përkthimi Aurela Kadriu Dafina Tahiri

Albanian Proofreading / Lektorimi në Gjuhën Shqipe Aurela Kadriu Erëmirë Krasniqi

English Proofreading / Lektorimi në Gjuhën Angleze Rachel Pafe Chester Eng Erëmirë Krasniqi

Book Cover / Kopertina e Librit Blerim Luzha Design / Dezen II 30 x 90cm Mixed media / Teknikë e Kombinuar, 1973

Design / Dizajni Nita Salihu Hoxha

© 2018 National Gallery of Kosovo / Galeria Kombëtare e Kosovës Oral History Initiative / Iniciativa për Histori Gojore

National Gallery of Kosovo / Galeria Kombëtare e Kosovës Agim Ramadani 60, 10000 Prishtinë, Kosovë / galeriakombetare.com

Oral History Initiative / Iniciativa për Histori Gojore Rruga UÇK B2/13, 10000 Prishtinë, Kosovë / oralhistorykosovo.org

This research—based publication is supported by the Ministry of Culture, Youth and Sports / Ky publikim i bazuar në hulumtim është mbështetur nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve

National Gallery of Kosovo staff / Stafi i Galerisë Kombëtare të Kosovës: Arta Agani, Director / Drejtoreshë; Zeni Ballazhi, Curator / Kurator; Mexhide Maxhuni, Finance officer / Zyrtare për financa; Lirije Buliqi, Senior administrative officer / Zyrtare e lartë administrative; Naim Spahiu, Exhibition Coordinator / Koordinator për ekspozita; Engjëll Berisha, Coordinator for international projects and PR / Koordinator për projekte ndërkombëtare dhe MP; Enver Bylykbashi, Professional photographer / Fotograf profesional; Skender Xhukolli, Exhibition technician / Teknik për ekspozita; Rrahman Bislimi, Exhibition technician and Building manager / Teknik për ekspozita dhe Mirëmbajtës i objektit; Xhevat Rrahimi, Exhibition hall attendant / Kujdestar i sallës ekspozuese; Valdet Syla dhe Mentor Abdullahu, Security / Roje. G K P H G T N G O H P The National Gallery Oral History Project Galeria Kombëtare Projekti i Historisë Gojore Contents 10 223 191 131 99 83 15 10 Contents Oral History Project The NationalGallery Xhevdet Xhafa Tomislav Trifić Shyqri Nimani Blerim Luzha Alije Vokshi Agim Rudi Interview with Erëmirë Krasniqi Introduction by 223 191 131 99 83 15 11 Përmbajtja Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare Xhevdet Xhafa Tomislav Trifić Shyqri Nimani Blerim Luzha Alije Vokshi Agim Rudi Intervistë me Erëmirë Krasniqi Hyrje nga

Përmbajtja 11 Introduction 12 events of thepast. Theviews andopinionsexpressed inoral history interviews are The oral history video-recordings provide valuable first-hand testimonies of and sometimes challengeaccounts by other commentators. create records of their experiences intheirown words to complement, enlarge The aimof theseinterviews isto enableKosovo artists andartprofessionals to narratives are rich with references embedded in a world that is no longer visible. ety thatformed themrather thanisolatingthemwithintheartworld. Theirlife important thatthey are first-person narratives, rooting thespeakers inthesoci Whilst this series of interviews tries to discuss each artists’ working practice, it is project provided away to delve into thecontext thatgave riseto thecollection. collection andto know how to read theworks of artwithinit,anoral history not muchknowledge hasbeenproduced thusfar. Therefore, to understand the narrative of modernist artinKosovo. Littleisknown aboutthecollectionbecause and assuchitunderscores thecopresence of multipletemporalities withinthe trace different genealogies of modernist formations rooted inthe Yugoslav ethos, Gallery of Kosovo’s collection.Thecollectionprovides auniqueopportunityto The interviews were conducted aspartof theresearch connected to theNational communicated to thepublic. ing thefirst arts institution to define how works ofart wouldbedisplayed and Pristina, today theNationalGallery of Kosovo, was established in1979,becom including thatof cultural institutions. Itisnowonder thattheGallery of Arts in This periodof great prosperity seemedto beatthecore of institutional memory, gave riseto thevisualarts cameto represent Kosovo’s goldenageinYugoslavia. recognition intheYugoslav artspaceover two decades.Thepoliticalcontext that worked in Kosovo andwere part of theartscene in the1970s, and steadily gained This seriesof interviews documents thelives of artists andartprofessionals who shared theirlife stories, andfor theirkindpermissionto publishtheinterviews. Lastly, we would like to thanktheartists andartprofessionals whosat withusand National Gallery of Kosovo website. terviews willbepublishedontheOral History Initiative onlinearchive andthe tory Initiative incollaboration withtheNationalGallery of Kosovo. Thevideo-in The National Gallery Oral History Project was initiated in late 2016 by Oral His namics andartistic developments of thetime. art, but, nonetheless, they offer invaluable insight into the larger historical dy vo’s artcollection.They might not always represent artists’ most iconicworks of The works of artframing eachinterview are partof theNationalGallery of Koso able. script follows speechpatterns, whichsometimes renders the transcript unread This isvisible, particularly inthecaseof Englishinterview translations. Thetran while footnotes are added to facilitate comprehension of cultural specificities. ing knowledge, therefore it transcribes emotional responses and body language, terviews. The transcripts as such take note of other ways of knowing and impart in parts encountered inthetranscripts corresponds to thedivisionsof video-in What we present inthisbookare transcripts of thevideo-recordings. Thedivision attitudes of timespast indialoguewiththeinterviewee’s current worldviews. interviews are historical documents andtheirlanguage, tone andcontent reflect those of theinterviewees, whodescribeevents from theirown perspectives. The Erëmirë Krasniqi Introduction by Oral History Project The NationalGallery ------suar, zhvilluar dhenganjëherë edhesfiduar tregimet nga komentuesit etjerë. të krijojnënjëdokumentim të përvojave të tyre sipasfjalëve të tyre, përtë plotë istave është që t’ua mundësojmë artistëve dhe profesionistëve të artit në Kosovës mishëruara nënjëbotë ecilanukështë mëedukshme. Qëllimi ikëtyre interv brenda botës sëartit. Narrativat etyre jetësore janëtë pasura mereferenca të josur të intervistuarit nëshoqërinëqëika formësuar ejoduke iizoluar ata për tistëve, është erëndësishme sekëto janënarrativa nëvetën eparë, duke irrën Ndërkohë qëkjoserieintervistave provon të flasëpërpraktikën epunëssëar gojore ka ofruar një mënyrë për t’u futur në kontekstin që i dha formë koleksionit. dhe përtë ditursitë ianalizosh punët eartitqëjanëpjesëtij,projekti ihistorisë tani nukështë prodhuar shumëdijembitë. Prandaj, përtë kuptuar koleksionin rativës sëartitmodernist nëKosovë. Shumëpakdihet përkoleksionin, sepsederi jugosllav, dhesiitillënënvizon praninë ekohësisë sëshumëfishtë përbrenda nar gjenealogjitë endryshme të formacioneve moderniste të rrënjosura nëkarakterin Kombëtare të Kosovës. Koleksioni ofron njëmundësitë veçantë përtë gjurmuar Intervistat janërealizuar sipjesëehulumtimit qëlidhet mekoleksionin eGalerisë publikut. që definonte sesi punët artistike do të ekspozoheshin dhe do t’i komunikoheshin bëtare eKosovës, uthemeluanëvitin1979,duke ubërë institucioni iparë iartit Nuk është çudiqëGaleria eArteve nëPrishtinë, ecilasot njihet siGaleria Kom thelb të secilës kujtesë institucionale, duke përfshirë edhe institucionet kulturore. i epokës sëartë të Kosovës nëJugosllavi.Kjoperiudhëeprosperitetit ishte në tistike jugosllave. Konteksti politikqëidhaformë artitpamorubëpërfaqësues vitet 1970, dhe të cilët përgjatë dy dekadave kanë fituar njohje në hapësirën ar të cilët kanë punuarnëKosovë dhekanë qenëpjesëeskenës sëartitqënga Kjo serieintervistave dokumenton jetërat eartistëve dheprofesionistëve të artit intervistave. u ulënmenedhendanëtregimet etyre jetësore, dhepër lejenepublikimittë Në fund,dotë donimt’ifalenderojmë artistët dhe profesionistët eartittë cilët Histori Gojore dhenëweb-faqen eGalerisë Kombëtare të Kosovës. Kosovës. Video—intervistat dotë publikohen nëarkivinonlinetë Iniciativës për nga Iniciativa përHistori Gojore nëbashkëpunim meGalerinë Kombëtare të Galeria Kombëtare Projekti i Historisë Gojore është nisur në fundtë vitit 2016 dinamikat mëtë mëdhahistorike dhezhvillimet artistike të kohës. më ikonike të artistëve, por, megjithatë, ofrojnë njëpasqyrë të çmueshme mbi Galerisë Kombëtare të Kosovës. Ato jomedomospërfaqësojnë punët artistike Punët artistike qëkornizojnë secilënintervistë itakojnë koleksionit të artittë palexueshëm. përcjell paterna të gjuhëssëfolur, gjëecilanganjëherë ebëntranskriptin të dukshme, posaçërisht nëpërkthimin eintervistave nëgjuhënangleze. Transkripti fusnotat shtohen përtë ofruar kuptueshmëri të specifikave kulturore. Kjoështë e prandaj transkriptohen reagimet emocionaledhegjuhatrupore, ndërkohë që skripti si i tillë merr shënime të mënyrave të tjera të dijes dhe kumtimit të saj, në pjesëetranskripteve korrespondon mendarjenevideo—intervistave. Tran Ajo qëprezantojmë nëkëtë libërjanëtranskriptet evideo—intervistave. Ndarja të të intervistuarit. tyre reflektojnë qëndrime të kohës së kaluar nëdialogmeqëndrimet e tanishme tiva etyre. Intervistat janëdokumente historike dhegjuha,toni epërmbajtja historisë gojore janëtë intervistuesve, të cilët përshkruajnë ngjarjet ngaperspek ngjarjet esëshkuarës. Pikëpaamjet dheqëndrimet eshprehura nëintervistat e Video—inçizimet ehistorisë gojore ofrojnë prova të vlefshme të dorës sëparë nga Erëmirë Krasniqi Hyrje nga Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare ------

Hyrje 13 The National Gallery Oral History Project

14 Interviews Galeria Kombëtare Projekti i Historisë Gojore

Intervistat 15 The National Gallery Oral History Project 16 Galeria Kombëtare Projekti i Historisë Gojore Agim 17 Rudi

Agim Rudi was born in 1947 in Gjako- Agim Rudi u lind më 1947 në Gjakovë, va, Kosovo. In 1977, Rudi graduated Kosovë. Në vitin 1977, Rudi diplomoi from the Department of Sculpture, nga departamenti i skulpturës, Fakulte- Faculty of Figurative Arts at the Uni- ti i Arteve Figurative, Universiteti i versity of Ljubljana in Slovenia, under Lublanës, Slloveni, në klasën e Zden- the mentorship of Zdenko Kalin. Upon ko Kalin. Pas diplomimit ka punuar graduation, he worked as a scenogra- në Radio Televizionin e Prishtinës si pher for Radio Television of Pristina, skenograf, dhe më vonë ligjeroi lëndën and later taught sculpture at the Fac- e skulpturës në Fakultetin e Arteve Fig- ulty of Figurative Arts at the University urative në Universitetin e Prishtinës. Së of Pristina. Recently, Rudi has retired. voni, Rudi është pensionuar. Ai jeton në He lives in Pristina with his family. Prishtinë me familje. 18 {} () Present: Duration: 156 minutes Pristina |Date: August 25,2017 Interview withAgim Rudi [ ] Interview Oral History Project The NationalGallery names orexpressions. The speaker explains something usinggestures. Emotional communication Transcription notation symbols of non—verbal communication: Nevryze Rudi (Agim Rudi’s spouse) Donjetë Berisha(Camera) Erëmirë Krasniqi (Interviewer) Agim Rudi (Speaker) Footnotes are editorial additionsto provide information onlocalities, Addition to thetext to facilitate comprehension Other transcription conventions: {} () Kohëzgjatja: 156 minuta Prishtinë |Data: 25gusht, 2017 Intervistë meAgim Rudin [ ] Intervistë Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare emra aposhprehje. I intervistuari shpjegonmegjeste Komunikim emocional Simbolet ekomenteve nëtranskriptë te komunikimi jo—verbal: Nevryze Rudi (Bashkëshortja eAgimit) Donjetë Berisha(Kamera) Erëmirë Krasniqi (Intervistuesja) Agim Rudi (Iintervistuari) Të pranishëm: Fusnotat janështesa editoriale qëjapininformacion mbivendbanime, Shtesë etekstit përtë lehtësuar kuptimin Simbole të tjera nëtranskriptë:

19 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 20 AR AR EK Oral History Project The NationalGallery

family was well, we hadfood (coughs). ple mainly lived well, mainly lived well inGjakova, thepeo kova where the good… they not have bread to eat,inGja time inGjakova. People did pose, anditwas, itwas ahard he didnot tell anyone, Isup communists butapparently nists. Hewas not very fond of observed closely by commu a store atthat timeyou were gataš would declare himaratni bo afraid thatthecommunists I’ll tell you how. My father was vica? Gjakova inMitrovica… lived inGjakova… peopleof how they lived, thisishow they family inGjakova butthisis somewhere, they leave their either inFerizaj orinGjilan, people goto work somewhere, in Gjakova because Gjakova fled to Gjakova, my house was one brother andtwo sisters, we was onebrother. There were tually onewas bornthen, there one brother, two brothers, ac were two of them,there was family fled to Gjakova, there the chetniks. were always nearMitrovica, ther away from Mitrovica, they vica and a few were a bit fur were alot, afew were in Mitro in onepartof Mitrovica, they very near. They always lived niks a very problematic time, chet very problematic inMitrovica, ther’s store. And…in‘44,itwas one store, anditwas my fa henna, andfabrics. There was two stores thatsoldnails, dye, lier inMitrovica there weren’t ca, my father hadastore. Ear Gjakova, they lived inMitrovi though my family was from I was borninGjakova. Even interview.] tion was cutfrom thevideo— front of thecamera. Theques speaker to introduce himselfin In ‘44,my father andhiswhole I was bornonJune10,1947. [The interviewer asksthe Part One And… butwe were good,our We returned slowly, slowly… When didyou return to Mitro 1 settled nearMitrovica, 2 becausewhenyou had ------AR EK AR EK

the time, knowing how to write wrote everything inCyrillic. At understand Arabic buthe lic. Isawhiswriting,didnot write inArabic, SerbianCyril how to write, heknew how to and he was hesapçi, this? worked atGranap atthetime. it is Granap, the whole world Granap Enterprise, inSerbian employed by the state, at the ther continued alone, hewas this story isover, andmy fa mother (laughs). And, good, of thebiggest problems for my all thatwas there. Itwas one green ones[bills], thered ones, {explains withhishands}the she counted itintheevening was a problem for my mother, was, there wasn’t much. But it know how muchmoney there problem, apparently, I don’t That was my mother’s biggest sibility to count themoney. to sleepitwas bigrespon the evening whenthey went and to becleanandstuff… In washing machinesbackthen be washed, there were no there are alot of clothes to having four children means evening after allthe chores, often told me, very often. Inthe how to manageit,my father. knew how to runit,heknew the whole store to himself, he them, you know. And he had This seemto characterize under thesameconstitution… under the same flag, they work They’re allunderMacedonia, state, thatwas absurd, absurd. they were never closewiththe never trusted thestate and vate businessesbecausethey work for thestate, they runpri Albanians work, they donot government. quite a failure to work for the Albanians, itwas considered It was areally bigproblem for to findone, to get a state job. cause itwas very hard for him He somehow found a job be around thenwe cameback. know exactly but sometime time in‘49,‘48orIdon’t on thetable andthensome I donot know, they soldflour What sortof company was My mother had a problem, she [The documentary] shows how Can you explain? 3 he knew ------who know accounting. term refers to people Turkish: Hesapçi,the 3 during thewar. who acquired wealth describes people Serb.: Ratni bogataš, 2 executed in1946. captured, triedand 1945. Mihailović was and was bannedafter Second World War Serbs duringthe terror against non— sible for astrategy of Serbs. Itwas respon the unification of all major goalremaining Nazi Germany, its collaboration with mostly engagedin guerrilla force, but an anti—occupation for alimited period program andwas a Greater Serbia movement adopted guerrilla bands.This četa, anti—Ottoman name derives from Draža Mihailović. Its the leadership of World War, under ning of theSecond born inthebegin Serbian movement Qetniks; Çetnikët— Četniks, Chetniks; 1 - - AR AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

pasë çka mehongër edhe familja jonëka qenëmirë ka kryesisht (kollitet). populli ka jetu mirë kryesisht, kanë jetu mirë nëGjakovë, bukë, nëGjakovë kuemira… nuk kanë pasëmehongër vështirë nëGjakovë. Njerëzit edhe ka qenë, ka qenëkohë e kallxu kërkujt, këta po supozoj komunistat porsiduket s’i ka stat. Ky s’i ka dashtë shumë të kanë ndjekë këta komuni me pasëdyqan nëatë kohë po e shpallin ratni bogataš qysh. Babajemështë friguqë ngadalë… qëveç t’ju tregoj vicë? vicë… kovë… Gjakovarët nëMitro jetu, kështu kanë jetu në Gja Gjakovë pokëtu qashtu kanë andej, familjen ekanë lonënë ja nëFerizaj janëGjilan kovarët shkojnë mepunudika ka qenëshpiajem,seata gja ikim nëGjakovë. Në Gjakovë vëlla ka qenëedhedymotra, mandej njëvëlla ka qenë. Një dy vëllazën, vërtetë njenilindë qenë dy, kanë qenënjëvëlla, krejt familjen nëGjakovë, kanë vicës, çetnikët. Gjithnjë kanë qenëafër Mitro jonë ikë ma larg Mitrovicës. pak nëMitrovicë edhepak Mitrovicë, shumëkanë qenë, gjithë kanë jetu nënjëpjesë Mitrovicës shumëafër. Ata çetnikët kanë ekzistu pongat natyrë shumëproblematike, ka qenëshumëproblematike, jem. Edhe… ‘44,nëMitrovicë dyqan, ate eka pasëbaba jyrë, konë, basëm. Ka qenë një që ka shitë gozhda edheng vicë s’kanë qenë dy dyqane, dyqanin. Përpara nëMitro Mitrovicë, babaiimka pasë gjakovare, ata kanë jetu në Familja imeedheqëka qenë 1947. Jam lindënë Gjakovë. ista.] është prerë ngavideo—interv hershme të fëmijërisë. Pyetja folësi të flet rreth kujtimeve të Në ‘44—tën, babaim ikë me Unë jamlindëme10qershor, [Intervistuesja kërkon nga Pjesa eParë Edhe… ponekena qenëmirë, Mandej jena kthy ngadalë— Kur ukthyet prapë nëMitro 1 se ------AR EK AR EK

u punësuaty. legj imadh,babajemprandaj shkrujtë në‘47 ka qenëprivi krejt. Nëatë kohë meditë me bisht, porçirilicë ka shkrujtë shkrimet e tij s’kom kuptu ara çirilicë serbisht. Jakom pa ru, ka ditë meshkruarabisht, qenë hesapçi, ka ditë me shk kohë. kanë pununë“Granap” nëatë “Granap”, të gjithë krejt bota jen “Granap” serbisht është sum nështet nësipërmarr vazhdon vetëm është ipunë het ajostorie edhevjen baba tem (qeshë).Edhe, mirë kry meve ma të mëdhaja të nanës Kanë qenënjëprej proble bërta, të kuqe, çka kanë qenë. {shpjegon meduar},të gjel ngjehë mbramje përmbramje time kanë qenëproblem. Ika kushedi çka, porpërnanën qenë ato pare, s’kanë qenë tem, si duket, nuk e di sa kanë problemi maimadhnanës me ngjehë pare. Ai ka qenë qenë obligimshumëimadh mramje kurjonëra me flejt ka qenë epastër esende…. Enë pasë atëhere edhepërme la shumëtesha, maqina s’ka fëmijë me i pasë duhet me je maskrejt punëve, katër shumë problem. Nëmbram problem mëka tregu shpesh, menaxhu dyqanin baba. ditë me udhëheqë, ka ditë me pasë gjithëdyqanin, gjithëka e madhe, adin? Edhekyeka jnë… kjo duket karakteristikë flamur, njëkushtetutë puno në njëMaqedonijonë, nënnjë absurd imadh,absurd. Krejt afërt me shtetin ajo ka qenë tit edhekurrë s’kanë qenëtë vat se kurrë s’i kanë besu shte jnë nëtë shtetit, punojnëpri shiptarët punojnë, nukpuno punë të shtetit. tim shumëimadhmehinë problem shumëimadh,dësh shtetit. Shqiptarët kanë qenë me gjetë, mehinëpunëtë punë sepërte ka qenëkijamet kthy. Ky eka gjetë dyqysh nji saktë s’e di,porqatydika jena mandej dikurnë‘49,‘48a‘49 S’e di,miellka shitë ekyka Çfarë kompanie ka qenëkjo? Nana jem, ajo e ka pasënjë [Dokumentari] Po tregon këta A mundeshmespjegu? ------kohëra të luftës. bogataš, përfituesnë Serbisht: Ratni 1

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 21 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 22 AR EK

Oral History Project The NationalGallery

was your father’s store.” Imag your name?” “Agim Rudi.” “This “I work for television.” “What’s there] said,“Whoare you?” permission, whenhe[aman Lisi there was amovie, Era dhe it happenedto me, Iwent… the story goes.For example And we allstudied. scholarship you cannot study.” You should study, without a sell everything, sell everything. er was obsessed,“We have to then you could get it,my moth someone this and that. And someone bought thestore, ity, someonebought theland, she signedwiththe municipal [my mother] sold everything, and stores andeverything. She shares of land,they hadland had shares, thebrothers had scholarship ifyou had land,we because you couldnot get a could not get ascholarship have ascholarship. Andthey a scholarship, ifyou did not time you couldn’t study without was very young, itwas hard. five children onher own, she Then my mother brought up good,” hesaidto my mother. only schoolbringsoutthe school, finishschoolbecause has to gotowards… just finish that, “All thegold,everything his amanet a problem. Sowhenhedied stopping himfrom playingwas did not know, hewas playing, brother was four years old,he six years oldwhenhedied,my my mother, he died early, I was when hedied,hislast words to But thatwas thebeginningof… know, I’m not goingto gothere. That isastory onits own you not know how to callthem. were thosehighschools, Ido small Madrasas, they were taught to write. The ly, itwas aneducationwhere ucation. Idonot know exact just donot askmewhiched kova heattended thatschool, cation existed atthattime? education orwhatkindof edu ployed there. that’s why my father was em in ‘47was ahugeprivilege, I know thisaswell, thatat He didgo, hedidgo… inGja How didheknow, didheget an I definitely know now how 7 andwe went to askfor 6 to my mother was 4 mejtep 5 ------

EK

vica andyour primary educa where else. Gjakova, orFerizaj, orany ca, whichwas not thecasein had adifferent life inMitrovi whole economicsituation,we trovica, Trepça improved the the library was very biginMi registered atthelocallibrary, important, Ihadto read. Iwas they read… this was very, very ters were students inBelgrade, lot because my brother, my sis professor. No, nothenIread a year oldthanwhenIbecamea I read more asa15—16—17 ers andsisters, we read alot, lot for thesake of ourbroth I couldnot [play].We read a it atall.Ienvied him,because talking about this, does not like hands}. Rafet doesnot like the violin{explains withhis came they madeRafet play instrument, every time guests I did not play the violin or any home sinceprimaryschool. ry school, I had problems at then slowly Ifinishedprima you know, strange things. And some very obvious problems hardly got married.These were cobbler and so on. Hard, she ry, who? Shecouldnot marrya that time, who should she mar ed inBelgrade in‘53—‘54.At matics degree, whograduat mathematics, with a mathe to get married, my sister with issues my sisters had,my sister, Then doyou know whatsortof go to school[was difficult]. to school,to have everybody and everything, it was… to go derstand, andyou believe me what Iamsaying,you willun day you cannot understand in school. family inwhich everybody was were all educated, we were the three sons and two sisters, we the sons, two sons, actually the er andthento allthree of us, was passeddown to my moth started through my father and education, how itstarted, it to show how thedesire for is not relevant. But I just want “Oh God… God!” Maybethis had… I would say to myself, ine whatvalue thatmoment Can you tell usaboutMitro My brother played theviolin, At thattimeitwas very… to ------in 1979. duced by Kosovafilms Sahatçiu andpro directed by Besim vo Albanianmovie Era dheLisiisaKoso 7 sacred value. oral tradition ithasa but intheAlbanian means thelast will, Amanet literally 6 also often taught. retical subjects were practical andtheo recitation), other as Qira’at (Quranic lamic studies such grammar and Is how to read, write, for teaching children was primarily used schools. Thoughit is an elementary a Kuttab or school, qtab), also called tep, meqteb, ma teb, mekteb, mek include mak abic transliterations Mejtep, Maktab (Ar 5 1945. in Albanianuntil could beconducted school where teaching school, theonly Muslim religious 4 ------AR EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

ardhë te nanaedhe mandejna ardhë ajo nëpërmjet babës ka po dumetregu qysh ka, ka Po veç dëshirën përarsimim ndoshta s’ka edhe lidhje kjo. kishte thojsha, “Eh Zot…” Mirë, a dinqysh çfarë vlere tash babës tond”. Merre me mend Rudi.” “Ky dyqan ka qenëi “Qysh ekiemrin?” “Agim ju?” “Unëpunojnëtelevizion”, leje, kur ai ka thonë, “Kush jeni dhe Lisi”poshkojmë melypë shku e kena pasë një film, “Era ndodhë, përshembullkom ka qenëstoria. Muamëka kemi studiu. mundesh mestudiu”. Edhe me studiu, pastipendion nuk krejt, duhet çdo gjë. Duhet fiksim nana,“Duhet me ishitë ke mujtë me marrë. E ka pasë dyqanin, dikush. Edhe mandej ka bletokën, dikush e ka ble munë atyunënshkru,dikushe Ka shkukrejt ika shitë, nëko tokë edyqane ekrejt. [Nana] nit kanë pasëhise, kanë pasë pasë hiseshumë, tokë, vëllaz nëse ke pasëtokë. Ne kemi mujtë memarrë stipendion me marrë stipendion ses’ke pendion. Ekëta s’kanë mujtë stipendion, papasënjësti kohë s’ke mujtë mestudiu pa a din,shumëvështirë ka qenë. ka rritë pesëfëmijë, ere shumë nanës time. Nanaimemandeji se vetëm ajobjentë mirën”, ni shkollën, meikryshkollat ka dukat, akrejt, veç kqyr amanet, ka thonë, “Krejt çka ka vdekë ika lonënanëstime ndalë mosmelujtë. Edhekur ai lujke, ishproblemi qysh me i ka pasëkatër vjet hiçs’e din, vjet kurka vdekë, aivëllau im herët, unëikom pasëgjashtë amanet nanëstime, ka vdekë asaj që… kurka vdekë ika lonë anej. Po atyjanëedhefillet e rie nëveti adin,hiçmostë dal di simeiqujtë. Ajoështë sto kanë pasëemrin,pornukpoe shkollat emesmemejtepet e dresetë evogla, medresetë ato ku kanë mësumeshkru.Me Nuk edisaktë, ka qenëedukim mos mëpyt nëcilinedukim. ka shkunëatë edukimin,veç ekzistu nëatë kohë? jë edukim,açfarë edukimika Edhe këto të dhënaidi,nëatë Ka shku,ka shku…nëGjakovë Qysh ka ditë ai,aka vijundon Tash definitvisht edi qysh ------AR EK

S’i kom kuptu krejt poikom romane, Tolstoyin ekom lexu. lexu romane, kom lexu, 17 vjeç s’e kanë pasëgjithë, unëkom ka qenëshumëemirë. Ekëtë në shpiqëunëekom përjetu e juajfillor, si ka qenëatëherë? Mitrovicën edhepëredukimin qasi jete. as nëFerizaj askërkun s’u bo një jetë tjetër, as në Gjakovë, mirë] qënë Mitrovicë meqenë Trepça, gjendja ekonomike [e lioteka shumë e madhe, krejt në Mitrovicë ka qenëbib qenë iregjistrum nëbibliotekë, pasë qare palexu. Bilekom rëndësi ka qenë, unë s’kom lexu… kjoshumë, shumë me studenta nëBeograd, kanë këta vëllau, motrat kanë qenë jo atëhere kom lexu shumë se tash kurjomboprofesor. Jo, lexu 15—16—17 vjeçarsesa shumë, unëmashumë kom vëllaznive emotrave, kemi lexu lexu shumëpërhirë të këtyne inati, shumë se s’disha. Na kemi qejf. Emushumëmëka ardhë qejf mekallxu hiçkëta, hiçs’ka {spjegon meduar}.Rafeti s’ka Rafetin meimëshuviolinës ardhë mysafirët e kanë shti kurçkafit meimëshu,sijanë unë s’kom ditë asviolinës kom pasëproblem nëshpi. mu qysh nëshkollë fillore unë ngadalë ukryshkolla fillore, ditshme. Edhe mandej dalë— evidente, adingjanatë çu kanë qenëprobleme shumë Vështirë, mezi umartu.Këto një këpucëtar anjikështu. për burrë, kend? S’ka mujtë Në atë kohë kend memarrë Beograd të kryem, ‘53—‘54. fakultet të matematikës në tra jememematematikë, me motrat emiam’u martu?Mo çfarë problemi kanë pasë Mandej motrat emia,adin njerëzit meshkunëshkollë. qenë me shku në shkollë krejt besoni ekrejt, porështë… ka çka jomt’u thonë, ekuptoni, e sot ju nuk mundeni me kuptu që shkojnë krejt nëshkollë. mum, najenakonë ajofamilja motrat, krejt kena qenëtë arsi tre djemtë nëtë vërtetë dhedy të gjithëtre djemtë, dydjemtë, Ka qenëemirë, porkjopjesa A mundenimenatregu për Vëllau im i ka mëshu violinës, Shumë nëatë kohë ka qenë… - - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 23 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 24 AR AR EK Oral History Project The NationalGallery

that… a littlebutthesewere… things a very goodthing.Iwent back ther’s amanet, itwas avery, could study andfulfill my fa a very bigsacrificesothat we money. Somany things, itwas just signasifto get asumof And moved on,shedidnot sold it for this much money.” take themoney formally, “I did not pretend to sellitand know to sell them like this. She the land,to sellthestores, you should selleverything, to sell was difficult toknow that you who didnot goto schoolit on it,becausefor a woman cause my mother had worked advantage, scholarship, be was there, thetrain was abig sage, to Belgrade. Thetrain {explains withhishands},sau eggs withher, abox of eggs in Belgrade. Sheusedto take mathematics, mathematics hide… theoneinBelgrade, plains touching hisface} and ter shouldveil, putthat{ex uncles thought that my sis persevere. an impactonbeingableto Then, becausethisreally had were crazy, very ambitious. house. Oh…God, ohGod, we book, they read alot inmy this bookwas beingread, this without books.You know when books, becauseIcouldnot be called Sadie, Ihadto take I remember, that woman was schools, allthese… libraries, that Trepça brought all these pool was. Do you understand Kosovo didnot know whata old withmy brother, peoplein the poolwhenIwas ten years was alot of sports, we went to prised you know…. Thenthere hands} today peopleare sur them like this{explains withhis I hadSerbianneighbors, Ihad vica should not know Serbian, The Serbianlanguage, Mitro them, Iread allof Dostoyevsky. derstand thembutIread allof read Tolstoy. Ididnot fully un I read, 17 years old,novels, I ways want meto read novels, the best. Andthey didnot al I experienced at home was tion, how was itthen? My father diedearly andmy It was goodbutthepartthat And Islowly started reading It isfine… ------EK AR EK AR EK AR EK

mentary. was strange at that time, ele school, inschool.Theschool ing? hood. Very, very weird… did nothing, this was my child [Rafet] played theviolinandI when guests would come he best atsomething. Because go crazy, I wanted to bethe to know how to draw, Iwould could not draw, I really wanted window, to show how Idrew, I I would copy themonthe dow {explains with hishands}. to copy thecomicsonwin slowly copying those… Iused other athome. I was… derstand them much but I was, important things, I did not un what I read, because I read was ashamedto tell them… told tales to one—another, I la, hungoutinthestreets and read, we stayed in the mahal in themahalla, not work, the kids hung out worked andread. They did and read, worked and read, she [my sister] only worked a strange bunch,inwhich she was very weird, we were played thepianoandstuff, piano, theother sister also [Rudi] they were allsomething, Rafet my sister amathematician, brother was aneconomist, this was luck,great luck,my sisters, my brother. Iwas lucky, influenced by my brothers and yevsky was oranything. Iwas did not even know whoDosto hood friends never read, they bad and I love them, my child The friendsthatIhad,feel nians didnot read anything. not read suchthings, Alba such things, noAlbanians did Kekec. Albanians did not read published andonThursday on Tuesday Zabavnik was Kekec, ics were drawings… ics. They were drawings, com comics, there were many com What didthey teach you at I started drawing, also in Is thathow you started draw We hadeachother. I started Good thingthatyou hadeach From Belgrade, in Serbian, Where didthey comefrom? 10 8 [Politikin] Zabavnik, played theviolin, 11 they didnot 9 ------

hood. that meansneighbor Word of Arabic origin 11 er’s brother. He isalso thespeak Conservatory of Paris. Ballif attheNational composer Claude the mentorship of the He specialized under of MusicinBelgrade. from theAcademy and Composition ated inConducting Kosovo. Hegradu born inMitrovica, Rafet Rudi (1949)was 10 1939. out on28February The first issuecame pers andMagazines. by Politika Newspa in Serbia,published a popularmagazine Politikin Zabavnik was 9 and endedin1990. lasted for 1532 issues lished in1957. Kekec which was first pub comic magazine, Kekec was aSerbian 8 - - - - -

AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

ci”, tim… vizatim ishte, stripi ishte viza ato kanë qenëato stripat. Aty fillojsha stripa lexojsha, shumë qenë… gjanaqë… pak mbrapa po këto kanë send imirë. Seuktheva edhe tin, ajoka qenëshumë, shumë me studiu, namekryamane e madheka qenëmemujtë shumë sende, shumë sakrificë marrë ato pare. Domethonë, shkru metahmin ajos’i ka shitë kaq pare hajt”, sam’u pare veç formalisht, “Ekom kështu. Jomeishitë memarrë net, a din sa duhet me i shitë shitë tokën, meishitë dyqa të gjithatë mundshmet, mee kanë ditë qëduhet meishitë nji gru e pa shkollë vështirë e nona jakishbohyzmetin, se e madhe, treni, stipendioni, se konë aty, ajoukonë përparësi suxhuk, nëBeograd. Treni u paketë vo {shpjegon me duar}, grad. Merrke meveti vo, nji atikën, matematikën nëBeo hë… kjonëBeograd, matem duar ka ftyra} edhemeufshe fshehë meqitë ata {tregon me edhe qëmotra duhet meu edhe kanë kujtuata axhët arritë tipërmepasëenergji. qenë shumëndikuesepërme ambicie. Mandej, se kjo ka kanë qenë, shumënjerëz me lexu. Aii…Zot, oZot, të trentë lexu nëshpiteme shumëkanë jke kylibër, ailibër, këta kanë nejtë palibra. Adinkurulexo me marrë libra, ses’mujsha me ka pasëemrinSadie, udashke e majmendsisot, ajogrujae shkolla, krejt këto… biblioteka, këto ika pruTrepça, krejt këto zeni. Apomëkupton sekrejt nuk kanë ditë çka është ba në bazen, nëKosovë njerëzit vëlla dhjetë vjeç, unë jom la shumë të madh,najemilabre qysh…. Mandejka pasësport sot çuditen njerëzit meadin tu i kom pasë {tregon dorë} që pasë kojshi serbëunë, qeqesh me ditë gjuhënserbe, kom ha serbe, oMitrovica s’duhet kom lexu komplet bre une. Gju lexu komplet, Dostoevskyn e Mua mëka vdekë babaherët Prej Beogradit, serbisht “Keke Prej kahit vishinato? Edhe unëngadalë, ngadalë S’ka lidhje… 2 “Zabavniki”, 3 të martën ------AR EK AR EK AR EK AR EK

ne të folin këta sot gjenerata, leximi të jepsendetë mira se por kjongritjaeleximit, se edhe shkojke kadal, kadal, vizatojke mirë (qeshë). Mirë njoni njibudallbre ai shumë miri, gjithëidyti.Ukonë njoni, qeto sende. Unëisha jo ma i konë pedagogjia… psttt {onomatope}… ajou pikturu në mënyrë perfekte çuditshme nëatë kohë, fillore. shkollë. Kanë qenëshkolla të shumë eçuditshme… kanë qenëtë fëminisë. Shumë, jke violinës une kurgjo, këto musafirët ky[Rafeti] imësho ka merandësi. Sekurvishin lejshin kishaqef ipari nëdiç qef shumëkisha,mendtë më me vizatu, s’disha mevizatu, xham atykopjojsha, qysh di xham {shpjegonmeduar}në i kopjojsha ato stripat në lojsha kadal ikopjojsha ato… njëri—tjetrin nëshpi. shumë poisha,isha… të mëdhaja,nukikuptojsha unë, selexojsha shumësende kallxu asi…seçka lexojsha përalla, mu më vike marre me rrishim qashtu kallxojshim hallë, në mahallë bre në rrugë lexojshin. Fëmitë dilshin nëma ojke. Këta nukpunojshin, punojke, lexojke, punojke, lex ajo ecilaveç punojke, lexojke, njifarë strukture eçuditshme, qenë shumëeçuditshme ajo, merrke me piano me sende, ka nos, motra tjetër edheajou Rafeti imëshojke violinës, pia matematiciente, krejt diçka, ky lau ka qenëekonomist, motra ky ka qenë fat, fat i madh, vël motrave, vëllau. Kom pasëfat, prej ndikimit,prej vëllaznive e yevsky as hiç lidhje hiç. Unë s’e kanë ditë kushështë Dosto të fëminisë kurrë s’kanë lexu as kom pasëpomëvjenkeq idu kurgjo shqiptarët. Shokët qëi ojshin asi sende, s’lexojshin asi sendejo, joshqiptarët s’lex “Kekeci”. Shqiptarët s’lexojshin “Zabavniki” dilke, të ejtën Po realizëm, pranverën, verën Qysh ashtu, realizëm? Na mësojshinmevizatu, me Çka jumësojshinnëatë kohë? Me vizatu, edhenë shkollë, A qashtu keni fillumevizatu? Shumë ekena pasë. Edhefil Shumë mirë qëepaskët pasë ------28 shkurt,1939. parë upublikuamë në Serbi.Edicionii qenë epopullarizuar gazetës Politika ka Zabavnik, shtojcë e 3 në vitin1990. dha fundpublikimit 1532 edicionedhei 1957. Kekec ka botuar parë është botuar më strip, icilipërherë të Kekec ka qenënjë 2

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 25 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 26 EK AR EK AR AR Oral History Project The NationalGallery

then, in our family whoever to goto Technical University school; what I had to do, I had art. Ifinished technical high art inmy heart,art, school, a very good student, not go, Iwent to technical high na oh God (laughs). And I did he went to highschoolinPristi family went bankrupt, because barely took Rafet, thewhole art schoolsomeplaceelse. We money, itwas hard to goto nobody becausethey hadno ed to enroll meatartschool, could draw andnobodywant everything. AndI,becauseI neers, everything, everything, from allover Yugoslavia, engi slavia. There were professors best technical schoolinYugo cal school,BorisKidričwas the technical schoolwas atechni its own technical school.The goslavia, eachprovince had at thebest highschoolinYu dent andIwent to highschool Mesme eArtitinPeja? mation, inmy opinion. tially develop withsomeinfor you cannot develop, you par read books, without reading erything, everything, butthey ers, walkmans, laptops andev books, they also have comput how life isthere, peopleread America many times, Iknow they live inAmerica.Iwas in reading books.Iknow how things but it is not about not new things, Ionly supportnew fashioned, Iamnot, Isupport placeable, not thatIamold— in another way. Reading isirre of thingsbutthey get informed long withthat,they know alot long withacomputer, allday talk however you want allday whatever they want today, you because let this generation say reading only bringsgoodthings reading increased, because OK, soitwent slowly, butthe he drew really well (laughs). was thisoneguy, astupid guy, always thesecondbest. There these things.Iwas not thebest, teaching philosophy… matopoeic}… thatwas the paint perfectly… psttt {ono that time? Did you go to the Shkolla e Yes realism, spring,summer What, realism? They taught usto draw, to No, no, noIwas agoodstu 12 ------AR EK AR EK

anyone abroad sohow was I to study there.” Ididnot have there, bigdeal,Idonot want studied there,” “You studied Belgrade, all of them, “But we age. Ididnot want to study in that was how Ifelt atthat did not want to live withSerbs, zero, butitwas aproblem, I with Serbs, Iwas nobody, a that, I was not that friendly study inBelgrade. Itwas not in Belgrade. Ididnot want to grade, Ididnot want to study siblings] they allstudied inBel somewhere within me: [my jike.” the Shkolla eLartë Pedagog “You know what? I will go to prepared. I knew that… I said, pared for artschool,Iwas not understood thatIwas not pre but somehow I knew that, I to theTechnical University, definitely not going to goback back from the military, I was when Iwas sent there, Icame no…. our family, there was nofailing, ty? We were thebest students, family, to drop out of universi how tragic thatwas for my away becausedoyou know tary, they wanted to send me me, they sent meto themili me away from that, they sent but shedidnot know. Soto get not know, sheknew everything did not understand, shedid ther was not there, my mother sister, they were older, my fa standing withmy brother and God andyes… Ihadanunder family was amess, ohGod, oh to go, Iwant to study art. The good student butIdon’t want not mindstudying andIama exams, to show themthatIdo know why Ipassedallthose the Technical University.” You and Isaid,“Iwillnot goto ams then? bought thecolors… other sideIwould only paint, I ty thatnobodypassed.Onthe ams attheTechnical Universi University, I passed all the ex University? Iwent to Technical ately to University. To which finished school went immedi And Iwas sent to themilitary, No, Icamehomelike aman Did you work? Nothing… What didyou dowiththoseex 13 Ihadanother problem ------of Pristina. established University Arts withinthenewly Academy of Fine School founded the the HighPedagogical Arts department of staff of theFigurative In 1974, theacademic education inKosovo. institution of higher na in1958asthefirst was founded inPristi Pedagogical School, Pedagogjike, TheHigh Shkolla eLartë 13 in August, 2017. in Peja was destroyed the Arts HighSchool historical buildingof education inarts. The to continue higher enabled theartists This education from thisinstitution. and applicative arts education in figurative Kosovo received their of visualartists in The first generations opened in1949. built in1926 and School inPeja was Artit, theArts High Shkolla eMesme 12 - AR EK AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

thashë, “Unë nukshkoj monë mandej? ngjyra… pikturojsha, nëshpipata ble që kërkush s’i jepke. Knejveç e Fakultetit Teknik idhashë Fakultet Teknik, krejt provimet shku nëfakultet? Shkova në menjiherë nëfakultet. Ku me kush eka kryshkollën ushku përpara, te nanëshpitonë me shkunëfakultet teknik ma ke çka udufke mebo, udufke arti, arti.Ekryva shkollën tekni i mirë, nëzemër arti, shkollë teknike, shumënxanës unë nuk shkova, shkova në mesme, oZot (qeshë).Edhe Prishtinë shkoi në shkollë të rotoi krejt familja, sekynë këtë Rafetin mezi krejt, bank të artitdikuntjetër. Eçuam zor ishte me shku ti në shkollë artit, kërkush ses’kishin pare, s’dojke memëçunëshkollë të se unëdishamevizatu kërkush era, krejt, krejt, krejt. Edheunë, prej krejt Jugosllavisë, inxhin qenë kjo. Ka pasëprofesorë ke maemira nëJugosllavika “Boris Kidrič”, shkolla tekni ke ka qenëshkollë teknike bre shkollë teknike. Shkolla tekni krahinë easika pasëka nji ma emira nëJugosllavi,secila të mesme, nëshkollë të mesme mirë edheposhkoj nëshkollë Mesme të ArtitnëPejë apo? jem. do sendeparcialisht, mendimi përparon meinformata me libra s’mundësh mepërparu, krejt, por lexojnë libra, pa lexu anin edhe kompjuterin, e walkm Njerëzit lexojnë libra, ekanë Amerikë, edisiështë jeta atje. ikë, kom qenëshumëherë në Unë ediqysh jetojnë nëAmer mos melexu libra nukështë…. sende të reja përkrahi, por hi sendet ereja, unëvetëm vjetër, s’jom bre unë, i përkra pazavandësushme, jo që jom i informatën. Të lexuarit është e mënyrë tjetër qysh emarrin asi, dijnëshumësendeponë me kompjuter, gjithëditën me ju folni çka të donigjithëditën Jo, jo, jo, kom qenë nxanës i A keni shkunëShkollën e Jo, erdha siburrat nëshpiiu A keni punu? Kurgjo… Çka bonet meato provime 4 eata, ellaptopin ekrejt, ------AR EK

{shpjegon me duar}s’munet kom punuunë, asderite thoni demia esoditkukom punu, ku duhet, arsimtarë siduhet. Aka mirë, shkollë maemirë, masi Akademi, pedagogji ma të unë kom punu shumë vjet në çelën sytë, shkollë matë mirë, Pedagogjike në… ja. Shkova në Shkollë të Lartë axhë anajsen,dikon, ja, s’e kisha,njëlidhje, dikon, anaj jshe meshkujashtë, porkërkon s’e kishanjinjeri.Atëhere mu Ku mestudiu jashtë? Kërkon, e madhe, unës’du mestudiu.” studiu…” “Tike studiu, popunë studiu, krejt këta, “Po nakena Në Beograd s’dojsha me jsha unë veten në atë moshë. me jetu meserbë, shumë e ndi ishte njiproblem, unë s’dojsha s’isha kërkushi unë, zero, por miqësi mepopullinserbas ajo une, s’isha unë, s’kisha me studiu nëBeograd. S’ishte studiu në Beograd. S’dojsha në Beograd, unës’dojsha me në veti, krejt këta kishinstudiu edhe njëproblem unedikun të Lartë Pedagogjike”. Ekisha çka? Kom meshkunëShkollë disha që… edhethashë, “A din po derisaemorra vesh. Unëe ngritje une, nukkishashkollë për fakultet të artit, nuk kisha va qëunenukjomipërgaditun se, emësova s’di qysh emëso mo asnëteknikë, poedisha Defintivisht ajo s’kom meshku ushtar, erdha prej ushtrisë. mos mekalu, mosme…. të mirët bre shpijajonës’kishte ishim bre vëlla studentat ma teme, meilonëstudimet? Ne ishte ajotragjike përfamiljen largu memëhekë, seadinçka çunë ushtar, dojshinmemë më largun mëçunënëasi, krejt pos’e dike. Hajdediqysh nuk kuptojke, nukdike, dike mëdhej, babas’ishte, nana e memotrën, ata ishinmatë sha mirëkuptim me vëllaun kijamet ubo, edhepo…. Ki në shpi,aiZot, oZot, mosvet, me studiu. Ubokushlluzaty por nukpodu,duartin tin qëunëjomstudent imirë tin emësimit,porkom der me iu tregu që unë s’e kom der kisha dhanëato provime? Për Fakultet Teknik”. Aedinpsei Në Prishtinë. Edhe aty m’u Në Prishtinë. Edhe m’çunë ushtar, kurm’çunë ------i tijështë ipod—i. setave, sot ekuivalent ikës nëformatin eka për dëgjiminemuz Ang.: Walkman, mjet 4 - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 27 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 28 AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

etc., etc., etc. Tahir Emra, were they? Muslim Mulliqi, people whowere there. Who where intheworld withthe academy inthe world, any which Icouldfreely goto any great knowledge aswell, with basic knowledge andthen Lartë Pedagogjike? you get from theShkolla e where else. banian languagecourse, no I only hadAlbanianintheAl Serbian, inSerbo—Croatian, ished theTechnical School in life quality, for example Ifin lives we didnot have agood You know here, throughout our something extraordinary there. just golike that,Iencountered [art school]. You could not Pedagogjike to prepare for so Iwent to theShkolla eLartë abroad, Icouldnot goabroad not inBelgrade, somewhere Arts. Thiswas my dream, but student attheAcademy of My dream was, Agim Rudi, dreams, you have dreams too. My dreams, everybody has pare myself for theAcademy. jike? five? est, Idonot know exactly… mean it. agogy of theShkolla eLartë. I it cannot compare to theped where Iworked, not even close, should be. Today’s Academy be, theteachers were asthey school, itwas asitshould the best pedagogy, thebest Academy for many years, school, Ihave worked atthe enlightened, itwas thebest Lartë Pedagogjike in… no one. Iwent to theShkolla e paternal uncleorsomeone, But Ihadnoconnections, a that timeyou couldgoabroad. supposed to study there? At Two. Ijust wanted to pre The Shkolla eLartë Pedagog What? How many years didithave, ‘72—‘73, ‘71,2,3…to behon In whichyears? In Pristina. Andthere Iwas In Pristina. Very good, very good.For me What sortof preparation did 15 Rexhep Ferri, 16 14 ------

AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK

started, the professor of sculp portant there, I contacted, I art, withoutarts. without art,nothing, without country, you cannot develop They helpeddevelop awhole people were, asprofessors. now know how valuable those not know their worth then, I very. Iwas theircolleague, Idid intellectuals very well, very, gogical framework, itprepared Shkolla eLartë, ithadapeda good things that I found at the la eLartë. Besidesallof the and… soIcameto the Shkol oped. There was nothing here, Serbs were muchmore devel perfectly… language probably literature in Serbian this about Michelangelo was called drawing. school, if nothing else it was there was somedrawing atthe School, Iaccepted artand why Iaccepted theTechnical drawing was technical. Thisis its own, maybedrawing, the ing left you withadisciplineof for me, construction engineer These were somebeginnings read was aboutMichelangelo. Michelangelo, everything I or that?Ialways hadadream, know. Was I influenced by this, Just donot askmewhy. Idonot I was goingto study sculpture. portant for meisthatIknew something else that’s very im ing, painting, sculpture. Eh, did you learnthere? not… was established? outside of… school, okay Iknow now. time whenthere were… ment of Figurative Arts, at a Lartë Pedagogjike Depart I found something very im Much, much, much, much, They were more developed? I always, always knew Serbian Where did you read these, also Just like in the Academy, draw Yes, yes, Iunderstand… What Before… theUniversity was This was before theUniversity It isnot very well known, itwas So you’re talking aboutthat Yes… yes… So you went to theShkolla e ------regular member. he was elected asa Kosovo andin2000 Sciences andArts of of theAcademy of tary of theArtSection he was elected secre in Belgrade. In1999 Academy of FineArts er. Ferri attended the nowned Kosovo paint Albania. Heisare was borninKukës, Rexhep Ferri (1937) 16 Arts of Kosovo. emy of Sciencesand member of theAcad painter. Emra isa Albanian modernist va, Kosovo. Heisan was borninGjako Tahir Emra (1938) 15 postgraduate studies. continued withhis torship, where healso Zoran Petrović’s men in Belgrade under Academy of FineArts Mulliqi attended the into afamily of artists, from Kosovo. Born expressionist painter impressionist and Kosovo. Hewas an born inGjakova, (1934—1998) was Muslim Mulliqi 14 ------AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

më vetni pse, s’e di.Aka qenë studiu skulpturën. Veç mos unë ekom ditë qëkom me për mushumëerëndësishme turë, skulpturë. Eh, edhe diçka jshit aty? fakulteti? qenë ejashtëzakonshme. Okej, pop’e di. pasë… Lartë të ArtitFigurativ kurs’ka Ferri, etjerë, etjerë, etjerë. Mulliqi, Tahir Emra, Rexhep qenë. Kush kanë qenë? Muslim në botë meata njerëz qëkanë ademi kutë dunëbotë, kudu mujsha meshkulirisht nëAk të mëdhajametë cilatunë re, mandejedhe njohuri shumë Edhe përmunjohuri elementa la eLartë Pedagogjike? gjuhën shqipe, kurgjo tjetër. kroate, veç shqipkom pasënë e kom kry, nëgjuhënserbo— Shkollën Teknike nëserbisht kumedit çfare, përshembullnë gjatë jetës nukkena taku jetë jashtëzakonshme. Adin,te na shku hajt. Atje takova diçka të gaditë unë, setis’mujshe me Shkollë të Lartë përm’u për s’u bojke edhehajtshkova në Beograd dikunjashtë, jashtë qenë andrra jem, po veç jo në misë sëArteve. Qe qekjoka Agim Rudi student iAkade drrat. Andrra jemka qenë, andrrat, edhejuikeni an Andrrat emia,gjithkushika ditë përmeshkunëAkademi. me të kallxu drejtë… thom meplotë gojë, kështu. Shkollës sëLartë. Këto poe me ju afru pedagogjisë së Shumë të mirë, shumëtë mirë. Çfarë përgaditje ju dha Shkol Dy, unëdojshaveç m’u përga Shkolla eLartë? Kush? Sa vite ika pasë, pesë? ‘72 ‘73,‘71,2,3…s’e disaktë Cilat vite këto? Si nëAkademi, vizatim, pik Po, po, p’e kuptoj. Eçka mëso Para… s’ka qenëfakulteti… Kjo është para semeuformu Kërkush s’e lavdon shumë, ka Ah, përatë shkollë jenitufol. Po, pode. Ah, ju keni shku në Shkollë të ------AR EK AR EK

të Artit. A din qysh vizatojshin njerëzit meShkollë të Mesme di, zero, unëjomzero”. unë kurgjo nukdi,kurgjo nuk studiu dikunjashtë skulpturën, me studiu skulpturën, kom me “Agim, profesor Agim unekom lime të caktume, uneithashë, serioz, kështu që ishin me qël i ri.Edhe… aiidojke njerëzit i vjetër s’isha ma krejt shumë ma ivjetër diqysh. Ubonama tria dyvjet m’i morrën eubona këto m’i morrën njivjet, eush pak kjonjivjet ekëto teknika e kështu. Unëishamaipjekun, une ishastudenti. Por ailejojke vërtetë ai u bo shok me mu, se unë ubonashokmeto, nëtë ishte Agim Çavdarbasha edhe fillova, profesori i skulpturës rëndësishme, unekontaktova, kurgjo, paart,arte. shkohet përpara, asshtet, as kanë çupërpara. Pa artnuk pedagogë. Ata një populle pasë ata njerëz, sinjerëz si tash ediçfarë vlere ekanë s’e kom ditë vlerën njëherë, unë qenë kolegë une, po vetëm une shumë. Meta mandej kom përgaditur përkëto shumë, pedagogjik, intelektualë të që igjeta aty, ka qenëkuadër Lartë përveç krejt të mirave te Shkolla eLartë. Shkolla e jo, edhe…. Kështu që, erdha para. Te nas’ka pasëkurg serbët kanë qenëshumëpër apo? serbishten perfekt. gjuhën serbe? me sigurika qenëliteraturë në edhe kjo për Michelangelon tjetër emriishte vizatim. pak diçka vizatim, moskurgjo pranojsha artin në ato kishte shkollën teknike bre, unëe teknik. Pseunës’e pranojsha timin, vizatimin ai ka qenë atë diciplinën,ndoshta viza ndërtimtaria ka lonëtë vetën konë dofille, dosende, diçka chelangelo. Për mukëto jonë kom lexu përmuka qenëMi Michelangelon, krejt ato çka i gjithë njëandërrekom pasë ndikimi ikësaj apoasaj.Unë Aty vishin nëShkollë të Lartë Aty gjeta njigjëedheshumë të Shumë, shumë, shumë, shumë, Ata kanë qenëmapërpara, Gjithë, gjithëunëekom ditë Ku ilexojshit këto, pomendoj ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 29 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 30

Oral History Project The NationalGallery ing to study sculpture.” He did tell him,“Professor, Iamgo oh God, oh God bre! I would Tahir, hetaught uspainting, portraits. There was professor his atelier, Ilearnedhow to do Agim Çavdarbasha, I went to Then Ibecamefriendswith my mindto go somewhere. on schoolbecauseIhadset happened. And I was focused thought something else had they didnot understand, they explain itto peoplebecause at Shkolla eLartë. Icouldnot Mitrovica andwent to study a houseandleft thehousein took my mother with, I rented I was alonewithmy mother. I ried andhadanother house, ing, my other brother got mar they allwere, Rafeti was study ing with my mother, because my mother, becauseIwas liv Pedagogjike. Thebest, Itook the first year of Shkolla e Lartë op, op, op{onomatopoeic}. niques]. Ilooked atthem,op, know how to dothose[tech to see the big wallet. Now I hands}, [changeperspectives] method {explains withhis learn? Ididnot know thegreat bre.” came to learn.Icame to learn do not know, Idonot know, I that guywhotells people, “I not know. Ihappenedto be never, never saythatthey do pened there thatAlbanians very good,butsomething hap God draws, God. They were how they drew, like God, like Shkolla eLartë. Do you know school educationcameto the nothing.” not know anything, nothing, I donot know anything, Ido sculpture somewhere abroad, sculpture, Iamgoingto study sor Agim, I am going to study set goals, Isaid,“Agim, Profes liked seriouspeoplewhohad that young anymore. And…he older becauseIwas not all and Isomehow got older. Igot year, two years inthemilitary and thesethingstook mea mature, theTechnical School But heallowed, Iwas more because Iwas thestudent. tually hebecamemy friend, and Ibecamehisfriend,ac ture was Agim Çavdarbasha People withanartmiddle I becamethebest student in 18 Whathave Icometo 17 ------

AR EK AR EK AR EK

ing, thebiggest thatSerbia Niš intheworld’s biggest meet Milošević came, hespoke in ture. Hugenationalist, when sculpture, very good at sculp but Istill hadn’t decidedwhat it. Isawalot, Ilooked atalot, was; I didn’t know how to call cause Iknew exactly whatthat lacked that, but not me be something. Itseemsthatthey aesthetics; I knew I was lacking and on art techniques, than on spent onthepedagogicalpart was taught more, more time is then thepedagogicalpart taught less in Shkolla e Lartë, but thetheoretical partwas a lot from theseprofessors, pure, atpeace, and…Ilearned to befair withmyself you know, could seealot of stuff, Itried that isit!There’s noone, butI art andpoliticsdidnot mix? tried to show inthosedays. do with them and this is what I small things, it has nothing to cannot bemixed up withthose do withthosetrivialthings.Art that sculpture hasnothing to the point where I understood had reached, Ihadreached also agreat nationalist andI Arsić was a great sculptor, but will do the sculptures, not Arsić. how Iwillbeasculptor, how I almost went mad. I dreamt of I almost had a heart attack, of HasanPrishtina… na.” are goingto seeHasanPrishti “Why?” “Come,” hesaid,“we will you cometo Mitrovica?” on Arsić.” Arsić said,“Agim with Agim andhesaid,“Come him, because I was friends And Idonot know how with that professor of sculpture. had, inMilošević’s time. That, Arsić, Çavdarbasha andSvetomir detail, onetimemyself, Agim ing sculpture. from me… stop mefrom study somebody willtake itaway study sculpture, Iwas scared not even askmeifIwanted to If Arsić was good,Arsić isgood, The rest? Not me, not me. Was ittruefor everyone that The HasanPrishtina statue. The sculpture? Thestatue? It was very crucial,itisasmall 20 ASerbdidthesculpture 19 whowas aprofessor of - - - - - Stanković. Arsić was Belgrade, underRade of AppliedArts in from theAcademy 1958, hegraduated and storyteller. In a Serbiansculptor Sevce, Kosovo. Heis born inthevillageof Basara (1928)was Svetomir Arsić— 19 glish bro, brother. bre, similarto the En adds emphasis, like strong emotion. More sentence, itexpresses to emphasize the Colloquial: used 18 Science andArts. of theAcademy of of Kosovo andlater Figurative of Arts of theAcademy of He was amember sculpture inKosovo. on contemporary a majorinfluence Çavdarbasha was of Arts of Ljubljana. and theAcademy Arts of Belgrade Academy of Applied graduated from the banian sculptor who He was aKosovo Al born inPejë, Kosovo. (1944—1999) was Agim Çavdarbasha 17 orders of KingZog. Thessaloniki onthe was assassinated in Prime Minister. He including theoneof Albanian government several posts inthe of Albaniaheheld of independence after thedeclaration the Young Turks and in Kosovo against lead the1912 uprising man Parliament. He delegate to theOtto became thePrishtina Berisha before he cian, known as Hasan an Albanianpoliti na (1873—1933) was Hasan Prishti 20 war monuments. in Yugoslavia for his and was widely known and Arts of Kosovo, Academy of Sciences a memberof the - - - - -

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare kqyr HasanPrishtinën,” serbie “Hajde,” tha, “po shkojmë me vjen derinëMitrovicë?” “Pse?” Arsić”, Arsići itha, “Agim apo une Agimin edheaitha,“Hajde te nas’di qysh, seekishashok fesori, aiiskulpturës. Edheme Serbia eMiloševićit. Ai,aipro botë, ma të madhin që ka bo në njimitingmatë madhinnë hë Miloševići ai ka folë në Nish nalist shumëimadh,kuroard skulpturë shumëimirë. Nacio qenë profesor iskulpturës, në basha edheSvetomir Arsić njëherë unë e Agim Çavdar ndoshta është detal ivogël, m’len meboskulpturën. ma merrdikush,poma…s’po kom mestudiu”, ututsha qëpo turën”, pamëvetë, “Skulpturën sor, unëkom mestudiu skulp ton bre. Po ithojsha,“Profe të mirë hiçkërkun nukekzis mirë profesor nëjetë, s’ka ma o Zot, o Zot bre! Po s’ka ma të Tahir, na mësojke pikturën bre me boportret. Ishte profesori ja nisameboportret, mësova shku te ainëatele fillova kadal vdarbashën jomshoqnu,kom dikun. MandejmeAgim Ça mendjen qysh kom meshku Shkollë të Lartë seunëekisha Edhe upërqendrova krejt në jshin qëdiçka tjetër ka ndodhë. njerëzit nukkuptojshin, kujto sha mejuspjegunjerëzve se në Shkollë të Lartë. S’muj trovicë edheshkova mestudiu me qera elashëshpinënëMi E mora nanën,emora njishpi bo shpitjetër, veç menanën. lau tjetër ishte martukishte njeni nëstudime Rafeti, kyvël isha jetojsha se krejt këta ishin, marrë nanën, se me nanën gogjike. Maimirikrejt, epata i mirinëShkollë të Lartë Peda matopeike}. sha ata, op, op, op, op{ono di more meibounëato. Ikqyr me pakuletën të madhe. Nuk e madh{shpjegonmeduar}, mësu? Nuk disha bre unë aktin mësu bre”. Çka jomardhë me ardhë memësu.Jomardhë me thojsha, “Nuk di, nuk di, jom Unë pata qëllunjerëzve qëju që, kurrë nukthojnëqëdi. diçka, aty shqiptarët kurrë s’ka mirë, poveç atyndodhshin ton, Zoti. Ata ishinshumëtë ata, si Zoti bre, Zoti qysh viza Vitin e parë u bona student ma Ka qenëshumëvendimtare 5 ka ka ------AR EK AR EK AR EK AR EK

di, atëherë s’i kom ditë, veç e met, ekzistojnë…. Po tash i pre artistike ekzistojnë shtresi mas. Gjatë ndërtimit të njive e kom ditë qëka edhediçka e kom përgjegjen. S’e di!Unë Po mëvjenkeq qëpofoli, nuk qysh ekeni definu për vete? Beograd bre. qenë problem mestudiu në menxi u pranu, menxi asi…. Ka që menxi u shku në Beograd, se edhekjoka qenëgjeneratë deri dikun e dishin, deri dikun jshin mukëta. Këta e dishin, apet, eshishapos’ma spjego mu, që më vynë mu shkollë përgjegjet. Eshihsha unë që zi e bardhë, hala nuk idisha Hala s’i kishavendosë sendet abstrakte, çka është realiste? vendosë sendet: çka është sha shumë, po hala s’i kisha Une shihshashumë, shiqoj ajo, unës’ia dishaemrinasaj. se unës’e dishabashçka është ktyne juka mungu,porjomu, po mëmungonmu.Siduket estetike. Unëedishaqë diçka teknikë të artit,sesanëpjesën pjesë pedagogjike edhe në ma shumëharxhohet kohë në mësohet pjesapedagogjike, të Lartë atëhere mashumë pak mësohet edhenë Shkollë profesorëve, popjesateorike Shumë kom mësuprej këtyre din, ipastër, nëpaqë, edhe…. me qenëfer mevetëvetën a shumë sende, umundojsha jatjeta! S’ka, porveç ishihsha mirë, Arsići është imirë, tung keni përzimepolitikë? sha metregu unenëatë kohë. la, s’ka lidhjekështu umundoj s’përzihet meato sendetë vog je measisendetë vogla, arti e kuptojsha, çka artis’ka lidh pata arritë, isha në moshë kur shumë imadhedheunëveç mirë edhe… poveç nacionalist sići. AiArsići shumëskulptor i m’u boskulptor, mosm’i boAr kom m’u bo skulptor, qysh kom va. Andërrshihshanatën qysh Gati m’ra pika, gati u trano kishte boHasanPrishtinën… Instiktivisht, silopa(qeshin). Qysh jeni profilu estetiksht, Në qoftë seka qenëArsići i E tjerët? Unë jo, unëjo. A ka qenëashtu qëartinnuke Bustin eHasanPrishtinës. Skulpturën, bustin? ------Dytë Botërore. të rënëve nëLuftën e monumentet dedikuar në Jugosllavipër qenë shumëinjoftun të Kosovës, dheka demisë sëShkencave ka qenëanëtar iAka Rade Stanković. Arsić Beograd, mementor Arteve Aplikative në nga Akademia e 1958, aidiplomoi narrator serb. Më është skulptor dhe Sevce, Kosovë. Ai u lindnëfshatin Basara (1928) Svetomir Arsić— 5 -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 31 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 32 AR EK

Oral History Project The NationalGallery

not, he created friendships. vdarbasha did not, Agim did more than….Like, Agim Ça distance, not inart,you need should not beexposed to that the students, andstudents distance between themand good but they maintained that taught you alot. Itwas really they taught you alot, they professors kept adistance, all of them,they left agap. The professors, really good,butnot swers, they were really good saying, andIgot many an attention to whatthey were nothing isbuiltuplike that. work like that,noartistic work, music works, rap music doesn’t anything, butthatisnot how song, stupid. It is not based on my project asIplanto.” Abad may itbeGod’s willto finish and says, “Ihave aproject and know anything about music, ically of course not, doesn’t X thatknows nothing, aesthet singer comeson,uncultivated mad whenIwatch television, X hands} and….Iseehere, Igo up with nothing {explains with expects from God, he comes spunky asachild,theartist cannot bedoneby God. Iwas order to create great works. It that theartist shouldknow in I shouldknow asasculptor, there issomething else that knew there issomething else, know thembackthen,Ijust are… but now I know, I didn’t work there are layers, there the production of anartistic something beyond this.During I don’t know! Iknew there was this, Idon’t have theanswer. (laughs). I’m sorryI’m saying for yourself? thetics, how didyou define it lem to study inBelgrade, really. in, barely that. It was a prob went to Belgrade, barely got was ageneration thatbarely some degree becausethistoo some degree they knew, to things to me. They knew, to could tell butnooneexplained I neededmore knowledge, I have theanswers. Icouldtell what was white, Istill didn’t guished whatwas blackand was real, Istill haven’t distin that abstract thingwas, what Instinctively, like acow How didyou define your aes At Shkolla eLartë Ipaidclose ------EK AR EK AR EK AR EK AR EK

able to tell uswhatkindof cul finished my Shkolla e Lartë. bljana Academy, it’s where I that later onwhenIget to Lju tural life organised? tions, were there, how was cul know, were there any exhibi with art, I am interested to lem. learning, thatwas theprob there, I think after years of much, not donemuch,there, aesthetic learning isn’t done pression thataesthetically, plish yourself. Ihave theim touches to helpyou accom but didnot give the finishing were doing? help you understand whatyou comments or something to Lartë anddidyou receive any while you were inShkolla e bitions, didyou doexhibitions don’t know. into theexhibition, butthey tions a lot today, they read don’t understand the exhibi stand theexhibitions, students work? or supportrelated to your receive somesort of feedback that like… I don’t have an answer, not thing, there is nothing to which today. Today, Iknow every you’re good at it, I know it all where its secret is, not that don’t know, they don’t know how to explain a painting, they other things, but I don’t know art by reading it. You canlearn can’t just read, you can’t learn know. They don’t know, you do, they don’t know, they don’t you save someone’s life, you you know whatthatmeans, say, “Ihave adilemma.” But the middleof thenight and called mewhenever, even in have done so, they could have wanted to talk to mecould a professor, whomever that same thingwhenIbecame And soItried,triedto dothe And for Pristina, would you be Later on,Iwilltell you about How didyou comeincontact They were decent teachers… Not many… Not many, not many, not many. No, no, whenyou didyour exhi But I couldn’t, I couldn’t under Did your exhibitions helpyou ------

AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

din. jnë melexu njiekspozitë nuk s’mujnë shumëme ilexu, shko lexu ekspozitat. Sot studentat suaj? edhe mbështetje rreth punës me marrë njëfarë llojpërgjegje përgjegje, joqëadinkështu… di çdogja,s’ka sendqës’kom bo Zot, sot idivllaune. Sot i ku është fshehtësia, joqëje nji pikturë, nukdin,edin mësohen, pos’po dimespjegu arti, poelexoj. Sendet tjera hajt elexoj, nukmësohet bre Nuk edin,s’munet memarrë shpëton, nukedin,din. ajo, iashpëton njeritshpirtinia bre”. Po çka domethonë bre më thonë, “Ekom nji dilemë të natës ka mujtë methirrë me me mubre, kurdushnëgjysmë ka dashtë ka mujtë mebisedu kur jombovetë profesor, kush ovu të njejtën gjëekom provu shoqni. Unëmandejekom pr Agimi jo, Agimi jo, aika kriju art jo, duhet mashumëse… qe i lonëdistancë të madhe, në studentit, studentit s’bon me qenë mirë, po e kanë lonë mes shumë kanë mësu. Shumë ka shumë, shumëkanë mësu, kanë lonëdistancë, kanë mësu kanë lonëdistancë. Profesorët shumë të mirë, por jo gjithë, i kanë qenë profesorë të mirë, sha përgjegjen shumë, këta i ndëgjojsha shumë, se merr nuk ndërtohet ashtu. asnji vepër artistike asnjisend kurçkafi nukndërtohet ashtu, repi nukndërtohet ashtu, as ka nukndërtohet ashtu bre, as s’ka kurrëfarë baze, pormuzi kangë të keqe, palidhje. Ecila realizoj siduhet projektin”. Nji ka dhonëZoti m’jep fuqidotë kom njëprojekt edheqysh e ikë kurgjo s’din, edhethotë, “E estetikisht sigurisht, asmuz pangritun që s’din kurgjo hiç, në televizon, delkangëtari Xi shoh këtu, tranohna kurishoh {shpjegon medorë} edhe…. I tisti pret prej Zotit, aiiabjen pasë inatprej fëminisë, ar hajde prej Zotit. Gjithëikom për të mirë. S’munet meubo ditë për me mujtë me bo ve ditë unë skulptori, artisti me edhe diçka është qëduhet me kom ditë qëedhediçka është, Unë edhenëShkollë të Lartë Po s’mujsha, s’mushja me i A jundihmojshinekspozitat ------AR AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK

pranu nëpërkëto… në Sllove Agimit. shumë. Kom mësushumëprej ata të Shkollës sëLartë rrisha rrisha edhe une me shoqni, me para e ka pasë Agimi sllovene, jke. Aika pasëedhegrunëpër vetëdijshëm. Agimi mëspjego kapak, s’e dishahiç,nukishai Slloveninë dyqysh, shkova une veni. Ubo. Ianisikonektimi me në ‘68—‘69Kranj, nëSllo Lublanë. Edheushtar unë isha shkallën etretë ekanë krynë deminë eArteve, pormasterin Beograd ekanë krykëta Aka risht… nëAkademi, këta në tretë e ka kry në Lublanë. Naty ky Agimi eka pasëshkallën e tjetër, edhedikushfshehtas… ditë m’u pranu nëAkademi të cilatvyjke unëmeu përga tret. Mësova të gjithasendet vizatim, mësova me bo por mësova, mësova vlla,mësova, qysh kom kalu nëpërfaza. Këtu me tregu. Unëveç pojutregoj s’disha, nukishaunëaiqëdi blanës jutregoj. turore ka pasëatëhere? me na tregu çfarë jete kul Shkollën eLartë. të Lublanës, këtu ekryva unë ma vonë kur shkoj në Akademi e organizume jeta kulturore? spozita, aka pasë, sika qenë më intereson, a ka pasë ek lemi. vjete arsim, atyka qenëprob aty, aty, unëmendojmassa shumë, nukështë boshumë, mësimi estetik nuk është bo shtypjen qëatyte estetika, te të ndihmukomplet. Kom për jo atë ramjen efunditpërme çka jenitubo? ka qëjundihmojke mekuptu shit ndonjëllojkomenti adiç Shkollë të Lartë edheamerr a ekspozojshit sa keni qenë në Edhe, ekishanjimundësim’u Pjesa eDytë Se ma mirë e di atëhere, tash Okej. Po edi,kurkthena prej Lu Po për Prishtinë, a kishit ditë Ma vonë, mavonë jutregoj Si vishitnëkontakt meartpo Ishin pedagogë të mirë, por Jo shumë… Jo shumë, joshumë, joshumë. Jo, jo, jukurekspozojshit edhe ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 33 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 34 AR EK AR AR Oral History Project The NationalGallery

portraits… now Iknew how to drawings, andIbegandrawing four portraits were needed, ten needed for the entrance exam, and got those, I got whatI about it!” {claps}. And I left a littlebutIsaid,“No, forget the situationbetter to helpme since hewas there heknew Master’s degree… therefore… could helpmethere withthe was. AndIhadachance, Agim ferent topics, butthisishow it nians butIamconnectingdif with war, thoseare Macedo problems, they didn’t winit became astate they hadno had itwell. Even whenthey they lowered their heads and weren’t really problematic, donians informer Yugoslavia Macedonians. BecauseMace and eventually they accepted schools only for Slovenians 150 Albanians bre, they had situation, they don’t accept it was impossible; Iknew the mitted to those…. In Slovenia Agim. them a lot, I learned a lot from Shkolla eLartë, Ihungoutwith stay there withfriendsfrom my wife was Slovenian, Iwould was there withhiswife, hisfirst aware. Agim would explain he shortly, Ihadnoidea,wasn’t began somehow, Iwas there Connections withSlovenia ‘68—‘69 inKranj, Slovenia. bljana. AndIwas asoldierin got aMaster’s degree inLju has finished at this Academy, Academy, thisoneinBelgrade Ljubljana. Naturally… atthe ters from [the University of] Agim hadreceived hismas and someonesecretly… this cepted into theAcademy, needed to prepare to get ac learned everything thatwas how to make aportrait. I learned, drawing, Ilearned es. Here Ilearned, you how Iwent through stag how to explain. Iamjust telling I wasn’t theonewhoknew [Ljubljana], now Idon’t know, plain whenIcomebackfrom from LjubljanaIwilltell you. tural life ithadbackthen… Part Two I willknow better how to ex Okay. Yes, Iknow, whenIcomeback And, Ihadachanceto get ad ------AR EK

speak Serbian,andit’s true… in Slovenia you’re limited ifyou Serbian, thatwas alimitation, clue. Iwould brag thatIknew ly different language, I had no the same, Slovenian is a total is thesame, noSlovenian isnot know andthinkthatSlovenian know that,today peopledon’t guage, not, not even people Slovenian was adifferent lan Albanian [hemeansSerbian]. Slovenian wasn’t similarto and Iwere wrongly informed, a lot of people, alot of people, entrance exam then, seriously, thing. Iwent, God… Ljubljana, I didn’t know any where, Ididn’t know, Iwas in arac, of them sent me money, džep went there, allmy sisters, all problems. Withnoproblem I money, we all had our financial study, we didn’t always have at home… Isaidwanted to long time ago, we had money more, before 44years, itwas lot 40 years ago. 40years and sands of markswhichwere a mediately, hissalarywas thou working attheAcademy im Rafeti hadcomebackfrom… family was perfect, everything, had money, the situation in my bljana. Agoodthingwas thatI on you know, and went to Lju to Fushë Kosova, andhopped hopped onthebusandwent 11AM, Iwent there like that,I Ljubljana, inFushë Kosova at was thetrain thatgoesto I got thedrawings, Igot in.It two sculptures withyou know, two sculptures withyou know, there {explains withhands}, sponge andIdidtwo here, two bought a nylon sponge, a huge my, andIdidthoseportraits. I had just come to the Acade sculpture, Agim Çavdarbasha el… afew classeswere for tion. was inatotally different situa knew nothing, before but now I didn’t know anything, before I those {explains withhands},I Deçan andahouseoneof idea whatIusedto draw? do portraits. Do you have any I entered theexam, five days of From Belgrade, hestarted Belgrade… I didfour portraits of thelev 21 Iwent butdidn’t know ------money. literally meanspocket Serb: džeparac, 21

AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

pare, kurrëfarë… unëunisa moti more ajo, kishim n’shpi sa vjete, para 44 vjete, shumë hjetë vjete. Para katërdhjetë e marka n’atë kohë para katërd marka? Shumëishinnjëmijë marka, adinçka ishinnjëmijë jë marka, rroga ishte njëmijë rrogën njëmijë euro, nëmi Akademi menjiherë, ekishte ishte kthy atëherë prej… kisha perfeksion, krejt, Rafeti të holla,situatën nëfamilje e Qajo emirë është qëkisha [tren], jom shkunë Lublanë. në Fushë Kosovë, jomhyp n’asi hyp nëautobus, jomshkuderi ka qenë, jom shku qashtu, jom Fushë Kosovë në11:00sahati për meshkunëLublanë, në hypa [nëtren]. Ka qenëtreni me njiasi,imorra vizatimet, tura menjiasi,dyskulptura {shpejgon meduar},dyskulp madh, ibonadykëtu, dykëtu syngjer të najllonit,syngjer të edhe i bona ato. E bleva nji Çavdarbasha nëAkademi, turës, sakishte ardhë Agim sa u…sepakorë ishintë skulp situatë krejt tjetër, tash disha. përpara… portash ishanënji jo s’disha bre, kurgjo përpara, bre {shpejgonmeduar}kurg me njishpiedheasi çka pikturojsha bre? Deçanin me boportrete. Përpara adin me boportrete… tash disha vizatime kështu, t’iakom nisë duhshin katër portrete, dhjetë duhet përprovim pranues, u marrë ato, te kom marrë çka plasë duart}.Ejomnisëte kom por thashë, “Jo bre lene” {për situatën mem’ndihmu pak, masi ka qenëatjeeka njoftë në shkallë të tretë… atjepër… me m’ndihmu Agimi përatje Edhe kisha nji mundësi diqysh [temat], porqeshtu është. janë maqedonët, poilidhi s’jonë bomeluftë shtet, këta pa kurrëfarë problemi, ata mirë. Edheshtet kurubonën kokën edhegjithëkanë kalu problematik, ata e kanë ulë Jugosllavi s’kanë qenëshumë kanë. Semaqedonët nëish— eventualisht përmaqedonëi i kanë shkollat përsllovenë, s’i marrinshqiptarë bre. Ata unë situatën, 150 vetë ata ni ishte epamundun,disha I bonakatër portrete të nivelit Prej Beogradit hininëpunë, në Beogradit… ------AR EK AR EK

s’më interesojke kurgjo, hiç shku memësuskulpturën bre, rë nëjetë, o budalla, unëisha ata s’kishin ndi kësi fjalë kur vitin eparë.” Aiishte, ai ishte, e diskulpturën. Jomardhë për as përvitinedytë as…unënuk “Jo,” ikom thonë, “une s’po du e dytë, apërdytinetretë a?” na tregu. Apodonëpërvitin në qoftë sedonë, tiuduftë me Lartë,” em’thanë, “Timundesh lem, ti ekishekry Shkollën e tash ata vetën, “Kena nji prob për vitineparë jomshku,e s’e kanë pa pse po e çoj. Une une hiç,ekom çu,porata diplomën eShkollës sëLartë, shumë t’madh. Uneekisha tu…” Unëekishabonjillapsus po donëmestudiu, epsekësh pyten, “Pse po studion, e pse sion prej shumë vetë dhe na domethanë umbledh nji komi ioni, njikomision ekur, nëfund mandej bisedojshim,komis mandej bojshimportret, mendoj… tetë edhe… serbishten bre, kjoishte evër Slloveni ishte hendikep meditë bishten, ajoishte hendikep, në mburrsha meata qëediser bre, lidhjes’kisha. Tani uneu ishtja është krejt tjetër gjuhë ja nukështë njësoj,slloven është njësoj,jobre sllovenisht dijnë, kujtojnë qësllovenishtja e dijnë, assot njerëzit nuk e gjuhë bre, as, asnjerëzit nuk es]. Sllovenishtja ishte tjetër [mendon methënëserbisht ishtja nukipërngjajke shqipës e kishainformatën, slloven shumë vetë. Mandej gabimisht shumë seriozisht, shumëvetë, ditë provim pranues atëherë, Zot… s’disha kurgjo. Shkova, aiii ku, s’disha, ishanëLublanë, džeparac motrat, krejt mëçojshinpare, farë problemi jomshku,krejt probleme materiale. Pa kurrë s’kena pasë, gjithëkena pasë shqiptarët, nakurrë, gjithë kurrëfarë problemi. Segjithë Hiç kurrëfarë problemi une, veç shko studio. Kënaqu!” thashë, “Dumestudiu.” “Agim, Ditën… njiherë vizatojshim, Ditën eparë ishte… Pesë ditë… Qysh ke provimi pesë ditë, po Hina nëprovim pranues, pesë 6 , shkova pos’disha ------para xhepi. shuma të mëdha, hollave, jomedomos shuma mujore të të Serb: džeparac, 6

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 35 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 36 AR EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

to Ljubljana… life very important. AndIwent the little things, but very, in my You understand? Thesewere you would be left a cripple.” “I would have helpedyou, but know why? Becausehesaid, that Ididn’t askfor help. You so happy, hewas sohappy vdarbasha, ohmy God hewas zy andthenItold Agim Ça crazy, Iwent crazy, Iwent cra telegraph, “You got in.” I went wrote it,Itold him,hesent the he studied textile. Hesent it, Facebook, Fahri Xharra there, Xharra is, heisconstantly on students. So this guy, Fahri many inLjubljana,ahundred Gjakova, allthestudents, not nian students there, onefrom cause there were some Alba telegraph, afriend,guybe I got in,perfect. They sent a how to get into theAcademy. deal, asif… Ionly cared about seemed pointless to me, big important. At thetimethat portant, itwas very, very, very ing atall. anything, Icared aboutnoth sculpture, Ididn’t care about fool, Iwas there to learnabout before intheirlives, whata had never heard thesewords year.” Hewas, hewas, they I amhere to enroll inthefirst nor… Idon’t know sculpture. neither in the second year, them, “Idon’t want to enroll ond orthird year?” “No” Itold You want to enroll inthesec want, you shouldhave told us. they told me, “You can if you finished Shkolla e Lartë” and said, “We have aproblem, you the first year andnow they why I sent it. I went there for it, butthey didn’t understand Shkolla eLartë diploma,Isent made abigmistake. Ihadmy study this, why this…” Ihad studying, why doyou want to we were asked, “Why are you sion withalot of peopleand the endthere was acommis commission andwhere, at and discuss, commission,a draw, andthenmake portraits like… Imean… I went there, thiswas very im During theday… we would The first day was? Five days… What was the five-day exam ------AR EK AR EK AR EK

I didthesame, Ihadsomany French! Ioffer helpwiththis…” with English!Ioffer helpwith dents would offer, “I offer help they would come to you, stu So Ihadnoproblems because (laughs), Iwas very famous. and Slovenians, nooneknew because Icouldread Cyrillic, Slovenian. Iwas really famous in Serbian, I couldn’t read in books becauseIread them nian, I lacked, I didn’t lackin didn’t know. Ilacked inSlove I didn’t know yet, Iknew andI I didn’t know thosedifferences, stract art and realistic art, and mention Wassily Kandinsky… cial (laughs),whenthey would my nerves andthiswas cru heard… mostly itwould get on names, somenew things, I slowly, slowly I’d hearsome was very underdeveloped. And behind here, here pedagogy I… ourpedagogywas very art asart,Ilacked manners, I beganto understand other ed learningthere, Iimproved, wanted to really… andIstart an overachiever you know I I learned that day, what… as write whatIdidthatday, what I would draw asquare and of thoseandonthat paper in my room andIwould do30 put up a bigpiece of paper in the Albanian style, I would venian, Ispoke andimproved. I learned nothing, I spoke Slo was, was learningit. Ilearned, problem withSlovenian, Iwas, study andthatwas it. Ihada So Ihadno problems, just to situation, I mention itagain. ently. Iwas inagoodfinancial and there inSlovenia differ around here, differently here, tirely, people lived differently that itwas something else en But Ididn’t know. Icouldsee hands}, very different cultures. ny {shows two sideswithhis side Italy, on the other Germa It was adifferent world, onone Yugoslavia, it was only in name. goslavia, butSlovenia wasn’t me. Imeant to never leave Yu Well hewas amixbetween ab Why so? And I started a routine, not Like that. Ljubljanaexhausted ‘73 I graduated minusfour… in‘77, In whichyear? ------EK AR EK AR Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

në hameribojsha 30—të edhe ka njihamernëdhomëedhe kështu, jo shqiptarçe, e qitsha përmirësojsha. sha sllovenisht, folsha edheu jsha, kurgjo s’mësojsha, fol pa, pamësojsha.Mëso sha problem sllovenishtën ata veç memësuedhekaq. Ki nuk kishakurrëfarë problemi, po ecekiprapë. Prandaj unë atë shumëtë mirë materiale, tjetërqysh. Eunëishanësitu tjetërqysh, atjenëSlloveni tjetërqysh pojetojkan, këtu krejt tjetër, çka o vëlla, këtu sha, eshihshaqëdiçka është tura të ndryshme. Po unes’di {tregon dyanëmedurë} kul knej Italia, knejGjermania, faqe. Ajo ishte nji botë [tjetër], ajo kishte qenëveç sapërsy e s’kishte qenëJugosllavihiç, prej Jugosllavisë, ajo Sllovenia une kujtojsha mosme dalë tiratë [lodhë], ajo Lublana, blanë është… sishme. Edheshkova nëLu për jetën timeshumëtë randë ishin sende t’vogla po shumë, vetë keq.” Apokupton? Këto ndihmën podiqysh kishemetë Se tha,“Uneta kishadhonë kom kërku ndihmë. A din pse? shumë, ugëzu shumëqës’i ku—ku—ku çka u gëzu ai kallxova Agim Çavdarbashës, tranova, utranova mandeji fin, “Jepranu.” Utranova, u i thashë, mashkroi telegra studiojke. Aimaçoi,shkroi, Fahri Xharra aty, tekstilin e në Facebook vazhdimisht, nji nji Fahri Xharra është, është njiqind studenta ishin.Enjoni, s’ishin nëLublanë shumë, kovarë, krejt studentat, pak, ishin studenta shqiptarë, gja fin. Njishok,njidjalë, seaty va, perfekt. Ma çunë telegra pranu nëAkademi. Uprano une veç ekishadertinsim’u eh punëemadhe, çka po… m’u duke kurgjo ajopërmu, sishme. Nëatë kohë munuk shumë, shumë, shumëerandë shumë erandësishme, ajo kurgjo s’më interesojke. ‘73. kom diplomu,hekjakatër…‘77 Në cilinvit? Shkova, qe qekjo ka qenë Edhe fillova me nji rezhim Ashtu. Edheajom’ka kar ------AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK

dorë. dorë hiç,veç në Zagreb upër shkru n’latinicë… une?” nëçirilicëkanë shkru. njiherë thashë, “A jommirë veç çirilicëkanë shkru. kurrë s’kanë shkrun’latinicë grad bre gjithçka… libra të artit, ka pasënë Beo menta? dorkë çirilica,n’çka? Në doku blim… rilicë qëunesikundërshpër mu aqshumëm’thirrshin çi Ndihmoj kështu…” edheunë, Ndihmoj meFrangjishtën! “Ndihmoj meAnglishtën! jshin, studentat u ofrojshin, problemi seata plot uofro Kështu që, s’kisha kurrëfarë (qeshë), shumëikërkum isha. lexu, sllovenët s’dishin kërkush se uneedishaçirilicënme me lexu. Shumëishaikërkum serbisht, sllovenisht s’mujsha s’më mungojshinseilexojsha gojke, mëmungojke, librat disha. Sllovenishtja mëmun hala s’i disha,halaidishaes’i une s’i disha ato dallime hala, tit abstrakt dheartitrealist, Kandisky… kur ma përmendshin Wassily tare (qeshë),m’shkojke nerva m’shkojke kjoka qenëvendim nijsha… masëshumti nerva do emna,sendetjera, i Edhe kadalë, kadalë indijsha agogjia jonëshumëmbrapa. qenë këtu, këtu ka qenë ped jonë është shumëmbrapa, ka sha maniret une… pedagogjia tin, tjetër qysh ishte arti,s’i ki përparu, ia nisa me kuptu ar nisa memësuatje, ianisame a din dojsha shumë…. Edhe ia mësu sot, çka… siismutë pak ror çka kom bosot, çka kom çdo ditë shkrujshanënjikat Jo bre çfarë latinica s’u për S’e kom… kom menduqë kanë Po (qeshë)atykurm’pyte edhe Po a? Në çirilicë bre kanë shkru, ata Në çirilicëikanë shkrua? Në libra valla, libra estetike, Ah, nëlibra. Në libra. E psekuekishitju,upër Po ai ishte thyerje n’mes ar E pse? ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 37 “My brother played the violin, I did not play the violin or any instrument, every time guests came they made Rafet play the violin {explains with his hands}. Rafet does not like talking about this, does not like it at all. I envied him, because I did not know. [...] I used to copy the comics in the window {explains with his hands}. I would copy them in the window, to show off how I drew, I could not draw, I really wanted to know how to draw, I would go crazy, I wanted to be the best in something. Because when guests would come he [Rafet] played the vio- lin and I did nothing, this was my child- hood.” “Vëllau im i ka mshu violinës, unë s’kom ditë as violinës as kurçkafit me i mshu, si janë ardhë mysafirët e kanë shti Rafetin me i mshu violinës {spjegon me duar}. Rafeti s’ka qejf me kallxu hiç këta, hiç s’ka qejf. E mu shumë më ka ardhë ina- ti, shumë se s’disha. [...] I kopjojsha ato stripat në xham {shpjegon me duar} në xham aty kopjojsha, me tregu qysh di me vizatu, s’disha me vizatu, qef shumë kisha, mentë m’lejshin kisha qef [me qenë] i pari në diçka me randësi. Se kur vishin musafirët ky [Rafeti] i mshojke vi- olinës une kurgjo, këto kanë qenë ato të fëminisë.” Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 40 AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

via… right… scribed thisone. art, they were first-rate. Itran it hadcritical perspectives on newspaper Subotnja Politika, tika [Saturday’s Politics], the I read Politika, Subotnja Poli was perfect andsoon….And read Slovenian, my Serbian of Slovenian, partly, Icouldn’t You know, Iunderstood abit where hewas bornandstuff. and where thisonewas, and Martins is, where this oneis, you didn’t have to know, where raphies, becausebiographies biographies. Especially biog glish, onepage, two pages, everyone translated into En I didn’t have any problems, good habit,thiswas very good. the students there hadthis had thetexts inSerbianand thing, Itranslated. Someone pages, three pages or some phabet? transliterate itto theLatin al in Zagreb. phabet atall,itwas only used in Latin alphabet… rillic. right mind?”They wrote inCy me again I said, “Am I in the in Cyrillic. er wrote inLatin alphabet only in Belgrade… thetics, artbooks, everything what? Documents? it, where was Cyrillic used,in change… requests for Cyrillic asanex Translated, ithadapage, two Okay. No, Ijust translated. What didyou do, didyou No, they did not use Latin al I didnot… Ithought they wrote Yes (laughs)whenyou asked Oh, yes? They wrote inCyrillic, they nev They wrote theminCyrillic? Yes inbooks, booksonaes Oh books… In books… Why, where didyou encounter Okay. About figurative art in Yugosla About theartinYugoslavia ------AR EK AR EK AR

ed himselfwithsomekindof was crazy, cheated, he cheat come backagain.Thissculptor I’ll just explain thisandthenI’ll Ivan thesculptor. Thesculptor, this camefrom… know? Idonot know where big… what a great artist, you they knew how bighewas, how So he was really big, not even Croatia, all of them are there. there are some in Belgrade, in Kosovo was nothing, thankfully here before, Meštrović? America. Itisabigname. Nikola Tesla is.Heisahero in they are, you should know who them, you shouldknow who they are, you shouldknow of ahighrank, nomatter what should learnthatartist. People too, you shouldlearnthat, you crazy… you shouldread that with theYugoslavism, hewas atian, buthewas confused are…. Meštrović, hewas Cro you are Croatian orwhatyou doesn’t know who you are, if great he is you know, America this way… SoIamtelling how really bigsculpture, thehorse ing [abow], andhereally, a sculpture of] Indians throw wide competition with[a sculptures, hewon a world had… there are Meštrović’s in thecenter of Chicagohe for America.Even inAmerica, left, during this time he left work also inSlovenia. Me… Meštrović. Meštrović did grave andeverything was by tenegro’s assembly, Njegoš’s things attheAssembly. Mon ed allthehorses andallthose memorials, Meštrović sculpt Meštrović made all Belgrade’s of Belgrade’s memorials, Ivan slavism andthenhemadeall Yugoslavism, withsomesortof time, I think is Ivan Meštrović. est in art, the greatest of all former Yugoslavia, thegreat sculpture, thegreatest manof things atall.For example that you can’t lookupthese of great people. Itisabigsin it hadmany great people, alot Yes but Yugoslavia was so big, No, we didn’t have thosehere, In Kosovo sowe canrelate… Where? Did hehave any sculptures He was really big, then he And reviews aboutartabroad. 22 ------

and Madonna. period are Crucifix works from hisearly The most renowned Gothic architecture. by Byzantine and was influenced mainly made of wood. He production, mostly religious artistic his practice through particularly defined architect. Meštrović Croatian sculptor and nowned 20thcentury Croatia. Hewas are born inVrpolje, (1883—1962) was Ivan Meštrović 22 - AR EK AR EK AR EK AR EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

vićit jonë, ika fitu në konkurs i ka… skulpturat e Meštro në Amerikë, midis Chicagos kësaj, ka ikë nëAmerikë. Edhe mandej uikë, gjatë kohës së Në Slloveni ka boMeštrovići. krejt eka bo Me… Meštrovići. din e krejt, vorrin e Njegoshit e Meštrović. Malit të Zi, kuven kuajt eato sendeika boIvan vići, krejt kuvendit, krejt ata Beogradit i ka boIvan Meštro doret, krejt përmendoret e Beogradit ia ka bopërmen sllavizmi edhemandejaikrejt arë jugosllavizmi,menjifarë e ka mashtru vetën menjif qenë i lajthitur, imashtrumë, kthena prapë. Aiskulptori ka po espjegojkëtë emandej tori Ivan. Aiskulptori, tash veç është Ivan Meštrović t’gjitha kohënave, unemendoj i madh n’art, ma i madh prej i madhish—Jugosllavisë, ma shembull skulpturë, njeriuma hiç meikqyrë këto sende. Për i madhqëjus’po mundeni njerëz t’mëdhaj. Është mëkat shumë njerëz t’mëdhaj, shumë shumë emadhe, ka pasë Po veç Jugosllaviaka qenë diktu. artin, kulminante. Këtë ekom pasë këndvështrime kritike për ta “Politika etë Shtunës” ka “Politika etë Shtunës”, gaze Edhe lexojsha une “Politika”, serbisht perfekt eqeshtu…. s’mujsha melexu sllovenisht, kuptojsha pak,t’cungume, une lindë esende. Sllovenishtën e e kush ky, e ku e ky, e ku ka me ditë, kushështë Martinsi, biografitë s’ki çka udufshe ografi. Sidomosbiografi, se anglisht, nji faqe, dy faqe, bi probleme, përkthejke gjithkush mirë. Unës’kisha kurrëfarë shumë qita, qeqikjoishshumë studentë… ishinmirë atje literaturën serbisht edhekëta ja përkthejsha,dikushkishte faqe, dyfaqe, trifaqe diçka a… Edhe vështrime për jashtë. Ok. Për artinfigurativ nëJugosllavi. Për artinnëJugosllavia… Ja përkthejsha,ekishte nji Okej. Jo more, veç iapërkthejsha. E çka bojshitjuilatinizojshit Ka qenëshumë i madh, 7 . Skulp ------AR EK AR EK AR EK

sha pa. S’disha une, as s’disha vëlla, ata kishinpa,unes’ki tat sllovenë, kolegët, dishin krejt botën edishin,studen Shujta, m’vike inati, sllovenët ndama, çelmisytë. bre jakështu, senukdiune, mos ma përzi bre thuje kllot abstrakt, njifarë gjysë… poti uralizëm, adinqashtu gjysë punojshin, po abstrakt nat mësu kërkush, këta abstrakt në Shkollë të Lartë s’na kishin unë s’e disha çka është, këta çka pothojnë. Artinabstrakt po thojnë, hiçs’i kuptojsha folshin këta s’i kuptojsha çka ajo, ato s’disha kurgjo hiç, spektiva”. Aim’u pat’bopikë ta eWassily Kandisky, “Retro në Minhenpohapet ekspozi po lexoj, njiditë polexoj qysh trime marramendëse. Njiditë gazetë epolitikës, kishte vësh aty, “Politika” merre memend, dojsha, Beogradin s’e dojsha u çojshamidisLublanës, as’i “Politikën etë Shtunës”, une “Politika” nëatë kohë? këtë… S’di përtej çkafit emora këtë, madh… saartist imadh,adin? kanë ditë sa i madh është, sa i shumë imadhai,askëta s’e aci, krejt jonë. Domethonë, shyqyr në Beograd ka, në Kro Kosova ka qenëkurkushiedhe na mepasëkontakt… këtu përpara, Meštrovići? emër shumëimadh. në Amerikë është hero. Është kush është Nikola Tesla bre. Ai i ditë kushjonë, duhet meditë ata duhet mei ditë, duhet me pa marrë parasyshë çka jonë, Njerëz të kategorisë t’lartë, atë artist duhet memësubre. lexu, ato duhet memësubre, lajthitur…. Edheato duhet me këtë jugosllavizmin,ka qenëi Meštrovići, poështë habitë me çka jea….Ky ka qenëkroat t’njeh kushjeti,akroat a madh është a di, Amerika nuk thonë këtë poetregoj sesai tu {tregon meduar}…. Dome skulpturë emadhe, kali kësh gjujtë, edheajoshumë, shumë gjithëbotëror meindianët t’u Edhe po, eh,eh…edhe une Për vështrimet qëikeni lexu në Jo, s’kena pasënakështu, Në Kosovë pothom,ta diqë Ku? E aka pasëskulptura aiedhe ------Madonna. krijuese siCrucifixdhe periudha ehershme të njohura janënga Gotike. Punët etijmë tura Bizantine dhe ndikimet ngaarkitek punën etijjanëndier kryesisht nëdru.Në cilat ika punuar religjioz artistik, të drejt prodhimit krijuese eka definuar vići, praktikën etij i shekullitXX.Meštro arkitekt injohurkroat Ka qenëskulptor dhe në Vrpolje, Kroaci. (1883—1962) ulind Ivan Meštrović 7 - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 41 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 42 AR EK

Oral History Project The NationalGallery

speaking the language, you I learnedthesystem without eled without knowing anything. ten years I went like this, I trav then many years, many years, without knowing anyone… out speaking the language, would Iknow? You know, with routine of thesetrips, how nich… andIhadto learnthe in Austria… and…ImeanMu museum thenthere isapark, park, Iknew thatif there isa could sleepsomewhere inthe took this[sleepingbag]soI Munich. Iwent to Munich,I nothing atall,Ileft, Iwent to speaking German orEnglish, thing, everything… without a sackandeverything, every hippie, you know like thiswith time they went… itwas like hands} to golike, like… that one rucksack{explains with evening andItook, I bought I knew. Ididn’t know anything. then thatIsaw, Ithought that I didn’t know anything, itwas the Louvre was, Ididn’t know, didn’t know, Ididn’t know what they hadseen,Ihadn’t seen.I dents, colleagues, they knew, all the world, Slovenian stu frustrated, Slovenians knew eyes. Ididn’t sayaword, Iwas break itdown for me, open my way becauseIdon’t know, around, sayitdirectly not this somehow half… donot mess ralism, you know, halfabstract stract art, but abstract natu taught usthat,they didab was, inShkolla eLartë noone didn’t know whatabstract art all whatthey were saying.I saying, Ididn’t understand at understand whatthey were they kept talking andIdidn’t I didn’t know anything atall, to open.Iwas obsessedby it, Wassily Kandinsky was about a retrospective exhibition of was reading how in Munich day Iwas reading, onedayI had great artreviews. One a newspaper onpoliticsthat mind] there, imagine Politika, want Belgrade [to occupy my na, Ididn’t want to, Ididn’t up inthemiddleof Ljublja Saturday’s Politics], Iwoke and Subotnja Politika [The at thetime. views thatyou read inPolitika And yes, hmm, hmm, hmm… We were talking aboutthere I woke uponenight, Thursday ------

of music. Butyou can’t withthe ings by obeying theprinciples sic, he wanted to make paint Kandinsky was crazy with mu it has…it’s ashortperiod…” “But no, thisis theblueperiod, myself when they talked, Isaid, time. I started, I couldn’t help I understood thembefore the know themaesthetically, but I still didn’t know, Istill didn’t his life and about his views, zy, read thatone… about at all,all… anyone that I was in Munich, it. Ifollowed that,Ididn’t tell Kandinsky, Ididn’t understand they drove memadwiththis ing America.IsawKandinsky, for me were like, like discover two days inthemuseumsthat I went, Istayed for two days, sense but this way… I came, then thesecondticket, non an hour because like that, and out andslept inthegrass for I paid two tickets, first I went to, to 5PM in the afternoon. ing, I couldn’t stay from 9AM couldn’t stay from themorn what they were… I went, I started mechanically to learn the green period this way, I they were allSlovenians. best outof theSlovenians, I wanted to bethebest, the I didn’t want to bemediocre wanted to be the best student, there whilereading, because I and everything… there, there I, the beginningsof abstract art didn’t understand. You know… who heisandwhatbutI I read a lot about Kandinsky, I didn’t know, butIread alot, ed to gocrazy withhow much many floors Kandinsky. I want dinsky museum,my God so (laughs)… I entered theKan it was hard to learnthem out speaking the language, you learnedthesethingswith them {explains with hands}, the station, somehow you left our thingsinthose[boxes] at seums during the day, we left and you hadto gointo mu me, you hadto sleepatnight park butthepolicewouldn’t let you don’t speakthelanguage. struggle when you travel and know? You don’t know the Read, read at night like cra I looked at the blue period, And Iwanted to sleepinthe ------

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare Amerikën. E pashë Kandin për muishajosimi,migjetë dy ditë nejta, dyditë n’muze po qishtu…. Erdha, shkova, dytën biletë, sendepalidhje n’bari seqashtu, emandejtë dilsha flejshanjisahatqaty nejtë. Pagujsha dy bileta, nji deri, derinë5:00masdite me mengjesit, s’mujsha prej 9:00 jsha, s’mujsha menejtë prej mësu cilatjonëeqysh…. Shko kështu, ianisamekanikisht m’i periudha egjelbërt, krejt sllovenë ikisha. sha, maimiriprej sllovenëve, gjysë mëkonë, maimiridoj prej studentëve, s’dojsha une aty sedojsham’u bomaimiri krejt… aty, aty une, aty t’u lexu, A din…fillet eabstrakcionit e çka është, pors’e kuptojsha. për Kandinskyn, kushështë, e shumë, unepata lexu shumë qysh s’po idi,pounëpata lexu Kandinsky. Dojsha m’u tranu Kandinsky, oZot nëshumëkate mësu (qeshë)….Hynanëmuze, pa ditë gjuhën,zor ishte m’i duar}, tiimësojshekëto sende arë asiilejsheato {tregon me lejshim n’stacion ishinato, njif ditën me shku për në muze… i natën meflejtë eudufshe po s’lejshin milicët, udufshe shkon es’din gjuhë. dini këtë dertsakeq është kur min paditë gjuhë, adin? Nuke kom udhëtu. Emësova siste shku kështu, paditë kurgjo shumë vjet, dhjetëra vjet kom kërkush… mandejshumëvjet, A dinpaditë gjuhë, paditë hëtimeve, ku ki me i ditë ti bre? m’i mësushtosat ekëtyne ud po mendoj… Edhe u duhsha në Austri… edhe… nëMinhen ha unësit’është muze ka park, me flejtë dikun te parku,edis në Minhen,këto emora për jom shkunëMinhen.Shkova as anglisht, askurgjo, jomnisë, krejt… paditë asgjermanisht, kishe me thes e me krejt, krejt, jshin… ka qenësihipik,adin me shkusi,si…atëherë shko sack marrë atë, e kom ble asi ruck natë, t’ejtën proma te kom pashë, kujtojsha qëpodi. s’disha kurgjo tek qatëherë e çka është Louvre, ass’disha, Edhe dojshameflejtë nëpark Kurgjo s’disha. Et’jomçunji E kqyra, periudha ekaltërt, 8 {shpjegonmeduar}për ------AR EK AR EK AR EK

hën studentët e Santa Cruz, e gjithçka m’u kthy me t’mirë. Erd juaj krejt… nji orë, dyorë hajt… pasul es’di çka, ailezet ishte (qeshë). Kaniherë bojshin edhe jetë vetë qysh rrishin,aiZot het bre shumë, ka dymbëdh nerva. Slloveni… Slloveni, s’rri për politikën edhe m’shkojke me njivend. Folshin përjetën dhjetë vetë, dymbëdhjetë vetë tarë, ata rrishinbashkë, ka (qeshë)… menejtë meshqip shqiptarë, dy orë se… s’u bo bo vetës menejtnji orë me isha meshqiptarë. Iapata shtunën e të dillën, të dillën je shkojsha nëbiblotekë, të isha nëatele. Edhe n’mram jke, orari s’më interesojke, unë orar e pa orar, s’më intereso gjithë ditën skulpturojsha me t’premtën. shtatë… prej të hanësderi ademisë, ka pasëAkademia biblotekë, nëbiblotekë të Ak n’shpi, në 7:00 sahati isha në në mramje unenukshkojsha ajo s’kishte të ndalun.Mandej ajo s’kishte të ndalun,mandej ia nisa m’u ndërru. Eh mandej Zot, oZot?” Undërrova une, “Çka ubomekëtë Agimin, ai bez (qeshë) para studentëve, nuk bon,poveç folsha meser ikës, eka pavetë n’fund që Po nukbonmeligjetë muz bo pikturë si me ligje t’muzikës. sky me muzikën, ka dashtë me ka qenë ky i lajthitur Kandin periudhë është evogël…” Ku është periudha e kaltërt, i ka… shin ato, thojsha,“Jobre, kjo s’mujsha me duru tash kur fol kuptova para vaktit. Ianisa une përmeikuptu ato, pori hala meestetikë s’kisha shku vështrimet etij,halas’i disha, atë… përjetën etijpërato konë nëMinhen,hiç,hiç… shuj, kërkujt s’i kallxova qëjom tojsha. T’ihinatash masasaj, me atë Kandiskyn kukusekup skyn, mapatën lodhëshpirtin Shumë edhe… erdhi, poduhej Ky ekspozim… Shumë, shumë. Këto informata edhe… Shumë… A ka pasëndikimn’punën e Gjithë ditën skulpturojsha, Lexo, lexo natën siitrent, lexo ------shpine. sack, bukfalisht çantë Gjermanisht: Ruck 8 -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 43 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 44

AR EK AR EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

the best, thebest intheworld. I thought thatI had become the town’s galleryinLjubljana, year. Three of my works were in stuff, but,I was inthesecond the first year andsecond matter, they selected us from us from the students, itdidn’t everything…. Andthey selected was written whothey were and that dealwas, onthatposter don’t know… Idon’t know what dents in the town’s gallery and I to exhibit withLjubljana’s stu nia something…. They came they were from, from Califor cause Ikeep forgetting where America, Ihave theposter be came, Ihave the poster from Students from Santa Cruz erything needsreciprocating. two hours… what, it was good one hour or made beansandIdon’t know (laughs). Sometimes they even people how they hung,God can’t hangoutfor long,twelve In Slovenia… inSlovenia, you politics anditgot inmy nerves. place. They talked aboutlife, people, twelve peopleinone they allhungouttogether, ten to hangoutwithAlbanians, I didnot (laughs)…you had nians, two hours because… stay anhourwiththeAlba with Albanians.Imademyself and Sunday, Sunday Iwas I went to thelibrary, Saturday the studio. Andintheevening care aboutthetime, Iwas in schedule Ididn’t care, Ididn’t day longwithorwithouta worked onmy sculpture all to Friday. my hadseven… from Monday Academy’s library, theAcade at 7PMIwas atthelibrary, the in theevening Ididn’t gohome, ping point, itdidn’t stop. Then And thenitdidn’t have astop I changed,started to change. pened withAgim, God, God?” of thestudents, “Whathap I spoke highly (laughs)infront it himselfthathecouldn’t but principles of music,herealized I sculpted alldaylong,I A lot and…they came, butev This exposure… A lot, alot… This information and… A lot… Did itinfluence your work… ------AR EK AR EK

look somewhere inthe… itisa is doneinarelief, here you can venia’s assembly, theAssembly great people, for example, Slo Then itwas soimportant to see nurtured by different cultures. nothing, itwas nothing. abstract art,realist art,itwas I knew of Kandinsky, I knew conclusion that I was not bad, is, Iamgood. Icameto that three of my works, everything down, thinkof it,where, how only onefrom everyone. Slow many from everyone, they took my works, they didn’t take that hibition, however, butthree of a lot… sobig,hey… student ex me it was so important really, who knows what really, but for my biography, it was… it wasn’t that one, Ialways write thatin in Slovenia? erywhere. exhibitions, Germans, from ev In Slovenia there were strange tural life was well developed. a vibrant cultural life, the cul lived, Slovenia’s world, itwas ice, you went crazy, theworld went crazy. You went to Ven you went to Vienna once, you cultures, theculture got to you, Ljubljana was thatdifferent however thebiggest thingin (laughs). Thiswas abigpart… someone, Ididn’t know anyone there in Ljubljana, knowing cause itdoesn’t work like that if they weren’t goodworks be that they wouldn’t displaythem out that they were good works, reality (laughs).ThenIfound should beinaccordance with ing highly of yourself” andit should berational “the think think highly of yourself butit like, you becomesnobbish.You the beginning, because itlooks problems, alot especially in problems too, theseare artist’s problems also, with these zy… crazy, Iwas aboutto gocra so happy, Iwas about to go my works only, ohGod, Iwas world becausethree, three of For me that was the best in the And this, this isit,it… we were Yes, inthegalleryIalways mark Yes. Yes, inthegallery? Was this your first exhibit, this It was necessaryto face these ------

AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

na ikeq une, dishaedhepër Erdha atyn’përfundimin s’kok ime, diçka është, jomimirë. logjikoje, ku, qysh mu tri pun ia merrshin gjithkujt. Kadal veç kërkujt s’ia kanë marrë, ka njo megjithatë, portripunimebre, shumë e madhe…. E studentëve e randsishme bre, shumë… ai di çka bre, popërmushumë teme, ukonë… s’u konë kushe atë, gjithëeshënojnëbiografi para, kjonë Slloveni? gjithkahit. çuditshme, të gjermanëve, të Në Slloveni kishte ekspozita të zhvillojke shumë jeta kulturore. u bojke jeta kulturore shumë, u jetojke, bota eSllovenisë, ajo në Venedik, utranojshe. Bota njiherë, u tranojshe. Shkojshe të vike, tishkojshe nëVienë kulturat endryshme, kultura madh nëLublanë ka qenëqë pjesë… megjithësesendimai (qeshë). Kjoka qenëshumë jofshëm, kërkon s’e ngjishaune s’kishte nëLublanë metë ng pa konë punimet’mira seatje ra, seato s’i kishinekspozu ato vesh qëato ishinpunimet’mi males (qeshë).Mandejmorra me qenënëkuadërtë nor rritje emendjësedheduhet duhet meqenëracionale ajo mendja. Po t’rritet menja po në ato fillet, set’doket, t’rritet për artistin shumë, sidomos probleme, këto jonëprobleme këto probleme, edhemekëto dojsha m’u tranu… shumë, dojsham’u tranu krejt, ime veç mu,hejZot, ugëzova ma imirin’botë setre, tripun ma i miri n’botë. Ajo për mu ish kujtova qeubonamaimiri, galeri të qytetit të Lublanës, viti idytë. Tri punimet’mia, në e të dytë esende, po, uneisha na zgjedhën natë vitittë parë, prej studentave, s’kishte lidhje e krejt…. Edhenazgjedhën pllakatë shkrunkushjonëata ka qenëajomarrëveshje, n’atë të qytetit edhes’di… s’e diçka studenta të Lublanës nëgaleri ka…. Erdhën meekspozu me kahit jonë, të Kalifornisë diç kom pllakatën sepoharroj të kom pllakatën, të Amerikës, e Duhej m’u ballafaqu edheme Po në galeri gjithë e shënoj une Po. Po, nëgaleri? A ishte kjo ekspozita për juve e ------

aci e aty i ka marrë të gjithë pasë njivend, BrionenëKro kryetari i Jugosllavisë, ai e ka në Titova, Tito, JosipBroz Tito, skulpturën sllovene. Aika jetu ai, aidonëmeboskulpturën, rëm. jena nacionalista, nambur kuptu nji send e përmendim që izëm po… edhe kur fillojmë me tojmë shumë fjalën nacional na menjiherë edhe na s’e kup s’kallxojnë ata, nakallxojmë, mirë, ponacionalista jonë. Po shumë t’mirë, shumëpopull i problem sekëta Sllovenët jonë zanatin eguritedheai ka pasë jetu në Karare për me mësu (qeshë) katër vjet ka nejtë, ka u konë jo bashsi duhet, shkon profesori jem,ismutë, edheky flejnë edhebojnë…. Ushkuky vjet jetojnë aty, ekanë shpinë, gjashtëqind familje memija jetohet me familje, pesëqind— bo prej gurit të Kararës. Aty turat eMichelangelosjonë t’mira të Michel…krejt skulp pi Kararës, skulpturat ma ktyne SaudiArabisë, bohen mer. Aigurë, pllakat ekrejt gur… kunxjerringurë, mer Karare, Karare është njigur, Akademinë, masiushkunë madh. Mandej kur e ka kry bohesh imadh, Meštrovićin, a din, rritësh, kush njiklasë… Dikush eka pasënjiklasë, di ka qenëprofesor nëAkademi. vići ka qenëjoprofesor itijpo po ilidhisendet. Ivan Meštro Ivan Meštrovići, a din se kadal studiu në Zagreb, kur ka qenë ai ka dhonëfillet e…. Por ai ka qenë njënjerishumëimadh, është profesor shumëunik, ka Zdenko Kalin bo? Profesori jem,profesori dra skulptura. Adinkushika krejt, krejt meqindra, meqin reliefe, skulptura në bronz, kqyrë dikundn’asi… është me me reliefe, qemundenime di iSllovenisë, kuvendi është t’mëdhaj, për shembull, kuven ishte me rëndësi me pa njerëz të ndyshme. Mandejshumë u ushqeheshimmekulturë jo s’është. arti realist, kurgjo s’është, kurg Kandinskin, dishaartiabstakt, Jo more, ai,nacionalist është A dinçka dotë thotë mepasë Edhe këtë, kjoështë kjo, kjo… 9 . Zdenko Kalin ------artit. njejtin institucion të e rektorit nëpotë 1965, aimoripozitën 1948. Mëvonë, më Bukura nëZagreb më deminë eArteve të studiuar nëAka në ish—Jugosllavi.Ka qenë skulptor injohur Solkan, Slloveni. Aika (1911—1990) ulindnë Zdenko Kalin 9 -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 45 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 46

Oral History Project The NationalGallery he, hewent, hestarted to get standards. WhenIwent there classic, oldNeoclassicwith a lot, hewas, now Iknow, Neo was a great man, I’ve learned he wanted hewent there. He had hisstudio there, whenever their studios, this Zdenko Kalin artists. Even great artists had it was there that he took all the had aplace, BrioneinCroatia, Tito, Yugoslavia’s president, he lived inTitova, Tito, JosipBroz ture, Slovenian sculpture. He who, hewanted to dosculp ists, we show off. mention thatwe are national something aboutourselves we when we beginunderstanding tionalism thatmuchbuteven don’t understand the word na show itimmediately andwe don’t show it,we show it,we they are nationalists. Butthey are sogood,agoodnation, lem becausetheseSlovenians profession andhehadaprob re to learnthestone—carving for four years, he lived in Kara be, hewent (laughs),hestayed and hewas not how itshould My professor went there, crazy, they sleepandthey make…. years, they have theirhomes, lived there for thousandsof there, 500—600families have Karare stone. Families live lo’s sculptures are made from sculptures… allMichelange Karar, Michelangelo’s best Saudi Arabia are madefrom stone, theplates of themallin take out rocks, marble. That is astone, astone… where they went to Karare, inKarare there finished the Academy, after he become great. Thenwhenhe grow, you becomegreat, you have Meštrović, you know you class, someoneaclass… the Academy. Someonehada sor buthewas aprofessor at Meštrović was not hisprofes I amslowly linkingthings.Ivan Meštrović was there, you know studied inZagreb whenIvan the foundations of… Buthe a really great man,helaid is auniqueprofessor, hewas Zdenko Kalin. them? Myprofessor, professor tures. Do you know whomade hundreds, hundreds of sculp relief, with silver sculptures, all, Do you know whatitmeansto But, no, thenationalist ishe 23 Zdenko Kalin ------

7PM Iwent to thelibrary. I went to theAcademy andat there at15 to 7AM,15 to 7AM there at10 to 7AM, I went the Academy, I’ve never been all my life I’ve been going to since Iusedto go, 15 to 7AM One time early in the morning, that Icanbedetailed too…. After I was told some details, art, he didn’t deal with those…. lot from him,he too dealtwith lot, alot…. AndI’ve gaineda Kalin. Iwanna tell you alot, a it was awork of thisZdenko icon of Ljubljana’s television, sic, naked, andthat was an straw, with this he made mu with hands}…with, naked with these {explains they hadone, hehadaguy ple, RTV Ljubljana,you know with Zdenko Kalin. For exam in Slovenia thatthere was fessor, I’ve learnedeverything for two years hewas my pro drop it… rap also isgoodandstuff but nonsense, not any… not stupid, to me.” Singer, rapper, stupid, have thisproject, God gave it to teach you to make music.“I teach you to dosculpture. Not place for other things, not to not God’s work, God has Its that God gave to him,no, it’s and heknows. Not something so much,that has worked a lot has worked a lot, that knows is man’s work, man,manthat secrets. It’s not God’s work, it I’ve read andartis…ithasits things, more thanfrom books learned more thanfrom other more from thatminute, I’ve mersed inhiswork. I’ve learned Zdenko Kalin, when he was im he went to make a sculpture, see it. You hadto seehimwhen they don’t write, you have to Some things are written, in art that are not written inabook. things, there are somethings in art, you can’t learn some learned things you can’t learn took outhismatch. plains withhishands}he there thathetook out{ex Jugoslavia cigarettes, itwas slavia cigarettes, hesmoked at that age, he smoked Jugo ready for retirement, hewas You have to becrazy, iteats So Iwas withZdenko Kalin I’ve learnedalot from him,I’ve ------institution. of thesamearts he becametherector 1948. Later, in1965, Fine Arts inZagreb in at theAcademy of became aprofessor Arts inZagreb. Kalin Academy of Fine He studied atthe in former Yugoslavia. renowned sculptor Slovenia. Hewas a born inSolkan, (1911—1990) was Zdenko Kalin 23

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare mëngjes herët, se unëshkoj edhe përdetale…. Njiherë në do detale, qëmujmebisedu merrke measi…masim’thatë tij, edheaiumerrke meart, s’u Edhe shumëkom përfituprej tregu shumë, shumë, shumë…. Zdenko Kalinit. Po dumetë Lublanës, ka qenëpunëekëtij ka qenëshenjëetelevizionit të kësi ka bomuzikë, lakuriqeajo duar}… me, me, mepip, me lakuriq mekësi {spjegonme që ka nji,eka pasënjidjalë, shembull RTV Lublana, adin ka qenëmeZdenko Kalin. Për gjë nëSlloveni çka ka qenë, ate profesor, kom mësu,çdo ko Kalin, dyvjet ekom pasë po lejebre mos… edhe repi është imirë esende palidhje, kurrëfarë… jobudallë dia.” Kangëtarë, rep, budallë, nji projekt, maka falë peren me ta mësu muzikën. “E kom jo meta mësuskulpturën. Jo vendin evet përsendetjera e perendisë, perendia eka bre perendia, s’është punë ia ka pruZoti, perendia, jo punu shumë ai din. Jo ai që shumë, qëdinshumë, qëka njerit, njeri,njeriqëka punu punë eZotit, është punëe fshehtësitë eveta. Nukështë kom lexu dheartiështë… ika sende tjera, shumëlibra qei shumë kom mësuseshumë mësu prej qatijminutit,ma punimin evet. Mashumëkom Kalin, kureka kapë ndonjiherë kapë meskulpturu, Zdenko i pa.Duheshmepaaikure duhesh meipa, shkrujnë, nëartnukshkrujnë, nuk shkrujnën’libër. Do sende do sende, ka dosendeqë në art,nukmundëshm’i mësu mësu qës’mundësh tim’i mësu tak, eka nxjerrë qibritin. nxjerrë {shpjegonmeduar} e ka pi“Jugosllavia”, këtu eka pi cigare “Jugosllavia”, cigaren sion, nëatë moshëka qenë, ka nisë m’u përgaditë përpen jom shkuatje, aika dalë, iaka me standarde t’vjetra. Une kur neoklasik, neoklasik, i vjetër, shumë, ka qenë, tash edi, qenë njeriimadh,kom mësu aty, kurka dashtë ka shku.Ka Zdenko Kalin ka pasëatelenë mëdhej ikanë pasëateletë, ky artistat. Edhekëta artistat e Prej tijkom mësushumë, kom Domethonë uneishameZden - - - -

“Unë Dostoevskyn e kom lexu i ndëgjoj msheftas”. Thashë, i ndëgjon?” “NëRadio Tiranë nuk guxoj meindëgju.” “Eku ishtinë, 80përqind, 90përqind guxoj me indëgjunëRadio Pr 15 përqind të kangëve shqipe mandej, “Ne, unevetëm 10— Tha, “Unës’e kom ditë.” Thashë pjesë eShqipnisë, as’e dinia?” Serbisë a?” “Jomore ajoështë pjesë, Kosova nukështë pjesëe Jugo….” “E qysh ju s’jeni, s’është Shqipërisë edhe najenanë ti Jugosllav na ka marrë prej të aneksumprej Serbisë, shte tani nuk kemi kështu… ne jemi e dikështu, por…” thashë, “unë unë mejutregu shumëgjanaa “Ndigjo profesor, mëvjenkeq jonë ato vujtat tuja?” Thashë, për hirë meebo këtë, cilat ato brengat përtë cilattiibon leme, etjera… ”“Ecilatjonë te une…. ka mësu kjo grujase vijke aty jithëse, këtë meaeroplan ma tojsha meaeroplan bre. Meg kisha pare shumë. Unëudhë jsha nërestaurim kështu edhe shumë, shumënëmuze, puno muze.” Verës unemerrsha pare e kom gjetë punënnë, nëkëso më çojnëprej shpisë, unëkëtu thashë, “unë përveç tjera që rëfarë probleme materiale,” ia thashë, “Unënukkom kur probleme materiale?” Adin, Profesori pomabonmu,“A ki shumë, etha,“A kiprobleme?” sor…” shumëedojsha,shumë, sori, une t’u skulpturu, “A profe upltura. Edhekurerdh profe kerkush hiç more, une edhe sk Une vijsha,s’më interesojke mu demi prej 7:00,8:00sahatibre. Akademisë nukvijnënëAka demi kurrë hiç, po studenta të 9:00, kërkush s’vijke nëAka shfrytëzojsha prej 7:00derinë kom shkunjiditë nëmëngjese shkojsha nëmëngjesedhekur me primesatjera. Edheune jtë mesendetjera (qeshë),me, ma imiriti,duheshmeemu ma imiri,s’munesh meubo din qysh? S’munesh meubo han, aivend imadhtë han,a biblotekë. 7:00 në mbramje kom shku në kom shkunëAkademi edhenë 6:50, 6:45kom shku,6:45 në Akademi, kurrë s’kom shku sha, 6:45krejt jetën kom shku Edhe thashë, “Nukkom prob Duhesh m’u konë i smutë, të ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 47 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 48

Oral History Project The NationalGallery the Albanianlanguage course. Serbian. IhadAlbanian,just in bian, Ifinishedhighschool in nian, everything basicisinSer wasn’t translated in,inAlba there isn’t… doesn’t have…” It yevsky allinSerbian,because na.” I said, “I’ve read Dosto listen to themonRadio Tira you listen to them?” “Isecretly dare to listen to.” “Where do 80 percent, 90percent Idon’t nian songsonRadio Pristina, to 10to 15 percent of Alba said, “We, Ionly dare to listen said, “I didn’t know.” Then I nia, don’t you know this?” He bia?” “No, itispartof Alba Kosovo isn’t partof, of Ser “And how aren’t you, isn’t part, Albania and we are in Yugo…” goslavia’s state took usfrom are annexed from Serbia,Yu now we don’t have this… we you alot of things, butIsaid professor, Ifeel awfultelling your sorrows?” Isaid,“Listen make you dothis, whatare the worries thatyou have that lems, andetc…” “Whatare she cameto visitthere… my wife taught methatwhen bre. Though,traveling by plane of money, Itraveled by plane ment, thisway Ialso hadalot museum’s restoration depart of money, alot, Iworked inthe During summerIearnedalot job here, inthesemuseums.” home andIhave found the cept thatthey sent mefrom financial problems,” Isaid“Ex know, Isaid,“Idon’t have any any financialproblems?” You sor saidto me, “Do you have any problems?” Theprofes and hesaid,“Do you have loved himsomuch, sculpting, “Yes professor…” I the professor came I was and the sculpture. Andwhen didn’t care aboutanyone, me 7, 8inthemorning. I came, I come to theAcademy from dents of theAcademy didn’t the Academy, never ever, stu 9AM, nooneusedto cometo I usedthetimefrom 7AMto I went onedayinthemorning early inthemorningandwhen er premises. And I used to go other things(laughs)withoth best, you shouldfight itwith the best, you can’t becomethe know how? You can’t become you, abigcityeats you, you And Isaid,“Idon’t have prob ------

how stupid that is, orifyou eat eighteenth century, imagine a blousethatwas worn inthe time, imagine yourself wearing If you’re not intune with the as you are intune withthetime. time, everything is okay as long art you have to beintunewith to beintunewithtime, also in things, at all times you have know… only thesculpting part,you good sideof sculpture isnot form, principles, rules, the principles of thematerial and nately (laughs). Then until the anything else here unfortu the chisel, then I didn’t need from Kalin how to work with characteristics. Until Ilearned César. Sculpture is, it has its is a very well known sculptor, ship of César [Baldaccini],he in France underthe mentor did hismaster’s degree there He worked alot in France, he great reputation, very modern. period, you know he had a besides Slavko Tihec inthat venia were madeby noone was… themonuments inSlo Slavko Tihec. other professor came atme, pened inthethird year I,an ful, thiswas with… because life like thisisbeauti (laughs), do you understand king becausemaybeI’d give in no oneasked meto live asa I don’t know, Ihaven’t triedit, the kingof kingsandifnow… ble for himto live asaking, party, whichmadeitpossi you know, hewas part of the but acommunist. Communist, a communist, agoodsculptor the hungry. Andhe was kind of who isfullcannot understand derstand buthecouldn’t, he then told him,he tried to un about thesethings?” AndI Why didn’t you ever tell me dueme. Hesaid,“For real? sculpture was Këngë e Pakën this sculpture, the idea of this nection, my idea,theideaof dueme, them withKëngë ePakën sings.” “he doesn’t moanorshout,he this isasong,hesings,” Isaid, I said,“Ican’t singmy song, From himIlearnedother Then I…something else hap Those songs…Iconnected 24 Imadethiscon 25 Slavko Tihec ------to fallen soldiers. Memorials dedicated for hisWorld War Two Yugoslavia, especially sculptor informer He was awell—known Design inLjubljana. emy of FineArts and studied attheAcad Maribor, Slovenia. He 1993) was bornin Slavko Tihec(1928— 25 poems. his most well—known sung Songs]isoneof Pakëndueme [TheUn Migjeni. Këngë e his nomdeplume writer, known under Albanian poet and (1911—1938) was an Millosh Gjergj Nikolla 24 - -

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare ullin eXVIII, merre memend blluzë ecila u vesh nëshek me mendvesh tisot nji qoftë ses’je mekohën, merre në qoftë sejemekohën. Në me kohën, çdogjëështë okej kohën edheartiduhet meshku çdo kohë duheshmeshku skulpturu adi… lat, eskulptura s’është veç me formës, ligjshmëritë, rregul ligjshmëritë ematerialit dhe isht (qeshë).Mandej,derisa s’më ka vyjtë kurgjo këtu mjer si punohet nëdaltë mandej deri sakom mësuprej Kalinit i ka karakteristikat eveta. Unë njoftun César. Skulptura është, nji skulptor shumëimadh, te César [Baldaccini] është ka magjistru edhenëFrancë Ai ka punushumënëFrancë njeri shumëimadh,modern. Slavko Tihecadi.Ka qenënjë këtë periudhëtjetër ika bo përmendore të Sllovenisë në Tihec. Slavko Tihec ka qenë… vjen njiprofesor tjetër Slavko diçka nëvitinetretë, te une kështu, kjoka qenëme… m’kupton seebukurështë jeta ta ishadorëzu (qeshë).Apo lutë mejetu simbret se nash s’e kom provu kërkush s’më ka mu qetash mem’pasë… s’e di mbret, mreti i mbretave. Edhe e cilaka mundësumejetu si domethënë ika taku njipartie mirë, porkomunist. Komunist njifarë komunisti, skulptor i nuk jadin.Edheaika qenë por s’mujti, kyingititë untit mandej, umundumekuptu këto sende?” Edheitregova kurrë qysh nukm’i ke tregu ishin. Tha, “Po a? Qysh Rudi ishin “Këngët epakëndume” ture, idejaekësaj skulpture ideja ime, ideja e kësaj skulp E pata lidhëune, kjoështë me “Këngët epakëndume”. kat, nukpisket, kykëndon.” ky këndon,” thashë, “nuk ku me këndu, kjo është një këngë, Thashë, “Kangën timenukmuj shqip [lëndënegjuhës shqipe]. serbisht. Shqipkom pasëveç shkollën emesmekom krynë elementare është nëserbisht, të përkthyme nëshqip, çdogjë s’ka…” Nukka pasëatëhere komplet nëserbisht, se unë… Mandej une… ndodhë edhe Ato këngë… epata lidhëune Prej këtij kom mësugjanatjera, ------AR EK

shumë m’u spjegu. veprave të tij,s’kishte nevojë shumë, porunëeshihjaprej botën eartit? me çka është t’u ndodhë në pak nëmënyrë maimediate menjiherë… din s’munesh muboimadh duhesh meshkukoha paka i madh,sepërm’u boimadh shumë imadhpokyka m’u bo S’po enënçmojkëtë, ka qenë sytë, muçelënjiperde tjetër. këtij Tihecitedhe m’u çelën ecit shumësende, mësova prej del? Eh,mësova prej këtij Tih arti yt,ka? Prej kahit është ka duhesh me i ditë ka, ka buron kqyr ligjet erregullat ebotës, more, jo, jo, duhesh m’u, m’i me m’kallxu çka me bo”. Jo me mapruZoti njikangë, ka me mapru,Zoti kangën, ka ajo kaloi, maroi mo, “Zoti ka qenë ingritur. Badihava s’ka shumë i ngritur, s’bon mos me me qenëartisti imençur, tjetër, përshekullinXXI.Duhet gjetë çka është, cilaështë për Ka maruseështë tjetër kohë. ma… hajtmëdhimbsën,ani. ka marupunamo, veç ikqyri janë të bukur, të bukur, qitash i shekullitXIX.Impresionistat shekullit XVIII, tjetër është arti art tjetër, tjetër është artii është merëndësi. Tash është çfarë kohe je t’u jetu bre. Ajo pikturo, duhesh me ditë në dihava, timosskulpturo, mos sende nëqoftë ses’i dinë, ba çfarë niveli kohor ka qenë? Ato si ka korrespondu me kohën, me ditë. Sika jetu mekohën, e ditë vërtetën qysh duhet në strip të tregume, por tash tash, jo nji të vërtetë të, të… si chelangelo. Edishatë vërtetën çka ka bo… kushukonë Mi casso, çka ka boHenryMoore, dallimin… edishaçka ka boPi unë isha hazër, une e disha kohë tjetër, porunëishahazër, bre, duhen me qenë me kohën. tet duhenmeqenëkohën arti edhe muzika edhe krejt ar kohën edheskulptura edhe gjanat duhenmeqenë shekullit të XVIII.Ene… gjanat, me hongër ushqimet e atij të çfarë budallakie është, apo Po, natregojke, natregojke E qysh të mësojke aimereagu Është shekulliXXIduhet me Edhe tash kymëpruninënji - - - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 49 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 50

AR AR EK Oral History Project The NationalGallery

need to explain muchto us. I observed hiswork, hedidn’t world? what was happeningintheart in amore immediate way to become great immediately… a little, you know, you can’t just come great, timeshouldpass even greater, becauseto be great but he would become underestimating this, hewas window openedup. Iamnot were openedwidely, another from thisTihec andmy eyes from thisTihec, I learned And Ilearnedalot of things What isthesource of your art? where your artderives, where? you shouldknow where, from the laws andrulesof theworld, do.” No, no, you have to follow song, Hewilltell me what to the song,God willbringmea “God, God willyou bringme lished. Ithaspassed,itended, you cannot be poorly estab smart artist, well established, century, you should bea what isfor thetwenty-first find whatitiscomingnext, twenty-first century, you should It hasended. and Ifeel sorryfor them,okay. has ended,Ijust lookatthem are beautiful, beautiful, now it art isdifferent. Impressionists different, nineteenth century art, eighteenth century art is important now, it is another time you are livingin.Thatis paint, you shouldknow what then don’t dosculpture, don’t if you don’t know thosethings what was thelevel atthetime, it corresponded withtime, How itlived withthetime, how truth how itshouldbeknown. [simplified], butnow Iknew the of, of… told like incomicbooks I knew thetruth,not onetruth did… whoMichelangelowas. Henry Moore did,whathe I knew whatPicassodid, ready, Iknew thedifference… er timebutIwas ready, Iwas in tunewithtime. tune withtime, they shouldbe music and all arts should be in with time, sculpture also and us… things, thingsshouldbe eighteenth century food. And It’s a different time, it isthe Now hebrought meto thisoth He taught us, taught usalot, but And hetaught you to respond - - - AR EK

ence? AndIcouldn’t talk him don’t have extensive experi trying ifyou’re still not, ifyou a lot of things, andisitworth technically the skeleton needs make a large—scale figure, didn’t stop himbecauseto the fourth year, somehow I once… that (laughs),Imeanyou didit done itonce, butleave itat In hisway hetold mehehad “But no, Ihave doneitonce.” it willshow, you can’t now…” do Adem Jashari it will reflect, third year andthenwhenyou other steps inthefirst, second, Jashari, you shoulddosome learned enoughto do Adem Jashari, butyou still haven’t stop you from doingAdem said, “You know what, I won’t charming, good,useful. Well I Adem Jashari.” will immediately start to sculpt fessor, I’lltell you,” hesaid,“I I’ll helpyou.” Hesaid,“Yes pro you have any struggles, tell me, falls in the field of sculpture, if your struggles. Ofcourse what for confession, confess to me him, like to theoneyou goto the rabbi… like to him,like to Like, like, like onedoeswith can confess everything to him. your professor here andyou them for yourself, you have me your struggles don’t keep Tell me all your struggles, tell I told him,“You know what? one of thebest, sogoodand the entrance exam, hewas just ended.Thestudent took ter thewar, here, thewar had year] astudent came, just af beginning [of theacademic to goaheadandtell you. At the tle more of course. else, you know, you need alit you know, you needsomething enough, just to make partisans know itisn’t (laughs)thatisn’t he… but that isn’t enough, I naked people and partisans he madethepartisanshe, he, He, hemadethepartisans, he, idea andbeganthesculpture. story, from that he created the from thathewould create a a, amovement of athingand thing else, hegrabbed athing, was hisstyle? And asithappens, hewas in I hadthisstudent of… I’m going His work, the point was some How were they, what,what 26 Hewas young, - - - - - his homeinPrekaz. three—day siegeof troops duringa shootout withSerb girls andboys—in a half of themunderage his family of twenty — 1998, together with He diedinMarch vo’s independence. and symbol of Koso its foremost leader and iscelebrated as a founder of theKLA ary commander,” was known asthe“legend (1955—1998), also Adem Jashari 26 - - AR EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

boni, potanë kohën ishkojke a poenisë?” (qeshë) Joqës’e fjalët e… fjalët para tre vjete, i pendësai…por, kuike ato të rëndësishëm, ailuftës, a nji figurë të njipersoni shumë e kena kështu njifigurë mebo, i tretë poithom,“A poemerr katërt, vitiitretë ubaedheviti me hekë esendepoubovitii vojë të madhe? Es’mujsha s’je hala,nëqoftë ses’ki për sende, e a vlennë qoftë se kisht skeletit iduhenshumë bo njifigurë të madhe, tekni diqysh s’e nala unëseqata me njiherë… ti leaty(qeshë)qëekom bo e tregojke ekom bonjiherë, po njiherë bre.” Ai, ai me të veten ti tash…” “Po, jobre ekom bo reflektohet, shihet, s’munesh kur ebonAdem Jasharin ajo e parë, dytë, tretë e mandej do hapatjerë meibovitin me boAdem Jasharin, duhesh Jasharin, portihalas’je mësu nuk pot’ndali meboAdem Po thashë, “A din çka? Unë ty I ri,simpatik,imirë, ivyshëm. nisë Adem Jasharinme ba.” sor,” tha,“menjiherë iakisha “Po valla, pota kallxoj profe oma bre seta ndihmoj”. Tha, në kuadër… akinajdertkallx Çka nëkuadërtë skulpturës, rrëfemi mudertet çka keni. si atij,eatijqëirrëfehesh, Si, si,siatijrabinit… siatij,e keni profesorin atijirrëfeheni. i mbanidertet mrena, këtu e tregomni, tregomni dertet mos din çka? Krejt çka keni dert mirë erdh edheithashë, “A e pranues maimiri,shumë lufta. Erdhi studenti nëprovim te ne, këtu te nesaishte kry lim erdhi, saishte krylufta këtu po iutregoj. Njistudent nëfil patjetër. diçka tjetër, adi,duhet pak zanët veç meiboadi,duhet (qeshë), s’është ajoboll,parti po s’është ajoboll,adis’është lakuriq edhepartizantë ky… bo partizanët, ky, ky, njerëzit Ky, kyika bopartizanët, kyika idenë edheeniste skulpturën. krijojke storie, prej asajkrijojke nji, njilëvizje, njidiçka prej asaj tjetër send, ai e kapke nji gjë, tij? E kom pasënjistudent të… s’di Veprat etij,filozofia ishte krejt Si ishte, çfarë, çfarë ishte stili i Kur u bo erdhi në vitin e katërt, ------AR EK AR EK AR EK AR EK

(qeshë). Thashë, “A edinçka? ra të fiktë, menzi erdha në veti nji herë të fiktë prej asaj…më Agimin enaasiston.” Et’më ra “Agim… shumëmirë ekena që jomshqiptar, mabojshin, jshin këta profesorët, edijshin lo, mekonë…. Etash mabo ardo, mekonë siMichelange këta gjenerata evjetër siLeon sendet evjetra, ata kishinqejf këta kishinqejfmeishti edhe mendoj qëepanevojshme, por gelo eka mësuanatominë. Unë Vinci ekanë botë njejtën. për detyrë të anatomisë me… njerëz të vdekun edhe e kishim blejke Akademia nëasi,këso anatomi, këto imerrshin, i landë kishimplot… nekishim kishim estetikë eteori ekëso e Akademisë të Lublanës, e blanës, jomt’u itregu të mirat nji emirë eAkademisë sëLu për mumjaft. Eplusnjiemirë, edhe ato edhe ato u bojshin tjera të cilat kur i mbledhsha tjera, dosendeshumëma mension, madhësiadosende dimension është, artiështë di tregon dimensionieatëherë qysh është… dimensioni,çka konstruksionin, kom mësu prej tijkom mësusendetjera, dashurinë prej tij.Por prej tijjo, e ka dashtë, ekom mësuatë gurin, aktin egurit,a po kupton qysh ka dashtë, aieka dashtë materialin {tregon me duar} Ai eka ditë atë mishëriminme në muzikë, porështë material. bohet nëfrymë, s’është ton, ton arti bëhet nëmaterial. Artinuk atë dashurinë ndaj materialit, marrë diçka. Prej tijkom mësu ke marrë diçka, prej secilitke qenë… prej secilit,prej tjerëve sori juajqë… juaj meTihecin? holla, punonpërmendore… tash Akademinë punonpërtë upojshin, edhe prej qëe ka kry htësira të cilatate epreok ishte nëfshehtësira tjera, fshe kishte hinëbotë tjetër të artit, koha t’u u arsyetu. Kishte fillu, Ashtu, ashtu ka boMichelan Edhe MichelangeloedheDa Palidhje, muskuj,njimuskul… Përnime a? Po, ka qenë, ka qenë, ka Tihecin. Slavko Tihecin,profe Me? A ka qenëingjajshëmraporti i ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 51 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 52 AR EK AR EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

to… task for theanatomy course these corpsesanditwas our the Academy would buythese, anatomy, thesewere taken, lot of thesecourses… we had aesthetics andtheorya Academy of Ljubljana,we had ing whatwas goodaboutthe bljana, now Iamenumerat tage of theAcademy of Lju advantage Ihad,theadvan became alot for me. Another when Iinternalized them,they things entirely different which some other things, someother art isdimension,thesize and mean, andthendimensionis, dimension, whatdimensions tion, I’ve learnedhow, how… learned other things, construc But from him,from him, no, I that appreciation from him. he appreciated it, Ilearned in stone, doyou understand, stone, he appreciated the act appreciated, heappreciated {explains withhishands}he mercifulness of thematerial is thematerial, heknew the tone, atone inmusic,butit isn’t made with wind, it isn’t a art ismadewithmaterial. Art love towards thematerial, ery one. From himI’ve learned something, from eachandev each andevery oneyou got fessor that… similar to this? makes memorials and… emy heworks for money, he he graduated from the Acad concerning him,andnow that er secrets, secrets thatwere art, hewas [caught up]inoth ed to get into another world of time finding excuses. He start he not doitbuthespent allhis do it?”(laughs)Not only did from three years ago, canyou mitment to, your commitment of letters… where isyour com person, amanof war, aman a figure of a really important to sculpt thisfigure, to make you want to dothis, we have in thethird year Itold him,“Do year came, thethird year, also out of itandstuff butthe fourth Yes, itwas, itwas, itwas… from Tihec. Slavko Tihec,your pro With? Was your relation withTihec Nonsense, muscles, amuscle… For real? ------AR EK AR AR EK

search thesis] and we chose had afour-year diploma[re Then hewas my mentor, we we’ve got to say? Let’s listen. a nation we don’t listen, what it’s soimportant to listen, us as to him,Ibeganlistening to him, heart.” Ilearnedhow to listen it well, we’re talking heart to it well, hesaid,“Understand beginning then I understood It pissedmeoff somuchatthe answer, you shouldgainskills.” strength to listen to methen to me, you should use allyour gonna answer not how to listen are concerned withhow you’re swer, you’re alot like that, you about how you’re goingto an you don’t listen, you just think you have thisproblem that good guyandeverything, but you have a problem, you’re a me atthebeginning,“Agim, and learnedalot. Andhetold with oneatatime. lectures were often personal, four people. And he taught, his in Paris itislike that,three to sense, noonedoesthat, even 20 people, third year 17. Non have 20 of them, fourth year tle, not like here, 20people, I of us.Only afew of us, solit of us, intheschoolyear, three course andthere were three So old,andhetaught usthe is dead,allof themare dead. lot of books, hehad.Now he sor, MilanButina, that you know, carnal… You know, Albaniansare like class, to assist you, no way…” I, Idon’t know ifI’llcometo the know what, leave it alone that my feet (laughs).Isaid,“You that… Ifainted, Ibarely got on us.” AndIfainted oncefrom we have Agim sohecanassist they were like, “Agim… sogood they knew that I was Albanian, now theprofessors were like, like Michelangelo, to be…. And liked to belike Leonardo, to be also, theoldergenerations but they liked theoldways sonally I think it is unnecessary, gelo learnedanatomy… per used to dothis. I had so much fun with him You mean,oneonone. I hadthiswell—known profes Part Three That way, thatway Michelan Michelangelo andDa Vinci 27 hehada ------and arttheoretician. painter, scenographer in 1951. Hewas a Painting Department graduated from the in Ljubljana,where he Academy of FineArts He studied atthe Kočevje, Slovenia. 1999) was bornin Milan Butina(1926— 27 AR EK AR

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

va melexu unëestetë, estetika mirë, prej tij fitova shumë, fillo istraturën ekom krykëtu. Edhe atje qëekom boadin,magj puna diplomike e diplomës është mapakeshkrume, se methonë magjistratura jeme punë diplomike kështu. Do ndodhë tjetërkah, s’ka pasë mike tekstuale, edhe… qës’ka ka qenëçështje, puna diplo ajo ka zgjatë, krejt vitiikatërt asaj mepasëskulpturën. Edhe edhe kemi pasënëkuadërtë formi ekom punëndiplomike, për formën, përformën, o jedh mentorin. vjeç kemi pasë, dhekemi zg ne kemi pasëdiplomëkatër Mandej ekom pasëmentor, thonë? Le bre, të ndëgjojmë. nuk ndëgjojmë. Çka kemi me rëndësi mendëgju,nasipopull me ndëgju,shumëështë me va unemendëgjuato, ianisa mirë najenan’katër sy.” Mëso kuptova mirë, mëtha, “Kuptoje më erdhi shumëinat,mandeje duhesh me fitu aftësi.” Njiherë m’ndëgju mandejpërgjigju, Ti përdore krejt forcën me përgjegjë, joqysh mem’ndëgju. tu, jeipërgaditun qysh kimeu me upërgjegjë. Shumëjeqash ndëgjon, tiveç mendonqysh ki krejt porekinjiproblem, nuk nji problem, ti jedjalëimirë e fillim m’pati thonë, “Agim tiki shumë mësojsha.Edheainë herë menjenin. sonale, njëherë menjeninnjë shpesh ligjeratat ikishte per katër vetë. Edheaimësojke, ai Edhe në Paris qashtu tre, Palidhje ashtu, kërkush s’bon. katërt 20vetë, vitiitretë 17. veta, uneikom 20vetë, vitii vetë, shumë pak, jo si këtu 20 shkollor, tre vetë. Shumëpak na kemi qenëtre vetë, nëvitin Edhe ainajepke landënedhe vdekë këta, shumëivjetër. pasë. Tash ka vdekë, krejt kanë Butina, ka libra shumëai,ka shumë të njoftun estet, Milan jena fizikuza, adin kësi… çfarë…” Adin,senashqiptarët me ardhë n’orë, metë asistu Unë le që as… unë s’di a kom Edhe unëukënaqsha meto, Aha, njimenji. E kom pasënjëprofesor Pjesa eTretë Puna diplomike eimjaka qenë ------AR EK

sha, veç thojshame skulpturu sha shumë, shumëdij sori, ukryen shkollat. shumë. Okej, shkoi kyprofe të lejonmeditë diçka pakma sha t’ilejondisalukse, mosha që janë shumë të vërteta. Mo shumë të vërteta, unëmendoj qenë këto përgjigjje t’mia, por nale joakademike. Këto kanë relacione a din,kanjiherë ba s’din hala.Apokupton? Këso kom 70vjet di,tije25vjeç une di shumë sende, normal i Unë s’di ma s’mirti në botë, di mas’miri nëbotë”. Jo, more. “Urdhnoni, çka podoni?Unë distanca {shpjegonmedorë}. me mitizu profesorin, mekriju rrugën? Ky është profesori, jo çka domethonë meta shkurtu ai ta shkurton rrugën,aedin shumë, pakmashumë, edhe ton rrugën,seaidin pak ma atje? Unëta shkurtoj rrugën”. shku në Podujevë? Pse je nisë thotë, “Hajde, apodonëme hë Kosovë, edheprofesori të në Podujevë, eniseshpërFus me qenë. Apo donë me shku bullin mabanalqëmundet kuptu këto mirë emarr shem m’i ditë, jonë do rrugë, për me sheh qëartieka rrugën,duhet Po vetëm t’u i pa disa rrugë, e nji, uneediveç rrugënteme”. milionë rrugë. Une po iu tregoj milionë artista? Janë 5000 din sa ka rrugënëse janë 5000 krijohet njivepër artistike. Ae unë? Aiqëiutregon rrugënsi çka jom une? Profesori. Cili jom rrugën. Unejuthem,“A edin tabana, patemela, paeditë m’u bo pa estetikë t’mirë, pa skulptor t’mirë, nukmunësh denta, kujtojnë mujnë m’u bo këtu ekom problemin mestu ishin krejt, krejt tjetër. ishte luftë emirë çfarë niveli m’u bo. Eh,këtu ishte lufta, por tet s’du m’u bo, porskulptor du estetika ajo që të mëson. Es mëson çka pobonështë ajo, ta dinçka pobon,ekushtë Okej. Anitiskulpturon derisa skulpturu por nukjomestet. e mbrojsha tezën, unedime shumë membrojt vetën, unë mbrojsha tezën, senjeriudin ma të perfeksionume, unëe Në ‘77 erdha plotëNë ‘77 [dije]. Dij Kur ukthyet mandej në‘77? Profesori është aiqëta shkur Unë ende e kom atë problem, ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 53 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 54

Oral History Project The NationalGallery knows abitmore, a bitmore, makes your road shorter, he the road shorter.” are you goingthere, I’llmake wanna goto Podujeva, why fessor tells you, “Come, doyou for Fushë Kosove andthepro go to Podujeva andyou leave example there is.You wanna ter I’lltake themost common roads, to understand thisbet should know, there are some see that art has the road, you only by seeing someroads, you one, Ionly know my path.” But million paths.I’m showing you million artists there are 5000 there are? If there are 5000 Do you know how many paths how awork of artis created. who shows you thepathfor professor. Who am I? The one “Do you know whoamI?The knowing theroad. Itell them, without groundwork, without that withoutgoodaesthetics, good sculptors, you can’t be dents, they thinkthey canbe have thisproblem withthestu ent. what level itwas, all,alldiffer war, butitwas agoodfight, sculptor, yes, andthiswas the become anaesthetic, buta that teach you. Idon’t wanna you’re doing,it’s theaesthetics and whoteaches you what you know whatyou’re doing, fine you make sculptures until am not anaesthetic. Okay, but how to make sculptures butI I defended thethesis, Iknow about how to defend oneself, sis, becauseoneknows alot aesthetics, Idefended the thetics, aboutamore refined from him,Ibeganreading aes there. And good, I gained a lot finished my master’s degree that I have done you know, I ploma work of adiploma there was lesswritten, becausedi this. Somy master’s degree didn’t have diploma work like happened anywhere else, they written part, and…that hasn’t was aquestion, thethesis, the it lasted, allthefourth year framework of sculpture. And we had to do it within the Serbian] Ididmy thesis, and shape, theshape, oformi [in our mentor. I still have that problem, here I My thesisconcernedthe The professor istheonewho ------AR EK

happens inthe world, what of all the world. You see what ennial, whatitis, itisapreview always went to the Venice Bi place for a hundred years, I ice Biennial, that hastaken influence onme. ent world, five years left abig different, Igot used to a differ people are different also, it’s to beontop of it. Here the demic world andnot beable that Iwon’t get into theaca sculpture, and I said to myself aren’t good conditions for school of sculpture, here there would have taught atagood es, andyou are theteacher. I lot of strange circumstanc that happen(coughs)anda lot of strange circumstances stances, becausethere are a tion, because in thesecircum I didn’t dare to gointo educa but Irespected itsomuchthat er because… Ialways wanted, ed [to work in] education, nev of responsibility. I never want it very well, educationisalot teacher’s responsibility I know they were professors, Iknow to teach.” Ihadallof mine, come, cometo my department were… Agim said,“Come, emy hadjust opened,things Where to go, here the Acad do sculpture andnothing else. so much,Iknew only how to knowledge]. Iknew somuch, ‘77? schools are done. Okay, theprofessor is over, to know something abitmore. some luxury, ageenablesyou they are sotrue. Age gives you my answers, butsotrue, Ithink nal not academic,thesewere tions you know, sometimes ba understand, thesekindof rela 25 you still don’t know. Do you course Iam70know, you are world, Iknow alot of things, of best outof everyone inthe No, more. know it best of all in the world.” thing Icanhelpyou with? I {explains withhands},“Any professor, to create distance not to make a myth out of the means? Thisistheprofessor, making your road shorter er, doyou understand what and hemakes theroad short I slowly started, itwas theVen I cameback full [with In ‘77 When did you come back then, 28 I don’t know the ------English bro, brother. bre, similarto the adds emphasis, like strong emotion. More sentence, itexpresses to emphasize the Colloquial: used 28

EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

vit s’di gjo. qatës, veç mosm’vet nëcilin Agim”. Kom qenë kryetar i sho jet shoqatës, “Bravo, bravo, vende edhejashtë nëpërm krejt Jugosllavinë, nëshumë ull, krejt mirë, kom ekspozu në skulpturë të mirë. Krejt nërreg shumë shpërblimt’mirë menji jiherë kom fitushpërblim, bo pjesëeshoqatës. Men e Artistëve Figurativ. tistike, ishte vetem njiShoqatë Lublanë. Këtu s’kishte botë ar jetoje menjibotë artistike në botë artistike, njibotë artistike, spozitat, ishejetoje menji Shihje ekspozita, indiqjeek në Romë, shkojshe në Vjenë. Bienale të Venedikut, shkojshe asi, porthjeshtë shkojshe në i shihshamapërpara, joqë hshin sendet pakmavonë, unë këtu njerëzit në atë kohë i shi hin sendet pakmavonë. Këtu, ndodhin, këtu njerëzit i sho sendet krejt mapërpara çka çka ndodh në botë, ti i sheh e dinçka bohet nëkrejt botën, Është pasqyrë ekrejt botës. Ti enale të Venedikut, çka është? vjet, unë gjithë shkojsha në Bi e Venedikut qëmbahet qindra im t’madh atyte unë. botë tjetër, pesëvjet lanëndik she ishte, unëishamësunënji jonë edhenjerëzit tjerë, ndry me mujtë meidalënëkry. Këtu të Akademisë sëArteve emos thojsha mostë hinëatë botë kushtet emira të skulpturës, e të skulpturës, këtu nukishin Unë kishamësu shkollë t’mirë të çuditshme, etijearsimtari. (kollitet), eshumërrethana thana të çuditshme ndodhin rrethana, seshumëka rre me shkunëarsim, senëkëto kom respektu qës’kom guxu kom dashtë, poaqshumëe arsimin, kurrë s’e… gjithëe arsimi. Kurrë s’e kom dashtë përgjegjësi emadheështë e arsimtarëve edishumëmirë, qenë profesora, përgjegjësinë i kom pasëkrejt të mijtë kanë ment] medhonëmësim”. Une hajde te unë[nëdeparta Agimi thojke, “Hajde, hajde, çelë Akademia sende ishin… e send.Ku meardh, këtu ishte Fillova ngadale, është Bienalja Jo, jonë cilinvit. Veç apomë Po, gjithnjë, sikom ardhë jom A keni qenëpjesëeshoqatës? ------AR EK AR EK AR EK AR EK AR

nejtë atje, je kënaqë atje, ke paret ke shku në Grožnjan. Ke i ka subvencionu. Ike marrë prej Kosovës? kolonia eDeçanit. koloni të ndryshme, ka qenë qoftë se gaboj dikun. Ka qenë vjeshtor, salloni, mos më… në domethonë ka qenësalloni mandej kemi ndashpërblimet marka, veç qëpo merr pjesë. E shembull, embajmendka 50 m’i paguka 50marka. Për ka marrë pjesë në ekspozitë, mrri, shoqata, qëçdoartisti që spjegohet mëmirë sistemi? përmes kësaj poshpresoj që më intereson madetajisht, dhe ekspozitat Shoqata? Po shumë përkëto sende. shteti jonëqënukkujdeset luftës. Çka ubohiç s’e di.Si çuditshme, ekena hupëmas parë të Grožnjanit është e veç këtë qëepërmenda ma qenë kushte të hatashme, por e ka paguar BVI—ja. Ato kanë shkuar në Paris tre muaj ditë ekspozita të ndryshme, përtë ndarë shpërblimet përne, në urativë. NëParis, gjithnjë janë kemi shku të gjithë artistët fig ka qenëpronë eKosovës. Aty tre kate, megjithatë mirat, shtëpinë menëntë dhoma,me gut në Kroaci, e kemi pasë Grožnjan është ngat Uma tregu qitash, për shembull tistë? çfarë lehtësi ka ofru përar nuk po ju pys a mirë a keq, por kur pojuves sika funksionu ka qenëmirë bre. ka funksionuperfekt çdogja Figurativë të Jugosllavisë. Ajo ka qenëShoqata eArtistëve mandej jeminda,edhe un etynesishoqatë eSerbisë, Se nakemi qenënjiherë n’gji problem prej ktyne të Serbisë. si eKosovës, gjithëkena pasë qenë, navet kena funksionu mirë. qata? tregon qysh ka funksionu sho BVI—së sëKulturës. Kosova Edhe kjo është subvencionu I ka pasësallonet. Nekemi Si e ka organizu jetën kulturore Shumë është çuditë kurikom Veç pomëintereson kështu Une kur jom bo kryetar kena Qysh? Shoqata ka funksionusiema - - - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 55 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 56 AR EK AR EK AR EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

there. InParis, we always got all thefigurative artists went thing, itwas Kosovo’s property, rooms, three floors, with every tia, we hadahouse, withnine jan, itisnearUmaginCroa this now, for example inGrožn not know how itworked. fer to theartists becauseIdo did it facilitate, what did it of good orbad,buthow, what only. I am not asking if it was am not askinghow itworked thing was really good. functioned perfectly, every ation of Figurative Artists. It then it was Yugoslav Associ and then we separated, and with them as an Association, ans. Because we once were had struggles withtheSerbi selves asKosovo’s, we always we were, we functioned by our well. tion functioned? you tell mehow the Associa idea. ask meinwhatyear, I have no of theAssociation,but don’t job Agim.” Iwas thepresident sociation, “Good job, good abroad also through theAs Yugoslavia, inalot of places all good,Iexhibited allover a goodsculpture. Allright, away, suchagoodprize with sociation, Iwon aprize right back Ibecamepartof theAs tion? of Figurative Artists. there was only theAssociation there wasn’t anartistic world, tistic world inLjubljana.Here tistic world, you lived inanar lived inanartistic world, anar the exhibitions, you were, you saw exhibitions, you chased Rome, you went to Vienna.You Venice Biennial, you went to anything, butyou went to the er, Isawthemahead,not for at thattimesawthingslat things later. Here, here people happens, here peoplesee all thethingsaheadof what happens intheworld, you see The Associationworked very No, noinwhatyear. Butcan Yes always, right whenIcame Were you partof theAssocia It isvery surprisingwhenItell I amjust interested to know, I When Ibecameapresident How? 29 ------AR EK AR EK

thing like this. a littlebanal,butitwas some ods, ideas of communism. It is ones invented, witholdmeth it was something thattheold stay silent andwould saythat isted, theyoung oneswould good thattheAssociationex old oneswould saythatitwas the young andtheold.The ated confrontation between good, but then slowly it cre of thisAssociationwas very was very, very, very, thework mixed thesethingstogether. It too, itisstill interesting, they Associations. Now it is good intertwined withalltheother things, its own channels. It was It hadits own houses, its own tion… perfect, itwas perfect. them anymore. TheAssocia fused them, we did not want we hadafter thewar, we re weird things. Even thosethat there every year. Those were for travel too. You would go road andlike this.They paid so many exhibits, all,onthe You sawexhibitions, you saw ate withtheirmoney, perfect. stayed there, you hadfun,you ey and went to Grožnjan. You sored them.You took themon too? Deçan’s colony. were different colonies, it was if Iamnot mistaken. There the Autumn Salon,if… gave rewards, it means it was participation. And then we ber paying50marks, just for bition. For example, Iremem who participated intheexhi pay 50marksto eachartist were able, theAssociation,to the best way? the system willbeexplained in I amhopingthatthrough this cause you will explain it then, tions, Iaminterested inthisbe ganize cultural life andexhibi not take care of thingslike this. happened. Ourcountry does ter thewar. Idonot know what earlier, itisweird, we lost itaf in Grožnjan thatImentioned great conditions, buttheone for three months. Thosewere SIG awards, in different exhibits, SIG of culture. Kosovo spon This was sponsored by Kosovo, They hadtheirsalons.We How didtheAssociation or 30 paidfor usto goto Paris ------Enterprise inPristina. the Public Housing erning Interests, now Bureau of Self—Gov 30 artist colonies. and participate in locally andabroad to travel andexhibit vo suchaschances for artists from Koso created opportunities provinces andSHAFK goslav republics and were present inallYu 1967. Associations of artists founded in erning association (SHAFK). Aself—gov Figurative te Kosoves — Shoqata eArteve Figurative Artists Association of Kosovo 29 - - - -

AR EK AR EK AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

ekzistu Galeria? nizuar ekspozita vetë. domethonë… kanë ekspozu. lavinë edhejashtë. Edhejashtë Jugosllavisë? spozita nëpër qendrat tjera të shumë emirë ajo. pamore… tu skulptura apokrejt artet këtë, nëlidhjemeshoqatën. Kjo është përgjigjja ime për por moseprishkëtë të mirin. të mirin.Po, bonforma të reja, që e ki të mirë, mos e prish atë forma të reja. Po veç yrrnekin Unë jompër, koha ere kërkon e re kërkonte forma të reja. munizmit ka qenë, sekjo koha rnek ikomunizmit. Yrrnek iko shumë të mira. Ka qenë si yr këtu dikunedheka qenë. nizmit. Po ebanalizoj pak,por shtosa të vjetra, idetë komu kanë shpikurkëta të vjetrit, me thojshin qëajoështë diçka që m’u konë, të rinjtë shujshine thoshin qëshoqata është mirë dhe të vjetërve. Këta të vjetrit konfrontim nëmestë të rinjëve e shoqatës krijoikëtu tek ne mirë, por mandej kadal puna e shoqatës ka qenëshumëe shumë, shumë, shumë, puna sende bashkë. Kanë qenë ternet esende, ikanë bokëto tash është, setash edhein asociacionet tjera. Mirë edhe let eveta. i ka pasësendet eveta, kana qenë. Ika pasështëpitë eveta, perfekt, perfekt shoqata ka s’dojshim moato. Shoqata… kem pasëmasluftës imohum, të çuditshme. Ne edhe ato që i vjet ke shku.Kanë qenëgjana ka paguedherrugën.Vjet për edhe rrugëskështu. Ta shumë ke paekspozita, krejt, perfekt. Ke paekspozita, honger bukë mepare të këtyre, Unë mendojqëkanë qenë Ka qenëekyçun nëtë gjitha Po! A ka boedhepara seme Qysh jomore, mandejka orga Ka pasurrolin mejurrjetëzu Ekspozita në të gjithëJugosl Shoqata, a ka organizu ek Krejt artet pamore kanë qenë, A keni qenëtë ndamë kësh ------AR EK AR EK AR EK AR EK

mos hajde i vike marre profe Ai s’mujke me m’thonë tash shku te ai, edhe tha, “Hajde!” e kish shok, e disha që ka me ka bo, DušanDžamonja. Eky lavisë, ish—Jugosllavisë. Aii e luftave t’mdhaja të Jugosl krejt përmendoret eSutjeskës është njëskulptor icilika bo shku te DušanDžamonja…” Ai s’mujsha me ithonë, “Se kime shkrijke nëZagreb. Ethashë, mendore shumë të madhee në Zagreb bojke kynjëpër “A bonbre…” kykishmeshku e thonë. Po i thom profesorit, të plotë që s’po dumelonëpa sorit, uktheva veç mevetëdije thom, poithemkëtij profe njerëz, shumënjerëz t’njoftun. shkon nëgaleri,shehshumë Mandej shehshumënjerëz kur ta të njerëzve shumët’mëdhej. ekspozita t’mëdhaja, ekspozi aty, jeta kulturore, atjehapen va, porështe jeta kulturore Lublana është evogël saKoso me qenënjëvend maivogël, ndonjë Akademi tjetër, edhe Akademi të Lublanës edhenë që kam studiu nëLublanë. Në pak megjithatë, s’është puna diçka mejuthënë, pokthehna botërore, është puna…harrova me krejt. Metë ke hy në kanale botën, me krejt Jugosllavinë, pasë marrëdhënje mekrejt viteve, e ka majtë sizotëri, ka unë tash poflasmbasshumë ka s’e kanë dashtë krejt. Por, kanë pasëinatShyqriut diç me Shyqri Nimanin.Shumëia qri Nimaninperfekt, perfekt ka funksionusidomosmeShy ria ka funksionu.EdheGaleria në periudhakurgjithnjëGale neve. Unëmandejkam qenë cilën fazë adin. ri, mandej, s’po di, varet se në ekspozu. zuese janëpërdorë? tereson çfarë hapësira ekspo cilin vit(qeshë). ekspozu. Veç mosmëvet në teatër? E mbajnëmendsisot, unepo Boll na ka dalë ajo Galeria Veç pomëintereson. Ajo ka qenë ekspozita ma s’mi Tjera? Në teatër. Foaje të teatrit kam (Qeshë) Jovetëm pomëin Në teatër, unë në teatër kam Ku, nëçfarë hapësira, në ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 57 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 58 AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

tell you something, althoughI nels, thethingis…Iforgot to you entered intheworld chan via, witheveryone. With him with theworld, withYugosla as agentleman, hadrelations after somany years, hekept it him. ButI,now Iamspeaking, Shyqri, not everybody loved Nimani. Alot of peopleenvied perfect, perfect withShyqri cially well withShyqri Nimani, the Gallery functionedespe the Gallery functioned.And I was active inperiodswhich on whatstage you know. the… Idonot know, itdepends used then? ed to know whatspaceswere ask meinwhichyear (smiles). tion inthetheatre. Just donot theatre? ed? even before theGallery exist tions itself. meaning… hibitions abroad too. and outside of it. They hadex centers? exhibitions in other Yugoslav good. or allvisualarts… Association. answer aboutthis, aboutthe ruin thegoodones.Thisismy make new models, butdonot you have, donot ruinit. Yes, els. Butthegoodmodelthat the new era asksfor new mod asked for new models. Iagree, munism, because this new era nism. Itwas amodelof com It was like a model of commu In thetheatre, Ididanexhibi Where, inwhatspaces, inthe Yes! Did they organize exhibitions Yes, thenitorganized exhibi It hadtherole of networking Exhibitions in allof Yugoslavia, Did the Association organize All thevisualarts, itwas very Were you dividedlike sculptors I thinkthey were really good. The Gallery was enoughfor us. I amjust interested… That was thebest exhibition, Others? In thetheatre foyer Iexhibited. (Laughs) No, Iamjust interest 31 ------

sculpture against Nazism,you had to send a proposal, one wide, itwas inGermany, you was this competition world else hedidwas not good.It derbeg I hate it,hissculpture of Skan lot. Ihate hisway of sculpting. with him,Istayed withhima Paskali the samethingwhenOdhise did not seemany great people. great experience (laughs), we see great people, it was a It was agreat experience to you know whatIexperienced? to goto Džamonja’s atelier, do was thebiggest thinginmy life, you know whatthat was. It I went to Džamonja’s atelier, Džamonja, butdoyou know you will see.” He took me to to drinkaglassof wine. Come friend of mine, we are going come we are goingto that foundry. Hesaidto me, “Now he spoke to the people in the stayed there andwatched how do come,” I went and just say no. “Come” hesaid,“Rudi, and goodbuthefelt badto professor felt bad.He was old could not saydonot come, the and hesaid,“Come along!”He that hewas goingto seehim And hewas hisfriend,Iknew did them,DušanDžamonja. great wars, ex—Yugoslavia. He ka Monuments of Yugoslavia’s sculptor who did all the Sutjes Dušan Džamonja…” it to him,“You are goingto see thought, I could not directly say ing [thewax] inZagreb. AndI big monument, hewas melt greb, hewas working onavery “May I…” Hewas goingto Za it out. Isaidto thisprofessor, because Idon’t want to leave sor, I return to this consciously I saidto, Isaidto thisprofes lot of well—known people. gallery you seealot people, a people, whenever you go to a people, you can even see many hibitions, exhibitions of great life, there they opened big ex tural life is there, the cultural small asKosovo. Butthecul country, Ljubljanaissmall,as any other academy inasmall Academy of Ljubljanaand I studied inLjubljana.At the am goingback.Itisnot that For example, Iexperienced I remember like it was today, 34 33 was good, anything was here, Istayed 32 Heisthe ------33 1972). Kozara (completed ment to theBattleof 1970) andtheMonu near Ban(completed Ossuary atBarletta, notably theMemorial tration camps, most victims of concen to thePartisans and ber of monuments He designedanum Macedonian ancestry. Croatian sculptor of a contemporary (1928—2009) was Dušan Džamonja 32 Gallery of Kosovo. tors of theNational one of thefirst direc versity of Pristina, and Faculty of Arts, Uni department atthe of theGraphic Design one of thefounders designers; heisalso al Albaniangraphic of thefirst profession mani isknown asone Arts inBelgrade. Ni Academy of Applied graduated from the and professor who graphic designer a Kosovo—based dër, Albania.Heis was borninShko Shyqri Nimani(1941) 31 national hero. greatest Albanian Europe. Heisthe Islam throughout against Ottoman Christian resistance sidered amodelof his death,andiscon the next 25years until Ottoman Empire for led aresistance to the League of Lezhë. He nian People inthe the League of Alba became theChief of until 1443 whenhe served theEmpire the Ottomans, he hostage asaboy by and leader. Taken Albanian nobleman (1405—1468) was an Skanderbeg Gjergj Kastriot— 34 Albania. monument inTirana, the Skanderbeg’s his masterpiece is 600 sculptures; has finishedaround contributions. Paskali Albania Award for his Artist of thePeople of He was awarded the Albanian sculptors. the most acclaimed Greece. Heisoneof born inKozani, (1903—1985) was Odhise Paskali ------

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare me randësi mepanjerëz dola prej temës. Është shumë Odhisenë. Qe kështu ka ndodhëmeatë doke pom’lexon qitu[nëballi]. sha m’i pa,kukunanajem,m’u çka podonëmetregu? S’muj shërbime, artiështë human, ti asi shërbime, nuk krijon asi dak t’pushkës. Por artinukka mëshu atijgjermanitmekon shku eka bopartizanin t’u i normal”. Merre memendka e ke bokëtë skulpturë, tis’je Shqipnisë esendeportiqë nuk të respektoj ty bre. Jei s’mujsha meithonë, “O njeri… ai ishte njeritepër ivjetër, n’qendër të Tiranës. Skenderbeun tjetër qëështë këto tjetërkush eka bo, atë Skenderbeun [nëPrishtinë], ka boSkenderbeun, jokëtë Paskali eka bo, qykyqëe ajo është sendimai…Odhise manit {shpjegonmeduar}.Hej me pushkë poimëshongjer tizan. Ky partizani prej s’naltit bo njëgjermanedhepar t’madhe dymetra egjysë. Eka një skulpturë t’madhe shumë a pomëkupton? Ekyeka bo një skulpturë kundër nacizmit, det nëGjermani,me i çunga gjithëbotëror ka qenënëven mirë. Ka qenënjifarë konkursi krejt këto sendet tjera s’i ka bo Skenderbeun eka bomirë, tij të skulpturës. Eurrej! Aiveç to. Unëeurrej atë menyrën e me to, kom nejtë shumëme kali ka qënëkëtu, kom nejtë kom përjetu kurOdhise Pas njerëz të mëdhajshumë. i madh(qeshë),nanukshohim mëdhaj, shumëështë përjetim madh është mepanjerëz të përjetova? Senjëpërjetim i me shkuune, poadinseçka n’jetë nëatele të Džamonjas Sendi maimadhqëekam pa ja shkova, aedinçka ishajo. ja, auneneatele te Džamon ki mepa.” Mëçoite Džamon me pika njigotë venë. Hajdese shkojme te njishokijemikena kështu etha,“Tash hajdepo po juthotë atynenëshkritore veç rrishakqyrsha qatyqysh jde” tha,“Rudi, hajde!”Shkova vike marre mem’thonë jo. “Ha sorit. Ivjetër imirë krejt, por i Për shembullt’njejtën gjëe Domethonë është… mirë… se Tash unës’mujsha meithonë, ------AR EK AR EK AR EK AR EK

i interesum. Edheatyepata mirë. Por nukdojsha,isha të Akademisë edheshumëtë krejt i kisha shokë unë këta jsha. Shumëm’lutshin krejt se Në Akademi s’dojsha, nukdo por s’kom pasëqare (qeshë). e mirë këtë pjesëmetregu adi, bojsha. Këto, hiçnukmëdoket television nëshqip. fillim përshqiptarët mepasë e televizionit seedhekyështë dhë qysh ka qenë, edhe kohën a ponatregon përatë periu kohë, pomendojnë‘80—tat, rë rrogën. s’kishe qare udufshe memar ja bojsha,budallakina,po ia nisapërfestivale t’mëdha për skenografi të festivaleve, Ia nisamebo, m’u boinjoftun skenografi, udufsha kanjiherë. han, të mytë. Udufsha mebo po ajo ka qenë. Televizioni të me hy mrena, qetu punova, kanë qenë, kërkush s’ka guxu s’po zbukuroj. Ateletë emija teta, qekjoështë evërteta hiç jo tjetër. Qe qekjoështë evër nji skenografi qatyehajtkurg trent, ekanjiherë jubojshaka Skulpturojsha samujshasii metra, papare t’miat ishin. ateleja t’mdhaja ka dyqind n’televizion? Pseikishady dita qëështë aqvonë? pa ardhë qitash pikë.” ky më‘92,thaAgimi, “S’ki qare universitet kurkeni fillu? mirë. midis Tiranës, kytjetri është i gjo, ajoeOdhise Paskali eatij me ithonëune. Ajonukvyn tash mujmeithonë, tash muj tash kur jom bo70 vjeç, tash, jsha meithonëune30vjeç, U krystorja.” Këto sendes’mu njerëzve, meiuthonë, “Tung. me punu, duhet me ua ndalu A di, ato kërkush nuk duhet mendoj ftyrën e Skenderbeut. me punuSkenderbeun, po edhe nji herë nuk duhet kërkush beun. Adinqysh Skenderbeun i shihja,aiqëeka boSkender t’mëdhaj, porvetëm edhekëta Tyrlifare. “Akordet eKosovës” i Çfarë festivale ishinnëatë Po, po. Adinpsekom punu Ah, krejt ‘70—tat, ‘80—tat? Kom pununëtelevision. Çka ndodhinëndërkohë ses’e Po, nëvitin‘92.Mën’fund tha A pomëtregoni përpunënnë ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 59 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 60

AR EK AR EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

two bigateliers about200 me in television? Because I had this late? because Ididnot know itwas not comenow, period.” ‘92, Agim said,“You cannot ed working attheUniversity? ter. nothing, theother oneisbet kali inthemiddleof Tirana is The sculpture of Odhise Pas say them,now Icansay that. have reached 70,now Ican as a 30 year old, now when I things Icouldnot say, Imyself of the story.” These kinds of for people, say, “Goodbye. End that, itshouldbeforbidden face. Nobodycanwork with beg, ImeanSkanderbeg’s nobody shoulddoSkander Skanderbeg, onemore time, Skanderbeg. You know how I also sawtheonethatdid ant to seegreat people, but topic. Imeanitisvery import happened withOdhise. [on my forehead]. Thatiswhat it felt like it was written here not seeit,ohmy God, kuku, are you tryingto show? Icould of services, artishuman,what that, itdoesnot dothesekinds But artisnot intheserviceof man withthebuttof therifle. the Partisan shooting the Ger mind.” Thinkaboutit,hedid sculpture, you are outof your bania and all, but you did this respect you, you are from Al not say, “Hey man…Idonot was a really old man, I could center of Tirana. other Skanderbeg thatisinthe did thisone[inPristina], the Skanderbeg, somebodyelse that didSkanderbeg, not this Odhise Paskali didit,thisone with hands}.Hey, thatwas… shooting theGerman {explains tisan from above witharifle man andaPartisan. ThisPar ters andahalf. HedidaGer sculpture, thebiggest, two me understand, hedidthebiggest I meanitis…okay… I got off Now Icouldnot sayto him,he Yes, yes. You know why Iworked Aaaaa allof the‘70s, ‘80s? I worked intelevision. What happenedmeanwhile Yes, in ‘92. Finally he said in Can you tell uswhenyou start 35 ------

AR EK AR EK

viewer], andvery good. With to you [addresses theinter lars, critics, just to show them they sent onethousanddol I won the award in America, name. WhenIexhibited, when you inRilindja. gained was anarticle about wards, thebiggest thingyou ing anyone, the time was back with anyone, I am not ridicul ing with time, I amnot laughing (laughs). Iamlaughing,laugh ing anything, not even adinar me? Good, butIwas not earn is good,hegood,” Good, Rilindja, everybody wrote “He that was written aboutmein about me. Ihave everything Rilindja I was becomingwell—known, ciation, acommunist country, the Association, with theAsso ary, Ididsomething inreturn. liers man,perfect, Igot my sal my source of income, two ate interested andthere Ifound But Ididnot want to, Iwas not the Academy andvery good. was friendswitheveryone at one begged me to, because I emy, Ididnot want to. Every not want to work atthe Acad had nochoice(laughs).Idid tell thispartyou know, butI think thisitisagoodthingto “Chords of Kosovo”. Idonot Albanian television. ginning for Albanians, to have television becauseitwas abe period was andthattimein ‘80s, can you tell us how that there atthattime, Imeanthe salary. but you hadto doit,to get the ing great festivals, dumbstuff, val stage designs, I started do started beingknown for festi sometimes I started doing it, I you. Ihadto dostage design, television eats you up, it kills where Iworked, butthatwas, body dared come inside, this is it, thesewere my ateliers, no truth Iamnot sugarcoating else. This is the truth, it is the them [theTV]andnothing times Idesignedthestage for I sculpted like crazy, some ters for free, they were mine. I donot want to mention his I didexhibit all the timewith Were you exhibiting your work? All kinds.Ididthefestival What kindof festivals were 36 sometimes wrote 37 ------

unit of Serbia. is thebasicmonetary slav currency. Now it Dinar was theYugo 37 weekly newspaper. printed in1945asa in Yugoslavia, initially Albanian language newspaper in Rilindja, thefirst 36 the context. wonder, dependingon disbelief, distress, or Colloquial, expresses 35 - AR EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

mbrapsht ecila masëshum thua sejeipandershëm. kur eshet nji send metë holla, të kanë edukuqëtimemendu shumë bukuradinsetyqashtu dollar. Adinsabukurbre, dollar, jo 1500 euro po1500 pruni çekun 1500 euro, 1500 çekun, epara herë nëjetë, ma more pse?” Kur erdhi mapruni lirë bre sepom’vjen keq.” “Jo, 1500 euro”. “Po lëshojama li tha,“A poishet?” “Po more me gru(qeshë).Po vjenaidja i mirë”. Sepata shkunëÇikago timin?” “[Shumë] I mirë, i mirë, “Po.” “Sa?” Thashë, “Viza jikë kishte, logjikë tjetër. shkru gazeta, jobre tjetër log Çka pom’vynë more mume kjo është ajologjika, adin? s’po ishkrunnëgazetë?”. Qe parë në “Rilindje”, a din. “Pse ka shkueka fitushpërblimine qato, medalënë“Rilindje”. Jo, ull, njipopullhalajeton me në pytje nji njeri këtu, nji pop a pokupton? (qeshë). S’është po m’vyn meiqitë nëgazetë, nevojë m’i qitë n’gazetë”. Çka Thashë, “S’kom nevojë, s’kom qet’ nëgazetë bre tiqito?” “Agim bre, Agim bre, pses’po du meiatregu [emrin].Tha, ditë poitregoj njikolegut, s’po t’mira. Edhepa[ditë] gjë, pa intervistuesës], edheshumë ka, veç metitregu [idrejtohet m’i çunënjëmijëdollarë, kriti shpërblimin unë në Amerikë, rin. Kur ekspozova, kurfitova “Rilindje”. fitu tiështë se kanë shkrunë psht, gjëjamaemadheqëke t’u shajtkoha ka qenëembra me kërkon, unëkërkon s’jom me kohën, unës’jom t’u keshë nar (qeshë).Po keshi, pokeshi kurgjo unë s’fitojsha, asnji di i mirë”. Unëimirë, imirë, unë indje”, krejt shkrujshin,“Imirë, çka kanë shkrupërmunë“Ril për mu.Kom të shkrumekrejt “Rilindja” kanjiherë shkrujke komunist, ubojsha i njoftun, shoqatë, meshoqatë, shteti bojsha diçka sikundërshërbim. la, perfekt, rrogën emersha, gjetë bukën, dyateleja bre vël S’po dumeiapërmendem Ekspozojsha tanë kohën me Ekspozojshit? Qashtu ka qenëgjeneratë e Tha, “A mashet këtë vizatim?” ------EK

të skulptorëve n’kohën kurju, sende çka kanë ndodhë. S’mundesh. Duhesh me kuptu çka ka ndodhëgjatë shekujve. çka oka ndodhënëpërdynja, me konë artist emosmeditë jom marrë meto, ses’mundesh e botës. Pse, pseidiune? Pse s’ka send.Unëidikrejt sendet s’kom patë Michelangelos, prej Picassos, s’ka sendqë unë s’ka sendqës’kom pa mirë. Jom shku kom pa, edhe shku mekqyr, i kom çelë sytë edhe jompërgaditë përme Edhe edhekom ditë mekqyr njiherë, ashtu njiherë kështu. në Paris 25 ditë njiherë, 25ditë n’xhep edhejomçushku shku me pare t’mia. I kom shti shku jomeshoqatë, porkom nja pesëherë nëParis, kom e mian’rrugë. Unëkam qenë shumë m’ka ndihmushkumjet konë qeshtu qysh jomunë, është keq. jnë, “Hajdet’bojmë…” aedin, jonë ma t’mirët ata që tho me thonëashtu. Zakonisht nuk gjenerata ere ecila s’po guxon si s’ka mo. Po veç jonëardhë interesin, hiç kurrfarë intere i bojnëkërkush ses’po esheh ato “Salloni” ehiçmo nukpo spozojmë”. Tash jonëndalë m’u ekspozu. Hajdepoek m’u ekspozu se jemi mësu na ekspozu?” “Valla qeqysh mos Shokit ithomune, “Pseme ekspozu Sabedin,përçka?” “Pse m’u ekspozu? Psem’u u ardhë vakti meekspozu.” de podumeekspozu. Qetash e mbrapshta bre. va t’kanë mbetë botëkuptimet mundesh me i bo, por badiha tash është elirë, tash krejt ti ka qenëjoemirë nëkëtë…. E me jetu nëKosovë. Kosova jetesës këtu ka qenëvështirë botë shihet arti.Por mënyra e jonë mrekullina bre, nëpër bre. Adinçka bojnëbre, ato Rexhep Ferri halajonëgjallë hala i sheh me Tahir Emra, me qitu. Halajonëgjallë, qitash të mëdhajbre, qitunëKosovë, shumë të mëdhajbre, shumë pasë artistë të cilët kanë qenë, din seka pasëartistë, edheka “Rilindje”… em’dhimbsen a ti qëka dashtë meshkrunë A ka pasëgjeneratë dinamike T’iu tregoj edhe diçka për m’u Hala shokijemmendon, “Haj - - - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 61 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 62

Oral History Project The NationalGallery are usedto exhibit, let’s ex Well this ishow we exhibit, we tell my friend,“Why exhibit?” exhibit Sabedin,for what?” I to exhibit.” “Why exhibit? Why I want to exhibit, now itistime still they are oldschool. now you candoanything, but good for this… Now it is free, cult to live in,Kosovo was not way of living,Kosovo was diffi around the world. But their they are miracles, you seeart alive. You know whatthey do, with Rexhep Ferri, they are still still seethemwithTahir Emra, Kosovo, they are still alive, you great ones.Great ones here in there were artists thatwere, there were somany artists, and be in Rilindja… and I feel bad ation that mostly wanted to you have nohonor. when you sellathingfor money you were taught to thinkthat amazing, you know because 1500 dollars. So amazing, so dollars, not 1500 euros but brought a 1500 cheque, 1500 brought methecheque, he “No, why?” Whenhecameand cheaper, Ifeel sorryfor them.” course, 1500 euro.” “Make it you sellingthem?” “Yes of My soncomesandsays, “Are Chicago withmy wife (laughs). good, good.” BecauseIwent to I said, “The drawing?” “Good, drawing?” “Yes.” “How much?” ferent logic. no itwas adifferent logic,adif I want to beinthenewspaper, that logic,you know why would it inthenewspaper?” Thiswas know. “Why don’t I announce the first prize inRilindja, you in Rilindja,hewent andwon [conceptions], to befeatured tion thatstill lives withthese here, a population, a popula not talking aboutaperson understand? (laughs)We are it inthenewspaper, doyou Why doIneedto announce to put it in the newspapers.” “I see no point, I see no point this inthenewspapers.” Isaid, why you are not announcing He said,“Agim bre, Agim bre, want to mention his [name]. a colleagueof mine, Idonot out knowing anything I told They said,“Willyou sellmethis My friendstill thinks, “Come on That was abackwards gener - - - - - AR EK AR EK AR EK

do Iwant to tell you where to he sculpted there butnot only school? get. even thisthey sometimes for only the professionals and knows thisonly afew people from there itstarted, nobody sculpture was borninRussia, sculpture, modernabstract not their profession. Abstract random people for whomitis cause peopledonot know, sculpture Iamexplaining be tle aboutsculpture. However amid, peopleknew very lit said painting. ed aboutfigurative artthey lim and others, when they talk ing, especially theolder, Mus sculpture, itwas always paint were inconversation with? there other sculptors thatyou when you cameback, were sculptors at the time, I mean ics amongthegeneration of understand whathappened. ries. You cannot. You have to happened duringthecentu pening around theworld, what ist andnot know whatishap because you cannot beanart know it?BecauseIstudied it, from theworld. Why, why do I is nothing, Iknow everything ing, from Michelangelothere from Picassothere isnoth and Isaw, Isaweverything, opened my eyes widely. Iwent prepared to goandlookI knew how to lookand I was 25 days another time. AndI went to Paris for 25days once, ey. Iputitinmy pocket andI ciation butwithmy own mon I was there not withtheAsso I was inParis aboutfive times, am, travelling helped me a lot. that mademetheway thatI bad. “Let’s doit…” you know, itis ally not thebest of themsay, which dares not to say so. Usu But thenew generation came, interest whatsoever anymore. anymore becausethere isno the salons, nobodydoesthem hibit. Now thoseare stopped, No, there was even Kandinsky, Were you influenced by that (Laughs) Thetop of thepyr The top of thepyramid. No, noIthinkthatwe hadno Were there any sortof dynam Let metell you something else ------AR EK AR EK AR

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

dashta metë tregu edhediçka me gjithë… sete Frankfurti ishim të mangët, naishimkëtu pa gjanatë bukra. Senakëtu këtë njeri.Dojsha m’u tranu t’u kqyrshin qës’është tamon me fiktë m’ka ra. Ata të sigurimit shku gatijomtranu, gatitë krejt ishim, çika, krejt. Kur jom tash, ishte edheNevryzja edhe marka. Senaishimshumëvetë ka, sashumëishinpesëdhjetë po, po thashëpesëdhjetë mar për mebokrejt katër kat. Po, tranu. Pesëdhjetë marka bileta me paart,ietshëm dojsham’u këshortën] emekrejt jomshku mas lufte meNevryzen [bash lexu, ekqyrsha s’e disha. lexu tash, përpara s’disha me me ilexu sepsekom ditë me jom mundushumëmeikqyrë, Jom shku kom kqyrë shumë, ia ka nisëeika lonë aedin. Jom shku.Ika doskupltura sa Paris jonëdobaraka të vogla. në atë Pallatin eRodinit në t’vogla jonënëatele, nëatele ka marrë frymë. Ididobaraka kom paçka ka boRodini, çka shku te Rodini [MuséeRodin] jom shkuikom çelësytë. Jom turë. S’arrinë njeri kurgjo vetëm prekë përm’u mësupër skulp kupton? S’kom lonësendpa ia gjetë burimin ku është, a po veç podumetregu, podume dinsky, atyka skulpturu, porjo asaj shkolle? here eharrojnë. edhe këta profesionistat kani njerëz, veç këta profesionistat din kërkush, këtë edijnëpak Rusi, prej atyhitfillon. Këtë s’e moderne abstrakte ka lindnë Skulptura abstrakte, skulptura domtë qës’e kanë profesion. dijnë njerëzit, a din, e rën skulptura poespjegojses’e kanë ditë njerëzit. Përndryshe, midës, edhepërskulpturë pak kanë thonëpiktura. kur kanë fol përartfigurativ mos t’vjetrit, Muslimiekëta piktura. Këtë ekanë pasësido s’ka pasëte ne, gjithëukonë të cilët keni bashkëbisedu? a ka pasë skulptorë të tjerë me po menojatëherë kurjenikthy, Jo, atykanë qenëedheKan A keni qenëtë influencuar prej (Qeshë) Në maje të pira Ka qenënëmajetë piramidës. Jo, jounëmendojqëskulptura Kom shkunjiditë nëFrankfurt ------AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK

ditë edhe kom nisëekom bo i kom dhonëpërgjigje sakom populli ekanë kështu eashtu ka kqyr populli e kanë kritiku, e jomshkukom çubucetën e Terezë eka pasëgjininë. të Gjakovës se nëna e Nënës bo, kom shku se në Novosellë shku këtë bucetën kurekom për mu.Aedinkështu, kom nji diçka shumëerëndësishme Edhe e kom bo. Ka qenë kjo jemi t’u folë për 35.000 franka. bo shumëlirë, pojemit’u folë se koxha pare se une e kom jonë mledhëtë hollat, paret, s’e ka kqyr si duhet. Në kishë u fsheh qëpovjen.Sekisha Lush Gjergji ka qenëaty, por fsheh ti.Për shembull,[Dom] problem teknik udashtë m’u Maqedoni, ka qenëshumë Po ekom paguatë njerinnë të tregu të drejtën (qeshë). krejt paret s’i kom marrë me punu katër mujditë. Valla e bonaNënënTerezën. Kom kishte të interesum. E kapa unë u gëzova e sende, shumë [më komisionu] mu m’i bo, oh skulpturu këtë. Ata povinëme ende? m’i bo, senjeripakonë… Nënën Terezë. Kishas’ka lonë Kisha s’po ilenëmebokëtë Novosellë ikanë mbledhparet. kur jonë ardhë këta të fshatit sion njëorësh. bët. xhirum meEnver… Novosellë. porositë muNënaTerezë, në është periudha kur mëështë diçka sepokaloj prej atjekëtu pa shumësendet’mira. Edhe mas luftës ishim të etun për me ekstra po e hupa. S’ka lidhje Qekjo mëdoket qeshtu, edhe Ah, Okej. Po de, ka qenëendalumeme Nuk ka qenëeshenjtërume Me të ekom njiemisionorë, Okej. Po. Të ‘90—tat a? Malokun, metë ekom njiemi Ah, Malokun? Jo, Enverin qëekanë mytë ser Gashi? E kom emisionin komplet të Në cilinvit? - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 63 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 64

AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

Mother Teresa. Thechurch did church would not let themdo and collected themoney. The the villageof Novoselo came with him,whenthosefrom hour—long show. killed. corded withEnver… sa [sculpture], inNovoselo. I hadbeengiven Mother Tere jumping for there to here when something else because I keep see alot of goodthings.Also ter thewar we were thirsty to forgot. Itdoesnot matter, af to saysomething extra butI though inFrankfurt Iwanted were incomplete here, even beautiful things.Becausewe I wanted to gocrazy seeing ing like thismanisnot okay, fainted. The security was look I almost went crazy, Ialmost everybody. WhenIwent there Nevryze andeverybody, girls a lot of people, now itwas of money. Becausewe were 50 marks, 50markswas alot it four floors. Yeah, yeah Isaid 50 marks, theticket to make was thirsty Iwas goingcrazy. everybody Iwent to seeart,I after thewar withNevryze and but Ididnot know. how to read, Ilooked atthem, to read, before Ididnot know them, becausenow Iknew how tried hard to analyse, to read racks. Iwent andIsawalot, I is there were somesmallbar atelier inRodin’s Palace inPar barracks attheatelier, atthe breathed, Iknew somesmall I sawwhatRodin did,whathe I went to Rodin [MuséeRodin] only went andopenedmy eyes. man cannot achieve anything, I learning aboutsculpture. A a thingwithouttouching and you understand. Ihave not left find the fountain where it was, I went to Frankfurt oneday I have an hour—long show Okay. Yes. The ‘90s? Maloku, withhimIhave an Ah Maloku? No, theEnver thattheSerbs Gashi? I have thecomplete show re What year? 38

------AR NR AR EK AR EK AR EK

building thechurch. Those big money because they started nobody. Ididn’t even get the enough becauseof thewar, know. Nobody appreciates it when Iseethatsculpture you were older, smaller and I like it posing intheirunderwear, they hands}, all three of my boys guys canyou see{explains with you didit… piece by piece. person hediditwithplaster pje, withbronze, Icalledthat that time. no limitbutIdidit,itat Good has no limit, good has such agoodsculpture. Good? it? I,Agim Rudi. Iamsoproud, is still. And you know whodid er Teresa intheworld, andit was thefirst sculpture of Moth ed working onit. Ibrought it. It as muchIknew and Istart ple are like this, Igave answers looked atit,criticized it,peo I sent the model, the people Teresa’s mother. was thebirthplaceof Mother Gjakova’s Novoselo becauseit when Ididthemodel,went to ant to me. You know, Iwent… was something very import 35.000 franks. And I did it, it cheaply, we are talking about of money becauseIdiditvery collected at the church, a lot pervise itwell. Themoney was cause thechurch didnot su like he had just arrived. Be ready there, buthepretended [Father] Lush Gjergji the sculpture. For example, cal problems, you had to hide in Macedonia,Ihadpracti (laughs). ButIpaidthatman the money to tell you thetruth four months. Ididnot get all Mother Teresa. Iworked for a lot of peopleinterested. Idid was happy and all, there were commission meto doit,ohI sculpture of her. They cameto yet? without theperson being… not let them do it, because I took her. Shewas withthree Zana was two years oldwhen We did it with bronze in Sko You diditwithbronze? This oneislike this, andIwent Ah, okay. Yes itwas forbidden to doa Because shewas not beatified 39 was al ------Kosovo Diocese. Vicar General of the He iscurrently the in Psychology in1975. also earnedhisPhD in Rome, where he Sapienza University He graduated from La priest from Kosovo. Albanian Catholic Viti, Kosovo. Heisan (1949) was bornin Don Lush Gjergji 39 Kosovo war. forces duringthe in 1999by Yugoslav Centre. Hewas killed Kosovo Information and theheadof the a journalist, writer Pristina. Malokuwas at theUniversity of Albanian Literature Kosovo. Hestudied born inBradash, (1954—1999) was Enver Maloku 38 AR NR AR EK AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

shkojnë bashkë, qysh i renditë jellë formën ematerialit. Ato përcjellë materialin, mepërc skulptura. Duheshmeqenë atëherë nukdinçka është për këtë, nukijeprëndësi, si profesionist icilis’mendon kush mendonpërskulpturë, a dinshumë. Unëmendojqë ai raport është fundamental, raporti keni memateriale? preferoni m’i përdorë? Çfarë terialet? rëndësi ka qenë. a e din,për mu shumë me shumë…. Këtë deshta mecekë, shti n’burg, ka qenë shumë, se metë zonë milici t’kanë guxu tiNënënTerezë mepru qysh meiprunëbronz. S’ke për me i qitë kah Ferizaji se nji botë tjetër mëkanë ndihmu të ‘90—tave. Medonjerëz me të UÇK—së, as’di të UÇK—së menzi, menzi fshehtas meata hiç në ‘90—tat e kom bo une bo ipari,aaiIndisë, a? Jo, jo kanë boprobleme kusheka aty. Unëekom bo. E mandej Po skulptura ka mbetë, është vlerën, potë kallxoj të drejtën. turën edhenukiadishinshumë e kqyrshin kishënsesaskulp fetarë të mëdhajmashumë ata ianisënmebokishën.Ata Qaq edhe paret s’mrriva se kështu, joashtu. Kërkush hiç. ka vlerësu shumë, sejolufta, jo skulpturë adin.Kërkush s’ma valla kom qejfkureshohatë të mëdhaja,matë vëgjel edhe Krejt kanë qenën’mosha ma e minëbrekë m’kanë pozu. dorë kah skulptura}, tre djemtë djem apoesheh{tregon me bo. në gipscopacopa. E kom thirrë atë njerin e ka bo bo, ekom bonëatë kohë. e mira s’ka skej, por une ekom mirë. Emirë? Emira s’ka skej, Shumë mburrnaskulptura e kush eka bo? Unë, Agim Rudi. në botë, edhe është. A e din Nëna Terezë e parë skulpturë për sot. Ekom pru.Ajoka qenë E kom marrë. Është metre Zana ka qenëdyvjeçe kur eke Me bronz ekemi bonëShkup. Me bronz ekeni bo? Aty s’jom, s’jom shumë, shumë, Materialet, materialet që Qysh? A mundeni me na folë për ma - - - AR AR EK AR EK AR EK

unë iadhuroj materialet e e kom pasë këtë problem këtu, sende. fytyrës teme se çka janë ato ato jonë, qëposhihet prej lehta mepoliestera esende Të mendumitnëkësi sendetë guri është krejt tjetër mendim. dim është. Të mendumit në dumit nëdrukrejt tjetër men shkon druri, si shkon të men se qysh, sifunksionojnë, si i ditë edhematerialet evjetra, reja. Ekështu që, poduhet me reja. Duhet mei,të mrrimet e duhet meipërfillëmaterialet e parasysh sabohnaune ivjetër, fillë materialet e reja. Pa marë s’pari duhet gjithqysh me i për qysh, qysh iqaseni? qenë puna. që të prinëqashtu. Edhe kjo ka a edinë, seajoështë periudhë dhën përmetregu saka bovet njeriu me e shfrytëzu atë periu kerr. Sendeqes’duhet kështu me kerr temin, bajeatelenë me herë sa sendin e kom bajtë une private] nëpër…. S’ka qenë, sa ruma nëpër Velanija [shtëpi kena punuedhenepërpod Nuk mujshapërshumëkushte, që ikom mësuunenëLublanë. sha meiprutë gjithatë mirat por nukmujsha.Unemuj ra shumësendetë skulpturës, kisha mbishpinëntime. Kanë “Jo”, seuneishabartësi, unei gëve këtu te ne”. Une thojsha, ma emirë është prej krejt de s’thojshin, thojshin,“Skulptura une. Ata ubonën,mandejata lun kadal—kadale m’u bo disa studentë të miedhefil skulpturën. Por mandej dulën une s’mujsha meemajtë krejt ajo ka mbet, mbetja kryesore, fesor, se ka vdekë Agimi edhe kohe qëkom qenëunësipro sa ka aftësi skulpturale. kulturë skulpturale, pomendoj ato jonëkulturë, saka kulturë, skulptori atyështë eskulptorit, Duhet meshkukohën. Unë Pjesa eKatërt Me të tregu të drejten une, ma Si proces pomëintereson Okej. A të kthehemte materialet? Urdhëro? A të kthehemite materialet? Me të tregu drejtën gjatë kësaj ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 65 “…Josip Broz Tito, Yugoslavia’s president, he had a place, Brione in Croatia, it was there that he took all the artists. Even the big artists had their studios, this Zdenko Kalin had his studio there, whenever he wanted he went there. He was a great man, I’ve learned a lot, he was, now I know, Neoclassic, old Neoclassic with old standards. When I went there he, he went, he started to get ready for retire- ment, he was in that age, he smoked Yu- goslavia cigarettes [...] I’ve learned a lot from him, I’ve learned things you can’t learn in art, you can’t learn some things, there are some things that are not writ- ten in a book. Some things are written, in art they don’t write, you have to see it. You had to see him when he went to make a sculpture, Zdenko Kalin, when he was immersed in his work. I’ve learned more from that minute, I’ve learned more than from other things, more than from books I’ve read and art is… it has its secrets.” “…Josip Broz Tito, kryetari i Jugosllavisë, ai e ka pasë nji vend Brione në Kroaci, e aty i ka marrë të gjithë artistat. Edhe këta artistat e mëdhej i kanë pasë ate- letë, ky Zdenko Kalin ka pasë atelenë aty, kur ka dashtë ka shku. Ka qenë njeri i madh, kom mësu shumë, ka qenë, tash e di, neoklasik, neoklasik, i vjetër me stan- darde t’vjetra. Une kur jom shku atje, ai ka dalë, ia ka nisë m’u përgaditë për pen- sion, në atë moshë ka qenë, ka pi cigare ‘Jugosllavia’ [...] Prej tij kom mësu shumë, kom mësu që s’mundësh ti m’i mësu në art, nuk mundësh m’i mësu do sende, ka do sende që nuk shkrujnë n’libër. Do sende shkrujnë, në art nuk shkrujnë, duhesh me i pa, duhesh me i pa. Duhesh me pa ai kur e kapë me skulpturu, Zdenko Kalin, kur e ka kapë ndonjiherë punimin e vet. Ma shumë kom mësu prej qatij minutit, ma shumë kom mësu se shumë sende tjera, shumë libra qe i kom lexu dhe arti është… i ka fshehtësitë e veta.” Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 68 AR EK AR EK

Oral History Project The NationalGallery

tions, we worked inabase not becauseof many condi I learnedinLjubljana.could not share allthegoodthings more, butIcouldnot. Icould sculpture were not valid any ity. Many thingsconcerning now Ihadalltheresponsibil I would say, “No.” Because best amongthedepartments.” partment of Sculpture isthe did not say, they said,“TheDe me. They became those who and started slowly becoming few of my students graduated ture department. Butthena could not runtheentire sculp a setback, themainsetback, I vdarbasha] diedandthatwas professor, becauseAgim [Ça all thistimethatIhave beena have. much sculptural abilities they sculptural culture, Imeanhow how muchculture they have, on thesculptor, dependingon sculptor ranks them, thatis al. They gotogether, how the follow theform of themateri have to follow thematerial, to know whatsculpture is.You importance, then they do not not thinkthatitdoes not give a profession, anyone thatdoes one whothinksof sculpture as tion you know. I think that any quite, it’s afundamental rela relation to thematerial itself? you prefer to use? Whatisyour rials? very important for me. wanted to emphasise, itwas would throw you in jail. This I if thepolicecaught you, they bring Mother Teresa because bronze. You would not dare to izaj becausehow to bringitin who helped me bring it to Fer people from another world UÇK, barely, barely insecret withthe No, noIdiditduringthe‘90s was ittheonefrom Indiaor? problems aboutwhodiditfirst, I did it. And then they caused But thesculpture isthere and ue, I am telling you the truth. and they didnot know its val the church thanthesculpture believers cared more about There, Iamnot quite, quite, Materials, whatmaterials do What? Can you talk aboutthemate To tell you thetruth through 40 inthe‘90s.Withsome ------EK AR EK AR EK AR AR EK AR EK AR EK

material… stone, I am talking about the there, two meters of cube, because my sculpture was ate thatisthere. Iwas happy torate, in front of the Rector sculpture infront of theRec Gazmend Zajmi we putthat over Yugoslavia. Together with participants were from all the alarm,for medicine… framework of asymposium… jmi was therector, withinthe the year 1990,Gazmend Za in front of theRectorate in I worked onastone sculpture cause you cannot [doit]alone. you needto askfor help, be terials for which you need time, problem here, I adore old ma what thoseother thingsare. as you canseefrom my face er things, polyester andothers, thinking about theother light it iscompletely different. The ent. Thethinkingaboutstone, of wood itiscompletely differ does woodwork, how thinking terials, how they function, how should also know theoldma developments. Andso, butyou materials. I have to, the new get, Ihave to considerthenew als. Does not matter how oldI to considerallthenew materi what was your approach? als? And thiswas thejob. od demandedof you like that. they knew, becausethatperi much they didandhow much show theperiodandtell how Stuff thatcannot beused to ried theatelier withthecar. carried stuff with my car, car It was not, how many timesI ment The white ones? A symposium of sculpture, What kindof symposium? No itisokay, I’lltake itlater. Do you have to take it? You shouldkeep up. Ihate this Part Four To tell you thetruth,first Ihave It interests me as a process, Okay. Can we gobackto themateri What? Let’s gobackto materials? 41 inVelania 42 inplaces… ------during the‘90sin was accommodated education system the Albanianparallel population, where ited by theAlbanian hoods, mainly inhab Pristina’s neighbor Velania isone of the 42 classrooms. included were usedas homes, basements mostly by private education hosted parallel system of was to create a Albanian reaction schools aswell. The were excluded from service, Albanians Albanians from public and theremoval of all language of Kosovo Serbian theofficial legislation thatmade Slobodan Milošević’s By 1991, after 41 1990s. and Serbiaduringthe public of Yugoslavia from theFederal Re separation of Kosovo sation thatsought the paramilitary organi an Albanianguerrilla Liberation Army, was e Kosovës—Kosovo Ushtria Çlirimtare 40 Kosovo. - - - - AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

fundus imadhgalerisë… sa arte kanë. Ajoështë sinjë tin ekanë, ministritë eKosovës këtë punë. Veç ministritë sa ar me to? jonë privatizu, çka ka ndodhë marrje publike, të cilat tash kanë përfundunëpërndër ka komisionu Shoqata të cilat këtu. Këto farë punëtë cilati edhe njëpytje merëndësi jtë… shëm shumë, është përmeka për mekeshë. Është dhimb (qeshë). Po keshi ehiç s’është Fakulteti iArkitekturës, ugjujtë Skulptura jem u gjujtë atje te e vendosën HasanPrishtinën. jeme, e vendosën tjetër kend e Rektoratit, s’është pronë e hën shiptarët, a është pronë Dositej Obradović. Kur erd Këta serbët fer vendosën të mallkum,eçunë… skulpturë eçunëdikunnëdreq Kur erdhën serbët ehekën atë në Akademi (qeshë),edhe…. studenta edheunëkom punu denta nonstop, çdovjet qet’ përdorë. Akademia qet’ stu jonë metë ato gurë atypa gurë, përmaterial jomt’u folë… jem atyekrejt, dymetra kub, Unë ugëzova seajoskulptura këtij Rektoratit qëështë aty. turën para Rektoratit, para bashkë ekemi qitë atë skulp lavisë. MeGazmend Zajmin marrë pjesëprej krejt Jugosl ma vonë. ky… mi…. Qe alarm,përilaqeështë në kuadërtë njifarë simpoziu Gazmend Zajmi Rektor, edhe toratit në vitin ‘90 ka qenë ky skulpturë në guri para rek vetëm. Unekom pununjë kërkohet ndihmë, ses’mundesh vjetra të cilatkërkohet kohë, të Po, poekom gjetë, është këtu. A ekeni gjetë najherë? Te ato të bardhat, po. Hala Te ato të bardhat a? Simpozium iSkulpturës, kanë Çfarë simpoziumi? Jo s’ka problem, hajtseepij A duhenimeimarrë? Jo, kërkush. Ass’u bisedupër A keni ndonjëtë drejtë mbito? Kurgjo. Këtu deshta mejupytë, është ------AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK

nuk mujnëme uzgjidhë këto zgjidhë këto probleme. Te na s’e dijmë qysh…” S’dijnë me i vjetve, a para kaq vjetve”. “Po ka qenëpara dymbëdhjetë sisht. Pses’po i ktheni?Kjo dhonë. Po thojsha, “Përkohë vërtetim përkohësisht iaka përkohësisht. Kur egjejshanjë sa iaka dhonë, aiaka dhonë tume, kuështë eqysh është e i sillëeku,kuështë eeviden diçka (qeshë). E ia nisa unë me çka me bo, më vetshtin qeshtu bo diçka, kur më vetshin mu ardhë momenti kurmujshame në bord të Galerisë e më kishte mundojsha meilypë, unëisha vizatime, dopiktura, hajtu Ministri të Kulturës jonëdo (qeshë). Mosvet hiç,hiç… të atijjonë, ika marrë paret. Agimit. tura qëpodyshoj qëjonëtë shumë të mira. ato tapiseritë eMatej Rodiqit, kanë marrë paret. kanë marrë dopare do… tjetër ecilaka, shumëka. I kanë përfundunëqesivende? leme. s’din me i zgjidhë këto prob Kosova esende…” s’mundet, që jenagëzu shumë, “Rrnoftë ky shtet qëekena formu na, qitë këtë problem duhet…. Po Është tmerrqëduhet mena kujt. Kurgjo s’është edefinume. e shkrumekushështë pronë e pronë ekujt. Ass’dihet, s’është kam asnukdihet kushështë kurrëfarë të shkrumenuk Jo, është kijamet është. Në As Galerisë, asGrandit? E çka të kujtjonë, kujtitakojnë E di,edipotash… I kanë marrë paret. Piktura eGjeloshit. Po, të Agim Çavdarbashës, po Mandej jonëedhedoskulp Po, shumëtë mira. Po, p’e di,ponëGrand jonë Në Grand, ato ikanë shitë i Në Grand ka… Une jo, ka qenëgjenerata …në situata të padefinume? Une jo… A keni shumëqesipunimeqë Kurrëfarë të drejte. S’ka se A kidrejtë mei,i…. - - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 69 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 70 EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR Oral History Project The NationalGallery

stances? ended upintheseplaces? these problems. they do not know how to solve vo,” andstuff, they cannot, got sohappy, “Long live Koso country we created, thatwe this problem, we should…This horrible, we shoulddiscuss erty. Nothing isdefined, itis written, whatiswhoseprop ty. You cannot know, itisnot know whatiswhose proper nothing written, you cannot them? tion for theGallery. could be another art collec Kosovo’s ministries have? That ministries have? How much art discussed. Just how muchart them? happened to them? are now beingprivatized, what up instate enterprises, which the Associationthatended that were commissionedby question here. Theseworks there isanother important makes you want to cry. ing matter, itisvery sad,it laughing and it is not a laugh {explains withhishands},Iam of Architecture, was thrown was thrown attheUniversity Hasan Prishtina. Mysculpture someone else, they putin is not my property, they put property of theRectorate, it Albanians came, itwas the Dositej Obradović. Whenthe Serbs were fair they placed took it… and took itsomewhere, they they removed thatsculpture and… whentheSerbscame at theAcademy (laughs), puts outstudents, andIworked dents non—stop, every year it The Academy puts outstu stones are still there unused. Do you have any rights over Nothing. This iswhatIwanted to ask, Yes, yes I found it, it is here. The Did you ever findit? Yes, thewhite ones.Those That are in undefined circum Not me. Do you have works thathave There are norights, there’s Do you have theright to claim No, noone. Itwas not even ------AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR

good. dropped ontheground… is not, Ijust sawmy sculpture is, there isno force here. There der theimpression thatthere buyer of Grand. heritage… now. They cannot doanything. it through court for ten years belongs to, they cannot solve not even solve whomGrand lems in our country, we can They cannot solve theseprob how to solve theseproblems. know how…” We donot know many years ago.” “We donot twelve years ago, this was this won’t you return it, this was I would say, “Temporarily. Why it said it was given temporarily, I would findacertificate that it was given temporarily. When and when was it given, whether was registered, where isit,how started investigating, where it something like this(laughs). I to be done, they asked me when they asked mewhatis to be able to do something, and themoment camefor me on theboard of theGallery tried to lookfor them,Iwas drawings, somepaintings, I try of Culture there are some lery, norto Grand. to (laughs).Do not ask… they’re his, hegot themoney… tures thatIthinkare Agim’s. Matej Rodiqi there are thetapestries by got themoney. some money, some… eration alot, alot. They got Yes, that is how it is. I am un They cannot belongto the Very important heritage… Yes, theseare more cultural It ishorrible, itis.IntheMinis They donot belongto theGal What is who’s, who they belong I know, Iknow butnow… They got themoney. Gjelosh’s Yes, Agim Çavdarbasha’s, Then there are somesculp Yes, very good. Yes, yes Iknow, butinGrand In Grand, they sold those and There inGrand [Hotel]… Not me, itwas theother gen 44 painting. 43 whichare very ------1969. Pristina, Kosovo until started teaching in Belgrade in1963he the ArtAcademy in fine artdegree from via. After receiving his Miles inTuzi, Yugosla born inthevillageof graphic artist. Hewas Albanian painter and (1933—2016) was an Gjelosh Gjokaj 44 Pristina, Kosovo. of theGrand Hotel in of theinterior walls estries thatcover one his large—scale tap especially known for known Kosovo artist, stitute. Heisawell— the Venice State In industrial designat He specialized in Arts inBelgrade. Academy of Applied graduated from the Prizren, Kosovo. He born in1929 Matej Rodiqi was 43 - - - AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

po ata njerëz kanë qenëkëtu Pedagogjike në superlativë, shumë këtë Shkollën eLartë e Arteve, parës unëelivdova po… para…. Akademia jonë hajgare pornukështë hajgare pak, unëepërmendipaksi sion. Edheështë eçuditshme kadal, kadal meshkunëpen përvojë, plot, veç ata ianisën i kom gjetë nëuniversitet. Plot qenë nëShkollë të Lartë, unë tarëve. Ajostruktura qëka një strukturë tjetër të arsim në… kom hasë në universitet njëfarë mënyrë kom hasë njëfarë mënyre? Çka ka ndodhëmejuve në edhe kulturore nëse mundeni. edhe krejt situatën politike tat, përtë ‘90—tat? ria. s’i rregullon kurrë sendet histo ullon këto sende(qeshin). Ajo unë ia kom lonë, historia i rreg durtë shumë. Edhepër histori, për memujtë, semëdhimshin e tjerë etjerë. Domethonë durtë në {shpjegon me duar} punu, gjithënatën ikom majt qenë dymetra kub, unëekom bre?” Edheskulpturë eguritka e jemjabre është ajo. Qysh pare”, diçka s’di… “Po, poveç mirë qënaiukena dhonëdisa Ti aembanëmendshumë gjujna na.Aekena bleAgim? thonë sekretari irektoratit. është pronë e rektoratit, ka pa skulpturën tem të rrxume… forcë. Nuk ka, veç kur e kom shtypjën qës’ka, te nenukka dit. sishme… trashëgimi kulturore. S’po mujnëkurgjo. gjyq emesendeqedhjetë vjet. din s’po mujnëmezgjidhë me me zgjidhë ikujtështë. Gran probleme, s’po mujnëGrandin Eh, po tha, “S’ka lidhje që e Edhe nëseështë egjujtuna? Jo, s’muj memarrë seune… A ekeni marrë? Po kështu është, s’ka. Kom për Nuk itakojnë blerësit të Gran Trashëgimi shumëerëndë- Po de, pokëto jonëmashumë Me të tregu të drejtën unë Kur keni fillumeuniversitet Po. A poflasimedhepër të ‘90— ------AR EK AR EK AR EK AR EK

t’rrehun edheshpeshma jep ajo… kurishihshaata qëvishin mësim. Qetu jom,qekjoishte kom qenënëdetyrë medhonë jena përskulpturë, unëvetë skulpturë kena mefolë këtu thojsha… për m’u mbrojtë, edheunëi dinë… aty për me hi ushtarët, Ka qenëçka? luftu…” natën kom çelërova përme {shpjegon me dorë}, “Gjithë din çka është rov? Ajo si kamp rova” profesor, gjithënatën kom çelë jevës njikatun mabojke, “Bre emrin embiemrin,prej Podu dhë njeni,embajmend,ka kanë pytë bashkëtë. Kishte ar do profesora të Amerikës, më natën ekanë skulpturu. simin edhekanë punugjithë mësim edhekemi vazhdu më kur ktheheshimjemikthy në kemi shkunëprotestë, edhe kryhet protesta…” sekomplet pasë mësimkemi thonë, “Kur për shembull,kemi shkukemi Kanë qenëtmerre ato. Apo profesor mamëshoiaipolici”. dhë studentat të rrehun, “Ah, shpesh shumëherë kanë ar tyne për me ardhë në mësim, veç parollë, t’u ipasakrificat të ardhë në mësim. Kjo nuk është pasë, studentat të shtishin me dhonë mësim. Studentat kanë kom shkunëmësimekom mendoj qëperfekt ekom kry, tyrën tonë perfekt, a din. Unë kohe. Naekena krysecilide ja qënakanë ardhë prej asaj me ikompenzu naato të këqi ja, aponatregoni sika qenë? erdhi lufta. me shkukëta, edhemandej tent. Edhekadal, kadal nisën pranu, merre memendjoasis matope}, profesor, docent jom këtu ishaprofesor eee{ono si Shkolla eLartë. Unëplus por Akademia nukishte emirë edhe ekanë boAkademinë, Unë ithojsha,nakëtu veç për E mandejvishinnëshkollë a? Rov serbisht ithojnë, rov a Rov… Rov… Qysh eka emrin,qysh otermi? Apo kom pasë, mëkanë pytë Ka qenëtmerr, s’di amujmë Gjatë të ‘90—tave nëpërshpi 10 “Çka ka lidhje?” A e ------kanal. Serb.: rov, gropë, 10

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 71 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 72 AR EK AR EK AR EK AR EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

This isnot just aslogan,see they madeyou cometo class. I taught. Thestudents had, them perfectly, Iwent to class, know. Ithinkthat Icompleted pleted our dutiesperfectly, you those times.Eachof uscom the badthingsthatcamefrom if we cancompensate for all you tell ushow itwas? home—schools inthe‘90s, can the war happened. slowly they started going, then not anassistant, imagine. And a professor here, aprofessor, e Lartë Pedagogjike. PlusIwas was not as good as the Shkolla Academy, buttheAcademy here too andestablished the gogjike, thesamepeople were of theShkolla eLartë Peda of Arts, earlierItalked highly but… before… ourAcademy it jokingly but it is not a joke ly. It is a little weird, I mention but they started retiring slow with lots of experience, alot, found intheUniversity. Those was intheShkolla eLartë I tors. Theconfiguration that other configuration of educa University Iencountered an way Iencountered… atthe way? What happenedto you ina cultural situationifyou can. versity andthepolitical ‘90s, aboutthe‘90s? never fixes things. fix thesethings(laugh). History for the history, I left history to era. Myhandwould hurt. And with gestures} etcetera, etcet long Ikept my hands{explains cube, I worked on it, all night sculpture, it was atwo-meter How come?” Itwas astone know… “Yes, yes but it is mine. money,” something Idonot member we gave you some it, we didbuyitAgim, you re down? secretary of theRectorate. Rectorate’s property, saidthe To tell you thetruth in some When did you start at the Uni Yes. Should we also talk aboutthe Well hesaid,“We canthrow Even ifithasbeentaken No, Icannot get it… itisthe Did you get it? It was horrible, Idonot know How was theeducationat ------AR EK AR EK AR EK AR EK

Civil Engineering, Iwould have lectures inthe Department of would teach, we would have when I would see people, I I don’t know whatthings… things, thisisrelated to God, this is related to other things, dents. siasm especially amongst stu there was anincredible enthu everything, enoughisenough… forget, I’m afraid we will forget rible thingsyou know thingswe would askfor theindeks.Hor the busbecausepolice they couldn’t travel withiton to putitsomewhere because their indeks and often timesthey gave me who would comebeaten up it… whenIwould seethose of teaching. I’m here, this is for sculpture, I was in charge about sculpture we’re only here school? would tell him… to get it,to beprotected, andI rov you know… For thesoldiers What isit? rov to fight”…. hand}, “All night longIopened like acamp{explains withhis you know whatrov is? Theone opened arov.” “Bre professor, allnight longI in Podujeva hewould say, a surname, from somevillage remember, he has a name and exactly. Oneperson came, I asked me, they asked me this sors from Americaand they ed allnight long. ued studying andthey sculpt came backto classwe contin to the protest, and when we is over becausewe allwent and we said, when the protest were timeswe hadclasses horrible, orfor example there plains withhishand}.Thatwas that policemanhitme,” {ex come beaten up, “Professor class, often timesthey would ing theirsacrifices to come to I don’t know, Idon’t know, What pushedthem? I would say, here we will talk And thenthey would cometo They’re calledrov inSerbian, Rov… Rov… What isthename, theterm? Or whenIhadsomeprofes 46 asthey wanted 45 “So what?Do ------found withindeks. by Serbianpoliceif dents were mistreated often Albanianstu written onthem.Very “Kosovo Republic” issued inthe‘90shad grade register. Indeks a student IDand It was usedboth as old university system. students underthe booklets issuedto Indeks were personal 46 trench, ditch. Serb.: rov, means 45 - AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

turu ata material druni ato i blejshimdrutë përmeskulp atmosferë Akademia, bojshim blerjen erakisë përmepasë kom pre… kom bopjesënë na improvizojshim. Unë shpesh s’ishte ajoatmosferë adinse jerojshim si duhet krejt okej po, sorët ishimt’ndërgjegjshëm lig e mësojshinsenakrejt profe si duhet të jetës artistike. Ata dentët mësojshinnjimënyrë jo ato. Kom përshtypjen që stu bre skulptura s’kanë qenë do ekspozita po s’kanë qenë do ekspozita, improvizojshim doheshim me i improvizu na ishte motivimi istudentëve? punu disavjet, njivjet, dyvjet. pa fund,ka fund,qatykena fund, s’ka, pomendojështë e majtas ka qenëajoështë epa e parë majtas, rrugëneparë mbaj mend krejt atë rrugën patinimi igjelbërtpimykit. E është patinimpapare. Aiçfarë të kundërtën], eithojshaky e boimitim[folësi e mendon bo t’vjetër skulpturën t’re me për ato duhet me ditë për me proces shumëirëndësishëm, patinimi iskulpturave është kullojsha thojsha,senjiproces bojsha shpikullant edheishpi at si t’gjelberta, prej drunit. E u krejt myk, eubojshinskulptur qaty. “A bonmeflejtë?” Hajtflejshin se inxehtë ish,edherrishin, hshin aty në Fakultet Teknik mbajshim mësim, ata ufshe çka epat’rregullu ai.Edhe rregullu… Ibrahim Rugova s’di patën lonë…. aiItalisë epat’ legalisht bojshim,serbët na Fakullet Teknik emajshaaty mësim, mbajshimmësimnë more vëlla njerëzit, pojepshin çka mesende…. Kur ishihsha është elidhunmeZotin, s’di sende tjera, sende… qekjo pamë, sidomosistudentëve. Aty ishte njëentuziazëm ipa krejt, shumëështë shumë…. veç potutnamosiharrojmë a dintë cilatnapoiharrojmë, indeksin. Gjanatë tmerrshme udhëtu meautobus ialypshin dikun indeksin se s’mujke me shin indeksinsedojke melonë Punojshim nëVelani menjishpi S’di, s’di. Kjoishte elidhunme Çka imbajke? Jo, jo, jo, jo, jo, jo, mun A ekspozojshin këta, apoçka ------AR EK AR EK

veti ikanë marrë. skicat përpara ipatëm bome tura t’mëdhaja shumë. Krejt turojshim, krejt bojshinskulp ushqimin e krejt e na skulp punojshim, ainjerinasigurojke kqyrshin çka po bojmë. Na veç Shtupeq, shpijunat shiptar na drunit vishinshpijunat atje në he. Organizum simpozium të secili ka njiskulpturë t’mad edhe une i njimbëdheti e bomë edhe erdhen dhetë studenta krejt fotografitë easaj kohe pozium nëShtupeq. Kom fotot shok itijeorganizova njisim Besniku esende, edheune t’sigurimit, është ende gjallë nji njerieka firmënemadhe nizu meBesnikNikqin, është harrova krejt, epata orga ishin ata vishinbre studentat. parollë ekumunistave, poata motivi, studentët, kjos’është mu përmeardh aty, ata ishin sa duhet. Eata m’motivojshin të rrethanave nukimësojsha une ata fëmi nuk…përhirë une shumëm’brejke qënuk, protesta ç’protesta. Po vetëm jshim gjithëditën asi sende nisa mosm’u tutë fort. Eshko unë jomtutcan, shumë, ia drejt ianisamosm’u tutë. Se mos m’u tutë ma, me t’kallxu ose aekeni vërejtë cenzurën? tisti ekye… s’ish… tu eashtu e… kyartisti ekyar ky jom,qëspjegojshakësh ishte s’e di,unespjegojshaqë që di,ajoishte tjetër send,çka dhonë ato qëdi,nukishte ajo jshim e…. Unënukmujshame thithëse epastrojshim ebo banesave atynjithithëse, me e fshijshim, edimershim prej ato klasat? mirë, epastrojshim mirë. të vititshumët’mirë, ebojshim E bojshim ekspozitën n’fund të pamundura sendes’di çka? palidhje, sende palidhje, sende ble raki, nji kille llozë…” sende në skulpturë nji vrimë ka me si sot, juthojsha,“Kush eçelë improvizojsha emajnëmend edhe raki hajdekushpoblen.E Patëm shti koftor, etash hajde çka teprojke eshtishim n’zjerm. E pata organizu… eeeqito e Jaaa, jobre ianisëmedhe A keni qenë najherë i cenzurum Aty more, atyebojshimsiasi N’ato dhomat’njejta kuishin ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 73 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 74 AR EK Oral History Project The NationalGallery

the endof theacademicyear stuff, we hadthe exhibition at don’t even know whatkindof stupid stuff, impossible stuff I one liter of raki. Stupid, stupid, in theirsculpture hasto buy them whoever makes ahole it was yesterday Iwould tell improvised, Iremember like come on who is buying raki. I in thefireplace andcomeon, to fuelthefire. We putthem tures and used theleftovers bought wood to make sculp the Academy, we didthatand purchases just to have funat ten timesI…Iwas partof raki cause we would improvise. Of the atmosphere you know be we shouldandallbutitwasn’t ble andwe would lecture as professors, we were responsi artistic life. They knew thatus not theway itshouldbeabout dents learnedoneway and under theimpression thatstu weren’t sculptures atall.Iwas vise someexhibitions butthey exhibitions, we would impro would tryto improvise with students? what would motivate these year, two years. worked there afew years, a it isendless, ithasanend,we it doesn’t have anend,Imean it was theonewithnoending, the entire first road ontheleft green from mold.Iremember of patina that was? It was is priceless. What application this process of applying patina and imitate it,andIwould say means theother way around] old sculpture new [thespeaker should know how to make an very important process, you ing patinato asculpture isa say thatthisprocess of apply would invent things, Iwould I would beaninventor andI sculptures outof wood. And full of moldandwe madegreen here?” They slept there. stay there, “Maywe sleep warm there, andthey would il Engineering because it was hid there attheFaculty of Civ we would have lectures, they fixed Idon’t know what. And ly fixed it… Ibrahim Rugova allowed us…theguyfrom Ita lectures there legally, Serbs No, no, no, no, no, no we Would they doexhibitions or We worked in Velani in a house 48 47 ------

AR EK AR EK

The hugeparts would betaken don’t waste time onthebasics. saws to work withsaws, sowe people Ipaidtheguys with is very important, thesethree want to share thisbecause it they hadtaken withthem. sketches we did beforehand created bigsculptures. The we madesculptures everyone us food andeverything and We worked, that man brought would lookatwhatwe did. Shtupeq, the Albanian spies and thosespieswould cometo a wood [sculpture] symposium a bigsculpture. We organized enth one, and each one made students joined me, theelev tures from thattime and ten in Shtupeq. friend organized a symposium Besnik, andstuff, andmeashis ance company, he is still alive he issomeonewithabiginsur ganized itwithBesnikNikqi, about it completely, I had or would come, thestudents. nist saying,butthey were, they dents, and this isn’t a commu were my motivation, thestu motivate me to be there, they them much.Andthey would cumstances Iwould not teach that thosekids…dueto thecir would haunt mewas those… tests andprotests. Butwhat and we went every dayto pro I beganfeeling not asscared Because I’m acoward, really, truth Iwas nolongerscared. afraid anymore, to tell you the have you felt censorship? this and,wasn’t… ist andthisartist andthis and thismannerand…art who would explain inthisway plain thatthisismetheone was Idon’t know, Iwould ex was something else, whatit it wasn’t thatwhichIknew, it give them that which I knew, would cleanand…Icouldnot with thevacuum cleaner we from the nearby apartments, we would get vacuum cleaners make oneandcleanit,Iknow clean itwell. and had a goodone, we would There I paid three people, I I organized… aaahIforgot Nooo, we began to not be Were you ever censored or There, exactly there we would In thosesameclassrooms? 49 Ihave allthepic ------city of Peja, Kosovo. the north—west of the Mountains, located to a villagenearRugova Shtupeq [iMadh]is 49 of fermented fruit. made from distillation mon alcoholicdrink Raki isavery com 48 death. war andafter until his of Kosovo duringthe Kosovo, andPresident Democratic League of er andleaderof the and journalist, found (1944—2006) awriter Ibrahim Rugova 47 - -

AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

në Akademi të Arteve, ejep Maqedoni, maimiriprofesor është. Maimiriskulptor në var te aiXhelilRufati skulptor ikë… edheshkuamnëGosti madhi Petriti ka qenë nëAmer dy djemedhenjiçikë aty, aii jen. S’i kom pasë, ikom pasë krejt familjen e, me krejt famil ditë kom nejtnëBllace, me une shkova nëBllace, shtatë mas shtatë dite bombardimi mas shtatë ditë bombardime, kallë të tretë këtu te ne. pasë nishok,aika qenën’sh jena shkunëGostivar, ekom perjetu n’luftë, mastridite s’pari. Edheuneadinçka kom mas luftes njeripoia niske pi jen ejuj?Qysh junxuni? mend nëatë kohë. m’ka thirrë bashnjoniemaj i UÇK—së, seediprej malit njoni prej tyneka qenëluftëtar me t’mirë seain’atë siklet, ai edhe ata studentë e kthejshin shpirtin përata studentë. Po profesorët dojshinmedhonë une pot’kallxoj drejt krejt dhonë shpirtin,dojshajoveç se dojsha bre, dojsha me ju he ka qenë. Ooo Zot, oooZot peq. Shumësakrificëemad ka qenësimpoziumi nëShtu m’u çuherët mepunu,qikjo s’guxojke kurkushsekishin s’kishin qare. Veç meupi pi raki, qare ata krejt pishin, në mramje s’kishin qare pa prej mëngjesitderin’mramje. bike mehongër, napunojshim edhe unëekom punu.Aina qenë gjashtëdhjetë centimetra njimbëdhjetë metra kështu ka metra, njimbëdhjetë metra, qenë varianta eplisave, dhetë Skulptura jemes’u djegëka jonë djegëdisakanë shpëtu. tura t’mdhaja, masluftës disa skulptura midisRugovës skulp studente disastudente… O studentat kanë qenëedhe edhe ututsha qepom’vrahen hen iahekshin ata mesharra ajo elementarja. Atë të mad për mosmezgjatë shumë pagu asisharra mesharra me rëndësi kjotre njerëz ikom qito podumetregu shumë Prej mëngjesitdejnëmramje, Atje, i paguva tre njerëz une, Jo. Jo, mastriditë qeshkuam Mas triditë bombardimi? Interesant ka qenëkjolufta, Qysh ke lufta përjuve? Famil ------AR EK AR EK

strukturë ka qenëmoti, ka që kom dalën’pension. Qajo vjetëve, para dhjetë vjetëve ra. Për shembull,para dhjetë para, tash poethem,struktu edhe këto s’e kisha thonëpër Struktura, ndëgjonistruktura, e kanë uzurpu universitetin. krejt kjopjesa, pjesa,fizikisht sion shumëimadh,eka marrë tash s’tutna hiç.Ka qenëpre para s’kisha thonëishatutë, versitet, tash po e thom. Për ka qenë frikë me qenë në uni pasë presion shumët’madh, luftës ndërmjet profesorëve ka sorat kanë qenët’këqij, mas doj? luftës, të studentëve pomen mirë. japin, shumëmirë shyqyr, eh orani të vogël, si mëshirë na mbajnë, najapinnjifarë hon universitet edhepesëvjet na pensionu, emandejneve në ka qenë? në pensionim,masluftës qysh tregoni atë fazën efundit deri po mujke, pomujke. ditë qëmundet ashtu njeri,e jke këtu. Unepunojsha, s’kom bardohet hala,ubombardo punohet kurbohet lufta bom ditë. Dy sendes’i kom ditë qysh une kom punushumëes’kom përjetim ikeq, ikeq, ikeq, veç ka qenë, qekjoka qenëlufta, sahati qashtu 4:00.Qe kështu kerr, vike e m’merrke ka 3:00 shkojsha, aim’lejke atyme trentë, natën raki, n’mëngjes Natën shkojsha pisha raki si i kom vizatu, çdoditë, çdoditë. tojsha sibudall.Tre mujditë t’luftës, unës’isha normalviza m’u kanë shitë në Amerikë, ato ato vizatime. Shumëprej tyne time bleva shumëhalaikom Bleva vizatime shumëviza “Çdo gjysë ore me shku te ky.” ngat ateles ish,ithanjinjerit, në atele të tij.Menjirestoran e kikëtë mobilmeveti”, m’çoi bat, mum’tha, “Profesor, tiqë ajo gruja.Edheiusiguroj so n’atë kohë, u martu ishte edhe jem n’atë kohë filloi… u martu e grusnjo, atynekrejt. Aidjali secilit prej neve ka njisobë, mu m’ka thonë kështu, na ka siguru cenzues gjithëte ai,edheveç skulpturën. Unekom qenëre Kanë qenë profesorët, profe Si kanë qenëgjeneratat mas Po more, para pesëvjete jom Kur jenipensionu,oseapona ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 75 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 76

AR EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

wife and myself, and everyone one of usaroom, onefor my said, hegot eachandevery second reader, andhesimply ing sculpture. Iwas always his sor attheArtAcademy teach in Macedonia, the best profes is asculptor. Thebest sculptor to Gostivar to XhelilRufati, he was inAmerica…andwe went there, Petrit [speaker’s son] had two sonsandadaughter entire family. Ididn’t have, I my entire family and,withmy Bllaca for seven days, with I went to Bllace, after seven days of bombing after seven days of bombing, was aMaster’s student here. to Gostivar, Ihadafriend,he war, after three days we went know whatIwent through the you beginanew. Andme, you family? How diditfind you? time. he calledmeIremember that don’t know from theforests of themwas aUÇKsoldier, I in thosestressful times, one pay itbacknicely because dents. But the students would to give theirlives for thosestu you, alltheprofessors wanted just me but I will be honest with give them my life, I wanted not God Iwanted to, Iwanted to a hugesacrifice. Oh God, oh symposium inShtupeq. Itwas early andwork, thiswas the because we hadto get up Just noonedared get drunk one drank, they hadnochoice. raki, no other choice, every no other choicebutto drink ning, intheevening they had the evening. worked from themorningtill [Besnik] brought usfood, we 60 centimeters and I did it. He this {shows withhands}and en meters, eleven meters like was a plis, vived. My sculpture survived, it burned down andsomesur tures, after thewar somewere tures inRugova, hugesculp and female students…. Sculp hurt, there were somemale that my students might get off by saws andI was worried From themorningtilleve No, nothree days after we went After three days of bombing? War isinteresting, after thewar How was war for you? Your 50 ten meters, elev 51 Istayed in ------AR EK AR EK

wasn’t okay Idrew like a mad sold inAmerica,thoseof war, I drawings. Most of thosewere bought alot, Istill have those ings, alot of drawing paper, I half anhour.” Ibought draw said to them, “Go to him every near where the atelier was, he to hisatelier. Inarestaurant phone withyou.” Andtook me “Professor you have thismobile got therooms andsaidto me, his wife was there aswell. He the time, he got married and else. Mysongot marriedat a teacher anymore. Thestruc other person from Gjakova is Gjakova you know. Thelast, no When I came, I was bornin percent were Gjakova people. dates back to long ago, 97 before Iretired. Thatstructure ample ten years ago, ten years I will say it, the structure for ex said this back then either, now structure, I would not have cally. Thestructure, listen the usurped theUniversity physi everything pieceby piece, they It was alot of pressure, took it, now I’m not afraid anymore. say itnow. Before Ididn’t say to beattheUniversity, Iwill tween professors, itwas scary there was alot of pressure be fessors were bad, after the war mean? after the war, the students I of mercy, very good,good. some kindof honorarium, out at the University, they give us and thenwe have five extra how was it? until retirement, after thewar, tell usaboutthelast period but we were, we were. know we were capable of that, happening. Iworked. Ididn’t ing still going on, bombing was work whenthere iswar bomb know two thingsabouthow to didn’t know thatmuch.Ididn’t awful, but I worked hard and awful experience, awful, awful, it was like, thiswas thewar, an around 3or4PM.Thisiswhat with hiscar, hepicked meupat morning I’d go, he’d drop me off person, atnight raki, inthe I would drinkraki like acrazy every day, every day. At night man. For three months I drew, There were professors, thepro How were thegenerations Sure, I retired five years ago When you retired, or will you ------re-enter Kosovo. into Macedoniaor unable to eithermove NATO intervention, the beginningof the on March 1999,at stuck for afew days of refugees were nia where thousands Kosovo andMacedo crossing between Bllace istheborder 51 tinctively Albanian. region to region, dis conic cap, differs from Traditional white felt 50 - - AR NR

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

me fitubukë, se fëmija s’vesin, fia, nëlokale, nëinteriere për shumë kom punu në skenogra siguru bukë. Shumëkom punu, me punu,fëmijëve të mimeiu me shkupunu,ngajtë, s’kom qenë… m’u është dashtë normal, s’kom qenë si duhet, qenë nëtrans bre, s’kam qenë e diçka kam ligjëru,unëkam vetë arsimtar iasajkohës, une ja të mëdhaja.Unëjomkonë dhjetë vjet, kanë qenëpaso qenë mosvet, s’ka qenëveç po ithemdhjetë vjet seaika sojat e atij dhjetë vjetshit. Unë ulë te ne. Endejemit’u ipa gjë pedagogjike ia ka nisëm’u niveli ka qenë? Mendojqëçdo i nivelit çfare ka qenë. Çfarë nuk është siduhet, nukështë unë s’e di.Personeli arsimor Pse podalin? S’di. Ndoshta t’mrekullushem, kah podalin? doj sejonët’u dalëstudenta ta përAkademi, që… unë men ndoshta kështu. po kupton… memonopolizu ndërru qindpërbre, a qind përqind.S’mundet m’u urbana, struktura undërru në Gjermani. Edhe shumë jo di. Aitash, aipunonmuzikant marr shembullshokuntem a A pokupton? Unëpofoli, po dreqi muzikant nëKostërrc.” edhe Beqirithojke, “Ku m’çoi Agim,” seaika qenëmuzikant, shku more vlla.Thojke, “Bre mrekullushëm pos’mujshe me “Po kuegjeti ai…” aivendi i Edhe thojke, Beqirbre thojsha, s’shkohet mëshumëkodër. minuta, elejshimxhipin,se xhip uduke meecëedhe20 Kostërrcit. Kur mrrijshimme kur mrrijshe… qysh eka pasë… qenë prej njivendi qëmexhip kom pasënjishok,Dervishi ka metë ejeme, pors’bon ajo. E ra urbane, kjoështë nashta e turës duhet me qenë struktu urban. Nëkëto vende të kul duhet meqenëurbane, njerëz une mendojnëvende kështu une nukkom kundërkësaj. Por, është, s’di, eLlapitkështu, simtar më. Struktura edincila njeri iGjakovës nukështë ar a din,imrami mohikan, asni une kom le[lindë]nëGjakovë gjakovarë. Kur jomdalëunë, qenë, 97përqind kanë qenë Kostërrc. Eh,aika qenëprej Kostërrc. Të tregoj edhenjistorie ndosh ------AR EK

spozita në ndërkohë, ekspozi pata qejf,kom pasëedheek mirë. Edhe, mandejunëshumë di eka punimintim,shumë të pasaniken shumë, çfarë ven ooo”, shumë, e kom njoftë atë {shpjegon medorë} “Oh, Agim nji pasanike gjithëm’çon ato m’pa kanë blepasanikët, është aty jonë shitë punimet. O Zot me duar},asingjitësi edhe pasë nëngjyrë kafe {shpjegon ajo njivend. Edheatykom Grand Rapids, Michiganështë ekspozitë nënjivend t’vogël punu. Mandejekom pasënjë Edhe s’jom ndalë hiç veç kom kijamet nëqoftë sejeimirë. mandej epashëqës’është Edhe shumëjomgëzu edhe shumë, shumë15.000 euro. kanë blehajZot, o Zot! Shumë, gon meduar}sapunimem’i Nashville, qekaq qekaq {tre në Amerikë kom ekspozu në e heka atë, atë baksuzin.Atje time… ekspozova në Amerikë çova edheshumëtjera viza jo tjetër, edhemirë içova, i thonë, “Okej”. ka qeshtu qeshtu punimet”, ka Ka shkuika thonë, “Babaim ka jetu, nëNasheville Petriti. kanë çu fjalë. Në Nashville ai E mbajmend,atijmenjiherë i unë siduket kom qenëimirë. jke. Nëqoftë seisheimirë… milicë, me milicë po të përze le qëasi,potë përzejke me Amerikë. Nëqoftë seisheikeq, s’ishte problem me ekspozu në në qoftë se i ki punimet e mira në qoftë seikipunimet emira, krejt s’ishte problem shumë, oja galerisë”. Iaçova sende more, qepota çojnjiCDkallx martu ata thashë, “Kështu unë para semeshkupërm’u mandej ngadal ngadal… edhe këtë emëredisha,hajt. Edhe ly [flutur]. S’disha tjetër çka, kom ngjitë asajemrinButerff jem menjiamerikane, unëia në Amerikë, martohet djali e mirë. Në 2006 shkoj unë që është shumë e mirë, shumë që kom qejf unë me përmend tonin? (qeshintë gjithë). mend… pses’po ehanibos dhë qëkom qejfunëmepër kështu është edhenjëperiu armiku? Ata lypin qumësht. Eh a uardhë armikuas’u ardhë Vizatime, krejt vizatime kurg Eh është edhenjëperiudhë Po të ndëgjojmëmekujdes. ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 77 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 78 AR NR Oral History Project The NationalGallery

(laughs)… don’t you eatyour watermelon riod thatIlike to mention, why ask for milk. And there’s a pe the enemy is here or not, they children don’t askwhether food to thetable, because interior designs soIcouldbring display designsfor shopsand children. I worked hard, Idid had to work soIcouldfeed my okay, Iwasn’t okay, Iwasn’t. I ing, Iwas inatrance, Iwasn’t only Iknow whatIwas teach I was ateacher atthetime, they were huge consequences. horrible it wasn’t ten years, years, Isayten years butitwas the consequencesof those ten crease here. We are still facing pedagogical has begun to de it shouldbe, Ithinkeverything el itusedto be, of whatlevel should be, itisnot of thelev higher educationisnot whatit know, maybeIdon’t know. The going why they’re goingIdon’t getting outof there, how they’re think wonderful students are be from theAcademy that… I monopolize itlike this. tirely, doyou understand… to entirely. Itcannot changeen urban, thestructure changed cian inGermany. Andnot very know. Now heworks asamusi my friendasanexample you stand, Iamsaying,taking in Kostërrc.” Do you under devil’s work beingamusician and Beqiriwould say, “it’s the because he was amusician go there. Hewould say, “Agim,” velous place butyou couldn’t you even find this…” this mar he would say, “Beqir, how did couldn’t goupinthehills, and the jeepbehindbecauseyou more minutes, we would leave by jeepandwalking for 20 Kostërrc. Whenwe got there jeep… whatwas its…. that whenyou gothere witha Dervish hewas, from aplace that’s not it. I had a friend, a this may be my own flaw but should be an urban structure, kind of cultural placesthere with urban people. Inthese es like this, itshouldbeurban against it. ButIthinkinplac region andso, Ihave nothing ture you know how itis, Llap Let metell another story may Kostërrc, eh,hewas from Kostërrc… 52 ------

AR EK AR EK

trouble, ifyour work isgood, sent everything itwasn’t much CD to show to thegallery.” I I told him,“Iwillsendyou a gone to themto theirwedding slowly, slowly… andbefore I’d name sowhatever, andthen know what else, I knew this Butterfly [English].Ididn’t American andInamedher America, my sonmarriedan very good.In2006 I went to to mention that is very good, ah Agim,” Idon’t show them I at all,all.“Ah Agim, publish inRilindja(alllaugh). those exhibitions propper to taneously, exhibitions, Ihad I hadother exhibitions simul good. AndthenIreally liked it she hangedmy work, very wealthy woman, inwhatplace Agim, oooh,” alot, Iknew that {explains withhands}“Oooh that always sendsmethose from me, there’s a rich woman oh God richpeoplebought there my drawings were sold, with hand}atape and hanged onabrown {explains it’s aplace. Andthere was a town Grand Rapids, Michigan, I hadanexhibition inasmall I didn’t stop Ijust worked. Then not a big deal to be good. And really happy andsawthatit’s plenty, 15,000 euros. Iwas God, ohGod. Plenty, plenty, of my works they bought, oh plains withhands}how many this muchand{ex ica, Ihadmy work inNashville, that badomen.There inAmer America andgot ridof that,of drawings… Ishowed themin I sent them,Isent even more drawing nothing else and yes They said,“Okay.” these andkindof works.” them andsaid,“Myfather has in Nashville, Petrit, hewent to mediately. Nashville, helived member they sent aword im as itseemedIwas good,Ire with thepolice. Ifyou’re good… police, they chasedyou away they chasedyou away withthe you’re bad,not only that,but works] shown inAmerica. If a problem to have them[the if your work isgooditwasn’t Ah, there’s aperiod that I like We are listening attentively. Yes of course (laughs), here not Exhibitions? Drawings, everything was a - - - - - Podujevo. River. Its largest cityis main river istheLab Goljak intheeast. Its north andwest, and of Kopaonik inthe mountain ranges It isbordered by the five kilometers wide. kilometers longand Kosovo isabout16 ern Kosovo. Malo basin innortheast Llap isasmall 52 - AR EK AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

spjegu unekështu… ipad ekom bonjixhirimekom dryshe ekom pasënjëipad,në kqyrë, qeqekjoka qenë. Përn kqyrë, vepra qëduhet meu eks… vepra që duhet meu rëfarë të holla,është shpallë, është shpallë, papare pakur mbarëbotërore. Vepra jeme spozitë mbarëbotërore kjo, këtë veprën time menjiek ditë çka…. Makanë shpallë thonë, pomendojduhet me duhet m’i ditë çka jomt’u E Amerika është tjetër send, ma kanë ekspozu nënjivend. As s’jom tutë ashiçekom, fraeri tap {onomatope} atje. madhe. gjashtëdhjetë medy edhjetë. me dyedhjetë, tre metra e theonë triegjashtëdhjetë nji enjizetë, njienjizetë, dome tri, triptik… është nji e njizetë, joni kjoështë njëenjezetë, tri, {tregon me duar}. Edhe ndëg Relief qëështë imadhkështu çka donë me thonë pa relief? kjo? Kjoështë parelief. Adin ti dy(qeshin).Adinçka është e kom boatje. Qe edhe ti, qe punimi {tregon kartolinen} që bo përpikë t’qejfit. Qekjo është interesant, shumë. Këta e kom boj atje, m’u doke përhistori dojsha mebo, njipunimqëe skupturë diçka meboatje, atje e gjysë sibudall….Edhedojsha unë, qatyezezatshin, tre muj shin eunënukdishaanglisht e gjysë, hej(qeshin)!Ata zezat atje asnjimujditë as…tre muj djalin. Sekërkush s’po shkojke nu ata krejt shokët ezezatshin kom boatele. garazhdën iqita drita edhee metra katror. Eorganizova garazhda shumëemadhe150 e djalit, në garazhdë të saj, sishëm. Shkova atjete vjehrra simpozium shumëtë rëndë unë tek me marrë pjesë në nji din, s’po mujm’u marrë mo… hiç kurrëfarë interesi s’kom a s’kom pse, s’kom vallain, s’kom Agim”, ohs’ka nukekspozoj hiç. “Agim more, Agim, more për “Rilindje” (qeshin). ta, kishte edhe asi ekspozita Tre mujegjysë, gatijonëtra Sa qëndruatnëAmerikë? Po more (qeshë),këtu hiç, A keni ekspozu? Edhe ekom punuune, qeky Hmm… dyedhetë, tepër e ------AR DB AR DB AR EK AR EK

këtë ekanë sigurute ai, edhe Me lidhjet e veta këtë djali, e shumë të madhtë Chicagos. e madheshumënjiavokati kështu. Pallat i madh, shtëpi i Shqipnisëuneqëpothom i thom unese si t’është, s’jom pallat të njinjeriut. Pallat po ekspozitë nëChicagonji kallxoj ses’jom t’u ingjeshumë. qetash, ka shumës’po… po shumë atjeunefunksionoj.E i mirë. E në shumë, shumë, t’u piskatë, njëvizatim shumë me duar}njishqiptar meplisa piskamë, {shpjegon punën e tij ditë, vepra jeme. Oh Zot, një Indiana… kësi, kësi. Hiçgjopa t’mira kom marrë, t’gjata, prej mijë dollar, edhetrikritika larë përmuka qenënjëqind mijë dollarhej,ainjidol atyne, djalitikanë çu…. Ku nji marrë vesh nëasi se ikanë çu merre memendej.Ata ekanë unë prej asajekom marrë vesh prej para dyvjete as’di… Qysh eka emrinnjigazetë? a cilaqëqet’ prej internetit. të madh,kjo gazeta “Tribuna” shpërblimin, shpërbilimshumë motivi shumë, ekom fituatë kurrë, s’mundesh. Po veç edhe këtu s’mundesh meifituato pesëmijë, dymijë, shtatëmijë, more s’jonë shumë pare, por ikës se mjaft t’holla, mjaft jo ullin XXI,qeqeshtu. po qatygatisajomhinëshek e sendepojoaiishekullit XXI, qeky, qe qeky. Mjaft moderne une jom,qekyartijemo mirë, mëka pëlqyvepra, por me të tregu të drejtën vepër e qitsha {treogom meduar}.E ditë mekësi pjesëqeshtu e ipad. Kështu epata përga kom thonë, hop, hop, hopnë vetshin uneeqitsha atyçka sha s’disha kurgjo ata më duhet meqenëaty. Unërri dufke me qenë, në vikend jegu punëna? Eh “Tribuna”, krejt ekanë qitë Ndoshta “Tribuna” pra. Eh, poajoka qenëprej fillimit Krejt tash jonëonline. Po bre shiptare këtu. A është shqiptare a? E, jakom pahajrinAmer Po, senëAmerikë autori po Nji video e keni bo për me sp Parvjet, parvjet, kom pasënjë ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 79 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Agim Rudi 80 AR EK AR EK AR EK Oral History Project The NationalGallery

me Iwould show whatIsaid know anything they would ask there duringweekends. Ididn’t author should be, should be your work? like… I recorded myself explaining it But IhadaniPad, aniPad and that must beseen,thiswas it. that must beseen,thework to bribeanyone… asthework announced, withoutmehaving tion, worldwide. Mywork was work ataworldwide exhibi know what… they showed my ing to say, I mean you should you shouldknow whatI’m try America issomething else, did it,itwas putupinaplace. here, Iwasn’t scared atall,I ly huge. ters andten. sixty centimeters withtwo me with two ten, three meters and twenty, soitmeansthree sixty one twenty, onetwenty, one one twenty, three, three… it’s with hands}.Andlisten thisis that isbiglike this{explains means, withoutrelief? Arelief relief. Do you know what it know what this is? It’s without too, you too (laughs).Do you a card} thatIdidthere. You for fun. This is the work {shows ry, really, Ididthisexclusively seemed like aninteresting sto it there, a work done there, it ture there, Iwanted to make I wanted to make asculp and ahalfmonths like afool. they madefunof him,three him, Icouldn’t speakEnglish, hey (laughs).They madefunof day. Three andahalfmonths, there for even amonth ora fun of my son.Noonegoes almost went crazy, they made ica? atelier. up lights and turned it into an ters. Ifixed thegarage andput huge garage 150 square me mother—in—law, agarage a sium. Iwent there to my son’s of avery important sympo with thisanymore… Iwas part est atallyou know Ican’t deal don’t have to, Ihave nointer Yes, becausein Americathe You madeavideoto explain And Ididit,thismanright Uhm, two meters andten, real Three andahalfmonths. They How longdidyou stay inAmer ------AR DB AR DB AR EK

get ithere, you can’t. Butalso seven thousand,you can’t ever five thousand, two thousand, no it’s not alot of money but from America,alot of money, ry, like this.And,Igainedalot got into thetwenty-first centu twenty-first century, but we just ern andstuff butnot of the is my art,thishere. Quite mod a lot, thisisme, thisisme, this be frank agoodwork, Iliked it a pieceandwould show it. To ic}, onmy iPad. SoIprepared hop, hop, hop{onomatopoet I sold,soldyou know how. this {explains with hands} and the computer, laptop, Ihad ture andallmy works were on it wouldn’t damagetheirfurni plains withhands}tape so tion. You know withwhatI{ex taped, Irecorded thatexhibi were 50peopleIhave itall nections they madethis, there from Chicago. Withhiscon huge houseof thisgreat lawyer Albania do. A big palace, a using theterm aspeoplefrom ace becauseitwas, Iamnot at someone’s palace. Isaypal I hadanexhibition inChicago everything. ing becauseI’m not counting there’s alot Iamnot mention very, very well there. And now great drawing. Ifunction very, wearing aplisscreaming, a work withhands}anAlbanian God, ascream, {explains his out expecting, my work. Oh from Indiana…this, this. With received three critiques, long, were onehundred thousand,I for meathousand dollars son… athousanddollars hey, in thatthey sent the, sent my ine, hey. They heard about it that’s where Iheard, imag ago or… the very beginningtwo years What’s thename? newspaper ontheinternet. a great award, thisTribuna motivation, Iwon thataward, In Chicago and thesebig Two years ago, two years ago, Ah, Tribuna, they posted it Perhaps Tribuna then. Ah, yes butthatonewas from Now everything isonline. Yes, here, anAlbanianone. Is itAlbanian? 53 ------

AR EK AR EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

jtojsha që duhet meiatregu shi, s’e kom ditë hala.Unëku pasë sepawebsite ishekërku as website, kom pasë, pasna pra ime. Atëherë s’kom pasë komunikimi ka qenëveç ve jom kënaqë mevetëveten. mend m’kanë lonë prej… sa prej Amerikës pashëZotin, që vdata. Ikom marrë trikritika vetëm përfitim,port’kem la që pres t’kom prej veprës time shumë herë nukjomprej atyne atyne sendeve. Po epërsëris që. S’kom përfitushumëprej kom edheemisionekështu izi, kom plot sendetë shkrume, riqi, Vesta Nura, Mustafa Fer gosllavia. E këtu po, Nebih Mu une aqimadhqëmeshkruJu t’mëdhaj, por edhes’kom qenë e vërteta edhes’kemi qenë s’ke (qeshë).Kështu ka qenë tari meqenëimadh shansa lavi meqenëimadh.Shqip madh. S’ke mujtë ti në Jugosl shiptarëve valla. naj? Jugosllavisë, kështu aka pasë s’harrova… di, sifunksionon,edheqeta mënyra e shoqnisë si jeton a është kjo për me keshë është e tregoj pakt’u keshë, pornuk veç eh.Po mendojunekëtë po spozite për kurgjo a din kështu ja jeshitëse, nukdijnëkësi ek histori, tije, boheshVan Gogh, dijnë për ekspozitë. Ja hyn në dijnë tjetër ekspozitë, ata nuk nëse s’është shitëse ata nuk shitëse, vërtetë amerikanët Edhe ajoka qenëekspozitë shumë, shumë të… shumë. qenë, jonjerëz të rëndomtë, të nivelit, pesëdhjetë vetë kanë spozitat kësi sojimjaftkështu e mëdhajapoumbajshinek shitë, kom shitë adinqysh. {tregon meduar},edhekom laptop edheikom pasëkështu orenditë etynekrejt veprat e kështu qëmosmelënduas {shpjegon meduar}ngjitëse A dinmeçka kom kapë measi të xhirumeekom atë ekspozitë. njerëz. Ekom të xhirumekrejt, aty kanë qenë pesëdhjetë Pa ngjoftë, paditë, veç vepra, Jo, jo, jo, s’kom qenëunëi Ah okej, etë qendrave tjera? Po, more këtu të shiptarëve, A keni pasëkritika nëkohë të Në Chicago, nëkëto vendet ------AR EK AR EK

ju thirri(qeshin). u shtu? kom tepru? fizu esende. Krejt okej. Mose fjalët ejuajaqëmosmeuku thanë? keni mbetë edhediçka pa jmë këtu apodoniedhepak, site—in. jem Petriti, aimaka boweb geles, Fakultetin e Arteve djali website [edukimin]nëLos An se këtë website eka krypër tregu. Po unëpata fat (qeshë) logu, website—in duhet meia katalogun. Jomore çfarë kata Valla jo, kurt’më bjenn’mend A ka mbetë diçka qëduhet me Jo, mjaft,uneshkova me A poemshelimkëtu, ate kry - - - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 81 The National Gallery Oral History Project

53

82 places would have these kind self and stuff. All is well. I might of exhibitions of this level, 50 have overdone it. Nebih Muriqi (1943) was born in Novoselo, people were there, not ran- Kosovo. He graduated dom people, but very, very… EK Is there anything left that from the Academy very. And it was an exhibition needs adding? of Applied Arts in you could buy from, really in AR Not really, if I remember, I will Belgrade. Muriqi taught art at the America there are no other call you. (laughs) Academy of Art in exhibitions, they don’t know Pristina. His work was about other exhibitions. You’re exhibited in Kosovo either history, you become Van and Yugoslavia in the 1970s and 1980s. In Gogh, or a seller, they don’t the 1999 Kosovo War know these kind of exhibitions a lot of his paintings about anything you know, just were destroyed and like yeah. I mean I am telling burned. this with a bit of humor but it’s 54 not funny the way of life there Vesta Nura (1956) how they live, you know, how is a Kosovo—born painter who was it works, I didn’t forget about active in the 1980s this… art scene. Currently, she is the coordinator EK Did you receive any critiques of Visual Arts in the Ministry of Culture, in the time of Yugoslavia, was Youth and Sports.

Speaker: Agim Rudi Agim Speaker: there any? AR Yes of course, from Albanians, 55 from Albanians. Mustafa Ferizi (1941—2011) was born in Peja, Kosovo. EK Ah okay, and others? Ferizi was a painter AR No, no I wasn’t great, you and art critic. He couldn’t be great in Yugoslavia. graduated from the Academy of Art in No chance for an Albanian to Pristina. be great (laughs). This was the truth and we weren’t great but I wasn’t so great that Yugosla- via would write about me. But here, yes, Nebih Muriqi,53 Ves- ta Nura,54 Mustafa Ferizi,55 I have lots of stuff written, I also have television interviews so. I didn’t gain much from those things. I repeat once again I am not one of those who ex- pect benefits from their work but to receive praise. I received three critiques from America I swear to God, at that I went Interviewer: Erëmirë Krasniqi Erëmirë Interviewer: crazy… how pleased I was with myself. Without knowing me personally, just my works, my only communication was through my work, back then I didn’t have my website, I did, I had, because without it you were nobody. I didn’t know I thought I must show them the catalogue. No catalogue, you should show them the web- site. I was lucky (laughs) these websites, for website design he finished in Los Angeles, my son Petrit, Faculty of Arts, he made my website.

EK Should we close it off here, are we done here or do you want some more, do you have any- thing? AR No, enough, enough, I followed your words to not refrain my- Interview Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Agim Rudi 83 84 Oral History Project The NationalGallery tina. Currently, shelives and works inPris specialized for ayear inParis, France. degree from thesame academy and bia. In1981,shereceived hermaster’s emy of Figurative Arts inBelgrade, Ser of Nedeljko Gvozdenović, attheAcad the Painting Department, intheclass fession. In1968,shegraduated from in Kosovo to take uppainting asapro na, Kosovo. Vokshi was thefirst woman Alije Vokshi was bornin1945Pristi Vokshi Alije Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare - - - - - Sot, ajojeton dhepunonnëPrishtinë. specializoi përnjëvitnëParis, Francë. magjistroi ngaenjëjta akedemi dhe tive nëBeograd, Serbi.Nëvitin1981, nović, nëAkademinë eArteve Figura turës, nëklasëneNedeljko Gvozde ajo dimplomoingadepartamenti ipik në mënyrë profesionale. Nëvitin1968, parë nëKosovë qëumormepikturë ishtinë, Kosovë. Vokshi është gruajae Alije Vokshi ulindnëvitin1945,Pr - - - -

85 86 {} () Present: Duration: 23 minutes Pristina |Date: July 4,2014 Interview withAlijeVokshi [ ] Interview Oral History Project The NationalGallery names orexpressions. Other transcription conventions: The speaker explains something usinggestures. Emotional communication Transcription notation symbols of non—verbal communication: Donjetë Berisha(Interviewer /Camera) Jeta Rexha (Interviewer) Alije Vokshi (Speaker) Footnotes are editorial additionsto provide information onlocalities, Addition to thetext to facilitate comprehension {} () Kohëzgjatja: 23 minuta Prishtinë |Data: 4korrik, 2014 Intervistë meAlijeVokshin [ ] Intervistë Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare emra aposhprehje. Simbole të tjera nëtranskriptë: I intervistuari shpjegonmegjeste Komunikim emocional Simbolet ekomenteve nëtranskriptë te komunikimi jo—verbal: Donjetë Berisha(Intervistuesja /Kamera) Jeta Rexha (Intervistuesja) Alije Vokshi (Eintervistuara) Te pranishëm: Fusnotat janështesa editoriale qëjapininformacion mbivendbanime, Shtesë etekstit përtë lehtësuar kuptimin

87 Interview Interviewer: Jeta Rexha / Donjetë Berisha Speaker: Alije Vokshi 88 JR AV DB AV JR AV JR AV JR AV JR AV Oral History Project The NationalGallery

joy for me. I passedtheexam, itwas abig me and I was very happy when traits, sothey really motivated vić, from Belgrade, Zoran Petro very well.” Another professor cial, keep it,you are working “You have something very spe professor there, sheasked me, One of themwas apainting asked, “Butyour paintings…” professors came to me and it was abigjoy for me. Allthe the end,Ipassedexam, colors, drawing, with…andin we worked for oneweek with I went to Belgrade, theexam… and Iwent to Belgrade. When ing sowell, your portraits…” studies becauseyou are work to Belgrade to continue your me, “You shoulddefinitely go was from Montenegro, he told that Iwas working sowell, he years. Thenmy professor saw e Lartë Pedagogjike ies, right? you continued withyour stud Lola. gymnasium. ary school,where? and itcontinued. when, from elementary school, here atEminDuraku, thatis desire to paint comeabout? na Gjika ementary School.ThenatEle continued at Emin Duraku here, to Pristina, andhere I third grade, thenwe moved mentary school there until the at thecourt. AndIwent to ele Gjilan… becauseheworked ther was moved to Prizren, school inFerizaj sincemy fa beautiful memories? ry school,whatare your most where you finishedelementa thing aboutyour childhood, And after secondaryschool It was Ivo Lola. Back thenitwas calledIvo In… At SamiFrashëri? I finishedsecondaryschoolat Then you continued insecond It started in elementary school How didthedesire, how didthe Yes, Ifinishedelementary Ms. Alije, canyou tell ussome Yes. No, first I went to Shkolla 7 complimented my por 5 2 Elementary School. 3 4 6 for two 1 El ------AV JR AV DB AV DB AV DB

you like to come?” We had to special andIasked, “Would a lot becausethey looked very dressed intheir… Iliked them know amagjupe, I sawaRoma, a Roma, you was Hotel Moscow, and there the center of Belgrade there the city of students, and in to goto thecitycenter from with his subject… I didn’t know. that nobodydared to interfere landscapes, andIdidn’t know ti, ied with[Augusto] Giacomet from Montenegro andhestud fessor MiloMilunović, third year intheclassof pro I was inthethird grade, inthe was, theother professor when helped me a lot, my professor I would buyeverything. That and colors, Iwould buycloth, good time. Iwould buycanvas and loans, thenIhadareally after getting thescholarship ties in the beginning, but then were very low. Ihaddifficul the salaries, incomebackthen the money, to educate us or… He didn’t know whatto dowith worked, we were four children. little difficult. My father always loans orscholarships… itwas a student life there? three there, five in total. years there. Two years here, that’s it!” And so, Idid five he said,“You have to goand but my father allowed me, friends are marriedalready,” and get married, look all your there, you have to stay here “There is noway you are going it? went. fessor, he was the reason why I going to Belgrade, but my pro that free to study? that girls atthattimeweren’t to study abroad, considering joy. auu {onomatopoeic}… such saw myself there, my name… it was, butIknow thatwhenI And we would take thebus In thebeginning,Ihadnobank How doyou remember your No, my family, my mother said, I wasn’t even thinkingabout Now, Idon’t want to saythat Was itdifficult toenroll? How didyour family react to Did you have problems going 9 heonly wanted usto paint 10 how to say, 8 hewas - - - - - prominent figure of playwright anda writer, philosopher, Ottoman Albanian (1850—1904) was an Sami Frashëri 4 university. prepares students for schools becauseit ent from vocational demic learning,differ an emphasisonaca secondary schoolwith A European typeof 3 descent. Albanian—Romanian writer andfeminist of an—born Romantic who was aWallachi Ghica (1828—1888), salskaya bornElena ena Koltsova—Mas name of duchessHel Dora d’Istria, pen— 2 movement. Yugoslav communist member of the was anearly Albanian Gjakova in1918. He Duraku was bornin and anationalhero. Second World War, active duringthe Yugoslavian partisan (1918—1942) was a Emin Duraku 1 of Pristina. established University Arts withinthe newly Academy of Fine School founded the the HighPedagogical Arts department of staff of theFigurative In 1974, theacademic education inKosovo. institution of higher na in1958asthefirst was founded in Pristi Pedagogical School, Pedagogjike, TheHigh Shkolla eLartë 6 Germans in1943. killed by theNazi of Yugoslavia. Hewas Anti—Fascist Youth Unified League of the founders of the Ribar was among Communist Party. leader of the Yugoslav of JosipBroz Tito, closest collaborators he becameoneof the descent. Inthe1930s, leader of Croatian politician andmilitary Yugoslav communist (1916—1943) was a Ivan Ivo Lola Ribar 5 Naim. brothers Abdyland together withhistwo ment of Albania, Renaissance] move bëtare [TheNational the RilindjaKom ------Symbolism move the ArtNouveau and nent asapainter in den. Hewas promi Stampa, Graubün Swiss painter from (1877—1947) was a Augusto Giacometti 9 (1937). in Belgrade, Serbia Academy of FineArts first educators atthe of thefounders and an artcriticandone He was apainter and in Shkodër, Albania. tenegro, buteducated born inCetinje, Mon (1897—1967) was Milo Milunović 8 Serbia. Group] inZrenjanin, [The December Decembarska Grupa the founders of the and was oneof [The independent] group Samostalni a memberof the at theAcademy, was worked asaprofessor uating in1948.He in Belgrade, grad Academy of FineArts bia. Hestudied atthe born inSakule, Ser (1921—1996) was Zoran Petrović 7 Roma people. Derogatory term for 10 popular posters. and adesignerof proponent of murals in stained glass, asa ments, for hiswork ------AV JR AV DB AV JR AV JR AV JR AV JR Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

pasë gëzim t’madh. provimin atëherë shumëkom va shumë edhekuredhashë ashtu metë vërtetë ugëzo dhanë njëdëshirë qëshumë portretet emia,kështu qëma Petrović fesor tjetër iBeogradit, Zoran jeni t’u punumirë”. Edhenjipro veçantë, mbajeni këtë, shumë m’ka pytë, “Po, keni diçka të fesoreshë e pikturës atje, ajo tuja…” Njenaështë njëpro më pytën, “Po këto pikturat e të gjithë u afrunëte unë edhe madh përmu.Edheprofesorët atëherë ka qenëshumëgëzim i në fundedhashëprovimin, me vizatime, me… në fund, ditë kemi punupër, mengjyra, kur shkova, provimin… njijavë va, nëBeograd. NëBeograd tuja pona…” edheatjeshko mirë jet’u punu,portretet e vazhdu studimet sepseshumë shku patjetër nëBeograd mei i Malittë Zi,tha,“Tiduhesh me ka paqëpopunojshumëmirë, Manej profesori, profesori im Pedagogjike njiherë, dy vjet. keni vazhdu studimet, apo? gjimnaz ekom kry. e mesme, ku? fillore edhe ka vazhdu. atëherë ka lindë, prej shkollës lore këtu në“EminDuraku”, dëshira përpikturë? ka” tash. Mandej shkollën te “ElenaGji “Emin Duraku”, atjevazhdova. ishtinë edhekëtu nëshkollën kalum këtu, erdhëm nëPr deri nëvitinetretë, mandej Edhe atyfilloren e kom fillu Gjilan… seka pununëgjyq. tim etransferojshin nëPrizren, izaj meqenëseatëherë babën oriet etuamat’bukura? shkollën fillore, cilatjanëmem gjatë fëminisë, kuekeni kry tregu diçka përjetën ejuaj Po. Jo, këtu nëShkollën eLartë Edhe passhkollës sëmesmeju “Ivo Lola Ribar”ka qenë. “Ivo Lola” ka qenë. Në… Në “Sami Frashër”? Shkollën emesmekëtu në Domethanë ke vazhdu shkollën Po, ka lindëprej shkollës fil Si ka filludëshira, si ka lindë Po, filloren e kom krynë Fer Zonja Alije, amundenime 1 edheaika lavdëru ------AV JR AV DB AV DB AV DB

busin tjetër mendërru,emora shku, prej njiautobusi nëauto duhke derinëTopčider me ardhë?” Meautobus u diçka, edhe e pyta, “A po don ato seikishinkarakteristike edhe mumëpëlqejshinshumë magjupe si me thanë e veshun unë njijevge, njijevge ashtu Beogradit, edhe aty e kom pa tel aty“Moska” nëqendërtë studentëve edhe është njëho deri te qyteti, prej qytetit të ditë. përzi nëlandëne… unës’kom sha qëkërkush s’guxon meu vetëm natyra të qeta, unë s’di edhe aikishte zakon mepunu gusto] Giacometti prej Malittë Zi,edheaite [Au e profesorit MiloMilunović, tretë, nëvitinetretë në klasën tjetër që kom qenënë klasën e profesori ishte nga, profesori ka. Ajo m’ka shpëtu shumë. Ai blejsha pëlhurë, blejshagjithç Blejsha piktura, blejsha ngjyra, shumë, shumëmirë kom kalu. dionin, edhekredi, atëherë mora edhebursën, stipen vështirësi, mandejkurveç e të vogla. Nëfillim kom pasë kanë qenë, të ardhurat shumë i shkollu a…atëherë rrogat punu, nakatër fëmijë. Ame pak. Gjithmonëbabaiimka as bursë as…ka qenëvështirë atje? edhe atjetre, pesë. E kështu pesëvjet atje. Dy këtu lëshoi, aitha,“Veç meshku!” t’u kanë martu,” pobabaimë këtu meumartu,krejt shoqet jo, s’ki meshku,kinejtë atje. qenë shkaktar meshkuunë Beograd, poprofesori, aika me studiu. vajzat nukkanë qenëaqtë lira marrë parasysh qënëatë kohë me studiu jashtë vendit, tue çfarë gëzimi! emrin timekom pa…auu… veç kurekom paveten aty, tru? Edhe menjiautobus shkojshim Në fillim s’kom pasë as kredi, Si ekujtoni jetën studentore Jo, familja çfart, nana,“Çfart, E familja siekanë pritë? Unë asqëkishameshkunë Po, tash mosmethanëunëpo, A keni pasëprobleme meshku A ka qenëvështirë meuregjis 3 ka qenëai, 4 me 2 ai ------tij —pikturë nëxham njihet përpunën e Simbolizëm, dhe Art Nouveau dhe prominent nëlëvizjen den. Ishte piktor Stampa, Graubün piktor zvicerran nga (1877—1947) ishte Augusto Giacometti 3 (1937). në Beograd, Serbi Akakdeminë aArteve profesorët eparë në themeluesit dhe i artitdhenjëringa Ai ishte piktor, kritik në Shkodër, Shqipëri. por ishte iarsimuar në Cetinje, Maltë Zi, (1897—1967) ulind Milo Milunović 2 Zrenjanin të Serbisë. [Grupi idhjetorit] në Decembarska Grupa ndër themeluesite pavarurit] dhenjëri Samostalni [Të ishte anëtar igrupit profesor nëAkademi, 1948. Aika punuarsi ka diplomuarmë Bukura nëBeograd, deminë eArteve të ka studiuar nëAka në Sakule, Serbi.AI (1921—1996) ulind Zoran Petrović 1 Serbisë. Beogradit, kryeqytet i dhe lagjeurbanee Topčider është park 4 terëve. dhe disenjuesipos një ithtar imuraleve [stained glass],dhesi - - -

Intervistë Intervistuesja: Jeta Rexha / Donjetë Berisha E intervistuara: Alije Vokshi 89 “In the center of Belgrade there was Hotel Moscow, and there I saw a Roma […] dressed in their… I liked them a lot because they looked very special and I asked, ‘Would you like to come?’ We had to go by bus to Topčider, to change buses from one to another; I took her, she accepted. And I sent her there, po- sitioned her, when my friend said, ‘What have you done?’ She said, ‘Don’t you know that the professor doesn’t want anyone to interfere in his work, in his syl- labus. He only wants us to do still life.’” “Është një hotel aty ‘Moska’ në qendër të Beogradit, edhe aty e kom pa unë nji jevge […] e veshun edhe mu më pëlqe- jshin shumë ato se i kishin karakteris- tike diçka, edhe e pyta, ‘A po don me ardhë?’ Me autobus u duhke deri në Topčider me shku, prej nji autobusi në autobusin tjetër me ndërru; e mora ate edhe lejoi ajo. Edhe e çova aty, e vendo- sa, kur shoqja ime po thotë, ‘Çka ki bo?’ Tha, ‘S’ka dëshirë profesori me iu përzi në punë, në programin e profesorit. Ai don vetëm natyra të qeta me ba’”. Interview Interviewer: Jeta Rexha / Donjetë Berisha Speaker: Alije Vokshi 92 Kuku,

Oral History Project The NationalGallery director backthen, heisde theatre. HazirMiftari was the exhibition atthefoyer of the male, Iworked andopenedan working attheShkolla Nor ing. Duringoneyear, ‘69—‘70 the faculty, Icontinued work at theAcademy of Arts here at I worked there, thenIstarted fantastic, they are really good. “Professor, professor,” they are they seemethey are alllike, ally nice, even nowadays when students. My students were re Normale in‘69,Iworked with got accepted, Iworked atthe need a painter.” I applied and isha Shkolla Normale, and here aprofessor from the ished my studies there in ‘68 sors inBelgrade, really good. ally goodtimewiththeprofes This was fantastic, Ihadare from Kosovo, hegave meaten. Even thoughIwas anAlbanian na Šimunović andthese things. Belgrade, hernamewas Mirja gave six to the girl coming from he gave meaten, ed when he sawmy works. And there inorder, “Ah,” heshout something works, I putthem hands}, becausewe had50 his armslike this{explains with end of theyear, andjust put he looked atmy works atthe after my professor died.And other class, I continued there way, theother professor inthe and itbecameabigdeal.Any lent grade andNezir hasnot,” Vokshi hasreceived anexcel they were like, “Imagine, Alije that Igot anexcellent grade there andwhen they heard loved him.Myroommates were zir Čorbić, andtheprofessor Tuzla to Bosnia,there was Ne coming from Tuzla there, from lent grade; there were people And so, hegave meanexcel traits, hewas really pleased. everybody finishedtheirpor do still life.” syllabus, heonly wants usto to interfere in his work, in his professor doesn’t want anyone said, “Don’t you know thatthe “What have you done?” She sent herthere, my friendsaid, took her, sheaccepted. AndI buses from oneto another; I go by bus Topčider, Then I came to Pristina. I fin 15 said, “The call is open, we 12 but in the end when 14 EngjëllBer 11 13 to change whilehe ------

the professor whoaccepted these things.Andwe went to film editingin Paris andknew there becausehe had studied went there, my brother sent me and husband,butIwent. AndI to goandleave your children this, itwas not inourtradition that noAlbanianwoman did are, was four years old.Ithink school and the other girl, Vis time when she had just started six years old,Ileft heratthe my two daughters, Arta was hu, hewas apediatrician, and husband, doctor Bylbyl She children… I left my deceased cepted to goto Paris, Ileft my cialize. Iappliedandgot ac back thenwe would goto spe to goto specialize, because very interesting… and most of thepeople liked it, due to thework hehad done, white, becauseitwasn’t white with a darker color, not pure that…” AndIpainted hisplis from his big hands, a worker I can see that he is a worker said, “Thisisvery interesting, a guycameandasked me, he the exhibition thatIopened, a… came, andthensuch a,such I want to paint you?” “Yes,” he “Can you cometo my atelier, good to bepainted and I said, And Isawthathewas very to theatelier andIwas athers. ally my mother’s houseisnext I sawhimonthestreet, actu was with a horse carriage, and lier again,Isawavillager… he I would take themto theate in the atelier, I would paint… well, and so I started painting Arts. Andwe got alongreally professors attheAcademy of and now allof my students are a lot withconversations in… My students also helped me the faculty withmy students. male aswell aswhenIcameto happened to meattheNor many, many, many goodthings theatre andthiswas to me… exhibitions inthefoyer of the er timesheallowed meto open not only once, but several oth open anexhibition there. and heapproved my works to ceased now, hediedrecently, Then in ‘77 thecall was opened Then in ‘77 And itwas very interesting at And Iwas really happy that 16 ------

was bornin1926 from Kosovo. Berisha an Albanianpainter known asBefre, was (1926—2010), also Engjëll Berisha 15 Pristina. Normale moved to In 1953,theShkolla that Kosovo ever had. in Albanianlanguage were thefirst schools during WWII,these occupation of Kosovo the Italian Fascist interlude during exception of abrief schools. Withthe the newly opened teachers neededfor in 1948to train the opened inGjakova The Shkolla Normale 14 scale (Ten—Five) Grade AonanA—F 13 the context. wonder, dependingon disbelief, distress, or Colloquial, expresses 12 of Serbia. Belgrade, thecapital neighborhood of park andanurban Topčider isaforest 11 tinctively Albanian. region to region, dis conic cap, differs from Traditional white felt 16 of Kosovo. emy of Figurative Arts member of the Acad in 1954.Hewas a University of Belgrade graduated from the in Pejë, Kosovo. He - -

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare drejtor atëherë, indjeri tash që Hazir, HazirMiftari ka qenëai ekspozitë nëfoajenë eTeatrit. male qëpunova ehapanjë vitit prej ‘69— ‘70 në Nor punu. Gjatë vitit,njivit,gjatë fakultet edhe kështu fillova me Akademinë eArteve këtu në punova aty, mandej kalova në janë, shumëjanëtë mirë. Edhe shë, profesoreshë,” fantastik sot kurmëshohin,“Profesore që sot kurmëshohin,viti‘69… të mirë ikom pasëstudentët punova mestudentë. Shumë vitin ‘69nëNormalepunova, konkurs edheupranova, në tore”. Edheunë konkurova në konkursi, podojmëna njipik Berisha tha,“Është shpallë sor iShkollës Normale, Engjëll fakultetin edhekëtu njiprofe inë, ‘68—tën atjeekom kry Beograd, shumëmirë. kom kalu meata profesorët në Kjo është fantazi, shumëmirë tare, mumadhadhjetëshe. unë prej Kosovës edheshqip këto gjëra… anipse kom qenë ka qenë, MirjanaŠimunović e gjashtëshe prej Beogradit që jepë dhjetëshe e asaj ia jepë ka papunimet emia.Emuma aty edhe, “Ah,” ka bërtitë kuri punime ikemi, ikemi rradhitë jegon meduar},se50asa krahët kështu ika shtri {shp fund të vitit,vetëm ika bady imet poishiqonesenenë mbasi kyvdiq. Edheaipun klasën tjetër vazhdova tash E tash te profesori tjetër në edhe uba,çuan,nejsemirë. këtij Nezirit nukiaka dhanë,” shi ka marrë shkëlqyeshëm, “Merreni memend,AlijeVok shkëlqyeshme kanë thanë, aty, ato kurkanë ndiqëunë të gjithë, ikishaunëcimerkat ata ekanë dashtë edheato nji Nezir Čorbić është qujtë, është atjenëBosnje, ka pasë aty njëprej Tuzllës, Tuzlla që notën shkëlqyeshme. Ka pasë Edhe kështu, edhemumadha qenë shumëikënaqun, shumë. fundu portreti itë gjithëve ka të qeta meba”. profesorit. Aidonvetëm natyra përzi nëpunë, nëprogramin e “S’ka dëshirë profesori meiu po thotë, “Çka ki bo?” Tha, aty, evendosa, kurshoqjaime atë edhelejoiajo. Edheeçova Kuku, vetëm nëfundkurupër Mandej erdha këtu në Prisht ------

ka qenëmapërpara, Skënder, vëllau immëdërgoi atje, seai po shkoj. Edheatjeshkova e lanë fëmijët eburrin,pounë qenë zakon që meshku se kështu asnjëshqiptare s’ka en katër vjeçare. Unëmendoj e lo, edhevajzën tjetër Visar ka fillumeshkunëshkollë po mia. Artën gjashtë vjeçare, kur atër ka qenë, edhedyvajzat e doktor Bylbyl Shehun, pedi lo bashkëshortin timtë ndjerë në Paris, epoilofëmijët… poe konkuroj edhe po mar me shku në specializim.Edheunëpo izim, sepërpara shkojshin hapet konkursi përspecial pëlqy shumicës, eqekështu… edhe shumëinteresant ika por prej punësqëka punu, mbylltë, jotë bardhë të pastër si qëështë pakngjyrë matë plisin iakom punuashtu pak punëtore që ka…” Edheatë me këto durtë emëdhaja, interesant, poshifet qëështë person, pothotë, “Ekjoshumë pasë njenipomëpytë, një sant nëekspozitën qëekom çfarë… erdhi, edheatëherë çfarë, me të pikturunëatelie?” “Po,” edhe ithashë, “A po vjenpër bash kështu përmepikturu isha. Edheepashëqëishte pasë shtëpinë, te nanaime vërtetë qekëtu përballëekam po eshohnërrugëaty, nëtë qenë mekuajeme… edheunë qenë mekëto kerret qëkanë në atelie këtu, njifshatar… ka pikturojsha, imersha prapë tu fillova mepikturunëatelie fantazi shumë, edheqekësh profesorë. Edhediçka kalojmë mësim janënëAkademi aty, që kanë qenëqëiukom dhanë E tash të gjithë ata studenta shumë, shumënëbisedanë…. studentët mëkanë ndihmu në fakultet mestudentë. Edhe edhe këtu mandejkurerdha ndodhë edhenëNormale shumë gjëra të mira më kanë qenë përmu…shumë, shumë, foajenë eTeatrit, edhekjoka hapë ekspozitë më ka leju në po edhedisaherë qëkom kënaqun qëjovetëm njiherë imet atymehapëekspozitën. vdiq edheqëm’i ka pranu pun Mandej nëvitet e‘77—ta po Edhe shumëka qenëintere Edhe unëkom qenëshumëe ------

Intervistë Intervistuesja: Jeta Rexha / Donjetë Berisha E intervistuara: Alije Vokshi 93 Interview Interviewer: Jeta Rexha / Donjetë Berisha Speaker: Alije Vokshi 94 AV JR AV DB

Oral History Project The NationalGallery

progressed alot, heisreally, don’t exactly know, buthehas London, heisanarchitect orI Kadrush Rama, ing. Aprofessor whowas there, Our youth are really progress this is something unbelievable. youth, they are progressing, ers butingeneral aboutour not only talking aboutpaint ects they are doing,andIam they are very polite. Theproj hold aniceconversation and much, very much.They can the students, they love mevery my, Iget alongvery well with more. This is it. At the Acade motivate meto work even keep megoingnow andthey happy. cannot describeit,Iwas really I don’t know, ahappiness, I na. “Oh, Alije, such happiness,” book, Iwalked around Pristi to me. WhenIreceived that daughter to buy it and mail it the bookdown andasked my came here, Iwrote thetitleof a very great professor. WhenI my professor, andthe nameof in whichthere was thenameof three years agoIsawabook and lookatthebooks, two or arts, filmandmusic.Igothere big center withlibraries for twice ayear, andthere isa to my daughters inLondon things, they are fantastic. Igo pleasantly remember these but Ihadagoodtime. AndI ties becauseParis, you know, time there, Ihadsomedifficul Bateau—Lavoir. Ihadagood there? sor, was partof itaswell. professor, thefamous profes established agroup andmy Braque andMontmartre had ers… Pablo Picasso, George cause themost famous paint the most expensive atelier be And thisisit. Isaythatitwas only one. Iwas theonly one. vo? expensive academy. expensive atelier, atthemost well, butshegave methemost dents from other republics as tion, andthere were other stu the students for specializa …and thisgroup was calledLe And how was your student life No, there weren’t, Iwas the Were there others from Koso And thesethingsare what 17 hissonin ------

of Women. in Zola’s book, In the Paradise thing happenedto me, just like interesting, because the same wow… thatnovel was really sent me there, and I looked… happened to me, my brother me, becausethe same thing it felt like itwas talking about streets, when Iread thatbook, And allthosethings, those ters, they were surprised…” they entered Paris, thosecen when they entered Paris, when to theirpaternal uncle’s and their father, andthey went the villageafter thedeath of and asister went to Paris from two children, withabrother book hesays, “A woman with Paradise of Women, inthat Zola wrote thebookIn ing thisbecausewhenEmile Cezanne very much.I amtell well andEmileZola loved Paul Cezanne, they got alongvery was areally goodfriendof is, we went nearby. Emile Zola it was. andthisishowand now in‘77, during my eight-year school a place, Paris!” Ihadmet him ally surprisedandsaid,“What Lukica something, hewas re said, “Yes,” herlast namewas lady whotaught French?” He I said, “Are you the son of the at me, I looked at him too and French teacher, andhelooked together withthesonof my and they knew me, they were had studied something there my friendsfrom Belgrade who went there, there were some of an exhibition inParis andwe very goodpainter whoopened from Peja, Daut Berisha, my specialization, apainter son, whenIwas inParis for some flowers. Andshehada to sendsomething ortake times askusto goto herhouse us French, shewould some Karadžić, this issomething very pleasant. abroad are progressing and smart andeducated… those tastic. So, Albaniansare very fantastic performances, fan Xhevdet Xhafa, the son,Sislej, really good…thentheother, My brother drove meto Par At Elementary SchoolVuk 20 a professor taught 19 18 isdoingsome thesonof 21 a ------who was themajorre philologist andlinguist 1864) was aSerbian Vuk Karadžić (1787— 20 retirement. in Pristina until his the Academy of Arts as aprofessor at Stupica. Heworked of professor Gabriel under thementorship studies inLjubljana and post—graduate did hisgraduate Peja, Kosovo. He (1934) was bornin Xhevdet Xhafa 19 based inNew York. contemporary artist Kosovar Albanian Kosovo. Heisa was borninPeja, Sislej Xhafa (1970) 18 Arts inPristina. at theAcademy of professor of painting er andworked asa 1970. Hewas apaint degree inZagreb in received aMaster’s Zagreb in1966.He of Figurative Arts in from theAcademy Kosovo. Hegraduated was borninPodujevo, Kadrush Rama (1938) 17 Arts inParis, France. the Academy of Fine Master’s degree from Nikolić. Hereceived a of Professor Rajko Belgrade, intheclass of AppliedArts in from theAcademy Kosovo. Hegraduated was borninPeja, Daut Berisha(1941) 21 of Serbianfolklore. the father of thestudy language. Heiscalled former of theSerbian - - AV JR AV DB

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

edhe jashtë qëpopërparojnë piktorë, pokëta të rinjtë tanë që poibajnë, jovetëm për të mirë ekanë. Këto projekte Një bisedëtë mirë, njëedukatë shumë mëdojnëmu,shumë. shumë mirë eçoj,shumë, ata këtu nëAkademi mestudentat tepër. Kjoështë! Përndryshe motivojnë mepunuedhema gjëra, tash pomë, edhepomë shumë jomgëzu. sikurse, s’po disimeiuthanë, çfarë gëzimi!” S’di, njigëzim nëpër Prishtinë, “Oh Alije, marrë atë libër, kom shëtitë edhe maka dërgu. Kur ekom ma blemedërgu mepostë, e libritedheithashëvajzës me kur erdha këtu, ishënova titujt që ka qenëatyemriiatij.Edhe e njipiktorit shumëtë madh tim qëkom qenëunëaty, edhe atë libërishte emriiprofesorit ka? E pashë aty nji libër që në edhe para dyvjete, tri, asa unë shkoj atyishiqojlibrat art përfilmmuzikë, edhe e madheqëka biblioteka për Londër, eatyështë njëqendër za çdo… dyherë nëvjet në shumë. Eunëshkoj te vaj këto gjëra fantastike qëjonë madhe i përkujtoj këto gjëra, kalu. Edhetash medëshirë të e sende, mirëpo mirë, mirë kom pasë pakdovështirësi seParisi Atje mirë, mirë kom kalu. Ikom jtë grupLe Bateau—Lavoir. atje? njoftun. profesori, edhekyprofesori i që ka qenëedheky, edheqiky martre ekanë formu njigrup George Braque dheMont që ka qenësePablo Picasso, torët matë njohur, aipiktori ma eshtrenjtë ka qenë, sepik qekjo është. Aty thematelieja unë kom qenë. Edheqekjo, deminë matë shtrenjtë. atelienë matë shtrenjtë, aka kishte, mirëpo muajomadha prej republikave tjera studentë specializim, edhekishte edhe i pranon këta studentat për shkum te ajoprofesoresha që këto gjëra. Edheshkumte, ka krynëParis edhe ika ditë Skënder Vokshi montazhën e …edhe ky, atë grup e kanë qu E sikeni kalu jetën studentore Jo, s’ka pasë, vetëm unë. Vetëm Prej Kosovës aka pasëtjerë? Edhe tash pomëmbajnëkëto - - - - -

atëherë, epo ishiqojuau… mu vëllau jem më ka dërgu se unëjomnëatë… senjëjtë kom lexu atë unëkom mendu gjëra, ato rrugët, ato unëkure hutu, jonë…. Edhetë gjithaato is në ato qendra, ato…. Jonë kanë hy, kur kanë hy në Par vijnë te axha këtu edhe kur fshati se iu vdes baba, edhe kanë ardhë nëParis prej një me nji motër dorë për dore me dyfëmijë, menjëvëlla edhe libër shkrun,thotë se, “Vajza parajsën e femrave” enëatë Emile Zola, e ka shkrujtë “Në që kureka shkrujtë njëlibër Paul Cezanne. Këtë poethem ka dashtë shumëEmile Zola Cezanne jonë shoqnu edhee afër. EEmileZola shumëme Paris mekerr, shkumaty kjo. meupa,edheqeshtu ishte ‘77 si,” nëtetë vjeçare tash nëvitet çudit edheaitha,“Çfarë Pari thashë, Lutica ajombiemrin, u dhanë gjuhëfrenge?” Edhepo “Mos jeni djali i asaj që ka unë poeshiqojata, i thashë, edhe aipomëshiqonmu së gjuhësfrenge qëka dhanë, djalin ekësaj [profesoreshës] ato, edheishinmekëta, me Beograd, edhemënjoftën mu që kanë studiu diçka atynë disa të Beogradit, disashoqe edhe ishin edhe, ishin edhe ato hapi një ekspozitë aty në Paris është shumë piktor i mirë, e piktor iPejës, njiDaut Berisha në specializimunëParis, nji Edhe eka pasëdjalin,kurisha marrë dolulemeidërgu sene. te ndonjëherë në shtëpi me i frënge, edheajonadërgon arsimtare naka dhanëgjuhë Karadžić”, nji profesoreshë, nji ka shumëekënaqshme. jonë t’u përparu,ajoështë diç të edukum,shumë… ata jashtë shumë, shumëtë zgjut, shumë tike. Kështu që, shqiptarët jonë do performanca do, fantas Xhafës edhe ai po bon fantazi, tjetri… djali,kySislejiXhevdet shëm, shumëështë i…aitjetri, të madh, shumë është i lavdue s’di ku,veç ka banjipërparim në Londër anëarkitekturë a nji Kadrush Rama, djaliitijatje tanët. Nji profesor ka qenë aty shumë jonët’u përparukëta diçka e pabesueshme. Shumë, edhe poshkojnë, kjoështë E vëllau immëpruniatynë Në shkollën tetë vjeçare “Vuk ------

Intervistë Intervistuesja: Jeta Rexha / Donjetë Berisha E intervistuara: Alije Vokshi 95 “This is the master who was driving his horse car and when I saw him, I stopped him and said, ‘Can you come to my ate- lier so I can make a portrait of you?’ ‘Yes,’ he said. And I worked, and these hands, I mean he is tired, and his plis, the color of his plis is not pure white, but I did it like this because he had worked and he is tired, and the color is like that because of the dust. And when Ju- suf Kelmendi saw this in my exhibition, he said, ‘You can see it in this painting, these hands, tired… a really, really good portrait.’” “Ky është mjeshtri që ka qenë në kerr me kuaj edhe e kom pa unë e kom nalë, i kom thanë, ‘A munesh me ard- hë në atelie me ta bo portretin?’ ‘Po,’ ka thanë. Edhe e kom punu, edhe këto durtë shumë domethanë i lodhun, e ky, plisi, plisi prej ngjyrës nuk është ng- jyra e bardhë sikurse e plisit, po unë ia kom punu ashtu që ka punu edhe që është lodhë, edhe që është ngjyra, pluh- ni. Edhe kur e ka pa në ekspozitën time të parë nji Jusuf Kelmendi ka qenë nji personalitet, edhe ka thanë, ‘Në këtë pikturë taman po shifet, me këto durë, i lodhun, me këto durë…. Shumë, shumë portret i mirë.’” Interview Interviewer: Jeta Rexha / Donjetë Berisha Speaker: Alije Vokshi 98 AV JR AV JR AV JR

Oral History Project The NationalGallery

I stopped himandsaid,“Can carriage andwhenIsawhim, ter whowas drivinghishorse the oldman.Thisismas portrait. Andlet meshow you Bajraktari School,Ididher maj; when she was at the Meto daughter Visare, Visare Seli cent ones. are two portraits, themost re ors ascanbeseen.Andthese dancing, theseare lighter col dancing, there is a woman me, white, white. Here’s the everything seemedwhite to ter we declared independence others are withlight colors, af en’t thesame. Whilethesetwo are different, Imeanthey ar their own positions, butthese Before themthepeopletook portraits thatIworked on. present.] plains themto those who are front of herpaintings andex do themvery well.” “Work portraits becauseyou Shkolla eLartë Pedagogjike, structed me, thosefrom the traits. Thentheprofessors in special for you? traits. maybe? more professional inspiration, thing else where you hada everyone. was like, like… itwas liked by and putitonthestage, that take my painting, theoldlady, eryone would comethey would Albania, whenwriters andev ences from theTheatre of come to theAcademy of Sci because whenpeoplewould that was areally goodpainting ing was taken by someone… ja hibition. The director of Rilind by, whenthey sawitintheex And thatpainting was bought the street to draw herportrait. was agypsy whoItook from came from? painting, where theideafor it [The speaker stands upin Yes, portraits andonly por So, that was something more Portraits were for me, por Maybe apainting orsome Yes, the first painting that I did Do you remember your first This istheportrait of my These are two figures, thelast 22 bought it. Andthatpaint ------AV JR AV JR

ture? pened like this, like this.” went outandtold him,“Ithap answering. At somepoint, we was deadbecausehewasn’t is Bylbyl?” Hethought thathe us for lunch, he came, “Where Bylbyl, becausehehadinvited bor of ours cameto lookfor brother came, thenaneigh there, waiting, waiting. My came from], we were staying had returned [to where they gone straight and now they for themto come. Butthey had went to theroof and waited as well assomeblankets and the chairs andsomebread lice and everyone, so we took the pill and they came, thepo said, “Take apillfirst.” He took he said,“Whathappened?”I I said,“Take apillfirst,” “Why,” cause hehadheartissuesand I asked himto take apillbe where Bylbyl was lying, and room there, Iwent to theroom they came!”AndIwas inthe curtains open,shesaid,“Look, wife cameandsaid,Ihadmy was just next to mine, andhis eryone. Andmy brother’s house Macedonia together withev and I.Ourdaughter went to war, my deceasedhusband portrait.” Heliked it. tired… areally, really good in thispainting, thesehands, bition, hesaid,“You canseeit Kelmendi sawthisinmy exhi of thedust. AndwhenJusuf the colorislike thatbecause worked and he is tired, and did itlike thisbecausehehad his plisisnot pure white, butI tired, and his plis, thecolor of and these hands, I mean he is “Yes,” hesaid.AndIworked, can make aportrait of you?” you cometo my atelier soI Yes, here inKosovo. Here inKosovo? To openanexhibition. What are your plansfor thefu We remained here duringthe ------weekly newspaper. printed in1945asa in Yugoslavia, initially Albanian language newspaper in Rilindja, thefirst 22 AV JR AV JR AV JR

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

qenë këtu nëshkollën “Meto are, Visare Selimaj, kjo kur ka fundit këto, të fundit. janë dy, dyportrete pakma, të të çelta, dallohen.Edhekëtu t’u vallëzu, këto janëngjyra ma aty është njifemën ecilaështë bardhë. Këtu vallëzimin, edhe ka mëdukej bardhë, bardhë, marrë atëherë, atëherë gjithç të çelta, pavarësinë kurekemi këto dytë fundit janëmengjyra s’kanë qenëtë njëjta. Kurse dit kanë ndryshu, domethanë që kanë qenë, këto dytë fun atyne qëkanë marrë poza e funditqëikom punu.Para ishmeve] dhe uashpjegonato të pran bë përpara pikturave të saj je t’u punu”. “Puno portrete seshumë mirë Shkollës sëLartë Pedagogjike, hëzu edheprofesorët, këtu të Masnej edhe më kanë ud ma eveçantë përjuve? treti. mëzim maprofesional nashta? tjetër ku ju e keni pasë nji fry pikturë. si… shumëekanë pëlqyatë në binë, edhe ajo ka qenë si, plakën edhe e vendosshin aty e mershin atë pikturën time, këta shkrimtarët etë gjithë Teatër, të Shqipërisëkurvishin në Akademi të Shkencave, në sepse kurvishinkëta memajtë ka qenëshumëpikturë emirë kush eka marrë dikush…ajo indjes”. Edheajopikturë di këta ekspozitën, drejtori i“Ril kanë blekëta, kurepanë tretu. Edheatë pikturë ma marrë meboportret, mepor bo ka qenënjijevge qëekom ja? që e keni bo, si iu ka ardhë ide jsën efemrave” është… punu Zola, ailibër, “Nëpara ndodhë ashtu njëjtë çka eka ai roman, seedhemumëka shumë m’u ka dukë interesant Po vetëm portreti, portretet. Domethonë ajoka qenëdiçka Portreti ka qenëpërmu,por Ndoshta njipikturë osediçka Po, pikturën eparë qëekom A iukujtohet piktura jujeparë Ky është portreti ivajzës Vis Këto janëdyfigura, portretet [E intervistuara ngritet nëkëm ------AV JR AV JR

ardhmen? ndodhë”. i tregum, “Qishtu, qishtu ka përgjigjet. Edikurdolëm edhe Ka mendu se ka vdekë, se s’po njani, po vjen, “Ku o Bylbyli?” se napat’thanëpërdrekë vjen vëllau, povjenkykojshiu po rrijmë, porrijmëaty. Kur po nga kanë ardhur] naporrijmë, tash shkunata jonëkthy [prej kanë shkudrejt anej,edhe kanë meardhë. Mirëpo, ata hypëm atyedhepopresim kur i çumëaty, doplafa dosene, me içunëtavan, morëm bukë i morëm dokarrika dosene këta të policisëekrejt, edhe E ka pihapineata erdhën, I thashë, “Pijenjihap njiherë”. njiherë,” “Pse,” tha,“çka uba?” zemrës, ithashë, “Pijenjihap disa herë këtë sëmundjene njiherë seka qenë, eka pasë edhe thashëleta pin njihap dhomë kuishte shtri Bylbyli, isha në dhomë aty, shkova në tha “Qe erdhën!” Edheunë ishin edhe i pata çelë perdet, vëllaut, pothotë, unë, perdet me shtëpi, edhe po del gruja e kom pasëvëllaun tim,përballë të gjithë. Edhena,përballëe Maqedoni atëherë kur shkun ti imindjerë, vajza shkoi në në shtëpi, unëdhebashkëshor i mirë”. Eka pëlqy. durë…. Shumë, shumëportret këto durë, ilodhun,mekëto pikturë taman poshifet, me alitet, edhe ka thanë, “Në këtë Kelmendi ka qenënjiperson spozitën time të parë nji Jusuf pluhni. Edhekureka panëek lodhë, edheqëështë ngjyra, tu qëka punuedheqëështë plisit, pounëiakom punuash është ngjyra e bardhë sikurse e ky, plisi,plisiprej ngjyrës nuk shumë domethanë i lodhun, e e kom punu, edhe këto durtë tretin?” “Po,” ka thanë. Edhe ardhë nëatelie meta bopor i kom thanë, “A muneshme edhe ekom paunëekom nalë, që ka qenë nëkerr me kuaj këtë plakun.Ky është mjeshtri edhe qekështu. Etash ta qes Bajraktari” kom bo portretin, Po, këtu nëKosovë. Këtu nëKosovë. Nji ekspozitë mehapë. Cilat janëplanet tuajapërtë Gjatë luftës nambetëm këtu - - - - -

Intervistë Intervistuesja: Jeta Rexha / Donjetë Berisha E intervistuara: Alije Vokshi 99 100 Oral History Project The NationalGallery with hisfamily. in 2003.Today, Luzha lives inPristina Gallery of Kosovo until hisretirement as acollectioncurator attheNational Upon hisreturn to Kosovo, heworked the Opera Dessins Studio inParis. for two years asatextile designerat Paris, France in1966.Luzha worked nale Supérieure desArts Décoratifs in postgraduate studies atÉcoleNatio Belgrade, Serbia. He completed his from theAcademy of AppliedArts in rana, Albania.In1963,hegraduated Blerim Luzha was bornin1937 inTi Luzha Blerim Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare - - në Prishtinë bashkë mefamiljen etij. pensionim më2003.Sot, Luzha jeton në Galerinë Arteve të Kosovës derinë Kosovë, aipunoisikurator ikoleksionit si dizajner itekstilit. Met’u kthyerit në në ateleun “Opera Dessins” nëParis, Paris, Francë. Luzha punoipërdyvite nale Supérieure desArts Décoratifs në mike ikreu më1966,nëÉcoleNatio në Beograd, Serbi. Studimet postdiplo në Akademinë eArteve të Aplikuara ranë, Shqipëri.Nëvitin1963diplomoi Blerim Luzha ulindmë1937, nëTi - - -

101 102 {} () Present: Duration: 67minutes Pristina |Data: February 20,2018 Interview withBlerimLuzha [ ] Interview Oral History Project The NationalGallery names orexpressions. Other transcription conventions: The speaker explains something usinggestures. Emotional communication Transcription notation symbols of non—verbal communication: Donjetë Berisha(Camera) Erëmirë Krasniqi (Interviewer) Blerim Luzha (Speaker) Footnotes are editorial additionsto provide information onlocalities, Addition to thetext to facilitate comprehension {} () Kohëzgjatja: 67minuta Prishtinë |Data: 20shkurt,2018 Intervistë meBlerimLuzhën [ ] Intervistë Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare emra aposhprehje. Simbole të tjera nëtranskriptë: I intervistuari shpjegonmegjeste Komunikim emocional Simbolet ekomenteve nëtranskriptë te komunikimi jo—verbal: Donjetë Berisha(Kamera) Erëmirë Krasniqi (Intervistuesja) Blerim Luzha (Iintervistuari) Të pranishëm: Fusnotat janështesa editoriale qëjapininformacion mbivendbanime, Shtesë etekstit përtë lehtësuar kuptimin

103 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 104 BL EK BL EK BL BL EK BL EK Oral History Project The NationalGallery

married, andI have two sisters orphan. Thenmy father got re ‘44 and I was practically an because my mother died in tories like aperson without… boarding schools, indormi at school.Ifinishedschool Then, Imeanwas alonehere cause we came here in ‘42. Yugoslavia orAlbania? Yugoslavia orAlbania? but hewas never tried. Albania and things like that, the unification of Kosovo with bania, becauseheinsisted on was accusedof working for Al political prisoner because he in thework camp. Sohewas a spent eight years inprisonand work camp. Hewas, Imeanhe litical prisoner, yes, andsent to a work campand he was apo because my father was sent to means exile], was borninexile lanza. Mërgime [whosename Shpresa was thefirst, then Fël girls. Iamthesecondchild, children, two boys andthree children. Ihave… actually five family, somy father hadthree from afamily, itwas abig a bigfamily? la eMesmeArtit pations. Then,IfinishedShkol er, he hada few different occu a mayor, prefect andateach during KingZog’s time. Hewas father worked for 22years born inTirana becausemy was placedfor work. Iwas Because that’s how my father in Prizren and in Gjakova. mentary school] in Mitrovica, Tirana in‘42,Ifinished[ele because we camebackfrom mentary schoolinafew cities tober 25,1937. Ifinishedele eo—interview.] question was cutfrom thevid ly childhoodmemories.The speaker to talk abouthisear Oh family, too… yes. Icome Let’s not gothisfast. Were you What? Were you abigfamily? I was borninTirana, onOc [The interviewer asksthe Part One No, no, hewas sent here, be Was hesent to a work camp in What? Was hesent to work a camp in 1 in1958. ------BL EK BL EK BL EK BL EK

Albanian, because inthebe now thatsomeonecan speak feeling thatthingswere good Arts in Belgrade. So we had a from theAcademy of Applied people whohadadiploma Academy. He is one of the first became aprofessor atthe pared professor, thenlater he good teacher, avery, very pre us aesthetics. Hewas avery and Xhevat Gacaferri. came, ShemsedinKasapolli year, two Albanianprofessors the secondyear orthethird In theyear… I’m not sure in courses inAlbanian,only this. and sowe didn’t have other er professors inourlanguage more. Andwe didn’t have oth week, soonehouraweek, no language once a week, once a tian, whereas we hadAlbanian school was inSerbo—Croa of that school was, the whole plied sculpture. The program as a form of sculpture, ap wood processing department, ments, architecture and the school hadtwo other depart painting department, the of AppliedArts]. Iwas inthe Zbatimin eArteve [School then was calledShkolla për preparation was it? you? the time? Whatdidthey teach e ArtitinPeja? How was itat Peja? ImeanShkolla eMesme tail aboutShkolla eLartë in 42 students were accepted. entrance exam, only about40, plied, thatwent through the of 320 candidates thatap would not get accepted. Out formally becauseIthought I Belgrade. Ionly applied there the Academy of AppliedArts in Shkolla eArtit]Ienrolled at same year Igraduated [from in Peja backthen,andinthe five years. Shkolla eMesmeArtitlasts ished Shkolla MesmeeArtit. and soon.In1958,1958Ifin and a brother from my father, Shemsedin Kasapolli taught What didthesetwo teach? Shkolla eMesmeArtitback What kindof professional Ah, theprogram? Could you tell usinmore de In Peja, Shkolla eArtitwas In Peja, or? 2 ------

Fine Arts inPristina. at theAcademy of Pedagogjike andlater at theShkolla Lartë taught aesthetics Kosovo in1969,he Upon hisreturn to in Belgrade, Serbia. Academy of FineArts He studied atthe born inPeja, Kosovo. (1929—2006) was Shemsedin Kasapolli 2 August, 2017. was destroyed in High SchoolinPeja building of theArts the arts. Thehistorical to highereducationin artists to continue on received enabledthe The educationthey and applicative arts. education in figurative Kosovo received their of visualartists in first generations It was here thatthe and openedin1949. was builtin1926 High SchoolinPeja, Artit nëPejë, Arts Shkolla eMesme 1 BL EK BL EK BL BL EK BL EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

e prej babës i kom dy motra tikisht. Mandejbabaumartu, qenë domethonë jetim prak më ka vdekë nëvitin‘44ekom njeri pa…semuedhenana internate nëpërkonvikte si këtu. Ikom kryshkollat nëpër vetëm kom qenënëshkollë Mandej, domethonë unë na këtu kemi ardhë në ‘42. gosllavi anëShqipni? lavi, anëShqipni? rë s’ka qenëigjykum. Shqipni ekuta diune, porkur ton përm’u bashkuKosova me punon përShqipni,epoinsis politik seekanë akuzu qëpo Domethonë ka qenëiburgosur burg einternim afër tetë vjet. Ka qenëdomethonë ika kalu politik, po, edheiinternum. num edheka qenëiburgosur babën ekom pasëtë inter ja ecilaka lindnëmërgim se ka ardhë Fëllanza, Mërgim sa ka qenëepara, mandej tri vajza. Unëjomidyti,Shpre fëmijë nëtë vërtetë, dydjeme Domethonë unëikom… pesë baba imika pasëtre fëmijë. ka qenëemadhe, domethonë jedhi prej njëfamilje, familja keni qenëfamilje emadhe? vitin 1958. Mesme të Artitekom krynë ka pasë. Mandej,Shkollën e e mësuesdisaprofesione i qenë kryetar komune, prefekt vjet nëkohën eMbretit Zog. Ka lindë sebabaatjeka punu22 ka qenëpuna.NëTiranë kam shtu ka qenëisistemum baba, ren edhenëGjakovë. Seqa kom krynëMitrovicë, nëPriz jemi kthy prej Tiranës në‘42,e e kam krynëdisavende se 25 tetor, 1937. Shkollën fillore ista.] është prerë ngavideo—interv hershme të fëmijërisë. Pyetja folësi të flet rreth kujtimeve të A edhefamilja… po. Unërr Mos t’shkojmë aqshpejt. A Si? A keni qenëfamilje emadhe? Unë kam lindënëTiranë me [Intervistuesja kërkon nga Pjesa eParë Jo, jokëtu është internu se Internimi a ka ndodhënëJu Si? Internimi ka ndodhënëJugosl ------BL EK BL EK BL EK BL EK

as serbisht siduhet. shqip senëfillimnanukdishim mirë qëdikushpo din me fol pasë njifarë ndjenjeqë ubo Beograd. Edhe kështu qëkemi deminë eArteve Figurative në parë qëka diplomënëAka domethonë ndër njerëzit e Akademisë mavonë. Aiështë mandej u bo këtu profesor i shumë, shumë i përgaditun, agog shumëimirë, profesor mentikën. Ka qenënjëped ka dhonëornamentikë, orna Gacaferri. sedin Kasapolli edheXhevat dy profesorë shqiptarë Shem vitin edytë atretë, kanë ardhë Në vitin… eh tash s’po di a në asnjë landëtjetër vetëm këtë. domethonë nëgjuhën shqipe pasë profesor të gjuhës edhe javë, jomatepër. Edhes’kemi në javë domethonë njëorë në pasë një herë nëjavë, një herë kurse gjuhënshqipe e kemi zhvillu në gjuhën serbokroate, domethonë, krejt shkolla është grami i asaj shkolle ka qenë skulpturës aplikative. Aty pro thonë siformë eskulpturës, përpunimit të drunit, dome arkitekturës edhe seksionin e edhe dyseksione, seksionine e pikturës, shkolla i ka pasë Unë kom qenënëseksionin Shkolla përZbatimin e Arteve. e Artitatëherë është quajt në atë kohë? atë kohë? Çka jukanë mësu? tit nëPejë? Qysh ka qenënë Pejë? Shkollën eMesmetë Ar me folë përShkollën eArtitnë jemi pranu nja40,42studentë. ditatëve nanëprovim pranues s’pranona seprej 320 esakan veç formalisht se e kom ditë që në Beograd. Aty unë jom shku Akademinë eArteve Aplikative njëjtin vitunëjomregjistru në la eArtitatëherë, edhenëtë zgjatë pesëvjet. Shkollën eArtit. Shkolla eArtit vitin 1958, 1958 unë e kom kry edhe njivlla,kështu. Në Shemsedin Kasapolli neve na E çka jumësojshinkëta dy? Shkolla eMesmedomethonë Çfarë formimi iuka mundësu Aha, program diçka? A kishitmujtë madetajisht Në Pejë, nëPejë ka qenëShkol Në Pejë apo? ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 105 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 106 EK BL EK BL EK BL EK EK BL Oral History Project The NationalGallery

mean you were shaped more know. about Shkolla eArtit,Idon’t later. Whatelse shouldIsay cally charged asthey became they were not asnationalisti He was agoodman,butthen Rista Jovović, a Montenegrin. gogjike. at theShkolla eLartë Peda ago, hewas aprofessor here died actually acoupleof years bly from Kelmendi fis. last nameto Kelmendi, proba Meha, wholater changedhis Ahmet Meha,Professor Ahmet we were taught Albanianby sors of professional subjects, Lazović. Thesewere profes he taught uspainting, Rufin Vlada Radović he treated uslike theothers. and hewasn’t prejudiced, so who was avery goodteacher he was apainter from Pirot Kamenović professors, very hardworking. for painting, we hadvery good renowned school,especially Artit in ex—Yugoslavia was a tenegrins. Shkolla eMesme grins, there were alot of Mon cent were Serbs and Montene were Albanians and 70 per he went to Italy. So30percent thing for alongtimebecause about whomIdon’t know any Belgrade andRexhë Kelmendi Culture andSports Studies in then continued onto Physical it was Masar Nixha and I, he nian pupils. From allof them, female andthree maleAlba were ten of us, ten pupils. A Albanians, inmy class, there The pupils, there were afew are talking abouthighschool. cause thisishighschool,we nian or? dents have, were they Alba were they… ? speak Serbianwell. in Serbian]we didn’t even ginning [wheneverything was Do you know thenames? How? Do you know thenames? You meanthepupils? Be What background didthestu What? And whatwere the students, What kindof education… I Of course, Svetozar 6 Thefirst director was 3 was ourteacher, 4 was from Peja, 5 Andhe ------BL BL EK BL EK BL EK BL

scholarship. they would provide mewitha that ifIchosetextiles [to study] tory inGjakova promised me scholarship, and the textile fac not have thechanceto get a ship. Becauseotherwise Iwould got inbecauseof thescholar Department of Textiles after I tell you thetruthIchose like general knowledge. Andto ors, still lifes. Like this, so it was day. Thenanother daywithcol a portrait two days, nude one exam lasted five days, we drew lasted five days. Theenrollment grade? The enrollment exam they have there? what sortof requirements did we hadgoodprofessors. for painting inYugoslavia. So Mesme eArtitwas renowned didates. Even thoughShkolla e luck, from 300 and more can also my ability, but mostly I was accepted, itwas luck, vica HighSchool,butluckily teach figurative artatMitro getting in.Iwas assignedto were, I didn’t even dream of how many candidates there applied to Belgrade. Itold you excellent grades, Iwent and ter I graduated, of course with sident soto say, buteven af I was anyway thesonof adis very problematic, Iwilltell you, University inBelgrade? so you couldthenapply to the Peja, diditprepare you enough in Shkolla e Mesme e Artit of to Belgrade? Theeducation to prepare you for admission eral arthistory. Age until modern art, so gen Neolithic Period, and Stone world history? that time, was it Yugoslav or art thatyou were taught at even hadchemistry. we hadcolortechnology, we history, French language, then jects. Theoretical subjects, art nude, and then the other sub ing thattoday we callitthe subject, drawing, actiondraw e MesmeArtitinPeja? as apainter, right, atShkolla The enrollment exam inBel How was theenrollment exam, The matter of university was Was thiseducationsufficient No, so art history since the And regarding thehistory of So there we hadpainting asa ------be defined as apatri an ancestor. Fiscan individuals whoshare Latin gensincludes group thatlike the exogamous kinship Fis istheAlbanian 5 in Peja. the Arts HighSchool well asateacher at cultural life inPeja, as and anorganizer of painters inKosovo of thefirst educated Serbia. Hewas one of Arts inBelgrade, ed from theSchool Kosovo. Hegraduat was borninPeja, Radović (1901—1986) Vladimir Vlada 4 in the1970s. Kosovo, inparticular widely exhibited in His paintings were until hisdeathin1979. where heremained Arts SchoolinPeja, began teaching atthe After graduating, he of FineArts in1953. Belgrade Academy his training atthe painter whofinished He was aKosovo Serb born inPirot, Serbia. (1921—1979) was Svetozar Kamenović 3 of Pristina. established University Arts withinthenewly Academy of Fine School founded the the HighPedagogical Arts department of staff of theFigurative In 1974, theacademic education inKosovo. institution of higher na in1958asthefirst was founded inPristi Pedagogical School, Pedagogjike, TheHigh Shkolla eLartë 6 ancestor. mon mythical male based onacom Membership inafisis common property. used to own some unit whosemembers and anexogamous lineal descent group - - - - BL EK BL EK BL EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

besa kemi pasëedhekimi. pasë teknologjinë engjyrnave, gjuhën frenge, mandejkemi Landë teorike, historinë eartit, mandej edhekëto landëtjera. aktin qësot ithojnënudo, pikturën si landë, vizatimin, të Pejës? tor apo, nëShkollën eMesme u formësuat mëshumësipik s’po di. tjetër diçka përShkollë të Artit bënë mavonë. Çka methonë nuk kanë qenëtë ngarkum siu burrë imirë, poratëherë ata malazez. Ka qenëedhekynjë parë ka qenëRista Otović, një deminë Pedagogjike. Drejtori i ka qenëkëtu profesor nëAka vdekë bilepara njadyvjetve, urisht ifisit Kelmendi. Edhe ka mbiemrin Kelmendi u qujtë, sig Meha, icilimavonë eka ndrru Ahmet Meha,profesor, Ahmet sionale, ashqipnaka dhonë kanë qenë të landëve profe Rufin Lazović. Këta domethënë dhonë domethonë pikturën, Vlada Radović trajtu njësoj si tjerët. Ka qenë i ngarkum,domethonë naka shumë imirë edhenukka qenë tit icilika qenënjëpedagog ai ka qenënjëpiktor prej Piro përcjellë Svetozar Kamenović zotë. sorë shumëtë mirë, shumëtë për vizatim, kemi pasëprofe qenë shumëenjoftur sidomos e Artitnëish—Jugosllavika zezë shumë. Shkolla eMesme edhe malazezë, ka pasëmala shqiptarë e70përqind serbë thonë 30 përqind kemi qenë se aipat’ shku në Itali. Dome mendi për të cilin moti nuk di Beogradit edheniRexhë Kel Fakultetin eKulturës Fizike të Nixha, icilimandejvazhdon thonë kom qenë unë, Masar kuj shqiptarë. Prej atynedome tyne njëfemën edhetre mesh dhjetë nxënës domethënë. Prej klasën time kemi qenë dhjetë, shqiptarë ka pasëpak,unënë anësit, nxanës ka pasëedhe për Shkollën eMesme. Enx Shkolla eMesme, jemit’u fol kishin, aishinshqiptarë apo? Posi, neve domethonë naka A idiniemrat? Nxanësit po mendoni?Se kjo Studentët çfarë prapavije e Atje domethonë nakemi pasë Çfarë formimi… domethonë ju 2 iPejës ainaka 1 ------, BL EK BL EK BL EK

atëhere njipoliticient që ka surit ekuta diune. Atëhere, si djalëiarmikut,të burgo dhanë bursë podumethënë guxun me më pranu, me më sha ata enjifshin babintimnuk tilin dotë masigurojë bursën. premtoi qënëseemarrë teks natit të Tekstilit në Gjakovë më me siguru, e Fabrika e Kombi bursë nukkishashancëaspër masi upranova. Për arsye se e kom zgjedh degën e tekstilit kaku istipendisë, ibursës, unë të drejtën metë thënëunësh si njohuriepërgjthishme. Edhe E kështu, domethonë ka qenë tjetër mengjyra, natyrë të qetë. ditë nudo. Mandejnjë ditë ditë kemi vizatu portretin, një ka qenëprovimi pranues, dy methonë pesë ditë. Pesë ditë Provimi pranues ka qenëdo çfarë kërkesash ka pasë? sora të mirë. Kemi pasëdomethonë profe përmendun nëish—Jugosllavi. e Artit ka qenëpërvizatim e didatëve. Megjithëse, Shkolla shumë fati, prej 300esakan fati, nejseedhezotësia, poma tiv, porpërfat upranova, eaty gjimnaz medhonëartinfigura qenë i caktum në Mitrovicë, në që dotë pranohna. Bilekom qenë, unëasandërrs’e kom pa Iu thashësakandidatë kanë kom aplikuatjenëBeograd. të shkëlqyeshëm, kom shku diplomu, natyrisht mesukses thonë, poredhemasikom qenë djalëinjëdisidenti me tregoj, unëedheashtu kam puna euniversitetit, jaua Beograd? mandej edhenëUniversitet në mirë qëjumemujtë meapliku a ju përgaditi mjaftueshëm në Shkollën eMesmetë Pejës, apliku në Beograd? Edukimi me qenëigatshëm përme përgjithshme. domethonë historia eartit së guritederite artimodern, prej fillimitprej neolitite kohës botnore? kohë, aka qenëjugosllave apo artit qëuakanë mësunëatë Mirëpo, pastaj edhepseinjif Provimi pranues në Beograd? Provimi pranues qysh ka qenë, E ka qenëproblem shumë Dhe kyedukimjumjaftoi për Jo, historia eartitdomethonë Sa i përket kësaj historisë së ------Artit nëPejë. ligjërues nëShkollën e Pejë, poashtu edhe tor ijetës kulturore në Kosovë dheorganiza e parë të arsimuar në qenë njëndërpiktorët Beograd, Serbi.Aika Shkolla eArteve në Ai diplomoinga u lindnëPejë, Kosovë. Radović (1901—1986) Vladimir Vlada 2 ‘70—ta. përgjatë viteve të Kosovë, posaçërisht të ekspozuara në tij kanë qenëshumë më 1979.Pikturat e mbeti derinëvdekje e ArtitnëPejë, kudhe ligjërimin nëShkollën Pas diplomimitfilloi në Beograd më1953. e Arteve të Bukura simuar nëAkademinë Kosovës, iciliështë ar qenë piktor serbi në Pirot, Serbi.Aika (1921—1979) ulind Svetozar Kamenović 1 - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 107 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 108 BL EK BL EK BL EK BL EK Oral History Project The NationalGallery

there.” AndIwent there, Iwas ings andsay, “You shouldgo He would lookatmy paint even thoughheis90years old. philosopher, heisstill alive in of minewhoisapopular had talent, talent. Andacous to Shkolla eMesmeArtit?I to doart? ed inthat,how didyou decide you realise? I’m more interest decided aboutart,how did anymore. didn’t have any financialcrises painted andstuff like thisandI tising, Idrew ontheboards, I the Belgrade Fair, Ididadver lasted five years. I worked at like Shkolla eMesmeArtit Academy lasted five years just and thefifth year, because the the third andthefourth year, the endof thesecond year, From thesecondyear, towards there were nomore problems. gave methescholarship and school. ButthenAsllanFazlia furniture just to sendmeto the çilimof thehouseand some will sell? but whatdidyour dadsayhe the textile section. or çirim? Whatare those? deaf… without aneducation.” then, “and Iwillnot leave you little rich,çilimcost alot back I have to,” becausewe were a and pans. I will sell the çilim even ifIremain withoutpots had said,“Iwilleducate you when Ifinishedhighschool.He my father got outof prison eight months. Butmy father, ed ascholarship for meafter very honorable, andheprovid good man,acommunist, but name was AsllanFazlia, avery director of Rilindja, then apoliticianwhowas the and whatdoIknow… Then, emy, of the[political]prisoner mean beingthesonof theen they didn’t dare accept me, I them andthey knew my father Aa… selltheçilimof thehouse, Yes, yes Iunderstood thatpart Textiles, soImeantextiles, in I didn’t understand, isitçilim Speak louder, Ican’t hear, I’m Çilim… But then,even thoughIknew In thebeginningwhenIwent Can we go backto how you 7 whose 8 if ------BL EK BL EK BL EK BL EK BL EK

in that generation, I won a only onewithexcellent grades excellent grades. Iwas the 1963. AndIfinishedit with happen? about, whendidtheAcademy grades. the Academy with excellent had noproblems soIfinished on my scholarship, but then I for mebecauseIlived only second year wasn’t thatgood me, student life inthefirst and noon. So, student life, excuse theoretical ones intheafter courses inthemorning, and all week. We hadprofessional the group, so we were together and we were three peoplein were like brother and sister, good family. Koča Popović, ex—Minister of Foreign Affairs, Her maternal uncle was the [Mirjana] was from Belgrade. was from Aleksinac,and she touch. AndMileva Lukić, she via, sheisstill alive butwe lost most popularartist inYugosla colleague, shebecamethe called MirjanaMarićwas my tile department. A girl whowas were three peopleinthetex grade? your student life? would want to tell usabout why Iwas accepted. it seemsIhadtalent andthat’s they draw everything. Though, scapes, still lifes. Whatkidsdo, traits andfigures andland drawings, but I also drew por what didyou draw? were you interested in? at thattime, nature? What there, too. What did you draw an enrollment exam. Shkolla eMesmeArtithad good drawings because even without problems sinceIhad accepted. Iwas accepted I finishedthe Academy in‘63, Which years are we talking I was withherallthetime, we Throughout student life we How was student life inBel What? Do you have anything thatyou Ah, my first drawings, school When you started drawing, Where? So you hadto prove yourself 9 so they were a ------Yugoslavia. the VicePresident of political career as the final years of his Yugoslavia, andspent the foreign minister of People’s Army. Hewas Staff of the Yugoslav Chief of theGeneral Popović served asthe philosophy inParis. He studied lawand Belgrade, Serbia. 1992) was bornin Koča Popović (1908— 9 Empire. the former Ottoman in countries within tionally produced carpet orrugtradi tapestry— awoven as kilim,isaflat Turkish: çilim,known 8 newspaper. in 1945asaweekly slavia, initially printed newspaper inYugo Albanian—language Rilindja, thefirst 7 - - BL EK BL EK BL EK BL EK BL EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

vizatojshit? kanë qenëinteresimet ejuaja? në atë kohë, natyrën? Açka m’u dëshmu. Eçka vizatojshit provim pranues. Shkolla eMesmeka pasë sha vizatime të mira seedhe Pa problem kesh pranu seki pata shkuatjekesh pranu atje. jke, “Veç meshkuatje”. Edhe m’i shihte vizatimet edhetho gjallë edhe pse ika 90vjet. Ai filozof injoftun është akoma djalë iaxhëstimqëështë pasë prirje, prirje. Edhe një Shkollën e Mesme? Po kom tu përart? ma konkretisht, sijenipërcak kuptu? Kjopomëintereson vendosë ju për art, qysh e keni kom pasëmokrizë financiare. kom pikturueseneedhenuk bo reklama, kom vizatu pano, në Panairin eBeogradit, kom vjetë ka zgjatë. Unëkom punu la e Mesme profesionale pesë pesë vjetë sikurse edheShkol e pestë, seAkademia ka zgjatë vitit e të tretë e të katërt, e vitin të dytë ka fundiivitittë dytë, e s’kishe mo problem. Prej vitit Fazlia ma dhabursën edhe shkollu. Mirëpo, mandejAsllan vetëm evetëm përmemë çilimat eshpisëdisaorendi që ka meshitë? mirëpo çka ka thonëbabajuj seksionin etekstilit. a çirimat,çka jonëkëto? do t’lëpashkollë”. bojshin bukurshtrejtë, “Enuk pak t’pasur, çilimatatëherë edhe çilimat”, senakemi qenë nëse mbespabakall. Ishes “Unë tydotë shkolloj edhe dalë prej burgut. Aipat’thonë, e kryva Shkollën eMesmeka Por baba,babapat’dalëkur siguroi bursën mastetë muje. nist, porshumëindershëm ma një burrë shumëimirë, komu ka pasëemrinAsllanFazlia, qenë drejtor i“Rilindjes”, qëe Aa… me i shitë çilimat e shpisë, Po, poekuptova atë pjesë Tekstili, atekstili domethonë, Nuk ekuptova aështë çilimat Aha, vizatimet epara, viza Kur keni fillu me vizatu, çka Ku? Domethonë edheatyduheshit A nëfillimkur kom shkunë A pokthehemipak,qysh keni ------BL EK BL EK

dhanë këta të fabrikës. Dome masi diplomova, nuk ma se pashaportën nukmadhanë dëshprova shumë u zhgënjeva Atlantiku kthenaka Pacifiku. Japoninë sethojshashkoj ka botën edhe zgjodha Japoninë, trinë. Edhekishaandërrmepa prej Jugosllavisë pa e kry ush atëherë, s’ke mujtë medal nuk kemi dalëprej Jugosllavisë kisha marak meudhëtu, na izu jashtë?” Unësiiriatëhere thonë, “Çfarë domespecial Mirëpo edhe ata mëpatën të UNESCO—s në atë kohë. shem e pata fitu një bursë i vetmi mesuksestë shkëlqy une në atë gjeneratë kom qenë me suksestë shkëlqyshem. Bile ‘63, 1963.Edheato e kom kry ndodhë Akademia? sukses të shkëlqyshëm. e kom kryedheAkademinë me pasë problem edhekështu që bursës, pomandejnukkom mu sekom jetu vetëm prej ka qenëbashashtu imirë për methonë viti i parë, dytë nuk më falni, jeta studentore do jeta studentore domethonë, dite ato teoriket. Kështu që, landë profesionale, kurse pas se naikemi pasëparadite domethonë gjithë java bashkë, motër edhe tre vetë menji grup me këtë, kemi qenësivëlla e thonë njëfamilje shumëemirë. Koča Popović, ka qenëdome trin ejashtëm të Jugosllavisë, Bile e ka pasëdajë ish minis [Mirjana] ka qenëeBeogradit. ka qenëprej Aleksinacitakjo jen. EdhenjëMileva Lukić, ajo është gjallëpoekemi huplidh e njoftun nëJugosllavi,akoma thonë, ajoubokreatorja ma pasë njëMirjanaMarićikanë qenë vetë itreti. Kolege ekom në seksioninetekstilit kom grad qysh ka qenë? atje. prirje edheprandaj jompranu Mirëpo, siduket kom pasë Si fëmija qëvizaton gjithçka. edhe peisazhe, natyra të qeta. tu edheportrete edhefigura time shkollore, porkom viza Mirëpo, mirëpo mandej u Akademinë ekom krynëvitin Cilat vite po flasim, kur ka E unëvazhdimisht kom qenë Gjatë jetës studentore unë Gjatë jetës studentore nëBeo ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 109 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 110

Oral History Project The NationalGallery wasn’t “Sir,” but I said, “Com “Look,” because back then it happening, butIsaidto him, way. Irealised thatitwasn’t ey,” andstuff like thisso, no, no out like apaninheatfor mon complaining, “We are burning financial means,” he started we are introuble, we have no said, “There’s noway because on textiles atthattime. He cause Yugoslavia was behind manufacturing of textiles be is beingprinted inEurope.” the experience, andseewhat of thefactory andmineto get rope andthatisintheinterest textile fairs organized inEu him, “So andsothere are 17 tor of thefactory andIsaidto And thenIwent to thedirec from thefactory andgothere. I would tryto get apassport European cities.AndIthought organized permonth, insome rope there were 17 textile fairs nouncement, becauseinEu daily newspaper. Isawan per from Belgrade Politika, a every day. Iread anewspa and Iread thenewspapers that’s whatIthought about, wanted to goabroad and kova. called EminDuraku in thetextile industry, itwas and I worked in the industry of, came back from the Academy to me, butthey couldn’t. ThenI that they didn’t want to give it dare give itto me. Itwasn’t textile factory. Sothey didn’t So, thefactory, thosefrom the the factory didn’t give itto me. after Igraduated, peoplefrom didn’t give methepassport disappointed becausethey Pacific. and comebackthrough the I would gothrough theAtlantic pan, JapanbecauseIthought see theworld andIchoseJa in thearmy. Mydream was to Yugoslavia withoutfirst serving that time, you couldn’t leave get to gooutof Yugoslavia at I wanted to travel, we didn’t do abroad?” Asayoung man ized studies doyou want to me, “Whatkindof special at thattime. Butthey asked scholarship from UNESCO But like every young manI But thenIgot upset, Igot very You know what,whatkindof 10 inGja ------

terday, heisn’t here today, but waited two hours for you yes She saidto me, “Thedirector Secretariat of the Interior. Rugova, but he worked at the Rugova. But not like ourgreat important, hislast name was there was a,anyway itisnot not there, there was adeputy, the next day, the director was ended?” (laughs) do Igonow thatthefairs have Era when(laughs) Isaid,“How dresses the interviewer] Miss, py. You are amiss, right? [ad is ready.” AndIwas sohap you, because your passport were here andthey asked for the Secretariat of theInterior She told me, “Thepeoplefrom my sister, Iwasn’t married. home. At thetimeIlived with coming back,Iwent straight Peja. Andonedaywhile Iwas at Shkolla eMesmeArtitin tory four, five days, I worked only worked atthetextile fac Fridays andSaturdays. SoI Shkolla eMesmeArtiton tile factory, I also worked at while Iwas working atthetex about thepassport,because and hegave methepassport. the staff that was in Pristina port.” Thenheconsulted with ship, but Idon’t have apass go to Japan.Ihave ascholar factory? Ican’t even hopeto What canIexpect from this passport to visitthesefairs? can you not provide mewitha director and I said, “How, how me once. AndsoIwent to the pan, even thoughthey refused with apassportto goto Ja that they would provide me thought, I was of the opinion upset because I had, again I truth Iwas upset, Iwas deeply fairs ended. And to tell you the our best.” without apassport.” “We’ll try me withapassport,Ican’t go said, “Iwant to you to provide “What doyou want from us?” I relieved. “Yes,” Isaid.[Heasks] own expenses, becausehewas I told himthatI’d gowithmy repeated itthree timeswhen to go, just to go, just to go.” He cover my own expenses.” “Just rade Director, Iwant to go, I’ll I went, Iwent to my director And thisisalso interesting I waited, Iwaited, Iwaited, the ------movement. Yugoslav communist member of the was anearly Albanian Gjakova in1918. He Duraku was bornin and anationalhero. Second World War, active duringthe Yugoslavian partisan (1918—1942) was a Emin Duraku 10

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare shku nëJaponi edhepsema urojnë pashaportën përme këta megjithatë dotë ma sig nji, njimendim,opinion se prapë ekishadomethonë nji, stërmagjepsa seunëkisha, t’thonë u mërzita shumë, u nairet. Edheune t’drejtën me jmë çmos”. unë s’muj me shku”. “Do të bë pashaportën, papashaportë Thashë, “Kërkoj memasiguru “Çka kërkon tiprej nesh?” va. “Po”, thashë. [Ai e pyet] në shpenzime të mia, se e liro herë mapërsëriti kurithashë veç meshku,veç meshku!”Tri të miashkoj”. “Veç meshku, shku, por unë me shpenzime “Shok drejtor unëpodume s’ka qenëzotni, poithashë, thashë, “Shiqoni”, se atëhere jo. Epashëqës’ka gjo, pori domethonë, kurrsesi, kurrsesi në zjermpërpare”, qesisene “Na popërzhitem si forterja s’kemi mjete”, ianisim’u anku. mundësi senajemit’u hekë, Ai tha,“Nukkemi kurrsesi mbrapa atëherë përtekstil. tekstilit seJugosllaviaka qenë në Evropë”. për mekqyrë çka stampohet timin përmekqyrë përvojën në interes të fabrikës edhe ropë të tekstilit edheajoështë organizohen 17 panaire nëEv i thashëunë, “Kështu, kështu te drejtori iKombinatit edhe aty. Edhemandejshkoj une pashaportën edheshkoj une fabrikës amujmesiguruatë Edhe thomhajtta provoj prej muj, nëdisaqytete të Evropës. nizohen 17 panaire përnji shpallje, senëEvropë orga e përditshme. Ekom panjë ka qenëeBeogradit, gazetë e lexoj një gazetë “Politika” i lexojsha gazetat. Njëditë sha qef medalëedhepërditë mendjen e kisha jashtë, ki kovë. Duraku” është quajtë në Gja e Kombinati i Tekstileve “Emin trinë edomethonë, industrinë misë edhekom pununëindus Atëherë uktheva prej Akade Jo qënukdojshinpos’mujshin. ata s’guxojshin memadhonë. të tekstilit. Domethonë edhe thonë, fabrika, këta të fabrikës A dinçka, çfarë prodhime të Mirëpo, si çdo i ri edhe unë Prit, prit,pritkalun pa ------

një profesion krejt tjetër”. Edhe edhe s’kom talent seekom muj une me folë për politikë nëpër disko, nëpërballo. Nuk ri, najemi…vetëm shkojmë Edhe i thashë, “Na jemi të për kërkon kurgjo methonë”. profesionin tim,unënukmuj i thashë, “Shiqoni uneekom e… çka pobisedon,duhet kshtut ikë atjee, duheshmenakallxu do shokë të shkollës qëkishin atje ka emigracion e, etiiki e ta kemi dhonëpashaportën, gon që duhet me pasë kujdes une popërpiqna”. Po mëtre dje dyorë esot s’është, porqë Ajo më thotë, “Shefi t’ka pritë sionin epunëve të brendshme. punu domethonë atynësek Rugova jonëimadh,poaika pasë mbiemrin. Por jo sikur ky randësi, Rugova ediqëka ishte një, nejses’është me s’ishte atyishte një zavendës, edhe shkoj atyte aishefi, shefi (qeshin). kur ato panairet ishin kalu?” thashë, “Qysh shkoj tash une, intervistuesës], kur(qeshë) po? Zonujsha Era [i drejtohet va. Mirëpo, zonjushë jujenia pashaporta”. Eunëugëzo edhe të kanë kërku set’ka dalë iatit të Punëve të Brendshme “Kanë qenëkëta të Sekretar qenë imartum.Mëthanë, se te motra banojshas’kom kthehem poshkoj atjenëshpi në Pejë. Edhenjëditë unëkur në Shkollën eMesmetë Artit punu nëKombinat, kom punu veç katër—pesë ditë kom edhe të premten. Domethonë të Artitkom punutë shtunën Tekstilit nëShkollën e Mesme derisa punojanëKombinatin e teresant pashaportën, se unë kanë dhonëpashaportën. këtu nëPrishtinë edhema do kuadro këtu qëkanë qenë Atëhere aiështë konsultu me por pashaportë nuk kom”. shkoj. Bursi është isigurum, muj mepritë asnëJaponiqë une prej kësaj fabrike? Nuk panaire? Çfarë mujmepritë pashaportë përm’i vizitukëto si s’mundeni me ma siguru nji une atyte drejtori thom,“Si, refuzun njëherë. Edheshkoj A dinpofillonmemëpërpunu, Shkoj, shkoj une të nesrit Edhe, veç edhekjoështë in - - - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 111 “I wrote to him, ‘I heard you are very popular, I’m a student studying art. I’m from Pristina.’ I told him everything. And he answered, he answered after two weeks or so. He answered in a way that I thought he didn’t even finish elemen- tary school, he didn’t even speak prop- er Albanian, he could not write and the letters were like doodles, you know I thought so that’s how artists write. And now I had a dilemma if I should write back or not, he was not worthy (laughs). The mind of a young man! I said I’ll an- swer out of courtesy. When I answered, within five, six days he sent me a pack- age with exhibition catalogues. Cata- logues that showed that he had exhib- ited with Picasso, with Matisse, then I realized who he was.” “Tash une po i shkruj, ‘Kom dëgju që jeni i njoftun, unë jom një student që studioj për artin. Jom prej Prishtinës’. Po i tregoj krejt. Edhe ai ma kthen, ma kthen përg- jegjen valla për nja dy javë qashtu. Po ma kthen nji përgjegje saqë mendova ky njeri s’e paska as shkollën fillore, as nuk e fliste shqipen mirë, nuk e shkrunte edhe shkronjat si zhgarravinë, dome- thonë qashtu artistat shkrujnë. Edhe tash isha në dilemë a me ja kthy përg- jegjen a jo, s’koka gjo puna e tij (qeshë). Mendja e të riut! Edhe mandej hajt thashë për kurtuazi thashë po i përgjeg- jna. Kur ju kom përgjegj domethonë pa u bo pesë, gjashtë ditë ma ka çu një pako me katalloga. Katalloga që atëherë ai kish ekspozu me Picasso, me Matisse, atëhere e pashë une kush është ai.” Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 114 BL EK BL EK

Oral History Project The NationalGallery

alised there’s nothing here, I talk to any Albanians.Here and this, andthat…” tics? Your father is a patriot you’re not interested inpoli Elbasan Albanian.“How come he spoke Albanian, very good introduced himselfasEmilio, laborator, helived inItaly. He he was aState Security was really, hewas, excuse me… what to do about Kosovo.” He this andthat… we shouldsee a patriot, you are like this, like ot, I’ve heard of you, you are “I heard that you are a patri Blerim?” Isaid,“Yes.” Hesaid, years old.Hesays, “Are you there isamanaround 45,50 anyone inVenice. Igothere, said, “Whoisit?”Ididn’t know waiting for you downstairs.” I ceptionist] says, “Someone is the phonerings.He[there put theclothes onthe bed, we got to Venice, Ihadjust passport. Andthemoment so… to Italy onanexcursion and the Academy, our group went the ‘60s, 1960,asastudent at to tell you thatasastudent in the fair]. AndItook off, I forgot wasn’t thatnecessary[to goto meters, Isawalot of textiles, it beginning to endithas80kilo Paris hasmany stores, from were nomore fairs (laughs). I hadthepassport,butthere “Here, just becareful!” Now and shegave methepassport, saw thatthere’s nothing there another profession.” Andshe the talent becauseIchose about politicsandIdon’t have to discos, to balls. Ican’t talk “We are young, we are… we go for anyone else.” AndIsaid, profession, Ican’t saymuch I said,“Look Ihave my own you shoulddothisand… what you talk to themabout, there and you have to tell us school friendsthatmigrated migrants andyou have some en you thepassport,there are careful, becausewe have giv I’ll try.” Shetold meIshouldbe Then asagroup, withone How didyou gothen? What? How didyou gothere? She started to prepare me, My father hadtold meto not 11 col ------BL EK

He camehere, because they dra got old,hegot old,senile. about 30 years. But, then Ko ed regularly until, until… for then Irealized whohewas. ed withPicasso, withMatisse, showed thathehadexhibit catalogues. Catalogues that me apackage withexhibition within five, six days he sent courtesy. WhenIanswered, man! IsaidI’llanswer outof (laughs). Themindof ayoung back ornot, hewas not worthy a dilemmaof ifIshouldwrite artists write. Andnow Ihad know Ithought sothat’s how letters were like doodles, you he couldnot write andthe even speakproper Albanian, elementary school,hedidn’t I thought hedidn’t even finish so. Heanswered inaway that answered after two weeks or erything. Andheanswered, he I’m from Pristina.” I told himev ular, I’m a student studying art. him, “Iheard you are very pop interviewer]. AndIwrote to interest you too [addresses the arts? Listen becausethismight them. You dofollow figurative each other? other? Whatdidyou write to since 1960,even… dence with Ibrahim Kodra dress. AndIkept correspon not provide LinDelia’s ad for me, buthesaidcould Kodra’s address was waiting cursion aletter withIbrahim back to Belgrade from theex ways, itwas over. WhenIgot coffee andjuice, we parted dra Who are they?” “Ibrahim Ko want to have theiraddresses. “Now we’re talking,” Isaid,“I nian painters inItaly.” Isaid, “There are two popularAlba to your profession.” Hesaid, good guy, andyou’re devoted for me. Hesaid,“Look, you’re a nothing there, there’s nothing in that.” Herealised there’s Go to aball,Iaminterested I’m inVenice for two nights. fee shop, to get adrinksince there are any, to goto acof I’m interested in,ayoung girlif said, “Look, you know what So, we had,we correspond I have alltheletters, Ikept What didyou write to each And we parted ways, we had 12 andLinDelija.” 13 ------Italian painter. was anAlbanian— Shkodër, Albania.He 1994) was bornin Lin Delija (1926— 13 worked inMilan,Italy. painter. Helived and Albanian modernist Albania. Hewas an was borninIshëm, Kodra (1918—2006) Ibrahim Likmetaj 12 [UDB]. državne bezbednosti via, known asUprava istration inYugosla State SecurityAdmin 11 - - BL EK BL EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

Delia”. ata?” “Ibrahim Kodra dheLin pasë adresat etyne. Kush janë thashë, “unë kom dëshirë mei “Tashti kemi hy nëtemë”, shqiptarë nëItali”, Ehthashë, dy piktorë shumëtë njoftun tu profesionit”. Tha,“Këtu jonë mirë, edheiupasket përkush tha, “Shiqo, tiqenke djalëi gjo, s’ka bukë prej meje. Më për ato po”. Epaaiqës’ka netë. Ameshkunajballo, a dinmasijomnëVenedik dy në kafe mepinajpije me dalë të re nëqoftëse ekeni meshku çka jom i interesum, naj vajzë thashë, “Shiqoni, unea dinpër tar. Edheepaqëkurgjo s’ka i me folë mekërkon asnji shqip patriot ekështu, eashtu…” intereson politika? Babëneki shumë t’mirë. “Po qysh ty s’të një shqipe, shqipetë Elbasanit m’u prezentu siEmilio, efliste urimit, pojetojke nëItali. Ai ishte kësi bashkëpunëtor isig në të vërtetë, ishte mëfalni… çka mebotek mebo”. Aiishte duhet mekqyrë përKosovë ju kështu, jukshtu ashtu… po degju përju,jujenipatriot, dëgju, jujenipatriot, unëkom Thashë, “Po”, tha,“Unekom Po thotë, “A jenijuBlerimi?” domethonë 45,50vjeçar. dik. Shkoj aty, njiburrë ashtu S’kisha kërkënd une në Vene të.” Euthashë, “Kush është?” thotë, “Po jupret njeniposh mbi krevat, pobontelefoni. Po une vetëm ato rrobet iqita mbrri nëVenedik domethonë, pashaportë. Edhesikemi skurzion nëItali edhepran… grupi jonëkemi qenënëek vitin ‘60,1960nasiAkademi, me ju thonë une si student në Edhe nisnauneatje, harrova qenë adinaqenevojshme. plotë tekstil kom pa,nukka kilometra qëështë, ka dyqane, prej fillimitderinëmbarim80 s’kish mo(qeshë).AiParisi pashaportin, mirëpo panaire ki kujdes”. Unetash emora ma dhapashaportin,“Qe veç e paajoqës’ka kurgjo edhe Atëhere si grup, me nji Qysh shkutatëhere? Si? Qysh shkutatje? Edhe undamë, epimëka i Më pat’porositë mubabamos ------BL EK

dojket m’u martuju. Ku mun I tha[baba],“Zotri Kodra s’po reprezantive, të jetë kështu…” të shtypë memakinë, të jetë vjeçare, t’iflet tri, katër gjuhë, e don?” Tha,“E du të jetë 18 interesum”. “Po,” ithashë, “si “Oh,” tha,“jom,jomshumëi ju ka gjetë nuset në Prishtinë”. ardhë dyvetë prej Australisë bashku njerzit,” ithashë, “kanë “E kom babënqëka qef mei Tha, “Psepopytë?” Ithashë, tun?” “Jo”. “A donim’u martu?” da tjera, ithashë, “A jeniimar megjithatë. Ithashëndërbise Kodrën seKodra imadhështë edhe qet’ detal masiështë për e pata pytë Kodrën, te tregoj pat’ ardh ai,seepatën pytë, dra, uplakebosenil.Këtu po. Mirëpo, mandejuplakKo deri, deri…njatridhjetë vjet pasë korrespodencë të rregullt kush është ai. Matisse, atëhere epashëune kish ekspozu mePicasso, me loga. Katalloga qëatëherë ai ma ka çunjëpako mekatal pa ubopesë, gjashtë ditë ju kom përgjegj domethonë azi thashëpoipërgjegjna. Kur mandej hajtthashëpërkurtu (qeshë). Mendja e të riut! Edhe jen a jo, s’koka gjo puna e tij dilemë amejakthy përgjeg shkrujnë. Edhetash ishanë domethonë qashtu artistat edhe shkronjat sizhgarravinë, shqipen mirë, nukeshkrunte shkollën fillore, as nuk e fliste mendova ky njeri s’e paska as Po makthennjipërgjegje saqë valla përnjadyjavë qashtu. kthen, ma kthen përgjegjen Po itregoj krejt. Edheaima për artin.Jomprej Prishtinës”. unë jomnjëstudent qëstudioj “Kom dëgjuqëjeniinjoftun, ju. Edhetash unepoishkruj, se është interesant edhe për cjellni artinfigurativ? Eshiqoni Çka ishkrujshitnjeni—tjetrit? bile… Ibrahim Kodrën prej vitit1960, kom pasë korrespodencë me mujta me ua siguru. Edhe une drës, të LinDelisë pothotë nuk letra meadresen eIbrahim Ko thonë nëBeograd mëka pritë une prej ekskurzionitdome mbaroi ajopunë. Kur jomkthy kafe edheka nilang,undamë, Kështu që, ekemi pasë, kemi Krejt ikom letrat, iruj.Jueper Çka i shkrujshit njeni—tjetrit? ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 115 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 116 BL EK BL EK BL EK Oral History Project The NationalGallery

a guest of my father’s friend, I hands andstuff. glish. Andlike this, mostly with rare were thosewhospoke En not speakforeign languages, went there, French peopledid Phonetics inBelgrade. WhenI the Institute of Languages and and Ihadpassedtheexam at arship. Icouldcommunicate English for theJapanschol French, becauseIlearned ning becauseIdidn’t speak was very hard inthebegin goslavia? it was your first tripout of Yu not? about agreat person, why say thisornot, butsince itis (laughs) Idon’t know ifIcan right, Istill didnot marry.” he said,“Eh,Blerimyou were hand {explains withhands}, saw mefrom afar hewaved his Kodra for abitmore. Whenhe was your first trip? for anexhibition in ‘67. after seven years came here I camebackfrom Paris, Kodra ways thisisadigression. When was beingalittleabsurd. Any facial expression changed,he guages?” Hegot agitated, his that canspeakthree, four lan an 18—year—old Albanian married. Where canyou find you clearly don’t want to get said to him, “Mister Kodra, be like this…” [Myfather] on atypewriter, presentable, languages, onethatcantype years old,to speakthree, four He said,“I want herto be 18 said, “how doyou want her?” very, very interested.” “Yes,” I Pristina.” “Oh,” hesaid,“I’m lia, hefound wives for themin “two men camefrom Austra to set uppeople” andIsaid, said, “Ihave afather wholikes said, “Why are you asking?”I you want to get married?”He “Are you married?”“No.” “Do other conversations, Iasked, is great. Iasked him,among about Kodra, becauseKodra me tell you thisdetail since itis asked, Ihadasked Kodra, let Me? No, nowe willstick with How was Paris for you sinceit Eh, inthebeginningIwent as Now, I’lltell you, becauseit I meanwhatdidyou do, since And, how was Paris for me? Why not. ------BL EK

While we worked for thatcom a secret, they didn’t tell you. Argentine. However, that was my works were bought by an cause on my third day, two of a week I was accepted, be And Iwas accepted, after got inasanintern for aweek. called Dessens Opera. AndI cause of theOpera itwas to Paris? era, there at… have you been house was calledDessens Op accepted me. Thatfashion I tried there, I went, and they I thought Iwould never get it. them thatwere better known, down everywhere. Two of after the other, I was turned them, oneafter theother, one Paris. AndIapplied to allof They are 21,there are 21in ion andtextile designhouses. found, I mean she found fash accommodate me and she continued to lookfor ajobto turned me down. But, then she cense?” Isaid,“No.” Andthey me, “Do you have adrivingli view, butwhenthey asked the exam, went to the inter body spoke there. these were languagesthatno Albanian, Serbian,Turkish, him whichlanguagesIspeak, apply, because you know I told an open position to go there to And he invited me, there was owner worked inOrly Airport. worked inahousewhichthe and I told hermy situation, she a day, a, a day in one house… she would clean for a week, she worked in a few houses, she was about 60 years old, nian. Sheworked, shewas old, was Greek, hermother Alba was like a minority, her father an from Përmet who was, who factories andstuff. look, there were no[textile] cause Ididn’t know where to find a jobin my profession be French. Andthen,Icouldn’t til Istarted speakingabitof cauldrons for five months un ning factory. Iwashed some job, thejobwas inameatcan their help, they found me a half asaguest. Andthenwith stayed there for a month and a Eh, attheOpera Square, be Yes, yes! And Iacce… Ialmost passed Then Imet anAlbanianwom ------BL EK BL EK BL EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

një… Edhepo iatregoj situ javë, njëditë, një, njëditë në shtëpi, pastronte kështu në njo 60vjet, punonte nëdisa te, ka qenëevjetër, ka qenë e nanënshqiptare. Ajopunon edhe siminoritare babëngrek të Përmetit ecilaishte, ishte aty, nukkishte fabrika, sene. fesionit ses’disha kumelypë mujsha megjetë punëtë pro frengjisht. Edhemandej,nuk sa kom fillume folë kapak ksi la dokazana, pesëmujderi mishit edhekonzervave. Ikom ka qenëmenjëfabrikë të kanë gjetë një punë, ajo puna mandej mendihmënetynema muj egjysë atysimysafir. Edhe te nishokibabës, kom nejtë nji durë emeasishne. glisht. Eqeshtut kapak me gjuhë, rrallë dikushqëflet an francezët nukflasinkurrë nji Beograd. Atje kurshkova, Gjuhëve dheFonetikës në atë provimin në Institutin e komuniku edhepata dhonë glishten. Dishadomethonë me e Japonisëpata mësu an frengjishten, seunëpërbursën vështirë senukekom ditë domethonë nëfillim shumë lavisë? i parë qëdilshit prej Jugosl meqenëse ishte udhëtimi juaj jo? është përnjënjerit’madh, pse këta methonajo, pomasi tu”(qeshë). Nuk di a ka kuptim dul fjalajote halas’jom mar po thotë, “Eh,more Blerim dorën {shpjegon me gjeste}, u m’ka paprej s’largu poeçon Kodra edhepakponalem.Kur ishte udhëtimi juajiparë? ka ekspozu nëvitin‘67. mas shtatë vjete ka ardhë këtu Kur jomkthy prej Parisit, Kodra nejse ebonakëtë digresion. absurditete pakfolke. Edhe roi pak,pakftyra domethonë Edhe mandejurevoltu indër din tri,katër gjuhë18vjeçare?” deni megjetë shqiptare qëi Jo, qepoiutregoj, seka qenë Po mendojçka bonët, Edhe, unesikom kalu nëParis? Pse jo. Unë a? Jo, joedhenjëherë te Qysh kaluat junëParis meqë Dikur unjofta menjëshiptare Eh, nëfillim kom shku mysafir ------BL EK BL EK

punu domethonë edheajoka punu, kom kalu shumëmirë. rëdhënien epunës, atykom edhe murrën madhanë mar Kur kalun tre muj ditë atëhere pasë kontratë për tre muj ditë. va masnjijave atëhere kom Edhe u pranova, kur u prano “Shqiptar jomunënukkallxoj”. më qesin prej punës”. I thashë, bo me marrë vesh kush, mu t’u shitën dy punime. Veç me tha, “Shiqo, po ta uroj se ty dera aty, mas tri—katër dite, ajo. Edhepomëpret njiditë te edhe e dike, e dike anglishtën aty, qëishte sisekretareshë era”, anonimdomethonë na. emër të firmës, “Dessens Op thonë kreatorë. Ajoshkojke në ata… kemi qenë 21, 21 dome atë firmën,për studio edhe jshin ata. Enapunojshimpër po, ka qenësekret, nuktrego mia ibleunjiargjentinas. Mirë se ditën etretë, dypunimetë kalova, masnjijave, ekalova punë praktike njijavë. Edhee Dizajn. Aty më pranun mu në Opera është qujtajo Opera në Paris? Opera”, atyte… akeni qenë modës është quajt“Dessens ata mëpranojnë. Ajoshtëpi e hiç. Eprovoj aty, shkoj, edhe t’njoftunat atjethojshas’muj jom refuzu. Dy që ishin ma na, te njena, te tjera, gjethkun kom shkukom konkuru, te nje janë 21,21nëParis. Edhe projektimit të tekstileve. Ato këto shtëpitë emodësedhe ka gjetë domethonë, ika gjetë muj meusistemu uneedhee mandej ajoështë interesu ku “Jo”. Edhemërefuzun. Mirëpo, lejen emakinës?” Unëithashë, mirëpo kur um’thanë, “A e ki testin kurshkova nëintervistë, kush. këto gjuhë që atjenuki fliste shqip, serbisht, turqisht ishin a dinitregova çfarë gjuhëflas, me shkuatjekonkuru, se thërret ai,ishte njëkonkurs Aeroportin Orly. Edhepomë që izoti ishtëpisë punonte në atën, ajopunojke menjishtëpi Dizajnin etekstilit. Aty kom Domethonë atydizajnojshit? Mirëpo, njëvajzë ishte ebukur Eh, bashte sheshiiOperas, se Po, po! Edhe epran… ekalova atygati ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 117 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 118 BL EK BL EK Oral History Project The NationalGallery

come. I waited, Iwaited, hedid not a few minutes late. Iwaited, very rarely him or me would be cause he was always punctual, the truthIwas alittlemadbe to themeeting andto tell you did not come, hedidnot come going to aballroom there. He Saint Germain des Prés and going, goingto astreet called with afriend,we talked about, urday, Sunday. Andoneday Albanian, sowe met every Sat man Iwas nostalgic to speak Albanians, andasayoung four friendsfrom Kosovo there, mean Ihadagoodtime. Ihad esting stories? personal experience and…? in any of my experiences, any good time. Are you interested they invited me and I had a every birthday, every holiday own… from theFrench. So, don’t differentiate from their into theircircle of friends, they ly, butwhenthey accept you are quite intolerant social well accepted. TheFrench were foreigners andwe were we worked, only the two of us girl whosenamewas Josefina, there was onefrom Brazil, a of Parisians. There were no… and it was a very good mix a goodtime. contract, Iworked there, Ihad months they gave mealonger for three months. After three a week thenIhadacontract ed, whenIgot accepted after I won’t tell.” AndIgot accept fired.” Isaid,“I’m anAlbanian, if anyone findouts, Iwillget of your works were sold.But congratulate you because two days, shesaid,“Look, Iwant to at the door, after three—four one dayshewas waiting for me knew, she knew English. And office administrator andshe there, shewas there asan ymous. sens Opera, sowe were anon owned by thecompany Des And they [our designs] were we were 21,so21designers. pany, for thestudio andthey… Textile design.Iworked there So you diddesignsfor them? There was abeautifulgirl It isavery interesting story, I Yes, yes ifyou have any inter ------BL

told him, “Mister Ramazan, I at other parties’ platforms.” I polite way, “and you canlook the platform,” [he said it] in a terested inpoliticsI’llgive you because hesaid,“Ifyou are in had areally nicetimewithhim structions (laughs).AndthenI drink alcohol.” Ifollowed allin three, never smoke andnever itics; two, never marryaSerb; me, “One, never engage in pol but my father hadinstructed get meinvolved inpolitics, too, Balli Kombëtar. politics, he was the secretary of man, he was also involved with an intellectual, he was a good construction company, hewas gineer. Well, heworked. was abridgeconstruction en a beyler was Ramazan Shpati,hewas an intellectual job, andthere factories andsoon.Only Ihad bor. In car factories, in other tories andImeanphysical la all of themworked inthefac how many there are now. And 5300, nomore. Whoknows nians, only in Paris there were there were only 5300Alba best night inParis (laughs). of themagain.Thiswas the anybody andInever sawany venirs becauseIdidn’t know just that. Idon’t have any sou en, Ididmany things, butthat’s night, many pictures were tak of his(laughs).Ihada,agreat family thought Iwas aguest was aguest of herfamily, her family. Eh, his family thought I groom’s family, andthebride’s wedding (laughs). bride came, it was a private when itwas 12 o’clock the kimonos. Idanced,unaware, Japanese girls came, they wore sandwiches, cakes, drinks, was happening,food, and somewhere. Ididn’t know what me by thehand,they satme waited for me, they grabbed music andthey got outand Japanese people, Japanese that. Igot inthere, there were thought Ishouldgoin,just like stairs [ataplace]withmusic,I He was thedirector of abig Because atthattimeinParis Part Two There were two parties, the I sawpeoplegoingupthe 14 from Pogradec, he 15 Hewanted to ------inhabited lands. cation of Albanian supported theunifi Midhat Frashëri and It was headedby Yugoslav partisans. Nazi Germany and that fought against 1942, aninsurgency lished inNovember organization estab anti—communist Albanian nationalist, tional Front) was an Balli Kombëtar (Na 15 the Ottoman Empire. administrative units of or leaders of small title for chieftain, from bey, Turkish Beyler, richfamilies, 14 - - - BL EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

kom kalu nëParis (qeshin). Kjo ishte nata maemirë qëe kërkon kurrë mas’e kom pa. se kërkon s’e kom njoftë edhe Kurrë kurrëfarë kujtimis’kom bo, veç ajoka metë deriaty. sa fotografitë, sasenet i kom nji, njimbramje shumëtë mirë, të atyne(qeshë).Ekom kalu që jommysafir i këtyne, këta nusës. Eh,tash ata mendojshin të dhëndërritedheata të ishte darsëm private (qeshin). u boora 12.00 povjennusja, E vallëzojsha kurgjo s’po di,kur kimono domethonë kanë qenë. vajzat japoneze edhemeksi viqi, ombëlsina, pije, vishinato po ngjanëeushqimi,sand nji vend. Es’po diune hiççka m’kapën përdore, m’ulën me ponez muzikë dulënm’pritën, aty, kur aty kishte japonez, ja tna qatyunë, palidhje. Ufuta në shkallë, thashëhajt pofu me njifarë muzike atjenalt Prit, prit,nukerdh. jom vonu pesëminuta apoai. shumë preciz, rrallë najherë pak unevrikosa seka qenë edhe të drejtën methonëunë nuk vjen,vjenatyn’takim aty meshkunjiballo. Ai Saint Germain des Prés edhe me shkunënjirrugëithojnë shok i bojmë fjaltë, me shku, Edhe nji ditë e boj nji, me nji koheshim çdo të shtune, dille. me folë shqip, kështu qënata edhe tash siirikishanostalgji shokë të Kosovës, shqiptarë, mirë. Uneikom pasëatjekatër resant, domethonë kom kalu kështu interesant? jetim kështu intim edhe… ? intereson najpërjetim, najpër kom kalu shumëbukur. Atë je, çdofestë m’kanë thirrë e vet. Kështu që, çdoditëlind bashkë… bashkëvendasëve të qni atëherë nuktë ndajnëprej qni, pokurt’pranojnë nësho shumë të egërkështu përsho na kanë pranu. Francezët janë edhe ajokemi qenëtë huaje Josefina, kemi punu, vetëm unë nji vajzë qëeka pasëemrin ka qenëedhenjiprej Brazilit, e parisienëve. Aty s’ka pasë… qenë njistrukturë shumëemirë Po ishohnjerëzit po hypin Është njëtregim shumëinte Po, ponesekeni najtregim Se atyishindyparë edheata ------BL EK BL EK BL EK BL

se aikthehet, seediqëkom m’u kthy. Unëpouajapfjalën kanë shpallë dezerter, po ai ka edhe i ka thonë, “Djalin ma ka qenëatëhere. Ka shkuaty Jugosllavisë, Ivan Gosnjak qysh ithojnë, imbrojtjes së Shkon, ka shku te ministri i ashtu ka pasëbesimnëmu. jem t’u qenë unë ma ivjetri pa ekryushtrinë. t’rinjtë nukkanë mujtmedalë er, seatëherë ka qenë, ka qenë këtu, këtu m’shpallën si dezert kalu shumëbukur. Mirëpo tri vjet. shku në Paris edhe keni nejtë e keni marrë pasaportën keni vjet, tre vjet. “Puna jote”. Kaq, kaq përParis. atje, babënevjetër esende…” me ukthy seekom familjen mazan, uneekom vendosë e partive”. Ithashë, “Zoti Ra “edhe tiikqyrë krejt programet [e tha]nëmënyrë intelektuale, politikë unëta japprogramin” “Nëqoftëse jeiinteresum për kom kalu shumëmirë seaitha, jtë (qeshë).Emandejmeata Edhe krejtve iukom përmba tre edhealkool mosmepi”. “Politikë një, serbedy, duhan kisha porosinë prej babës, ti munëpolitikë, pounee Kombëtar. Edojke mem’msh tikë, ka qenë sektretar i Ballit është marrë edhemepoli nji intelekutal, burrë imirë t’madhe të ndërtimit,ka qenë ai punonte. ai ka qenë inxhinjeri urave. Eh, prej beglerëve të Pogradecit, Ramazan Shpati,aika qenë telektuale, edheka qenënji pasë domethonë njipunëin tjera ashtu. Vetëm une e kom të automobilave, të fabrikave thonë punëfizike. Në fabrikë punu nëindustri edhedome me ditë sa.Edhetë gjithëkanë s’ka pasëmashumë. Tash ku qenë, vetëm nëParis 5300, is kanë qenë 5300 krejt kanë Jo, s’e kom pasëkry. Ekybaba E jus’e keni përfundu? Tri vjet kom nejtë atjeekom Domethonë prej atëhere që Në Paris kom qëndru afro tre Sa qëndruat? Ai ka qenëshef injifirme Se shqiptarë n’atë kohë nëPar Pjesa eDytë ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 119 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 120 BL EK BL EK BL EK EK Oral History Project The NationalGallery

to school aswell? the fashion company, you went while you were working there in the right mind”(laughs). that you aren’t… you aren’t in in thearmy, andhewilldeclare came backfrom Paris to serve ropsychiatry and tell them you say, “Hey Blerim,goto theneu so very young. Andhewould the others were all18years old, ple of my age, 30,31years old, Because we were five, sixpeo ernment of [Franjo] Tuđman. Affairs inCroatia inthegov became aMinister of Internal he would say, thisOnesihe half months inthearmy. And Rijeka, Ididalittle, two anda because Istarted the army in was Svitan Onesiinthearmy, directly to thearmy. There me here. From there Icame my father hadgiven hisword. est Ihadto comebacksince couldn’t, Icouldn’t, to behon service until Igraduated. AndI that Iwas free from thearmy And heissuedadecree stating there to dograduate studies.” only isambitiousandwent because my sonismature, he promise thathewillbeback, deserter, buthewillbeback.I “My son had been declared a time. He went to him and said, goslavia, Ivan Gošnjak atthe the Minister of Defense of Yu Minister of how isitcalled, me. He goes, he went to the eldest, my father believed in without goinginto thearmy. young men couldn’t goabroad er, becausebackthenitwas, here, Iwas declared adesert and Ihadagoodtime. But years? and you stayed there for three port you useditto goto Paris three years, three years. is it,thisitregarding Paris. “You know your business.” This my father is old and stuff…” cause Ihave my family there, have decidedto gobackbe No, Ididn’t. Havingbeenthe You didn’t goto thearmy? I stayed there for three years Ever sinceyou got your pass I stayed inParis for about How longdidyou stay? You did your graduate studies I knew whatwas waiting for ------BL EK BL

hard for me. there, Icouldn’t, itwas really to pickitupwhennoonewas salary was 40,50,Iwould go ry was 200, the other workers’ went to get my salary. Mysala and Igot very worried whenI with my jobto tell you thetruth But, Iwasn’t, Iwasn’t happy say no. Soyeah, itwas good. 140 dinar. Iexpected them to general director’s salary was “No.” But,“Yes, yes, yes.” this, this…” they didn’t all say, ditions because I’d say, “This, al director. Ihadset somecon a better salarythanthegener sium At first I worked atthegymna then Icamebackhere to work. and Istayed onemore year married there to a,to agirl, was primitive. Butluckily Igot work, becausethetechnology most of them weren’t mine, my things, they were printed, but on thedeskyou hadto… wasn’t advanced. produce it,thetechnology nize my designs, they couldn’t er], and I would hardly recog Era [addresses theinterview I would do my design projects years. So, Iwas disappointed, I stayed in Gjakova for two year—long work contract and back there to work. Ihada is.” Andfor thatreason Iwent betrayed usandstayed inPar but, “We sent himthere andhe there.” No, Blerimwent there time saidthat,“We sent Blerim even though they, they all the factory there inEminDuraku, I went to work inthetextile and thento tell you thetruth forgot to tell you that. successfully finishedthat. Eh,I department of textiles. And I for specialized studies, inthe finish university, you gothere After you are done, after you the namewas never changed. many years of tradition. So lished by Louis IV, soithas École becauseitwas estab des Arts Décoratifs, it is called at ÉcoleNationaleSupérieure that Ididmy graduate studies My salary was 200 dinar, the In thefactory Ididsome How did you work, or how only I was done with army service, Yes, yes, Iforgot to mention 16 even thoughthere Ihad ------university. prepares students for schools becauseit from vocational ic learning,different emphasis onacadem secondary schoolwith A European typeof 16 - BL EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare jia eavansume. realizu nukka qenëteknolog njihsha asvetë nukmujshinm’i drejtohet intervistusës], nuk e unë ebojshaprojektin Era [i Domethonë, jom konë zhgënjy, pata nejtë dyvjet nëGjakovë. pasë kontratën njivjeçare e jom kthy atjekom punu.Ekom në Paris”. Eunepëratë arsye çu naedhetradhtoi mbeti Jo, ka shkuBlerimipor, “Ekemi thonë se, “E kemi çu Blerimin”. pse ata, ata gjithëkohën kanë ve atje“EminDuraku”, edhe punu në industrinë e tekstile jtën mejuthonëshkova me për këtë. kështu harrova unemeiutregu ato ekom krymesukses. Eh, seksionin etekstilit. Edheune shkojnë në specializim, aty në masi ta krynëfakultetin, atje a domethonë masi ta krynë, Edhe kurrë nukundërruemri, methonë traditë sa vjeçare. se eka themeluLuigji IV, do Décoratifs kjoquhet École tionale Supérieure desArts pas universitare në École Na se uneikom krystudimet shku edhen’shkollë? kompaninë atjet’modës, keni kohës kur punojshit për atë në veti” (qeshë). ka met’shpallë qës’je i…s’je këtu mekry[ushtrinë], edheai thuj qëprej Parisit ke ardhë im, shko te neuropsikiatri edhe shumë. Edhethojke, “O Bler vjeçarë, domethonë të rinjë vjeç, ata krejt 18vjeçarë, 19 vetë të moshëstime30—31 Se naishimpesë—gjashtë Qeverinë e[Franjo] Tuđman. të Brendshme të Kroacisë në Onesi uboministër iPunëve thojke, mëthojke qekySvitan bo, dymujegjysë ushtri. Emë fillu atjenëRijekë, pak kom si nëushtri, seushtrinë ekom tri. Bileka qenëniSvitan One prej atjehitunedrejt enëush kishte dhonëfjalënedhebaba. ju thonëmosm’u kthy seia s’mujsha, s’mujsha drejtën me kryn specializimin.Edheune lirohet prej ushtrisë derisata e ka dhonëedheka thonëqë specializu”. Edheainidekret ambicioz ka shkupërmeu djalin epjekun,vetëm është Po, pounëharrova methonë Ju edhekeni specializu gjatë E dishaçka m’pret këtu. Edhe E kryva ushtrinë, atëhere dre ------BL EK BL EK BL EK

pasë galeri”. Është njivend çka “Në katunet eVojvodinës ka m’u hapënjëgaleri,thojsha, aty iprofesionit insistojsha që Mirëpo, mandejt’u qenëune tratë se s’kishte galeri,s’kishte. E unepunojshanëadminis cializimi dyvjet, njëzetë vjet. pesë, fakulteti pesëedhespe ja tetë vjet, shkolla emesme gjithë aimundsetetëvjeçar thonë unegjithaato peripeti, kutiv të Kosovës. E tash, dome Nën—Kryetar i Këshillit Ekze Jakupi. Pajazit Nushika qenë Stublla mandej ka qenëSabit kryetar? qenë kjo… jimtarinë artistike domethonë. punu sibashkëpunëtor përkri aty poashtu domethonë kom sot është këtu ministria edhe kësia Krahinore eKulturës që yhit mandejuthemeluBash krijmtarinë artistike. Prej at Kosovës, atyekam përcjellë retariat përArsim eKulturë të muj. Mandejkom pununëSek kom punu,kom pununjakatër ka qenëshumëpërmu. aty, s’mujsha dyqysh, vështirë kqyrsha kurnukështë kërkush punëtorët e kishin 40, 50 veç Rrogën unë e kisha 200, ata shkojsha memarrë rrogën. edhe brengosesha shumëkur me punë të drejtën me thonë po, ponuk,nukishaikënaqun jo. Edhekështu që, mirë. Mirë 140. Unëpritsha mem’thonë 200 dinarë edrejtori gjeneral jshin, “Jo”, por, “Po, po, po”. “Kjo, kjo, kjo…” krejt nuktho Ju pata vnukushte sethojsha, t’madhe se drejtori gjeneral. atje e kom pasë rrogën ma kom punun’gjimnaz edhepse ardhë këtu kom punu.Njiherë edhe njivjet edhemandejjam nji, me nji vajzë edhe eshtyna fat unë atje u martova me shumë primitive. Mirëpo, për punime t’mia se teknologjia s’kanë qenëgatit’mitë, ato janë stampu ato, poshumica në tavolinë uduhejqët’i… Jo, jo, jo, ka qenë në fillim Shefki A ka qenëPajazit Nushi BVI, BVI… Bashkësia Krahinore aka Atëherë, erdha këtu nëgjimnaz Edhe rrogën ekom pasëune Në fabrikë kom bodezene, E qysh punojshit,oseqysh veç ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 121 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 122 BL EK BL EK BL EK BL EK BL EK Oral History Project The NationalGallery

a shameto not have agallery. partment of Culture thatitis constantly pressuring theDe have a gallery. Mebeingthere, vincial Theatre, Pristina didn’t ited inthefoyer of thePro ed there. Thenwe also exhib building. Yes there, we exhibit be? know how to tell you now. down there intheright, Idon’t Zahir Pajaziti Square isnow, UNMIK don’t know how to tell you now. but no, no… we went there to doexhibitions Center, they had a big hall and a Cultural—Propagandistic bitions? one inKosovo. it hadsixgalleries, there wasn’t There isthisplacecalledEcka, Vojvodina there are galleries.” I would say, “Inthevillagesof I insisted for agallery to open, was there from my profession there wasn’t. ButthensinceI because there wasn’t agallery, worked intheadministration two years, twenty years. AndI five years and specialization school five years, university school was eight years, high struggles becauseelementary all of thosetroubles, allthose of Kosovo. Andnow, mewith dent of theExecutive Council Jakupi. Nushiwas VicePresi in thebeginningthenSabit dent? tor for thearts. also Iworked asacollabora today istheministry, andthere Union] was established, that turës [Provincial Cultural Bashkësia Krahinore eKul artistic creativity. From there Kosovo, there Isupervised of EducationandCulture of I worked attheSecretariat for aboutfour months. Then nasium Iworked, Iworked No, no, no, Shefki Stublla was Was Pajazit Nushi BVI, Provincial Unionwas this… Then, Icamehere to thegym No, alittlefurther, thelast Yes, Iknow, where Kraš usedto It was in front of the garrison I Where was that? We would exhibit, there was Where would you dothe exhi 17 BVI… 19 isnow there, where 18 thepresi ------BL EK BL EK BL EK

given, with the founding of the the Gallery theartworks were artwork. Withthefounding of the Gallery inherited allthe Provincial Cultural Union,then lery? Center were given to theGal Cultural—Propagandistic tially collected through this some of Kodra’s artwork, too. designers intheworld. There is popular painters andgraphic ber how many, of the most some posters Idon’t remem ter games, lection of summergames, win well. Here even, there is col cured from other republics as had great connections, hese Nimani riched. WhenProfessor Shyqri Gallery, thecollectionwas en with thefoundation of the collection was created. But which ishere now. Soagood in sameprofession as us. were someothers whoweren’t who else was there? There roi, Agush Beqiri know ifyou know Nahire Sur on thecommission. I don’t was there. Nahire Surroi was so we bought then, because I slowly whenBVI was created, a few, they were afew. But bought artworks butthey were commission of painters that nize theexhibits. There was a told you aboutitwould orga pagandistic Center, theoneI tronage of theCultural—Pro collection was underthepa allocated to buyartwork, the works collected? it created, how were the art Gallery’s collection,how was Gallery’s collection. rator for appliedarts andthe lery, whatwas your role? the Gallery. a gallery, andthenIworked in in 1979 it opened, Pristina got ment of theGallery andfinally Two projects for theestablish now they’re calledprojects. rations they were calledthen, And thenImadetwo elabo So, then the Committee of the So theartworks thatwere ini So we madethecollection, Yes, Ican.Thenabudget was Can you tell usthestory of the So intheGallery Iwas acu What didyou work intheGal 21 was thedirector, he 22 winter, there are 20 was there, ------Resolution, theUN 10 June1999.Inthat which was passedon Resolution 1244, Security Council established by the Kosovo. UNMIKwas tration Missionin Interim Adminis The United Nations 19 of Kosovo. of Arts andSciences dent of theAcademy he was Vice—Presi the timeof hisdeath, for twelve years. At Rights andFreedoms Defense of Human the Council for the was thedirector of education system. He chology intheparallel regime hetaught psy During theMilošević slav Federation levels. Kosovo andex—Yugo the municipal,district, the educationfield,at ment positions, allin political andgovern Kosovo. Heheldmany born inGjakova, (1933—2015) was Pajazit Nushi 18 Enterprise inPristina. the Public Housing erning Interests, now Bureau of Self—Gov 17 architect. interior designerand a Kosovo—Albanian Peja, Kosovo. Hewas 2006) was bornin Agush Beqiri(1932— 20 international civil Nations auspices, an Kosovo, underUnited decided to deploy in ------via, in1984. in Sarajevo, Yugosla Olympic Games held referring to Winter The speaker is 22 Gallery of Kosovo. tors of theNational one of thefirst direc versity of Pristina and Faculty of Arts, Uni department atthe of theGraphic Design one of thefounders designers, heisalso al Albaniangraphic of thefirst profession mani isknown asone Arts inBelgrade. Ni Academy of Applied graduated from the and professor who graphic designer a Kosovo—based dër, Albania.Heis was borninShko Shyqri Nimani(1941) 21 ------EK BL EK BL EK BL EK BL EK BL Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

fesionit tonë. do tjerë qës’kanë qenëtë pro qenë tjetër? Kanë qenë edhe qenë Agush Beqiri, kush ka Surroi nukedi a enjihni,ka ka qenëNahire Surroi, Nahire unë kom qenëaty. Nëkomision thonë naatëhere kemi blese kur uboedheBVI—ja dome qenë. Por ngadalë—ngadalë ato kanë qenëpak,pakkanë piktorëve qëkanë blevepra po qenë një komision edhe prej domethonë ekspozitat. Eka unë qëata ekanë organizu Propagandistike qëjuthashë pranë Qendrës Kulturore— jen eveprave, aifond ka qenë është ndanjëfond përblem mbledhë veprat eartit? qysh është kriju,qysh janë torinë përfondin eGalerisë isë. tive edhepërfondin eGaler thonë kustos përarte aplika funksioni keni pasë? Galeri. Galeri, emandejkom pununë hap Galeria, uboPrishtina me edhe nëfundvitin1979u jekte përthemelimine alerisë tash quhenprojekte. Dy pro elaborata janëquajtë atëhere Edhe unëikom boatëhere dy që turpmosmepasëgaleri. ve të bashkësisë sëkulturës imponu vazhdimisht organe qenë uneatydomethonë t’u iu Prishtina s’ka pasëgaleri.T’u në foajenë e Teatrit Krahinor, zu. Mandejkemi eskpozu edhe fundit. Po aty, atykemi ekspo s’po disimejuthonëtash. jaziti, atjeposhtë djathase aty, qëështe SheshiZahir Pa tash. UNMIK—u tash është zonës s’po disimejuthonë jshim, porjo, jo… edhe atyshkojshim ekspozo tike ekanë pasënjësallëata Qendra Kulturo—Prapaganis Kosova krejt s’e kishte. gjashtë galeriika pasë, akëtu Çka keni pununëGaleri, çfarë E jopakmaposhtë, ndërtesa e Po, pop’e dite Kraš kuka qenë. Ajo ka qenëpërballëgarni Ku ka qenë? Na ekspozojshim, ka qenënjë Ku ekspozojshit? Eh poedheatë muj. Atëhere A mundenimenatregu his Në Galeri kom qenëdome ------BL EK BL EK BL EK

pasë edhefondin eGalerisë, e arteve aplikative. Unëekom e arteve figurative, unëlëminë në Bruksel.Aieka pasëlëminë deminë Mbretërore të Arteve Rexhep Goçi, aieka kryAka jonë qëquhet Rexhep Goçi. u pensionua erdh një koleg i me Engjëllin,mandejEngjëlli Engjëll Berishën.Kemi qenë fillimisht e kom gjetë këtu torë qëpoithojnëtash. Une vërtetë dy, dykustosa, kura qysh, qysh ekeni boatë punë? shtu keni krijuekspozitat apo përcaktu naj temë mandejqa Galeri, çfarë punekeni bo, keni keni punu ju si kustos këtu në torëve vendas edhet’hujë. janë siguru disa vepra të au sioni për blerjen e veprave që aty. Kjovetëm ka qenëaikomi disa manifestime kanë qenë atorëve, mitingunepoezisë, recitatorëve të teatrove të am certe, ka organizu festivalin të Galerinë a? tike, ka punuparalelisht me drën Kulturore Propagandis fondin evet. distike edhetash Galeria eka Qendrën Kulturore Propagan siguru ai fondi që u konë me me formimin eGalerisë është Galerisë janëdhonëveprat veprat krejt. Methemelimine pasë përsipër ika trashëgu ato Kulturës, mandej Galeria e ka sioni iBashkësisë Krahinore të Galerisë? Propagandistike iu kanë falë kësaj Qendrës Shoqërore thonë qëikeni mledhëpërmes pra të Kodrës janë. njohur të botës. Edhe disa ve piktorëve e grafikëvë ma të nuk m’kujtohet tash numri,të dimnore atyjanëdisapllakate lojnave verore, lojnave dimore, Bile këtu është një koleksion i edhe prej republikave tjera. lidhje të mëdha,ka siguru qri Nimanidrejtor, aika pasë pasuru. Kur ishte profesor Shy Galerisë mandej ai fondi është i mirë. Po methemelimine Kështu qëështë krijunjëfond fond, i cili është tash këtu. Na kemi qenëkëtu dy, nëtë Qysh ka qenëpërpara kur Jo, jo, joajoka organizu kon Çka ka ndodhëmekëtë Qen Domethonë kjo, mandejKomi E ato veprat fillimisht dome E domethonë e kemi bo një ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 123 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 124 BL EK BL EK

Oral History Project The NationalGallery

sible!” But they did not come that, they would say, “Impos Ljubljana cameandsawall of Belgrade, from Sarajevo or it was anattraction. came to seetheexhibition, so people, young people, women fectionery. Andthere were old of Sports near theElidacon in the beginning, thePalace was atthePalace of Culture hand}. BecausetheGallery in aqueue{shows withhis long queues, they would wait that had70—80.000visitors, At timesthere were exhibitions bania, peoplewere nostalgic. exhibitions thatcamefrom Al cause we would organize some slavia. Do you know why? Be tors of allthegalleriesinYugo exhibitions, many exhibitions. lery’s collection.We organized so Iwas responsible for Gal the collectionof the Gallery, had [undermy responsibility] mine was appliedart. Ialso His field was figurative art, Academy of Arts in Brussels. he graduated from TheRoyal Rexhep Goçi. of ours camewhosenameis retired andthenacolleague I was withEngjëll,thenEngjëll Berisha now. Initially Ifound Engjëll tos, curators asthey callthem did you dothisjob? ate alltheexhibits orhow, how choose athemeandthencre of work didyou do, didyou at theGallery, whatkind you worked asacurator here from localandforeign artists. that provided someartworks commission of buyingartwork events there. Thiswas just the etry meetings, there were afew theatre recitals, festivals, po certs, itorganized amateur lery? did itwork parallel to theGal tural—Propagandistic Center, its own collection. lery andthentheGallery had Center was given to theGal the Cultural—Propagandistic was underthepatronage of Gallery thecollectionthat We were two, infact, two kus How was itatthetimewhen No, no, no, itorganized con What happenedwiththisCul When ourcolleaguesfrom Our galleryhadthemost visi 23 already working here. 24 Rexhep Goçi, ------BL EK BL EK BL EK BL EK BL EK BL EK BL EK

care of alltheformalities be semble from Zhur. AndItook the EminDuraku folklore en ensemble from Kosovo went, Province’s Cultural Union,an ‘78, because Iworked atthe esting details from thattime? nia was atthattime, any inter people. alogue, some fragments, some catalogue, if you have my cat received. They wrote, itisinthe that exhibition was very well— 1978. sonally, Ihadasoloshow in ter ayear they invited me per were very welcoming. Then af of uswent to theopening,they thirteen participants and eight the NationalGallery. We were Applied Arts exhibition was at time in‘78, in‘78 theKosovo time inAlbania? over. Gallery, thentheGallery took Upon thefounding of the founded? the travels of Kosovo artists? lery didn’t exist, whoorganized So at the time when the Gal bania. Gallery of Figurative ArtinAl Applied Arts attheNational was theexhibition of Kosovo years, in‘78 for thefirst time tion was openedafter afew opened up. Thecommunica to exhibit? enough soartists would come Albania atthetimegood be. now, but it isn’t like it used to and love for Albaniaaswe do banian, andwe hadnostalgia tivated to seesomething Al came because they were mo only for thepaintings, they I was inAlbaniaeven before Do you remember how Alba I exhibited textile designs.And What didyou exhibit there? I mean‘79. ‘79. I went to Albaniafor thefirst Did you go, too? How was your The center together with me. Yes. Ah, before theGallery was Can Iaskyou aquestion here? No, itwasn’t, itwasn’t butit Was the communication with ------Bruxelles. des Beaux—Arts de Académie Royale his studies atthe Later, hecontinued University of Pristina. figurative arts atthe Kosovo. Hestudied was borninJunik, Rexhep Goçi (1947) 24 of Kosovo. emy of Figurative Arts member of theAcad in 1954.Hewas a University of Belgrade graduated from the in Pejë, Kosovo. He was bornin1926 from Kosovo. Berisha an Albanianpainter known asBefre, was (1926—2010), also Engjëll Berisha 23 - BL EK BL EK BL EK BL EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

pritë shumë mirë. Pastaj mas shku atjenëhapje, enakanë jetë pjesëmarrës etetë kemi bëtare. Kemi qenë trembëdh i Kosovës” nëGalerinë Kom qenë ekspozita “Arti Aplikativ herë të parë nëvitin‘78, ‘78 ka kalu nëShqipni? Galeria ika marrë ato sipër. themelimin eGalerisë, mandej ria? kosovar? ganizoi shkumjeneartistëve ka qenëGaleria, kusheor Domethonë nëkëtë kohë nuk Shqipnisë. bëtare të Arteve Figurative të Kosovës nëGalerinë Kom ekspozita eArtit Aplikativ të ‘78 për herë të parë ka qenë mas disavjete bileunenëvitin po uhap. Uhapkomunikimi spozu? që artistat meardhë meek kohë aishte mjaftushëmimirë por nukështë siatëhere. nji dashunisiçekemi edhesot, një nostalgji përShqipninëe motive shqiptare, enakishim piktura, vishinedheseishinme dur”. Por ata nukvishinveç për gjithë ata, thojshin,“Epamun apo Lublanës edheeshihshin prej Beogradit, prej Sarajevës ka qenëdomethonë atraksion. ekspozitën pleq,të rinjë, gra, qenë, kanë ardhë atymepa bëltorës “Elida”. Edhekanë Pallati iSporteve atyafër am ka qenëte Pallati iKulturës, me dorë}. SeGaleria nëfillim rresht, ubëjshinrresht {tregon kemi pase70—80.000vizitorë, talgji. Ka pasëekspozitë qëi Shqipnisë, njerëzit kishinnos disa ekspozita qëvishinprej pse? Seneiorganizojshim rive të Jugosllavisë. Po adin shumti vizitorë prej krejt gale spozita. ganizu ekspozita, shumëek fondin e Galerisë. Kemi or Jo, nukka qenë, nukka qenë Komunikimi me Shqipninë atë Kur vishinkëta kolegët tonë Galeria jonëka pasëmasë E nëShqipnikemi shkupër A keni shkuedheju?Qysh keni Qendra, pobashkë memu.Me Po. Ah, para sem’u themelu Gale A bonkëtu njëpytje t’ua uboj? ------BL EK BL EK BL EK BL EK

sha uneqëkom qenënëPar propagandë është”. Jutregoj çka ke thonëtikemi mendu që shokë, m’kanë thonë, “Krejt ma vonë kurkom bisedume Qashtut kishin dyshime. Bile ka çupoliciasekrete adiçka. se mosnakanë çu,mosna din sejoprej Zhurit,thojshin ata neve nakqyrshin kështu a brava gazetar iPrizrenit. Bile une edheniMasarRandon shku simysafir ityne. Vetëm dhonë koncerte, unëkom qenë në disa qytete, ata kanë parë? AishitnëTiranë, apo? Çka keni vërejtë n’atë vizitën e s’kom mujët kurrë mefol keq. e keqe. Mandejvendi jonëe qenë shumëekeqe, shumë shumë izhgënjym,gjendjaka kur kom mrri atje kom qenë e parë që kom shku. Mirëpo, kom qenë shumë i lumtur, hera ka kërku pashaportën. Unë Kur ka ardhë të nesërmit ma I thashë, “Çfarë pytje okjo?” “Pse, apodonmeardhë a? tim s’e kom pahala”. Tha, Evropën eShqipninëvendin une atje kom lindë. E kom pa po m’vjen inat që ju poshkoni, kujtohet, poithom,“Valla boll Hamdiu, s’ia dimbiemrin,s’më atij kryetarit, ka qenënjëfarë malitetet krejt. Edhe po i thom Krahinore të Kulturës for va sepunojshanëBashkësinë i Zhurit. Edheuneuarregullo ambli folklorik “Emin Duraku”, ansambël prej Kosovës, ans Krahinore të Kulturës, shkoi një se qëkom pununëBashkësinë para nëShqipniedhepara ‘78 tal interesant prej asajkohe? Shqipnia nëatë kohë, najde sonave. disa fragmente të disa per nëqoftëse keni katallogun tim shkru, ekeni nëkatallog, shumë ajoekspozitë, kanë tekstilit. Edheështë mirëpritë 1978. ekspozitë personale në vitin personale, uneekom pasënjë nji vjete mumë kanë boftesë Në vizitën eparë, jo, jo. Kemi E çka keni pa,çka keni vërejtë? Une kom pasëqenëedhepër A jukujtohet qysh ka qenë Atje kom ekspozu dizajnin e E çka ekspozut atje? ‘79 podumethonë. ‘79. ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 125 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 126 BL EK

Oral History Project The NationalGallery

shows, we bought artworks us. paganda.” Sothey didn’t trust cause we thought itwas pro you, now we believe you be said, “Blerim,we didn’t believe Albania was democratic they I would tell them,later when And they would askmeand Portugal, Isawallof Europe. en’t beento are Finlandand where. The only placesIhav during holidays, Iwas every went there for three, four days they wanted company. AndI to Germany, someonethere, ed to goto Norway, someone offers there. Someone want day, becauseyou’ve seenthe And Iwent there, just like to francs to go, to goanywhere. cy thatanyone would pay25 ed almost allof Europe. that when I was in Paris, I visit Paris, thenIforgot to tell you would tell themthatIwas in you saidwas propaganda.” I “We thought thateverything ed to my friends, they said, suspected. Later whenItalk something. That’s whatthey the secret policesent usor they thought maybe, maybe know, we weren’t from Zhur, would lookatuslike, you Prizren, Randobrava. They Just meandajournalist from concerts, Iwent astheirguest. were inafew cities, they made in Tirana, right? tice onthatfirst visit? You were you notice? What did you no I couldnever speakbadly. Then againitwas ourcountry, in avery badstate, very bad. was very disappointed, itwas I went. But,whenIgot there I I was so happy, the first time day heasked for my passport. this?” Whenhecamethenext “What kind of a question is you want to come?” I said, my country.” Hesaid,“Why, but Istill haven’t seenAlbania, was bornthere. IsawEurope, envious thatyou are going,I don’t remember, Isaid,“I’m so don’t know hislast name, I told thedirector, Hamdi,I ince’s Cultural Union.AndI cause Iworked for theProv In thefirst visit,no, no. We What didyou see, whatdid When we hadopeningsof solo Because there was anagen ------BL EK BL EK

taken out from a museum or a sculptures, oran artwork is in theworld thatpaintings or It doesn’t happen anywhere That isfrom thecollection. a painting of EngjëllBerisha. ister appears [onTV]there’s tion, whenever thePrime Min distributed. Ifyou paidatten really goodartworks were I gave themto him.So, some order.” Hegave meorder and collection withoutanofficial take outtheartwork from the you give astatement. Idon’t Pristina.” lection of the Gallery of Arts, is written thatthisisthe Col brings them back. And, there it tions asksto exhibit themand someone from relevant institu get out of the Gallery, when get out of the Gallery, they rate.” Isaid,“Look, they don’t of works?” Hesaid,“To deco for them.” Isaid,“Whatkind visional Government isasking some works becausethePro here onedayandsaid,“Pick Mulliqi, came to my office adox, the ex—director, Luan bad. Thenlook, it’s ahugepar artwork beingbought? asked. ists, Iforgot to askArta. know ifthecollectionstill ex bought asmuch.Now Idon’t the figurative artwork wasn’t nanigans there was no, alittle, repression andSerbia’s she as itwas in thebeginning, the different. there we came here, freer and so thecollection,now from the storehouse was small.And, Youth asthey callitnow, but ally nice, sointhePalace of the hallof Boro Ramiz was re we didn’t have space. Because have, thestorehouse was full, was needed, but we also didn’t no spacefor more works] as was smallnot asbig[we had yes. Though the collection go to their studios and buy, we would buy, we also would would opentheexhibit and from almost every artist. They But, hemademe, Isaid,“Okay, Eh, that’s really bad,really Ah, no. Ithinknot. The collectionishere, isthe Yes, yes itishere, that’s why I The collectionlately wasn’t ------

BL EK BL EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

përkohshme”. Ithashë, “Çfarë disa vepra poilypë Qeveria e këtu edhem’ka thonë, “Zgjedhi ardhë njëditë nëzyren time ish—drejtori, Luan Mulliqi,ka një paradoks shumëimadh, keq. Mandejshiqoniështë prat? sye jupyta. Artën. ky fond, kom harrumepytë Tash nuk e di këtu a ekizston ble vepra të arteve figurative. pasë gati, pak, pak krejt janë marifetet eSerbisëmos’ka si filloi represioni edhe këto nuk ka qenëashtu domethonë ma ndryshe. yhit kalum këtu pakma shlirë e kështu qëaifond tash prej at ka qenëshumëevogël. Edhe, isë tash që i thojnë, por depoja domethonë nëPallatin eRin Ramizit ka qenëshumëemirë edhe vend. SeatjesallaeBoro qenë plotë nukkemi pasë edhe s’kemi pasë, depojaka vogël josaështë nevoja, po Megjithëse fondi ka qenë i nëpër studio iukemi ble, po. i kemi ble, kemi shkuedhe ble vepra. Ka hapëekspozitën dikuj, gatiçdokrijusiikemi këtu domethonë personale të thonë s’kanë pasëbesimnëne. propagandë është”. Dome po t’besojmë se kemi thonë “Blerim nukt’kemi besu,tash demokratizu Shqipniathanë, ju kallxojsha, mavonë kuru mu edheunesishokë ekolegë e kom pa.Eata m’pytshin ata gali s’kom qenë, Evropën krejt vetëm nëFinlandedhePortu festa, gjethka kom qenë. Une kom shkuka tri,katër ditë për aty, polypë shoqni.Edheune vegji, dikush Gjermani, dikush Dikush podonmeshkuNor edhe atjeike paato ofertat. jom shkulajmru,sikursot, shku, kudomeshku.Edhe pagu 25frangë kushdome vizitu gatikrejt Evropën. thonë t’u qenënëParis ekom is, mandejuneharrova meju Na kurkemi hapëekspozitat Se ka qenënjëagjencimei Eh, ajoshumëkeq, shumë Ah, jo. Mëduket qëjo. Po fondi është, poablehenve Po, poështë këtu, përkëtë ar Fondi vallai kohëve të fundit ------BL EK BL EK

het data. Ai tha, “Blerim,” tha, luftës kjopunëpos’po m’kujto ishte, ishte katër pesëvjet para sultu juve”. e nanukpranojmë pajukon së pariserbisht mandejshqip hër qënakatallogat m’i boma une, “Këta nakanë dhonëurd a keni diçka qëmuj…” ithashë shkoni?” Tha,“Ibrahimi s’është, i shohimFehmi Aganin, “Ku po aty te stadioni edherrugëspo Demokratike eka pasëselinë Ibrahim Rugova, atjenëLidhje me atë kolegun unisëmpërte shqip përpara. Edheshkum na vazhdimisht naikemi bo ma së pari mandej shqip. Se që katallogat meibo serbisht dhunë këtu, neve naurdhnun kur filloiSerbiameushtru harroj. Kur ishte domethonë, domethonë s’po idivitet poi domethonë edhe… sekëtu shënim po them, ne kemi pasë Ne kemi pasëqeedhekëtë gjatë luftës, ne, ne kishim… gjithë kohën kom qenë. Une Galeri keni punu? apo keni qenë krejt kohën në dashtë meshkunëpension. kom mush 65 vjeç edhe është mars të vitit2003.Atëhere i nëpër zyre. muzeut apogalerisëem’u qitë apo njëvepër eartitprej një u marrë piktura apo skulputra botë kërkun nuk ngjanë që me ishës. Ajo është e fondit. Në është njëpikturë eEngjëllBer Kryeministri kurparaqitet mira. Nëqoftëse ekeni idenë, shkepë disa vepra shumë të ia dhashë. Kështu që, janë hën”. Edhedhaaiurdhër edhe i qesveprat pamëdhanëurd deklaratë. Unëprej fondit nuk thashë, “Mirë, jepetinjë ishtinë”. Fondi i Galerisë të Arteve, Pr Edhe, edheatyshkruhet ështe për meekspozu edhem’u kthy. prej institucioneve përkatëse Galeria, osedikushekërkon dalin prej Galerisë vetëm kur nuk dalinprej Galerisë, ato dekoru”. Ithashë, “Shiqo, ato vepra?” Tha,“Vepra përme Domethonë atëhere kërkush, Jo, jogjithëkohën kom qenë, A keni qenë këtu dej ‘89, ‘90 Këtu kom punuderime1 Deri kurkeni punujukëtu? Mirëpo, mëpat’detyru, i ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 127 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 128 BL EK BL EK BL EK Oral History Project The NationalGallery

here. AndIworked until May3, right over Rugova restaurant ficers. So my apartment was it’s theofficers building, ex—of with hishand},atthisbuilding, cause I live here in front {shows Bregu iDiellit [Sunny Hill].I,be ed themfrom theirbuildingsat left soonerbecausethey evict come and go. My colleague a, from the director. We could had acirculation permitfrom April? sister inSkopje. 1999. ThenIhadto go to my until May3,1999.Until May3, tect it.” And we stayed here You shouldstay there andpro jobs, to revolt.” “No, noway! “We are prepared to quitour collection.” BecauseItold him, Stay there andprotect the this, your dutyistheGallery. said, “you are responsible for the date. Hesaid,“Blerim,” he the war butIdon’t remember was four—five years before cept withoutconsulting you.” then inAlbanian,we won’t ac the catalogues first inSerbian the order thatwe shouldmake I…” Isaidto him,“They gave him isn’t here, isthere anything are you going?”Hesaid,“Ibra we seeFehmi Agani, stadium, andonourway there quarters was atthe [football] Lidhja Demokratike, go to Ibrahim Rugova, left withmy new colleague to them inAlbanianfirst. AndI Because constantly we made an first andtheninAlbanian. make thecatalogues inSerbi violent here, they ordered usto was, whenSerbiastarted being years, Iforget them.Whenit because here, Idon’t know the note, too. Sowe also hadthe… had… We had,I’lltell you this here. Duringthewar, we, we time, thewholetimeIwas lery thewholetime? you were working attheGal had to retire. 2003. ThenIturned65and gallery andbeputinanoffice. Yes, yes, yes we worked. We Did you goto work during So thennoone, thiswas, this No, no, Iwas here thewhole Were you here until ‘89,‘90or I worked here until March 1, Until whendidyou work here? 26 27 its head 25 “Where atthe ------BL EK BL EK

[of thepopulation]? more focused only ononepart Gallery, since it was… it was but itwas fine. notice to leave the next day, I thought they would give the ing happenedIgot applause. bian as well as Albanian, noth because we couldspeakSer tlemen…] Istarted inSerbian, Gospodo…” [Ladies andGen and thenIcontinued, “Dame i here.” Istarted inAlbanianfirst first and we sayourgoodbye bian. I’llopenitinAlbanian friend, “Ican’t openitinSer of theexhibition!” Itold my rector said,“Do theopening he forced me, the Serbian di if itwas ‘98before thewar, ‘99 Ithink,don’t remember exhibit?” Once, itwas theyear theirs, itisourGallery. Why not them that,“ThisGallery isn’t tried to convince them,told started to, to boycott. And we participated, thenAlbanians ennales where Albanians also hibitions, salons, painting bi there were thesecollective ex but they were few. There were, as well until the war started, hibitions from other republics were Serbian.There were ex Serbian, mostly the authors inated. So, theauthors were inated, theSerbianonedom you. Itwas mixed, butitdom mostly, Idon’t know whatto tell sort of programs didyou do? during the‘90s? Imeanwhat Gallery, whathappenedhere hands} atmy hotel. his paintings {shows withhis even asstudent inParis, Ihad And I’m constantly with them, he gave metwo of hisworks. first time, whenImet Kodra, you thatwhenIwas for the of 120 works. Iforgot to tell because Ihave acollection worried aboutmy work aswell one. To tell you thetruthIwas work was missing, not even we came back, not one single we know how thingswere. ing there?” You know, because night, “Come, what are you do my sister would callmeevery then Iwent to Skopje, because Well, look,sothey mistreated How was cultural life at the Programs, programs were Since you were here atthe And luckily we cameback, ------detection. a woman to avoid Pristina disguisedas he attempted to flee by Serbiantroops as He was assassinated League of Kosovo. of theDemocratic one of thefounders ogist andpolitician, philosopher, sociol (1932—1999) was a Fehmi Agani 27 only partyuntil 1999. and remained the ering allAlbanians, a state—party, gath LDK quickly became and intellectuals. The group of journalists was revoked, by a autonomy of Kosovo in 1989,whenthe of Kosovo, founded First politicalparty League of Kosovo. Kosovës—Democratic Lidhja Demokratike e 26 death. war andafter until his of Kosovo duringthe Kosovo andPresident Democratic League of er andleaderof the and journalist, found (1944—2006) awriter Ibrahim Rugova 25 - - - BL EK BL EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

edhe shqiptarët, atëherë fillun e vizatimit kukanë marrë pjesë tat kolektive, sallone, bienalet pasë, kanë qenëkëto ekspozi risa filloilufta, porpak. Kanë edhe prej republikave tjera de bë. Edheka pasëekspozita shumë kanë qenëautorët ser autorët serbëkanë qenë, ma minu ajoserbe. Domethonë, ka dominudomethonë, ka do ju thonë. Ka qenëipërzim,por valla kryesisht s’po diçka me çfarë programesh ishtyjshin? ‘90—tave këtu? Po mendoj Galeri, çka ka ndodhëgjatë duar} pikturat etij. kom pasënëhotel {tregon me to edhe si student në Paris i Edhe unë vazhdimisht jom me m’i ka dhurudypiktura të tij. kur jomtaku meKodrën, ai kur kom qenëherën eparë, artit. Harrova mejuthonë se një koleksion me120 vepra të për veprat emiaseunëkom të drejtën metë thonë edhe hiç s’ka mungu.Sejomfrigu mungu, kurrë njëvepër bash kthy, kurrë njëvepër nukka dihet sika qenëpuna. de, shapolypë atje?” Adinse, m’thirrke përnatë motra, “Haj 3 majkom shkunëShkup, se Edhe unekom punuderime mbi “Rugovë” ekom banesën. cerave. Unëdomethonë qetu na është eoficerave, ish—ofi me dorë}, te kjogodina,godi banoj qetu përballë{tregon prej banesave. Aune, seune i qitën domethonë ipërzunë para seata nëBregun eDiellit shtut. Aikolegu imka dalëpër me hi medalë. Kemi punu qa nji, prej drejtorit. Kemi mujtë pasë njëlejetë qarkullimitprej n’punë? Shkup. detyrova meshkute motra në me 3majtë vitit‘99.Mandeju deri me3majtë vitit1999.Deri nejtë këtu. Unëkëtu kom nejtë nejtë e merujtë”. Edhe na kemi n’asnjë mënyrë! Duhet atyme punën nëshenjërevolte”. “Jo, jemi të përgaditur melëshu runi fondin”. Se i thashë, “Na jeni përGaleri. Rriniatyedhe “ju nukjenipërkëtë punë, ju Edhe përfat jemikthy, jemi Po, po, pokemi punu.Ekemi Gjatë muajitprillakeni ardhë Programe, programe ka qenë Meqë paskët qenë këtu në ------EK BL EK BL EK

pension, po mendoj kur jeni sionimit, a pikturoni tash në Disa senes’po mëkujtohen. [vjet] ikom poharroj (qeshë). jtën meiuthanëedhetash 80 marrë shënimet. Seunetë dre domethonë edini,mundenim’i keni jukëtu jonëinformatorët ma shumëkanë dominu.Po e ekspozita të serbëve, ka pasë e ndamesiinstitucion? veç serbë, a ka qenë etnikisht shumë studenta qëkanë qenë ma shumëprej Serbisë, ama me ju vetë çka kanë ekspozu qenë makeq. pendohem seka mujtë me edhe unenukpendohem, n’qato kondita, n’qato kondita dritaret. Po qashtu kemi punu tim aty, ass’mujshim m’i çelë shoku jempijke duhonuboke s’ka pasënxemje. Edhe ai ka pasë nxemje në zyrën tonë m’i thanë, veç nëkrejt [zyret] me imagjinutash s’ka kuptim ballë ekemi pasëzyrën muni tucionin”. Edhenaqitupër keni për detyrë me rujtë insti in shokët. Veç aithojke, “Jue me shkunëParis më thirrsh s’kishim nejtë. Kom mujtë unë it sena[përndryshe] këtu kishim porosinë eFehmi Agan kanë keqtrajtu pak, por e me njëpjesë[të popullsisë]? a ka qenëmaefokusume veç Galeri, meqenëseveç ishte… dalë, shpëtova. nestrit majapinvendimin me kurgjo njifarë apllauzi. Thojsha bishten e kemi ditë si shqipën, jë…] ianisaserbisht, seser podo…” [Zonja dhe Zotërin manej ia ktheva, “Dame i Gos va une shqip nja pesë minuta po përshendetem”. Edhefillo së pariehapishqipedheqitu serbisht nuk muj me hapë. Ma thashë uneatijshokut,ti,“Unë “Me ehapëekspozitën!” I më detyroi, drejtori serbtha, qatëhere pakpara luftës, ky m’duket s’po mëkujtohet a‘98 Bile njiherë, ishte viti ‘99 po jonë. Psemosmeekspozu?” është ekëtyne, është Galeria thojshim qe, “KjoGaleria nuk tu. Enaumytshim t’u ibind,iu edhe shqiptarët me, mebojko E qysh ka qenëjeta maspen Këtu vallai ka pasëmashumë Mandej, kurgjo veç deshta Po, shiqonadomethanë na Qysh ishte jeta kulturore në ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 129 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Blerim Luzha 130 BL EK BL EK Oral History Project The NationalGallery

gained tranquility and that’s he willgaintranquility.” SoI the crown, butifheloses elections?” Hesaid, “He wins will Leka gainifhewinsthe journalists asked him,“What candidate for elections the Leka came backandwas a have goneback. had payed metripleIwouldn’t it well, buttheneven ifthey ginning, for aweek Ididn’t take you turn65.Though,inthebe kind of order to leave when after retiring. Also itwas some are alot of peoplewhowork worked more, becausethere about this.BecauseIcould’ve there’s nosensein talking have quite nicely because… Luan Mulliqi, didn’t behave quite nicely. in sayingthis, buttheGallery the truthIretired, nosense ever sinceyou retired in2003? ter you’ve retired, now, Imean, retiring, doyou paint now af member somethings. old, Iforget (laughs).Idon’t re you thetruthnow I’m 80years the notes from there. To tell here, you know, you cantake But there are annual reviews its of Serbs, they dominated. institution? Was itethnically dividedasan Serbia, more Serbstudents? hibitions like, more artfrom to askyou whatwere theex have beenworse. don’t regret itbecausecould ditions andIdon’t regret it,I those conditions, inthosecon our windows. Butwe worked in in there, we couldn’t even open smoke, itwould beallsmokey heating. Andmy friendwould es], in our office there was no was heatinginallof [theoffic now, we couldn’t say, butthere of building},you canimagine of here {shows theother side our office wasright in front protect theinstitution.” And would say, “It’s your dutyto my friendsinvited me. Buthe I couldhave goneto Paris, we wouldn’t have stayed here. Agani’s instruction [orelse] us alittle, butwe hadFehmi This isadigression, whenKing When Iretired, lookto tell you What was your life like after Here there were more exhib Then, nothing, I just wanted 28 they didn’t be ------BL EK BL EK

have time. and thingslike this, soIdidn’t wrote there aboutpainters an Albanianassociation,I within theVatra [Homeland], [The Sun] thatisadepartment paper inAmericacalledDielli six years Iwrote for a news er. But,Imeanfor thelast five, followed them,they were earli [The Voice]. Idon’t know ifyou Ditore [TimeDaily], for Zëri things, Iwrote, I wrote for Koha very good.ThenIdidother them allinto thetrucks.” modern artandthey canput lection when,whenthey have food. “Why dothey dothese its place, thebottles, textile, you have to puteverything in garbage.” Becauseabroad trucks thatgoandcollectthe son says, “Like thegarbage surdity. TheEnglishcriticJohn has reached thelimits of ab now maybeIamold, art now complete theinterview? thing thatyou thinkwould it. wife andkidsIdon’t regret a year, butI travelled with my houses withwhatIearnedfor because Icouldhave builttwo apartment. Iwanted to travel like aperson wholives inan my drawers, underthesofas, and Ihave many painting in I don’t know whatto add,but Would you want to addsome I paint very little, very rarely, Do you still paint? ------al Gallery of Arts. Arts, now theNation Pristina Gallery of war director of the was thefirst post— Belgrade in1979.He a Master’s degree in Hereceivedin 1977. Sculpture inPristina the department of of Figurative Arts, ed from theAcademy Kosovo, andgraduat was borninGjakova, Luan Mulliqi(1953) 28 - - BL BL EK BL EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

nave”. Sejashtë ibojnëgotat bojnë koleksionin embeturi inat e mbeturinave shkojnë i Johnson thotë, “Si këto mak tit. Bileështë njikritikanglez ka arritë nëkufitë eabsurdite une jomimoshum,artitashti thonë, po tashti une nashta me plotësu intervistën? me shtu, qëmendonikishte fëmitë edhenukpendohem. shetitë me shoqen dhe me une shka kom fitunjivjet kom kom mujtë dyshpijameiba dëshirë shumëmeshetitë se në banesë. Une kom pasë ndër kauça sikurnjeriqëështë ime kom shumënëpërormana pak, rrallë najherë edhe pun tu qënukkom pasë kohë. e përdisasendeqashtu, kësh tare, kom shkruatypërpiktorë gan i“Vatrës” shoqatës shqip Amerikë “Dielli” qëështë or kom shkrupërnjëgazetë në pesë, gjashtë vjet efunditunë të hershme. Por, domethanë keni përcjellë seato janëma tore”, për“Zërin”. Nukdijuai ru, kom shkrunë“Kohën Di me gjanatjera, unëkom shk Mandej unëjommarrë edhe va qetsinë edheshumëmirë. qetësinë”. Edheuneefito por nëqoftëse humb e fiton fiton kurorën mbretërore, i fiton zgjedhjet”. Aitha,“E “Shka fiton Leka nëqoftëse shkun e pytën aty gazetarët, u kandidu përzgjedhje edhe Mbreti Leka kurukthy edhe kisha pranu m’u kthy. trefish domethonë rrogën nuk mandej memapasëdhonë e kom përjetu jo bash mirë, po jithatë, unënëfillimnjanjijavë që kur t’i bon 65 me ikë. Meg qenë ka qenënjifarë siurdhni pensionit. Poashtu urdhën ka plotë qekanë punuedhemas me punuedhenjëkohë seka me ifolë. Seunekom mujtë bash mirë se… ato s’ka kuptim Luan Mulliqi, nuk janë sjellë bash mirë këta të Galerisë. tim methonënukjonësjellë jtën methonëtash s’ka kup shiqoni kurupensionova dre pensionu në2003? Se po ju boj nji digresion, Kur jompensionu une, po Për fundnukdishka meju A kishedashtë diçka përfund Me pikturuvalla pakshumë A pikturoni hala? ------

qitë nëpërkamiona”. kanë artinmodernmundenme i bojnëseleksioniminkur, kure m’i qitë nëvendin evetë. “Pse gjanat ushqimore krejt duhet shishet domethonë tekstilin

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Blerim Luzha 131 132 Oral History Project The NationalGallery his family inPristina andcontinues to lery of Kosovo. Today, Nimanilives with the first director of theNational Gal from 1976 to 1978. In1979,hebecame ty and continued art research in Japan graduate studies atthesameuniversi grade in1967.In1969,hedidhispost the Academy of AppliedArts inBel ed from the Book Design Program at of Pristina inKosovo. Nimanigraduat at the Faculty of Arts at the University of theDepartment of Graphic Design Kosovo, aswell asoneof thefounders one of thefirst graphic designers in Shkodër, Albania.Nimaniisknown as Shyqri Nimaniwas bornin1941 teach graphic design. Nimani Shyqri Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare - - - - - don të ligjërojë lëndënedizajnit grafik. me familjen e tij në Prishtinë dhe vazh bëtare të Kosovës. Sot, Nimanijeton ai ubëdrejtori iparë iGalerisë Kom poni nëperiudhën1976—78. Më1979, vazhdoi hulumtimin etijartistik nëJa vitin 1969nëtë njëjtin univerzitet dhe Ai ibëristudimet postdiplomike në teve Aplikative në Beograd, më1967. Nimani diplomoingaAkademia eAr teve, Universiteti iPrishtinës, Kosovë. të Dizajnit Grafik në Fakultetin eAr një ndërthemeluesitedepartamentit dizajneri iparë grafik, aipoashtu është Shkodër, Shqipëri.Nimaninjihet si Shyqri Nimaniulindnëvitin1941, - - - - -

133 134 {} () Present: Duration: 107 minutes Pristina |Date: November 30,2016 Interview withShyqri Nimani [ ] Interview Oral History Project The NationalGallery names orexpressions. Other transcription conventions: The speaker explains something usinggestures. Emotional communication Transcription notation symbols of non—verbal communication: Noar Sahiti(Camera) Erëmirë Krasniqi (Interviewer) Shyqri Nimani(Speaker) Footnotes are editorial additionsto provide information onlocalities, Addition to thetext to facilitate comprehension {} () Kohëzgjatja: 107 minuta Prishtinë |Data: 30nëntor, 2016 Intervistë meShyqri Nimanin [ ] Intervistë Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare emra aposhprehje. Simbole të tjera nëtranskriptë: I intervistuari shpjegonmegjeste Komunikim emocional Simbolet ekomenteve nëtranskriptë te komunikimi jo—verbal: Noar Sahiti(Kamera) Erëmirë Krasniqi (Intervistuesja) Shyqri Nimani(Iintervistuari) Të pranishëm: Fusnotat janështesa editoriale qëjapininformacion mbivendbanime, Shtesë etekstit përtë lehtësuar kuptimin

135 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 136 SHN SHN EK Oral History Project The NationalGallery

member from thattime? life. ThenI… in Germany, until the end of his and thenhemoved to Munich, and worked for alongtime tistic research, where helived Rome, Italy, to continue hisar jike inPristina andwent to the Shkolla e Lartë Pedagog from Montenegro, abandoned kaj, working. Since Gjelosh Gjo Figurative Arts hadstarted Pedagogjike, years sincetheShkolla eLartë mean ithadbeenacoupleof when itstarted functioning… I for two years. it and went to Japan to study tistic residency inJapan, Iwon scholarship for atwo-year ar nese government was givinga according to whichtheJapa call allaround Yugoslavia meantime there was anopen graduate studies andinthe master’s degree, Imeanpost— academy. Then,Ifinisheda years studying atthesame in Belgrade, there Ispent five versity attheUniversity of Arts of studying there Iwent to uni beautiful Peja, after five years Shkolla eMesmeArtit ry schoolinPrizren. Andthe then I continued elementa of my mother andmy father, kova, whichwas thehometown from Prizren we moved to Gja we moved to Prizren andthen was bornandtwo years later Kukës where my brother Genc born. in Shkodra. That’s where Iwas moved to Albaniaandsettled the Second World War, they and father moved there before cause my family, my mother that I was born in Shkodra be figurative art. Destiny was such ments thatmademechoose of my life andthecrucialmo the video—interview.] ories. Thispartwas cutfrom speaker abouthisearly mem Two years later we moved to [The interviewer asksthe Part One Yes… Can you tell uswhatyou re Then Ireturned to Pristina I would like to tell you the story 3 anartist of ours coming 2 Department of 1 inthe ------SHN EK

history teacher never spoke to rative arteven thoughourart and we started learningfigu mean, the staff was very good Arts. They were allqualified. I graduated from the Faculty of portant at the time, who had professors thatwere very im Mesme eArtit. There we had that Iwent to theShkolla e ent for figurative art. the first timethatIhada tal she, Ithink,haddiscovered for was avery goodteacher and oldest sister of BekimFehmiu, that my teacher, who was the mean my first pushandIthink And thatwas my first push,I some palmsinthefirst plan. with white sails intheseaand where there was asailboat tually painted a landscape….” fully your friend has drawn, ac And, “Look, this is how beauti dents of other classrooms. order to show itto other stu sent meto other classesin grabbed meby my handand it to my fellow students, she much. Shetook and showed since my teacher liked itvery landscape, Icansaybeautiful had drawn avery beautiful year of theShkolla eArtit,I I had drawn, in the second Dalmatian Seaof Croatia, from summervacation inthe pastels andsoafter returning us colors, papers, various in figurative art. So, they gave while ourgroup was engaged some wrote poems, somesang artistic gifts. let us express our talents, our agogues were goodandthey was avery goodone, theped settled usinthathousewhich mean theKosovo society, had love. And they had settled, I suffering andhadlost parental fifty of uswhohad experienced were ahundred to ahundred ronment there because there it was avery interesting envi the orphanageinPrizren and to Albania.SoIwas settled at and got marriedandmoved old, my mother was very young died andleft meatthree years years old, since my father had the reason, why… place to another, whatwas Then, thenitwas important Some played instruments, To behonest sinceIwas seven Since you hadmoved from a ------(1933—2016) was an Gjelosh Gjokaj 3 of Pristina. established University Arts withinthenewly Academy of Fine School founded the the HighPedagogical Arts department of staff of theFigurative In 1974, theacademic education inKosovo. institution of higher na in1958asthefirst was founded inPristi Pedagogical School, Pedagogjike, TheHigh Shkolla eLartë 2 August, 2017. Peja was destroyed in of Arts HighSchoolin The historical building education inthearts. to continue higher enabled theartists they received here, arts. Theeducation and applicative education in figurative have received their visual arts inKosovo first generations of was here where the working in1949.It 1926 andstarted in Peja was builtin Artit, Arts HighSchool Shkolla eMesme 1 1969. Pristina, Kosovo until started teaching in Belgrade in1963he the ArtAcademy in fine artdegree from via. After receiving his Miles inTuzi, Yugosla born inthevillageof graphic artist. Hewas Albanian painter and - - SHN SHN EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

mend prej asajkohe? pastaj… në Minhentë Gjermanisë. Unë ka kalu derinëfundtë jetës dhe vepru dhenëndërkohë për një kohë të gjatë ka jetu lumtimet eveta artistike, ku në Romë, për t’ivazhuar hu në Prishtinë dhevajti nëItali, Shkollën eLartë Pedagogjike yni ngaMaliiZi,aiebraktisi Gjelosh Gjokaj, njëartist i dega eartitfigurativ. Meqë Shkolla eLartë Pedagogjike, e vërteta veç kishte disavjet, kur filloi të punonte, ç’është vjet nëJaponi. e fitova atjedhe kalova përdy dy vjeçare nëJaponidheunë nji bursë përpërsosje artistike ç’rast qeveria Japoneze jepte nji konkurs mbarëjugosllav me dhe nëndërkohë ushpallnji, pra studimet pasdiplomike, fundova edheshkallën etretë, të njejtën Akademi. Pastaj për studimi impërpesëvjet dhenë dit, dheatjezgjati gjithashtu versitetin eArteve të Beogra studimet universitare nëUni studime atje, vazhdova me të Pejës dhepaspesëviteve të Arteve nëqytetin ebukur Ndërsa Shkollën eMesme va shkollën fillore në Prizren. im, dhepastaj unëvazhdo vinte nëna,nënadhebabi përsëri nëGjakovë prej nga dhe ngaPrizreni uvendosëm të tjera nekaluam nëPrizren im Genci, dhepasdyvjetësh Kukës, kulindiedhevëllau Shkodër. Atje unëlinda. në Shqipëridheuvendosën në Botërore, ushpërngulënpër gulën para Luftës sëDytë nana dhebabaiimushpërn Shkodër, meqëfamilja ime, kam lindur, ka dashtur fati, në marrë meartinfigurativ. Unë tet qëishinvendimtare përt’u torinë ejetës simedhemomen nga videointervista.] hershme. Kjopjesëështë prerë rreth kujtimeve të tijmëtë Pas dyvjetësh kaluam në [Intervistuesja epyet folësin Pjesa eParë Po… A ponatregoni, çka mbaninë Pastaj u ktheva në Prishtinë Kam dëshirë t’jurrëfej mbihis ------SHN EK

kohë ishte shumëme rëndë profesorë të cilët ishin, për atë Mesme të Arteve. Atje kishim si qëunëvajta nëShkollën e rativ. unë kishatalent përartinfigu zbuluar përherë të parë që dhe ajo, unëmendoj,kishte ishte nji mësuse shumë e mirë Fehmiut, motra maevjetër, ime, ecilaishte motra eBekim parë dhemendoj qëmësuesja shtytja, mendoj,shtytja imee në plantë parë. Dhe ajo ishte t’bardha me disapalmekëtu një anijenëbregdet mevela vërtetë njëpeisazh…” kuishte ka vizatuar, ka pikturuar në të “Ja ky shoku juaj,sesa bukur tjerë, të klasëve të tjera. Edhe, për t’iutreguar nxënësve të dhe mëçoinëklasët etjera mi, mua më morri për dore E moriuatregoi kolegëve të mësuesja imeepëlqeushumë. mund të themtë bukurmeqë së Artit,kishabërë njipeisazh, bërë, nëvitinedytë të Shkollës Dalmatin iKroacisë, unëkisha pas kthimitveror ngabregdeti të ndryshme dhekështu. Më na kishindhanëletra, pastele Pra, nakishindhanëngjyra, mirreshim meartinfigurativ. grupi i, disashokë memua, ne poezi, dikushkëndonte, kurse strument, dikushshkruante artistike. talentet tona, dhuntitë tona ipshin mundësiqët’ishfaqnim agogë të mirë dheatyneve na ishte shumë e mirë, kishte ped vendosur nëkëtë shtëpi ecila shoqëria kosovare nakishte Dhe nakishin vendosur, pra humbur dashurinëprindore. ato shkatërrime dhekishim përjetuar domethanë gjithë jetë nxënës të cilët e kishim njëqind deriepesëdh interesant meqëneishimmbi ishte, ishte njëambient shumë Fëmijëve nëPrizren dheatje unë uvendosa nëShtëpinë e kaluar nëShqipëri.Kështu që, ishte rimartuar dhe kishte nëna ime ishte shumë e re, dhe mëkishtë lënëtre vjeçar, meqë babiimkishte vdekur që nëmoshënshtatë vjeçare, çka ka qenëarsyet, pse? një vendi nëvendin tjetër, pra Pastaj, pastaj ishte merandë Dikush mirrej mendonjiin Po unëç’është evërteta isha Meqenëse paskeni lëvizë prej - - - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 137 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 138 SHN EK SHN EK Oral History Project The NationalGallery

deceased now, thatifheonly that, thelatter—mentioned is member Edo Murtićtold me with JacksonPollock! AndIre Jackson Pollock. Now, imagine, worked atthesamestudio as Fulbright scholarship and had after havingbeenthere ona the United States of America Edo Murtić, famous painter from Croatia, of the ‘50s. Because a very doned in…around themiddle In Yugoslavia they were aban in ourmother country, Albania. in allthecountries, especially then soc—realism happened the Russian Federation, back Union, which today iscalled under theinfluence of Soviet the Eastern Bloc which were compared to other states of Peja? at Shkolla eMesmeArtitin what was themaininfluence goslavia atthattime, Imean ments were promoted inYu occupation, whichisvisualart. spoke about my lifetime pre it was something thatreally subjects, Iwanted to draw and classes whenthere were other occupied witharteven inother nothing else.” I mean I was pre you would only draw anddo we asked you for something, told me, they said,“Eachtime some classmates wholater to express my talent… Ihave has to learn and I was able is important to learnwhatone had to deal….Imean,thisage important was usually thatI was demagogic.But,whatwas the banner which of course Brotherhood andUnity about how we were allequal. or not, becausethey spoke and whether itiscamouflaged state, whatisthe occupation what politicsare, whatisthe that agedoesn’t understand understand it. Asevery childat 16—17 years oldandIcouldn’t under Yugoslavia? 16, 17, how many years were How many years were there… stand whatYugoslavia was? I meanitwas early to under figurative art,but… art, butonly aboutYugoslav us aboutAlbanianfigurative What was atthattime, since What style, what art move I mean,atthattimewas 15— Yes, to behonest, Yugoslavia 5 returned from 4 was ------

Yugoslavia, especially withthe ed contact withthegalleriesof Albanians becausewe creat was also avery goodfriendof here inPristina. EdoMurtić Byzantine tradition translated surrealist style, somewithour expressive art,someinto the some of them were more into I mentioned are really specific, each oneof them…thenames them painted in their own way, were totally free. Eachoneof lim Mulliqi Nysret Salihamixhiqi, din Loxha, tions of Agush Beqiri, starting from thefirst genera it was free andalltheartists, fortunately free atthattime, there. be free, such was the situation where he would not beable to drag himto aplaceinAlbania that timeof course they would will bemy curse.” Becauseat words aboutmebecauseyou say, “Pleasedon’t saygood pressionist itwas, hewould about how beautiful and ex ‘72, we would saygoodwords ited Albaniafor thefirst timein expressionist. Andwhenwe vis er whoatthattimewas very mean, SaliShujakuisapaint nary quality, they are good… I that had…Imeanextraordi a partof themcreated works for alongtime. Even though nians inAlbania,whosuffered brothers, colleagues, the Alba posed onuscompared to our soc—realist artwas not im ing isolated. Thedoctrineof the very great luckof not be we, theartists of Kosovo, had slavia andfree artbeganthen art was abandonedinYugo slavia, thatiswhensocialist via. historian andcriticinYugosla Vlado Bužančić, thebest art Galeria Forum andwas ledby one inZagreb thatwas called Kosovo, director of theArts Gallery of exhibition of hiswhenIwas a pressive painter, Iopenedan lence painter, anamazingex Murtić, who was a par excel today. Withthereturn of Edo lock, he would be a millionaire ter how small, of Jackson Pol had a small painting, no mat So, figurative art in Kosovo was So whenhereturned to Yugo 6 I opened his solo show 11 8 andsomeothers EngjëllBerisha, 10 7 Mus Nure 9 ------

Center—Boro dhe the Youth andSports 1979 andlocated in was established in The galleryspace province of Kosovo. the then—Yugoslav exhibition spacein of Arts was thefirst The Pristina Gallery 6 realist artstyle. from thesocialist via for breaking away renowned inYugosla design, etc. Hewas gouache, graphic including oilpainting, a variety of media, style. Heworked in abstract expressionist ical abstraction and best known for hislyr from Croatia whowas 2005) was apainter Edo Murtić(1921— 5 policy. war inter—ethnic Yugoslavia’s post— guiding principleof which evolved into a War (1941—45),and People’s Liberation during theYugoslav via thatwas coined nist Party of Yugosla slogan of theCommu Unity was apopular Brotherhood and 4 of Kosovo. emy of Figurative Arts member of theAcad in 1954.Hewas a University of Belgrade graduated from the from Kosovo. He an Albanianpainter known asBefre, was (1926—2010), also Engjëll Berisha 9 designer. er andcostume production design librettist, set designer, a Kosovo Albanian (1935—1992) was Nuredin Loxha 8 architect. interior designerand a Kosovo Albanian Peja, Kosovo. Hewas 2006) was bornin Agush Beqiri(1932— 7 Ramizi. ------postgraduate studies. continued withhis torship, where healso Zoran Petrović’s men in Belgrade under Academy of FineArts Mulliqi attended the into afamily of artists, from Kosovo. Born expressionist painter an impressionist and (1934—1998) was Muslim Mulliqi 11 of Vasa Pomorisac. under thementorship Belgrade in1959 at theUniversity of studied appliedarts abstract painter. He a Kosovo Albanian Mitrovica. Hewas born inZhabar, near (1931—2011) was Nysret Salihamixhiqi 10 - SHN EK SHN EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

braktisën nëvitet… në, nëmesi në Shqipëri,Jugosllavi u sidomos nështetin tonë amë, në të gjithakëto shtete dhe soc—realizmi qëka ndodhë quhet Federata Ruse, atëherë Bashkimit Sovjetik, qësot të cilatishinnënndikimine shtetet tjera të kampit lindor vërteta nëkrahasim mekëto në Pejë? merrshit në Shkollën e Mesme çka ka qenëbrumiqëjue lavisë nëatë kohë, pomendoj art upromovojshin prej Jugosl pamor. tim jetësor qësot të jetë arti treguar vërtetë preokupimin dhe kjoka qenëdiçka qëka kam pasëdëshirë të vizatoj qenë lëndët tjera unë vetëm orët emësimitedhekukanë në orët, domethanë edhenë kam qenëipreukupum edhe kurgjo tjetër”. Domethënë unë diçka ngati,tivetëm vizatoje Thonë, “Sa herë qëkërkonim që kanë qenëmemunëklasë. cilat mavonë mëkanë treguar tim…. Dheikam disashoqetë gjendje ta shprehi pra talentin duhet mësuardheunë ishanë të mirret të mësoshatë çfarë kjo moshë është me rëndësi deshtë të mirrem. Pra mosha, është e zakonshme unë është ajo qëështë deshtë dheqë demagogjike natyrisht. Por, ka qenëparolla ecilaishte të gjithë. VllaznimBashkim jo? Seatyflitej që kemi barazi mi iciliështë ikamufluar apo ç’është shteti, ç’është okupi nuk kupton ç’është politika, Si çdofëmijë nëatë moshë, unë nuk mund të kuptoja. thotë diku15—16—17 vjeçare, kohë, nëmoshëntimedotë i bjenqëishinnënJugosllavi? gosllavia? Ishinvitet… 16,17 sa mendoj mekuptu çka është Ju meqenëse ishte endeherët, po jugosllav, mirëpo… vetëm fliste përartinfigurativ për artinfiguartivshqiptar por i historisë sëartitnuknafilste edhe pseasnjëherë profesori njifemi meartet figurative i mirë dheatynafilluam të kuar. Pra, ishte njëstaf shumë Arteve. Ishintë gjithëtë kualifi si, që e kishin kry Fakultetin e Çfare ishte nëatë kohë, Çfarë stili, apo çfarë lëvizje në Po unëmendojqënëatë Po, nëJugosllavi ç’është e - - - - 1

aty ka qenëçështja. të, të jenëtë lirë apojo, deri se kuka… kunukkanë mund ndonji hapësirë të Shqipërisë do t’iasyrgjynosnin dikah në sherrin”. Senëatë kohë normal mos mëlavdoni sedot’iushoh edhe ai thoshte, “Oh ju lutem sa ishte ebukur, ekspresioniste lavdonim njëpikturë të tijse të parë atje, ‘72—shën, nee vizitu neShqipërinëpërherë ekspresionist. Dhekurepatëm në atë kohë ka qenëshumë jaku është nji piktor i ciliqë mira… për shembull SaliShi të jashtëzakonshme, janëtë cilat kanë… domethanë cilësi tyre kanë kriju edhe vepra të të gjatë. Edhepsenjinumëri kanë vujtë përnjëkohë shumë Shqipëri, të cilët me të vërtetë kolegët tanë, shqiptarët në krahasim me vëllezërit tanë, doktrinën esoc—realizmit në nuk ekemi pasëtë imponuar nuk kemi qenëtë kufizuar. Na një fat shumë të madh që artistët eKosovës kemi pasë filloi artiilirë dheprandaj ne vi ubraktis artisocialist dhe gosllavi, atëhere në Jugoslla kritiku nëish—Jugosllavi. historiani mëimiriartitdhe Vlado Bužančić icilika qenë ria Forum të cilëneudhëhiqte Zagrebit, e cila ka qenë Gale gosllavisë sidomosmeatë të nji kontakt me galeritë e Ju shqiptarëve sepatëm bërë nji, qenë edhemikshumëimirë i ne nëPrishtinë. EdoMurtićka ekspozitën personale këtu te teve të Kosovës, e pata hapë isha drejtor i Galerisë së Ar pasë hapënjëekspozitë kur i shkëlqyer edheunëiakam cellence, njëpiktor ekspresiv i ciliishte njëpiktor parex kthimin ekëtij EdoMurtićit, bërë milioner. Pra kur me, me Jackson Pollock sot dotë ishte pikturë t’vogël, sado të vogël të se aipota kishte vetëm një vetë kypiktor tashmë indjerë, Edo Murtićmëpat’ treguar, Pollock…. Dhem’kujtohet edhe merre memendJackson dio meJacksonPollock. Tash dhe kishte qenë me nji stu qenë mebursën eFullbright kuara të Amerikës, i cili kishte kthyer ngaShtetet eBash i njohur, EdoMurtić nji piktor ngaKroacia shumë i viteve të ‘50—ta. Për arsye se Kështu qëkurukthy ainëJu 2 , aiishte ------realist. nga stili artistik soc— për shkëputjen etij famshëm nëJugosllavi grafik etj. Ishte i vaj, gouache, dizajnin përfshi pikturën në media të ndryshme, Ai ka punuarnë sionizmin abstrakt. e lirikdheekspre stilin etijabstrakt ishte injohurpër nga Kroacia, icili 2005) ishte piktor Edo Murtić(1921— 2 luftës. për Jugosllavinëepas një principudhëzues ndër—etnike dhenë evoluoi nënjëpolitikë (1941—45), dheicili të Popujve Jugosllav Nacional—Çlirimtare u sajuagjatë Luftës të Jugosllavisë, icili Partisë Komuniste i popullarizuar i është njësllogan Vllaznim Bashkim 1 -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 139 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 140 SHN EK SHN EK SHN EK SHN EK Oral History Project The NationalGallery

tential question. Itistruethat of thepublicsphere? the sametimeitwas not part in something like artwhileat how didyou decideto engage much, socouldyou tell ushow, day was not aestheticized as art, there were… theevery you actually hadnoaccessto since there were noexhibitions, it seemsvery interesting. How… sence of artinpublicbecause wanted to… when Icontinued to Belgrade I the wholeworld was mineand had received, Ithought that e Artitandthehighgrades I I took attheShkolla e Mesme no galleryandwiththelessons we hadnoexhibitions. We had traordinarily important thing, the university, whichisanex Our cities, we still didn’t have cause Kosovo was pretty stuck. seen theworld yet, right? Be who nomatter what, hadn’t tically atrap of ayoungster But, thiswas asa…a,prac urative artwent, Ihadlearned. And Ithought thatasfar asfig finished itwithgoodsuccess. its staff was very goodandI again was avery goodschool, Peja, whichlet memention Shkolla eMesmeArtitin time duringyour studies… e Artitandwent to Belgrade? you finishedShkolla eMesme as inother continents. Yugoslavia orinEurope aswell be itintheregion of former nial and triennial exhibitions, mentioned were partof bien I meanalltheartists thatI of becausethey allattended… they canrefer to andbeproud and have thosepainters whom cause they have atradition generations can be proud be tradition to refer to]. Thenew generation thatdidn’t have [a was created, compared to my in Kosovo however, atradition into contemporary art. Or your artistic growth? Yes… Can you tell us more about the Yes… What happened to you then, And itisavery goodluckthat Can you tell usabouttheab After five years Ifinishedthe Very, very beautiful, very exis ------

Esad Mekuli was a visionary ets andwriters gathered. But, a garden where not only po Life], which was practically in Albanian, Jeta e Re [New later heledthefirst magazine was a poet and translator, and tions like EsadMekuli, there were theoldergenera my friend and we would meet, the poet AliPodrimja, pecially developed, there was at thattime. Poetry was es cause literature hadstarted art, butalso inliterature, be who were talented infigurative only we, theyoung generations traordinary attempts that not ganized inschoolspaces. no gallery. Exhibitionswere or those were, because we had I don’t even know whatspaces any other painter, in spaces… first exhibition of Muslim and was allwe had.Maybethe comment on them, I mean this he invited meto his house to with hisown paintings, and an exhibition of figurative arts me butMuslimwas preparing he was seven years olderthan little olderwhenhestarted, there. Muslim was, he was a and Imet Muslim Mulliqi went to Gjakova from Peja we expressed. depended onthetalent which justice we suffered. Andsoitall this speaksto thenationalin were inSerbo—Croatian, and Albanian, alltheother courses guage andliterature course in we only hadtheAlbanianlan Shkolla eMesmeArtitinPeja schools. Even thoughinthe to have elementary and high tain someelementary rights, was better thanstarting to ob Yugoslavia, butto us, nothing the Slavs thatlived informer before, was demagogic. syntagm, which as I told you the Brotherhood and Unity was buildingasociety under their sloganthatcommunism communism somehow, with nians hadnorights. Andwith a monarchy before andAlba Because Yugoslavia usedto be after theSecondWorld War. I meancommunismcameright such was Kosovo, itwas stuck, So, these were the first ex For example I remember I It couldhave importance for 12 hewas 13 who ------Pristina, Kosovo. Kosovo. Hediedin Sciences andArts of of theAcademy of was thefirst president poet andscholar. He He was anAlbanian Plava, Montenegro. 1992) was bornin Esad Mekuli(1916— 13 Albanian poet. well—known Kosovo He was themost Gjakova, Kosovo. 2012) was bornin Ali Podrimja (1942— 12

SHN EK SHN EK SHN EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

jo? SepseKosova ishte bukur e kishte parë endebotën apo nji të riuicilimegjithatë nuk nji… praktikisht, njëgrackë e ar. Mirëpo kjoishte, kjoishte artit figurativ unëkishamësu unë mendojaqësaipërket sukses të shkëlqyshëm. Dhe t’mirë dhee kreva unëmenji mirë, stafin e ka pasëshumë here eceki ka qenëshumëe likative të Pejës ecilaedhenjë kryva Shkollën eArteve Ap tistik? studimeve… shumë përkohën ejuajgjatë grad? Mesme dheshkutë nëBeo ju e përfundutë Shkollën e edhe të kontinenteve të tjera. në hapësirat Europiane edhe, e ish—Jugosllavisëporedhe trienale, qoftë nëhapësirat pjesë nëpërekspozita bienale, ta qëipërmendakanë marrë kanë marrë pjesë. Këta artis mënyre, përaryse setë gjithë edhe të mburren mënjëfarë më të cilët mundtë thirren se, traditë dheikanë ata piktorë kanë, e kanë megjithatë, një tat e reja mund të mburren se nuk kemi pasë. Sot gjenera krahasim meneqëmëparë ime kemi krijunjëtraditë në jithatë derikur erdh gjenerata mirë qënanëKosovë meg hor. transliteruar nëartbashkëko me traditën tanë bizantine të realist, dikushtjetër është ma siv, dikushmepakashumësu dikush është menjiartekspre të vërtetë shumëkarakteristik, emra qëipërmendajanëme mënyrën evet, secilika… këta të lirë. Kanë pikturuarsecilinë të tjerë kanë qenëkrejtësishtë mixhiqi, MuslimMulliqiedisa Engjëll Berisha,Nysret Saliha Agush Beqiri,Nuredin Loxha, gjenratat epara kuka qenë tistët, duke filluarnga këto i lirë, iliruardhetë gjithëar Kosovë nëatë kohë ka qenë figurativ domethanë edhenë Dhe kyështë njifat shumëi Kështu qëpërfat të mirë arti Apo rreth përpunimit tuaj ar Po. A mundenimenatregu ma Po. Çka ndodhime juve mandej, Mandej unëpaspesëvjetësh ------SHN EK

Gjakovë dheatje utakova me het, vajta une prej Pejës në të cilinekemi shprehë navet. krejt është mvarë prej talentit dhe elementare. Dhe kështuqë tona domethanë kombëtare domethanë të, të padrejtat tregon se sa kemi qenë na, në serbo—kroatisht, dhekjo gjitha lëndët tjera kanë qenë lëndë e kemi pasë në shqip, të Pejë navetëm gjuhënshqipesi Shkollën eMesmetë Artitnë lat emesme. Edhepsenë t’i kishimshkollat fillore, shkol fitonim disa të drejta fillestare, ma mirë sesaqëkishimfilluar të shqiptarët nenukkishimdiçka ndonjë rëndësi, porpërne lavisë mundtë kishte ndonjë, në hapësirën eish—Jugosl ishte njëdemagogji. Vllaznim Bashkimqëthashë qni e cila e kishte sintagmën, nizmi po e ndërton një sho me parollën etyre që komu komunizëm me njifarë mënyre kurrfarë të drejtash. Dhe me dhe shqiptarët nukikanë pasë Jugosllavia ka qenëmbretëri erdh komunizmi. Sepërpara mas Luftës sëDytë Botërore prapambetur, domethanë tek ishte Kosova, ishte shumëe je. Është evërtetë qëetillë shumë qenësore kjopyt publik? të njejtën kohë nukkeni pasë diçka qëka të bëjëmeartenë qysh, qysh ke vendosë me bo që akishitmujtë menatregu shumë e estetizume, kështu përditshmëria nukka qenë qasje nëart,nukkanë qenë… që nëfakt ju,junukkeni pasë Si… qës’ka pasë ekspozita shumë po duket interesant. mungesën eartitnëpublikse na tregu për, për këtë farë doja të… kur vazhdova nëBeograd unë tash krejt bota është eimedhe e shkëlqyera unëmendoja se e Artitdheikishamarrë notat që kishabërë unënëShkollën kishim galeridhememësimin dhe nukkishimekspozita. Nuk jashtëzakonisht erandësishme universitet qëështë njigjë ende, nanukkishimende e prapambetur. Qytetet tona Për shembull,mumëkujto Por ndoshta përsllavët qëishin Shumë, shumëbukur, shumë, A kishit mujtë ma shumë me ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 141 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 142

Oral History Project The NationalGallery some of us still save anumber to draw, paint andof course and alltheothers inspired us all those. TheRugova Canyon beautiful Albaniankulla example, Rugova Canyon, the ful, theenvironment of Peja for vironments were really beauti we hadopportunities, theen spirit. Imean, itexploded and spired by anything else butour about how we were not in figurative art,andthisspeaks Kosovo whowere engagedin us, from thefirst generations of was donespontaneously from no spaces, butfigurative art them later. had thechanceto goand visit wanted to goto, but we also for us to decide which one we a singlenight, itwas difficult 25 exhibitions would openin were many galleriesand 20to while in Belgrade. Since there course ourhorizons expanded braries inBelgrade did,andof art history booksjust like theli extraordinary library, they had Cultural Center, which had an the AmericanInformative and There were libraries, there was went to Belgrade to study. chance especially whenwe us thatmaybe… to use the glish myself andthishelped were about. understand whatthosesongs ers backthenandIwanted to the songsof thefamous sing Shkolla eArtit,becauseIliked English myself whilestill inthe I hadalready started to learn an, French andGerman, and tit we hadto also learnSerbi Albanian, intheShkolla eAr other languages.Butbesides existed inSlaviclanguagesor is very important… they only had noarthistory bookswhich had nowhere to refer to, we one. Thatiswhy, inaway we is ainnate will,not animposed ate circumstances oncethere be found even ininappropri is numberoneandspacecan to Kosovo. young artist thatwas coming of drawings orpaintings of a month, hepublishedanumber e Re, whichwas issuedoncea that inevery new issueof Jeta And soIstarted learningEn So, Icansaythatcommitment So itwas very difficult, wehad 14 and ------

for five days and the compe exam lasted very long, it lasted ficult becausetheacceptance Academy. had ifIwent to theMusic what kindof life Iwould have he was right, I cannot imagine at theAcademy of Arts.” And of artandyou shouldcontinue “you have finished theschool And he said, “No,” he said, enroll inthe MusicAcademy. at themoment Iwas goingto boulevard of Belgrade right He met meby accident onthe I said, “I amgoing to enroll…” said, “Where are you going?” tion, andwhenhemet mehe he was adirector of aninstitu paternal unclewholived there, rative art came from. I saw my know where my talent for figu arts; thatiswhy Idon’t even nor my father were engagedin as well. But, neither my mother that isgoingto affect thechild was engagedinarts before, If somebodyfrom one’s family God, or by the family pedigree. those whohave beengifted by are thingsthatonly belongto rative art, theatre, literature everyone candoart. Figu the soul of the human, not art issomething deriving from guest. army official whocameasa give itasagiftto animportant it to thelevel thathecould rector of theschoolestimated see how Ididitsothatthedi I would give everything just to visiting ourschool. And today, an army official asagift for the schooldirector gave itto It was ashipinthestorm and again becauseIloved thesea. boat, seeitisrelated to boats els, Iworked ona landscape, a works withwood—based pan sia isatechnique inwhichone I worked on an intarsia; intar Mesme eArtit,inthefifth year own. Whilestill attheShkolla e have asinglework of your you have everything but don’t you doneifwhenyears pass portant because what have what, your first works are im same, because no matter my colleagueshave donethe of thoseworks. And Ienrolled, itwas very dif That iswhy Iam saying that I saved themandsomeof ------tower. Albanian house, Traditional, fortified 14

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare dhe kishadëshirë qëato këngë këngëtarëve të njohuratëherë Sepse më pëlqenin këngët e glishten qënëShkollën eArtit. luar vet ta mësojaedhean gjermanishten eunëkishafil serbishten, frengjishten edhe Artit mësonimposshqipes, të mësonimsenëShkollën e shembull. Mirëpo, neduhet apo ndonjigjuhë tjetër, për tonin vetëm nëgjuhët sllave e rëndësishme. Ato ekzis artit qëështë gjë, gjëshumë nuk kishimlibra të historisë të me të vërtetë kutë shifnim, këtë mënyrë nenukkishim është numërnjë. Prandej në krijohet vullneti, devotshmëria domethanë gjindet hapësira, shtatshme gjithmonëgjindet ar, dhenërrethana jo të për të themspontan, jotë imponu po vinte nëKosovë. pikturave të njiartisti të riqë nji numërtë vizatimeve apotë muaj i botonte edhe, edhe nji, së Re”, eciladilte njëherë në saqë në çdo numër të “Jetës ishte njënjeriaqlargpamës shkrimtarët, porEsadMekuli nji kopsht kujovetëm poetët, e cilaishte praktikisht, ishte në gjuhënshqipe“Jeta eRe”, ai udhëhiqte revistën e parë ishte përkthyes, dhemëvonë Mekuli. Iciliishte poet dhe gjeneratat mat’vjetra siEsad dhe takoheshim edheishin drimja, unëekishashokatë të madhe, ishte poeti AliPo poezia ishte, uzhvillua me kohë edheletërsia. Sidomos në letërsi sepat’filluarnëatë talentuar nëartet figurative, eratat ereja të cilët ishimtë konshme qëjovetëm ne, gjen tativat epara të jashtëza shkollave janëhapë. jo? Osenëpërdisahapësira të qenë ses’kemi pasëgaleriapo nuk ediseçfarë hapësira kanë tjetër, nëhapësira, edheasvet e Muslimitedhendonjipiktori na. Ndoshta ekspozita eparë anë kjoishte krejt çka kishim tij t’ikomentojmë ato, dometh ftoi domethanë nështëpinë e urativ mepiktura të tijdhemë diste njëekspozitë të artitfig se unë, porMuslimipopërga ishte njashtatë vjet maivjetër ishte, kishte filluarmaivjetër, Muslim Mulliqin.EdheMuslimi Pra kjo, këto kanë qenëten Kështu pra menjivullnet mund ------

për dhuratë qëekishte vizitu nji ushtaraku. Edhe unë sot, jtori i shkollës ia kishe dhanë në shtrëngatë edheatë dre Ka qenënjianije nëfurtunë, mu gjithmonëm’ka pëlqydeti. anije përsëri polidhet anije se punohet, nji,njipeisazh, on është nji teknikë me furnir e pestë njëintarzion, intarzi Shkollën eArtitdikunëvitin Dhe unëekom pasëpununë se çfarë keni bërë atëherë. një punimnësenukekeni, shumë dheçdogjëqëta kishit kur kalojnë vitet judo të jepnit randësi shumë të madhese jithatë punimet epara kanë legët tjerë ikanë rujtë semeg dikush prej nesh. numër nga ato punime i rujnë të pikturojmë dhenatyrisht nji kanë shtyrë qëtë vizatojmë, i Rugovës etë gjithaato na edhe të gjithaato. Kanioni ato kullatebukura shqiptare shembull, Gryka eRugovës, të bukura, ambienti iPejës për ambientet kanë qenë shumë na atëherë kemi pasëmundësi Domethanë ka shpërthy dhe që është në shpirtin e njeriut. por vetvetiu domethanë ajo nuk na ka inspiru diçka tjetër kjo ka tregu domathanëqë te naështë baspontanisht dhe art figurativ meqëartifigurativ të Kosovës që jemi marrë me vare për ne gjeneratat e para mirëpo nëhapësirat pra koso t’i vizitonim mavonë. shkojmë, porkishimrastin që të caktonim senëcilëndotë ashtu qëishte vështirë përne hapeshin 20deri25ekspozita galeri përnjimramje mundtë zontet. Meqëatjekisheshumë grad mandej na u hapën hori gradit dhenatyrisht nëBeo pasë edhebibliotekat eBeo sikur që edhe ka pasë, kanë pasë libra të historisë sëartit liotekë të jashtëzakonshme, ka Amerikane, e cila ka pasë bib Qendra Informative Kulturore ar edhebibliotekat, ka qenë në Beograd. Kanë ekzistu kur kemi shkuartë studiojmë që të shfrytëzoj rastin sidomos ndihmu qëndoshta kurke… mësoj anglishten dhekjonaka t’i kuptoj sepërçka flasinato. Unë ikam rujtë disaedhe ko Pra ka qenë shumë e vështirë, Edhe atëherë unëfillova vet ta ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 143 “Akademia ishte shumë e fortë, me profesora te cilët kishin studiuar në botën e jashtme domethanë në Pragë, në Minhen, në Paris dhe të cilët gjithë atë bagazh të madh që kishin vjelë në ato qytete dhe që kishin mësuar e kishin sjellë në vendet e tyre, sidomos në Beograd, Zagreb, Lublanë. Dhe shihej ndikimi edhe nji numër i madh i piktorëve tanë të Kosovës që kanë studiu, këta duhet ta cekë, që kanë studiu ne Beograd, Zagreb, Lu- blanë kanë marrë ndikimin e atyne profesorëve të cilët kanë pasë ndikimin nga, nga stu- dimet e tyre në, që i thashë këto qytetet europiane. Dhe në fillim të këtyre artistëve tanë të Kosovës pra kur janë kthy shihen, shihen pra ndikimet e profesorëve të tyre. Dhe kjo është gjë e natyrshme për arsye se mendohet që nga shkekulli XIII edhe Giotto ka pasë një ndikim të vetin. Mandej edhe Leonardo e ka pasë dikënd edhe Michelangelo edhe Picasso e ka pasë, por në ndërkohë ato flaken edhe atëherë e krijon doktrinën e tij. Ai që mbetë nën ndikim të tjetërkuj ai do t’jetë i humbur apo jo?” “Akademia ishte shumë e fortë, me profesora te cilët kishin studiuar në botën e jashtme domethanë në Pragë, në Minhen, në Paris dhe të cilët gjithë atë bagazh të madh që kishin vjelë në ato qytete dhe që kishin mësuar e kishin sjellë në vendet e tyre, sidomos në Beograd, Zagreb, Lublanë. Dhe shihej ndikimi edhe nji numër i madh i piktorëve tanë të Kosovës që kanë studiu, këta duhet ta cekë, që kanë studiu ne Beograd, Zagreb, Lu- blanë kanë marrë ndikimin e atyne profesorëve të cilët kanë pasë ndikimin nga, nga stu- dimet e tyre në, që i thashë këto qytetet europiane. Dhe në fillim të këtyre artistëve tanë të Kosovës pra kur janë kthy shihen, shihen pra ndikimet e profesorëve të tyre. Dhe kjo është gjë e natyrshme për arsye se mendohet që nga shkekulli XIII edhe Giotto ka pasë një ndikim të vetin. Mandej edhe Leonardo e ka pasë dikënd edhe Michelangelo edhe Picasso e ka pasë, por në ndërkohë ato flaken edhe atëherë e krijon doktrinën e tij. Ai që mbetë nën ndikim të tjetërkuj ai do t’jetë i humbur apo jo?” “The Academy was a very good one with professors who had studied abroad, I mean in Prague, Munich, Paris and who had collected a lot of knowledge in those cities and brought it to their own places, especially in Belgrade, Zagreb and Ljubljana. And the in- fluence was easily noticeable also to a high number of painters from Kosovo who had studied in Belgrade, Zagreb and Ljubljana, I have to mention that they were influenced by those professors who were influenced by their studies in the European cities that I mentioned. And in the beginning of the careers of these artists from Kosovo you could see the influence of their professors. And this is very normal because it is thought that since the thirteenth century Giotto had this influence as well. Then Leonardo had some- one, as well as Michelangelo and Picasso, but in the meantime they got rid of those [in- fluences] and created their own doctrine. The ones who remain under the influence of someone else will be lost, right?” “The Academy was a very good one with professors who had studied abroad, I mean in Prague, Munich, Paris and who had collected a lot of knowledge in those cities and brought it to their own places, especially in Belgrade, Zagreb and Ljubljana. And the in- fluence was easily noticeable also to a high number of painters from Kosovo who had studied in Belgrade, Zagreb and Ljubljana, I have to mention that they were influenced by those professors who were influenced by their studies in the European cities that I mentioned. And in the beginning of the careers of these artists from Kosovo you could see the influence of their professors. And this is very normal because it is thought that since the thirteenth century Giotto had this influence as well. Then Leonardo had some- one, as well as Michelangelo and Picasso, but in the meantime they got rid of those [in- fluences] and created their own doctrine. The ones who remain under the influence of someone else will be lost, right?” Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 148

Oral History Project The NationalGallery where Icouldbuybooksin for the international bookfair book fairs for example, Iloved various fairs during,twelve of figurative artbutthere were place not only from thesphere city where bigevents took Belgrade was ametropolitan cause there was atimewhen Gogh, avery bigexhibition be also seentheexhibition of Van also exhibitions, we have once um of Belgrade, there were ani were shown attheMuse The works of Picasso, Modigli art butalso international art. paintings, not only Yugoslav we couldlookatallthose French, EnglishandGerman. go andread also inItalian, tural centres where we could many countries thatwere cul lomatic representatives of Science Academy, ithaddip libraries, ithadtheArts and dan, many museums, theatres, it hasthecastle of Kalemeg big rivers, Sava andDanube, position, ithastwo rivers, two extraordinary geographical big opportunities. It hasan different empires anditgives sand years hadbeenruledby traditions, whichfor two thou olis, acitywithbighistorical sure. sign, anditwas agreat plea Department of Graphic De sity, the University of Belgrade, people accepted atmy univer sessions. There were only six thirty were accepted intwelve and—something candidates, that amongthree hundred— announced and when we saw the daywhenresults were very tired. We hadto wait for was very slow andwe were Pristina to Belgrade, thetrain We would travel by train from in asinglebed,for five days. and we would sleeptwo of us an olderAlbanianstudent, there, Imeanto any Albanian, to goto thehomesof students the acceptance exam, we had stay there for five days during very difficult forus Kosovars to around Yugoslavia, anditwas 400 peopleappliedfrom all it was difficult, around 300— citizens of thatcountry. And time there were 18—20million tition was very strict, atthat But Belgrade was ametrop So there were museumswhere ------SHN EK

painting, sculpture anddis mean we learneddrawing, were general knowledge, I for five years, two first years your studies ingraphic design? tell usaboutyour work during the art you developed, can you vre of Albaniannationalart. small or big, of the entire Lou say Pantheon, nomatter how place intheivory tower, Ican pressions and have theirown up withvery authentic ex their own doctrinesandcame gers, however, have created I cancount themwithmy fin big part,relatively bigsince ers of Kosovo, Icannot saya But abigpartof these paint one else willbelost, right? under theinfluence of some doctrine. Theones who remain ences] andcreated theirown they got ridof those[influ Picasso, butinthemeantime as well asMichelangeloand well. Giotto hadthisinfluence as since thethirteenth century mal becauseitisthought that professors. Andthisis very nor could seetheinfluence of their these artists from Kosovo you the beginningof thecareers of cities thatImentioned. Andin their studies intheEuropean fessors whowere influenced by were influenced by thosepro na, Ihave to mention thatthey Belgrade, Zagreb andLjublja Kosovo whohadstudied in high number of painters from easily noticeable also to a bljana. And theinfluence was in Belgrade, Zagreb andLju to theirown places, especially in thosecitiesandbrought it collected alot of knowledge Munich, Paris andwhohad abroad, ImeaninPrague, professors who had studied my was avery goodonewith Academy of Arts, theAcade had natural beautiesaswell… ertheless, right? But,thatcity of Peja, butvery beautifulnev huge contrast to oursmallcity totally different world, it was a broaden alot, itwas… itwas a books. So, ourhorizons could eign languages and arthistory I meaninour faculty of arts, What were your influences in Then Leonardo hadsomeone, We were accepted atthe ------

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare ti dhekureshihnim nasenë shpallej domethanë rezulta me pritë ditën kurshpallej, ngadale, ishim të lodhur. Duhej tren, treni udhëtonte shumë Prishtina përnëBeograd me arritë. Udhëtonim nga, nga vetë, ngapesëditë përme shembull menjishtrat ngady yni maivjetër, dheflenimpër te ndonjishqiptar, student i në shtëpinë e studentëve atje pranues na duhejte shkonim dru pesëditë gjatë provimit shumë vështirë përmeqën lavia enakosovarët ekishim konkurent ngambarë Jugosl vështirë, vininnga300—400 atij shteti. Edheishte shumëe rreth 18—20milionqytetarë të ca emadhe, ishimnëatë kohë pesë ditë edheishte konkuren pranues zgjatë shumë, zgjatë shumë vështirë sepseprovimi minë eMuzikës. po të kishashkunë Akade kushedi çfarë jete dotë kisha Arteve”. Edhe ai qëlloi ashtu se të vazhdosh në Akademinë e kry Shkollën eArtit,tiduhesh ai mëtha,“Jo”, tha “po tieke Akademinë eMuzikës. Edhe po shkoja meuregjistru në bash nëato momente kurunë me nji bulevard të Beogradit hem…” Mëtakoi rastësisht Thashë, “Po shkoj të regjistro më takoi tha,“Ku jet’u shku?” drejtor i njëinstitucionit, edhe tim, i cili jetonte atje, ishte tjerë. Edheepashëxhaxhain del edhe për të gjithë njrëzit e tin figurativ poashtu sikurqë unë domethanë talenti për ar vet nukedisesika dalënga as nanënbabënprandej as fëmiu. Por unënukekam pasë se dotë ndikojë edhe, edhete marrë me art atëherë natyrisht Nëse dikushnëfamilje është dhunti ngapedigreja familjare. kanë dhunti ngaZoti, apokanë cilat upërkasin vetëm atyre që teatri, letërsia ato janëgjëra të çdokush, arti figurativ mandej riut, me art nukmund të mirret diçka qëdelngashpirtiinje musafiri të lartë ushtarak. dhuratë dikuj domethanë një e ka vlerësu qëduhet t’iajepë punu atë, kurdrejtori ishkollës kur vetëm ta shihjasesiekam sot kishadhënëkushediçka si Shkollën eArtit,edheunësot, Prandej pothemqëartiështë Edhe unëuregjistrova. Ishte ------

kishin studiuar në botën e e fortë, me profesora te cilët teve, Akademia ishte shumë edhe bukuritë natyrore. Mirëpo edhe aiqytet ikishte por shumëtë bukurapojo? qytetin tonë të vogël të Pejës, ishte një kontrast i madh me ishte pra njëbotë krejt tjetër, shin me të madhe, ishte pra… horizontet tona mundtë hape edhe të historisë sëartit. Pra të blejalibra nëgjuhëtë huaja librit ndërkombëtar kurmund librit, mum’pëlqente panairii panaire të, përshembull të ndryshme gjatë, dymbëdhjetë urative porkishte panaire të vetëm ngafushaearteve fig ndodhnin ngjarje të mëdhajo nji qytet metropolitan edhe kohë ishte bërë Beogradi nji, spozitë shumë e madhe se nji ekspozitën eVan Goghut, ek e kishim parë një herë edhe zoheshin edheekspozita, na Picassos, Modiglianitekspo gradit kishte, i kishte veprat e ndërkombëtar, muzeu iBeo Jugosllav por kishte edheart ato piktura, jovetëm artin mund t’ishikonim të gjitha manisht. jisht edheanglisht edhegjer edhe nëitalisht, edhefreng të shkonim dhetë lexonim qendra kulturore kunemund shumë shteteve të cilatkishin përfaqësinë diplomatike të Shkencave dheArteve, kishe bibloteka. Kishte Akademinë e ka shumëmuze, ka teatre, ka kështjellën eKalemegdanit, jë Savën dheDanubin, eka menjë, dylumenjëtë mëdhen jashtëzakonshme, ika dylu Ka njështrirje gjeografike të dhe jepmundësitë mëdha. shumë perandori të ndryshme historisë për2000vjet shumë, të cilën e kanë sundu gjatë me traditë të madhehistorike metropol, iciliështë njëqytet nji kënaqësi emadhe. gjashtë vetë kështu qëishte nji, u pranova unëishinvetëm në degëneDizajnit Grafik ku versitetit të Beogradit dhe fakultetin kuishaunëtë Uni në dymbëdhjetë seksione. Në na ishin pranu tridhjetë e sa mesin e300sakandidatëve U futëm nëAkedeminë eAr Kishte pra po them muze, ku Mirëpo Beogradi ishte një ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 149 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 150

Oral History Project The NationalGallery understand what it talks about tuals orilliterate. Butthey will intellectuals, pseudo—intellec people, those peoplecanbe it communicates to millions of plakat hasavery bigtiraž and called affiche and in German the poster whichinFrench is lose theirvalue, don’t they? not print more, otherwise they cancelled sotheauthorcan mision they get scratched and are printed, thenwithacom once twenty or fifteen copies and sincethetiraž islimited, zotinta, have alimited tiraž press, copper—writing, mez mean thegraphics of deep While aquatint, graphics, I turns into agraphic industry. copies because somehow that one hundred to two hundred American callit,thatcanhave screen prints [inEnglish]as thirty serigraphs for example, it isvery limited, ten to twenty, graphics hastiraž as well but while indesignwe have tiraž, is nothing else, thatisunique, a galleryandthatisit,there sold to aprivate person orto drawing, sculpture thatcanbe we create apainting, graphic, communicate. Becausewhen it usesmetaphor andithasto sign hasanartistic message, ture aswell butabove all,de to have feelings for thesculp is athird dimension.You have feel thevolume, Imeanthere the color, you have to be, to and painter, you have to feel have to beanexcellent drawer sculpture. than painting ordrawing or design hassomething more but Iliked it,Iliked itbecause in thefield of graphic design, in Kosovo, aneducated artist no onecomingfrom thisfield found outlater thatthere was graphic design,becauseIonly the reason Idecidedto goto field in Kosovo. Butthisisnot had noonecomingfrom this of Graphic Design since we cided to goto theDepartment twelve departments, andIde were twelve sessions, Imean would chooseamajor. There second year, thatiswhenwe those were mutual.After the and soon…others, others, ciplines, life drawings, nudes In order to be a designer you While indesignfor example 15 ------

a lot, to know a lot, because telligence, oneneedsto read because designalso needsin design. And I had the strength, very pleased aboutengaging in for thebest collection,soIam the award of theBelgrade fair painted its covers andIwon Yugoslavia for the first time, I books thatwas publishedin gei] Yesenin, thecollectionof books. For example, [Ser I have also doneillustrated the ballet anddramatic arts, four years, for theOpera, for ple’s Theater of Belgrade for then Ihave worked inthePeo cided to engageindesign and frontations. you mayhave very harsh con aesthetics and thatiswhere totally illiterate inthe field of educated whileothers canbe en andsomeof them canbe can beseven aswell aselev should befive people, there in front of acommision.There have to defend your project ine thatyou have to work, you there are commissions. Imag er—making, inlogo—making, pend on anyone, while in post soul wants usto, we don’t de and we paint whatever our the studio, we have the cloth design we have fun,we goto while inpainting andgraphic worthless, ithasnofunction, cannot bemadebecauseitis precise, anabstract poster everything there shouldbe me to engage. Just because eleventh century. as aNormanshieldfrom the shield, in heraldica it is known of Kastrioti Europe. Especially the emblem blems, which are the oldest in because we also have ourem about theAlbanianHeraldica studied andalso wrote books emblems becauselater onI ers, and I always liked logosor That iswhy Ialways liked post powerful inorder to beread. metaphors should be very when, Imeanthosefigurative ers against the war andthat is sages. We also have thepost portant to give politicalmes political onesthey are very im er oramovie poster, orwith if we have atheatre playpost when they see the visual part, That iswhy Iliked itandde That iswhy theseallinspired 16 whichis, ithasthe ------national hero. greatest Albanian Europe. Heisthe man Islamthroughout tance against Otto of Christian resis considered amodel until hisdeath,andis for thenext 25years the Ottoman Empire He ledaresistance to the League of Lezhë. of AlbanianPeople in Chief of theLeague when hebecamethe the Empire until 1443 Ottomans, heserved as aboy by the leader. Taken hostage nian noblemanand 1468) was anAlba Skanderbeg (1405- Gjergj Kastriot – 16 printing. Russian: tiraž, 15 - - -

SHN EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

në katedrën edizajnit grafik, unë uvendosa të shkoj në, partamente apokatedra dhe dymbëdhjetë domethonë de bëdhjetë seksione, dotë them entoheshim. Kanë qenëdym vitit të dytë, atëhere naori qenë të përbashkëta. Mbas jo… etjera, etjera, ato kanë aktin, nudeqëithojmëapo skulpturën dhedisciplinat, mësonin vizatimin, pikturën, përbashkëta, domethonë më dy vjetët epara kanë qenëtë tonë të arteve, përpesëvjet, në dizajnin grafik? punën e juaj gjatë studimeve mundeni menakallxu pakpër artin e juaj që e zhvillojshit, a shqiptar. vogël të artitmbarëkombëtar panteonin, sadoimadhapo në panteonin, mundtë themi dhe ekanë zënë vendin etyre edhe shumëorigjinalvijnë, krijuar domethanë doktrina me gishta. Megjithatë, ekanë madh meqëmundtë ngjehen të themimadh,relativisht i torëve të Kosovës, nuk mund numër imadhkëtyre pik i humburapojo? Mirëpo një ndikim të tjetërkuj aidot’jetë trinën etij.Aiqëmbetë nën edhe atëherë e krijon dok por nëndërkohë ato flaken gelo edhePicassoeka pasë, pasë dikënd edheMichelan im të vetin. edhe Giotto ka pasënjëndik mendohet qëngashkekulli XIII gjë enatyrshme përarsye se fesorëve të tyre. Dhekjoështë hen, shihenpra ndikimet epro Kosovës pra kurjanëkthy shi fillim të këtyre artistëve tanë të këto qytetet europiane. Dhenë studimet etyre në, qëithashë kanë pasëndikiminnga,nga e atyneprofesorëve të cilët Lublanë kanë marrë ndikimin studiu neBeograd, Zagreb, këta duhet ta cekë, qëkanë të Kosovës që kanë studiu, numër imadhpiktorëve tanë Dhe shihejndikimiedhenji Beograd, Zagreb, Lublanë. në vendet etyre, sidomosnë që kishinmësuaresjellë kishin vjelënëato qytete dhe gjithë atë bagazhtë madhqë në Minhen,Paris dhetë cilët jashtme domethanë nëPragë, Mandej edheLeonardo eka Çka ishinndikimet ejujanë Po, dotë thotë qënëfakultetin ------

janë shumë, shumëtë randë mik aposidomoskëta politik kemi nji poster teatral apo fil se përçka është fjala,nësee vizuale aiduhet të kuptojë njerëz. Por kurta shehpjesën mujnë me qenë analfabetë me qenëpseudo—intelektual, me qenëintelektual, mujnë iona njerëz, ata njerëz mujnë t’madh aikomunikon memil plakat eka tirazhin shumë affiche aponëgjermanisht posteri qëithojnëfrëngjisht hupin vlerën, apojo. të shtypë sepërndryshe ato ta lohen qëmaautori nuk guxon nji komision ato grrithen anu 20 apo 15 kopje. Atëherë me e kufizumë, masi që të shtypen fizumë dhemeqëe ka tirazhin tinta, ato ekanë tirazhin eku të thellë, bakërshkrimi, mezo grafika domethanë eshtypit dustri grafike. Kurse akuatinta po, po shndërrohet pak në in dyqind kopje përarsye seajo mund ta ketë edhenjëqind— që ithojnëamerikanët ajo riografia, për shembull screen dej nënjëzetë, tridhjetë. Se po ajo e ka të kufizumë, dhjetë grafika e ka tirazhin e vet mirë jnit ekziston tirazhi, poedhe unikale kurse nëfushën ediza kaq, nukka tjetër ajoështë të shitet përnjëgaleri.Dheme te nji person privat apo mund një skulpturë ajomundtë shitet pikturë, njëgrafikë, njëvizatim, Për arsye sekurekrijojmënjë duhet patjetër të komunikojë. tistike, e ka metaforën dhe ai gjitha dizajni eka porosinë ar edhe për skulpturë, por mbi të mënyre të jesh.Të kesh ndjenja dimenzionin etretë menjifarë ndjesh volumenin domethonë ta ndjeshngjyrën, të jesh,ta piktor i shkëlqyeshëm, duhet qenë vizatues ishkëlqyshëm, tura. piktura osevizatimi apo skulp më tepër se saka përshembull për arsye se dizajni ka diçka unë, mëpëlqente, mëpëlqente në fushën e dizajnit grafik dhe Kosovë, ndonjiartist ishkollum kishte asnjingakjofushënë por mavonë ekuptova qënuk sha menduarpërkëtë çështje fushë. Po nukishte kjoqëki Kosovë asnji që ishtë në këtë meqë, meqënuk kishim në Kurse nëdizajn, përshembull Për të qenë dizajner duhet me ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 151 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 152 SHN EK

Oral History Project The NationalGallery

genres, the everyday Japanese yo-e graphic style. Imean,the artists whoworked inthe uki the best Japanesegraphic century, thenI went to meet the sixteenth—seventeenth enteen vowels andstarts from is written inthree lineswithsev Japanese haikupoetry, which research. Iwas interested in because inJapanIwould only in knowledge aboutarthistory, perience increativity aswell as dinary timewhere Igainedex years andthatwas anextraor I continued inJapanfor two then two other years. because five years of faculty, ject and this was something… years Ionly dealtwithmy sub only hadonesubject. For two not to have acommitment, we bachelor’s. Sostudents tend first, secondandthird year of has thesamesubjects asthe the Bolognaformula which to nowadays master’s with ter’s was very goodcompared narily good.Becausemy mas a very goodtime, extraordi for amaster’s degree, thatwas accepted for two more years and was theonly one to get ed for five years thenIapplied Belgrade? ter quality. to express ourselves withbet get to see, we willbemore able the more we read, the more we as muchpossible, because I knew Ihadto enrichmyself liked. So, you know, in my mind er international poets whom I of them,Ialso illustrated oth the poets of Kosovo, I read all er onIgot to illustrate for all taking placeinSpain. and Iknew thattheevent was listened to theoperas alot poster, Iwould have failed. I have beenableto work onthe opera of Belgrade I wouldn’t Verdi orIhadn’t goneto the know themusicof Giuseppe in order to know, butifIdidn’t I first had to read thelibretto of Belgrade. Andthatiswhen useppe Verdi for theTheatre poster for IITrovatore of Gi given thetask to work onthe every task for example, Iwas For how long did you stay in Then whenwe read apoet, lat And Ialso told you earlierthat The Academy inBelgrade last ------SHN EK

went there onadventures with uninhabited islands, andwe four islandsand4,000small, Kyushu andShikoku, allthese there isHokkaido, Honshu, southern Japan. then to Karazu Island,in ital of Japan,let’s goto Nara adventures inKyoto, thecap I saidlet’s goandhave some tian, hisnamewas Ivan, and said let’s gowiththeDalma as Iarrived there Istarted, I ing architecture there. Assoon and Tamara, whowere study girls from Yugoslavia, Amelita friend from Croatia andtwo truth, inthebeginningIhada the interviewer], to tell you the do. AndI,Erëmira [addresses was something very difficult to most eight hours adayandit learn Japanese for almost, al guage course. So, I had to for anintensive Japaneselan went to Osaka for sixmonths during those two years, first I sign principles? communicate withthosede different, was iteasy for you to horizons inevery possibleway. panded anddeveloped my raphy, so while in Japan, I ex the other inartistic photog works inposter design while one inJapan.Oneof them two artists are both number pher KishinShinoyama, these na Orioko andthephotogra designer whoiscalledTadha for example thebest Japanese many friends there, I have met developed there, Ihave seen artistic photography iswell rary art. But also the posters, of themdealwithcontempo style whileonly asmallnumber of themwork intheJapanese them, maybe80—90percent ings, they still continue to do ga. The Japanese—style paint this ishow they callit,Nihon exhibitions in Japan. Nihonga, est contemporary painting are extraordinary. mean out of cherry trees, they graphics withtwelve plaques, I painters whohave worked… these are three extraordinary Hokusai, Hiroshige, Utamaro, life genres where there are Japan hasfour bigislands, Yes, I forgot to mention that Was thevisuallanguagevery Then Ialso visited thegreat ------

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare tu kërkon dhe intelegjencë, forcën që… dizajni gjithash futë nëdizajn dhekam pasë jam shumëikënaqun qëjom si kompleti ma imirë kështu që blimin epanairittë Beogradit me kështu edhefitova shpër turova me ballina memrenda Jugosllavi është botu, unepik librave, për herë të parë në Yesenin që është kompleti i punu. Për shembull, [Sergei] shumë kom ilustru libra kom Dramën. Dhe kam, kam punu për Operën, përBaletin dhe atrin Popullor të Beogradit, kam punukatër vjet përTe futë nëdizajn dhepastaj shumë të ashpra. tash keni ballafaqime shumë në fushëneestetikës dheju dikush krejtësisht analfabet en meqenëdikushishkollum, bëdhjetë vetë dheata mund vetë, mundenme qenë njëm vetë, mundenmeqenështatë komision. Duhenmeqenëpesë komisioni, domethonë në atë juaj duhet ta mbroni para një punu, domethonë projektin e reni memendqëjukeni me tojnë edhekomisionet. Mer kurse nëposter, nëllogoekzis nuk jemi të varur prej askujt, pikturojmë çka t’na doshpirti temi nëstudio ekemi pëlhurën pikturë e grafikë kënaqemi, fu vlerë nukka funksion.Kurse në strakt, përshembullsenukka me bënjiposter iciliështë ab duhet me qenë, nuk munden çdo gjëduhet meqenëesaktë, angazhu. Për atë arsye seaty futë dhe, edhe, edhemëkanë ullit XI. që, siNormane, është eshek rojën eka, nëheralldikë njifet Kastriotëve e cila është, mbu në Europë. Sidomosstema e stemat tona janëmatë vjetrat dikën shqiptare senaikemi, shkruar edhelibra përherall unë ikam studiuar dhekam apo emblematsepsemavonë më kanë pëlqyer shumëllogot pastaj mëka pëlqyer shumë, më ka pëlqyer shumëposteri që të lexohen. Prandaj mua figurative shumë të fuqishme domethonë qato metaforat atëherë duhet, duhet të jenë posterin kundërluftës dhe porosi politike. Apoekemi sishëm qëduhet t’iajepnjë Prandaj të gjithaato mëkanë Prandaj m’ka pëlqydhejam ------SHN EK

krijimtari edhenë njohuri nga eksperiencë të madheedhenë konshme kuunëkishamarrë qenë njëpëriudhëejashtëza në Japonipërdyvjet ajoka herët e thashëqëvazhdova vjet. ti, edhemadnejkëto dy jashtëza… sepesëvjet fakulte temën time kjo ka qenë diçka vjet unëjammarrë vetëm me kemi pasë vetëm nji landë. Dy jë përkushtim mat’lirë, nae dentët nukpoekanë ndon me aq landë. Kështu që, stu edhe, edhemasteri pozgjatet që është nëbachelordhe, sikur viti i parë, i dytë, i tretë këtë formulën eBolonjëskëta studentat tanë memaster me krahasim metash qëekanë e mirë. Semagjistratura në shumë e mirë, jashtëzakonisht turë edhe ajo ka qenë një kohë vjet, përdyvjet nëmagjistra pranu i vetmi, për edhe dy jiherë kam konkuru dhejam jatë pesëvjetë mandej men mënyrë samacilësore. je edheneqëtë shprehim në ma tepër dotë jeminëgjend sa ma shumë që shikojmë aq se sa ma shumë që lexojmë është deshtë të pasurohem anë në, nëmendjentimeunë kanë pëlqy. Kështu qëdometh etët etjerë botëror të cilët më të gjithëikom ilustru edhepo e Kosovës, të gjithëikom lexu, vonë t’iilustroj të gjithëpoetët poet mu m’ka ra mandej ma do të kishadështu. kisha bërë ashtu siçndoshta… isht që edhe posterin nuk do ta mos t’kishapasënjohuri natyr ngjarja pondodhënëSpanjë, at edhemosta kishaditë që i kom ndëgjudomethonë oper operën eBeogradit, aqshumë dit, mos t’kisha shku une në une muzikën eGiuseppeVer a nëqoftëse nuk e kisha njoftë ma sëparilibreton meeditë, unë është deshtë meelexu Giuseppe Verdit. Edhe atëhere Trubadurin për “Il trovatore” të rin eBeogradit posterin për ma dhanëmeepunuteat që e merrni, për shembull mu të dinishumëseçdodetyrë kërkon qëtë lexoni shumë, Edhe mandejunëedhema Në Beograd Akademia ka zg Sa keni qëndrunëBeograd? Mandej edhekurta lexojmë nji ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 153 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 154 SHN

Oral History Project The NationalGallery

tion openthere for one month. in order to keep your exhibi you had to give 20.000dollars because itwas very expensive, of his own, he gave us money who hadavery goodgallery met afamous Japaneseartist was theslogan,andwhenI Beautiful JapanandI],that Japonia eBukurdheUnë[The Nihon to Watashi, itmeans works which I called Utsukushī that were handmade, forty ated acycle withtheworks a great culture. AndthenIcre be enoughto get to know such years of staying there wouldn’t so muchculture thateven forty interested in. about allthethingsthatIwas Japan andmanagedto learn to doresearch ontheentire in doingmy research, Istarted ture], so they supported me monbusho [Ministry of Cul Japanese government, Imean days, they would payfor it,the around Japanfor twenty orten ed to doaproject to wander ready to helpincaseIwant then theJapanesewere always we hadmany opportunities, hotel for foreigners. Andthere had opportunities, there was a from Osaka, andinTokyo I ma andwe moved to Tokyo the exam andtook thediplo course, six—month, Ipassed When Ifinishedthesix—month decided to openanexhibition. the end of my stay in Japan, I as possiblewhileinJapan,at possible andcreate asmuch possible, to learnasmuch portunity to seeasmuch Japanese. we usedto learnEnglishand didn’t speakEnglish,because him, hedidn’t like thefood and for him,itwas too difficult for after vacation, itwas difficult again becausehewent back land.” So, Ivan didn’t return will return you to your home other six-month course orwe exam, you willeithertake an you are not ableto passthat language and literature, if pass theexam for Japanese “If you don’t… you willhave to after sometime, they told us, friends. Andwhenwe returned Part Two Japan hassomany things, has Since Ireally usedtheop ------

geishas, becausethere are impressed by it. and theJapanesewere very which means, “Clean Japan,” ing?] Imean,Kireina Nihon [Japan, where are you head had written, QuoVadis Japan? way, the Japanese liked that I ed. And I wanted to do it that wrote descriptions andpaint it and wrote poems on, they they rolled itandthenopened hands} hadthecanvas which anese painted {explains with paper scrolls. WhichwhenJap hands}, just like theJapanese formal style {explains with it, you know inthelong elegant so Igot inspired andpainted sky was covered in smoke, and neys, you know, thatthewhole the factories andtheirchim of four thousandsmeters. mountain, and hasanaltitude in Japan,they callit the holy Fuji isthehighest mountain train Isawmountain Fujiyama. meters per hour, and from the at thattime, itwent 280kilo was thefastest train inJapan with Shinkansen, Shinkansen And onedayIwas travelling restaurants to eat seafood. we would go to Japanese and callme, andwithhiscar Dasan, hewould always come good Japanesepainter, Yoshi with afriendof mine, avery And onedaywhiletravelling a bigindustrial development. developing enormously, it had pollution, becauseJapanwas had to dowiththefight against successful. here, theexhibition was really kept themandbrought them pressions. And that was, I have visit register andwrite theirim where peoplewhocometo how to sayabigwritingblock they usually leave anotebook, tradition… ontheopeningday ful andIhave these. There isa turned outto bevery success I openedtheexhibition, which he was avery goodperson so all theposters andlogos.And he was theonewhodesigned the Olympic Games in Tokyo, he designed, if you remember, is avery great designerand While thisman,Takashi Kono, Then Idealtwiththelives of And Inoticed thatbecauseof The topics thatIfocused on ------

SHN EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

si shkova atje fillova, thashë studiojshin arkitekturën. Unë gosllavia, Amelita dhe Tamara dhe ishinedhedyvajza nga Ju shok timinekishaprej Kroacisë t’thanë t’drejtën nëfillimmenji [i drejtohet intervistuesës] me gjë evështirë. Dheune, Erëmira ponishten dhe ka qenëshumë tetë orë nëditë meemësuja është deshtë qëgati,gatinga të gjuhësJaponeze. Kështu që, gjashtë muaj nëkursin intenziv vjet kam shkunëOsaka për them seunësëparipërato dy të dizajnit? komuniku meato, ato principe ndryshme, aishte lehtë jume çdo pikëpamje. shumë horizontet emijanë shumë, ikam zgjeru edhemë Japoni ikam zhvillu edhema inë artistike dhekështu qënë poster tjetri është për fotograf Pra njëriështë përdizajn për dy artista numërnjinëJaponi. in KishinShinoyama. Këta janë Tadhana Orioko dhefotograf ma t’mirë japonez iciliquhet njoftë, për shembull dizajnerin parë shumëmiqatjeikam inë artistike dheunëikam shumë edheposterin, fotograf Mirëpo e kanë të zhvillum mirret meartinbashkëkohor. japonez edhenjinumërivogël 80—90 përqind, prej tyre stilin asaj dite evazhdojnë, ndoshta japonez se japonezët ende e honga. Edhenëpikturë të stilit e quajnëata domethonë Ni kohore japoneze, Nihonga që e mëdhatë pikturës bashkë je gjithashtu edhe ekspozitat konshme. të qershisë janëtë jashtëza pllaka, domethonë të drurit grafikat me ka dymbëdhjetë kanë punugra… qëkanë punu torë të jashtëzakonshëm i Utamaru këta janëtre pik ku është Hogusai,Hiroshige, jetës sëpërditshme japoneze methonë zhanret, zhanret e në stilin egrafikës ukiyoe. Do të mirë japonez qëkanë punu kom shkuikom pagrafistët më nga shekulliiXVI—XVII, pastaj në trivargje në17 rrokje fillon haiku Japoneze ecilashkruhet tojsha. Mëinteresonte poezia ne Japoniunë vetëm hulum historia eartitedheatëherë Mandej ikam shikuedhemad Gjuha vizuele aishte shumëe Po, unëdeshta, seharrova të ------SHN

vjet është vështirë të, të njihesh jtë njodyvjet edhe katërdhjetë aq shumëkulturë saqëmene nin. suar ato gjëra që më intereso edhe përt’iaarritë përt’imë krejt Japoninë përmehulumtu dhe unëfillojshadilsha nëpër aprovonin m’i jepshin mjetet e Kulturës], ata atëhere ma thotë monbusho[Ministria dhe qeveria japoneze dotë shetitja dikah nëpër Japoni, njizetë ditë përdhjetë ditë të dëshiroja bëja njëprojekt për ishin nëgjendjeqënëseunë mandej japonezët gjithnjë huaj. Edheatykishimkushtet, kushtet, ata kishin hotel për të kyo dhenëTokyo atjeikisha kaluam prej Osakas nëTo min emora diplomënedhe gjashtë mujor, edhashëprovi e kreva kursin gjashtë muaj, poni të hap një ekspozitë. Kur fund të qëndrimittim nëJa më shumë, unë vendosa që në sa mëshumëedhetë krijoj sa të shohsamëshumë, të mësoj shfrytëzova rastin qënëJaponi isht. mësojshim anglisht—japon e njifte anglishten mirë se na e kishte të vështirë edhenuk kishte t’vështirë edheushqimin ma sembaspushimitshkoi e Kështu qëkyIvani nukukthy do të ju kthejmë në atdhe”. edhe gjashtë muajnëkurs ose dhonë provimin osedotë hyni nuk dotë jeninëgjendjemee dhe letërsia Japoneze, nëseju ta jepniprovimin ngagjuha të hyni nëprovim nëfunddo na thanë, “Nëse ju nuk… kur kur ukthym masnjikohe ata ra meshokë emeshoqe. Dhe edhe shkumnamebaavantu ishuj të vegjël të pabanum këto katër ishujedhe4000 Kyushu edheShikoku krejt henjë, eka Hokkaido, Honshu, në jugtë Japonisë. mandej nëishullinKarazu, mu Japonisë poshkojmë nëNara shkojmë nëKyoto, kryeqyteti i po bëjmëdisaavantura, po hajde poshkojmë tash edhe matincin, Ivan ekishte emrin, hajt poshkojmë mekëtë Dal E Japoniaka aqshumëgjëra, Meqë unëmetë vërtetë e Pjesa eDytë Japonia ika katër ishujtë mëd ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 155 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 156

SHN EK SHN EK Oral History Project The NationalGallery

this becauseit isvery import me. Good thatyou mentioned in Belgrade, my professor told graduated from my master’s turned, to behonest when I there? Minolta andsoon. cameras are known, Nikon, Japan, theircompaniesand tography is very developed in as photographs. Sincepho many filmsasvideos well ment. Andthisisrecorded in tion was thecrowning achieve and theopeningof the exhibi learned a lot, I created a lot all thatIwanted to achieve. I pan I think that I had achieved story initself, sowhenIleft Ja How Ibrought themhere isa out registering themsomehow. ry themonto airplanes, with bring themhere, right? To car it was very difficult forme to Kosovo, whenthetimecomes, go to theNationalGallery of family, butthey also have to one dayto leave themto my to bringthemto Kosovo and to sell them. And I also wanted can’t doit,andInever wanted original works because, Ijust But, Ihaven’t soldany of my turned theminto paintings. son, Issaandmany others and of poets suchasBasho, Bu lated theverbs from thetexts and Imainly painted, Itrans Japanese life inmy forty works these interesting topics from and many other things. Japanese poems, domassages Then they interpret beautiful ment almost like our sharki. instrument, whichisaninstru sleeves, they playthe shamisen are dressed inshirts without there exist these geisha that of Turkish bathrooms, and are calledtoruko, because houses. Today in Japan they teenth century served inpublic that in the sixteenth, seven But the geishaswere women are usually not thatbeautiful. is extraordinary, becausethey that inonehundred girls, one women are very beautiful,Isay Japan peoplethinkthatthese many of theminJapanand So, Itreated andpainted all When didyou return from No. Did you return to Belgrade? When Ireturned, whenIre 17 ------

SHN EK

the money, themoney, which dent.” “Buthow doyou have “I amamaster’s degree stu you?” They said,andI do you have money, what are “Okay, I’lltake it,” “But how dinar for eachday, Isaid, thousand dinar, onethousand “Thirty thousanddinar,” thirty for onemonth?” They said, asked, “How muchdoesitcost grade, thehotel was new. AndI General Tourist Hotel inBel laugh). Idecidedto goto the dormitory withfive people(all ple Iwent to ahotel, not to a you that one hotel, for exam der to understand, let me tell the currency value. Butinor know now, I have to check it isthesame, isn’t it?Idon’t euros with110thousandeuros, sand. It’s like five thousands five thousandwith 110thou make acomparisonbetween have? thousand dinars. master’s degree, Ihad110 when Istarted inOctober, dinars. While in the first year, Academy Ihadfive thousands was, inthefifth year of the how different thatscholarship were, inorder to understand graduate studies andthey eration to register for post— dinary, we were the first gen time. Government of Kosovo atthat [Province Council], Imeanthe arship from Këshilli Krahinor the master’s Igot theschol arship for five years, then for Rilindja scholarship to study.” Because because Kosovo gave methe said, “Iwillreturn to Kosovo thought about that at all, I on you. Itold him,Ihadn’t is difficultbecauseitwill step it willremain aprovince andit go andgive your contribution, it doesn’t matter thatyou will that Kosovo isaprovince. But ince willstep onyou.” Meaning or later,” hesaid,“the prov Kosovo,” buthesaid, “sooner not thatIwant to undervalue there, hesaid,“don’t gothere, call you by your last name me, “Nimani,” because they experience. Myprofessor told ant, itwas anextraordinary It’s something big, but we can What value didthatmoney The scholarships were extraor 18 gave metheschol 19 ------unit of Serbia. is thebasicmonetary slav currency. Now it Dinar was theYugo 19 weekly newspaper. printed in1945asa in Yugoslavia, initially Albanian language newspaper in Rilindja, thefirst 18 Serbia. Albania, Kosovo and Herzegovina, Croatia, including Bosniaand ous Balkan countries, the folk musicof vari chordophone usedin fretted, long—necked Sharki, isaplucked, Albanian: Çallgi, 17 - -

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare edhe kështu unëemorra njëide domethanë gati qielli me tym, prej tymtarëve ishte mbushë rikave domethanë të mëdhaja mijë metra lartësi. shenjtë ithojnë, edheika katër ma i lartë në Japoni, mali i mali Fujiyama. Fuji është mali kur poshof prej trenit, poshof kilometra nëorë ka ecë, edhe kohë ka qenënëJaponi280 është treni maishpejtë nëatë me shinkansenin, shinkansen një ditë ishauneduke udhëtu heshim meushqimdeti. Edhe restoranet japoneze kuushqe e tijedheshkonim nëpërato më thirrte muamemakinën Yoshi Dasan, aivinte gjithmonë piktor japonez shumëimirë udhëtu menjëmiktimin një he. Edhenjiditë unëishaduke dustri jashtëzakonisht të mad villohej met’madhe, kishte in arsye seJaponiaishte, pozh luftën kundërpollucionit, për unë kishinintë bëninedhe me të vërtetë patijehonë. sjellë këtu edheekspozita me ajo ishte, unëikam rujtë ikam i shënojnëpërshtypjet. Edhe njerëzit kurvijnëregjistrohesh, thonë njëblloktë madh edhe lojnë njëfletore, një, njësime zakonisht ebojnëedhekëtë, e kom të gjithaato. Atje ekanë… spozita e suksesshme edhe i hapa ekspozitën, ishte ek shumë imirë edheatyunëe ky njeriika punu.Edheishte qenë, krejt ato logot posteret methonë nëTokyo kurkanë ju kujtohet lojrat olimpike do edhe aika dizajnu nëqoftëse një dizajner shumëimadh ky njeriuTakashi Kono është domethanë ekspozitën. Kurse mujtë me majtë një muj ditë deri në20.000dollarë përme mund t’ijepshepërshembull arsye seishte shumëeshtrejtë ai domethonë patë holla,për tij shumëtë mirë. Dhemadha i ciliekishte, ekishte galerinëe me njëartist të njohurjaponez gani. Edhekurekreva utakova domethonë sintagma aposllo ia ebukurdheunë”, ajoishte punimet edheiquajta “Japon me dorë të gjithat, katërdhjetë piktura të punumedomethonë një cikël mepunët të cilatishin madhe. Dhemandejekrijova me gjithëatë kulturë aqtë Meqë temat qëikisha marrë Edhe epashëqëkrejt prej fab ------

plana, pairegjistru disiedhe apo jo? Meibartë nëpëraero vështirësi me i pru deri këtu, koha, edhekom pasëshumë bëtare të Kosovës, kur të kalon të shkojë nëGalerinë Kom mirëpo ajo duhet patjetër ditë, domethanë ialëfamiljes, i prunëKosovë dhekëtu një Edhe kom pasëdëshirë me kom pasëdëshirë meishitë. dhimbën dheasnjëherë nuk punimet origjinale shumë më s’e kam shitë atjepërarsye se piktura. Mirëpo asnjëpunim të tjerët dhei kam shndërru në si është Basho, Buson,Issae bale tekstet ekëtynë poetëve transliteru, ajoçka është ver sidomos kam pikturu,ikam këto katërdhjetë punimedhe dhe ikam pikturunëkëto, në japoneze unëikam marrë shumë interesante nga jeta sazhë etë tjera, tjera. të bukura japoneze, bëjnë ma e jonë. Mandejrecitojnë poezi instrument gati,gatisisharkija menteve shamisen,është nji ra mekimono, ibijnëinstru geisha të cilat janë të veshu jnë, edheatyekzistojnë këto se banjoturke etoruko equa sot nëJaponiiquajnë toruko, nëpër ato shtëpitë publike. E XVI, XVII të cilat kanë shërby kanë qenëfemra nëshekullin aq të bukura. Mirëpo, geishat zakonisht ato nukjanëedhe është ejashtëzakonshme, se them qënënjëqindvajza një janë shumëtë bukura, unëpo mendojnë njerëzit qëfemrat janë shumë, tash nëJaponi geishave seedheato ishin, madhe. ka lanëpërshtypje shumë të Japoninë, edhejaponezëve ju Nihon, domethanë, Pastrojeni Ka poshkon Japoni? Kireina kisha shkru,QuoVadis Nihon? ponezët ekishinpëlqyatë see deshta me bo atë edhe ja turu. Edheunënëatë mënyrë shkru përshkrime, kanë pik hapë, kanë shkrupoezi, kanë kanë sillë edhe mandej e kanë duar} ekanë pasëpelhurën e kanë pikturu {shpjegon me scrolls. Të cilatjaponezët kur sikur ato rrotullat japoneze e gjatë elegant {tregon e duar} formë, domethanë nëformatin edhe pikturova njëpikturë në Kështu që të gjitha këto tema Mandej emerrsha jetën e ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 157 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 158 SHN EK EK Oral History Project The NationalGallery

ence between themoment you returned to Pristina. I didn’t take any of themand well as astudio inBelgrade, an apartment andajobas even thoughthey offered me live there, and live well. But a lot andhadthechanceto places intheworld, Itravelled had thechanceto goto many to return to Kosovo. BecauseI times more, Iwould still decide even ifIwas there athousand will sayitthousandtimesthat say thathewasn’t right andI could heberight? ButagainI sor right whenhesaidthat, as we speak,was theprofes up we are inthisvery moment returned to Kosovo. “Kosovo gave me these,” and I so, butInever forgot, Isaid, on, thenbooksor something, twenty thousand dinars and so ways. ThenIbought colors for tickets for thetrains andtram sand. ThenIwent to buythe and thatbecamesixtythou thousand dinarfor the food euros, thenIalso gave thirty you hadto paythree thousand euros, right? Imean,three, approximately cost hundred for example today ahotel can thirty thousand for the hotel, for example, you hadto pay really extraordinary. Because something very extraordinary, know numbers, butthiswas na, andsomeothers. Idon’t the Academy thento Ljublja Music Department, hewent to Zeqirja Ballata got onefor the there, butIknow thatalso know how many of themwere given for various fields, Idon’t Kosovo, thescholarships were opment? scholarships, for Kosovo devel opment of Kosovo very much. of ours, whohelpedthedevel one, of theyoung generation I mean,UkshinHoti was the who was executed by Serbs. shin Hoti, when Isawmy document, Uk here was, itisvery interesting, cate andbackthentheleader I said,andshowed thecertifi three, four salaries.” “Ihave,” is alarge amount, aslarge as Part of whatplanwere these There were ten years of differ Sometimes Ithinkhow messed Yes, for the development of 20 thedeceasedman ------SHN

ter established, theKosovafil strong character andget bet before, butitstarted to get a there hadbeensomeof that The theatre… even though lished. You know whichones? stitutions started beingestab was avery good thing. which was extraordinary, that started returning to Kosovo a generation olderthanme returned, my generation and in whichKosovo hadinvested, ed… inKosovo, thegenerations very gooddevelopment start of Graphic Design andthena Design. IledtheDepartment ing, Graphics andGraphic with theDepartment of Paint the Arts Academy, andstarted ulty of Arts, which was called that we established theFac Then three—four years after was an extraordinary event. the University in1970,that I mentioned andwe founded Shkolla eMesmeArtitthat none, andso, Iwent to the that here, here there were in Yugoslavia, not to mention with amaster’s degree there, had very few. Iwas thefirst one be 400thousandresidents, it wasn’t developed, ithad may Shkolla eLartë Pedagogjike, it Pristina hadnouniversity buta and itdeveloped enormously. benefited alot, tremendously goslav Federation, Belgrade grade, the meetings of the Yu everything happened in Bel was developing enormously, a lot at that time, Belgrade tries andYugoslavia benefited mean, the nonaligned coun leaders of thethird world. I Nehru from Indiabecame Tito at that time, Nasser and the president of Yugoslavia, among the leaders because when Yugoslavia became Belgrade, itwas the‘60s, just at thetimewhenIwent to when Ileft Kosovo. Because ference was even biggerthan ference was very big, the dif generation? Kosovo now hadan educated novelties of thattimesince country andwhatwere the you find,how did you findthe returned to Kosovo. Whatdid went andtheoneinwhichyou And thenthefirst Kosovo in So, whenIreturned to Pristina, There was (coughs), the dif ------unknown. whereabouts are still of hisrelease andhis peared atthetime in 1994.Hedisap five years inprison was sentenced to and politicianwho was aphilosopher Ukshin Hoti (1943—...) 20 - SHN EK SHN EK EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

110 mijëdinarë. shkallës sëtretë ekom pasë parë kurkom fillunë tetor, të pesë mijëdinarë. Kurse vitine Akademisë uneekom pasë encë e madhe, vitin e pestë të se saka qenëkjobursë difer edhe kanë qenë, përmekuptu am në studimet pasdiplomike, kemi qenëdisaqëuregjistru konshme, gjeneratat epara na në atë kohë. domethonë Qeveria eKosovës pat’ dhonëKëshilli Krahinor për magjistraturë mandejna “Rilindja” përpesëvjet, edhe ma patdhonë, shtypëshkronja për mestudiu”. Se “Rilindja” va maka dhonëbursën mua në Kosovë përarsye se Koso thashë, “Unëdotë kthehem s’kisha mendupërkëtë fare, ju shkelë. Unëithashë, unë vështirë është ajoedheka me tribut, mirëpo provincë është, që kimeshkutidhonëkon është provincë. Po edhesado shkelë”. Do të thotë që Kosova ca herët avonë”, tha“ka meju unë Kosovën”, portha,“provin atje” tha,“joqëponënçmoj me mbiemër, tha,“mos shkoni “Nimani”, seata të thërrasin konshme. Profesori im më tha, një eksperiencëejashtëza shumë gjëmerëndësi, është që epërmendekëta seështë sori immëpat’thanë. Mirë magjistru nëBeograd, profe ç’është evërteta unëkurkom grad? tjera, tjera. janë, dihet Nikon, Minolta e panitë etyne, aparatet etyne shumë e zhvillume, ato kom në Japonifotografia është aq video edhe në fotografi. Meqë shumë edhenëfilma i kom ato të regjistruara në hapja e ekspozitës simeedhe kurorë egjithëkësaj ka qenë kom krijushumë, dheekom si i arritë. Pra kom mësushumë, të gjithaato qëkam dashtë me Japonia mendojqëikam arritë kështu qëkurjamlarguar nga se siikom sjellëato këtu, edhe kështu. Është njëhistori nëveti Kur ukthyet prej atje? Jo. Ku ukthyet, aukthyet nëBeo Çfarë vlere kishinkëto dinarë? Kanë qenëbursat ejashtëza Kur uktheva, kuruktheva, ------SHN EK SHN

va m’i ka dhonë këto”, edheu kom harrukom thonë, “Koso Kështu që, kështu që unë nuk disa tjera për libra apo diçka. nja 20mijëdinarë edhekisha trolibus. Mandejbleva ngjyra biletat për tramvaj e trena apo mijë. Mandejshkova ibleva dhashë përushqimubonë60 me pagumandej30mijëunëi tre, tre mijëeuro është dashtë njëqind apojo? Domethanë te na një hotel shkon mesatare pagu hotelin, përshembullsot shembull titridhjetë mijëeke jashtëzakonshme. Setash për konshme, metë vërtetë e kjo ka qenëdiçka ejashtëza e disaka qenënumri,mirëpo blanë edhe të tjerë. Tash nuk ademi mandej ka shku në Lu Zeqirja Ballata, aishkoi nëAk unë, është në degën e muzikës por unëediqëkom marrë Unë nukedisakanë qenë, janë dhanënëdisafusha. të Kosovës? qenë këto bursa, të zhvillimit në zhvilimin eKosovës shumë. erata jonëere qëka ndihmu Hoti ka qenë ai i cili, ajo gjen ekzekutu serbët. Pra Ukshin Hoti, të ndjerintë cilinekanë pa dokumentin tem, Ukshin shumë interesant, kurekom domethanë udhëheqëskëtu, marrë edheatëherë ka qenë Ia tregova vërtetimin qëkisha janë ato”. “Kom”. Thashëunë. këto janëtrirroga, katër rroga shkallës sëtretë”. “Po kukeni, Unë thashë, “Jom student i pare ju,çka jeniju?”Tha. “Ok, poemarr”. “Po kukeni ka njëmijëdinarë, unëthashë, tridhjetë mijëdinarë, çdoditë thanë, “Tridhjetë mijë dinarë”, kushton përnjëmuj?”Ata hoteli iri.Edhepyta ata, “Sa General Turist nëBeograd, Unë vendosa të shkoj në Hotel ka pesë vetë (të gjithë qeshin). jo në dom të studentëve me unë shkova menjiherë nëhotel hoteli përshembullnjëhotel, kuptu mirë unë po tregoj që sa ka qenëkursi. Po përme duhet mekqyrë sesaka qenë, apo jo? Senukeditash se 110 mijëeuro njësojështë ajo me thonë pesë mijë euro me Pesë mijëme110mijë. Sikur bo pesëmijëshime110mijë. mujmë edhenjëkrahasim me Po, nëzhvillimin e Kosovës E pjesë e çfarë plani kanë Është diçka emadhepoqe - - - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 159 “Më 1970 e themelum universitetin, që ishte një ngjarje jashtëzakonisht e madhe. Mandej mas tri—katër vjetësh e themelum edhe Fakultetin e Arteve që quhej Akademia e Arteve edhe fillum me seksionin e pikturës, të grafikës edhe të dizajnit grafik. [...] U kthyen gjeneratat për çka kishte investu Kosova, gjenerata ime edhe do para meje fillu- an të kthehen në Kosovë që ishte gjë e jashtëzakonshme shumë gjë e mirë. Edhe atëherë filluan të themelohen institucionet e para të Kosovës. I dini cilat janë ato? Me teatër… edhe pse disa ishin edhe ma heret. Mirëpo filluan me marrë domethanë karakterin ma të fuqishëm edhe me u, me u formu shumë ma mirë dhe mandej filloi me u ndërtu Koso- vafilmi, mandej Galeria e Arteve, mandej [Ansambli] Shota e këto tjera. Pra filloi Koso- va ta merrte trajtën e një shteti domethanë i cili do të vijë me hatër apo, që thojnë, a me zor edhe pse ajo ndodhi me këtë të dytën”. “Më 1970 e themelum universitetin, që ishte një ngjarje jashtëzakonisht e madhe. Mandej mas tri—katër vjetësh e themelum edhe Fakultetin e Arteve që quhej Akademia e Arteve edhe fillum me seksionin e pikturës, të grafikës edhe të dizajnit grafik. [...] U kthyen gjeneratat për çka kishte investu Kosova, gjenerata ime edhe do para meje fillu- an të kthehen në Kosovë që ishte gjë e jashtëzakonshme shumë gjë e mirë. Edhe atëherë filluan të themelohen institucionet e para të Kosovës. I dini cilat janë ato? Me teatër… edhe pse disa ishin edhe ma heret. Mirëpo filluan me marrë domethanë karakterin ma të fuqishëm edhe me u, me u formu shumë ma mirë dhe mandej filloi me u ndërtu Koso- vafilmi, mandej Galeria e Arteve, mandej [Ansambli] Shota e këto tjera. Pra filloi Koso- va ta merrte trajtën e një shteti domethanë i cili do të vijë me hatër apo, që thojnë, a me zor edhe pse ajo ndodhi me këtë të dytën”. “We founded the University in 1970, that was an extraordinary event. Then three—four years after that we established the Faculty of Arts, which was called the Arts Acade- my, and started with the Department of Painting, Graphics and Graphic Design. [...] The generations in which Kosovo had invested, returned, my generation and a genera- tion older than me started returning to Kosovo which was extraordinary, that was a very good thing. And then the first Kosovo institutions started being established. You know which ones? The theatre… even though there had been some of that before, but it start- ed to get a strong character and get better established, the Kosovafilmi [Kosovo Cin- ematographic Center] started being constructed, then the Gallery of Arts, then Shota [Folk Dance Ensemble] and so on. I mean, Kosovo started taking the shape of a state, I mean which had to be so, be it by peace or by war even though the latter happened. “We founded the University in 1970, that was an extraordinary event. Then three—four years after that we established the Faculty of Arts, which was called the Arts Acade- my, and started with the Department of Painting, Graphics and Graphic Design. [...] The generations in which Kosovo had invested, returned, my generation and a genera- tion older than me started returning to Kosovo which was extraordinary, that was a very good thing. And then the first Kosovo institutions started being established. You know which ones? The theatre… even though there had been some of that before, but it start- ed to get a strong character and get better established, the Kosovafilmi [Kosovo Cin- ematographic Center] started being constructed, then the Gallery of Arts, then Shota [Folk Dance Ensemble] and so on. I mean, Kosovo started taking the shape of a state, I mean which had to be so, be it by peace or by war even though the latter happened. Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 164

Oral History Project The NationalGallery cause sometimes democracy we call itdemocracy… be ation into prosperity. Because day we fight to turn thisliber Kosovo was liberated andto achieved was achieved. So, when whatshouldhave been years, and that istheonly time dred years, practically ninety slav occupationfor onehun that we were undertheYugo of ournationfor… Icansay raised. And allthosegoals awareness was awakened, really started to take…. The other nation. or a means of stepping on an is not… Imean,itisnot acrime dom, andthefight for freedom never. Itonly fought for its free my knowledge of history goes, nations. Never, ever! Asfar as history hadstepped onother loving nationthatnever inits ing, thatwillingof afreedom— mean, thatextraordinary will it was valued by theworld, I is why Kosovo won. Thatiswhy vo, they allbecameone, that shown by thepeopleof Koso ny, withoutthatunitywas Because without that harmo we willalways say, “We didit.” say that,“Ididit,Iit,” but nobody hastheright to ever their own contribution. And intellectuals, everybody gave people to themost important mean from themost simple own houses. money andpeoplegave their the University, Imeanwithout losses and suffering, we kept peaceful movement andbig we stood for ten years witha stand itanymore even though the rest. Albanianscouldn’t other one, andthenwe know rope, for acountry to rulean Balkans, not to talk aboutEu there was nomore spacein ing of thetwentieth century, understand thatwiththeend understand, Serbiawouldn’t happened. Sincethey didnot by war even thoughthelatter had to beso, beitby peaceor shape of astate, Imeanwhich Kosovo started taking the Ensemble] andsoon.Imean, Arts, thenShota [Folk Dance structed, then the Gallery of Center] started beingcon mi [Kosovo Cinematographic So, everybody inKosovo, I So, thatiswhen,whenKosovo 21 ------

had ourown plans.Andtak I leditfor ten years… andwe first director of thatinstitution, destiny was such thatIwas the then theGallery of Arts, Iwas, we established theUniversity, but thatera isgone. values and with their great will, have created extraordinary they were true patriots who their doctorate degrees. So, in their own fields, they had people whowere Ph.D. holders tions, whowere well-educated cultural and scientific institu especially in the educational, government of Kosovo, who, we hadourleaders, whointhe only from institutions because there was abigwillingnessnot this, thiswas obvious because Something ishappening.” And Everything isbeingdeveloped. new withyou. Itisbeingbuilt. say, “We always seesomething had thechanceto hear them each time they would come, I in Belgrade would come, and sadors whowere accredited something hadstarted. vated by something internal, important thatwe were moti That was very difficult,butitis democratic state shouldbe. projects abouthow aproper tal andthinkaboutmaking tutions whichare fundamen cultural and educational insti ernment proper, to create the mean, we didn’t have our gov we hadnospaceto create, I from whatisnormal.Because done, but itwas still too far was dreamt to bedonewas only apercentage of what positive initiatives from which do to make achange? is itlike thisandwhatcanwe we are quiet, should think why vo, whenwe goto sleep, when painful. Eachoneof usinKoso something daily. Thisisvery person spendsonedollarand we saythatinKosovo apoor And this, thishurts usallwhen gally andsomeoneelse suffers. too much,someoneearnsille country inwhichsomeonehas dignified life. And to not have a most of ourpeoplehave a ate prosperity inwhichatleast seems like anarchy. Butto cre And withthisgreat willingness I remember whentheambas With alltheprogress and ------classrooms. included were usedas homes, basements mostly by private education hosted parallel system of was to create a Albanian reaction schools aswell. The were excluded from service, Albanians Albanians from public and theremoval of all language of Kosovo Serbian theofficial legislation thatmade Slobodan Milošević’s By 1991, after 21 SHN EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

në Shkollën e Lartë qëepër kishte fare, edhe atëhere hina gosllavi elemokëtu, këtu nuk isha iparimagjistër atje, nëJu kishim shumëpak.Edheunë ndoshta 400mijëbanorë, nuk ishte e zhvillume ikishte Shkollë të Lartë Pedagogjike, kishte universitet, kishte një në Prishtinë, Prishtina nuk he. edhe upat’zhvillu metë mad shumë, jashtëzakonisht shumë gosllave, Beogradi përfitonte in takimet nëFederatën Ju ndodhte nëBeograd, bëhesh villohej metë madhe, çdogjë edhe nëatë kohë Beogradi zh përfitonte Jugosllaviashumë vendet epainkuadruara edhe të Botës së Tretë. Domethanë i Indisëata ubënëudhëheqës atë kohë, NaseriedheNehru kryetari iJugosllavisë Tito në në, ubënjëngaprijëset, sepse edhe atëherë Jugosllaviaufut grad, ishinvitet, vitet e‘60—ta kohë kurkom shkuunënëBeo Kosovën. Për arsye senëatë e madhesesakurkom lënë diferenca ka qenë edhe ma shumë diferencë emadhe, pra arsimume? tash ekishte njëgjeneratë të asaj kohe meqenëseKosova din edheçfare ishinrisitë e Çka gjetët, qysh egjetët ven dhe ukthyet prapë nëKosovë. prej momentit qëkeni shku ktheva nëPrishtinë. asnjenën nukemorra edheu punës edhestudion, por unë banesën, maofrunë vendin e banesën maofrunë, maofrunë në Beograd ma dhanë edhe jetu shumëmirë. Por edhepse rastin mejetu atjeedheme shumë kam shetitë, kom pasë shku nëkëto vende nëpërbotë pasë rastin meshkuedhe u kthy nëKosovë. Seunëkom mijë herë kishavendosë me të kishaqenëatjeedhenjë thom edhenjëmijëherë sikur pasë të drejtë edheunëpo unë përsëri thomqënukka mund të ketë pasëdrejtë. Po ai profesori kurka thonë, ai dojmë sot, aka pasëtë drejtë në këtë moment kurpobise mendja psejemikatandisë mu ktheva nëKosovë. Ishin dhjetë vjetë diferencë Sot nganjëherë mëshkon Kështu qëkuruktheva unë Ka qenë(kollitet), ka qenë ------

bota eçmoi,domethonë, këtë edhe fitoi Kosova. Për atë edhe të gjithëubënënjë, epëratë që e tregoi populli i Kosovës, atë harmoni,paatë monolit me thonë, “Na”. Sepse, pa “Unë, unë”, porgjithmonëkemi për asnji kohë të thotë që nuk ka të drejtë asnjiherë dhe kontributin evet. Dheaskush i lartë, të gjithëekanë dhonë thjeshtë, derite intelektuali ma methonë, prej njeriutmatë populli dhashtëpitë eveta. domethanë patë hollaedhe ja. Namajtëm universitetin, mëdhaja, mevujtjetë mëdha lëvizje paqësore mehumbjetë dhetë vjet domethonë me mo meduruedhepsedurum mal. Shqiptarët nukmundëm atëhere dihet çka ndodhi nor ta ta sundojëtjetrin edhe ropë, nuk ka ku dikush mund në Ballkan, elëre mënëEu ullit XX,qëmonukka hapësira tonte qëishte mbarimiishek domethënë Serbia nukekup të dytën. Meqë nuk e kuptonin, edhe pse ajo ndodhi me këtë hatër apo, qëthojnë, amezor domethanë icilidotë vijëme ta merrte trajtën enjështeti këto tjera. Pra filloi Kosova mandej [Ansambli] Shota e mi, mandejGaleria eArteve, filloi meundërtu Kosovafil shumë mamirë dhemandej ishëm edhemeu,uformu methanë karakterin matë fuq Mirëpo filluanmemarrë do pse disaishinedhemaheret. janë ato? Meteatër… edhe para të Kosovës. Idinicilat themelohen institucionet e shumë gjëemirë. ishte gjëejashtëzakonshme filluan të kthehennë Kosovë që erata ime edhe do para meje kishte investu Kosova, gjen u kthyen gjeneratat përçka i mirë, filluan…i Kosovës, se atëherë filloinjëzhvillim mjaft katedrën edizajnit grafik dhe grafik. Unëeudhëhoqa këtë të grafikës edhe të dizajnit fillum meseksioninepikturës, quhej Akademia eArteve edhe edhe Fakultetin eArteve që tri—katër vjetësh e themelum konisht emadhe. Mandejmas që ishte njëngjarjejashtëza 1970 ethemelumuniversitetin, menda edheethemelummë Pra, çdokushnëKosovë, do Edhe atëherë filluan të ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 165 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 166

SHN EK SHN EK SHN EK Oral History Project The NationalGallery

private universities accept one example, we have, even the with thosestudents. Today, for because we hadtimeto work educated extraordinarily well to Graphics. But,they were Sculpture and two or three of themto theDepartment of of Painting, around two—three ten of themto theDepartment Department of Design, around of whichwe would move to the of Figurative Arts, four orfive students to theDepartment accepted around thirty—five dents atthattime. Imean,we ment of Figurative Arts. the Faculty of Art,theDepart Then, theUniversity started… art started beingdeveloped. had galleries.So, thefigurative with cultural centres, they also ies. Then,other cities started gallery, one, two, three galler had nogallery. We madeone we created, we started… we what Iwant to sayisthatthere for everything that’s bad.And thing that’s goodaswell as merit belongsto usfor every we have noexcuse now. The our enemy isinterrupting us… have the excuse anymore that depend anymore… we donot this dependsonus, itdoesn’t stacles, many obstacles. And And sotheinstitutions face ob with delays, thatisnot enough. terly basis[three months], or ceive theirmoney onaquar see thatmany institutions re lem. fully didit. Withoutany prob they pleasantly andsuccess decide ontheprojects and year withtheircouncils and means, you know, for thenext sibility to share thefinancial the institutions hadthepos means were granted. Imean, were supported, thefinancial institutional cultural projects people employed, andallour there were our[Albanian] and theMinistry of Culture, ecutive Council, for example, ing into consideration theEx And today itisparadoxical, I Did you have many students? What? … students? Sorry? Did you have many… Yes. We didn’t have many stu ------SHN EK

and OtherMedieval Painters], e Tjerë Mesjetarë [Onuphrius val painter Onufri dhePiktorët ple abouttheAlbanianmedie some… Iwrote somefor exam ists whowrote books…Iwrote some painters, I mean our art historians… but,thepainters, cause we hadoneortwo art ed our issue, of painters… be Albanian. Andthenwe start good, they were publishedin lished them.They are very seven [books]. Rilindja pub We publishedaround sixto in withtheAlbanianlanguage. Museums, and sowe joined lish bookeditionsonWorld an initiative was taken to pub Rilindja started… inYugoslavia with great love. to it… becausewe worked onit with artinKosovo will,willrefer ble becauseeveryone dealing even today Icanconsider abi graph was published which tian andEnglish.Soamono es: Albanian,Serbo—Croa monograph inthree languag phers… andwe publishedthe sculpture… our best photogra arts, applicative arts, painting, to write texts aboutgraphic We hired four of ourartists our artists, buteven earlier…. tia, whocamehere, studied Vlado Bužančić from Croa a very goodarthistorian, temporary Art. Monograph of Kosovo’s Con the first time to publishthe they gave usthefundsto for lery, intheMinistry of Culture, And then we applied, the Gal terested inarthistory books. each, whichisvery little. only dedicate two minutes to two hours timeyou will have to dents, even then,ifyou have into two classeswithforty stu other students… ifwe separate example inoneclasswithforty sible to teach onestudent… for own field.Becauseitisimpos thing else, of course not intheir They willget engagedinsome do oncethey finishuniversity? it? Andwhatare they goingto traordinary, itistoo much,isn’t students for example. Itisex hundred orhundred andfifty So, thenwe started publishing. And then we engaged, I mean Yes. But, then we started being in ------

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare jshin ambasadorët qëishin diçka kishte fillu. shtynte diçka ebrendshme, është merandësi qëneve na Ajo ishte shumë evështirë, por nji shtet imirëfilltë demokratik. projekte sesiduhet të krijohet dhe të mendojmëtë bëjmë it, të cilatjanëfundamentale stitucionet ekulturës, të arsim tanë të mirëfilltë, t’ikrijojmëin jojmë, domethanë, qeverinë kishim asnjihapësirë qëtë kri qenë normale. Sepsenanuk shumë larg asajqëduhet me arrihej nji përqindje, porishte që ëndërrohej qëduhet bërë, pozitive ngatë cilat,ngaajo domethonë, iniciativa shumë drejtim? demi nemendërrunëkëtë pse është kjoedheçka mun jemi qetë duhet të mendojmë kur të shkojmë mefjetë, kur Këto, seciliprej neshnëKosovë kjo është shumëedhimbshme. nji dollarediçka nëditë. Dhe anë, njinjeriivarfër i harxhon themi qënëKosovë, dometh dhemb neve të gjithëve kur dikush të vuajë. Edhekjo, na dikush të merrë paligjshëm, e E joqëdikushtë ketë tepër, ta ketë jetën e dinjitetshme. paku shumicaepopullittonë ta krijojmënjëmirëqenie qësë të duket qëështë anarki.Por, jiherë demokracia, nganjiherë thojmë demokraci… sengan në një, nënjëmirëqenie. Sepo që këtë lirita shndërrojmë në, ru dhesot neduhet të luftojmë duhej arritë. Pra, Kosova uçli vjet, atëhere earritiatë që Jugosllav, ishinpraktikisht 90 vjet saishimnenënsundimin këto, mundtë themnjëqind aspiratat e popullit tonë për u ngritshumë. Dhekrejt ato e marrë…. Upjekvetëdija, me të vërtetë filloi Kosova me tjetër. lloj krimiaposhkelje njipopulli është, nukështë… domethonë, lirinë e vet. Alufta për liri nuk Atëherë, veç qëka luftupër historinë, asnjiherë nuk dihet. Kurrë, asnjiherë. Saediunë tij nuk ka shkelë popuj të tjerë. dashës icilikurrë nëhistorinë e këtë vullnet të njëpopulliliri vullnet të jashtëzakonshëm, Kështu që, atëhere, atëhere Une embajnëmendkur vi Me gjithëkëto përparime, që ------

nji, dy, trigaleri. Pastaj, fillunë nuk kishimgaleri.Bomëgaleri, them qëupatën kriju,fillum… takon neve. Edhepërate po që është ekeqe, gjithashtu na mirë, natakon neve merita, pretekst. Çdo gjë që është e pengon… sot najemi,nukkemi që armikuynë, apojo, aipona ma, nukkemi pretekst t’themi varet prej nesh,kjonukvaret shumë kanë pengesa.Edhekjo tu ikanë pengesainstitucionet, janë t’mjaftushme. Edhe kësh mujore], apo mevonesa, nuk i marrin mjetet me kvartale [tre tucione me vonesa po i marrin, shoh përshembullshumëinsti lemi. me sukses.Pa kurrfarë prob dëshirën shumët’madhe edhe projektet dheirealizonin me ndanin mjetet, t’ipërcaktonin thonë përvitineardhshëm t’i tyre qëparaprakisht, dome kishin mundësimekëshillat e Domethonë, institucionet dhanë mekohë të caktume. janë përkrahë, mjetet janë të institucioneve të kulturës cilët, të gjithaprojektet tona kanë qenënjerëzit tanë të bull, edheMinistrinë eKulturës Këshillin Ekzekutiv, përshem Edhe t’u marrë parasysh qënë dhe nekemi pasëplanet tona. e kom udhëheqëdhjetë vjet… i parë ikëtij institucioni, dhe isha, kështu deshifati, drejtor uam Galerinë eArteve, unë versitetin, mandejethemel vullnet të madh,ka kalu pra. jashtëzakonshme dhemekëtë të, të cilët kanë krijuvlera të kanë qenëpatriotë të mirëfill dhe me doktoratë. Pra, të cilët qenë nëfushënevet doktorë qenë njerëzit eshkollum, kanë dhe shkencore, të cilët kanë tucionet arsimore, kulturore të cilët, sidomos në këto insti cilët, nëqeverinë eKosovës, kemi pasëata udhëheqësattë institucioneve, përarsye sene net shumë i madh,jo vetëm i për arsye sekjoishte njivull Edhe kjo, kjoishte edukshme, het diçka. Po ndodhë diçka”. te ju. Po ndërtohet. Po zhvillo monë poshohimdiçka të re ndëgju qëthoshin, “Po gjith tjetër, unëkam pasërastin me edhe saherë qëvishinherën të akreditum nëBeograd, E sot është paradoksale, unë Thashë kurethemeluamuni ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 167 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 168 SHN EK SHN EK

Oral History Project The NationalGallery

three associations.The first them. Here inKosovo we had I meaneachprovince had existed back then. Each one, artists andapplicative arts to behonest, for real. language. There was equality, which was published in each in thefundsfor thecatalogue welcome itandparticipated Each one would accept to will travel to five to sixcities.” ican exhibition willcome. It would agree there, “An Amer tan andmany others. Andthey the first time, onefrom Dages Japanese exhibition here for and Iwanted, Ibrought the member of thatCouncil there come. For example, Iwas a when anexhibition wanted to we would decidefor example went outof Yugoslavia. There that cameto Yugoslavia and would agree witheverything Yugoslav Federation andwe had onerepresentative inthe Federation. were like, like equal units of the of republics after ‘74, they and Vojvodina, becamekind tonomous provinces, Kosovo And however, thesetwo au republics andtwo provinces. Yugoslav Federation hadsix the Yugoslav system was, the capital… becausethey have… know, galleriesexisted. Each sual arts… they existed, you I know andwhichisthevi talking about the field which just like inother fields, Iam art distributed? province? it promote theartists of the tem inthesenseof how did installed in Yugoslavia? A sys to pushitforward. But, now it’s theGallery’s duty And so, soIthinkwe managed. emphasized ourlocalarts. national literature, but we also rative arts, not only withinter ed enrichingthelibrary of figu my colleagues….So, we start and many other books…also graph of Contemporary Arts then Iworked onthatMono So, we hadourmeetings. We How were certain arts ideasin Yes. What kindof arts system was Also associations of visualarts Yes. At thattime, atthattime, ------

of Pristina, thenthepeople…. Association, theAssociation Artists, theApplicative Artists exist today, the one of Visual today? The associations don’t in theGallery. Itwas famous. exhibitions thatwere opened television stations visiting the Turkish… so, we everyday had ers inRoma, someothers in Serbo—Croatian, someoth in Albanian, the other ones in they would comeandrecord vision Pristina] was there… back—then RTP [Radio Tele [Radio Television Kosovo], the the onethatisnow called RTK sion of Pristina would come, and for example theTelevi bitions would beopenthere of Sciences!”Because exhi famous thantheAcademy Gallery, have becomemore and told me, “Shyqri, you, the ing you whenAliHadricame took its first steps… I was tell Albanian nationandsoon. figures from thehistory of the cause itwas figurative. Ithad realistic characteristics be but itdidn’t have many socio— tic exhibition. Socio—Realism, would come… itwas arealis The queuewas long.Schools 40.000 visitors intwenty days. was registered inUNESCO, exhibition from Albania,which most visits to thevisualarts the center. And…we hadthe there becausewe were right in we had extraordinary visits called Boro dheRamizi Palace], whichbackthenwas in thePallati iRinisë[Youth office becausethe Gallery was our office… wouldcome toour academic AliHadricameto ground. Iremember oncewhen ing ground, it was really taking a lot. Thevisualarts was tak its leader. deceased Kadrush Rama was This worked aswell andthe tina VisualArtists Association. then we also founded ThePris leader by my colleagues.And ed, andIwas selected asits Artists Associationwas found Then, TheKosovo Applicative Muslim Mulliqiastheleader. Visual Artists Associationwith one thatwas founded was The But today, what’s the matter That ishow thefigurative art And thisway we won, we won 22 and ------anti—fascist war. after the heroes of the to nameinstitutions times itwas common people. InYugoslav Serbian andAlbanian hood andUnityof the symbol of theBrother War. They becamethe the SecondWorld were executed during Ramiz Sadiku,who Boro Vukmirović and refers to two friends, Boro dheRamizi 22 - SHN EK SHN EK SHN EK SHN EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

skulpturën… fotografët ma aplikative, përpikturën, për tekstet përgrafikë, përartet për ta shkruar, përt’ishkruar I angazhumkatër artistë tanë artistët, por, edhemëparë…. pat’ ardhë këtu, ipat’studiu Bužančić nga Kroacia, i cili të artitshumët’mirë, Vlado domethonë, njëhistorian Artit Bashkëkohor të Kosovës”. herë të parë “Monografinë e ndau mjetet dheebotum për ria, te Ministria eKulturës, na atëhere nakonkurum, Gale brat ngahistoria eartit. Dhe interesonin edhe, edhe li isht e… pak. kushtu, qëështë jashtëzakon secilin ka nji—dyminuta meia orë, domethonë duhet për atëhere ti,nëqoftëse i kidy klasë ka katërdhjetë, edhe nëqoftëse ikemi ndangady jetë studentë përshembull… shembull, timësoshkatërdh një stu… menjëklasëpër është epamundurtita mësosh absolutisht jome fushën. Se Do të mirren mediçka tjetër, fakultetin çka dotë bëjnë? Edhe atëhere ata kurta kryjnë konshme, është tepër, apojo? për shembull.Është ejashtëza marrin ka 100,150 studentë sitetet private përshembull,i shembull, edhe, edhe univer bull, sikrahasim, ikemi për ata studentë. Asot përshem se kishimkohë mepunu shkollum jashtëzakonisht mirë dy—tre. Mirëpo, ata ishintë skulpturë njady—tre, grafikë pesë, nëpikturë njadhjetë, vetë, dizajn ibartshim katër— nonim dikuntridhetë epesë degën eartitfigurativ ipra në atë kohë. Domethanë, në Arteve, degaartitfigurativ. universiteti filloi të, Fakulteti filloi të, të zhvillohet. Pastaj, galeri. Kështu që, artifigurativ Kulturës, nëqendërkishinedhe edhe qytetet tjera Qendrat e A kishitshumëstudentë? Si? … studentë? Më falni? A kishitshumë… Po. Mirëpo, fillummandejna Po. Nukkishimshumëstudentë Edhe atëhere neiangazhum ------SHN EK SHN EK

gati siRepublika, kanë qenësi, dina mas‘74—shit kanë qenë domethonë Kosova dhe Vojvo këto dy Krahinat Autonome, Edhe këto, megjithatë edhe lika dhedyKrahina Autonome. lave kanë qenëgjashtë Repub lav ka qenë, Federata Jugosl kanë qenëato, sistemi Jugosl galeritë. Secili kryeqytet…. Se pamore…. Kanë ekzistu, pra, hën tonë, pra fusha e arteve po flaspërata qëenjohimfus sikur qëedhefushattjera, unë në art? provincave? artistët ndërmjet krahinave, në sensin sesiika promovu instalu nëJugosllavi?Sistem tutje. detyrë qëkëtë ta çojëedhema Mirëpo, tash Galeria e ka për kështu mendojqëkemi arritë. methonë, vendore. Dhekështu, dhanë përparësi arteve, do botërore, posidomosikishim e arteve figurative, jo vetëm me epasuruedhebibliotekën legët e mi…. Kështu që, fillum mos t’irendis tash… edheko Bashkëkohor” edhelibra tjera, bëmë atë “Monografinë eArtit e tjerë mesjetarë”, mandeje shqiptarë “Onufri dhepiktorët shembull piktorët mesjetarë i shkrova disa…ishkrova për tanë qëshkruaninlibra… unë torët, disapiktorë, pra artistë historianë të artit… por, pik torësh… senaekishimnjiady edhe një numër i ynë pik shqipe. Dhemandejfillum t’mirë, ubotunë në gjuhën “Rilindja” i botoi. Janëshumë I botum nja gjashtë—shtatë. na në gjuhën shqipe u futëm. e Botës”, edheatëhere edhe ciativë të botohen “Muzetë në Jugosllaviishte marrë niini me botu. “Rilindja”filloi…meqë t’madhe. e kemi punumedashurishumë ka m’u, ka m’u thirrë nëatë… se ka m’u marrmeartineKosovës është nji Bibël se çdokush që që sot mundtë themështë nji, Kështu që, dolinjëMonografi serbo—kroatisht dheanglisht. grafinë nëtrigjuhë, nëshqip, t’mirë… edheebotum Mono Po. Pra n’atë kohë, n’atë kohë, Si janë distibu ide të caktume Po. E çfarë sistemi iarteve është Kështu që, mandejfillumedhe ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 169 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 170 SHN EK SHN EK

Oral History Project The NationalGallery

ple gatherprivately and ask three—four, five or ten peo Or they organize ingroups of not organized, not organized. anymore. And,the artists are demolished, they don’t exist the three associations were irresponsible. Unfortunately leaders whowere, you know, were demolishedthanksto the war. Imean,theassociations by force after the ‘99, after the after, someone occupiedthem erable. Offices were robbed offices. While today, itismis ronment… they hadtheirown ownership of theGallery. which would remain under the charge of creating paintings accommodation. They were in they were provided food and and live for seven to ten days… canvas, colors, pens, papers The painters would take their or Rugova orany other region. We would eithergoto Deçan ony, whichwas very beautiful. would organize anartistic col is itcalled….Onceayear they that they organized thewhat thing thatwas very goodwas nize various workshops, one ciations do? They would orga visual artprogressed. very rich.Andthisishow the the Gallery started getting in ten years. Thecollectionof we bought five hundred works started buying. At that time, back. So… thentheGallery would comeandtake them the exhibitions were done, they cepted their works here. When the selectingjuries, butwe ac established their own juries, brought theirworks here. They helped themnot to deal…they them were guaranteed this.We hibition, Imeanthethree of association oneannualex the Gallery, we allowed each the annualexhibition. Andin membership, they organized nized, Imeanthey hadthe had onething.They orga author’s rights? they defend thecopyrights, the what didthey do? associations have, Imean Then whatelse didtheasso Did they promote artists ordid Yes… What kindof functiondidthe I meanitwas abeautifulenvi …yes, yes. Theassociations ------

have to return thelandorask reading thatit’s over. Now we were given and now we are given, bigamounts of money 600.000, 80.000euros were tina. We got the land. Then, from theMunicipality of Pris years sincewe got theland hosh for example, it’s been ten village of Bardhosh. InBard for ateliers again. But nowadays we have to look liers. Thoseateliers were small. worked andtook someate is better andbetter. We also coming, you know, thequality many more goodartists are many years have passedand ly, really goodones.Because have many goodartists, real bought. Because nowadays we works by ourartists have to be tion of theGallery of Artnew created, to create thecollec voices for theirown rights. should betaught to raise their today aswell, because they raise theirvoices for them not expect theoldonesto The young generations should cially the young generations. don’t raise ourvoices. Espe it isalso ourfault becausewe say, they are theleaders, but it’s thefault of thosewho, let’s created and it’s our fault. So, paintings are valuable. very littlemoney, butthose ings here and there, but with erations couldselltheirpaint young painters, thenew gen done to Kosovo. I mean, the imagine theharmthatwas the war], but even before and that in the last 17 years [after 20 andsomething… orto say no artwork was bought for lect artworks. You know that eral languages.Ithasto col by agreat monograph insev Kosovo visual art. Followed international exhibition of finally has to organize agreat the Gallery, now theGallery the mess.Unfortunately even other place. and sendanexhibition to an in order to afford acatalogue example, a,asmallbudget the Ministry of Culture for, for Let’s return to thecaseof the So, the collection has to be But now, abiggaphasbeen But we are left with,you know, ------

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare pare soc—realizmi saka qenë mirëpo, nukka pasëshumë ti istike. Dihet ajosoc—realizëm, ato…. Ka qenëekspozitë real i madh.Vishinshkollat, se 40.000 vizitues.Rendi ka qenë UNESCO, 40.000 për 20 ditë, ka qenëeregjistrume edhenë pasë vizitat mat’mëdhaja që figurative të Shqipërisë ka Edhe…. Bile ekspozita earteve konshme seishte munëqendër. aty kishimvizita të jashtëza quhej “Bora dheRamizi”, dhe Pallatin e Rinisëqë atëhere e kemi pasëGalerinë në, në Hadri… vishinnëzyre, sena njiherë ka ardhë akademik Ali imponu. Bile, mum’kujtohet urativ upat’imponu, fitu, mjaftpatëm fitu. Artifig Kadrush Rama. edhe ka qenëkryetar indjeri ishtinës. Edheajoka funksionu tën eArtistëve Figurativë të Pr zgjedhë, themeluedheShoqa kryetar. Edhemandejepatëm mu mëpatën zgjedhë kolegët Aplikativë të Kosovës, unë, themelu Shoqata eArtistëve Muslim Mulliqin.Mandej,u Artistëve Figurativë mekryetar para upatthemeluShoqata e Kosovë ikemi pastrishoqata. E likë ekrahinë ika pasë. Nanë Aplikative. Secila,pra, repub urative dhe Shoqatat e Arteve qatat eArtistëve të Arteve Fig ekzistu edheshoqatat, Sho ta reale. nji barabartësi, ç’është e vërte gjuhë, secilën gjuhë. Ka qenë katalogun. Botohej nësecilën merrte pjesë me mjete për li pranonte meemarrë edhe në pesë—gjashtë qytete”. Seci me ardhë amerikane. Ka mehi reshin vesh, “Njiekspozitë ka dhe të tjera. Edheatjemir herë të parë, të Dagestanin ekspozitën japoneze këtu për ja… përshembull,unëepruna atij Këshilli atje, edhedëshiro shembull, uneishaanëtar i spozitë ka meardhë. Unëpër Edhe atjevendosshim cilaek dilte jashtë, napajtoheshim. hynte nëJugosllavi dhe çka Federatën Jugosllave, dheçka E kishimka njëpërfaqësues në atës. si njësitë barabarta të Feder Edhe atëhere, atëhere kanë Kështu që, nekishimtakimet. Dhe nëkëtë mënyrë nepatëm 3 ------

SHN EK SHN EK

këto workshope [punëtori] të tjetër? Organizonin edhe përparu. këtë mënyrë artifigurativ pat’ jashtëzakonisht shumë. Dhe në me upasunufondi iGalerisë për dhjetë vjet 500vepra. Filloi ble. Naiblemënëatë kohë që…. MandejGaleria filloime ardhë ikanë marrë. Kështu Kur janëkryekspozitat kanë po punimet ju kemi pranu këtu. tyre, juritë seleksionuse, mirë nu këtu. Ata ikanë bajuritë e mirren…. Punimet iukanë pra ndihmu shumëqëata mostë të garantume këtë. Naikemi thonë, ato trijatekanë pasë nji ekspozitë nëvjet, dome pasë dhanë secilës shoqatë re. DhenëGaleri, najukemi organizu ekspozitën vjeto pasë anëtarësinë evet, kanë organizu, domethonë, e kanë pasë njigjë. Shoqatat kanë torit, të drejtat autoriale? kanë mbrojtë të drejtat eau punë janëmarrë? Shoqatat, pomendojmeçfarë njerëzit… Shoqata e Prishtinës. Pastaj, Shoqata Artistëve Aplikativë, ekziston, Artistëve Figurativë, Sot është shuShoqata, nuk qenë maepopullarizume. tat qëhapeshinnëGaleri. Ka televizion tiike pasëekspozi turke… kështu që, çdo ditë në rome, vishinata nëgjuhën vishin edheata nëgjuhën vishin ata në serbo—kroatisht, xhirojshin në gjuhën shqipe, Prishtinës] ka qenë… vinte, ata ra RTP—ja [Radio Televizioni i që thuhet RTK—ja, popërpa Televizioni iPrishtinës, tash spozita. Vishin, për shembull, aty, domethonë, hapeshinek Akademia eShkencave!” Se jeni bo ma të popullarizum se “Nalu bre Shyqri, po ju Galeria Ali Hadri dhe po m’thotë mu, arti figurativ… qëthashëerdh kështu. historia epopullitshqiptar, e figurative. Ka pasëfigura nga Mandej shoqatat çka bënin …po, po. Shoqatat, pra, ekanë A kanë promovu artista, apo i Po… Çfarë funksionikanë pasë Po sot, si është çështja sot? Edhe, edhe në atë mënyrë filloi ------Rusisë. Republikë Federale e 3

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 171 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 172 SHN EK SHN EK SHN Oral History Project The NationalGallery

the current director, that her land is, thisisallsimple. known where theplace, the Ministry of Culture, butitisnot nicipality, theGallery orthe it should be done by the Mu is always adiscussionwhether but theproject isstill stuck, it rary art,the callwas opened build a museumof contempo we don’t have, we have to brag about whatwe own. But building to Pristina we would say ifonly we couldtake one Europe, for example inItaly, I each timeIgoto big cities in buildings for example to take; Pristina we don’t have any old to oldbuildings.Because in so thatwe didn’t associate it want to usetheword modern porary art, because I didn’t gallery, agallery of contem ter thewar to builda modern fortunately we didn’t work af time hasflown. you cannot imaginehow fast It’s beenten years now, and for? think it’s thirtyto sixty. also be paid by the author, I mained. Andsomepartshould to finishit. Something has re and thenaskfor other funds apply onceagainfor theland for itfrom you, orwe have to Pristina hastheright to ask Pristina, theMunicipalityof contest, according to thelaw, there. You know, now itisa to meet my fellow colleagues days ago, Ididnot manage You know, we went there some ending destroyed thework. Decorated theWork]. Here the nat opus[ItistheEndingthat as thesayinggoes, Finiscoro not doneto theend,because about to expire. it’s, it’s… thelandcontract is age to finishitin ten years. And gent. You know, we didn’t man right, you know, we were negli for it again. We have lost the Part Three …ateliers? Yes, yes, for ateliers…. That was thelanddestined But itisunfortunate thatitwas I also told Arta [Bunjaku], Yes, yes. We took itlong ago. And now ithasremained, un ------

and not indestruction. should thinkinthisdirection progress more andeverybody have, the art from Kosovo will as many goodartists as we other andourart,because while ifwe don’t value each the others willvalue usaswell first step, if we value ourselves, to value them.Andthisisthe each other, nobodyisgoing careful, ifthey don’t value young generations shouldbe we hadnoproblems. Butthe emy very well, withharmony, harmony, we held the Acad them like this.We triedto have er very well, we haven’t taught don’t get alongwitheachoth looks like theyoung generation ing while ours [visual artists], it film, they are trying and creat Also thosefrom drama and become very important here. of classicalmusic,which have peting andstarting festivals with, withprojects are com field who recently have built especially theonesfrom the them, to peoplefrom music, is spoken aboutit. Kudos to today it isat last, very little than all the other arts here, cated peoplefrom thisfield values andwithmore edu advanced, with the greatest art, whichusedto bethemost what they want to do… be established to talk about arts.” Imeanacouncilshould council of thoseinthevisual ones who don’t know, seek the who work inthearts, not the “If we are united, those of us other.” You know, I told them, isting one, not thatonebutthe says, “No, let’s demolish the ex a shoppingmall,someoneelse beg statue…. Thatusedto be located closeto theSkander in the center,” the one that is take thebuildingright there exists, someonesays, “Let’s by thearchitect, theproject was openedanditwas won still thinkingaboutit. Thecall be constructed, butthey are where awholenew onewill a new one, orto findaplace here andtheconstruction of the demolitionof thisbuilding seum of Contemporary Art, ning of work to buildtheMu mandate shouldbethebegin priority duringherfour—year It’s thelast chancefor visual ------

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare për arsye senenuk engrisim hëheqës, epërfajin tonë them atyne të cilët, poethemud për fajin tonë. Pra, përfajin e nji hapësirë shumë e madhe piktura kanë vlera. me pare shumë të vogla, eato me ishitë pikturat aty—këtu gjeneratat ereja, kanë mujt Domethonë, këta piktorët eri, se sadamiiuka boKosovës. tistike dhemerreni memend nuk është ble asnjivepër ar edhe maherët, domethonë, apo të themikëto 17 vjet, por vepra artistike. Ediniqë20e… disa gjuhë. Duhet të mbledhë Me njimonografi të bukurnë Kosovës nëbotën ejashtme. madhore të artit figurativ të nizojë mënëfundnjiekspozitë në Galeri tash duhet të orga sisht që edhe Galeria, edhe thonë, ajo katandisje. Fatkeqë çu njiekspozitë dikundtjetër. nji katalog të vogël dhepërta buxhet të vogël sapërta bërë për shembull,nji,nji të Ministria Kulturës, kërkojnë, vetë, dej në dhjetë vetë, lypin mblidhen tre—katër vetë, pesë aty—këtu, nëmënyrë private, ganizohen. Apoorganizohen tu, nukorganizohen, nukor nuk ekzistojnë. Dhegjithash janë shkatërru te tre shoqatat, i kanë shkatërru. Fatkeqësisht domethonë, të përgjegjshëm, kryetarëve të cilët nukishin, domethonë, përt’keqen edisa shës, masluftës. Shoqatat, ka zënë tjetërkush mas‘99— Zyret ikanë plaçkitë mas, i sot, është për t’u dhimbsur. pasë edhezyret etyre. Kurse shumë ibukur, takoh… ikanë në pronësi Galerisë. me e lonë nji pikturë që t’i vjen e kanë pasë. Ishintë detyrun jetë ditë… meushqimfjetje jetonin shtatë ditë derinëdh merrshin lapsat,letrat edhe pëlhurat, merrshin ngjyrat, in piktorët, artistët merrshin ndoni hapësirë tjetër. Merrsh ose shkonim nëRugovë, apo bukur. Oseshkonim nëDeçan, lonia artistike ishte shumë e bojshin koloni artistike dheko po ithojnë? Po, nënjiherë n’vjet që ishte shumëemirë, këto, si ndryshme, organizonin, nji gjë Domethonë, ishte njiambient E tash ka mbetë, domethonë, Por, endeka mbetë, dome ------SHN EK SHN EK

marrë. Ka dhjetë vjet edhe për… tridhjetë derinëgjashtëdhjetë. këta, autorët, mëduket janë numër duhet paguedhevetë Ka metë edhediçka. Edheni mjetet tjera përmepërfundu. edhe mandejmekërku edhe liku edhenjiherë përtrollin, kërku, apo na duhet me ap ka të drejtë sipasligjitmeta ishtina, komuna ePrishtinës methonë, tash është pytje, Pr taku me ata kolegët atje. Do para disaditëve, unënukjom prën. Domethonë, shkumatje veprën. Këtu fundieprishive Coronat Opus, fundiestolisë e morri fundin, se thuhet Finis sira bukurka ardhë ka fundi. Edhe është nji,nji…ajohapë jetë vjet nukarritëm meekry. lizhentë. Domethonë, përdh domethonë, kemi qenë neg përsëri. Ekemi hupëtë drejtën, ose meekthy osemekërku që mbaroi. Tash duhet tokën mëdhaja dhetash polexojmë dhanë, janëarritë pare të janë dhanë80.000euro, janë janë dhanë600.000euro, Trollin ekemi marrë. Mandej, munës sëPrishtinës atë tokën. që e kemi marrë prej, prej Ko për shembull,ka dhjetë vjet në Bardhosh. NëBardhosh, duhet kërku përsëri atele. ele kanë qenë t’vogla. Por, sot kemi marrë disaatele. Ato at Ne gjithashtu kemi punuedhe artistë ma cilësor, e ma cilësor. monë povijnë, domethonë, kalu gjithakëto vite edhegjith vërtetë shumët’mirë. Sekanë krijues shumët’mirë, metë të krijuesve tanë. Sesot, kemi hen, domethanë, veprat ereja në Galerinë eArteve qëtë ble het fondi, të krijohet pra fondi të drejtat etyre. të mësohenta ngrisinzërin për edhe përta sot, seata duhet e vjetra, neqëta ngrisim zërin duhet mepritë nëgjeneratat reja. Gjeneratat ereja nuk zërin. Sidomos gjeneratat e Po, po. Ata, ata moti ekemi …atele? Po po, përatele… Ajo ka qenë tokë e destinume Mirëpo, fatkeqësisht qënuk Dhe t’ikthehemikëtij rastit Pra, duhet patjetër qëtë krijo ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 173 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 174 SHN EK SHN EK Oral History Project The NationalGallery

cil. We would buytwo artworks, I diditwiththeArtistic Coun but in this case as the director cause it is never nice to say I, by me, not by me but by us be was published inacatalogue their exhibition intheGallery year, every artist thathad order to buyartwork every artworks. Iasked for fundsin tion, warehouse to keep the time, suchaslight, aircondi much asitwas possibleatthe has thebasicconditions, as to ensure the exhibition space to create thosethree offices, traordinary. AndthenI,Ihad Government of Kosovo was ex nothing, butthesupport of the we didnot… Imeanwe had Ramizi and beganfrom zero, time was called Boro dhe Culture Palace which at that the Gallery for ten years. was theright person andIled lery, butmaybethey thought I know, for a director of the Gal to electsomebodyelse. You I still thinkthat it was possible not many qualified peoplebut Institute, becausethere were Faculty andthedirector of the Hadri was aprofessor atthe were somepersonalities, Ali Gallery. Butatthattimethere one third of my salaryfrom the I taught there andhere Ihad years Iheldboth jobpositions, “You willkeep both.” Sofor ten the faculty”. “No, no.” He said, leave” Isaid,“the Academy, Council, Isaidthat,“Icouldn’t main official inthe Executive Nushi that,sincehewas the ment andItold Mister Pajazit head of thedesigndepart the Faculty of Arts, I was the though Ihadthis, Itaught at director of theGallery even applied andIwas elected the the Gallery. Quite afew of us the positionof thedirector of when thecallwas openedfor am not mistaken, andthatis if Iamnot mistaken, Ibelieve I returned it was the year of 1979 I couldn’t… tor of theGallery? lery, sinceyou were thedirec turned into theNationalGal Pristina Gallery which later on Then we decidedto usethe The history of theGallery? Can you tell usthehistory of Yes. BackthenwhenI…I What, saythatagainbecause ------

Karmon Fan Ferri I invited allof them,Gjelosh, artists thatlived abroad and to theprogram theKosovar would invite, I had also added and aposter incolors, thenI catalogue inthree languages good funding. the Yugoslav standards itwas bought itandaccording to buy somebody’s work, andwe never happenedthatwe didn’t two works from each artist, it very good ateliers. sion, we can create around ten is there aswell as thepermis this building is freed, the place again, thisArta should…when unorganized after thewar, but everything butwe remained hands}, water, heatingand done indetail {explains with go andseethem,they are all ects exist andthat’s it. You can money inadvance, alltheproj mean, we had given him some Spahiu andwe also paidhim.I his name, his last name was an architect… one… Iforgot projects are here, there was central heating. I meanthe 50—60 meters wide, with design. Andthey were around graphic arts andthe other for for sculpture, another onefor example onefor painting, one to bebuiltaccording to… for ones, they allwere supposed there, andwe builtthefirst four to buildanother ten ateliers the director of Kosovafilmi, ceased Azem Shkreli, whowas building of Kosovafilmi. is currently located, that’s the mi, thebuildingwhere KFOR the architects from Kosovafil written theproject andpaid Because Ihave ithere, we had vide fundingto create ateliers? artworks? Why don’t they pro don’t they create afundto buy invite ourdiaspora artists, why continue now, why do they not I amsurprisedthatitdoesn’t by thegovernment. Thatiswhy ideas which was never refused was oneof ourinitiatives and would buytwo works andthis days withfood included, we the accommodationfor seven their travel expenses aswell as who lived abroad. We covered Drançolli Then we would publishtheir I hadagreed withthede 24 andsomeothers 23 andBahri 25 - - - - -

Kosovo. secure environment in for establishing a which isresponsible peacekeeping force led international Force isaNATO— KFOR—The Kosovo 25 and graphic designer. is anAlbanianpainter Bahri Drançolli (1940) 24 designer. Albanian graphic He was aKosovo born inPeja, Kosovo. (1946—1991) was Karmon Fan Ferri 23 SHN

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

ikës, sidomostë muzikës kohë bravo juqoftë, këta të muz i funditpakflitet për të. Kurse gjitha artet këtu, sot ka mbetë ma shumë ka të shkollum se të me vlerat matë mdhajaedhe figurativ i cili ka qenëipari, qnojnë seçka dobëjmëpër… dhe ata të, të kuvendojnë, ple nji këshill, të krijohet nji këshill tive të kërkohen”. Domethanë, fin, por vetë të arteve figura këto fushajoata qënukinjo nji zërit, netë cilët injohim unë thashë, “Nësenejemitë jmë këtë, dikushjoatë…” Pra dikush thotë, “Jo, poerrëzo Ajo ishte shtëpia emallrave, është përmendorjaeSken…. te Skenderbeu domethanë ku cila është nëqendër”, pra ajo e marrinatë ndërtesën atjee ai projekt, dikushthotë, “Japo ka fitu arkitekti edheekziston Konkursi është shpallë edhee edhe tash endepomendohet. ku ndërtohet krejtësisht ere, e reja osetë gjendet një vend kjo ndërtesë këtu të ndërtohet Bashkëkohor osetë prishet ndërtimin e Muzeut të Artit e ka mandatintë luftojë për këto katër vjetët epara që duhet ta ketë siprioritet për jtoreshës sëtanishme, kjo është krejt ethjeshtë. është vendi, kuështë trolli, kjo e kulturës, jonukpodihet ku komuna, jo galeria, jo ministria dite, gjithmonë bisedohet, jo ti dheajoka mbetë sot easaj është shpallë, është baprojek muze të artitbashkëkohor, ajo ne nukkemi, naduhet ndërtu kemi, përshembull.Mirëpo në Prishtinë naishimlavdu çka nji ndërtesë memarrë mepasë të Europës të Italisë them,veç herë shkoj nëqytete të mëdha për shembullmeiamarrë, sa kemi kurrfarë ndërtese të vjetër vjetra. SenanëPrishtinë nuk mos të lidhemimendërtesa të tash fjalënmoderndomethonë galeri të artitbashkëkohor, tu njigalerimoderne, pra një na nukpunumpërmeendër shumë, fatkeqësisht masluftës shpejtë kalunë dhjetë vjet. s’mundesh memenduqësa Unë ithashëedheArtës, dre Pjesa eTretë Është koha efunditsot arti E tash edhekjoka metë ------SHN EK SHN EK

edhe unëpërsëri mendojkanë nuk kemi pasëshumëkuadër drejtor iInstitutit, përarsye se sor nëfakultet edheka qenë edhe AliHadrika qenëprofe kanë qenëdisapersonalitete, në Galeri. Mirëpo nëatë kohë kom pasënjëetreta epagës jepsha mësimatjeedhekëtu i vjet ikom mbajtë dyposte, Kështu që unë për ato dhjetë do ta mbashatë edhekëtë”. fakultetin”. “Jo, jo”. Tha,“Ti me lënë” thashë, “Akademinë, thashë që, “Unënukmundem sor nëKëshillin Ekzekutiv atje, meqenëse ishte zyrtari krye unë zotit Pajazit Nushiqë, edrës së dizajnit dhe i thashë tin eArteve, ishashef ikat këtë, jepjamësimnëFakulte Galerisë edhepseunëekisha dhe unëuzgjodha drejtor i isë. Nakonkurum disavetë konkursi përdrejtor të Galer bohem edheatëhere ushpall gabohem, besojsenukga ktheva ishte viti1979nësenuk i Galerisë? meqenëse jukeni qenëdrejtor kishit mujtë mena tregu, ru nëGaleri Kombëtare, a inës qëmavonë është shndër jtim asesinëdestruksion. duhet memendunëketë dre arti iKosovës dheçdokush aq mashumëka mepërparu shumë qëkemi artistë të mirë edhe branshën tonë, sama na nukeçmojmënjëri—tjetrin na çmuedhetë tjerët, enëse na e çmojmë vetveten kanë me duhet, kjoështë pikënisja, nëse me i çmu të tjerët. Dhe këtu çmojnë vetveten asesis’kanë eratat ereja, nëseata nuke sot duhet të kenë kujdesgjen s’kemi pasëprobleme. Mirëpo minë shumëmirë, meharmoni, harmoni, kemi mbajtë Akade tu. Najemimundutë kemi një reja, na nuk i kemi mësu kësh jonë bashmirë gjeneratat e më duket edhemesveti nuk krijojnë, kurse tanët diçka po edhe ata pomundohene edhe këta të dramës, të filmit randësishme këtu. Gjithashtu të muzikës serioze, shumëtë edhe po ndërtojnë festivale projekte qëpokonkurojnë të funditpondërtojnë me, me Po. Atëherë kurerdh… unëu Historinë eGalerisë? Si edhe nji here senuk morra… Historinë eGalerisë të Prisht ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 175 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 176 SHN SHN EK SHN EK Oral History Project The NationalGallery

spiritual goods of humanity. I elite fieldsconcerningthe and Imeanespecially inthese which Kosovo was very behind happened inanenvironment in cause these are events that are really great questions be viewer], thequestions, these terview] tion was cutfrom thevideoin shaped accordingly. Theques was the Albanian language ginnings inartwriting,andhow speaker to talk aboutthebe seen itontelevision…. know, not only here, butyou’ve Today for example we don’t it whenever they wanted to. journalists, they couldtake was very transparent with the bought andsoonbecauseI their titles, how many works we how many visitors visited them, exhibitions we had,thedates, the data for ten years, allthe tion bookswhere you canfind books, Ihave three informa there are three information [addresses theinterviewer], You canalso take it,Erëmira and sowe hadgreat activity. Skopje, Sarajevo, Novi Sad Belgrade, Zagreb, Ljubljana, so, sowe collaborated with with mefrom Yugoslavia did ever wanted to collaborate I meanwe were equals. Who take oneandyou take none, and not thearrangement of I take one, they would take one, exchange exhibitions, Iwould rocal agreement inorder to Belgrade, Ialso hadarecip would sendthemto Zagreb, um is, thenew one? Thenwe you know how Skopje’s muse um of Contemporary Art, do they would give ustheMuse bring them to Skopje and them to Skopje, they would associations, we would send bitions withthehelpof other tions, we would sendtheexhi also worked withtheassocia with other parts? question. artists allaround Yugoslavia? that timeto promote Kosovar the director of theGallery at [The interviewer asksthe How was thecommunication Did you useyour positionas Erëmira [addresses theinter Eh, whileIwas adirector we Yes, andthisisavery good ------

would openinoneday, andI earlier that20—30exhibitions hibitions inBelgrade. Itold you because there were many ex second year of my studies, myself started writing in the happened inthose cities, I about thoseexhibitions that ing. We started writing,writing a good part of usstarted writ Sarajevo, Ljubljana, back then for example Belgrade, Zagreb, go to placesoutside Kosovo, started ourstudies we hadto mean, we didn’t have, whenwe some of us hadstudied arthis that someof ustook… since was it, these were the first steps write essays onfigurative arts. on literature, andwe would of various writers andessays published aswell asportraits ysis of poetry andnovels were erature. Poetry, thorough anal was ledby professionals inlit high level of successbecauseit platform andFjala achieved a was a literary one, it was a big la [TheWord] magazine, which magazines, there was theFja ja only. Then there were other for Rilindja.There was Rilind sides thefact thatIalso wrote broadcast ontelevision be their cameras to record and so onceaweek I would take ing broadcasted onceaweek, hour andlater onitstarted be once amonth, itlasted halfan in Belgrade, we hadaTVshow which hadits representatives cord withTelevision of Pristina, ed writingandIalso would re translated. AndsoIhadstart story from world literature was lished, and on the other day a an Albanianauthorwas pub day anoriginalshortstory of nately don’t donowadays, one a week whichthey unfortu published shortstories twice drama, literature. Rilindja even on figurative art,film,music, adays. Itpublishedarticles and Zëri [TheVoice] donow Koha Ditore [TheDaily Times] a cultural additionjust like issue. Thenthey would have then itwas theSaturdays’ came adaily newspaper and once, thentwice, thenitbe published once aweek, then in thebeginningitwas only wrote for Rilindja. So Imean,itbeganhere, this Rilindja was ournewspaper, ------

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare ndërtesa eKosovafilmit. tashti kuështë KFOR—i ajo arkitektët te Kosovafilmi, se bo projektet, ikemi pasëpagu une ekom këtu, ikemi pasë fondin përmekrijuatele? Se pra artistike? Psenukebojnë e bojnëfondin përmebleve që janënëdiasporë, psenuk nuk iftojnë tash artistët tanë kjo nukvazhdon tash, përse Prandaj unëedheçuditem pse qeveria kurrë nukirefuzonte. iniciativat tona, idetë tona dhe dhe kjoka qenëdiçka qëishin fjetje, iakemi blengadyvepra hotelin, shtatë ditë ushqime, aeroplanit meshkuardhë, këtu jukemi pagubiletën e tjerët qëkanë jetu jashtë. Edhe Ferrin eBahriDrançollin e të me GjeloshineKarmon Fan kom ftukrejt ata qëkanë qenë tojnë jashtë Kosovës edhe i edhe artistët kosovarë qëje unë ekom pasështi n’program ngjyra posterin, pastaj iftoja tij nëtri,trigjuhëdheme gosllavi. nji masëçfare ishte nëish—Ju ia kemi blememjete t’mira me ndodhë ajomosmeiabledhe artist iakemi bledyvepra, s’ka im domethanë dyvepra, secilit me Këshillin Artistik. Ne iblen në këtë rast sidrejtor poflas është mirë t’themi unëpounë, na themsekurrë nuk botoja katallogun, unëjo, po ekspozitën nëGaleri unëia tistike, çdoartist qëekishte çdo vjet përmeblevepra ar dosë veprat. Kërkova mjete azinën përvepra përm’i ven ndriçimin, pollucionin,mag dur n’atë kohë, domethanë tet që duhet, sa është e mun ngjitë të gjithakëto elemen kriju ato tri zyret, sallën me i atëherë unë, m’u desht mei e jashtëzakonshme. Edhe qeveria eKosovës ka qenë asgjë, mirëpo mbështetja nga e… domethanë nukkishim izi” dhefillumprej zeros nuk quhej pallati“Boro dheRam atin eKulturës, qën’atë kohë hëheqë dhjetë vjet Galerinë. jem unë, edheunëekom ud ta ata kanë menduqëduhet të të Galerisë ka pasë, pondosh kënd. Domethanë përdrejtor mujtë menxjerrë edhetjetër Pastaj botonim katallogun e Atëherë ne zgjodhëm në Pall ------SHN EK SHN EK

formatorë që ikom uneedhe me marrë këtu janëtre, tre in drejtohet intervistueses] është shëm. EdhepërtyErëmira [i pasë aktivitet të jashtëzakon Novi Sadin.Kështu që, kemi me Shkupin,Sarajevën, me me Zagrebin, meLublanën, bashkëpunu meBeogradin, gosllavisë ka ba, kshtu që kemi bashkëpunu me muprej Ju barabartë. Kush ka dashtë me domethanë unëkam qenëi marrë eti mos memamarrë ta marrë, mamerr, jometa pasë marrëveshje reciproke edhe meGalerinë, unekom Zagreb, çojshim në Beograd upit, iriu?Mandejçojshimnë a dinçfarë muzeu është i Shk Muzeun eArtitBashkëkohor, pru në Shkup ata na jepshin kemi çunëShkup, na ikanë ekspozitat me shoqatat tjera, isha unëkryetar, naiçojshim pjesët tjera? t’mirë eke bo. krejt Jugosllavinë? ovu artistët kosovarë nëpër isë nëatë kohë përm’i prom cionin ejuajsidrejtor iGaler t’mira. dhjetë atele jashtëzakonisht është edhemujmëmekrijunja ajo ndërtesë, vendi është, leja duhet Arta me… kurshlirohet luftës. Mirëpo tash përsëri, kjo po metëm t’pa organizum mas ujë, menxemje, mekrejt mirë janë secilimemilimetrikë, me tu që {tregon me duar}, kaq me shkum’i pakëto janëkësh ekzistojnë edhetjera, mundesh pagu honorarin, krejt projektet pagu. Domethanë iakom rin arkitekti dhenaiapatëm methanë Spahiueka mbiem qe tash gjithë këta emra do këtu, arkitekt ka qenë… ky… dhe unëmendojprojektet janë që merrte prej Kosovafilmit, 60 metra, menxemje qendrore Edhe ato ikanë pasë ka 50— nji përgrafikë, njipërdizajn. për pikturë, njipërskulpturë, kanë pasë m’u ba sipas… nji katër ateletë, të gjithaateletë katër të parat i bamë, edhe jmë edhedhjetë atele edhe Azem Shkrelin, që aty t’i puno jtorin eKosovafilmit të ndjerin Eh, tash naedhe si shoqata kur Si ishte aikomunikim me Po, edhekëtë pytje shumë E, a e përdorshit ju këtë pozi U pata marrë vesh medre ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 177 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 178 SHN EK Oral History Project The NationalGallery

Shkolla eMesme eArtit,Ieven mother tongue. In fifthgrade in in Peja spoke itasifwas our in theShkolla eMesmeArtit bian asalanguage, most of us Mesme eArtitwe only hadSer er aswell thatintheShkolla e languages. I mentioned it earli translated inmany European which were publishedand Rilindja inWorld Museums, started publishingthebooks that I told you about earlier. I once we returned to Pristina, Belgrade, we only hadthem in Peja nor in the Academy in in theShkolla eMesmeArtit never hadabookinAlbanian those difficultiesbecause we tunities. Imyself didnot have someone just hadtheoppor you have peoplelike that, ple everywhere, everywhere because there were suchpeo don’t thinkIamaspecificcase but whenItalk about myself I thing isgoingto becalled? from you to decidewhatsome some intellectual courage that somehow italso required translate thembecauseIthink Serbian, was itanissueto which of course you read in The specific terms of thefield specific terms of thefield? history. a newspaper to a book on art difficult, first small sketches for from theeasiest to themost I thinkinthebest way possible, wrote. So, this is how it began, she was hardworking and also she was avery, very polite girl, was responsible for thelibrary, who was anarthistorian, she very rich.We hadAlltëne Taipi, languages so ourlibrary was books onarthistory inforeign Academy of Arts gave usmany ty, thelibrary of theBelgrade had abiglibrary inourfacul even Russian. Becausewe German, French, Italian or others, whohadwritten in great writers, Lazarev and we would also read booksof Kosovo, Albania,Greece and asteries inSerbia,Macedonia, lic, mosques, churches, mon Orthodox, MuslimorCatho the cultural monuments, beit in Belgrade we hadvisited all e ArtitinPeja, andfive years years intheShkolla eMesme tory andhadknowledge. Five Was it difficult to translate Yes, Iamtalking aboutmyself ------

EK

translated books.Itranslated language very well andIeven lems becauseIspeakthat me, I absolutely had no prob tian, that was like Albanian to the literature inSerbian,Croa glish and French, and as for even spoke Turkish, didn’t we? Serbian andeven Turkish, we in Prizren, we spoke Albanian, speaking itsinceIwas seven I knew that language, I started had afive had abudget for the creation every exhibition and you also ways kept two works from like you to tell ushow you al lection of the Gallery, I would speak allthoselanguages. something else, onecannot are nodifficulties, speakingis foundation isthesamethere know another; because their there willbe noproblem to go… ifyou know oneof them, anglophonic languages, they the foundation of theseLatin ish, Iuseallof them.Because French, Slavic, Russian, Span ies for Latin, Greek, Japanese, tionaries aswell asdictionar them, I also have Oxford dic search words andcompare through theInternet, you can can find everything on Google easy, becauseyou know, we and today we have itvery all theselanguagesathome around twenty dictionariesof use theselanguages.Ihave still don’t have difficulties to I hadnoproblem withiteither. texts onAlbanianpainters and cause Iwanted to read theold Ancient Greek especially, be course inorder to know Greek. to Greece for aone—month structure, Ihave also been Japanese inorder to know its like languages…Ihave studied while Serbian,English,they are my scientific work, also French, Italian becauseIuseLatin for no problem atall.Ilearned formation, thenalso Italian, or research andeven take in difficult atall to translate them even in Arabic. And it was not national languagesaswell, translated insix—seven inter and English,my bookswere books from Serbo—Croatian Then we started learningEn You mentioned alittlethecol So Ihadnodifficultiesand 26 inSerbian,Imean, ------scale (Five—0). Grade AonanA—F 26 SHN

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

kështu që unë kam pasë fillu të er ngaletërsia botërore. Dhe ditë tjetër ka qenëipërkthy autorëve shqiptarë dhenjë tregimi ishkurtër origjinali është botu njiditë është botu fatkeqësisht sot ka humbë, ku e tregimit të shkurtër qëtash pasë dyherë nëjavë botimin ma, letërsia. Bile“Rilindja”ka figurativ, filmi, muzika, dra tojnë tema ngafushaeartit shtojca është kulturore. Bo “Zëri” kubotohej, domethënë vazhdon, “Koha Ditore” apo in sikurse edhesot qëtradita të shtuna. Atëhere botohesh u bëdheatëherë ishte ditëve dy herë, mandejepërditshme herë nëjavë, mandejnjiherë, në fillim ka qenëbotohej një edhe shkruajapër“Rilindjen”. ta ishint’hapura t’njejtën ditë grad. Thashë20—30ekspozi kisha shumëekspozita nëBeo në vitinedytë të studimeve, se dhe unëpërvete kam filluqë që kanë ndodhënëato qytete të shkrujmëpërato ekspozita shkru. Kemi fillu të shkrujmë, i madh,vogël prej neshkemi Lublanë atëherë njënumërjo greb ipërmenda,Sarajevë, për shembullnëBeograd, Za në hapësira jashtë Kosovës filluar të shkojmë në studime, Pra nenukkemi pasëkurkemi mirave shpirtërore të njeriut. ha elitare të, të domethanë të mos përkëto domethonë fus mjaft emrapambetur sido hapësirë çfare ishte Kosova, cilat kanë ndodhëmenjë konshme sejanëngjarjetë tje mëtë vërtetë të jashtëza istuesës] pytjet, këto janëpy ista] është prerë ngavideo—interv art, ta definojnë gjuhën.Pyetja si kanë filluar të shkruajnëpër televizionet… bull, jovetëm këtu, poike pa bull nukpoedijmëpërshem e kanë marrë. Sot përshem gazetarët saherë kanë dashtë qenë shumëtransparent se sa vepra ikemi bleedhekom vizitorë kanë qenë, siuqujtë, kanë qenë, prej datës kaq, sa çka kemi pasëekspozita ku të dhënat për dhjetë vjet, krejt krejt ike të dhënataty, krejt iki [Intervistuesja epyet folësin se “Rilindja” ka qenëgazeta jonë, Erëmira [idrejtohet interv ------

torisë të artit. gazetë derite njilibërihis pra, nganjëskicëevogël për t’lehtës derika maevështira në mënyrën më t’mirë prej ma mënyrë ka fillupra, mendoj ka shkru. Kështu që, në këtë e sjellshme edheezoja edhe ka qenëshumë, shumëvajzë aty domethanë sibibliotekiste artit Alltëne Taipi, ajoka qenë e kemi pasë një historiane të shumë, shumëepasur. Edhe edhe biblioteka jonëka qenë në gjuhëtë huaja.Kështu që, shumë libra ngahistoria eartit e Beogradit, nakanë dhuru lioteka eAkademisë të Arteve se nakishte dhanëedhebib të madhenëFakultetin tonë kishim na bibliotekën mandej italisht apoedherusisht. See ar nëgjermanisht, frangjisht, të tjerëve të cilat ishin shkru më të mëdhejLlazarevit edhe lexonim librat eshkrimtarëve Shqipëri e në Greqi, edhe i në Serbi,Maqedoni,Kosovë, e me kisha, me manastire si like apomuslimanemexhami qofshin ato ortodokse, kato këto monumentet kulturore, grad i kishim vizitu të gjitha Pejë, edhepesëvjet nëBeo Shkollën eMesmetë Arteve në na kishimnjohuri.Pesë vjet në kishim studiu historinë eartit rej mandejedheme… meqë parë qëdikushnganemir ajo, domethënë ishinhapate figurative. dhe nebotonim esepërarte ndryshëm, esembiletërsinë portrete të shkrimtarëve të gjata përpoezinë, përprozën, Botohej poezia, studime të methanë letrarë, profesionistë. për arsye seeudhëheqnindo arritë një nivel shumë të lartë format imadh,dhe“Fjala” ka revista letrare “Fjala”, ka qenë vista, mandejfilloi të botohej indja”. Mandejishte edhere për “Rilindjen”. Ka qenë“Ril përndryshe edheishkruaja edhe ijipjanëtelevizion, at etyre edheshkoja ixhiroja javë edheunëmerrsha kamer mandej është bënjiherë në një herë nëmuj,gjysëm ore, në javë. Nëfillime kemi pasë na e kishim atëherë një herë ishte nëkuadërtë Beogradit, Televizionin e Prishtinës icili shkruaj edhexhiroja edheme Kështu që, këtu ka fillu, kjoishte ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 179 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 180 SHN EK SHN Oral History Project The NationalGallery

let Albanians read thatHem I said,have to translate this, was something extraordinary, the landof Albanians andthis one linewhere ittalks about of many nationsandthere is is known for theparticipation that battleishistorical andit long poem,andittalks about… Copenhagen Battle” whichisa er time… andthenIsaw“The can talk inperson someoth is not theright place… we something extraordinary, this had written hispoems, itis interested inhow Hemingway me, I opened to read it, I was so hefound andbrought itto to America,findmethis book,” here, Itold him,“Whenyou go with him,they always came because Ihadaconnection American Center inBelgrade, the American director of the I was given thenews andtold with 88poemswas published. ten poetry andabookof his during hisstudies hehadwrit ry, andwhenhewas young, knows healso wrote poet he wrote novels butnobody ingway, everybody knows that upon, Iwas reading thatHem as well. that talked aboutAlbanians had to do… of great writers example Iread stories that locals canenjoy itaswell. For to Rilindjasothatmy fellow why not translate andsendit it not translated into Albanian, much andthenIthought why is of Cervantes andloved itso I read avery beautifulstory it was my duty, for example crucial to meto behonest, crucial question. First itwas did Idecide? Itreally isavery thing very crucial,why isit,why extraordinary. Thisissome again thatyour questions are viewer], Ihave to tell you once logic behindthecollection? how talk to usalittleaboutthe what did not? Can you some deserved to beexhibited and art andwhat,not also, what of value, avaluable work of you establish thatcriteria? value andwhatdidn’t, how did us how you decidedwhathad of thecollection.Can you tell Once for example Ichanced How didyou decidewhatwas Hmm….? Erëmira [addresses theinter ------

He saidallheknew, hedidn’t you?” “Albanian. Albanese.” him andasked, “Whoare the Spanishcoast, they found from asubmarinehewent to from ashipfrom Albania, he went outof aSpanishship, he tells thatinthetime… how says, thestranger inSpain, on andsoon. penhagen, Denmark. Andso Albanians who fought inCo ingway ismentioning us, the the prologue butIsaid that yes, write theprologue.” Iwrote be goodto publishit,andif Let us know whether itwould and white, “Willyou read it? me thebookprinted inblack small book. phy, customs andtraditions, a aesthetics, heknew hagiogra gist, but he didn’t know about a great Albanian byzantolo was written by Theofan Popa, cause they hadonebookthat well received inAlbaniabe copies were sold.Itwas very the library, andtwo thousands here, you canlookatthemin painters], there are five copies and other medieval Albanian jetarë shqiptarë [Onuphrius fri I worked onthebookOnu published inEurope. Sowhen and equalto theones that are ed to dothemvery very well just for thesake of it,Iwant way, Ididn’t want to dothem them inavery sophisticated kan nations. zero compared to other Bal were only few of them,nothing, I have allof themandthere on AlbanianByzantine art, they have written some books books from foreign languages, nia, they haven’t translated was doingit,not even inAlba cided to do them, nobody else guage andthatiswhenIde had nobooksinAlbanianlan had nobooksinarthistory, we think thatIrealized thatwe so Ialways wanted to… butI quite humorous andvery good ed to spy. Butthelongstory is unique submarines they want spy there, you know with those thought thatRussia wanted to know anything else and they For example Peter Ustinov And thosefrom Rilindjagave And soIslowly started doing 27 dhepiktorët etjerë mes ------Venetian influences. post—Byzantine and are characterized by Macedonia. Hisworks and south—western in southernAlbania in the16thcentury of Elbasan,active er andArchpriest Orthodox iconpaint of Neokastro was an Onufri orOnuphrius 27 - SHN EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

shfrytëzoj latinishtën gjithash ishte për mënyrë shkencore e problemi. Domethanë italisht mandej edheitalisht, kurrëfarë toj, t’imarrë informatat edhe ato t’ipërkthej,apohulum ka qenëevështirë absolutisht në arabisht atje. Edhetash nuk shtatë gjuhë botërore deri, deri gjithashtu edhe në gjashtë— tekstet e mia jonë përkthy ja edhengaanglishtja, edhe edhe ngaserbo—kroatisht libra. Pra kom përkthy libra konisht mirë edhekom përkthy probleme se injof jashtëza isht nukkom, kurrë s’kom pasë është sikurshqipjaabsolut në serbisht, nëkroatisht ajo dhe saipërket literaturës në, mësu anglishten, frengjishten ishten ekemi folë apojo? edhe turqisht bile, edheturq folë edheshqip serbisht kemi fillunë Prizren dhe kemi prej moshësshtatë vjeçare e kom, ekom njoftë atë gjuhë, e kom pasëpesë, domethanë në Pejë vitinepestë serbisht Unë edhenëShkollën eArtit mica prej neshsigjuhëamtare. bishtën ma e kom si gjuhë, shu që unëposshqipes, serb… ser sha përmendëedhemaherët Unë qënëShkollën eArtitki ropës sepërpara nuk ka pasë. botunë përshumëgjuhëtë Eu indja NëMuzetë eBotës” qëu toj librat edheata librat “Ril i përmenda.Fillova unët’ibo në Prishtinë ikemi filluato që ka pasë, tek kurkemi ardhë në Beograd atëhere hiçnuk në Pejë fare edhenëAkademi shqipe, manëShkollë të Artit pasë asnjëlibërnëgjuhën na nëgjuhënshqipenukkemi pasë të vështirë përarsye se Unë përveten timenukekam dikush është ika ato mundësi. kah ka njerëz të tillë, dikush— rast iveçantë seka pasë, gjith për veten time, unënukjam edhe mendojqëunëkurflas tu, unëpoflaspër veten time ka meuqujtë diçka? intelektual mevendosë qysh kërku prej juve njifarë guximi mendoj njifarë forme ekanë problem meipërkthy sepo në gjuhënserbe, aekishit ishin… qënatyrisht ilexojshit Termet specifike të fushësqë termet specifike të fushës? A kishitproblem m’i përkthy Mandej domethënë e kemi Po, unëpërveten timekësh ------SHN EK SHN EK

Me të vërtetë është pytje është, pseunëkom vendosë? është shumëqenësore, pse konshme. Kjoështë diçka që me thanëike pytjet ejashtëza këtë logjikën paskoleksionit? jo? Diqysh me na folë pak për meriton m’u prezentu edheçka me vlerë dheçka jo edhe çka është me vlerë, vepër e artit dardi? keni establishu atë farë stan është nënjëfarë mënyre? Sie çka është e vleshme, çka nuk na tregu sikeni, sike vendosë koleksionit. Akishitmujtë me po ashtu buxhet për krijim e nda dycopaedhekeni pasë me tregu qëçdoherë ikeni sionin eGalerisë deshta për ato gjuhë. nuk mundt’iflasnjerigjithë folurit është tjetër gjë, të folurit farë vështirësie, atë folurit, të zat ikanë t’njejta nukka kurrë nuk ka problem të tjerat seba njofësh njërën. Domethanë edhe këto latine shkojnë si ta latine edhe këto anglofone sye se baza e këtyre gjuhëve methanë ishfrytëzoj. Për ar fjalorë, spanjollisht, krejt do sllavisht, rusisht krejt këta japonisht, fjalorët frengjisht, nisht, fjalorët greqisht, fjalorët edhe fjalëtë cilatfjalorët lati anë qëgjithmonëmundemme fjalorat eOxfordit, dometh me krahasu ndonjifjalë, ikom me Google, mundeshmepa anë të internetit mundemedhe edhe shumëmirë setash me me secilënedhesot ekemi të gjithakëtyre gjuhëve secila isht nja20fjalorë, domethanë përdori. Nështëpi ikam sigur e kom kurrëfarë vështirësie t’i rëfarë vështirësie edhe sot nuk nuk kam kurrëfarë problemi. piktorëve shqiptarë dhe aty tekstet evjetra domethanë të mos sekom dëshirë meilexu atje. Greqishten evjetër sido ishten nëkurs njimujoredhe edhe në Greqi me njoftë greq njoftë sistrukturë, kom qenë studiu edhejaponishten me kom sigjuhë, sigjuhë… ekom kurse serbishtja, anglishtja i tu, frengjishten gjithashtu, Erëmira edhenjëherë duhet Qysh ekeni establishu çka Hëm….? E përmendet pakpërkolek Kështu që, nukekom pasëkur ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 181 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 182 Oral History Project The NationalGallery I gave to themandIcannot three orfive copies here that for myself, Iguessthere are and Idon’t even have one copies were sold here already much becausetwo thousand they took andvalued itvery book was publishedinAlbania to make the book? When the them, lookwhatIdidinorder mat paperinorder to work on per inVebedo, Ialso bought indja here and bought thepa good andbad. rector willbethere duringthe implement everything, the di a goodday!Thedirector will and report butthat’s it. Have director, ithasto meet once the Council cannot beover the I listened to theircouncilbut is here andthey putobstacles. has beentwo months sinceshe here, shetold methesedays. It don’t allow herto doanything mission to thedirector? They can theCouncil not give per the role of theCouncil, how here they don’t understand here. She[Arta] told methat initiatives. They supported us could stop meinmy positive there, Iwas adoer, nobody the papers andeverything bring them” because I bought greb andsaid,“PleaseShyqri indja, cameto thefair inZa worked onthem. homage to Onuphrius, they some elements where Idida way I wanted to emphasize They separated the colors the I wanted to print inSlovenia. Slovenian nuns, theslidesthat and Krešimir gave theslidesto vate printing housein Zagreb not inPristina. There was apri to printing houseinZagreb, Albania whichItook andsent sent thebeautiful slides from she insisted, thatiswhenthey she said, “you write it.” When She is a byzantologist, “No,” said, “Dhorka, willyou write?” ka Dhamowas comingandI colors, slides.” BackthenDhor them in Albania.Paintings with colors,” I said, “we have to get a new onewithcolors, butthe propose?” Isaid,“Let’s make right,” they said,“what doyou and badstereoplates…. “Al dark pages, atoo many copies this bookhaslow resolution, And he told me, I brought Ril Then Agron, thedirector of Ril ------SHN EK

that were done by me, each already have 20monographs book and then I continued, I ly, they were impressed by the Onuphrius. Imeanthey real twenty pagesinFrench about Literature thenwe translated Di Lettere Albanese, Albanian publish thatandKadare inthe And now, when we decided to because they don’t have it. graph, and send it to Albania design it inthis form, amono republish it, next year I will take backanymore. ButIwill eryone knows, they said,“No, the meeting took place, ev ly.” Andthey took over. When have to oppress themviolent this moment inhistory andwe itary forces, we have to seize the army, we willuseourmil said, “We willuseit,we have pendent, isn’t thatright? He that one day they willbe inde banians willdevelop somuch op, you have to know thatAl if Serbiaallowed usto devel to arrive where they are today, good orbad,Albanianshad Because nomatter ifthey are everything from Albanians. it? Now… andwanted to take why, they were bothered by so on… ate withofficers, generals and percent of theYugoslav Feder became sobigthatthey led70 and Kosovo. Itexpanded and small placewithoutVojvodina Bashaws, Serbiawas avery grown outof theBelgrade one hundred years they have of theirs becausefor thelast this was the greatest mistake be ableto ruleYugoslavia and Broz Tito inorder for themto waiting for thedeathof Josip to power, I mean they were other topic. ThenSerbscame bad ones. However, this is an will dogoodthingsaswell as for alongtime, of course they because whenoneisinpower good thingsandbad er hewas goodorbad,hedid sip Broz Tito, no matter wheth the president of Yugoslavia, Jo affected thearts scene? how allthepoliticalchanges how Istarted. years to bedone, andthisis one took three, four or five I mean it was very developed, Now, I meanafter thedeathof Can you tell usmore about ------

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare dojnë qëRusia meato nënde ai nukdigjëtjetër edhemen nese”. Aiethotë krejt çka dinë, “Kush jeti?”“Shqiptar, Alba kanë gjetë ata dheekanë pytë ka dalënëbregun eSpanjës, e Shqipërisë prej njënëndetëse je spanjolle, prej njëanijestë e… qysh ka dalë prej një ani Spanjë tregon qënëkohën thotë përshembull,ihuajinë të tilla,të tilla. Kopenhagë, nëDanimarkë. E shqiptarëve që kanë luftu në po napërmendneve, tokën e jnë shqiptarët qëHemingway pa epërkthy këta, le te lexo jashtëzakonshme. Unëthashë, tarëve edhekjoishte diçka e vend atyflet për tokën eshqip pjesë shumëpopujedhemenji jë historike, porkanë marrë kanë marrë pjesë, është bete përmendet sen’atë betejë që nji poemëegjatë edhe aty Beteja eKopenhagës është veti…. Edheatëhere poeshof jiherë mundtë bisedojmëmes nuk është vend me, me… ndon diçka ejashtëzakonshme ky shkru poezitë ai, edhe është interesonte Hemingway sika pru edheehapamelexu, më libër”. Edheaimagjeti dhema shkosh në Amerikë gjejma këtë gjithmonë, thashëqë, “Kur të gjthmonë lidhjesevishinkëtu Beograd semeta kom pasë kan, i Qendrës Amerikane në lajm ithashëdrejtorit ameri poezi. Edheunëemora atë ia kishinbotu njëlibërme88 e veta ka shkrupoezi edhe kishte qenëiriainëstudimet që ka shkrupoezi, edhekur romane, porkërkush nukedi way tonë edijnëqëka shkru dorë mu, lexova që Heming ka, edhepërshqiptarët. shkrimtarëve të mëdhenjëdiç kanë të bëjnëedhepër… të shembull, kom lexu tregime ku dhetarët emitë kënaqen. Për “Rilindjes” qëedhebashkëat mos ta përkthejunët’iaçoj thym në gjuhënshqipe, pse atëherë ainukështë ipërk shumë atëherë kom thanë pse më ka pëlqyjashtëzakonisht të bukurtë Servantesit edhe për shembullnjitregim shumë kom pasësidetyrë, ekom lexu pasë me qenë i sinqertë, nji e shumë qenësore. Unënjiekom Njiherë, përshembullmëra në Për shembull,Peter Ustinov e ------

Kreshimiri iadhadisamurge shtypshkrojnë private edheai ishtinë. Në Zagreb ka qenë një m’i shtypë nëZagreb, jonëPr çka bonaunëimora içova Shqipërisë sllajdet e bukura, insistoi, atëhere m’i çunëprej “shkruje ti”. Kur m’tha edhe ajo, bizantologia jonë, “Jo”, tha, “Dhorka, apoishkrunti?”Ajo Dhorka Dhamokëtu ithashë, sllajdet”. Edheatëhere vinte Shqipëri. Pikturat me ngjyra, Thashë, “Duhet meimarrë në me ngjyra, të ripo, ngjyrat”. zon?” Thashë, “Ta bëjmënjë “Mirë”, thanë, “Çka popropo yp ilartë, klishetë ekëqija… cionet edobëta, të zeza, sht i thashëqëkylibrika rezolu Unë iabonaparathanien, por tojmë, shkrujaparathënien”. nëqoftëse është mirë poebo “A polexon, apomendonqë indjes” bardh e zi i shtypun, i vogël. edhe doktrinatbizantine, libër hagiografinë, idinte zakonet nuk e dinte estetikën, e dinte log i madh shqiptar, mirëpo ai bo Theofan Popa, njëbizanto se ata ikishinbonilibër që eka n’mënyrë të jashtëzakonshme shitën. Shqipëriaepritën ata bibliotekë edhe2000kopje u këtu, mundesh me i kqyrë në shqiptarë” ikipesëkopje dhe piktorët etjerë mesjetarë tu kurepunova librin“Onufri botohen në Evropë. Edhekësh konisht mirë baraz meato që kom dashtë m’i bojashtëza dashtë m’i bosapërsy efaqe, ama shumëluksoze, nukkom kom fillu m’i bo n’mënyrën, ngadalë kom fillu edheato me popujteBallkanit. pak, kurgja, zero n’krahasim të gjitha edhe ka qenë shumë zantin shqiptar, une i kom ato kanë bodisalibra mbiartinbi thy ata prej gjuhëve t’huja, jo, senëShqipëris’i kanë përk bon askush,nëShqipërijose unë ato, tjetër kushnukpoi kom thanëunëpsemost’ibëjë libra nëgjuhënshqipe atëhere e artitnukkemi libra, nukkemi doj kurekom pasenëhistorinë monë unemei…mirë pomen edhe ato kom dashtë gjith plot humorështë shumëimirë shpiunu atje. Por tregimi igjatë tëset unike ka dashtë me, me Edhe madhanëkëta të “Ril Edhe atëhere unëdalë— ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 183 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 184 SHN EK SHN EK SHN EK Oral History Project The NationalGallery

them from you.” But of course for you andwe shouldtake and soon,“Thisistoo much did minorities have universities rules, nowhere in theworld said thataccording to their but theUniversity…. Now they you tell us? the Gallery andUniversity, can they didit… then… took ourachievements and from theUniversity, they also things from us, they chased us they started violently taking couldn’t by force… because democratic way, now Serbia could askfor theirrights ina thing becausebackthenthey Rugova, andthatwas agreat very goodstep. Led by Ibrahim this was abigmovement anda ja Demokratike was founded, them!” And that is when Lidh country, “Killthem,imprison lics, they were destroying the country aswell asother repub they wanted to destroy the activists withtheexcuse that via, destroyed, imprisonedthe were illegal,Serbia,Yugosla because upto thatpoint they party was legally registered, was thefirst timeanAlbanian Albanian politicalparty. Andit was founded, whichisthefirst time whenLidhjaDemokratike Demokratike, ful movement withtheLidhja to organize anactive peace wall. Andthefirst thing was backs pressed against the came thatAlbanianshadtheir So, thatiswhenthemoment allowing elementary schools. versity, thenthey only started they chasedusfrom theUni from goingto the University, had until then. executive power thatKosovo they violently took over the vo, we are partof Serbia.” And need for [autonomous] Koso merge withSerbia,there’s no know, they said,“We want to tution.” They said,“No.” You we don’t want the ‘74 consti How didthey chaseyou from What? Was there any decisionorhow Sorry? How… Then they started to stop us They easily took theGallery, 28 thatwas the ------

the flag, the emblem and the about theothers, they have not Serbs, and they don’t care there are 40percent whoare ethnic countries. Serbiaisnot, calling multi—national,multi— countries that even UNMIK are two countries, I mean two 95 percent inAlbania,these cent are Albanians.There is than Kosovo, I mean 92 per trary, there is no richer land we hadourland,onthecon because we weren’t aminority, Albanians didn’t accept this invited to Albania,we don’t Belgrade, “No,” Isaid,“we are director of thepolicefrom cause they hadbrought the have a visafor Albania?” Be and we… heasked us, “Do you is neededto goto Albania,” because they said,“A visa us inorder to get permission nal Affairs, they hadcalled la], theSecretariat of Inter [Sekretariat Unitrašnjih Pos us thepapers to goto SUP turned from Albania,hegave I, we went there whenwe re as ourdean. gree holderinsculpture aswell we madehimamaster’s de raised him,we educated him, Karalejić, as our dean, we elected Zoran see whowe wanted to elect us to go, andwe wanted to emy of Arts inAlbaniainvited the deceased and I, the Acad Serbians. No, Muslim Mulliqi, rector, andwere replaced by fired, deans, deputy deans, to whichallAlbanians were violent measures according this is how they called them, they brought violent measures, during summervacation, and yes…. Now itwas summer, many thingsinmy monograph, events there, you willread I have explained allof these ten days andyou willread it, graph, Iwillgive itto you in mer, you will have my mono the Faculty of Arts, itwas sum summer, they chasedusfrom know whatthey told us? Itwas others. should not expect thisfrom you don’t liberate yourself, you ers. Buttheworld isunfair, if they don’t singabouttheoth anthem only aboutSerbsand And so they came, and you And sohecalledMuslimand 30 hewas nobody, we 29 is ------at theFaculty of Belgrade. Heworked Arts inPristina and the Academy of Fine studied sculpture at Prizren, Kosovo. He (1937) was bornin Zoran Karalejić 30 security presence. international civiland Nations auspices, an Kosovo, underUnited decided to deploy in Resolution, theUN 10 June1999.Inthat which was passedon Resolution 1244, Security Council established by the Kosovo. UNMIKwas tration Missionin Interim Adminis The United Nations 29 only partyuntil 1999. and remained the ering allAlbanians, a party—state, gath LDK quickly became and intellectuals. The group of journalists was revoked, by a autonomy of Kosovo in 1989,whenthe of Kosovo, founded First politicalparty ic League of Kosovo. Kosovës —Democrat Lidhja Demokratike e 28 Pristina. Faculty of Philologyin placed infront of the Vuk Karadžić statue tuals, suchasthe heroes andintellec of Serbiannational many realist statues commissioned to do in the‘90shewas modernist sculptor, he was primarily a politicized. Though artistic practice was Milosević regime, his until 1999.Duringthe Fine Arts inPristina - - - -

SHN EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

iku skenën eartit? shimet politike qysh ekanë nd shumë përkrejt këto ndry unë. pesë vjet edhekështu kom fillu secili t’i lypë tre—katër vjet, fi domethanë që kam punu, tash ikom nja20monogra mandej kom vazhdu unë, deri përshtypje edhe prej atijlibri shumë ekanë, jukanë lanë jisht përOnufrin.Domethanë 20 faqe ipërkthym nëfreng nese”, “Letërsia Shqiptare” aty në revistën “DiLettere Alba e botumë atë edheKadareja fare. E tash, kur e morrëm na në Shqipëriseata s’e kanë kësaj monografije edo ta çoj dizajnoj n’këtë formën ekëtij, do ta ribotoj, vitintjetër dota s’mund emarr. Po unëtash unë këtuhit dhetash asunë a pesëkopje qëiakom dhuru këtu jonë, këtu janëm’duket tri menjëhere easunës’kom, qe se 2000kopje këtu u shitën e kanë vlerësu jashtëzakonisht libri nëShqipëriekanë marrë, për mebolibrin? Kur ubotu punu, kqyr çka kom punuunë Vebedo, letra matpërmei indjen” këtu ebleva letrën në drejtorit itakon emira ekeqja. jtori ka merealizu gjithëato, tregon ato. Ditën emirë! Dre Këshilli eka njëherë takohet i det meqenëmbidrejtorin, këshillën, porKëshilli nukmun i pengojnë. Unëekom marrë dy mujëqëka filluedhe këtu këtë, m’tregoi këto ditë. Që nuk elejojnëkurgjo meba ndalë të drejtën Këshilli? Këtu këshillën, qysh drejtorit meia po m’tregon këta nukenjohin kanë përkrahë këtu. Kjo[Arta] mu iniciativat pozitive hiç.Na kërkush s’mund të m’i ndalte une krejt atjeseishatotalerist, qri m’i bjer”. Seibleva letrat Agroni mëtha,“Të lutem Shy bit erdhi drejtori i“Rilindjes”, kanë punu. nji homazhOnufritedheato i errë disaelemente kuikom ba dashtë uneato figurat meinx nda ngjyrat, edheqysh ikom te ainëSlloveni. Ato ikanë çova qëdojshameishtypë shave sllovene sllajdet qëia Edhe ai m’tha e pruna “Ril Atëhere kesh n’panair të Zagre A mundenimenatregu ma Tash, do të thotë qëpas ------

tike, u shfaq për herë t’parë aktive meLidhjenDemokra ba, duhejnjilëvizje paqësore mur. Edheepara gjëme shqiptarët u mbështetën për që, atëhere erdhi momenti që me ilonëshkollat fillore. Kështu versitetit, mandejfillunë vetëm universitetin, naqitën prej Uni kishte Kosova deriatëhere. i shkarkun kompetencat qëi ata eshkarkun domethanë, Edhe medhunëdomethanë po jemin’kuadër të Serbisë”. jmë m’u shkri, nukka nevojë, “Jo”. Domethanë, “Napodo kushtetutën e‘74—tës”. Thanë, na nukedojmëdomethanë kur ishte mbledhjathanë, “Jo, dhunë”. Edhenamorrën, dihet na duhet mei shkelë ata me kemi këtë rast historik edhe shfrytëzojmë ushtrinë tonë, jmë, ekemi armatën, do ta jo? Aitha,“Do ta shfrytëzo ditë meqenëtë pavarur apo shumë saqë një ditë kanë me shqiëtarët kanë m’u zhvillu aq zhvilloheshim, ata edininse jonte Serbiam’u zhvillu sikurse hë këtu kujanësot, pot’ile shqipëtarët duheshinmeard me t’mirë ndashmet’keq, e kanë. Seshqiptarët ndash me uamarrë edheato çka domethanë qëshqiptarëve pse atyneiupengoi?Tashti… jashtëzakonisht, pseata iu, edhe, edhenëkëto… me oficera dhemegjeneralë lave ata esundonin70përqind he saqënëfederatën Jugosl është rritë është bëaqemad Vojvodinën, pa Kosovën. Edhe vogël Serbia, shumë i vogël pa të Beogradit qëka qenëvend i dit janërritë prej pashallëkut serbët përnjëqindvjetët efun i madh i serbëve përarsye se lavinë dhekyishte gabimima ga që ata ta sundojnë Jugosl atëherë atyre dot’iudahet rru që kurtë vdes JosipBroz Tito serbët epritshin atë moment në fuqiserbët, domethanë çështje tjetër. Atëhere erdhën t’kqija. Pavarësisht ajoështë t’mira poedhegjëra shumë mal që mundet me bo gjëra udhëheqje aqshumëvjet nor t’këqija se kur është dikush në i keq ka bot’mira ka boedhe lavisë Josip Broz Tito, imirë e vdekjes sëpresident të Jugosl Mandej nefillunëmenaindalë Domethanë ishinzhvillu ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 185 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 186 Oral History Project The NationalGallery I said.Shesaid to me, “Ihave said, “Are you pleased?” “No,” I told herthat,intheendshe I was brave, you know, when bian. and thisisunfair.” IsaidinSer be Albanians, you are allSerbs just like you, butthere should be Albanian,Iknow Serbian said, “Iwant everyone here to nian to Serbian,Isaid,“No”, I to have translation from Alba asked me whether I wanted when theprocess started she brought thedecision,because “Are you pleased?”After she was, andthenshetold me, time, imaginehow cruelshe for anuncertain amount of sion and suspended the trial she did,brought thedeci Belgrade, and you know what and Idefeated thejudgefrom died andIcontinued alone, ed, inthemeantime Muslim defend myself”. And we start attorney, Ididn’t, Isaid,“Iwill hired anattorney, hehired an to suetheAcademy, and we I decided to sue them, I mean everyone. AndsoMuslimand with theothers until they fired the Faculty, thenthey started They fired seven of usfrom another oneandthesecretary. partment of Sculpture, and [Çavdarbasha] from theDe Department of Painting, Agim Design, then Muslim from the director of the Department of ed, first they fired measthe mission”, andthey also arrest said, “You went withoutaper fired usboth, becausethey there. have… andMuslimIwent brides, becausethey didn’t would steal themirrors for car inAlbaniabecausethey car,” andthey really broke my “They are going to break your car because Muslim told me, we went to Greece withmy the road through Macedonia, lim andIleft by carand took and took thatpaper, Mus good day.” Iwent downstairs I didn’t sayanything, “Have a then he said, “This is how it is.” be inTirana intwo days.” And “In Belgrade? Butwe have to visa.” “Where?” “InBelgrade.” he said,“you have to take the need any visato go.” “Then,” So they were really cruelbut And whenwe returned they ------SHN EK SHN EK

of vacation, andIsent herthe jobs where you take 20 days ty, it’s not thesameasinother for three months intheFacul take…” we don’t have classes during thesummerwe didn’t I showed themto you that believe I had all the papers, it, becauseyou are honest, I would doit,butwhenyou saw complaint, thatiswhenyou not accept meandignore my “You didit,ifyou only could not to accept you.” Isaid, decided, you know, for them time? know… appear andthentherest you there was aneedfor UÇK kept getting more difficult until ued for three more years andit of the Faculty, then we contin accepted to becomethedean signed from theGallery.” AndI Faculty?” Isaid,“Butjust re ed you asthedeanof the me,” hesaid,“have they elect house andsaid,“Friend tell Xhevdet Xhafa around the‘90s.Andthen conditions inthebest way. was theonewhofulfilled able to doit,even though he months, Idon’t know, hewasn’t resigned right after two—three riqi] opened acallandNebih[Mu I amvery busy.” Andthenwe cause ittakes mealot of time, Pajazit, “I want to resign be a halfterms, Iwent andtold almost finishedwithtwo and ten years intheGallery, Iwas their own spaces, butafter then peoplestarted giving ed, whenthey fired all of us, human history lookslike.” and never—seen episode in show you what a great, unfair millions, butIjust wanted to Academy even ifyou gave me among my friendsto goto that allow myself to betheonly one me there becauseIwouldn’t “No,” now, “you couldn’t break “No, Iwanted itto belike this.” who allowed us, thenshesaid, we were issuedby thedean hidden thedocument that document becausethey had Yes, theGallery kept working, Did you have agalleryatthat This was in,‘79,‘89,‘90… What year was it? And thisiswhenwe separat 31 was accepted, but he 32 cameto my 33 to to ------1990s. and Serbiaduringthe public of Yugoslavia from theFederal Re separation of Kosovo sation thatsought the paramilitary organi an Albanianguerrilla Liberation Army, was e Kosovës—Kosovo Ushtria Çlirimtare 33 his retirement. Arts inPristina upto at theAcademy of worked asaprofessor Gabriel Stupica. He mentorship of prof. Ljubljana underthe graduate studies in graduate andpost— Kosovo. Hedidhis was borninPeja, Xhevdet Xhafa (1934) 32 retirement. worked there upto his Arts inPristina and at theAcademy of became aprofessor Nikolić. In1980she mentorship of Rajko in Belgrade underthe emy of AppliedArts 1971 from theAcad Peja. Hegraduated in was borninNovoselo, Nebih Muriqi(1943) 31 - - - SHN EK SHN EK SHN EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

çka nathanë? Ishte vera, si pak t’japinata. e shliron ti vetvetën atëhere bota është epadrejtë kurnuk bi, nukknojnëpërtjerët. Po himnin knojnëvetëm përSer e stemën ekanë edhe, edhe për tjerët edhekanë flamurin Serbi edhe nuk çajnë kokën 40 përqind nukështë serbnë etnik nuke… Serbianukështë, multi—etnik, kuështë multi— thojnë shtet multi—nacional, po nabonedhekëta tash po anë tash edheUNMIK—u që dy, dyshtete qëkanë dometh Shqipëria ika 95këto janë anë ika 92përqind shqiptarë. t’pasur seKosova dometh përkundrazi nukka tokë ma ishim nëtokën tonë, naishim sa nanukishimminoritet, na nuk epranojshin këtë temë Mirëpo, shqiptarët natyrisht privu, mehatër, meiuhekë”. tepër prandej juduhet meiu versitete ekësi gjëra, “Ju ikeni kërkund n’botë nukkanë uni rregullave të tyneminoritetet ata thanë, ata thanëqësipas por prej universitetit se…. Tash mujt menatregu? edhe prej universitetit, akishit bonën? rën ato arritjet edheatëhere… qiti prej universitetit, naimor me naimarrë medhunë, na zor… mirëpo atëhere ajofilloi Serbia nuk mundejtash me demokratike të drejtat edhe jshin me, meikërku n’mënyrë e madhedheatëhere ata mu ën edheajoqenjëgjëshumë Pra nëkrye meIbrahim Rugov një potez ijashtëzakonshëm. një lëvizje shumëemadhedhe Lidhja Demokratike, kjoishte fute në burg!” E atëhere doli po eshkatërron shtetin, “Myte, edhe krejt republikat tjera, a po donëmeshkatërru shtetin burgje se gjithmonë padiste që i ka shkatërru t’u ishti nëpër në ilegalitet Serbia,Jugosllavia t’parë podelnëlegalitet, se një parti shqiptare. Për herë Lidhja Demokratike podel Si julargunë prej Galerisë Si? A udorëzu najvendim aqysh e Urdhno? Si ju… Edhe atëhere neve naerdhën, Galerinë lehtë ekanë marrë, ------

na paditën, naqitën me rend, prej punetha,“Pa leje”, edhe unë eMuslimimorrëm atje. jbne ata dejato…. Edheshkum nuse s’kanë pasëshofersha vjedhshin ato pasqyret për në Shqipërinimemakinënsei thy makinënnashta”. Mathynë se m’tha Muslimi,“Kanë meta në Greqi me makinënteme, ramë ngaMaqedonia, hinëm Muslimi unisëmn’makinë i atë dokumentin edheunëe Shkova poshtë emorra unë Thashë, “Kurgjo. Ditën emirë!” ai tha,“Jo, kështu është”. qenë nëTiranë”. Edheatëhere Po needhedyditë duhet me “Në Beograd”. “NëBeograd? vizën ju”. “Ku memarrë vizën?” “Atëhere”, tha“duhet memarrë neve s’ka nevojë viza meshku”. thashë “Shqipëria naka thirrë cisë prej Beogradit, “Jomore”, e kishinpruatë shefin epoli keni vizën eShqipërisë?” Se edhe na…atëhere tha,“A e marrë meshkunëShqipëri”, se thojke ai, “Duhet vizë me me nadhanëata me naleju atje qëjemithirrë atje, edhe të Brendshme qëjemithirrë SUP, përSekreat të Punëve ai nadhadokumentin për atje, ukthym prej Shqipërisë, Muslimin, shkumunëeMuslimi edhe plusekemi bodekan. kemi bomagjistër nëskulpturë ia kemi dhanëfakultetin, e e kemi shkollu, ekemi boedhe ka qenëkërkushi, ekemi rritë, e qitëm niZoran Karalejić hajde kon poqesimnëdekan, lomat etyre edhemorrëm na e Arteve përmeshkunëdipl na thirriShqipëriaAkademia unë eMuslimMulliqi,indjeri, hoqën edheiqitën serb. Tash dekanë eprodekanë, rektorë i krejt shqiptarët çka kanë qenë sat edhunshmekuuheqën kështu ikanë quajtë, adi,ma na iprunëmasatedhunshme hi vera, pushimi veror e ata Tash atëhere, erdhi vera, erd këtë monografinë time, po…. shumë gjëra ke me lexu në krejt këto ngjarjedheatyike, ditëve, atyunëikom spjegu jap unëvjenbrenda dhjetë time dheke melexu mirë, ta vera, ti e ki këtë monografinë prej Fakultetit të Arteve, ishte na qitën përshembullneve Edhe kurukthym aiponaqet’ Edhe aiponathërret mue 4 , ai - - - - - Filologjik nëPrishtinë. në oborrineFakultetit Karadžić ivendosur siç ishte busti iVuk ishin realiste nëqasje, kombëtar serbtë cilat alëve dheheronjëve skulptura të intelektu komisionuar të punojë vitet e‘90—ta ishte skulptor modern,në parësisht kishte qenë politizuar. Edhepse ka etijartistike është të Milosevićit, prakti 1999. Përgjatë regjimit në Prishtinë derimë Fakultetin eArteve grad. Aika punuarnë në Prishtinë dheBeo Akademinë eArteve studioi skulpturën në Prizren, Kosovë. Ai (1937) ulindnë Zoran Karalejić 4 - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 187 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 188 SHN EK SHN EK SHN EK Oral History Project The NationalGallery

asked for thefunds. the Gallery, they should’ve I told you, they should’ve built and somereally badthings, as ed. Hehaddonegoodthings mend himandhewas select home andasked meto recom call. Luan Mulliqi nuity andthenwe openedthe for theGallery to have conti we only did it formally in order ee], Imeandidn’t take over, was Liria[Gallery’s employ that’s how ithappened…here director after sometimeand lery, andopenthecallfor the of usfor meto leadtheGal was decidedamongtheseven pers, I also spoke about how it everything we did,even thepa everything to my monograph, ing allthethings, Ihave added we created adocument enlist But everything else was here, lery’s] caragain.Thenheleft. They never brought the[Gal have to bring the car back.” to Nišfor service.” Isaid,“You said, “We have sent thecar asked, “Where isthecar?”He we looked ateverything and the director, hewas upstairs, inside andasked Tanasković, came here in‘99,we came that time. Soafter the war we might have moved during before thewar, Imean they here, butTanasković was here passed. After thewar we came ber itnow, alot of timehas They moved… Idon’t remem when did they moved it here? we camehere not there, but right, Icamein‘99,you know mean, theGallery… you are tional Gallery currently is]. touched anything. erything was here, they hadn’t and everything, everything, ev looked ifeverything was here, assessment of thespaceand we found himhere, Ididan ter thewar andwe openedit, with sixof my friendsright af not abadguy. Icamehere director atthattime, hewas Tanasković Ljubiša the Gallery was working and They hadalready moved here? In Boro dheRamizi? What? In Boro dheRamizi? Yes, becauselook,they, I No, here, here [where theNa 35 cameto my 34 was its ------of Arts. the NationalGallery Gallery of Arts, now rector of thePristina the first after—war di grade in1979.Hewas master degree inBel Hereceivedin 1977. Sculpture inPristina the department of of Figurative Arts, from theAcademy Kosovo, graduated was borninGjakova, Luan Mulliqi(1953) 35 Pristina in1994. Faculty of FineArts in degree from the received hismaster’s France in1974, and Beaux—Arts inLyon, Supérieure des the ÉcoleNationale He graduated from Arts duringthe1990s. Pristina Gallery of the Director of the Mr. Tanasković was painter by training, Prizren, Kosovo. A born inSredska, near (1942—2017) was Ljubiša Tanasković 34 - -

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare tregu qëkjoështë domethanë dhanë, veç kom dashtë metë isha shkuedhemilionamemë me shkunëatë akademi, nuk i vetmi prej krejt shokëve t’mi mujtë mem’kthy muatyseunë kështu”. “Jo”, thashë, “jus’keni ajo tha,“Jo, unëkom dashtë mentin kydekani edheatëhere ka lëshuqëthashëatë doku ata qënaika dhanëkyqëna dokumentin seikishinmshefë 20 ditë pushimedheiaçova kur punët tjera qëemerrti në fakultete, [nukështë] si nuk ka nevojë memajtë, sikur hemi tre mujë ditë nëfakultet nuk kemi me marrë…” lësho mentet, të tregova qënaverës besoj seunëipata krejt doku e keni pa,sejeniendershme, atëhere juekishitbo, porkur më ma hudhë poshtë ankesën pasë mujtë mosmema pranu, Unë thashë“Juekeni bo, me jo mosmejupranu juve ata”. mu, “Unëekom zgjedhë, adin, thashë, thashë unë. Ajo m’tha ma boni,“A jeniiknaqun?” “Jo”, asaj kështu edhemësëmrami i guximshëm a din, kur i thashë këqij, porunëkam qenëshumë “Me serbisht”. nuk është edrejtë”. Thashë, krejt jeniserbëdomethanë kjo po duhet mepasëshqiptarë, tarë, unë serbishtën e njoh si ju du t’gjithë meqenëkëtu shqip serbisht?” “Jo”, ithashë, “unë i me pasëpërkthysin shqip— kur filloiprocesi, “A podoniju dimin, seedhem’pyti mutha, je iknaqun?” Pasi epruniven edhe tha po ma bon mu, “A merre memendsaeposhtër deri nëkohë të pacaktume e pezullon procesin gjygjësor ajo çka boni,eprunivendimin gjykatësen e Beogradit edhe shumë, edheemujta atë, atë unë vazhdova mosta zgati në ndërkohë Muslimivdiq e Edhe fillumëname, meshku, jo, unë thashë, “Mbrohna vet”. avokat, aiemoriavokatin unë deminë edheemorrën një i paditë, domethanë Aka dhe Muslimivendosëm me qitën të gjithë. Eunëatëhere fillunë edhetjerët derisai na qitën prej fakultetit. Madej sektretarin. Shtatë vetë të parë i skulpturës, atë tjetrin edhe turës, Agimi [Çavdarbasha] së Dizajnit, Musilimitë Pik ma sëpariunëshef iKatedrës Kështu që, kanë qenëshumëtë ------SHN EK SHN EK SHN EK SHN EK SHN EK

unë kom ardhë, na kemi ar ti, domëthanë në ‘99—tën anë, kjoGaleria… mirë eke kishte pasë s’ka prekë asnjigjë. krejt sendet, krejt, krejt, krejt i kom matë kom kqyrë a jonë kemi çelë, ekemi zonë atë, e këtu me gjashtë shokë edhe e mas luftës unëkom ardhë djalë ikeq ai.Edhemenjiherë nasković Ljubiša drejtor i Galerisë ka qenë Ta punonte nëatë kohë ka qenë apo jo? filloi mandej, këto tjerat idin u duft me dalë UÇK—ja. Dhe vështirë emavështirë derisa gjithmonë mavështirë ema e kemi vazhdu ashtu edhe i fakultetit dhemandejtrivjet Edhe epranova m’u bo dekan lëshova bre këtë Akademinë”. tit?” Po thom,“Po unesae hë përm’u badekan ifakulte shokët”, tha, “a të kanë zgjed në shpitha,“Mëkanë thanë Xhevdet Xhafa, erdh te unë vitet ‘90….Edheerdh mandej kujtohet ‘79,‘89,‘90qaty… plotësoi kushtet masëmiri. konkurs unëegjeta dhekyi në gjendjes’di pse, porme tre mjuve elëshoi,nukishte lëshoi menjiherë, masdy— këtë unë, epranum, pokye qetë Nebiun [Muriqi], bash e qitën nji konkurs edhe bash i anagazhum”. Edheatëhere m’ka marrë kohë, shumëjom duhet m’u tërheqë seshumë shkova ithashëPajazitit, “Unë dy mandate egjysë mandej m’kalunë, se deshta me bo ata lirova prej Galerisë dhjetë vjet na m’i lëshu.Mirëpo unësau dhanë hapësirat eveta, fillunë filloi popullidomethanë mei na qitën krejtve neve, atëhere histori”. drejtë epaparë ndonjiherë në nji terror ipaparë edhee pa Po, sekqyre, seata dometh Ata veç kishinardhë këtu? Jo, këtu, këtu. Aty në“Boro eRamiz”? A? Aty në“Boro Ramiz”? Po, Galeria punonte, Galeria A kishitgalerinëatë kohë? Po ky atëherë, tash vetë më Cilin vitishte? Dhe këtu undamë, atëhere 5 , nukka qenë ------në vitin1994. të Bukura nëPrishtinë në Fakultetin eArteve 1974, dhemagjistroi në Francë nëvitin Beaux—Arts të Lionit, nale Supérieure des nga ÉcoleNatio 1990. Aidiplomoi Prishtinës gjatë viteve i Galerisë sëArteve të nasković ishte drejtori me profesion, Z.Ta renit, Kosovë. Piktor në Sredskë afër Priz (1942—2017) ulind Ljubiša Tanasković 5 - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 189 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Shyqri Nimani 190 Oral History Project The NationalGallery

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare është deshtë meikërku mjetet. deshtë meendërtuGalerinë, të këqija qëthashëunë, është mira poedhedoseneshumë Edhe aiika pasëdosenetë mandu atë dheemurë Luani. më lutinëshpite une mereko si. Erdhi Luan Mulliqi,erdhi, ai edhe mandejushpallkonkur din që ta ketë vazhdimësinë vetëm formalisht e bëmë a methanë unës’e kom marrë, [punonjëse eGalerisë], do mandej…. Këtu ka qenëLiria drejtori edheashtu ka ndodhë lim konkursin përm’u zgjedhë për disaditë derisata shpal ta udhëheqi Galerinë edhe dosë nashtatë qëjemiunë grafinë timeunë, atyu ven kument, ekom shti nëmono kanë qenë. Ebëmënanjëdo mandej. rë s’e kanë prumë. Aika ikë pru makinën”. Atë makinëkur servis”. Thashë, “Duheshme kemi çunëNishatje Thashë unë, tha, “Makinën e krejt “Ku është makina?” nalt atyedhetha,ikqyrëm Tanaskovićin, drejtorin, hinëm brenda edheekemi pytë këtë dhë këtu në‘99—shën,kemi hy luftës domethanë nakemi ar paska kalu. Kështu që, mas bash mirë diskutojmë qysh kalu duhet mekqyrë aqetash para luftës. Domethanë paska po këtu ka qenëaiTanasković Mas luftës kemi ardhë këtu, kur metë vërtetë paska kalu. rë… s’po mëkujtohet qetashti kanë marrë ata? E kanë mar dhë këtu joatje, porkure Mirëpo, këtu të gjithagjërat ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Shyqri Nimani 191 192 Oral History Project The NationalGallery artwork. has continuously exhibited hisgraphic Karanović. From until today, 1977 Trifić Serbia underthementorship of Boško ies attheFaculty of Arts inBelgrade, 1982, Trifić didhispostgraduate stud Arts, University of Pristina, Kosovo. In of Zoran Jovanović, attheFaculty of Graphic Arts Department, intheclass Kosovo. In1978, hegraduated from the of Arts, University of Pristina inNorth artist and former Dean of the Faculty jan, Kosovo. HeisaSerbiangraphic Tomislav Trifić was bornin1949Lip Trifić Tomislav Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare - - zuar punënetijsigrafist. më sot, Trifić në vazhdimësi ka ekspo Boško Karanović. ederi Nga viti1977 Arteve nëBeograd, Serbi,nëklasëne studimet postdiplomike nëFakultetin e Kosovë. Nëvitin1982,Trifić ipërfundoi fundoi Fakultetin Arteve nëPrishtinë, grafik, nëklasën Zoran Jovanović, për Në vitin 1978, në departamentin e artit sitetin ePrishtinës nëveri të Kosovës. Dekan iFakultetit të Arteve nëUniver Lipjan, Kosovë. Aiështë grafist serbdhe Tomislav Trifić ulindnëvitin1949, - - -

193 The National Gallery Oral History Project

194 Interview

Interview with Tomislav Trifić Pristina | Date: November 23, 2017 Duration: 57 minutes

Present: Tomislav Trifić (Speaker) Erëmirë Krasniqi (Interviewer) Donjetë Berisha (Camera)

Transcription notation symbols of non—verbal communication: () Emotional communication {} The speaker explains something using gestures.

Other transcription conventions: [ ] Addition to the text to facilitate comprehension Footnotes are editorial additions to provide information on localities, names or expressions. {} () Kohëzgjatja: 57 minuta Prishtinë |Data: 23 nëntor, 2017 Intervistë meTomislav Trifić [ ] Intervistë Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare emra aposhprehje. Simbole të tjera nëtranskriptë: I intervistuari shpjegonmegjeste Komunikim emocional Simbolet ekomenteve nëtranskriptë te komunikimi jo—verbal: Donjetë Berisha(Kamera) Erëmirë Krasniqi (Intervistuesja) Tomislav Trifić (Iintervistuari) Të pranishëm: Fusnotat janështesa editoriale qëjapininformacion mbivendbanime, Shtesë etekstit përtë lehtësuar kuptimin

195 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 196 TT EK TT TT EK TT EK TT EK Oral History Project The NationalGallery

At thetimewhen80 percent of out… tor. a caraccident. Shewas adoc nately died three years agoin ters? school, secondaryschool… on. WhenIfinishedsecondary then socialist, changesandso time, capitalist for awhile, tally different time. Adifferent were growing up, itwas ato that. teriors, whichhelpedmewith design through designingin me withgraphic art,industrial necessary, however ithelped which was not important, or velop my own craft. Carpentry, as aresult, Imanagedto de who was acraftsman andso a mother, butwithmy father in 1955. So, I grew up without rajevo. Shegot sickanddied Brčko—Banović railway inSa the post—war actions in the my father both were partof unfortunately, my mother and mother was a housewife, who ther was acarpenter whilemy not good.Myparents… my fa knows thattheconditionswere post—war period,andGod I was borninLipjan,itwas the Lipjan. Inthatyear 1949when ing thatPristina islocated near a small place, usually I like say You must know where Lipjanis, your family, your parents? member? Whenwere you born, childhood, whatever you re born, something about your the graphics class. the Faculty of Arts, Ilecture in graphic artist, aprofessor at interview.] tion was cutfrom thevideo— front of thecamera. Theques speaker to introduce himselfin I was bornin1949Lipjan. Can you tell uswhenwere you I amTomislav Trifić. Iama [The interviewer asksthe Part One The way itissupposedto be. Without a mother and with At that time… How was thattime? I have onesister, whounfortu Do you have brothers andsis During thattimewhenwe, we ------TT EK TT EK TT EK TT EK

know, we learned, we were ed figurative andall possible. You til… we learned all the crafts, we were offered two meals un worked intwo shifts. Every day because thatSchoolof Arts I sayingthis? Iamsayingthis than ouracademies.Why am firm thatit was way stronger which I guess, I can even con rolled in the Arts High School, didates for onespot. were many people, forty can lasted for seven days. There Back thentheadmissionexam late for theadmissionexam. member how Iwas two days in theArts HighSchool.Ire such things, I wanted to enroll something like that, I don’t like But Isimply didn’t want to do they hadinsurance andsoon. that time they were paid best, become anofficer, becauseat go to themilitary schooland fact, my father wanted me to finishing elementary school. In know muchatthattime after which Iwanted to enroll, Ididn’t teach you? it? Whatideasof art did they did they teach you? How was Arts HighSchoolinPeja, what know. which lasted for four years. cialized inartistic techniques, reformed into aschoolspe generation theschoolwas lasted five years. So, after my my time, the Arts High School Arts HighSchoolinPeja. and after thatI enrolled in the elementary schoolinLipjan, you finishedsecondary, Imean born in‘49,after seven years war, butthiswas, ifyou were school? on. ther on in the University and so study in high school, then fur to choosewhatyou wanted to studied enough,you were able er, a productive life… if you people lived thelife of awork So thiswas my fate andIen Yes, the Arts High School in Can you tell us more about the Yes, yes, Iwill…just let me Let’s includeevery aspect. Yes, alright… Let’s just stop here alittle… Yes, say, itwasn’t right after the How was the post—war 1 In ------August, 2017. was destroyed in High SchoolinPeja building of theArts arts. Thehistorical higher educationin the artists to continue education enabled this institution. This applicative arts from tion infigurative and received theireduca artists inKosovo generations of visual in 1949.Thefirst 1926 andopened in Peja was builtin The Arts HighSchool 1 - TT EK TT TT EK TT EK TT EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

Në atë kohë kur80përqind e ka qenëmjeke. Përndryshe, ajomeprofesion në njëaksident komunikacioni. keqësisht vdiq para tre vjetëve mesme… shkollën emesme, shkollën e me radhë. Kur kam mbaruar cialiste, ndryshime, ekështu pak kapitaliste, emëpasso krejtësisht tjetër. Tjetër kohë, ne rriteshim ka qenënjë kohë edhe rreth kësaj. të enterierit mëka ndihmuar industrial përmesprojektimit artit grafik, gjegjësisht dizajnit më ka ndihmuarnëkuadërtë sishme, apoeduhur, porqë e cilanukka qenëerëndë kem zanatin tim.Zdrukthtaria, kësaj edheunëkam arriturta qenë zanatli dhenëkuadër të pa nënën,pormebabënqëka 1955 vdiq. Pra, unëjamrritur jevë. Ajousëmurdhenëvitin Brčko—Banović, atjenëSara dhe nënanëhekurudhën ata të dymorën pjesë, baba keqësi nëaksionet epasluftës, ishte shtëpiake, ecilapërfat ishte zdrukthtar, ndërsa nëna mira. Prindërit emi…baba Zoti edinkushtet nukishintë ishte kohë pasluftës, po, dhe kur jam lindur në Lipjan, kjo pranë Lipjanit. Atë vit,1949 të themsePrishtina gjendet Lipjani, zakonisht kam dëshirë jan. Mesiguriedinikuështë juaj, rreth prindërve tuaj? tohet? Kur jenilindur, familja jërisë suaj,çkado qëjukuj jeni lindur, diçka rreth fëmi ligjëroj lëndënegrafikës. fesor nëFakultetin eArteve, ku profesion jamartist grafik, pro nga video—intervista.] kamerës. Pyetja është prerë folësi të prezantohet para Unë ulindamë1949,nëLip A mundenitë natregoni kur Unë jamTomislav Trifić. Me [Intervistuesja kërkon nga Pjesa eParë Ashtu sidotë duhet të jetë. Pa nënëdhepa… Po nëatë kohe… Si ka qenënëatë kohë? E kam njëmotër, ecilafat A keni vëllezër dhemotra? Përgjatë asajkohe kurne, kur ------TT EK TT EK TT EK TT EK

punuar paradite dhe pasdite. në atë Shkollë të Artitështë këtë? Ethemkëtë pasiqë Akademitë tona. Pseethem qenë shumëmëefortë sesa mund edhe ta vërtetoj që ka tit, ecilaatëherë mëduket, regjistrova nëShkollën eAr vend kanë qenëatëherë. ka pasur, 40kandidatë përnjë qenë shtatë ditë. Shumënjerëz Atëherë provimi pranues ka pranues isha vonuar dy ditë. Më kujtohet se si për provimin ta regjistroja Shkollën eArtit. këto, kyprofesioni, unëdoja diçka të tillë, nukmëpëlqejnë thjeshtë nukdojatë punoja siguruar, etjerë. Ndërsa unë ishin më sëmiritë paguar, të oficer, sepse në atë kohë ata shkollë ushtarake qëtë bëhem dashur që unë të shkoj në fillore. Në fakt, baba im ka pas përfundimittë shkollës kam ditur shumë në atë kohë, dashur ta regjistroj, unënuk mësuar? Çfarë idembiartinuakanë çfarë jukanë mësuar?Siishte? rreth Shkollës sëArtitnëPejë, thuani. tet. jatur katër vite. teknikave artistike ecilaka zg shndërrua nënjëshkollë të vite. Pas gjeneratës simeu Shkolla e Artit ka zgjatur pesë kam pasurfatin qëatëherë Shkollën e Artit në Pejë. Unë dhe paskësaj kam regjistruar loren, shkollën fillore nëLipjan, ar të mesmen,pomendojfil shtatë vitesh eke përfundu ke lindurtë ‘49—tën, pas paslufta, porkjoishte, nëse më tutjepaskësaj. e tutjederinëfakultet, edhe studioni nëshkollën emesme, si të zgjedhni çfarë dëshironi të atëherë kurkeni pasurmundë juese… nësekeni mësuardhe jetë të punëtorëve, jetë kri banorëve kanë bërë njëjetë, Atëherë, pra fati im dhe u Po Shkolla eArtittë cilënkam A mundenitë flisnimë shumë Po, po, unë do të… vetëm më T’i përfshijmë të gjitha aspek Po mirë… Vetëm të ndalemipak… Po themi,ajonukishte bash Si ka qenëshkolla epasluftës? ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 197 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 198 TT EK TT EK TT EK TT EK Oral History Project The NationalGallery

above everything, highquality this information. Because wasn’t prepared to give you don’t remember, becauseI later becamegreat artists. I professors wholectured… who ic andimportant. There were regions, whichwas sospecif in Yugoslavia, in its southern then thatwas theonly school Belgrade or Niš, becauseback no professors from Albaniaor Albania? Albania? who worked andlived there. remember well theprofessors son of Veljko Radović. Idon’t there aswell, apainter, the member, Zorka Mihajlović was Metohija. Also, wait let mere and aquarelle in Kosovo and He was amaster of painting or haven’t heard abouthim. painter. Maybe you don’t know Radović, There was the famous Vlada Peja inKosovo andMetohija. professors were from Peja, Belgrade? Peja, were the professors from and livingindependently. and I started earning money already learnedsomecrafts third, fourth, fifth year, Ihad autumn. After that,after the to theArts HighSchoolinthe earn money sothatIcouldgo summer Iworked inorder to like nowadays. So, during the tories for highschoolstudents house. There were nodormi there… of course inaprivate was livingthere, Ihadto live the first andsecond year. I ported mefinancially during school. Ithinkmy father sup roll there. Ienrolled inthat course, heallowed meto en what Iwanted to study. Of understood thatwas since Iwas anonly child,he did you travel? ucation, didyou live there or that iswhy itissowell known. basis of figurative arts, and ucated, we have learnedthe At thisArts HighSchool, the During thetimeyou were in Yes. Ofcourse, my father, Who supported you inyour ed At thattime, no. There were Did you have professors from What? What aboutprofessors from 2 anextraordinary ------TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK

find various books intheir they processed paper, Iwould was called Lepenka. Since from thepaperfactory which school. Myhousewas across When I finished elementary to dowas art? yourself thatwhatyou wanted have thechanceto seeart? surrounding, where didyou me interested in…yes. special, but my art teacher got about. Ididn’t notice anything came from. enroll intheArts HighSchool remember where the desire to agriculture andsoon.Idon’t gymnasium, everybody was choosingthe to whichschool.Somehow, plan where they want to go, ish elementary school, they each person whenthey fin that? is a kind of aconfiguration of you cometo theideathatart interested to know how did worked withyour father. Iam with art?You told mehow you art, respectively, crafts. and every other applicative sculptures, mosaics, graphics where we exhibited paintings, the Arts HighSchool.Thatis we represented ourschool, part of various events where were exhibitions thatwere were noexhibitions. There time at our school, so there There was littlespaceatthe they assesseditwithagrade. of thecourse theworks and was handover to theprofessor all you haddoinevery course sisted of, in the first semester es? just asgreat. sors wholectured there were High School,andtheprofes students cameoutof theArts I canremember itbetter now. How didyou translate itto Yes? Where have you seeninyour That iswhatIamtalking When didyou notice… I don’t know. Thedream of How didyou cameincontact The exams atthattimecon Were there spacesatschool? Yes, inthat… Did you have exhibition spac 3 economicschool, - - - - university. prepares students for schools becauseit from vocational ic learning,different emphasis onacadem secondary schoolwith A European typeof 3 High SchoolinPeja. a teacher attheArts life inPeja, aswell as organizer of cultural in Kosovo andan educated painters was oneof thefirst Arts inBelgrade. He from theSchoolof Kosovo. Hegraduated was borninPeja, Radović (1901—1986) Vladimir Vlada 2 - EK TT EK TT EK TT EK TT Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

ishte aqspecifike dhe e pa në këto regjione jugore, ecila shkolla evetme eJugosllavisë Nishi, sepseatëherë ajo ishte pasur asngaBeogradi, asnga pasur ngaShqipëria,nuk ka Shqipëria? Shqipëria? dhe jetuar këtu. profesorët të cilët kanë punuar Radović. Nuk idimjaftmirë një piktor, apoibiriVeljko kujtohem, Zorka Mihajlović, hi. Këtu ka qenë edhe, prit të akuarelit nëKosovë dheMeto Ai është doajenipikturës dhe apo nukkeni dëgjuarpërtë. konshëm. Ndoshta nuk enjihni dović ka qenëifamshmi Vlada Ra e Kosovës sëMetohisë. Këtu fesorët ishinngaPeja, Peja sorët ishinngaBeogradi? varur. toja të holladhetë jetoja ipa zanate, dhekishafilluar të fi tashmë ikishamësuar disa pas të tretit, katërtit, pestit vit, në Shkollën eArtit. Pas kësaj, tuar, qënëvjeshtë të shkoja verës punojametë përtë fi mesme. Dhekështu përgjatë e studentëve të shkollës së sikurse tash siçjanështëpitë privat. Nukka pasuratëherë të… natyrisht në një banim më duhejatjetë banojapër nanciarisht]. Unë atje banoja, baba mëka mbështetur [fi parë, mëduket edhetë dytin regjistrova atë shkollë. Vitin e ka lejuarqëtë regjistrohem. E ta regjistroja. Ainatyrisht më e kuptoi qëunëkëtë dëshiroja që unë isha fëmiu i vetëm, ai udhëtonit? edukimit, keni jetuar aty apo është shumëenjohur. të artitfigurativ, edhepër këtë zën e, bazën endonjëzanati edukuar, apokemi mësuarba Do të thotë kemi mësuar, jemi dhe të gjitha të mundshmet. të gjithazanatet, figurative ushqimi deri…ikemi mësuar Përditë ikemi pasurdyvakte Kur keni qenënëPejë, profe Po. Natyrisht, baba im, pasi Kush jumbështeste përgjatë Atëherë, jo. Atëherë nukka Si? Ndërsa profesorë nga Në këtë Shkollë të Artitpro A keni pasurprofesorë nga 1 , njëpiktor ijashtëza ------TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK

Kur kam përfunduar filloren, arti? ajo që dëshironi të bëni është shihni art? parë, kuekeni pasurrastin të interesohem qëunëtë… po. mësuesja eartitmëka bërë të vërejtur asgjëtë veçantë, por Shkollën eArtit. se simëerdhi muatë regjistroj e tjerë. Muanukmëkujtohet shkollën ekonomike, bujqësi, gjithë disishkonin nëgjimnaz, cilën shkollë, kushkon? Të planifikon kudo të shkojë, në që epërfundonshkollën fillore, figuracioni i kësaj? ideja qëartiështë njëllojkon intereson sesikeni ardhur te punuar mebabëntuaj.Më artin? Jumëtreguat qëkeni sisht zanatet. gjitha artet aplikative, gjegjë tura, mozaiku, grafika dhe të prezantohej piktura, skulp shkollën, Shkollën eArtit. Aty ndryshme ku ne përfaqësonim nuk editë manifestimeve të qenë ekspozita nëkuadërtë, pasur ndonjëekspozitë. Kanë shkollën tonë, ashtu që nuk ka Atëherë kishte pakhapësirë në dhe aievlerësonte menotë. zonim profesorit të lëndës nga të gjitha lëndët ia dorë e parë etëra qëpunonim bëheshin nga,nësemestrin shkollë? zuese? të mirë. ar profesorë jashtëzakonisht kualitativ, ndërsa kanë ligjëru para setë gjithashnxënës Artit, ngakjoshkollë kanë dalë të dhëna. Sepse kjo Shkolla e jam përgaditur t’ua japkëto nuk mëbienëmendsepse bënë artistë të mëdhenj.Mua ligjëronin… të cilët më pas u sur këtu shumëprofesorë që Mund tash mëmirë ta kujtoj. Si iakeni përkthyer vetës se Po? Andej kah anaejuajkukeni Për këtë po flas.Nuk kam Kur ekeni vërejtur… Po nuk e di. Ëndrra e secilit pasi Si keni ardhë nëkontakt me Në atë kohë provimet për A ka pasurhapësira në Po nëatë… A keni pasurhapësira ekspo ------Artit nëPejë. dhënës nëShkollën e Pejë, poashtu mësim tor ijetës kulturore në Kosovë dheorganiza e parë të arsimuar në qenë njëndërpiktorët Artit nëBeograd. Ka Shkolla Shtetërore e Ka diplomuarnga u lindnëPejë, Kosovë. Radović (1901—1986) Vladimir Vlada 1 - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 199 “My house was across from the Pa- per Factory which was called Lepenka. Since they processed paper, I would find various books in their trash, and one day, by accident, I found a book on art. And I would collect all those books with- out being aware of or knowing anyone at those early times, that period. Then I fell in love with art, I mean, as I was studying its visual forms. My art teach- er, she had finished exactly at that Arts High School in Peja. And so, in conver- sations with her, she said, ‘You could go there. I see that you are talented.’” “Shtëpia ime ishte mëtanë rrugës nga fabrika e letrës, ‘Lepenka’ quhej. Meqenëse ata përpunonin letrën, unë në mbeturinat e tyre gjeja libra të ndryshme, dhe një ditë pahiri gjeta një libër mbi artin. Atëherë unë mblidhja të gjitha ato libra duke mos ditur e njohur askend në ato kohëra të hershme, në atë etapë. Më pas u dashurova në art, do të thotë përderisa e studioja vizue- lisht librin. Ndërsa mësuesja e cila më mësonte artin, ajo kishte përfunduar mu atë Shkollë të Artit në Pejë. Dhe kështu në biseda me të, ajo tha, ‘Ti do t’mund të shkoje aty. E shoh që ke talent.’” Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 202 TT EK TT EK TT EK Oral History Project The NationalGallery

ricultural place, just like every enthusiasm? High School. chance until Iwent to theArts ing. So, Ididn’t have any other the timewhilehewas work he worked. I looked at him all And Iwas fascinated by how on sculptures withclayormud. and Ilooked athow heworked of theAksićbrothers inLipjan, was working onthememorial don’t remember hisname, he I met asculptor backthen,I was something strange. Infact, factories, they were allhere. Art they did.Thosesmallindustrial where people lived the way what else. Asmallsetting an atelier was, Idon’t know knew whatagallerywas, what the notion of agallery, nobody jan issmall,asmalltown where arts, any artistic scene? it was better thisway. you should study.” Andmaybe me andsay, “Ah, thisiswhat far, there was nooneto advise my family, not anyone closeor the Arts HighSchool.So, from achieved my goalto enroll at which Istood stubbornly andI And thiswas my desire behind sure thathadaninfluence too. paint withthoseoilcolors. Iam colors andsoon,Itriedto niture colors, thecarpentry would take hiscolors, thefur was working intheregion… I with colors. Whenmy father wanted to learnhow to work what Iwanted to become, I me there. Iwanted to become you are talented.” Andsoon. “You couldgothere. Iseethat versations withher, shesaid, School in Peja. And so, in con ished exactly atthatArts High My artteacher, shehadfin I was studying its visualforms. I fell inlove withart,Imean,as early times, thatperiod. Then or knowing anyone atthose books withoutbeingaware of And Iwould collectallthose dent, Ifound abookonart. trash, andoneday, by acci What? Were there peopleengagedin I mean,thisisliterally whatled Yes that, but Lipjan is an ag Did you gothere more outof Scene? There wasn’t one. Lip Artistic scene, did you…? ------TT EK TT EK TT EK TT EK

School to aFaculty. Backthen from aHighPedagogical I meantheschooladvanced gogical School they lectured… tive Arts. ning, theAcademy of Figura how itwas calledinthebegin in ‘73Pristina, andthisis Academy of Arts was opened and Metohija ingeneral. The for mebutfor artinKosovo very significant year, not only I mean,itwas 1973,1973isa the HighPedagogical School. was openedwhen I finished word, art. So, theAcademy that magicalcraft, amagical self in my profession, to enter ed to finish… to improve my as ateacher. Infact, Iwant work asateacher? ary schools. ers inelementary andsecond work as teachers, as art teach the students were prepared to the Department of Art. There Art, this is how it was called, in Pristina. TheDepartment of the HighPedagogical School Arts High School, I enrolled in School? na for theHighPedagogical was taught inthattime. and applied, every technique all of these, namely figurative also to applied art. You know, connected not only to artbut and mosaic.Every discipline, painting, sculpture, decoration techniques of aquarelle, then ture andsoon.We learnedthe started drawing this, thenna most basic:theline. Imeanwe the alphabet, starting with to get usedto, you start from new beginningthatyou have Peja? about theArts HighSchoolin setting. place. Pretty muchanagrarian nothing specialaboutthe upper mineandsoon.There’s and themetal industry, the then thepaperfactory, mining However, theshopswere there, other flatplacein Kosovo. Back thenintheHighPeda Who taught there? No, I never thought of working When were you prepared to Yes, yes. After I finished the And thenyou went to Pristi Yes, inPeja, aswithevery Okay. Can we gobackandtalk 4 ------University of Pristina. the newly established of FineArts within founded theAcademy Pedagogical School partment of theHigh Figurative Arts de academic staff of the Kosovo. In1974, the higher educationin the first institution of in Pristina in1958as School, was founded The HighPedagogical 4 -

TT EK TT EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

dhe eshikoja se singaargjila e vëllezërve Aksić nëLipjan, het emriicilipunonte bustin skulptor, tash nuk më kujto fakt atëherë utakova menjë diçka qëishte epanjohur. Në gjitha ishinkëtu. Artika qenë të vogla industriale, këto të këtu sika jetuar. Ato fabrika mjedis ivogël qëka jetuar atelie, nuk ediçka tjetër. Një çfarë është galeria,çka është galerisë, askushnukeka ditur një qytezë evogël kunocionii prapë seprapë është ivogël, tistike? marrë meart,ndonjëskenë ar më mirë. Ndoshta kështu ika rënë edhe këtë dotë duhejta regjistrosh”. më udhëzojë dhetë thotë, “Eh, largët, nukka qenëaskushtë ja, jongadikushiafërt apoi Shkollë të Artit. Pra, ngafamil limin timqëtë regjistrohem në druar dheekam arriturqël cilës mekokëfortësi kam qën është ajodëshira ime passë edhe kjoka ndikuar. Dhekjo vizatoja, të punoja.Mesiguri jyra të vajit diçka provoja të tarisë etjerë, dhemeato ng ngjyrat e mobiljeve, zdrukth unë iamerrjangjyrat etij,me punonte nërajon, të gjitha… ngjyra. Atëherë kurbabaende ar, të mësojsesipunohet me bëhem, atë çfarë kam dëshiru ka udhëzuar. Kam dëshiruartë ke talent.” Ekështu meradhë. t’mund të shkoje aty. E shoh që biseda metë, ajotha,“Tido Artit nëPejë. Dhekështu në përfunduar muatë Shkollë të më mësonte artin,ajokishte librin. Ndërsa mësuesjaecila përderisa e studioja vizuelisht u dashurova nëart,dotë thotë hershme, nëatë etapë. Mëpas hur askënd nëato kohëra të ato libra duke mosditurenjo Atëherë unë mblidhja të gjitha hiri gjeta njëlibërmbiartin. të ndryshme, dhenjëditë pa mbeturinat etyre gjejalibra ata përpunoninletrën, unënë “Lepenka” quhej.Meqenëse rrugës ngafabrika eletrës, Shtëpia imeishte matanë gjegjësisht shkollën fillore. Do të thotë, bukvalisht kjomë Skena? Nuk kishte. Lipjani Skenë artistike, ake… ? Çka? A ka pasurnjerëz të cilët janë ------TT EK TT EK TT EK TT EK

ka qenëviti1973. Viti1973ka hap Akademia. Do të thotë fundova Shkollën e Lartë, u në art. Kështu që kur e për zanat magjik,fjalëmagjike, që të hyj në atë, atë magjik, sionohem, ta mësoj zanatin, ta përfundoja…qëtë perfek sues. Nëfakt unëdëshiroja ndërmend të punojsimë punoni simësues? shkolla të mesmedhefillore. mësues të edukimit në art, në për punënëmësimdhëniesi Aty përgatiteshin studentët quhej, drejtimi iartitfigurativ. në drejtimin figurativ, ashtu agogjike nëPrishtinë. Drejtimi, trova nëShkollën eLartë Ped dova Shkollën eArtit,uregjis ishtinë përShkollën eLartë? suar nëatë kohë. të gjithakëto zanate janëmë sisht figurative dhe aplikative, Do të thotë gjithakëto, gjegjë me art, por edhe art aplikativ. disciplinat, të lidhura jovetëm mozaiku. Do të thotë të gjitha piktura, skultpura, dekorimi, teknikat eakuarelit, mëvonë kështu të tjerat. Mësoheshin tim, mëpasështë natyra, dhe thotë nëvizatimet, nëviza alfabeti, ngavija.Pra, dotë duhet mësuar, fillohet nga Pejë? të flasimpërShkollë eArtitnë Pra kryesisht njëmjedisagrar. diçka posaçërisht specifike. epërme e të tjera. Nuk është trinë emetalit, minierën e tani kishim minierën, indus qanet, ishte fabrika eletrës, Prapë seprapë këtu ishindy në Kosovë qëjanërrafshina. jqësor, sikurtë gjithavendet entuziazmi? Artit. nuk kam shkuarnëShkollën e tjetër përshembull…derisa pasur rast nëndonjë vend e punonte. Kështu që, nuk kam gjatë gjithëkohës përderisa ai i punonte. Këtë ekam shikuar Dhe kam qenë i fascinuar se si apo balta punonte skulptura. Jo, mua kurrë nuk më ka rënë E kurkeni qenëivendosur të Po, po. Nëato vite kurpërfun Dhe mëpaskeni shkuarnëPr Po nëPejë, sinëçdofillimqë Ok. Amundtë kthehemidhe Po, kjo. Lipjaniështë vend bu A keni shkuarmëshumënga ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 203 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 204 TT EK TT EK TT EK Oral History Project The NationalGallery

guages are spoken. Inthis sys craft canbeknown. Alllan is acraft. Everything about a all, peoplemust know thatart lecture inAlbanian.Butabove visited, of course, they couldn’t professors from Belgrade who history were later taught in… But somesubjects, astheart ing intwo languagesparallelly. there was nointerest inteach School inPeja. Backthen was thesameinArts High There were no divisions. It teach? had alot of goodprofessors. But thisisageneration that to talk aboutthosethingsnow. of graphics… andsoon.Not opened acollective exhibition fact, he was the first onewho only here. So… graphic art in Yugoslavia, not Karanović. Hewas amaster of Karanović, me, Idon’t remember. Boško (laughs)…my memoryisfailing professor, professor, professor of Graphics with the famous I enrolled intheDepartment to mention thatattime, Academy of Belgrade. Ihave School andprofessors of the sors of theHighPedagogical eton was comprisedof profes graphic artist. Imean,theskel na. from theacademy inLjublja greb. Idon’t know whocame in Belgrade andthatinZa came here from theacademy strong artists whofirst of all there was aconstellation of painter, andothers. earlier, sincehehadcomeasa ists. EsadValla, Rexhep Ferri who grew upto bestrong art later. Thesewere young artists Emra, din] Kasapolli were, Idon’t know, [Shemse Kamenović, later. Now there was Svetozar opinion. At thattime, butalso of thegreatest painters inmy one of themasters andone there was MuslimMulliqi, Xhevdet Xhafa cameasa Xhevdet Xhafa? I can’t count allof thembut They taught inSerbianhere. In whatlanguagedidthey No, heisfrom Belgrade. In Is hefrom Kosovo? 8 Xhevdet Xhafa 11 6 sorry, Boško backthenthere 7 lectured, Tahir 9 came 10 5 ------

TT EK TT EK TT EK

Boro andRamiz. ation? hibitions heldwiththeAssoci Kosovo andMetohija. na as well as in other cities in that were organized inPristi requests for new exhibitions new members, they received they received requests from ally andsoon.Andeachyear, mission thatgathered annu to beconsidered by thecom to have amazingwork inorder good andhave quality work, Association. You hadto be ficult to beaccepted into the artists. And it was difficult, dif of ULUS were already great na. Thosewho were members with abranch here in Pristi of Figurative Artists of Serbia ation ULUS, as Iremember was theAssoci ed. The first Association, as far tive Artists beganto befound called Associationsof Figura the time when the famous, so started comingup, thatwas erations of figurative artists about how itwas back then? of artabove all. administrative center, acenter it was akindof cultural and tenegro andsoon.So, again, here to study. From Peja, Mon jevo, Kragujevac, they allcame uplje, Vranja andothers, Kral So, students from Niš, Prok in ‘74. So, itisalong tradition. emy inNovi Sadwas opened in ‘73.For example, theacad spaces. TheAcademy opened it was auniversity citywithnew ed toward Pristina. First of all, whole southern part gravitat or I can also say Skopje, the and Kragujevac andKraljevo, time was way stronger thanNiš cultural center. Pristina atthat ever anadministrative and from Peja. Pristina was how back then? it wasn’t like that?How was it city, or since you lived nearby developed later. course, andthepoetics that how to say, learning crafts. Of on theknowledge of crafts, tem of crafts, of the passing The first exhibitions were at Do you remember thefirst ex At thattimewhenthefirst gen Could you tell usmore details At thattime, Icameto Pristina To you, was Pristina a new 12 The Association 13 You know ------in Belgrade, Serbia. Academy of FineArts He studied atthe born inPeja, Kosovo. (1929—2006) was Shemsedin Kasapolli 7 in 1970s. Kosovo, inparticular widely exhibited in His paintings were until hisdeathin1979. where heremained Arts SchoolinPeja, began teaching atthe After graduating, he of FineArts in1953. Belgrade Academy his training atthe painter whofinished He was aKosovo Serb born inPirot, Serbia. (1921—1979) was Svetozar Kamenović 6 postgraduate studies. continued withhis torship, where healso Zoran Petrović’s men in Belgrade under Academy of FineArts Mulliqi attended the into afamily of artists, from Kosovo. Born expressionist painter impressionist and Kosovo. Hewas an born inGjakova, (1934—1998) was Muslim Mulliqi 5 In 1999hewas Fine Arts inBelgrade. ed theAcademy of painter. Ferri attend renowned Kosovo Albania. Heisa was borninKukës, Rexhep Ferri (1937) 10 retirement. in Pristina until his the Academy of Arts as aprofessor at Stupica. Heworked of professor Gabriel under thementorship studies inLjubljana and post—graduate did hisgraduate Peja, Kosovo. He (1934) was bornin Xhevdet Xhafa 9 Arts of Kosovo. emy of Sciencesand member of the Acad painter. Emra isa Albanian modernist va, Kosovo. Heisan was borninGjako Tahir Emra (1938) 8 Fine Arts inPristina. at theAcademy of Pedagogjike andlater at theShkolla Lartë taught aesthetics Kosovo in1969,he Upon hisreturn to - - - - the SecondWorld were executed during Ramiz Sadiku,who Boro Vukmirović and refers to two friends, Boro andRamiz 13 Artists. of Serbia’s Figurative bije, TheAssociation Likovnih Umetnika Sr ULUS —Udruženje 12 graphic art. lead artists inmodern He was oneof the Society calledARTA. Arts Appreciation 1949 andGraphic ic Arts Collective in the founder of Graph Graphic Arts. Hewas and specialized in Academy of FineArts ed in1948the artist. Hegraduat a painter andgraphic Herzegovina. Hewas Krupa, Bosniaand born inBosanska (1924—2009) was Boško Karanović 11 regular member. he was elected asa and intheyear 2000 and Arts of Kosovo Academy of Sciences the ArtSectionof the elected secretary of anti—fascist war. after the heroes of the to nameinstitutions times itwas common people. InYugoslav Serbian andAlbanian hood andUnityof the symbol of theBrother War. They becamethe - - - - TT EK TT EK TT EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

pasur profesorë shumë, shumë është njëgjeneratë ecilaka flas tash përato gjëra. Pra kjo grafikës… etjera. Që mos të pur [ekspozitë] kolektive të në fakt ishte iparicilika ha që… lavi, jovetëm tek ne. Kështu doajen iartitgrafik nëJugosl Boško Karanović. Ai është një Boško Karanović ndalur truni,nukmëkujtohet. profesori (qeshë)…mëështë fesori imirënjohur, profesori, grafikës u regjistrova te pro që unëatëherë nëdrejtimin e gradit. Më duhet të përmend fesorë të Akademisë sëBeo të Shkollës sëLartë dhepro qenë ipërbërë ngaprofesorë grafik. Do të thotë skeleti ka nga Akademia eLublanës. Vetëm senukedikusherdhi dit, ngaAkademia eZagrebit. këtu ngaAkademia e Beogra se të gjithashkishinardhur artistëve të fortë të cilët para mirëpo ka qenënjëplejadëe tor, dhetë tjerë. pasi që ai kishte ardhur si pik erdhi, Rexhep Ferri mëherët grafist, Fatmir Krypagrafist Më vonë erdhi Zoran Ivanović hir Emra tashmë ipërmenda. artistë të fortë. EsadValla, Ta jë të cilët u rritën dhe u bënë vonë. Këta ishinartistë të rin Xhevdet Xhafa ka ardhur më ligjëruar atëherë, Tahir Emra, e di,[Shemsedin]Kasapolli ka Kamenović, atëherë ishin,nuk më vonë. Tani ishte Svetozar time. Nëatë kohë poredhe hesapin tim,përmendësinë më të mëdhenjmëduket, për doajenët, njëndërpiktorët ishte Muslim Mulliqi, njëri nga Lartë nëFakultet. Nëatë kohë shkolla urrit,ngaShkollë e kanë ligjëruar, dotë thotë ajo teve Figurative. quhej nëfillim,Akademia eAr Arteve në ‘73—tën, dhe kështu Në Prishtinë uhapAkademia e Kosovë eMetohi nëpërgjithësi. për mua,mirëpo përartinnë shumë domethënje, jovetëm Nuk mundt’inumëroj të gjithë, Në Shkollën e Lartë atëherë Kush ka dhënëmësimaty? Jo, aiështë ngaBeogradi. Ai Ai është nga Kosova? Xhevdet Xhafa erdhi siartist Xhevdet Xhafa? 2 , mëfalni, ------TT EK TT EK TT EK

tashmë ishte artist imadh Ai qëishte anëtar iULUS—it me një zyrë këtu në Prishtinë. të Serbisëmenjëfilialë, apo qata eArtistëve Figurativë ishte Shoqata ULUS e parë, siçmëkujtohet mua Artistëve Figurativ. Shoqata ashtuquajturat Shoqata të mohen edhetë famshmet, të figurativ, atëherë filluan të for shfaqen gjeneratat eartistëve atëherë? jisht rreth asajsesika qenë artit. administrative, mbitë gjithae ishte njëfarë qendre kulturore, i Zi,etjerë, etjerë. Pra prapë për të studiuar. NgaPeja, Mali Kragujevci, të gjithëvininkëtu la, Vranja dhetjera, Kraleva, e gjithë, pra ngaNishi,Prokup gjatë. Kështu qëstudentët nga ‘74. Kështu qëka njëtraditë të Novi Saditështë hapurnëvitin në vitin‘73.Për shembull, e të reja. Akademia ishte hapur qytet universitar, me hapësira kah Prishtina. Ky sëpariishte tërë pjesajugore gravitonte va, apothemingaShkupi,e edhe seKragujevci, dhe Krale ishtë shumëmëefortë seNishi, turore. Prishtina nëatë kohë qendër administrative dhekul Prishtinë. Prishtina prapë ishte ashtu? Siishte atëherë? keni jetuar afër nuk ka qenë qyteti iri,apopërshkak që poetikës qëmëvonë uzhvillua. simit të zanatit. Natyrisht edhe zanatit, sita them,të përvetë sistem të zanatit, të bartjessë Të gjithagjuhët fliten. Në këtë Në zanat gjithçka është e ditur. duhet diturseartiështë zanat. shqip. Mirëpo, para të gjithash nuk mundeshintë ligjëronin në di të cilët vizitonin, natyrisht tjerë. Profesorët nga Beogra në… siç ishte historia eartit e më vonë mësoheshinedhe e tjerë. Por tash disa lëndë isht të ligjërohej nëdygjuhë, shumë interesim që paralel në Pejë. Atëherë nuk ka pasur ishte edhenëShkollën eArtit Nuk ka pasëndarje. Kështu të mirë. Po nëatë kohë kurfilluan të A kishitmundurpakmëdeta Në atë kohë ngaPeja erdha në Për juve Prishtina ka qenënjë Këtu mësohejnëgjuhënserbe. Në cilëngjuhëështë mësuar? 3 , Sho ------Serbisë. Artistëve Figurativ të Srbije, Shoqata e Likovnih Umetnika ULUS —Udruženje 3 grafikën moderne. ndër artistët prijësnë tur ARTA. Aika qenë Grafik të ashtuquaj Dashamirëse të Artit 1949 dheShoqërisë të ArtitGrafik më themelues iKolektivit në Grafikë. Aiishte dhe ka specializuar e Arteve të Bukura, 1948 ngaAkademia ka diplomuarmë dhe artist grafik. Ai inë. Ka qenëpiktor Bosnjë dheHercegov në Bosanska Krupa, (1924—2009) ulind Boško Karanović 2 - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 205 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 206 TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK Oral History Project The NationalGallery

Realism isthebasisof every teach theirstudents realism. arts orhighschool hadto nation? it… how isit? were using in your work? Was of your work? Drama. the Department of Musicand departments were addedto it, Faculty of Arts, sincetwo other panded anditwas calledthe the Academy, which later ex Drama. Until then there was of Acting, theDepartment of there was theDepartment don’t know whatelse. Andthen a focus onpiano, violinandI the Department of Musicwith In thebeginningthere was within the Academy of Arts. Graphic Design was opened ists. Later the Department of sculptors andgraphic art the groups. We hadpainters, of theschoolyear. Imean, all in Boro andRamiz attheend nual exhibition to beorganized then theAcademy, for thean in theFaculty, orintheback organized. It was atradition in whichthe[exhibitions] were were noshopsthere. Thespace of space. Yes, backthenthere ical gallerybutthere was alot was agallery… itwasn’t atyp opened, butIknow thatthere there. not? lery? the University, after four years. You know, in ‘73I enrolled in theendof theseyears.‘76, ‘77, Boro andRamiz? I don’t know whenitwas … in‘79? The Gallery, theGallery was Wasn’t the Gallery opened in… Yes, of course there was. How Back thenthere was theGal Yes, inthecorridor. Thatwas in In thecorridor? Yes, thatcenter. Itwas an… Yes, yes. Every academy orschoolof Was it a conceptual determi Speak inAlbanian. Were you aware of whatyou Realism, Cubism,Marxism? How would you define the style 14 ------TT EK TT EK

was happeningup there in hibition. I mean, to see what for eachbigandimportant ex Faculty from here to Belgrade organized. We went with the certain exhibitions thatwere various documentaries about watch itthrough television, in so thatwe hadthechanceto were various opportunities, nological development, there course, withtime, withtech we learnedaboutitthere. Of contemporary arthistory and of the twentieth century, it was sium… theso—calledpoetics School of Arts andingymna learned arthistory inthe history, inwhichwe had,we From subjects suchasart world? you exposed to the art of the it? world [English]how doyou call for example from… from the style… become notable intheirown ual intheirown direction and had to develop asan individ est mistake. I mean, each one it thatway, thatisthegreat fessors. If anybody understood who were similarto theirpro like their professors, students professors, students whowere other. There was nocopying of were alldifferent from each erybody hadtheirpoetics. We ated from theUniversity. Ev all thesamewhenwe gradu what they chose. We weren’t mination of thestudents, on was allthesame. ism, abstraction andsoon,it that was impressionism, cub time, hyperrealism, whether termination on realism atthat and soon.There was node rules, crafts, techniques, ways cused onteaching thebasic second and third, it was fo the Faculty was the first year, depends onyour poetics. So, or epic poems or novels, that Whether you willwrite haikus can create your own texts. to read well, sothatlater you learning to write well andthen the letters [of thealphabet], thing. Thisislike learningall Through… Iwilltell you now. From theworld’s art. Were From… What were theinfluences from, It dependedonthedeter ------Ramizi. Center —Boro dhe the Youth andSports 1979 andlocated in was established in The galleryspace province of Kosovo. the then—Yugoslav exhibition spacein of Arts was thefirst The Pristina Gallery 14 TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

punët tuaja? Muzikës dheeDramës. tani iushtuan dydegë, pra e quhej Fakulteti iArteve, pasiqë Akademia, mëpasurritdhe e Dramës. Deri atëherë ishte edhe degaeAktrimit, më pasështë bashkangjitur linë dhenukdiçka tjetër. Dhe me përcaktim nëpiano, vio pra Departamenti iMuzikës ishte vetëm dega e Muzikës, Akademisë sëArteve. Nëfillim Dizajnit Grafik nëkuadër të Më vonë uhapedhedegae skulptorë dheartistë grafik. të gjithagrupet. Kishim piktorë, në “Boro e Ramiz”. Do të thotë të vitit shkollor të organizohet që ekspozita vjetore nëfund në Akademinë eatëhershme, qenë zakon nëFakultet, apo në të cilënorganizoheshin. Ka qanet aty. Ajoishte hapësira sirë. Po, atëherë nukishindy tipike porkishte shumëhapë atëherë aty…. Nukishte Galeri vetëm ediqënë Galeri fakultet, paskatër vitesh. në vitin‘73jamregjistruar në kahvitin ‘76, fundi. E dini ‘77, “Boro dheRamizin”? në “Boro dheRamiz”. Edini para të mbajtura me shoqatë? Metohi. në qytete tjera nëKosovë dhe ganizoheshin në Prishtinë dhe ekspozita të reja të cilator të rinjë, pranonin kërkesa për pranonin kërkesa ngaanëtarë ion i ri dhe kështu. Dhe çdo vit cili mblidhejçdovitnjëkomis që komisioni t’iukonsiderojë, i kesh punëtë jashtëzakonshme të ishe imirë dhe kualitativ, të pranoheshe nëshoqatë. Duhej dhe ishte vështirë, vështirë të Nuk edikurështë hapur, ‘79—tën? Galeria, Galeria ishte aty. A nukishte hapurGaleria më… Galeria ka qenëatëherë, sijo? Atëherë ishte Galeria? Po nëkorridor. Ajoishte në Në korridor aty? Po, ajoqendër. Ajoishte një… Po, po. Ekspozitat epara kanë qenë A jukujtohen ekspozitat e Realizëm, kubizëm, mark Si dota kishitdefinuar stilin në ------TT EK TT EK TT EK TT EK

në të ashtuquajturën poetikën kemi mësuarhistorinë eartit… tit madje, edhenëgjimnazne dashur edhenëShkollën eAr artit të cilënjemidashur, jemi tregoj. Nga lëndët si historia e zuar? botëror akeni qenëtë ekspo qysh ithojnë? për shembullnga…ngaworld e vet…. bëhemi të vërejtshëm mestilin het në drejtimin e vet dhe të dashur siindividqëtë zhvillo kështu. Do të thotë seciliështë nëse dikushekishte kuptuar Ky ishte gabimi më i madh, gjasojnë nëprofesorët etyre. si profesori, studentë të cilët vetësim të profesorit, nxënësi tjetri. Nukkishte atëherë për gjithë nedallonimnganjëri— Secili eka poetikën e vet. Të e kemi përfunduar Fakultetin. kemi qenëtë gjithëtë njëjtë kur e kanë përzgjedhur. Pra nuk përcaktimit të tyre, studentët ishte krejt enjëjtë. abstraksion dhemë tutje, pra është impresionizëm, kubizëm, jo, hiper—realizëm, nësekjo në atë kohë sirealizëm apo Pra nukka pasur përcaktim teknikat, mënyrat etë tjerë. e rregullave bazë, zanatet, i tretë ifokusuar nëmësimin Fakulteti ishte vitiiparë, idytë, kjo varet ngapoetika juaj.Pra apo të shkruaniepikë, romane, A do të shkruani poezi haiku, ju ikrijonivetë tekstet ejuaja. më pastë lexoni, emëvonë të mësoni mirë të shkruani, e mësoni të gjithashkronjat, Kjo është sikur kur mirë t’i izmi është baza e të gjithave. dentët etyre realizmin. Real t’i mësojnënxënësit apostu Artit apo e Lartë janë dashur tual? p’i bjen? tarinë tuaj?Aka qenë… qysh çka keni përdorë nëkrijim sizëm? Ne përmes….Tash dot’iu Artit të botës. Ndajartit Nga… Cilat ndikime i keni pasur nga, Kjo varësisht profesionit, sipas Secila Akademi dheShkollë e A ka qenëpërcaktim koncep Fol shqip. A keni qenëtë vetëdijshëm ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 207 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 208

TT EK TT EK Oral History Project The NationalGallery

equally good. We were allequally strong, Sad, Belgrade andPristina. mean, Ljubljana, Zagreb, Novi coming from, from allaround. I cities where the students were ics exhibition, itwould travel to Even ifitwas aYugoslav graph they comefrom? the chanceto exhibit. grade and so on,would have and seetheexhibitions in Bel who weren’t ableto gothere come here, sothestudents ly, thebigexhibitions would year weren’t enough. But main the first, secondand fourth that tradition isrequired. So, oping country atthetime, for ber, becausewe were adevel Graphics asfar asIremem Graphics here inPristina? sculpture andtheothers. the field of painting, as well as course, thisalso happenedin only inthefield of graphics. Of on what. So, thisexisted not we followed who was working with whichwe often competed, These were thefour academies then Skopje hadnoacademy. Sad, sometimes Skopje, back greb, Ljubljana,Sarajevo, Novi Academy inLjubljana,Za every other academy, the involved. Graphics. Thisishow we got goslav Exhibitionof Student solo exhibition intheall—Yu the award was organizing a ics of Yugoslavia. Backthen Graphics, TheStudent Graph the first prize of the Student year whenwe exhibited, Iwon you thatoneyear, inthelast Student Graphics. I can tell in Belgrade, theso—called held acommonexhibition ulty in back—then Yugoslavia Student Graphics. Eachfac had theYugoslav Biennaleof field of graphics, each year we speak specifically aboutthe on. works, new tendencies andso coming from, whatkindof in theworld, where they were Belgrade, whatwas happening We literally competed with Related to this, we… Iwill Mainly from various centers. What centers of Yugoslavia did There was noBiennaleof There was noBiennaleof ------TT EK TT EK TT EK

me. row. Thankyou for reminding I willremember themallina ing them? shows, when did you start hav only at the Faculty, some solo tions. When you had them, not are. Yes. it, to findoutwhatgraphic arts me, and I wanted to research ply becauseitwas unknown to in thefield of graphic arts sim Toma, TheSpatula.I enrolled and thatiswhy they calledme with Japanesemetal spatulas Peja Iworked withspatulas, ed really well, atthattimein a good painter, that I paint riosity. They told methatIwas decided to study itoutof cu I didn’t know its techniques. I graphic arts since graphic… the Department of Graphics? lege. in theAcademy. Itwas aprivi a difficultcompetition toenroll good students, itwas always having goodprofessors and always goodprofessors. So, sors. So, simply, there were vacuum of qualified profes Faculty, so we didn’t feel the they continued working atthe ished theirstudies inBelgrade, was established. year andsoonuntil thestaff come inthefirst andsecond in arthistory. People would come from Belgrade to lecture Karamehmedović whowould vo were founded. Iremember mies of Belgrade andSaraje mies. Thisishow theAcade help of oneof theoldacade could befounded withoutthe Belgrade, Novi SadorZagreb academy in the world, not in sors whowere there. Whileno was laiddown by theprofes the Academy. The foundation ditions were secured to open School, asItold you, thecon how were you accepted? How was theadmission exam, Academy of Arts was founded. They are allinthebiography. Let’s talk about your exhibi Part Two I simply decided to study How didyou decideto enroll in The assistants whohadfin After theHighPedagogical Can we return to ‘74, whenthe ------

TT EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

mundësi të shkojnë t’ishohin, studentët të cilët nukkishin këtu që të ekspozoheshin edhe vinin ato ekspozitat emëdha Mirëpo, kryesisht, kryesisht parë, dytë, ikatërt ishinpak. atë të duhet traditë. Pra vitii ne ishinnëzhvillim atëherë, për sur Bienaletë Grafikës, sepse Bienale të Grafikës? tura, dhetë tjera. turës, poashtu edhengaskulp ndodhte edhe nëfushënepik fusha egrafikës. Natyrisht, kjo kjo ekzistonte jovetëm nga nim kushçka po punon. Pra shpesh konkuronim, përcjell katër Akademi metë cilatne kishte Akademi. Këto ishin këto jëherë, atëherë Shkupinuk Novi Sadit,Shkupit ndon Lublanës, Zagrebit, Sarajevës, minë eLublanës, Zagrebit. E të gjithaAkademitë, Akade Ashtu përfshiheshim ne. ullore “Grafika e Studentëve”. personale në ekspozitën pop ishte organizmi injëekspozitë gosllavisë”. Atëherë shpërblimi “Grafikës së Studentëve të Ju të “Grafikës së Studentëve”, kam fituarshpërblimineparë fundit kurkemi ekspozuar, unë t’iu tregoj qënjëvit,nëvitine “Grafika e Studentëve”. Mund në Beograd, eashtuquajtur pasur ekspozitë të përbashkët Jugosllavinë eatëhershme ka dentëve. Pra, seciliFakultet në Jugosllave të Grafikës së Stu kemi pasurçdovitBienalen veçoj ngafushaegrafikës, ne punë, çfarë tendenca etjerë. në botë, prej ngavinin,çfarë në Beograd, çfarë ndodhte Pra çfarë pondodhte atjelartë të madhedhetë rëndësishme. Beograd nësecilënekspozitë fakultet shkonim ngakëtu në heshin. Nekemi shkuarme të caktuara të cilat organizo të ndryshëm mbiekspozita televizionit, në dokumentarë si ta përcjellim edhe përmes ashtu qëkemi pasurmundë mundësitë ishintë ndryshme, villimin tekniko—teknologjik Natyrisht, mekohën, mezh dhe këtë atyekemi mësuar. histori bashkëkohore eartit e shekullitXX—të, pra ishte Pranë kësaj nekemi, unëdot’i Sa mëkujtohet muanukka pa Këtu nëPrishtinë nukka pasur Ne bukvalisht konkuronim me ------TT EK TT EK TT EK

e kam regjistruar pasi që për Shpakulla”. Thjeshtë grafikën ashtu edhemëquanin “Toma lat japoneze të metalit, dhe shpakulla, meato shpakul kohë në Pejë kam punuar me shumë mirë, madje në atë piktori mëimirë, qëpikturoj Mua mëthoninqëunëisha jam përcaktuar përkurreshtje. teknikë nuk e kam njohur. Unë që grafika…. Unëgrafikën si caktuar përgrafikë, pasi grafikë? ademi. Ishte njëprivilegj. madhe të regjistrohesh nëAk sisht ka pasëkonkurencë të dhe studentë të mirë gjegjë mirë. Pra meprofesorë të mirë gjithnjë ka pasurprofesorë të fesorëve kualitativ. Pra, thjesht që nukndjehejaivakuum ipro të punoninnëFakultet, kështu ar nëBeograd, ata vazhduan tentët të cilët kishinpërfundu është formuar kykuadro. Asis dytë, dhekështu, derisanuk vinin nëvitineparë, vitine jërojë histori të artit. Njerëzit i cilivinte ngaBeogradi të lig Më kujtohet Karamehmedović gradit, Akademia eSarajevës. themeluar Akademia eBeo Akademitë evjetra. Ashtu janë pa ndihmënendonjërës nga dur të themelohet pavarësisht Sad, asnëZagreb nukka mun botë, asajonëBeograd, Novi Ndërsa asnjëAkademi në fesorët qëtashmë ishinkëtu. minë. Baza u krijua nga pro kushtin përta hapur Akade gogjike siçtregova ata arritën ar? provimi pranues, sijenipranu Akademia eArteve. Sika qenë ‘74, pra kurështë themeluar të forta, barabartët të mira. Të gjithakemi qenëbarabartë Sadi, Beogradi dhe Prishtina. thotë Lublana, Zagrebi, Novi prej të gjithavendeve. Do të qytete prej ngavininstudentët, grafikës, ajoudhëtonte nëpër ishte ekspozitë Jugosllovene e ndryshme. Edhenëseajo lavisë kanë ardhur? Beograd, etë tjerë. të shkojnë nëekspozitë në Unë shumëthjeshtë jampër Si vendosët të regjistroheni në Pas Shkollës sëLartë Peda A mundtë ktheheminëvitin Kryesisht prej qendrave të Prej cilave qendra të Jugosl ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 209 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 210 TT EK

Oral History Project The NationalGallery

on. Itmeans, thisgave them next to theirprofessor’s andso point to have their works hung time… inorder for thematone to work more, more… allthe and for themto get motivated they were working towards, their work, andwhatinfact to have spacesto exhibit, show Well, with the aim for the youth how everyone was organized. way itwas backthen,some them hadcertain politics…the associations andeachoneof were many of them, many tive Artists of Pristina, sothere ciation of Pristina, theFigura ists of Kosovo, then theAsso of Figurative andAppliedArt vo, there was theAssociation the Figurative Artists of Koso There was theAssociationof there were more associations. hija, especially here inPristina tion thatinKosovo andMeto Artists. members of theAssociationof lective shows, thosewhowere exhibited through group, col ing, butmainly young people shows, whoever was hardwork was ready couldorganize solo bition career began. Whoever selection. That’s whentheexhi simply exhibitions without a followed by atext, they were hibitions withreviews, infact autumn… theseweren’t ex tions. The spring exhibition, spring andautumnexhibi the associations.Itwas the had theannual exhibitions of on whichyear we were. were five, six, four, depending nized here asyoung artists. We first exhibition that we orga later aboutthis.Imean,the the associations, Iwilltell you became ULUK. members of ULUS, whichlater in thebeginningitwas withthe mainly organized thefirst one, then Academy of Arts, we Faculty of Arts orintheback as young students from the exhibition thatwe organized in thoseexhibitions. Thefirst you how peopleparticipated participated. Now Iwilltell those inwhichthemembers raphy}? of Kosovo {reads from hisbiog Since we were members, we These are thefirst exhibitions, The New Generation of Artists I have to bringto your atten 15 Thesewere ------TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK

ting techniques, tinta graph they improve from wood cut The techniques have changed, but they change allthetime. arts are not something new, sculpture aswell. So, graphic where, also here, painting and equally represented every not return… graphic arts were lier. Its roots are older. Let’s drawings that were doneear by graphic arts Imeanalso the with other painting techniques, ic arts popular? course, withmy graphics. do soloshows everywhere, of I could show independently, studies, whenIthought that when Ifinished my master’s it my works especially in‘82 and soon.So, Iwould exhib be partof many competitions in many places, cities, Iwould since ‘82,Ibeganexhibiting I couldhave asoloshow. And courage, I had gained it and geous, Ihadgainedakindof in good shape, I was coura of forty of my graphics, Iwas then Ialready hadacollection for your own master’s. Back ation thesisthatyou selected Faculty. Thiswas asagradu had to beorganized atthe Boško Karanović; asoloshow master’s studies with Professor ies inBelgrade. Ifinished my rolled in post—graduate stud ation asItold you. ThenIen exhibitions through the associ the association? bitions you organized through our associationsinPristina. many years, Iamamemberof a memberof itaswell, after you know thatsoon….Iam opened here fifteen days ago, it well thatanassociationwas I have to remember, you know I wasn’t partof. Simply… now… There was noassociationthat dition of thattime. courage andthisisagoodtra Graphic arts astechniques Can you tell usaboutthat? So, so. Were they ingoodshape? Graphic arts? Was it,how to say, were graph In thebeginning,Iorganized Can you tell us about the exhi I was partof allthree of them. In whichassociationwere you? ------Figurative Artists. Association of Kosovo Umetnika Kosova, The Udruženje Likovnih 15 TT EK TT EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

shumë shoqata. Ka qenë Sho këtu nëPrishtinë ka pasurmë Kosovë dheMetohi, gjegjësisht të Shoqatës sëArtistëve. tive, grupore qëishinanëtarë përmes [ekspozitave] kolek paraqiteshin njerëzit erinjë personale, mirëpo kryesisht ka pasurekspozita të mëdha te. Pra këto vitet epara nuk vyeshëm, kushmundtë punon spozita personale, kush ishte i shëm mundtë organizonte ek [ekspozita]. Kush ishte igat pa seleksionim.Atëherë filloi jellëse, thjeshtë ishinekspozita zion, nëfakt meshkrime përc nuk ishin ekspozita merecen e pranverës, e vjeshtës… këto verës dhevjeshtës. Ekspozita të shoqatës. Ishte ajoepran kishim edheekspozitat vjetore Kosovës dheMetohisë. në këto qendrat e mëdhatë Prizren, Ferizaj, nukediGjilan, natyrisht ka udhëtuar nëPejë, cilin vitshkonte. Ajoekspozitë gjashtë, katër, varësisht cilinë artistë të rinjë. Neishimpesë, cilën ekemi organizuar këtu si Do të thotë ekspozita eparë të për këtë do t’iu tregoj më vonë. ULUK në ULUS, ecilamëvonë ubë kurse meanëtarët epranuar parën, dhenëfillimishte si sisht ekemi organizuar të men Akademi të Arteve, krye i Arteve, aponëtë atëhersh rinjë të ndryshëm ngaFakulteti ne këtu sitë rinjë, studentë të parë të cilënekemi organizuar ta. Do të thotë ekspozita e si merrej pjesënëato ekspozi anëtarët. Tash dotë iutregoj se e para, nëtë cilatshkonin fia}? të Kosovës {lexon ngabiogra kujtove. radhë dot’ikujtoj. Mirë qëu sonale, kurikeni filluarato? në Fakultet, disaekpozita per Kur ikeni pasurato, jovetëm të kuptoj çka është grafika. Po. kam dashurkëtu të hulumtoj, mua ka qenëepanjohur, dhe Këto janëato ekspozitat Gjenerata eArtistëve të Rinjë I keni atynëbiografi. Këto me Të flasimpërekspozitat tuaja. Pjesa eDytë Më duhet ta kujtoj që, qënë Pasi qëishim anëtarë, ne 4 . Ishinkëto shoqatat, ------EK TT EK TT EK

kund, natyrisht megrafika. në ekspozita personale çdo mund të paraqitem ipavarur jistraturës, kuremendojaqë përfundova studimet e mag e mijasidomosnëvitin‘82,kur tjerë. Pra iekspozojsha punët pjesë në shumë konkurse e të shumë vende, qytete, merrja kam filluar të ekspozoj në më personale. Dheqënga‘82—ta ar dhemundtë kishaekspozitë tuar njifarë guximi,ekishafitu të mirë, kishaguxim,efi grafika të mijat,ishanë formë Atëherë ikisha bërë mbi40 jedhje vet për magjistraturë. si punimdiplomeqëepërzg spozitën personale. Kjoishte fakultet duhej organizuar ek studimet e magjistraturës, në bërë ato te Boško Karanović, mike nëBeograd. Unëikam regjistrova studimet pasdiplo shoqatës siçtregova. Mëpas përmes shoqatës? ekspozitave qeikeni pasë Prishtinë. jam anëtar i shoqatës tonë në këtu, passhumëvjetëve unë shpejti… dheunëjamanëtar këtu njëshoqatë, ediniqësë para 15 ditëve është hapur kujtoj, dhejumirë ediniqë Thjesht… tashti… mëduhet ta të nëtë cilënnukkam qenë. qatat. Nukka pasurshoqa cila ka qenënëatë kohë. dhe kjoështë traditë emirë e thotë kjouka dhënëguxim, dhe kështu meradhë. Do të zuara] pranë profesorit të tyre, t’i ketë punët etyre [të ekspo tërë kohën… që në një moment jnë mëshumë, qëmëshumë… që të motivohen dhetë puno çfarë nëtë vërtetë popunojnë, t’i tregojnë punët etyre, dhe jtë të kenë kutë ekspozojnë, Pra nëqëllimineasajsetë rin të gjithë disi organizoheshin. kanë qenërëndom atëherë… udhëhiqte ndonjë politikë siç të këtyre shoqatave kusecili shumë prej tyre, shumë, pra tiv të Prishtinës, kështu kishte ta ePrishtinës, Artistët Figura tiv të Kosovës, më pas Shoqa Artistëve Figurativ dhe Aplika Kosovës, tani ishte Shoqata e qata eArtistëve Figurativ të A ka qenë, sita them, aka Pra në fillim i kam pasur përmes A mundenimenatregu rreth Unë kam qenënëtë trijasho Në cilënshoqatë keni qenëju? ------Figurativ të Kosovës. Shoqata eArtistëve Umetnika Kosova, Udruženje Likovnih 4

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 211 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 212 TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK Oral History Project The NationalGallery

you remember? Gallery’s collection? Whatdo engaged ineducation. sistant professor, Ihave been so on.So, since1995asan the graphic arts course and was anassistant professor of at theFaculty of Arts. First, I ‘95 asanassistant professor on andthey accepted mein what else to do, thenImoved tem failed andIdon’t know ness work, andwhenthissys I simply only lived from busi respectively to graphics, but connected to figurative art, arts out of love, I was not only ness sector, andIdidgraphic I got my salaryfrom thebusi graduation? a lot. and becauseof thatItravelled to, this was more interesting on. ThisiswhatIamattracted da andeverything else, andso ing advertisements, propagan working in organizations mak [Kosovo Wood] for alongtime veloping company Kosovodrvo an interior designerfor thede sor. I dealtwithprojects, I was wanted to become a profes ulty from theUniversity, Inever invited meto cometo theFac ies. stayed there duringyour stud er… Ireturned. uate studies inBelgrade. Inev Belgrade? ods to Japanesegraphics. niques from allthetimeperi includes thework andtech niques of graphic arts, which extraordinary bookontech Xhevat Hoxha haswritten an considered for historiography, nous bookthat… ithasto be And itisabigfield, volumi that are used even nowadays. ic arts andother techniques I travelled a lot. Before ‘95 they A—ha. I thought that you I only finished my post—grad A—ha. Isee. Yes, Inever left. You didn’t go? But Ididn’t go… How didyou decideto goto Every artist, Iamtalking about How didyour works endupin After my graduation? Iworked. What didyou doafter your ------TT EK TT EK TT EK

but they started flirting[with necessary for painting. some symbols thatweren’t followed the national linewith artist. Butthere are artists who we have artists, anartist isan from well—qualified artists… Maybe earlier exhibitions were and itleaves its marksonyou. this ishow itisunderstood politics don’t meanathing… started to understand that to mention this, peoplehave from the bad days, and Ihave themselves andwork. Different They managedto focus on be they awakened alittle. how they work. Recently may colleagues inorder to know tions. Ifollow thework of my to exhibitions? even today. We hang out, we hang out friends. We have normallives. meet ascolleagues, we are same. Even today whenwe in that way. We were all the even dream of thosetensions sions? Were there inter—ethnic ten with Albaniansinthoseyears? how itis. their own. Unfortunately, that’s to take care of everything on adays. Nowadays, artists have respected compared to now er, art was more valued and know thatbackthen,howev I really don’t remember. ButI autumn, orfrom my soloshow, tion thatwas heldinspringor tion organized by theassocia bought themfrom anexhibi the year, but they must have yours? graphics. Arts formed its collectionof And thisishow theGallery of two works for ourcollection.” work. Let’s buy two of them, and said, “Eh, this isa good missions looked attheworks lective ones.Someof thecom from thesoloshows andcol Arts hadmoney to buyworks the best ones.TheGallery of the older and more stoic ones, They didn’t do it until then, Yes, now Iam…goto exhibi No, Ionly asked. Do you still go At thattime? Nobody could What were your relationships I don’t exactly remember In whichyear didthey buy ------TT EK TT EK TT EK TT TT EK TT EK TT EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

shkak të kësaj kam udhëtuar shumë mëinteresant dhepër më tërheq mua,kjoka qenë kështu meradhë. Etërë kjo propaganda dhetë gjitha,dhe organizata duke bërë reklama, Kosovës] për shumë kohë në bërje “Kosovodrvo” [Drurii enterierist përkompaninë në rë me projektime, kam qenë prej profesori. Unëjammar dashur të merrem mepunë Fakultet, unëkurrë nukkam nga Universiteti qëtë vijnë para vitit ‘95 më kishin thirrë meve. keni qëndruarpërgjatë studi jam kthyer… Beograd. Unëkurrnukkam… ar studimet pasdiplomike në nga këtu? në Beograd? te grafika japoneze themi. që ngatë gjithakohërat, deri shinë mënyrat epunësqënga, teknikat egrafikës icili përf libër të jashtzakonshëm për Xhevat Hoxha ka shkruar një duhet shikuarpërhistoriografi, he, njëlibërvoluminoz icili… sotme. Dhenjëfushëemad cilat përdoren edhenëditët e edhe teknikave tjera të reja të në dru, këtyre tintë grafika heshin teknikat prej premjeve ndërruar teknikat, përmirëso po ndërron tërë kohën. Kanë ka nukështë diçka ere, mirë dhe skulptura. Kështu që grafi tek ne, poashtu edhepiktura suar çdokund, po edhe këtu paralelisht ka qenë e përfaqë Të moskthehemi…grafika herët. Pra rrënjët ika mëherët. vizatimet të cilatjanëbërë më grafikë ponënkuptoj edhe teknikat tjera të pikturës, me mirë? qenë epopullarizume grafika? Po unënukkam shkuar… Si keni vendosur qëtë shkoni Po grafika si teknikë me A mundenipërkëtë të naflisni? Ashtu, ashtu… A ka qenënënjëgjendjetë Grafika? Unë kam udhëtuar shumë. Unë A—ha, unëmendova qëaty Unë vetëm kam përfundu A—ha. Ashtu. Po unëkurrë nukjamlarguar Nuk keni shkuar? ------EK TT EK TT EK TT EK TT EK

ende ekspozitat? hemi, edhesot shoqërohemi. Bëjmë jetë normale. Shoqëro me kolegët e mi, nejemimiq. të njëjtë. Edhesot kurtakohem mënyrë. Ne kemi qenë të gjithë imagjinojë ato tensione nëatë askush nukka mundurast’i pasë tensione ndëretnike? shqiptarë nëato vite? Aka është. gjithçka. Fatkeqësisht ashtu duhet vetë të përkujdesenpër krahasim mesot. Sot artistët i respektuar dheçmuarnë jithatë arti ka qenë më shumë Mirëpo e di që atëherë, meg njëmend nukmëkujtohet. apo nga ekspozita personale, hej nëpranverë apovjeshtë, ekspozitë eshoqatës qëmba siguri i kanë blerë nga ndonjë grafikës. e ka bërë koleksionin esajtë Galeria, Galeria eArteve këtu koleksionin tonë”. Dhe kështu Po iblejmëdy, dypunime për tash ky është një punim i mirë. kuar punët dhe ka thënë, “Eh, Disa ngakomisionet ikanë shi personale dheatyre grupore. të blejëpunë, ngaekspozitat Galeria e Arteve ka pasë mjete qëndrueshmit, mëtë mirët, nga ata mëtë vjetrit, mëtë Çka jukujtohet? juaja nëkoleksion të Galerisë? demik unëjamnëarsim. docent, ederinëkëtë vitaka tu meradhë. Pra qënga1995 qenë docent igrafikës e kësh Artit sidocent. Menjëherë kam ‘95 mëpranuan nëFakultet të atëherë ubarta, atëherë më toi kysistem dhes’di çka tjetër, uar ngabiznesi.Dhekurdësh mirëpo thjeshtë vetëm kam jet gjegjësisht vetëm megrafikën, lidhur vetëm meartin figurativ, dashuria, pra nuk kam qenë i ndërsa grafikën ebëja nga Rrogën ekishangabiznesi, it? shumë… Jo veç të pyeta. A ipërcjellni Në atë kohë? Po nuke kemi… Çfarë kanë qenë raportet me Nuk mëkujtohet cilivit,porme Në cilinvitikanë blerë tuajat? Po të gjithëartistët, pothem Si kanë përfunduarpunët e Pas diplomimit? Kam punuar. Çfarë keni bërë pasdiplomim ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 213 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 214 EK TT EK TT Oral History Project The NationalGallery

to beset uponthesecond exhibition, which was planned catalogue of the permanent ly couldn’t get done, was the worked on,whichunfortunate And thelast project thatwe tion thatwas organized here. the catalogues of every exhibi also worked onthedesignof a memberoranartist, butI I was involved, Iwasn’t only cil of theGallery. Andwhen were members of the coun Karalejić ber thattimevery often. Zoran with HilmijaĆatović, Iremem But thatmoment, together I don’t remember these details. zha] was director before him, lery. Ibelieve thatBlerim [Lu became director of theGal was after LjubišaTanasković and soon.ButIknow thatit the organizing of exhibitions volved to helpwiththe work, exact year whenIfirst got in Gallery. Idon’t remember the member? will turnitoff now. that… {phonerings}Alright, I here we hadalltheexhibitions much timeinthisGallery and I was amember. Ispent so of thecouncilof theGallery. ija Ćatović nasković was adirector. Hilm this Gallery since Ljubiša Ta don’t know, I’ve beenpartof I’ve beenhere since‘86,‘87,I from whichIhave beenhere. guess Ihave written theyear Gallery backthenfrom 1995? working here? How was the canvas orpaper, orwhatever. transmit from yourself to the ply work on whatyou want to are inyour atelier, you sim situation, circumstances. You etics, nomatter theoutside They shouldexpress theirpo so on.Butanartist isanartist. rectors, painters, sculptors and the state before, they were di There were artists inserviceof an artist in service of the state. ward, who wants to become anyone whowants to pushfor until today, Ihaven’t noticed good thatfor whatI’ve seen ther are oryou aren’t. ButIfeel there isnoflirtinginart. You ei nationalism]… Ibelieve that Hilmija Ćatović was also a I amhere… Idon’t know, I How was itwhenyou started A member, amemberof the 17 was here too. We 16 was thepresident ------TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK

it was before thewar. There member what year it was, but to realism. And avery qualityapproach was a pure realism, very pure. here. Back then, at thattime, it Albania showed their work visual artists from Tirana, from remember the year, butalso member thatduring,Idon’t exhibitions cominghere. Ire member thatthere were good could itbe… more nationalist character, in the Gallery? Did ithave a you tell uswhat happened cess? chance sincewe hadnoac access, we didn’t have the the ‘90s, becausewe hadno how itusedto bebackthen. lery, Idon’t know, butthat’s the management of theGal done, whatare theplansof moment has come, if it will be the Museumof Belgrade. of goodworks, like theonein collected works. Acollection tries from whichtheGallery nia, Idon’t know, other coun also foreign artists, from Alba and Metohija couldcome, but artists not only from Kosovo permanent exhibition sothat the exhibition to be there, a for temporary exhibitions… for the expectation wouldn’t be permanent exhibition, sothat that way for Pristina to have a manent one orif it isplanned nent exhibition exists, aper I don’t know now, ifaperma thing, all the goals that we… came, whichdestroyed every ready butthenthefamous ‘99 permanent exhibition. floor. Aspecial exhibition, a I thinkthatyes, Idon’t re At what time? Inthe‘90s? As far asexhibitions go, Ire Yes, yes. Felt, right? We hadnoaccessthere. Can Do you have… Access. We didn’t have access. To seethem? Can you tell usmore about And yes, I don’t know ifthe Yes. It was planned,everything was That didn’t happenatall? ------placed infront of the Vuk Karadžić statue tuals, suchasthe heroes andintellec of Serbiannational many realist statues commissioned to do in the‘90shewas modernist sculptor, he was primarily a politicized. Though artistic practice was Milosević regime, his until 1999.Duringthe Fine ArtinPristina at theFaculty of Belgrade. Heworked Arts inPristina and the Academy of Fine studied sculpture at Prizren, Kosovo. He (1937) was bornin Zoran Karalejić 17 Novi Pazar, Serbia. and Design inNišand vo andFaculty of Arts Arts inPristina, Koso Dean of Faculty of in 1980.Hewas the his Master’s degree whom healso did of Vinka Grdana, with under thementorship in Belgrade in1957 emy of AppliedArts painting attheAcad donia. Hestudied born inSkopje, Mace (1933—2017) was Hilmija Ćatović 16 Pristina. Faculty of Philologyin - - - - TT EK TT EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

ndali tash këtë. {dëgjohet telefoni}. Mirë dota ato ekspozita të cilatkanë… jemi shoqëruardhetë gjitha kaluar shumëkohë dhekëtu anëtar. Në këtë Galeri kemi lit të Galerisë. Unëkam qenë ija Ćatović kur aiishte këtu drejtor. Hilm si drejtor LjubišaTanasković, Galeri qysh kurështë vendosur ‘86—tës, ‘87,nukedi,nëkëtë prej cilitvit jamkëtu. Dikuprej më duket seekam shkruar atëherë ngaviti1995? të punoni? Si ka qenë Galeria çkado. vetës nëpëlhurë apoletër, apo atë qëdëshiron ta bartësh prej atelenë tënde, thjeshtë punon atës jashtë, rrethanave. Tijenë ta shpërfaqë pavarësisht situ artist. Aiduhet poetikën evet radhë. Mirëpo, artisti është jisorë, piktorë, skulptorë eme shtetit të cilët kanë qenëreg ka pasëartistë nëshërbimtë shërbim të shtetit. Mëparë dëshiron të bëhet artist në dëshiron të shtyjë tutje, që nuk kam vërejtur që dikush çka kam parë derimësot Ose jeosenukje. doj qënëartnukka flirtim. kanë filluar të flirtojnë… men atëherë nukekanë bërë, por të nevojshme përpikturë. Deri bole të cilatnukkanë qenë linjë nacionale, medisasim ndoshta kanë qenë në ndonjë kanë anuarmemotive, të cilët ist. Mirëpo ka artistë të cilët kemi artistë, artisti është art tuar mirë, ethemartistë… kanë qenëngaartistë të ndër dhe lëgjurmënëty. ka asgjë. Kjokështu kuptohet kuptojnë qëngapolitika nuk dur, njerëzit kanë filluar ta të këqija edhepërt’ipërmen lim prej atyre viteve të këqija, vetës dhetë punojnë. Për dal ritur atyqët’ipërkushtohen zgjuar pak.Mandejkanë ar Kohëve të funditndoshta janë të miqëtë shohsesipunojnë. jelli. Përcjelli punënekolegëve spozitat, mjaftekspozita përc Mirëpo mëvjenmirë qënga Ndoshta ekspozitat mëherët Po tash, unëjam…ipërcjelli ek Hilmija Ćatović ka qenë Po unëkëtu jam…nukedi, Si ka qenëkëtu kurkeni filluar 5 president iKëshil ------EK TT EK TT EK TT

kemi pasurqasje? kemi pasurrastin, pasiqë nuk ne nukkemi pasurqasje, nuke tregoni përtë ‘90—tat, sepse por atëherë ashtu ka qenë. naxhmenti iGalerisë, nukedi, cilat janë planet sot nga me momenti, nëse dotë bëhet, dit. është ainë Muzeun eBeogra punëve të mira, shembull siç leria punime. Pra një fondus i vendeve ngaka mbledhurGa e di,shtete tjera kujanë, prej huaj, ngaShqipëria,nuk hija, mirëpo edheartistë të vetëm ngaKosova eMeto manente qëtë vijnëartistë jo të jetë aty, njëekspozitë per përkohshme]. Që ekspozita të mos jenë në ekspozitat [e spozitë permanente, që pritjet jetë qëPrishtina të ketë njëek apo nëseështë planifikuar të ton ekspozita permanente Nuk ediçfarë tash, nëseekzis ato qëllime të cilat janë kusht… i shkatërroi të gjitha,të gjitha erdhi vitiifamshëm ‘99,icili është bërë gati, por më pas pra njëekspozitë permanente. dytë. Njëekspozitë eveçantë, kuar qëtë vendoset nëkatin e permanente iciliështë planifi ka qenëkatalogu iekspozitës sisht nukështë realizuar, ai dit i cili është bërë, fatkeqë heshin këtu. Dhe projekti i fun ekspozitave të cilatorganizo jnet ekatalogjeve etë gjitha artist, poripunojaedhediza nuk ishamëvetëm anëtar apo Me përfshirjen në vazhdimësi, anëtarë të Këshillit të Galerisë. këtu poashtu. Nekemi qenë Zoran Karalejić ija Ćatović mëkthehet shpesh. ai moment sëbashkumeHilm kujtohen këto detale. Mirëpo [Luzha] aponukedi,më doj qëpara tijka qenëBlerim bërë drejtor iGalerisë. Men që LjubišaTanasković është Mirëpo e diqëka qenëpasi nizimit të ekspozitave etjerë. ndihmoj rreth punëve, orga përfshirë përherë të parë të më kujtohet vitisaktë kurjam poashtu anëtar? A mundenimashumëtë na Eh pra, nuk edinëseka ardhur Po. Ajo ishte nëplan,gjithçka Ajo nukka ndodhur fare? Anëtar, anëtar iGalerisë. Nuk 6 ka qenë ------vendosur nëoborrine busti iVuk Karadžić i iste nëqasje, siçishte serb të cilatishinreal heronjëve kombëtar intelektualëve dhe punojë skulptura të ishte komisionuar të në vitet e‘90—ta skulptor modern, parësisht kishte qenë politizuar. Edhepse ka etijartistike është të Milosevićit, prakti 1999. Përgjatë regjimit në Prishtinë derimë Fakultetin eArteve grad. Aika punuarnë në Prishtinë dheBeo Akademinë eArteve studioi skulpturën në Prizren, Kosovë. Ai (1937) ulindnë Zoran Karalejić 6 Novi Sad. DIzajnit nëNishdhe Fakultetin eArtitdhe në Prishtinë, dhenë i Fakultetit të Arteve 1980. Aiishte dekan cili ka magjistruar më Vinka Grdana, tek i më 1957 te profesori Bukura nëBeograd deminë eArteve të pikturën nëAka doni. Aika studiuar në Shkup, Maqe (1933—2017) ulind Hilmija Ćatović 5 Prishtinë. Fakultetit Filologjiknë - - - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 215 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 216 EK TT EK TT EK TT Oral History Project The NationalGallery

That was simply acommission. else, ifyou consider itthatway. their poetics were something done by thesculptor, while were commissions thatwere Lazar andsoon.Imeanthese morial of Vuk Karadžić, Miloš League of Prizren, ortheme others. They worked for the that were commissionedby Karalejić worked onsculptures But Çavdarbasha andZoran sculptures inthe same style. basha, work of hisprofessor Çavdar in fact were very similar to the abstract shapes…birds that were something different from Karalejić, hehad,hispoetics Zoran, you mentioned Zoran calligraphy or sculpture goes, politics was felt inart? reason Iamjust askingifthe was very realist in style. For this ally quite nationalistic, which the Faculty of Philology],actu Karadžić crete, like thesculpture of Vuk came more andmore con while inthe‘90shisstyle be ‘80s hewas quite abstract, changed entirely. During the style was modernist, butit Zoran Karale…!? but Ididn’t. one sawsomething like that, was someone, maybesome thing like that. Maybe there that atleast Ididn’t seesome here it is (laughs). I am saying {something falls}. Here itis, not. At least I didn’t see that but Iamsayingthatartis propaganda, designIguess, about art,everything else is simply… fortunately. Backthen, art was Without politicalinfluences, without politicalinterventions. had very correct relationships, to goto Tirana for avisit. We not amongtheliving.We had Muslim unfortunately was was Rexhep Ferri, Idon’t know, part of ageneration… there the visit,Iamaware thatIwas our guests. We hadto return where we hadtheirartists as was avery qualityexhibition Yes, him.Iremember thathis Karalejić. The person you mentioned, No. Arthas…Iamtalking There were nopoliticsinart? I willtell you now. Asfar as 19 who worked on his 18 [formerly infront of ------EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK

well. For example, we had it in was present inother thingsas since… mission. sense, this was simply a com else. They cannot befelt inthis Their poetics are something something else asavocation. ument, butheworked on he worked avery goodmon approach change? with thenew regime? Didthe any, did thequalitydecrease and inthe‘90s….Was there tween what hedid in the ‘80s space. his artwas exposed inpublic ‘80s, andIam sayingthissince was completely different inthe work was exposed. Hiswork I found awebpage where his talking about… mented. that periodispoorly docu only talking aboutSerbs, but access to theirworks, Iamnot webpage. There isnot enough else… thepartisanstar. the birds… Idon’t know what cannot bother you. Thebirds, ers you. Butwhenitisartful, cuted artistically, anditboth can besomething poorly exe I don’t seenationalismthere. It based on the script, that part. the shows, hedesigned them in its time, Iremember someof Kasta let’s say, itwas backthen works. Butthebannerof Hotel didn’t notice nationalisminhis did many of thosethings, butI was thebest atthattime, he the first graphic artist who work onsomething else. ent, butitisdifferent when you goals andsoon.Thisisdiffer certain congresses for certain they asked for plaquesthatfit applied arts, for example when sculpture of Skanderbeg, There was abigdifference be Yes… They are not documented. But No, no, no… At thattime. Iamnot only It istrue, itistrue. I sawthiswhenbrowsed a Nimani Shyqri Yes. But no, no, to explain thatthis Yes, I decided to ask you Since heworked onthe 21 for example, 20 ------

until 1443 whenhe served theEmpire the Ottomans, he hostage asaboy by and leader. Taken Albanian nobleman (1405—1468) was an Skanderbeg Gjergj Kastriot— 20 Science andArts. of theAcademy of of Kosovo andlater Figurative of Arts of theAcademy of He was amember sculpture inKosovo. on contemporary a majorinfluence Çavdarbasha was of Arts of Ljubljana. and theAcademy Arts of Belgrade Academy of Applied graduated from the banian sculptor who He was aKosovo Al born inPejë, Kosovo. (1944—1999) was Agim Çavdarbasha 19 folklore studies. father of Serbian He isknown asthe the Serbianlanguage. the majorreformer of and linguist whowas Serbian philologist (1787—1864) was a Vuk Karadžić 18 Gallery of Kosovo. tors of theNational one of thefirst direc versity of Pristina and Faculty of Arts, Uni department atthe of theGraphic Design one of thefounders designers; heisalso al Albaniangraphic of thefirst profession mani isknown asone Arts inBelgrade. Ni Academy of Applied graduated from the and professor who graphic designer a Kosovo—based dër, Albania.Heis was borninShko Shyqri Nimani(1941) 21 national hero. greatest Albanian Europe. Heisthe Islam throughout against Ottoman Christian resistance sidered amodelof his death,andiscon the next 25years until Ottoman Empire for led aresistance to the League of Lezhë. He nian People inthe the League of Alba became theChief of

------TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK TT EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

ndërsa përgjatë viteve ‘90—të tave aika qenëbashabstrakt, shuar krejtsisht. Përgjatë ‘80— stili i tij nëskulpturë ka ndry Zoran Karale…? ndoshta kanë parë, porunëjo. parë. Ndoshta ka qenëdikush, Them të paktën unënukkam Këtu është, këtu është (qeshë). unë nukkam parë {biediçka}. por poflasqëartijo. Të paktën gandë, dizajni megjasë[po], të gjithatë tjerat janëpropa vetëm… ka pasur. Artiatëherë ka qenë ikimet politike, qëpërfat, nuk ato ndërhyrjet politike. Pra nd raporte shumëkorrekte, pa vizitë nëTiranë. Nekemi pasur dashur të shkojmë atje për ishte gjallëMuslimi. Ne është atëherë fatkeqësisht mënuk ishte Rexhep Ferri, nukedi, kam qenëmegjeneratën… vizitën, ivetëdijshëm jamqë Ne është dashurt’ua kthejmë tyre kanë qenëmysafir këtu. kualitative me ç’rast artistët e një ekspozitë jashtëzakonisht ka qenëpara luftës. Ka qenë jtohet nëcilinvitka qenë, por shumë kualitative. Dhe njëqasjembirealizmin një realizëm ipastër, shumë. Atëherë nëatë kohë ka qenë mjaft kualitative ka qenëajo. nga Shqipëria. Një ekspozitë pamor të Tiranës, gjegjësisht por janëparaqitur artistët nuk mëkujtohet cilatvite, Madje mëkujtohet viteve, spozita të mira të cilatvinin. më kujtohet seka pasurek mund të… [karakter] mënacionalist, aka ndodhë në Galeri? A ka pasë mundeni menatregu çka ka Po mendojqëpo, nukmëku Në cilënkohë, vitet e‘90—ta? Sa upërket ekspozitave, mua Po, po. Të ndjehet ajo? Nuk kemi pasurqasjekëtu. A A jukeni… Qasje. Nukkemi pasurqasje. T’i shihni? Po atë. Muamë kujtohet që Karalejić. Atë njeriunqëepërmendët, Jo. Artika… poflaspërart, Politika nukka qenënëart? - - - - - TT EK TT EK TT

papërpunuar artistikisht, dhe nalizëm. Mund të jetë diçka e Këtu nukshohndonjënacio skenari gjegjësisht atë pjesë. dizajnuar atë duke u nisur nga hen disangashfaqjet, ai eka qenë nëkohën evet mëkujto i “Hotel Kasta” themi,dikurka nacionalizëm. Mirëpo pllakati në të nukkam vërejtur ndonjë prej këtyre gjërave, mirëpo unë kohë, edhe ai ka bërë shumë qenë grafisti më imirë në atë artisti grafik iparë, icili ka është kurpunohet diçka tjetër. është ndryshe, porndryshe lime të caktuara dhetutje. Kjo greseve të caktuara, përqël pllakat icilipërshtatet kon shembulli është kanë kërkuar shembull nëartet aplikative, gjëra tjera. Ekemi pasur për qenë epranishme edhenë meqenëse… sionim. ndjehet, kjoështë vetëm komi ka tjetër. Në këtë kuptim nuk tjetër. Poetika e tyre është diç po mevokacion punondiçka një monument të mirë, mirë e Skenderbeut, eka realizuar sionim. tu. Ajoështë thjeshtë njëkomi tjetër, nëseekonsideroni ash sa poetika etyre është diçka që ibëhenskulptorit, ndër thotë këto janëkomisionime Miloš Lazarit e të tjerë. Do të punuar busti iVuk Karadžićit, Lidhjen ePrizrenit, apoështë tura. Nëseështë punuarpër sur oferta që të punojnë skulp edhe Zoran Karaljejić kanë pa Mirëpo edheÇavdarbasha jtë ika punuskulpturat eveta. tij [Agim] Çavdarbashës, një përngja punëssëprofesorit të tjerë, çka nëtë vërtetë ikanë format abstrakte… ata zojtë e qenë diçka krejt ndryshe nga Karaljejić, aika, poetika etijka Zorani, juepërmendët Zoran ket kaligrafisë, aposkulpturës, a është ndjerë politika nëart? stil. Për këtë arsye jupyeta se nacionaliste, shumë realist në Vuk Karadžićit, në fakt shumë bëhet konkret, siskulptura e stili itijmëshumëe Shyqri Nimani përshembull, Po. Por jo, jo, që ta sqaroj kjo ka Po, unëvendosa me ju pyet Meqë eka punuarskulpturën Tash dotë jutregoj. Saipër ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 217 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 218 TT TT EK Oral History Project The NationalGallery

had asmall shop backthen Talens [shop]ishere, they also no materials like nowadays. gether. Backthenthere was er, suppliedwith materials to artists. We alltraveled togeth were alloneandthesame, eration Iam talking about. We out andsoon.Thisisthegen whom we still meet andhang more of thecolleagueswith I don’t know, Idon’t remember ku, Kamuran Goranci, here is… know him? Here is Shaip Çita in Prizren, Agim Salihu,doyou here isSkënder Idrizi,helives relations, but… for example could bethatwe hadinformal generation of artists? you, Iamtalking aboutthe how itis. rupts, itinterrupts art. Thisis endorse thatelement. Itinter own way, butwe shouldn’t I willbecomeapatriot inmy flirt withtherulingpower and in thekingdomaswe say, let’s wanted to becomesomething were gone, overcome and know. There are artists who I am talking about the ones I path whichtheartists should… stronger messages.Thisisthe more aware, simpler, butwith and it’s over. once to thetroubled artists… wine. Butthisonly happens clude water andwillonly drink drink one spritz, later I will ex to add some wine, then I will drink cleanwater, now Iwant phase. AsifIdon’t want to percent, simply atransitory same butnot onehundred of works to another thatisthe But peoplegofrom onecycle more mature series of works. haustion andbringsthemto a but they have improved. improved, they didnot change with time, theirpoetics have simply didtheirart. Ofcourse with politicsandpower. They I haven’t noticed themflirting days of ourstudies upto now. work] asacolleaguefrom the at universities, Ifollow [their live here, whoare professors colleagues whonow work and if Itake into account my artist Back thenmaybewe were They cometo apoint of ex I sayso, becausefor example My generation, very little, it What kindof generation are ------TT EK TT EK TT EK TT EK

have already started working. itics returned usto Zvečan. We sent us, to Varvarina, andpol borhood. Thisiswhere politics know, that is the miner’s neigh a place near Mitrovica, if you to Zvečan in2001.Zvečan is Kruševac, andthenitreturned was in Varvarina, a place near ty moved. TheFaculty of Arts of Pristina moved, every facul Pristina, ImeantheUniversity the faculties were moved from Zvečan? could make aliving from art. living from art. Back then we money. Onecannot make a lectors, they can buy with little This istheMeccafor the col quality works for very cheap. nowadays you canbuyhigh is interesting, unfortunately, where dothey go? And what themselves. They comeandgo, ular. People dependmore on associations aren’t thatpop as well, even thoughnowadays There are more associations is ahighnumberof artists. high numberof artists. There artists. ThankGod there isa portant for theartists? Serbian communitythatisim lives. and achieved something inour we have becomesomeone what we wanted. Ibelieve that it was. We wanted to become taught us.Thisisliterally how work andthenthosewhohad ply… thosewholooked atour There was noenvying. We sim all connected to eachother. strongly connected. We are mean, thefirst generation was glues andsoon,on.I canvas, specificmaterials and was terrible, getting supplies, from Poland andBulgaria.It before. We would bringthem [materials], itwasn’t like this store. ed today into abigandgood but Iseehow ithasexpand Like this.Look, after ‘99when What canyou offer them? Yes… How isitatthe[art]school in Yes, fortunately there are many Is there an artscene in the Say it. Do you have anartscene…? Now itismucheasierto supply ------TT EK TT EK TT EK TT EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

të cilinartistët duhet ta… po të fuqishme. Ky është aishtegu thjeshtë, mirëpo me porosi më më të vetëdijshëm, mëtë fundon. artisti ishqetësuar… dheepër verë. Por kjo ndodhnjëherë te përjashtoj ujin,dotë pijvetëm pij njëspritz,mëvonë dota pak verë, apo, më pas do ta ujin epastër, tash dot’iashtoj kaluese. Kinsenukduatë pij përqind, por thjesht njëfazë që është injëjtë porjonjëqind prej një cikli, në ciklin tjetër maturuara. Tash njeriukalon pja dhederite ciklet mëtë përpunohet. Vijnëderite ngo përpunuar, nukndryshon por kohë ajopoetika etyre është bërë artin e tyre. Normal që me pushtetin. Ata thjeshtë ekanë kanë flirtuarmepolitikën dhe Nuk ekam vërejtur qëata nga ditët studentore deri sot. [punën etyre] sikolegë qysh fesorë nëfakultete, epërcjelli punojnë këtu, të cilët janëpro cilët tash, të cilët jetojnë dhe numëroj kolegët emiartistë, të ndërru qasja? ardhjen eregjimit të ri?Aka ndonjëri… aka ra kualiteti me në të ‘90—tat…. A ka qenë ‘80—tat, ngaajoqëka punuar mes të asajqëka punuarnëtë spozuar nëhapësirë publike. që artiitijka qenë, është ek ‘80—tat, dhekëtë ethempasi ishte krejtësisht ndryshe nëtë pra nëatë faqe. Aty punaetij ishte eprezantuar punaetij, Por rashë nënjëweb—faqe ku për… dokumentuar. periudhë etërë është pake flas vetëm përserbët, porkjo je nëpunët etyre, këtu nukpo te njëfaqe. Nukka shumëqas partizanit. zojtë… nukdiçka tjetër… yllii mund të pengojë. Herë zojtë, e punuarartistikisht kjonuk pengon. Mirëpo kurështë mirë Them se, tash përshembullt’i Ka qenë një dallim i madh në Po… Nuk janëtë dokumentuara. Jo, jo, jo… Në atë kohë. Po flas vetëm Ashtu është, ashtu është. Këtë ekam pakurkam shkuar Atëherë ndoshta kemi qenë - - - - - TT EK TT EK TT EK

Tash ka më shumë prej atyre numër imadhartistëve është. numër i madh i artistëve. Një falë Zotit qëekziston një për artistë? artistike, qëështë merëndësi në jetë. që jemi bërë dikushi dhe diçka që ekemi dëshiruar. Mendoj Ne kemi dashurtë bëhemiatë suar. Bukfalisht ashtu është. dhe ata të cilët nakishinmë që nashikonin [punët] mëpas xhelozi. Thjeshtë kemi… ata me njëritjetrin. Nukka pasur hur. Të gjithënejemitë lidhur jashtëzakonisht shumëelid thotë gjenerata eparë është punuar, etjera, e tjera. Do të e përpunuar, tutkallin epër me mjete, pëlhurë, materialin dise. Ka qenëtmerrfurnizimi garia, ngatë gjithaato mje qenë. I binim nga Polonia, Bull furnizohesh, mëparë nukka he dhetë mirë. zgjeruar nënjëlibrari të mad të vogël, tash eshohse siështë atëherë e ka pasur një dyqan sot. “Talensi” është këtu, edhe nuk ka pasurmateriale siçka materiale sëbashku.Atëherë hëtuar sëbashku,furnizuar me jta, artistë. Të gjithëkemi ud gjithë kemi qenënjë dhe enjë je. Kjoështë ajogjeneratë. Të takohemi, shoqërohemi e tut nga ata kolegë qëedhesot nuk mëkujtohen mëshumë Goranci, këtu është, nukedi Çitaku, këtu është Kamuran a enjihni?Këtu është Shaip jeton nëPrizren, Agim Salihu, këtu është Skënder Idrizi,ai raporte formale, porpo… ja ndodh qënukkemi pasur tistëve? fjalën përgjeneratën ear i pengonartit. Ashtu është kjo. forcojmë atë element. Pengon, time, por nuk duhet të për të bëhempatriot nëmënyrën po flirtoj me pushtetin dhe do ka nëmbretni qëthuhet, hajde tejkaluar dhe që të bëhen diç të cilët kanë qenëtë shkuar, të flas përata qëinjoh. Ka artistë Po, përfat ka shumëartistë, A ka nëkomunitetin serbskenë Thuaje. A keni skenë të artit…? Tash është shumëmëlehtë të Po gjenerata ime, shumë pak, Cila gjeneratë jeniju,ekom ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 219 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 220 TT EK TT EK Oral History Project The NationalGallery

arts. Onecanwork onpaint create aworkshop for graphic 2001, becauseitisnot easy to ter 2001? er they want. el wherever they want, howev of movement. People cantrav Vranje, Niš, there exists akind come from allaround, from ca, same in Zvečan, students days intheFaculty inMitrovi all around. Just like it is nowa there were movements from bia. Itmeansthatthiswas, Kosovo, Montenegro andSer from allaround aswell, from the Schoolof Arts inPeja were from all around. Students at work. but you have to confirm itwith God, God gives you thetalent, However, thisisinthehandsof You know what I am saying? God’s sake, heisanartist.” they lookatyou andsay, “For are anartist, itisn’t easy when lege. Whenyou saythatyou is aprivilege, ahumanprivi to challengemyself inart. Art wish cometrueandIwanted because Iwanted to have this School of Arts. Just asIdid but they want to enroll inthe to count thedepartments now departments, five or more, not Faculty of Arts, inthesefour want to study, to enroll inthe tion to work andstudy? very difficult. different artsupplies. It was pendently, they took care of So, students managedinde a priority, culture ingeneral. good enough.Artwas never got better withtime, butnever ble, even thoughthesituation two—three years were terri arts, graphic design? The first painting, sculpture, graphic students would go to learn for thestudents, where the wasn’t easy to buildanatelier ture intheauditorium, butit plies, withthespace. had bigproblems withartsup elected asits deanin2001.We and secondyear, whenIwas It was very difficultinthe first Students asstudents. They Where dothey findthemotiva It was easy holdingalec I didn’t exhibit muchafter Did you exhibit inany placeaf Students whocomethere are ------TT EK TT EK TT EK

citizen of Serbia. So, I travel vo and Metohija, there asa the rights asacitizen of Koso in Lipjanwitheverything, all Serbia. SoIsimply live here for Kosovo, andanother for to Zvečan for work? we felt it,butwe managed. your knees, doso. Ofcourse, you must draw andpaint on ourselves. The way they are, if should create theconditions of proper work conditions.We in asituationof theabsence find excuses for not working, but anartist must never tryto it was difficult, verydifficult, think that I had everything. So, a computer. Andthismademe ier for meto start working on hardly managed, so it was eas other materials. Simply, we with myself, multilith,acid, time, couldn’t carry everything I asagraphic artist atthat adapt. Theartist, especially to another how hard itisto ine moving from anapartment with anew space. Just imag adapt andcometo terms way of living,itisnot easy to the changing of the place, the because of the… your life is, how hasitchanged am working on. want to show peoplewhatI ic arts. I am ready to do it, I organize asoloshow of graph talk withthedirector here to ing digital graphic arts. years I’ve beenexclusively do years, maybeless, for fifteen plaques. So, in the last fifteen different compared to graphic ferent. Thepresentation is very respectively, themethod isdif used to be, butthetechnique, the poetics isthesameasit digital graphic arts. Ofcourse, sively work indigital printing, arts. Since 2001, 2002 I exclu graphic arts, digital graphic 2003 andstarted working in ed returning to itin2002 and is more complicated. Istart colors, butdoinggraphic arts ings, canvas, palettes and By car. Ihave acarfor here, How did you travel from Lipjan No, no, until… every change, … thesituation? Ifyou want? Situation thatusedto be? Would you like to tell ushow I believe thatthis, Iwant, Iwill ------TT EK TT EK TT EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

tamentet, por ata dëshirojnë që të mosinumërojmë depar partamente, pesëemëtutje, këto qëjanë, themkatër de jistrojnë Fakultetin e Arteve, në dëshirojnë të studiojnë, ta reg dhe mestudiu? vështirë. riale etë tjera. Ka qenëmjaft edhe janëfurnizuar memate gjindur nëmënyrë të pavarur, ra. Kështu disistudentët janë e kavallit, në përgjithësi kultu gjithnjë ka qenëvrimaefundit kurrë mjaftueshëmmirë. Arti mira dhemëtë mira, mirëpo më vonë ishinkushtet mëtë para ka qenë tmerr, edhepse dizajnin grafik? Dy—tre vitet e pikturën, skulpturën, grafikën, studentët, kudota mësojnë për studentët, kudotë shkojnë qenë lehtë mendërtunjiatele atë nëamfiteatër, pornuk ka hapësirën. të mëdha me materiale, me 2001. Kemi pasurprobleme jam zgjedhur dekan në vitin vitin eparë, vitinedytë, kur jmë. Ka qenëshumëvështirë Kemi filluar tashmë të puno tika naka kthyer nëZveçan. shpier, nëVarvarinë, dhepoli natorëve. Këtu politika naka e diniajoështë njëlagjeemi një vend afër Mitrovicës, nëse 2001 në Zveçan. Zveçani është Krushevcit, qëtë kthehejmë Varvarina, njëvend ivogël afër Fakulteti iArteve ka qenënë secili fakultet është bartur. Prishtinës është zhvendosur, Prishtina, pra ai Universiteti i ‘99, kurfakultet barteshin nga jmë ngaarti. Atëherë kemi mundurtë jeto Nga artinukmundtë jetohet. që të blejnëmepara të vogla. koleksionistët kjoështë Meka, itative ngafushaeartit. Për të bleshlirë punëshumëkual resant përfat të keq, sot mund shkojnë? Dheçfarë është inte vetja etyre. Vijnë, shkojnë, ku Njerëzit varen mëshumënga tat nukjanëshumëaktuale. shoqatave, edhepseshoqa Po kështu. Shikoni pasvitit Çka jukeni ofruar? Po… Si është në shkollën e Zveçanit? Studentët sistudentët. Ata Ku egjejnëmotivimin mepunu Ishte lehtë membajtë njëligjer ------EK TT EK

si është jeta juaj, sika ndrysh që poepunoj. pra t’ua prezantoj njerëzve atë I gatshëm jampër ta bërë, eh spozitë personale të grafikës. jtoreshën qëkëtu ta bëjnjëek dëshirën, do të flas me dre skluzivisht grafikë dixhitale. më pak,15 vite unëpunojek vitet efundit,ndoshta edhe grafike. Kështu qëunënë 15 ndryshe përdallimngapllakat mënyra. Prezantimi është tejet teknika është tjetër, gjegjësisht ka qenëedheatëherë, mirëpo poetika është ajoenjëjta që grafikën dixhitale. Natyrisht, skluzivisht nëprintim dixhital, nga viti2001,2002 punojek në grafikën dixhitale. Dheqë dhe të fillojpunënnë grafikë, 2003 fillova pak të kthehem likuar. Tani unë në vitin 2002, grafikë është pakmëe komp dhe ngjyra, mirëpo ta bëshnjë në pikturë, pëlhurë, mepalete është lehtë. Mundtë punoni një punëtori të grafikës nuk zuar pak,sepsepërtë krijuar vend pasvitit2001? dëshirojnë etjera. tojnë kudoqëdëshirojnë, sitë lëvizje. Njerëzit mundtë udhë edhe atje, poekziston njëlloj nga Vranja, Nishi, madje ka të gjitharrethet vijnënxënësit në Zveçan është njëjtë, nga është nëFakultet nëMitrovicë, rrethet. Sikurse edhesot që ka pasëlëvizje ngatë gjitha bia. Do të thotë kjoka qenë, nga Kosova, MaliiZidheSer ishin ngatë gjitharrethet, në Shkollën eArtitnëPejë, nga të gjitharrethet. Edhe konfirmosh mepunë. ta jepZoti, poratë duheshta është në duart e Zotit, talentin dini çfarë? Prapë seprapë kjo perëndinë, qenka artist”. E me bisht syri dhethojnë, “Për nuk është lehtë kurjushikojnë Kur të thuanisejeniartist, një privilegj,privilegjnjerëzor. të sprovohem nëart. Artiështë më realizohet kjodëshirë dhe ar unësepsekam dashurqëtë artit. Ashtu siç e kam regjistru që të regjistrohen në shkollën e A kishitdashurtë natregoni se Shpresoj që kjo, ekam Unë pasvitit2001kam ekspo A keni ekspozuar junëndonjë Studentët qëvijnëaty ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 221 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Tomislav Trifić 222 TT EK TT EK TT EK Oral History Project The NationalGallery

lives for it. no borders. Itiseternal. One can putborders onart. Ithas tried to limitit,butnobody that arthasnoborders, they mate thisandtell how itwas, right pathto somehow subli you didn’t know. You are onthe very difficultatthattimeand are more mature, butitwas They have turned18now, they tion. They really don’t know. especially theyoung genera of themdon’t know aboutit, situation to theothers. Many the onewhowilltransmit this those days becauseyou are ested inaway to understand I amgladthatyou are inter be able… my relations, asmuchIwill friends andsoon.Theseare change our meeting places, we meet eachother. So, we colleagues whocomethere, time. There Ihave my friends, and I am there most of the grade.” My atelier is in Zvečan anymore. Lipjan, Zvečan, Bel say, “Idon’t know where Ilive me, “Where doyou live?” I my relations, when they ask daughter andIamalone. So, she works there. Ionly have a I have adaughter inBelgrade, derstand eachother. sooner thebetter, to really un we have to compensate, the well asartists lost time. Now ten—twelve years, peopleas believe thatwe alllost those ently, completely differently, I ly. We allexperience thisdiffer We all experienced itdifferent this, through something similar. else, ifsomebodywent through the first four—five years. difficult. Life was intolerable in til the transportation… it was ning, until thingsstabilized, un it wasn’t like thisinthebegin there andIdon’t… of course without any problem, here and Please. Thank you very much! I don’t know whatIcanadd. Do you have anything to add? My wife diedthree years ago. Do you have afamily? I wouldn’t wishthisonanyone ------TT EK TT EK TT

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

në të vërtetë. sa mëmirë, qëtë kuptohemi kompenzojmë samëparë dhe humbur kohë. Tash duhet ta njëjtë sikurse artistët kanë gjithë ne, edhepopulliështë të humbura kanë qenëpërtë këto dhjetë—dymbëdhjetë vite sisht ndryshe. Unëmendojse she epërjetojmë këtë, krejtë kemi kaluar. Të gjithënendry kështu. Të gjithë nendryshe e kaluar nëpërkëtë, nëpërdiçka sha dëshiruar, nësedikushka qenë epatolerueshme. vitet epara jeta pothemka ishte vështirë. Katër—pesë sa nuk ishte ai transporti… deri sanukustabilizuan, deri nuk ka qenëkështu natyrisht, edhe këtu, dhenuk…. Në fillim pa problem udhëtoj edheatje qytetar iSerbisë. Kështu unë i Kosovës dheMetohisë, atjesi gjërat dhetë drejtat siqytetar jan dhekomplet metë gjitha thjeshtë këtu jetoj në Lip dhe veturën përSerbi.Pra veturën përkëtu, përKosovë hëtuar mëveturë. Tash ekam Lipjani nëZveçan? ndier, mirëpo ekemi sanuar. mundeni. Natyrisht qëështë vizatoni, pikturoni çfarëdo që siç janë, nëgjunjë, nëgjunjë duhet vetë t’ikrijojmë. Ashtu kushteve të punës.Kushtet për mospunë, nëmungesë të nuk duhet të kërkojë arsyetim shumë vështirë, mirëpo artisti Kështu qëvështirë, ka qenë të mendoj se i kam të gjitha. kompjuter. Dhekjomëka bërë që ka qenëmëlehtë të kaloj në vështirë jemigjendur, kështu e të tjerë. Thjeshtë shumë ato presa dur t’ibartimevete të gjitha grafik atëherë, nuk kam mun ti, veçanërisht unësiartist vështirë adaptohesh. Artis një banesënëtjetrën shumë ni ndërriminebanesës, nga të re. Vetëm paramendoje përshtatesh menjëhapësirë është lehtë të adaptohesh dhe het, mënyra etë jetuarit, nuk shim, secilivend kurndrysho uar përshkak… Po unënëatë anëkam ud Si keni udhëtu përnëpunënga Jo, jo, deri…posecilindry … situatës? Nësedëshironi? Situatës ecilaka qenë? Askujt, askujtnukdot’iaki 7 , acidin,materialet ------TT EK TT EK TT EK

përjetshëm. Për të jetohet. asgjë. Ainukka kufi.Aiështë i por artitnukmundet askush kanë provuar t’iavënë kufijtë, si ka qenë, qëartinuk ka kufi, ta sublimonidhetë tregoni se Ju jeni në rrugë të drejtë që disi vështirë dhejunukekeni ditur. por atë kohë ka qenë shumë tash janëpakmëtë pjekur, jnë. Janëbërë tashmë 18vite, re. Ata metë vërtetë nuk edi dijnë, posaçërisht gjenerata e situatë. Shumë prej tyre nuk e do t’ia bartni të tjerëve këtë kuptoni sepsedotë jenijuqë të atëhershme, disiedhejuta mënyre këtë pamjeneditëve teresoheni, qënënjëfarë shtoj. Mëvjenmirë qëjuin dem… relacioni im,ederisatë mun qërimet etë tjera. Ekjoështë ndërrojmë vendtakimet, sho unë shkoj te ata. Kështu i kolegët qëvijnë, shihemiose kohës jamaty. Aty ikam miqtë, kohës, pjesënmëtë madhetë atelenë. Aty jam të shumtën e Beograd”. NëZveçan ekam nuk dikujetoj. Lipjan,Zveçan, “Ku jeton?” Juthem,“Unëmë që relacioni im,kurmëpyesin, za, dheunëjamvetëm. Kështu punon nëBeograd. Vetëm vaj një vajzë nëBeograd, ecila vdekur para tre viteve. Ekam Ju lutem. Faleminderit shumë! Po nukediçka mundtë A keni diçka përtë shtuar? Mua bashkëshortja mëka A keni familje? - - - - - makinë shtypëse. Presse, preza është Gjermanisht: Die 7

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Tomislav Trifić 223 224 Oral History Project The NationalGallery Arts andSciencesof Kosovo. associate memberof theAcademy of tirement. In2012, Xhafa was elected graphic arts andpainting until hisre University of Pristina, where hetaught the Faculty of Figurative Arts atthe tor. Upongraduation, heworked at sity, withRiko Debenjak ashismen in graphic arts from thesameuniver afa received his postgraduate degree Gabriel Stupica in1970.In1972, Xh Department underthementorship of Ljubljana, Slovenia inthePainting the Academy of Figurative Arts in Peja, Kosovo. Xhafa graduated from Xhevdet Xhafa was bornin1934 in Xhafa Xhevdet Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare - - - - dhe të Arteve të Kosovës. spondent i Akademisë së Shkencave 2012, Xhafa uzgjodh anëtar korre pikturës derinëpensionim.Nëvitin për lëndënmësimore të grafikës dhe Figurative të Universitetit të Prishtinës, si mësimdhënësnëFakultetin eArteve 1972. Pas mbarimittë studimeve punoi në klasëneprof. Riko Debenjak, nëvitin kreu gjithashtu nëtë njëjtinuniverzitet, pasuniversitare, drejtimi i grafikës, i klasën eGabriel Stupica. Studimet në Lublanë, Slloveni, nëvitin1970, Figurative, drejtimin e pikturës, e kreu në Pejë, Kosovë. Akademinë eArteve Xhevdet Xhafa ulindnëvitin1934 -

225 226 {} () Present: Duration: 40minutes Pristina |Date: December 7,2016 Interview withXhevdet Xhafa [ ] Interview Oral History Project The NationalGallery names orexpressions. Other transcription conventions: The speaker explains something usinggestures. Emotional communication Transcription notation symbols of non—verbal communication: Noar Sahiti(Camera) Erëmirë Krasniqi (Interviewer) Xhevdet Xhafa (Speaker) Footnotes are editorial additionsto provide information onlocalities, Addition to thetext to facilitate comprehension {} () Kohëzgjatja: 40minuta Prishtinë |Data: 7dhjetor, 2016 Intervistë meXhevdet Xhafën [ ] Intervistë Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare emra aposhprehje. Simbole të tjera nëtranskriptë: I intervistuari shpjegonmegjeste Komunikim emocional Simbolet ekomenteve nëtranskriptë te komunikimi jo—verbal: Noar Sahiti(Kamera) Erëmirë Krasniqi (Intervistuesja) Xhevdet Xhafa (Iintervistuari) Të pranishëm: Fusnotat janështesa editoriale qëjapininformacion mbivendbanime, Shtesë etekstit përtë lehtësuar kuptimin

227 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Xhevdet Xhafa 228 XHXH EK

Oral History Project The NationalGallery

very difficult… thosedifficult conditions of thepeoplewere ed animals because thesocial one, two, orthree domesticat ery lagje were nearme. Every family, ev ticated animals mostly; they ed me. Iloved drawing domes drew everything thatsurround in thenotebook withoutlines, I very happy, Istarted drawing you candraw onit.” AndIwas without linesisfor drawing, these two, andthethird one writing, you cannot draw on notebooks, two of themare for listen, Ihave brought you three books withhimandsaid,“Boy, my desk,brought three note classroom, hecameright to three days after Ientered the the page. seen even onthefirst sheet of the marksof thepencould be him anddidasheadvised.But the second one.” I listened to sheet of thepageanddraw on allow you to write on the first “I love drawing.” “Alright, Ican books are for writing.” Isaid, my teacher said,“Thesenote notebooks aswell. One day ing in these two respective borhood. AndIstarted draw draw onthewalls of theneigh learning inschool,Iusedto very much.Before starting notebooks. Iloved drawing class, eachoneof ushadtwo were many students inthe Kosovo, intheliberated land. with Albanianeducationin know today asAlbaniato help teachers camefrom whatwe education started. Tens of in Peja; the Albanian language member there was abigparty bian—Slavic occupation. I re from thealmost 30-year Ser Albanian landswere liberated former Yugoslavia, halfof the Germany. Withthedefeat of Yugoslavia was defeated by World War. Aswe know, former great springof 1941,Second drawing. Iremember itwell, the speaking, growing up, Istarted your family? the rreth about your early memories, I was inthefirst grade, there Yes. AssoonasIstarted Mister Xhafa, canyou tell us Part One My teacher was silent… two, 2 1 andevery town had you grew upinand ------

and snow andIusually found during winter, summer, rain the train station; I went there a sortof croquis figures. nature, the drawings I did were memory andalittlebasedon move. But,alittlebasedonmy the travellers would always for meto draw there because station, itwas more difficult Then Ioften went to thebus drawing that beautifulview. quickly filled withjoy started usual for the‘50s, ‘60s.AndI, ing traditional clothes quite cultural items. baskets andsmallfullof agri ricultural products insomebig days they would bringtheag From thevillageson market went to theGreen Market. other helpful tools. Imostly ing machinepaperandsome my shoulders, sometypewrit Peja’s markets with a purse on head… Iwould walk around in the physiognomy of thehuman ture, thehumanfigure, limbs, how to understand livingna er buildings. gious building… and some oth Patriarchate of Peja as a reli and drew Rugova Canyon, the makes itbeautiful.ThenIwent during thewholeyear, nature called Tabje, itisbeautiful In Peja we have ahillthatis then Ialso went outinnature. es, somebigwooden doors, painted someoldsmallhous out intheneighborhoodand rounded me. Istarted going painting everything thatsur with a small brush, I started block andsomewatercolors thought. Ibought adrawing but Idon’t agree withthat some say, after theliberation, it was after thewar andIsay, ing Block, number one]. I mean written Blokbroj jedan[Draw on the first page of which was ters. I bought a drawing block, Knjižara a shopwas openedinPeja, new Yugoslavia was created, didn’t have alonglife. The liberation of theAlbanians enced by my family too. social conditionswere experi I felt alot better whenIwent to Owners themselves were wear But Ihadapreoccupation, But as the time passed, that 3 was written in big let ------shop. Serb: Knjižara, book 3 common ancestor. of families sharinga it refers to agroup ern rural Albanians, organization of north traditional tribal specifically, inthe borhood, butmore means just neigh Lagje inthiscontext 2 reputation. in defining one’s of therreth iscrucial contact. Theopinion an individualisin people withwhom family butalso the includes not only the the socialcircle. It Rreth (circle) is 1 - - - XHXH EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

farë shlirimipërshqiptarët nuk tonë. edhe është përjetu nëfamiljen ajo gjendjeerandë sociale banorët ishte shumëerandë… kafshë, se gjendja sociale te qytezë, kishinka nji,dy, tre, Çdo familje, nëlagjedhe kafshë shtëpiake, e kisha afër. Dëshira imeishte mevizatu vizatu, gjithçka çakishnaafër. ova nëatë fletore pavijame Edhe unë, shumëugzova, fill re pavijamunësh mevizatu”. re jo me vizatu, qe këtë fleto për meshkru,nëkëto dyfleto pru tre fletore, dyfletore jonë thotë, “Djalo, ndigjo!T’ikom veti ka sjellëtrifletore edhemë drejt vjente banka ime, me mësusi… faqen eparë të fletës. Heshti shenjat elapsitudukshinedhe tu simëudhëzoi. Mirëpo, ato e ndigjova edhe fillova ash e faqen e dytë vizato”. Unë parë të fletës përmeshkru, “Ani, pota mundësojfaqen e thashë, “Unë edua vizatimin”. tore janë për me shkru”, unë i ditë mësuesimëtha,“Këto fle dy fletore, fillova mevizatu. Një muret elagjes.Edhenëkëto shkollë, kom vizatu nëpër Para setë filloj të mësojnë Unë edojashumëvizatimin. nxanësit kishimngadyfletore. klasë ishim shumënxanës, ne në Kosovë, nëtrojet eshlirume. për të ndihmuararsimin shqip vijnë nga Shqipëriaesotme, Shqipe. Medhjetëra mësues he, fillonarsimimi nëgjuhën Pejë ishte njëfestë emad serbo—sllav. Mëkujtohet në nga okupimigati30vjeçar, e tokave Shqiptare shlirohet ish—Jugosllavisë, edhegjysma Gjermanisë. Mekapitullimin e Jugosllavia kapitullon ndaj Botërore. Siçedijmë, ish— he evitit1941,Lufta eDytë jtohet mirë, pranvera emad edhe fillova mevizatu. Mëku jetu? edhe familjen nëtë cilënkeni hershme, rrethin ku jeni rritë na tregu përkujtimet tuatë Unë ishanëklasëneparë, në Po. Sifillova, me folë, meurritë Zoti Xhafa, amundeshme Pjesa eParë Mirëpo, mekalimin ekohës, ai Mas dy—tri ditëve hyj nëklasë, ------

e udhëtarëve, e afërt për m’i mu ishte joshëse, çdo pozitë në pozita të ndryshme. Për i shifsha grumbuj, të shtrimë trenin, eudhëtarët e lodhun tun meorë të tana t’u eprit shpesh udhëtartë ikom gje nit, verës, në shi, borë edhe cionin e trenit, kam shku dim vetën kurkam shkunësta si njëllojkroki ato vizatime që i bojsha ishin kujtesës paksimbasnatyrës, lëvizshin. Mirëpo, pak simbas vizatu, pseudhëtarët gjithnjë ma vështirë ekom pasëme cionin eautobusave… atypak shpesh kom shkuedhenësta atë pamjetë bukur. Mandej e shpejt,merealizu mevizatu si, mekënaqësi, fillojshashpejt ‘60—ta. Edheunë, meshpejtë ishin aktualepërvitet ‘50—ta, ato veshje tradicionale, që plot meartikujushqimor. kosha të mëdhaetë vogla për prodhimet bujqësore medo trat në ditë pazari i bijshin tregun egjelbërt. Nga fsha Ma së shpeshti jom dalë në shetis nëdisatregje të Pejës. mjete tjera ndihmëse, filloj të krahë me disa fleta maqine, e të njeriut… menjistrejcë, në gjymtyrët, fizionominëe kokës e gjallë, figurën enjeriut, upim, sita kuptoj natyrën fetar… edhedisaobjekte tjera. Patriashinë ePejës siobjekt kom vizatu grykën eRugovës, zbukuron. Mandejkam shkue vitit është e bukur, natyra e thirret Tabje, ajogjatë tanë Në Pejë ekemi njibregore që drunit, ma vonë dal në natyrë. vogla, disadyrë të mëdhaprej turu, disashpijatë vjetra, të afër. Dal nëlagjefillojmepik me pikturugjithçka çakishna uji, menjibrushëtë vogël filloj t’vizatimit pra, njiparë ngjyra nuk pajtohem. Eblejnjibllok shlirimit, unëmekëtë mendim unë thom,dikushthotë pas Domethonë ishte paslufte broj jedan[Blloknumërnjë]. shkrunte nëfaqen eparë Blok Unë eblejnjibllokvizatimi, ku shkrunte Knjižara [Libraria]. dyqan, meshkronja të mdhaja lavia ere. NëPejë hapet nji pati jetë të gjatë. UkrijuJugosl Shumë mamirë ekom ndi Vetë pronarët ishinveshë me Mirëpo, te unëishte njipreok 1 . ------figurës trupore. Croquis, skicimi 1

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Xhevdet Xhafa 229 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Xhevdet Xhafa 230

Oral History Project The NationalGallery ings where Albanians used to Isniq andmany other build the kullaof Strellc, Lubeniq, la longer life, those are thekul valuable architecture, with a pression. Then we hadmore humans. connected to nature, people, Prizren isamazing,itdirectly even today, thearchitecture of the localarchitecture. Andso cultures were injected into some other cultures, but those its culture was interrupted by of Balkans, itwas normalthat that connected the nations know Prizren was a bridge is lessautochthonous, aswe Prizren, thearchitecture there humans, nature. Ialso went to connected to the environment, tecture of Gjakova isdirectly with artistic values, thearchi less isolated architecture, but cause there was amore or I mostly went to Gjakova be architecture in various cities, and raised inDukagjin. Dukagjin becauseIwas born Dukagjin, Iamtalking about architecture, especially thatof to me, by theautochthonous being inspired by those closest humans of thisland.Istarted but a slave to myself, to the self to remain aslave to color this withart,not to allow my humans, withmyself, to help stand andget alongwiththe thought abouthow to under those thoughts inspired me. I nation through living memory, the history of theAlbanian ist… Istarted learningabout eral artists. were andare still usedby sev stimulating stimulants which ral courage, withoutusingthe expression, thehonest, natu but Igainedthecourage of ture, thehumanfigure, limbs, only didIunderstand livingna comed every free activity. Not seven years of my work, I wel to bedrawn… andsofor six, of thetravelers, very close was attractive, every position in various positions.To meit lers, I sawthem in crowds lying hours for thetrain, tired travel the travelers waiting long I often went to visitvarious I was always restless asanart I was always in a kind of de 4 of Dukagjin, for example ------XHXH EK

ed inPeja, itwas established Peja tion, did the Shkolla e Artit in where didyou get theeduca first formal steps that were… where did you first engage, the Thank you! artistic activity through words. a biographical glimpseof my those tools. Ihave triedto give my concernsdirectly through and Iexpressed my feelings, their physiognomy very well ings… Ilived withthem,Iknow I hadtheminmy surround tools I had close to myself, my preoccupations withthe to love art. Ieasily expressed to get engaged in art, it led me in my works. Nature helped me from thosecliffs andshowed it left to us.Itook something only becreated by nature and Canyon, suchasplendorcould wards thecliffs of the Rugova mind andmy eyes directed to from thispath,Ialways hadmy selves downhill. my legswould move them faster on my way back down; part of this path, while much would runslower ontheuphill the oneinRugova Canyon. I my favorite pathto runwas more with running (coughs), was dealingwithgymnastics, myself, I was restless… when I well butIdidn’t feel goodwith started dealing with sports as ing, strong, traditional color. I banian nation, it is a convinc to thephysiognomy of theAl this colorisdirectly connected the blackcolordominates, in theselayers, aswe know, healthy, honest humanminds; tional clothes were donesoby were embroidered inthetradi generation to another. turies been transmitted from Albanian folklore hasfor cen that we have; aswe know the the richandhonest folklore then Iwas inspired andIused have onesinglephysiognomy… physiognomies unite, we will jin, we willseethatthesetwo next to thekullaof Dukag a manwithtraditional clothes valuable artistically. Ifwe draw and still live andthatare very Yes, the Shkolla e Artit exist Mister Xhafa, can you tell us While goingto andreturning The layers, decorations that 5 exist atthetime? ------in August, 2017. in Peja was destroyed the Arts HighSchool historical buildingof education inarts. The to continue higher enabled theartists This education from thisinstitution. and applicative arts education in figurative Kosovo received their of visualartists in The first generations opened in1949. built in1926 and School inPeja was Artit, theArts High Shkolla eMesme 5 house. rural, fortified stone Albanian traditional, Literally tower, the 4

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare agjinit, kemi me paqëkëto dy tradicionale afër kullës, Duk paraqitet njënjerimeveshje vlera arti.Po ta paraqesim, tojnë shqiptarët, qëkanë edhe ku kanë jetu shqiptarët ekuje Isniqit eshumëobjekte tjera kullat eStrellcit, Lubeniqit, e Dukagjinit, sipërshembull ma jetëgjatë, ato jonëkullat turë edhe ma të vlefshme, sioni. Mandejkemi njiarkitek riun, menjerëzit. përdrejtë menatyrën, menje madhështore, lidhet drejt sot arkitektura Prizrenit është vendore. Edhekështu edhe jonë mishërumearkitekturën ato kultura qekanë ndërhy disa kultura tjera, mirëpo edhe qenë normaleqëkanë ndërhy popujve të Ballkanit, eatyka Prizreni ka qenëurë lidhësee ma joautoktone, siçedijmë Prizren, atyarkitektura pak natyrën. Kom shkuedhenë me ambientin, njeriun,me jt lidhet meatë të Gjakovës, arti, artkitektura drejtpërdre e mbyllun, mirëpo mevlera një arkitekturë pakashumë për Gjakovë, seaty ka qenë ma së shumti jom përcaktu qytete të ndryshme sidomos arkitektura të ndryshme, në Dukagjin. në Dukagjin edhejomrritë në jom përcaktuar psekom lind Dukagjinit, pothomDukagjinit turën autoktone, sidomostë kom masëafërmi, mearkitek Fillova të inspirohna meatë që rob ivetit, injeriuttë këtij trolli. mo rob ingjyrës, portë jem ndihmoj. Vendosa mostë jem njeriun, mevetveten, meartta ma mirë të mishnoheshame ruan. Mendojasita kuptoj, gjalla, ato mendimemëinspi e kombit shqiptar ngafjalët e fillova të mësoj përhistorinë dhe sot disaartistë ipërdorin. dikamente stimuluse siçdje natyral, papërdor ato me hjes, guximiisinqertë, guximi u shtua edheguximiishpre urën enjeriut,gjymtyrtë, por e kuptova natyrën egjallë, fig e mirëseardhun. Jovetëm që tiviteteve të lira, përmuishte shtatë vite të punëssime, ak vizatu… edhekështu gjashtë, Kom shkushpeshmevizitu Isha gjithnjijoiqetë siartist… Isha gjithnji në një lloj depre ------XHXH EK

ka qenëshkolla efortë eartit kom qenëgjenerata epestë, në Pejë, uformu në1948,une Shkolla eArtitnëPejë? ke ba,aka ekzistu atëhere kjo që kanë qenë, edukimin ku e hapat eparë kshtu maformal tregu kurje marrë mas’pari, Faleminderit! të veprimtarisë sime, artistike. me dhonënjigrimcëbiografie mija. Umundova mepakfjalë shpreh ndjenjat, shqetësimet e jtë meato mjete unëkom ominë etyre edhedrejtpërdre jetu meto, enjohmirë fizion e përçark ikom pasë… kom mjete qëikom pasëafër, rreth i kom shprehur me lehtësi, me doja artin.Preokupimet emija natyra mëka udhëzuar ta ka ndihmu të mirrem me art, prat emija.Muanatyra më dhe ekom paraqitur nëve edhe unekom marrë diçka na lanë. Ngaato shkambij ka mujtë mekrijuedhe atë madhështi vetëm natyra bijtë eGrykës të Rugovës, më shkojshin kah shkam kthy, gjithnjimendjadhesytë shkojshin vet. ma shpejt, teposhtëze kamtë ngadale, t’u ukthy shumë të kësaj rrugësvrapojsha ma kës së Rugovës. Përpjetëzës për muka qenërrugaeGry rruga maedashunvrapimit ma shumëmevrapim (kollitet) kur jommarrë megjimnastikë, sha vedin mirë, s’isha i qetë… rem edhemesport,nukenij tradicionale. Kom fillu të mir bindëse, ngjyrë efortë, ngjyrë kombit shqiptar, është ngjyrë jtë lidhet mefizionominëe e zezë, kjongjyrë drejtpërdre ent është osedominusengjyra Në këto lara, siçedijmëprez shnoshë, esinqertë enjeriut. le jonëdhonëngamendjae dhonë nëveshjet tradiciona lata shqiptare. eratë masgjenerate te popul është përcjell meshekuj,gjen Siç edijmëfolklori shqiptar e kemi të pasun, të sinqertë. edhe ikom përdor foklkorin që jom inspiruedhefrymëzu pasë një fizionomi… mandej fizionomi bashkohen, kemi me Po, ka ekzistu Shkolla e Artit Zoti Xhafa amundeshmena T’u i shku kësaj rruge e t’u u Larat, dekorimet qëjonë ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Xhevdet Xhafa 231 “… te unë ishte nji preokupim, si ta kuptoj natyrën e gjallë, figurën e njeriut, gjymtyrët, fizionominë e kokës të njeriut… me nji strejcë, në krahë me disa fleta maqine, e mjete tjera ndihmëse, filloj të shetis në disa tregje të Pejës. Ma së shpeshti jom dalë në tre- gun e gjelbërt. Nga fshatrat në ditë pazari i bijshin prodhimet bujqësore me do kosha të mëdha e të vogla përplot me artikuj ushqimor.

Vetë pronarët ishin veshë me ato veshje tradicionale, që ishin aktuale për vitet ‘50—ta, ‘60—ta. Edhe unë, me shpejtësi, me kënaqësi, fillojsha shpejt e shpejt, me realizu me vizatu atë pamje të bukur. Mandej shpesh kom shku edhe në stacionin e autobusave… aty pak ma vështirë e kom pasë me vizatu, pse udhëtartë gjithnjë lëvizshin. Mirëpo, pak simbas kujtesës pak simbas natyrës, ato vizatime që i bojsha ishin si një lloj kroki”. “… te unë ishte nji preokupim, si ta kuptoj natyrën e gjallë, figurën e njeriut, gjymtyrët, fizionominë e kokës të njeriut… me nji strejcë, në krahë me disa fleta maqine, e mjete tjera ndihmëse, filloj të shetis në disa tregje të Pejës. Ma së shpeshti jom dalë në tre- gun e gjelbërt. Nga fshatrat në ditë pazari i bijshin prodhimet bujqësore me do kosha të mëdha e të vogla përplot me artikuj ushqimor.

Vetë pronarët ishin veshë me ato veshje tradicionale, që ishin aktuale për vitet ‘50—ta, ‘60—ta. Edhe unë, me shpejtësi, me kënaqësi, fillojsha shpejt e shpejt, me realizu me vizatu atë pamje të bukur. Mandej shpesh kom shku edhe në stacionin e autobusave… aty pak ma vështirë e kom pasë me vizatu, pse udhëtartë gjithnjë lëvizshin. Mirëpo, pak simbas kujtesës pak simbas natyrës, ato vizatime që i bojsha ishin si një lloj kroki”. “… I had a preoccupation, how to understand living nature, the human figure, limbs, the physiognomy of the human head… I would walk around in Peja’s markets with a purse on my shoulders, some typewriting machine paper and some other helpful tools. I most- ly went to the Green Market. From the villages on market days they would bring the ag- ricultural products in some big baskets and small full of agricultural items.

Owners themselves were wearing traditional clothes quite usual for the ‘50s, ‘60s. And I, quickly filled with joy started drawing quickly that beautiful view. Then I often went to the bus station, it was more difficult for me to draw there because the travellers would always move. But, a little based on my memory and a little based on nature, the draw- ings I did were a sort of croquis figures.” “… I had a preoccupation, how to understand living nature, the human figure, limbs, the physiognomy of the human head… I would walk around in Peja’s markets with a purse on my shoulders, some typewriting machine paper and some other helpful tools. I most- ly went to the Green Market. From the villages on market days they would bring the ag- ricultural products in some big baskets and small full of agricultural items.

Owners themselves were wearing traditional clothes quite usual for the ‘50s, ‘60s. And I, quickly filled with joy started drawing quickly that beautiful view. Then I often went to the bus station, it was more difficult for me to draw there because the travellers would always move. But, a little based on my memory and a little based on nature, the draw- ings I did were a sort of croquis figures.” Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Xhevdet Xhafa 236 XHXH EK

Oral History Project The NationalGallery

er (coughs)was part of any started strengthening. Inev good!” So the courage in me they would say, “Good, good, and whenthey cameto me was happening inKosovo former Yugoslavia to see what show my opinions. cause Ilacked thecourage to I was withdrawn, limited, be I show upwithmy paintings, with my works. Only later did geous to go on and so I started and soIstarted beingcoura artistic sensibility, Iloved art Because they knew Ihadan they didn’t interrupt meatall. that iswhenheleft meto work, said, “Yes.” And when I did so show nature theway itis?” I once whenthey said,“Can you good!” They provoked me he would say, “Good, good, the professor was surprised, able to express whatIknew, he was considered by Italians. academic painter, this iswhat at thetimewas considered an fessor, Gabrijel Stupica, happened to have agoodpro to Ljubljanafor my studies, I but we hadnocourage. Iwent power to do something more had, Iwas alittleold,Ihadthe limited, nature was present… I the educationthere was alittle my first steps there, thensince strong one, sustainable. Itook classical school,butitwas a pare itto current schools, a It was more or less, if we com that represent theKosovo arts. are amongthefamous names uated from itandtoday they many generations have grad little limited, butitwas strong, school, there, thearts were a it, atthattime? edge onthecanvas. honestly, to express ourknowl ture inspired usto saythings professors asfrom nature. Na learned, not asmuchfrom the Shkolla eArtitwhere we all schools. Imean,there was the around seven or eight middle Yugoslavia whenthere were second best schoolinformer very strict, itwas even the ation, theShkolla eArtitwas in 1948.Iwas thefifthgener It was not muchof apainting What kindof visualschoolwas But, many critics came from And Istarted getting comfort 6 who ------EK XHXH EK XHXH EK

ago but… started longago, onecentury ported me. Modernismhad with understanding, they sup went to LjubljanaIwas met they didn’t allow me. WhenI what I thought was right, but I started sayingsomething, something more. Onemoment since Iwas alittleolderto say thing else, and Ihadthewill wouldn’t allow you to doany ture of describingnature, they a classicalone, itwas thena what kindof artgenres? in the Shkolla e Artit in Peja or make socio—realist paintings I mean did they askyou to became famous in painting, is understood. and thevalue of beingpresent well but also the honest ones, art isvalued, thenew works as still saythatnowadays honest pure art. Itismy opinionandI come, for theguests to seea to beseenby whoever would of my works inorder for them the rectorate took four orfive it. There was onemoment when to suchpoint thatthey valued know, my abilities and I came everything from myself, Idon’t be present, to work, to give to my homeland(laughs),to to asrarely aspossiblereturn went to Ljubljanawiththeaim success andsomeothers not. I went to Belgrade, somehad in Belgrade, my friendsalways didn’t even attempt to apply there? kind of artdid they teach you Ljubljana. Can you tell uswhat who supported you to goto mean whoencouraged you, to Ljubljanaatthattime, I getting more courageous. them, so this is how I started five, ten people and I among distinguished me, three, four, newspapers wrote and they or someonetold methatthe seum Iwas invited. Isawthere the Zagreb orLjubljanamu place abroad, organized by But also whenexhibitions took triennials in former Yugoslavia. to exhibitions beitbiennials or competition, they invited me In Kosovo? The Shkolla eArtitinPeja was What aboutwhenmodernism I decided to goto Ljubljana, I Mister Xhafa, how did you go - - - - established. which hasjust been Fine Arts, inLjubljana at theAcademy of professor of painting became afulltime in 1939. In1946he the Prado inGeneva masterpieces from and anexhibition of tion inVenice in1937 visit to aTizianexhibi was influenced by his Arts inZagreb. Hisart the Academy of Fine venia. Hestudied at born inDragose, Slo (1913—1990) was Gabrijel Stupica 6 - - XHXH EK

Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

më kanë ftunë këto ekspozita, pjesë nëkonkurs, porgjithnji heri (kollitet) nukkom marrë filloi edhemeu forcu. Asnji mirë, mirë!” Edhe guximite unë Kosovë, kurvishinte unë, “Mirë, via mepaçka pongjanënë ndryshëm ngaish—Jugoslla ion. te guximim’u paraqitë nëopin pak, se ekisha që më mungon kom qenëimbyllur ikufizum paraqitë mepikturat emia, va ato punët e mija. Vonë jom guxim dalë ngadalë edhe fillo kështu fillova memarrë një një nervarti,eduaartin.Edhe pengu fare seedinte qëkom lëshoi me punu, nuk m’kanë ai mëudhëzoi atëhere më “Po”. Edhe kur e paraqita atë, natyrën siështë?” Thojsha, bo, “A mundesh me paraqitë mirë”. Njëprovokim makanë u habitke thojke, “Mirë, mirë, Çka di, m’u shpreh, profesori italianët ekanë konsideru. telektual në laminëe pikturës, e konsiderojshin atëhere in fati ngaGabrijel Stupica qëllova te njëprofesor imirë, Shkova nëstudime, Lublanë, diçka, mirëpo s’kishim guxim. edhe unëfuqinëmashumë isha paknëmoshë, kishna ishte prezent… unëkishna, edukimi pakikufizum, natyra meqenëse edheatyishte pra ikom marrë aty, mandej qëndrueshme. Hapatepara po ka qenë shkollë e fortë, e kohën e sotme, klasike, mirë shkollë pakashumëmekëtë jnë artinkosovar. Ka qenënjë edhe kanë emra që përfaqëso erata qëkanë kryaty, sot jonë qenë efortë, qëshumëgjen shumë i kufizum, mirëpo ka turës, nëtë vërtetë artipaka qenë ajo, nëatë kohë? pëlhurë. shprehim atë diturinëtonë në në mënyrë matë sinqertë, ta që netë inspirohem ta thomë nga natyra. Natyra ka ndiku mësu, jongaprofesorat aqsa Shkolla e Artit krejt ne aty kemi të mesme. Domethonë ka qenë qenë njoshtatë—tetë shkolla qenë shkolla edytë sekanë bile nëatë ish—Jugosllavi,ka Ajo ka qenëpakshkollë epik Çfarë shkolle epikturës ka Mirëpo, t’u ardhë kritikë të Edhe unëfillova m’u shliru. 2 , që ------XHXH EK XHXH Shkolla ePejës ka qenënjë EK XHXH EK

një shekullipo… ernizmi ka fillu kahere, para fillunë me më përkrah, e mod blanë, gjeta njëmirëkuptim, kur shkova nëstudime nëLu mirë, mirëpo nukmëlejun.E ato qëmamerrke mendja ment fillova diçka methonë, diçka ma shumë. Në nji mo isha paknëmoshëmethonë unë kishavullnet methonëse diçka matepër nuklejojshin.E për mepërshkru natyrën, edhe shkollë klasike, ishte natyra çfarë rrymaishinatëhere? ru nëstilin socio—realist, apo e Pejës, ajushtijshin me piktu mendoj edhenëkëtë shkollën modernizimi në pikturë, po me qenëprezent. i sinqertë edhekuptohet vlera sinqertë, poedherisia, mirëpo thom, sot, povlerësohet artii pastërt. Mendimi im edhe tash prej musafirëve, mepanjiarti ia, përmepakushdoqëvjen në rektorat, i kanë marrë me ishte, nëkatër, pesëpunime vlerësun. Bileedhenjimoment erdha në çfarë shprehje që ma ato aftësitë e mija. Edhe aty dhanë krejt prej vetit, çka di, aty prezent, mepunu, në vendlindje (qesh),meqenë qëllim samarrallë m’u kthy jo. Kom shku në Lublanë me disa kanë pasësukses, disa monë kanë shkunëBeograd, me konkuru, shokët emigjith në Beograd asqëkom provu art jukanë mësuatje? mujt menatregu çfarë stili në ti meshkunëLublanë. Akishe kush jushtyu, kushjumbështe blanë nëatë kohë, pomendoj lon guximiedhemafortë. edhe unë. Edhetash te unefil vetë, dhetë vetë, nëmestyre kanë veçu, tre, katër vetë, pesë po shkrun gazeta, edhe mu më këtu osemëka tregu dikushqë bota e jashtme kom pa aty grupore mumëkanë ftu.Edhe Zagrebit apoLublanës apome spozu, që ka organizu muzeu i botën e jashtme kur kemi ek gosllave. Madje, poashtu, në qoftë bienale, trienale ish—Ju Në Kosovë? Çka methonë, Në Kosovë? E kështu, kurupërhapsiformë Vendosa meshkunëLublanë, Zoti Xhafa qysh shkutnëLu ------themeluar. cila asokohe saishte Bukura nëLublanë, e deminë eArteve të pikturës nëAka profesor irregullt i Më 1946aibëhet në Gjenevë më1939. kryeveprave të Prados dhe njëekspozitë të në Venedik, më1937 në ekspozitën eTizian vizitë qëkishte pasur qenë indikuarnganjë Puna etijartistike ka të Bukura nëZagreb. Akademinë eArteve Ai ka studiuar në në Dragose, Slloveni. (1913—1990) ulind Gabrijel Stupica 2 -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Xhevdet Xhafa 237 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Xhevdet Xhafa 238 XHXH EK XHXH EK XHXH XHXH EK XHXH EK XHXH Oral History Project The NationalGallery

the oneinSarajevo but those reactions suchasfor example shown. There were for example how aculture of anationwas tives? express thesenationalmo goslavia, were you allowed to power. and thatmadeusnot usethat poverty always dominated but aswe know, occupation, ence because we are someone nation, aplacefaster thansci in art. Arttoday represents a easily express my healthy mind sider thatnature helpedmeto lore andarchitecture. Icon as Isaidby ourhistory, folk tioned three orfour of us. and of thisand that…” he men afa, cangobeyond borders, newspaper, “Theworks of Xh ic from Australia wrote inthe call it a province. But, a crit the current world, they even doesn’t have sucha value in est, the art of Yugoslavia that… for example to behon internationals, thecritique these were theviews of the with nationalvalue. work? Croatian andI. of uswhowere specified,a rary Arts, there were only two in theYugoslavian Contempo national merit… for example, pated, andIwas awarded the where 42—43states partici was aninternational exhibition in Cagnes—sur—Mer there I was highly valued, thenalso triennials that were organized, was partof thebiennials and was neededandvalued. AndI expression, seeingthatmy art ed becomingcourageous in eration aswell. Imostly start should be taken into consid me alittle(laughs),andage it started, Isay, maybewith Of Yugoslavia andabroad, Of Yugoslavia or…? A pure, autochthonous art How didthey describe your In Kosovo? WhatdoIsay, No, no. There were reactions to So you didn’t have any… Yes, yes. Mister Xhafa, whilewithinYu I was inspired by ourpeople, Part Two ------XHXH EK XHXH EK

go even further to becloserto close to the audience, and to me callithalf—work to be (coughs), in order for that let it, to know how to realize it ined, to know how to express nature or whatever… imag ty towards awork, beitliving successful in expressing hones press itinart. that power very fast andex right methods, they canuse that smartness.Andwiththe but they don’t know how to use the Academy are very smart stealing iseasy.” Youngsters at able to steal [copy], because to beamaster inorder to be sor, that says that you have Don’t trust those, any profes to not take anything directly. be inspired by literature but and told them,“Itisgoodto figurative history, I taught them what was… you teach them,whatwas the, what kindof arthistory did they didn’t lacksuccess. was closeto thestudents and very committed to teaching, I because timefliesandsoI was pendent, not leave it to time as possibleandbecomeinde students shouldlearnassoon supporter of theideathat stood becauseIwas always a dents, my abilitieswere under method was supported by stu the students, my pedagogical as ateacher. Iwas closeto more… got involved. but Icameto thepoint where I as ateacher attheUniversity of pressure not to beaccepted mind easierinart. Ihadalot that we express our healthy we have honestly. But, I say am ableto express theculture that I consider I have and I through art,thehealthy mind the easiest to express myself still have courage andfindit my artbutIstill moved on.I those whocriticized didn’t love dominated andto behonest tionalist buttheartistic values Xhafa. His works, they are na ment between themto attack were as aresult of an agree I triedandsomehow Iwas I generally taught themabout What didyou teach them, Yes, in‘74 Istarted working Which year, can you tell us ------XHXH EK XHXH EK XHXH EK XHXH EK XHXH Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

Sarajevë mirëpo ato me njif ndonji reagim, përshembullnë kulturë enjikombi. Ka pasë agime qysh poparaqitet nji naj… cionale? qet’ farë, qeto motivet mana ju është leju meshpreh edhe na Jugosllavisësakeni qenë, a atë fuqimeshfrytëzu. mos të shfrytëzojmë atë fuqi, skamja edheeka ndikuqëne gjithnji ka dominuokupimet, ne jemidikushporsiçedijmë vend mashpejtë se shkenca se sot epërfaqëson njipopull, ndihmu ta shprehi përart. Arti e kom mas’lehti natyra mëka shnoshë qëekonsideroj pakqë lori, arkitektura. Atë mendjetë nga historia sithashëngafolk përmendi. atij e atij…” trikatër vetë na kufijtë por veprat eXhafës, e gazeta, këtu, “Mundt’ikalojnë Australi njëkritikposhkrun në jnë provincë. Mirëpo, qe, në në botën esotme, edheequa arti Jugosllavnukka njipeshë shembull drejtën mejutregu, botës jashtme, kritika… sepër jashtme, qito mendimeedhe vlerë nacionale. tande? edhe njikroat. lav, dyvetë nakanë veçu, mua Austri artibashkohor Jugosl ita nacionale… shembull,në pjesë, muamëështë ndamer 42—43 shtete kanë marrë ekspozita ndërkombëtare, Cagnes—sur—Mer ka qenë vlerësu lartë, mandejedhenë tri here kom marrë pjesë, jom që jonëorganizu ka dyhere, Edhe këto bienalet, trienalet im poduhet, povlerësohet. në shprehje, t’u upaqëarti tepër fillova memarrë guxim është paknëpytje. Unëma mu pak(qeshë),edhemosha ka fillu,pothom,ndoshta me Pjesa eDytë Jugosllavisë edhebotës Jugosllavisë atë…? Nji art, i pastërt, autokton, me Qysh epërshkrujshin punën Jo, jo. Aty—këtu ka pasëre Domethonë nukkeni pasë Po, po Zoti Xhafa, ajuështë lejumre Unë jominspirunganjeriuynë, ------XHXH EK XHXH EK

mund ta quajsigjysë vepre me ditë meerealizu (kollitet), ajo num me ditë me shpreh, me gjallë, qoftë ndonji…imagi nji pune, qoftë ajonatyrë e e shprehë sinqeritetin ndaj dikun kom pasësuksesme me shpreh në art. zon shpejtë atë fuqinëedhe mirëfillta aimund ta shfrytë shfrytëzu. Ehmemetodat e po atë mençuri nuk dijnë me jonë shumëtë mençëmmirë vjedhë”. Të rijtë nëakademi vjedhë, selehtë omeditë me me qenë mjeshtër me ditë me thojnë, ndonjiprofesor, duhet diçka. Mosbesoni dikujt që jo drejtpërdrejtë memarrë u inspirungaliteratura, por sha dhe thojsha, “Mirë o me me histori figurative imësoj ish, çka ish… torie të artituamësojshit,çka dentëve nukkanë mungu. studentë edhesukseset estu dhanje, kom qenëiafërt me kom qenëipërpikët në mësim shpejtë po ecë edhe kështu që Jo meialanëkohës sekoha jt të mëson,të pamvarësohet. shku nga ajo që studenti shpe tësitë emiaseunëgjithnjikom studentët, ukuptuan ato af metoda imepedagogjike te me studentë, është përkrahë si pedagog.Kom qenëiafërt kështu pakmadetajisht? ajo qëinkuadrohna. simdhënës mirëpo vjendejte m’u pranu nëfakulltet simë në art. Kom pasëpresione mos e kemi edhelehtë eshprehim me atë mendje të shnoshë që kemi. Mirëpo, mëtepër thom tohet menjikulturë qënee mënyrë të sinqertë edhekup në gjendjemeeshprehë në që ekonsideroj qëekom, jom në art,atë mendjetë shnoshë guxim meshprehë masëlehti prapë ka ecë. Edhesot kom tim nuk ma kanë deshtë ajo tiku, nukmakanë deshtë, artin të tregu edheata qëkanë kri dominante edhetë drejtën me mirëpo vlera artistike ka qenë Punimet etijjanënacionaliste, hajde ta sulmojmë Xhafën. arë marrëveshje nëmestyre Unë jommundu,edhederi Unë nëpërgjithsi nëlidhje Me çka imësojshit,çfarë his Po, ‘74—tën kom fillumepunu Në cilinvit,aponatregon ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Xhevdet Xhafa 239 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Xhevdet Xhafa 240 XHXH EK XHXH EK XHXH EK XHXH EK Oral History Project The NationalGallery

individuals started beingdis about thoseexhibitions, some and goodwords were written al exhibitions were organized an artistic event here, mutu that difficultpart. did you get through allthose, and for theKosovo artists, how ‘90s for you in the Academy derstandable. because artisreadable, un more difficult through science and acountry through art,itis can only represent anation than other fields, because we very fast andhasmoved more slowly artassuchismoving isolated, not supported. But is known thatwe were always little too late for usbecauseit ues, butmodernartstarted a Not withtheright artistic val but not related to content. write critiquestoday aswell wasn’t honest, people can ics inKosovo buttheircritique rare. We also hadsomecrit honest ones, but they were ics in theformer Yugoslavia, pen to anartist? exhibitions, how didthathap how they invited you to thefirst slavia, Iaminterested to know worked? critics atthetimewhenyou were there arthistorians orart artistic abilities. ity, Isawthatcouldusemy and got engagedinmy activ valued, Igainedthecourage tified me. Iparticipated, I was me, they knew my artandno vited me, somehow they knew peted anywhere butthey in I saidbefore thatInever com ed? we don’t useit.” power canbecomepassive if mind can get passive, our minds canget passive, your very slowly, useitbecauseour we willgive from ourselves we willslowly move forward, slaves of nature, objects, then students, “If we only become the criticsthanto us.Itold my There were competent crit In Kosovo aswell as in Yugo Where doyou mean,here? You saidthatyou were valued, Current art,contemporary art. What kindof artsystem exist I cansaythatthe‘90swere Can you tell us how were the ------XHXH EK XHXH EK XHXH EK

time? gathering was self—financed. nize exhibitions, every artistic from thegovernment to orga had nosupportormotivation support, Imeaninthe‘90swe had noconditions.We hadno tions withvalues becausewe difficult to organize big exhibi isolated artaswell. Itwas very lated, it was the politics that to other republics, we were iso ed, we had no good relations artists becauseartwas limit motivation, nostimulation for local affirmation,there wasno shops, they hadakindof a were organized in coffee students to study art? gallery… how didyou motivate when you had no university, no meaning of artatthe time at thattime… whatwas the well. velopment of artinKosovo as politics affected thenon—de in artbutpolitics, butthe and there was pressure not regime was former Yugoslav tent, becausetheback—then I meantheexhibition hascon hibitions onthenationallevel, was impossibleto organize ex an atmosphere of freedom. It exhibitions beingorganized in in coffee shops, there were no big exhibitions were organized ment inwhichsome not—so— however there was amove government of Serbia but pressure from theback—then in private houses, ed. We started givinglectures nian languagewas interrupt versity, theUniversity inAlba dark atmosphere attheUni in the‘90s? happened to art at that time, other institutions, how, what the University, theGallery and when you were chasedfrom former Yugoslavia aswell. supported inKosovo during divisions, state politics.Artwas tics whichwas basedonclass edged, itwas not like thepoli values started being acknowl tinguished of course their How? Did your artchangeatthat The art… some exhibitions What was themeaningof art In the‘90sthere was avery I was talking aboutthe‘90s 7 there was ------by private homes. ucation hosted mostly parallel system of ed was to create a reaction of Albanians schools aswell. The were excluded from service, Albanians Albanians from public and theremoval of all language of Kosovo Serbian theofficial legislation making Slobodan Milošević’s By 1991, after 7 - EK XHXH EK XHXH EK XHXH EK XHXH Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

krejt ato, atë pjesëtë randë? e Kosovës, qysh ikeni kalu ju juve, akademinë edheartistat kanë qenëtë ‘90—tat për lexushëm, ikuptushëm. shkencë vështirë seartiështë i faqësu nji popull, nji vend, me se nemeartmundemipër edhe ka ecësesalamitë tjera, art shumëmashpejtë poecë Mirëpo, dalëkadale artisi të izolumë, jotë përkrahun. kuptohet sekemi qenëgjithnji ern ka fillupakme vonesë Mirëpo edhete neartimod me vlerat emirëfillta artistike. jo në lidhje me përmbajtje. Jo edhe sot dinëmeshkru mirëpo të sinqertë, kritikë me shkru, me kritikë pakashumëjoaq tu kemi pasëdisakritik,por rrallë pak.NëKosovë poash por edheata kanë qenë të kritik të mirëfilltë, të sinqertë, nji artist? para qysh ka ndodhëajopër kanë ftunëpërekspozitat e vi sepomëintereson qysh ju kohën kurkeni punu ju? të artit ose kritik të artit në ka pasënëatë kohë historian me ishfrytëzu meart. pa qëatë, aftësitë emiamuj rimtarinë timeqëkom… ekom ma shumëjomkyçur nëvep guximin dheatë vlerësim edhe më kanë vlerësu, kom përfitu kanë njoftu. Kom marrë pjesë, kanë njoftë artintimedhemë kanë njoftë pakashumë, ma konkuru pormëkanë ftu,më më parë asnjiherë s’kam arti bashkëkohor. Unëthashë shfrytëzojmë”. demi mepasivizu nësenuke ja juve atë fuqiqëkemi mun pasivizu mendja jonë, mend me shfrytëzu edhemundet m’u kadale mundemimedhonë, demi meecëpërpara, shumë atëherë shumëkadale mun bohëm rob të natyrës, objektit, studentëve, “Nësenevetëm afër kritikutsene. Juthojsha shku edhemalarg, meqenë qenë afër publikutedheme Në Kosovë edhenëJugoslla Ku pomendoni,këtu? Ju thatë që ju kanë vlerësu, a Arti mashumë, artiisotëm, Çfarë sistemi i artit ka ekzistu? Vitet e‘90—ta ka qenënjing A mundeshmenatregu qysh Po nëish—Jugosllavi ka pasë ------XHXH EK XHXH EK

ndonji manifestim artistik. tave, ishte njivetëfinancim për për organizimin e ekspozi s’kishim përkrahje, stimulim tat pomendojngaqeveria përkrahje edhe nga të ‘90— kushtet atëhere. Nukkishte të madhe, mevlera, s’ishin organizu ndonjëekspozitë Shumë vështirë ka qenëme ishte mbyllë edheartite ne. ishim të mbyllur, si politika që të mira merepublikat tjera, zum, nukkishimmarrëdhanje për artistë, seartiishte ikufi nuk kishte nxitje, njistimulim e kishinnjifarë afirmimilokal, spozita nëperlokale, kafiqa me studiu art? qysh emotivojshit justudentin as universitet, asGaleri, as… arti në këtë kohë kur nukkishit këtë kohë… çfarë kuptimi kish Kosovë. edhe nëjozhvillimin eartitnë tikë, mirëpo politika ndikonte nji presion jonëart,poli pak, ish—Jugosllav, ishte pak me pasëseregjimi atëhershëm përmbajtje. Ekspozita kishte Kosovar, pomendojqëka nji spozita, pomendojtë nivelit pamundur meorganizu ek nji atmosferë të lirë. Ishte e ndonji ekspozitë kështu me kafe, kafiqa, jo m’u organizu spozita jotë mëdhaja,nepër lëvizje kuuorganizojshin ek bisë, mirëpo prapë ishte një atëhershme, pomendojSer ishte një presion nga qeveria e me ligjërunëpërshpijaprivate, teti nëgjuhënshqipe. Fillojmë versitet, ndërprehet universi osferë shumëezymtë nëuni ‘90—tat? ndodhë meartnëatë kohë, të tucioneve tjera, qysh, çka ka tit edheGalerisë edheinsti ju kanë qitë prej universite edhe poashtu nëKosovë. u përkrahë nëish—Jugosllavi klasore, shtetërore. Artidisi si politika qëka qenëpolitikë jonë pavlerat etyre, s’ka qenë veçu disaindividënormalqë këto ekspozita, kanë fillu m’u jonë shkrufjalëtë mira për ekspozita të përbashkëta, këtu te ne, jonëorganizu këto jarje artistike mujmethonë Arti… uorganizojshin disaek E çfarë kuptimi kishartinë Vitet e‘90—ta ishte njëatom Për ‘90—tat epata fjalënkur ------

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Xhevdet Xhafa 241 Interview Interviewer: Erëmirë Krasniqi Speaker: Xhevdet Xhafa 242 XHXH EK Oral History Project The NationalGallery

move forward. can get anation,country, to cause itistheonly fieldthat state shouldsupportartbe I thinkthatinthefuture our that goodartmoves forward. I have always trusted myself lack of support,jealousy but artists here aswell, there isthe and there was abarrieramong hibit inAlbaniathenext year, has comethatIcanhardly ex exhibitions organized, the time they’re dominating.There are the politicsare working now, hibited lessabroad, looks like and that’s it. Lastly, Ihave ex always, Ihadthewillto work fluence, Icontinued working as you andyour work? stances have any influence on time, didthepoliticalcircum No, no, they didn’t have any in Did your artchangeatthat - - - - - XHXH EK XHXH EK Projekti iHistorisë Gojore Galeria Kombëtare

nji shtet. me afirmu nji popull, nji komb, vetmja lamiështë qëmundet duhet mepërkrahë artinsee të ardhmen edheshteti ynë me shkumatutje. Kujtoj në veti seartiimirëfilltë ecë, ka mirëpo gjithnjikom besunë farë mospërkrahja, xhelozia që normalte artistët është ajo artistë ka pasënjifarë barriere dhshëm edhekëtu te nendër ekspozu nëShqipërivitinear menxi ka ardhë koha unëme ganizohen këto ekspozita që po dominon.Aty këtu poor tash politika po funksionon, e jashtme, siduket tash për zu nëkohën efunditnëbotën edhe qe. Mapakkom ekspo kom pasëvullnet mepunu ikimi unëkom punugjithnji, në juve edhenëpunënejuj? tike akanë pasëndikimedhe kohë aka, këto rrethana poli kohë? Jo, jos’ka pasëkurrëfarë nd Arti jujaka ndërrunëkëtë Si? A ka ndërruartijujnëkëtë - - - - -

Intervistë Intervistuesja: Erëmirë Krasniqi I intervistuari: Xhevdet Xhafa 243

0804 0804 Agim Rudi Agim Rudi

The legend of corn Legjenda e misrit 40x50x23 cm 40x50x23 cm wood, 1986 dru, 1986

0156 0156 Alije Vokshi Alije Vokshi

Portrait Portret 73x88 cm 73x88 cm oil on canvas, 1972 vaj në pëlhurë, 1972

0627 0627 Blerim Luzha Blerim Luzha

Design II Dezen II 30x90 cm 30x90 cm mixed media, 1973 teknikë e kombinuar, 1973

0591 0591 Shyqri Nimani Shyqri Nimani

Untitled Pa titull 50x70 cm 50x70 cm seriography, 1974 seriografi, 1974

0700 0700 Tomislav Trifić Tomislav Trifić

Man and space Njeriu dhe hapësira 75x50 cm 75x50 cm mixed media, 1980 teknikë e kombinuar, 1980

0344 0344 Xhevdet Xhafa Xhevdet Xhafa

Why Pse 76x53.5 cm 76x53.5 cm graphics, 1971 shtyp grafikë, 1971

Katalogimi në botim—(CIP) Biblioteka Kombëtare e Kosovës “Pjetër Bogdani”

398(=18):73/76 Galeria Kombëtare: projekti i historisë gojore / udhëheqëse e hulumtimit, Erëmirë Krasniqi; transkriptimi, Donjetë Berisha; përktheu, Aurela Kadriu, Dafina Tahiri. - Prishtinë: Galeria Kombëtare e Kosovës, 2018. — 248 f.: ilustr.; 33 cm.

1. Krasniqi, Erëmirë 2. Galeria Kombëtare e Kosovës 3. Iniciativa për Histori Gojore Titulli dhe teksti paralel në gjuhën shqipe dhe angleze.

ISBN 978-9951-587-87-7

This research—based publication is a contribution to USAID Transformational Leadership Program—Citizens Corps. The views and opinions expressed in this publication are those of the researcher and do not necessarily reflect the official policy or position of USAID TLP Citizens Corps. Assumptions made within the analysis are not reflective of the position of any government entity.

Ky publikim hulumtues është kontribut për USAID Transformational Leadership Program—Citizens Corps. Pikëpamjet dhe mendimet e shprehura në këtë publikim janë të hulumtuesës dhe jo domosdoshmërisht pasqyrojnë politikat zyrtare apo pozicionin e USAID TLP—Citizens Corps. Supozimet e bëra në kuadër të këtij publikimi nuk reflektojnë qëndrimin e asnjë entiteti qeveritar.