Na Sieradzkich Szlakach.Pdf

JA Archiwalne fotograﬁe zabytków powiatu sieradzkiego. Czytaj na s. 58

Witów – pałac. Zródło:´ allegro.pl Ro˙zd˙zały– pałac. Zródło:´ sieradzkiewsie.blogspot.com

Złoczew – spichlerz. Zródło:´ fotopolska.eu Pyszków – dwór. Zródło:´ sieradzkiewsie.blogspot.com

Niechmirów – dwór. Zródło:´ sieradzkiewsie.blogspot.com Barczew – dwór. Zródło:´ sieradzkiewsie.blogspot.com

Brzeznio´ – plebania. Zródło:´ fotopolska.eu Tumidaj – karczma. Zródło:´ fotopolska.eu SPIS TRESCI´

Starosta Mariusz B ˛adzior– Słowo wst˛epne ...... 2

WSPÓŁCZESNOS´ C´ Tomasz Oszcz˛eda– Rada Powiatu Sieradzkiego w latach 1999–2019 . . . . 2 Tomasz Oszcz˛eda– Starostowie i wicestarostowie sieradzcy (noty informa- 3/139/2020/XXXV cyjne) ...... 7 Izabela Lorczyk – Zasłu˙zenidla Ziemi Sieradzkiej ...... 9 WYDAWCA Zygmunt Kaminski´ – Powiat sieradzki w latach 2009–2019 ...... 14 Oddział PTTK w Sieradzu Artur Musiał – Trakt Imienia Teodora Gozdzikiewicza´ – długa droga od pomysłu do jego realizacji ...... 28 ADRES REDAKCJI ul. Zwirki˙ i Wigury 4, 98–200 Sieradz DYDAKTYKA tel. (043) 827 16 41 Tomasz St˛epinski´ – Moja przygoda z genealogi ˛a.Cz ˛esć´ 1 ...... 29 [email protected] Janusz Ziarnik – „Kurier Zamkowy” ...... 30 www.unibel.nazwa.pl/nasieradzkichszlakach GEOGRAFIA I OCHRONA PRZYRODY www.facebook.com/nasieradzkichszlakach Janusz Ziarnik – Barc´ z pyszkowskiego lasu ...... 31 Archiwalne numery kwartalnika mo˙znanabyc´ w Aleksandra Orzechowska – Walory kompozycyjne i botaniczne przykosciel-´ redakcji lub obejrzec´ w Cyfrowej Ziemi nego terenu zieleni w Charłupi Małej ...... 34 Sieradzkiej Zofia Wypych – Zaproszenie do zabytkowego parku w Kliczkowie Małym . 36 www.cyfrowa.pbp.sieradz.pl POZNAJEMY WŁASNY REGION REDAKCJA Zygmunt Kaminski´ – Zagospodarowanie turystyczne powiatu sieradzkiego Jakub Jurek – przewodnicz ˛acy – stan i perspektywy rozwoju ...... 39 Andrzej Ruszkowski – zast˛epca ARCHEOLOGIA Bo˙zennaAntoszczyk Jacek Zi˛etek – Cmentarzysko „Walecznych Wandalów” w Chojnem . . . . . 51 Rafał Bogusławski Grzegorz Teske – Pózno´ sredniowieczna´ i nowo˙zytnafortalicja w Charłupi dr Mariusz Gławenda Wielkiej koło Sieradza ...... 53 ks. dr Kamil K˛esik Marek Urbanski´ – Statery z Zakrzewa – komunikat ...... 54 El˙zbietaNejman Marek Urbanski´ – Skarb z Kłocka, gmina Sieradz – komunikat ...... 55 Wiesława Sujecka ZABYTKI Michał Szymanski´ Marta Cichecka – Wycieczka po mniej znanych zabytkach sieradzkiego (na Józef Szubzda obrze˙zachpowiatu) ...... 58 dr Zdzisław Włodarczyk Janusz Ziarnik HISTORIA Leszek S. Pr˛ecikowski – Z dziejów lasów i lesnictwa´ okolic Sieradza . . . . . 67 Zygmunt Kaminski´ – Powiat sieradzki – geneza i zmiany terytorialne na STALI WSPÓŁPRACOWNICY Krystyna Brodowska przestrzeni wieków ...... 81 Jakub Jurek – Olendry Du˙zei Małe w Sieradzu. Cz ˛esć´ 2 ...... 89 Marta Cichecka dr Marek Urbanski´ ETNOGRAFIA Zygmunt Kaminski´ Paweł J. Kieron´ – Rzecz o kilku zwyczajach i przes ˛adachw sieradzkim bu- Robert Kielek downictwie ludowym ...... 92 Artur Musiał Lucyna Bobrowska-Lewandowska – Wspomnienie o mojej rodzinnej wiosce, Maciej Rataj jej mieszkancach´ i historycznym Krzy˙zu– na podstawie przekazów słow- nych najstarszego pokolenia i obrazów zapami ˛etanych z dziecinstwa´ . . 94 Redakcja nie wypłaca honorariów, zastrzega sobie prawo do skracania i adiustacji tekstów ST ˛ADICH RÓD Maciej Rataj – W słu˙zbie Zielonego Krzy˙za. Doktor Józef Komza oraz zmiany tytułów. (1904–1951) ...... 97 Jakub Jurek – Urz ˛edyi urz ˛ednicyw obwodzie, powiecie i okr˛egusieradzkim KOREKTA Irena Kulesza w latach zaborów ...... 99 RECENZJE SKŁAD Zdzisław Włodarczyk – Rafał Bogusławski, Scibor-Bogusławscy´ herbu Ostoja. Jakub Jurek Linia szadkowska od XVII do XX wieku, Wielun´ 2020, ss. 368 ...... 112

DRUK Z MINIONYCH LAT – PRZEDRUKI Zakład Graﬁczny “Rysik” Dariusz Kazmierczak´ – Zwi ˛azekStrzelecki na terenie okr˛egusieradzkiego Kilinskiego´ 70, 98–220 Zdunska´ Wola w miescie´ Warta i okolicach ...... 113

Z ZYCIA˙ PTTK Wiesława Sujecka, Joanna Chachuła – Wrzesniowe´ w˛edrówki ˙zołnierskim sla-´ dem ...... 119

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 1 Szanowni Panstwo,´ mieszkancy´ powiatu sie- ˙zejego stolic ˛ajest byłe miasto wojewódzkie. Skutkuje radzkiego! to takim podziałem kompetencji, i˙zna terenie Sieradza działaj ˛adwa samorz ˛ady:powiatowy i miejski. Publikacja, któr ˛aoddajemy do Panstwa´ r ˛ak, jest kontynuacj ˛ajednego z wydan´ „Na Sieradzkich Szla- kach” sprzed 11 lat. Wówczas to na łamach tego popu- larnego w naszym regionie kwartalnika podsumowy- walismy´ 10 lat istnienia powiatu sieradzkiego, reakty- wowanego po reformie administracyjnej z 1998 roku. Mijaj ˛acadruga dekada – to bardzo dobry czas. Chodzi o to, by niektóre tematy rozwin ˛ac,´ inne uj ˛ac´ nieco inaczej – bo przez 10 lat bardzo wiele si˛ewydarzyło – a jeszcze inne zapocz ˛atkowac.´ Niniejsze wydanie miało powstac´ wczesniej,´ ale pandemia koronawirusa zmieniła nasze plany i opózniła´ działania przewidziane na wiosn˛e.Wyj ˛atkowa i bezpre- cedensowa sytuacja, w jakiej wszyscy si˛e znalezli´ smy´ kilka miesi˛ecy temu, i w której wci ˛a˙z trwamy, niepo- dziewanie postawiła przed nami cele du˙zejwagi i zmu- siła do przeło˙zenianiektórych przedsi˛ewzi˛ec´ na bli˙zej nieokreslon´ ˛aprzyszłosć.´ Ta przyszłosć´ własnie´ nade- szła i teraz, u progu czwartego kwartału 2020 roku, mo˙zemy obwiesci´ c´ zakonczenie´ prac nad wydaniem poswi˛econym´ naszemu powiatowi. Znajd ˛aw nim Pan-´ Starosta Mariusz B ˛adzior stwo mnóstwo wiadomosci,´ informuj ˛acych o stanie instytucji powiatowych i ich osi ˛agni˛eciach,i inwestycjach Pragn˛egor ˛acopodzi˛ekowac´ samorz ˛adowcom, któ- w zakresie drogownictwa, szkolnictwa itd., o historii re- rzy przez 20 lat tworzyli i tworz ˛aPowiat Sieradzki. To gionu, a tak˙zeo tym, jak kształtował si˛eskład organów dzi˛eki ich zaanga˙zowaniu, inicjatywie i pracowitosci´ samorz ˛adupowiatowego od pocz ˛atku jego istnienia po – od starostów po pracowników obsługi starostwa i reformie administracyjnej. wszystkich jednostek podległych – udało si˛eosi ˛agn˛ac´ Powiat sieradzki jest powiatem wyj ˛atkowym – z co dzisiejszy wysoki poziom rozwoju naszego samorz ˛adu. najmniej dwóch powodów. Po pierwsze – jest obsza- Chciałbym równie˙z zło˙zyc´ serdeczne podzi˛ekowania rowo najwi˛ekszysposród´ powiatów le˙z˛acych w grani- autorom tekstów zamieszczonych w tym wydaniu kwar- cach województwa łódzkiego. Ma w swoim składzie talnika „Na Sieradzkich Szlakach”. Przekrojowe spoj- a˙z11 gmin wszystkich rodzajów: 1 miejsk ˛a(Sieradz), 3 rzenie na 20 lat istnienia powiatu wymagało od nich miejsko-wiejskie (Błaszki, Warta i Złoczew) oraz 7 wiej- ogromu pracy, a rozległosć´ tematów wymusiła synte- skich (Br ˛aszewice, Brzeznio,´ Burzenin, Goszczanów, tyczne uj˛ecieopisywanych problemów. Klonowa, Sieradz i Wróblew). Wi ˛a˙ze si˛e z tym drugi Zycz˙ ˛ePanstwu´ przyjemnej lektury. powód: po reformie, jako jeden z trzech powiatów w kraju, stalismy´ si˛ew całosci´ powiatem ziemskim, mimo Mariusz B ˛adziorStarosta Powiatu Sieradzkiego

WSPÓŁCZESNOS´ C´

Rada Powiatu Sieradzkiego w latach jest w wyborach powszechnych, co oznacza, ˙zemiesz- 1999–2019 kancy´ maj ˛arealny wpływ na ich skład osobowy. Rada Powiatu pierwszej kadencji (1998–2002) li- Tomasz Oszcz˛eda czyła 46 osób. W drugiej liczba radnych zmniejszyła si˛e do 25 i była stała przez kolejne trzy kadencje. Ustawa z 5 czerwca 1998 r. wprowadzała trójstop- W zwi ˛azkuze spadkiem liczby mieszkanców´ powiatu niowy podział administracyjny – z gminami, powiatami poni˙zej 120 tysi˛ecy, skład rady zmniejszył si˛e o dwie i województwami. Po ponad 20 latach na samorz ˛adowej kolejne osoby, i w 2014 r. społecznos´c´ lokalna wybrała mapie Polski znów pojawiły si˛epowiaty, a wraz z nimi 23 radnych powiatowych. Składy rad poszczególnych organa stanowi ˛ace– Rady Powiatów. Ich zadaniem jest kadencji kształtowały si˛enast˛epuj˛aco: tworzenie prawa, obowi ˛azuj˛acego na terenie powiatu oraz kontrolowanie zarz ˛adupowiatu. Rada wybierana

2 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 KADENCJA I – 1998–2002 • Wyrwas Barbara – Przewodni- • Zubrowski˙ Krzysztof cz ˛acaRady Powiatu po wyborze ZARZ ˛ADPOWIATU • Bitner Łukasz Krystyny Grabickiej na posła na • Czarnecki Zbigniew Sejm RP * Koscielny´ Kazimierz – Starosta • Darul Barbara • Zalc-Swierczewska´ Ewa * Kłos Michał – Wicestarosta * Zubrowski˙ Krzysztof – Członek • Fengler Janusz • Zawisza Jan Zarz ˛aduPowiatu • Zołyniak˙ Janusz • Galus Jan * Maciuszonek Lech – Członek • Gorczyca Michał ZARZ ˛ADPOWIATU Zarz ˛aduPowiatu • Gotkowicz Kazimiera * Olejnik Dariusz – Sekretarz Po- * Koscielny´ Kazimierz – Starosta • Gozdziewicz´ Witold wiatu * Grobelny Wojciech – Wicestaro- * Zi˛ebaJan – Skarbnik Powiatu • Grobelny Wojciech † sta KADENCJA III – 2006–2010 • Grabicka Krystyna – Przewodni- * Musiałczyk Jan – Członek Za- cz ˛acaRady Powiatu rz ˛aduPowiatu • Balinski´ Tomasz • Hankiewicz Jan * Sapiejka Tomasz – Członek Za- • Banasiak Agnieszka • Kaczmarski Bogdan rz ˛aduPowiatu • Deka Robert • Kłos Michał * Tomaszewicz Andrzej – Członek • Gotkowicz Kazimiera • Kopacki Grzegorz Zarz ˛aduPowiatu • Grenda Robert • Kopytek Jan * Jagusiak Jan – Sekretarz Powiatu • Hankiewicz Jan – Wiceprzewod- nicz ˛acyRady Powiatu • Krauze Mirosław * Zi˛ebaJan – Skarbnik Powiatu • Hołubowicz Jan • Król Marek KADENCJA II – 2002–2006 • Kołodziejczyk Maria • Kubicki Krzysztof • Aleksandrowicz Andrzej • Małecki Artur • Landos Jarosław • Goscimski´ Andrzej • Miłek Sylwester • Leoniak Wiesław • Gotkowicz Kazimiera • Misiak Józef • Madalinski´ Jan • Hankiewicz Jan – Wiceprzewod- • Noweta Lucjan • Maruszewski Kazimierz nicz ˛acyRady Powiatu • Olejnik Dariusz • Mikołajczyk Stanisław • Hołubowicz Jan • Olejnik Tomasz • Mucha Józef • Kłos Michał • Paprota Katarzyna • Musiałczyk Jan† • Koscielny´ Kazimierz • Rajewski Karol • Szcz˛esny Jan Krzysztof • Okulski Marek • Król Marek • Szewczyk Edward • Owczarek Eugeniusz • Kurzaj Janina • Swiderski´ Piotr • Łazuchiewicz Beata • Paj ˛akUrszula • Terka Michał • Maciuszonek Lech • Pawlaczyk El˙zbieta • Waluda Bo˙zena • Misiak Józef • Pietrucha Anna • Waluda Henryk – Przewodni- • Pawlaczyk El˙zbieta • Pokora El˙zbieta– Wiceprzewod- cz ˛acyRady Powiatu nicz ˛acaRady Powiatu • Piasecki Włodzimierz • Wozniak´ Tomasz • R ˛akowski Janusz • R ˛akowski Janusz • Wójcik Wojciech • Sapiejka Tomasz • Siwecki Mirosław • Zubrowski˙ Krzysztof – Wiceprze- • Szcz˛esny Jan Krzysztof – Wice- • Siwecki Mirosław wodnicz ˛acyRady Powiatu przewodnicz ˛acyRady Powiatu • Sokołowski Krzysztof ZARZ ˛ADPOWIATU • Swiderski´ Piotr • Stasiak Stanisław * Olejnik Dariusz † – Starosta • Waluda Henryk – Przewodni- ´ * Krasinski´ Zbigniew – Wicestaro- • Swiderski Piotr cz ˛acyRady Powiatu sta • Tomaszewicz Andrzej • Ward˛ega Grzegorz * Banasiak Agnieszka – Członek • Urban Marek • Wodzinowski Krzysztof Zarz ˛aduPowiatu • Waluda Bo˙zena • Wojciechowski Mirosław * Swiderski´ Piotr – Członek Za- • Wodzinowski Krzysztof • Wójcik Wojciech rz ˛aduPowiatu • Wójcik Wojciech • Zarnecki˙ Grzegorz * Pas´ Jan – Sekretarz Powiatu

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 3 * Piekarczyk Iwona – Skarbnik Po- KADENCJA V – 2014–2018 KADENCJA VI – 2018–2023 wiatu • Balinski´ Tomasz • Balinski´ Tomasz KADENCJA IV – 2010–2014 • Bitner Łukasz • B ˛adziorMariusz • Banasiak Agnieszka • D˛ega-Fr ˛atczak Sylwia • Brus´ Sławomir • Bitner Łukasz • Gotkowicz Kazimiera – Wice- • Czy˙zakAndrzej • Brus´ Sławomir przewodnicz ˛acaRady Powiatu • D˛ega-Fr ˛atczak Sylwia – Wice- • Czarnecki Zbigniew • Gzik Beata przewodnicz ˛acaRady Powiatu • Darul Barbara • Hanak Joanna • Gotkowicz Kazimiera • Gotkowicz Kazimiera • Hankiewicz Jan – Wiceprzewod- • Hankiewicz Jan nicz ˛acyRady Powiatu • Hanak Joanna • Joachimiak Daniel • Kamola Hubert • Hankiewicz Jan – Wiceprzewod- • Kołodziejczyk Jan – Wiceprze- nicz ˛acyRady Powiatu • Kozun´ Karol wodnicz ˛acyRady Powiatu • Kiełbasa Zdzisław • Mikołajczyk Dariusz • Kołoszczyk Olga – Przewodni- • Kołodziejczyk Maria • Noweta Lucjan cz ˛acaRady Powiatu • Kurzaj Janina • Paprota Katarzyna • Ławniczak Michał • Misiak Józef • Płóciennik Marek • Palma Daniel • Noweta Lucjan • Sosin Tomasz • Płóciennik Marek • Olejnik Dariusz • Sterna Artur • Rojanek Małgorzata • Paprota Katarzyna • Szczepaniak-Zdunek Anna • Sterna Artur • Płóciennik Marek • Szewczyk Edward • Sulgan Maciej • Rajewski Karol • Terka Michał • Szewczyk Edward • Sterna Artur • Walczak Jacek • Terka Michał • Szewczyk Edward – Wiceprze- • Waluda Henryk – Przewodni- • Ward˛ega Grzegorz wodnicz ˛acyRady Powiatu cz ˛acyRady Powiatu • Walczak Jacek • Terka Michał • Wozniak´ Rafał • Wilczynski´ Konrad • Waluda Henryk – Przewodni- • Wzgarda Michał • Wzgarda Michał cz ˛acyRady Powiatu • Zubrowski˙ Krzysztof ˙ • Ward˛ega Grzegorz • Zubrowski Krzysztof ZARZ ˛ADPOWIATU • Wisniewski´ Andrzej ZARZ ˛ADPOWIATU • Wójcik Wojciech * Olejnik Dariusz † – Starosta • Zubrowski˙ Krzysztof 2014-2016 * B ˛adziorMariusz – Starosta * B ˛adziorMariusz – Wicestarosta * Gotkowicz Kazimiera – Wicesta- ZARZ ˛ADPOWIATU 2014-2016, Starosta 2016-2018 rosta * Olejnik Dariusz † – Starosta * Kanicki Marek – Wicestarosta * Balinski´ Tomasz – Członek Za- * Krasinski´ Zbigniew – Wicestaro- 2016-2018 rz ˛aduPowiatu sta * Szewczyk Edward – Członek Za- * Hankiewicz Jan – Członek Za- * Bitner Łukasz – Członek Za- rz ˛aduPowiatu rz ˛aduPowiatu rz ˛aduPowiatu * Wzgarda Michał – Członek Za- * Sterna Artur – Członek Zarz ˛adu * Czarnecki Zbigniew – Członek rz ˛aduPowiatu Powiatu Zarz ˛aduPowiatu * Swiderski´ Piotr – Sekretarz Po- * Swiderski´ Piotr – Sekretarz Po- * Pas´ Jan – Sekretarz Powiatu wiatu wiatu * Piekarczyk Iwona – Skarbnik Po- * Piekarczyk Iwona – Skarbnik Po- * Piekarczyk Iwona – Skarbnik Po- wiatu wiatu wiatu

4 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 5 6 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Starostowie i wicestarostowie Wojewódzkiej PSR w Łodzi. W 2004 r. został sekreta- sieradzcy (noty informacyjne) rzem Powiatu Sieradzkiego. Zmarł nagle w 2016 r. w wieku 59 lat. Tomasz Oszcz˛eda Mariusz B ˛adzior – wicestarosta w latach Starostowie 2014–2016, starosta od 2016 r. dotychczas Absolwent Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiej- Kazimierz Koscielny´ – starosta w latach skiego, Wydziału Rolniczego. Wieloletni pracownik sie- 1999–2006 radzkiego starostwa i instytucji zwi ˛azanych z rolnic- Pierwszy starosta sieradzki po reformie administra- twem. Od 2003 do 2014 r. pracował na stanowisku cyjnej. Ukonczył´ Wy˙zsz˛aSzkoł˛e Rolnicz ˛awe Wrocła- naczelnika Wydziału Rolnictwa i Ochrony Srodowiska´ wiu (Wydział Melioracji Wodnej) i Politechnik˛e Sl´ ˛ask˛a Starostwa Powiatowego w Sieradzu. Wczesniej´ pełnił w Gliwicach. Po studiach pracował w Powiatowym In- funkcj˛e prezesa spółdzielni ogrodniczo-pszczelarskiej spektoracie Wodnych Melioracji w Wieluniu i w tam- w Sieradzu i pracował w Izbie Rolniczej Województwa tejszym Powiatowym Inspektoracie Zaopatrzenia Wsi w Sieradzkiego. Po wyborach samorz ˛adowych w 2014 r. Wod˛e.Po reformie administracyjnej w 1975 r. rozpocz ˛ał powołany przez starost˛e Dariusza Olejnika na stano- prac˛ew Wojewódzkim Zarz ˛adzieInwestycji Rolniczych wisko wicestarosty. Po jego smierci´ Rada Powiatu Sie- w Sieradzu, a nast˛epnie– w Wojewódzkim Zarz ˛adzie radzkiego powierzyła Mariuszowi B ˛adziorowi funkcj˛e Melioracji i Urz ˛adzen´ Wodnych, gdzie pełnił funkcj˛e starosty, któr ˛autrzymał po wyborach w 2018 r. i pełni kierownika. Po odejsciu´ na emerytur˛ew 2006 r. rozpo- j ˛ado dzis.´ cz ˛ałwłasn ˛adziałalnos´c´ gospodarcz ˛a. Wicestarostowie Dariusz Olejnik – starosta w latach 2006–2016 Absolwent Uniwersytetu Opolskiego, Wy˙zszej Wojciech Grobelny – wicestarosta w latach Szkoły Administracji Publicznej w Łodzi i Studium 1999–2002 Prawa Europejskiego w Warszawie. Zanim po wybo- Ukonczył´ Akademi˛eRolnicz ˛awe Wrocławiu, był le- rach w 2006 r. został starost ˛a,pracował w instytucjach karzem weterynarii.. Pracował w tym zawodzie do mo- obsługi rolnictwa województwa sieradzkiego, pózniej´ – mentu obj˛eciafunkcji wicestarosty sieradzkiego i póz-´ w Miejskim Przedsi˛ebiorstwieKomunikacji w Sieradzu. niej, po zakonczeniu´ kariery samorz ˛adowej. Zmarł w Od 1995 r. był pracownikiem Wojewódzkiej Panstwowej´ 2018 roku. Stra˙zyRybackiej w Sieradzu, a nast˛epnie– Komendy

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 7 Michał Kłos – wicestarosta w latach 2002–2006 Absolwent Wydziału Rolniczego i Wydziału Zoo- Jest absolwentem Wydziału Prawa i Administracji technicznego Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Uniwersytetu Łódzkiego. W latach 60. i 70. pracował w Warszawie. Od pocz ˛atku kariery zawodowej praco- w sieradzkiej administracji miejskiej i powiatowej. Pre- wał w instytucjach zwi ˛azanych z rolnictwem – najpierw zydent Sieradza w latach 1977–1990, inicjator utwo- w administracji (Urz ˛adWojewódzki, potem Starostwo rzenia Fundacji Wspierania Kultury Miasta Sieradza, Powiatowe w Sieradzu), a potem w Agencji Restruktu- która wspomaga i wspiera działania ludzi kultury w ryzacji i Modernizacji Rolnictwa w Łodzi i Sieradzu. Po miescie.´ W wyborach samorz ˛adowych w 2002 r. wy- smierci´ starosty Dariusza Olejnika i obj˛eciutej funkcji brany na radnego Powiatu Sieradzkiego, a zaraz potem przez Mariusza B ˛adziora,został mianowany wicestaro- został wicestarost ˛a. st ˛a.Funkcj˛et˛epełnił do konca´ kadencji.

Zbigniew Krasinski´ – wicestarosta w latach Kazimiera Gotkowicz – wicestarosta od 2018 r. 2006-2014 dotychczas Karier˛e zawodow ˛azaczynał w Sieradzkim Kom- Radna wszystkich kadencji Rady Powiatu Sieradz- binacie Budowlanym jako kierownik bazy sprz˛etu. kiego po reformie administracyjnej. Z wykształce- Jako absolwent Wydziału Elektrycznego Politechniki nia magister ﬁlologii polskiej (absolwentka Uniwer- Łódzkiej, pełnił funkcj˛e głównego mechanika Zakła- sytetu Łódzkiego), nauczyciel j˛ezyka polskiego. Po dów Mechanicznych „Chemitex” w Sieradzu. W latach studiach pracowała w Zbiorczej Szkole Gminnej we 1993–2006 był głównym energetykiem, a pózniej´ za- Wróblewie, potem w Specjalnym Osrodku´ Szkolno- rz ˛adc˛akomisarycznym sieradzkich Zakładów Spiry- Wychowawczym w Sieradzu i sieradzkiej delegaturze tusowych „Polmos”. Obecnie działa w Stowarzyszeniu Kuratorium Oswiaty´ w Łodzi. Nast˛epnie przez 10 lat Elektryków Polskich Oddział Sieradz. pełniła funkcj˛e dyrektora Szkoły Podstawowej nr 10 w Sieradzu. Po wyborach w 2018 roku Rada Powiatu Marek Kanicki – wicestarosta w latach powierzyła jej funkcj˛ewicestarosty sieradzkiego, któr ˛a 2016–2018 pełni do dzisiaj.

Kazimierz Koscielny´ Dariusz Olejnik Mariusz B ˛adzior Wojciech Grobelny

Michał Kłos Zbigniew Krasinski´ Marek Kanicki Kazimiera Gotkowicz

8 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Zasłu˙zenidla Ziemi Sieradzkiej Jest oczywiste, ˙ze„małe ojczyzny” buduj ˛aswoj ˛ato˙z- samosć´ w oparciu o dokonania własnych obywateli. Izabela Lorczyk Obdarzeni ró˙znymi talentami, społecznikowsk ˛apasj ˛ai cz˛esto wyj ˛atkow ˛acharyzm ˛a,s ˛asił ˛anap˛edow ˛aich roz- „Mała ojczyzna” – to obszar, którego pró˙zno szu- woju. Zwykle bardzo zaj˛ecii skromni, wcale nie uwa- kac´ na mapach – istnieje on tylko w ludzkich sercach. ˙zaj˛a,˙zew jakis´ szczególny sposób wpływaj ˛ana swoje Bliska nam przestrzen´ geograficzna, społeczna i kultu- otoczenie. A jednak to dzi˛eki nim ludzie gromadz ˛a rowa, w której ˙zyjemy i z któr ˛ajestesmy´ emocjonalnie si˛ewokół jakiejs´ idei, za ich przykładem anga˙zuj˛asi˛e zwi ˛azani,w zasadzie nie odzwierciedla jakichkolwiek we wspólne prace. Dzi˛ekiich wiedzy i umiej˛etnosciom´ podziałów administracyjnych. Tak si˛e jednak składa, okreslenie´ „Ziemia Sieradzka” wypełnia si˛etresci´ ˛a,na- ˙ze nasza, sieradzka, „mała ojczyzna” obejmuje frag- biera tego specyficznego, wyj ˛atkowego kolorytu. Na ment historycznej Ziemi Sieradzkiej, która to nazwa w obecny kształt naszej „małej ojczyzny” pracowały po- potocznym rozumieniu traktowana jest jako synonim kolenia takich osób, a proces ten trwa nieprzerwanie, nazwy powiatu sieradzkiego. bo i współczesnie´ wsród´ nas s ˛aludzie, którzy trudz ˛a si˛edla wspólnego dobra. O tym, ˙zewarto i nale˙zydo- ceniac´ ich wysiłki, wiedz ˛atak˙zewładze samorz ˛adowe naszego powiatu. W 2003 roku, z inicjatywy ówcze- snego Zarz ˛aduPowiatu, Rada Powiatu Sieradzkiego uchwał ˛anr XI/62/03 z 28 listopada ustanowiła tytuł honorowy i medal „Zasłu˙zony dla Ziemi Sieradzkiej”. Procedury nadawania tytułu okresla´ Zał ˛aczniknr 1 do wspomnianej uchwały (z pózniejszymi´ zmianami). Kapituł˛etytułu honorowego, której przewodniczy Sta- rosta Sieradzki, stanowi Zarz ˛adPowiatu Sieradzkiego oraz Przewodnicz ˛acyRady Powiatu i jego Zast˛epcy. Członkowie Kapituły w głosowaniu tajnym dokonuj ˛a wyboru nominatów sposród´ kandydatów zgłoszonych przez uprawnione do tego podmioty, a nast˛epnie w formie projektu uchwały wraz z uzasadnieniem reko- menduj ˛aich Radzie Powiatu. Wnioski o nadanie ty- tułu honorowego mog ˛askładac´ organizacje pozarz ˛a- dowe, uczelnie oraz przedstawiciele władz samorz ˛ado- Awers medalu „Zasłu˙zony dla Ziemi Sieradzkiej” wych z terenu powiatu sieradzkiego, w tym tak˙zeczłon- kowie Kapituły. Ka˙zdy kierowany do Kapituły wniosek o nadanie tytułu honorowego powinien zawierac´ podstawowe dane osobowe o kandydacie oraz wyczerpuj ˛acyopis jego zasług dla Ziemi Sieradzkiej. Pod- staw ˛aprzyznania tytułu s ˛azasługi na rzecz powiatu i jego społecznosci,´ wykraczaj ˛acepoza obowi ˛azkiza- wodowe kandydata, w dziedzinach: gospodarka, kultura, nauka, oswiata,´ sport, ochrona zdrowia, pomoc społeczna, sponsoring na rzecz instytucji i mieszkan-´ ców powiatu. Preferowane s ˛ainicjatywy długofalowe, mo˙zliwe do wykorzystania w przyszłosci,´ twórcze, promuj ˛aceZiemi˛e Sieradzk ˛aw województwie łódzkim i w kraju, oraz słu˙z˛acerozwojowi samorz ˛adnosci´ i in- tegracji mieszkanców´ powiatu sieradzkiego. Kandyda- tami do tytułu mog ˛abyc´ tak˙ze osoby spoza powiatu, jesli´ uzasadniaj ˛ato ich zasługi dla Ziemi Sieradzkiej. Liczba przyznawanych w ci ˛agujednego roku tytułów nie mo˙zeprzekraczac´ pi˛eciu.Nazwiska osób uhonoro- Rewers medalu – dla Brygady Wsparcia Dowodzenia wanych tytułem wpisywane s ˛ado „Ksi˛egiZasłu˙zonych Zródło:´ Zał. nr 1 do Uchwaly Nr XXVIII/229/05 Rady dla Ziemi Sieradzkiej”. Powiatu Sieradzkiego Od 19 wrzesnia´ 2005 roku, kiedy Rada Powiatu Sie- radzkiego po raz pierwszy przyznała tytuł „Zasłu˙zony

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 9 dla Ziemi Sieradzkiej”, do chwili obecnej uhonorowano • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Barczewie – uchwała w ten sposób 80 podmiotów. S ˛awsród´ nich osoby fi- XXXVI/268/17 z 2 czerwca 2017 r., medal nr 51, zyczne, instytucje, firmy, organizacje pozarz ˛adowe. Naj- • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Starcach – uchwała liczniejsz ˛agrup˛estanowi ˛aochotnicze stra˙zepo˙zarne,z XXXVII/277/17 z 29 czerwca 2017 r., medal nr 52, ponadstuletnim dorobkiem, które od pocz ˛atku swojego • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Stanisławowie – istnienia zajmuj ˛aszczególne miejsce wsród´ lokalnych uchwała XXXVII/278/17 z 29 czerwca 2017 r., me- społecznosci,´ nie tylko chroni ˛acludzkie ˙zycie i dobytek, dal nr 53, ale poprzez swoj ˛adziałalnosć´ kulturaln ˛ai oswiatow´ ˛a • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Biskupicach – znacz ˛acowpływaj ˛acna rozwój swoich miejscowosci´ i uchwała XL/323/17 z 26 pazdziernika´ 2017 r., me- zaciesnianie´ wi˛ezispołecznych. Tytułem „Zasłu˙zony dla dal nr 55, Ziemi Sieradzkiej” dotychczas uhonorowanych zostało 40 ochotniczych stra˙zypo˙zarnych: • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Stolcu – uchwała XL/324/17 z 26 pazdziernika´ 2017 r., medal nr 56, • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Sieradzu – uchwała • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Błaszkach – uchwała XXXVII/299/06 z 27 czerwca 2006 r., medal nr 7, XL/325/17 z 26 pazdziernika´ 2017, medal nr 57, • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Złoczewie – uchwała • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Godynicach – VII/37/07 z 27 kwietnia 2007 r., medal nr 12, uchwała XL/327/17 z 26 pazdziernika´ 2017 r., medal • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Goszczanowie – nr 59, uchwała VII/38/07 z 27 kwietnia 2007 r., medal nr • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Dzigorzewie – 13, uchwała XLV/350/18 z 26 stycznia 2018 r., medal nr • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Brzezniu´ – uchwała 60, XXX/230/09 z 29 maja 2009 r., medal nr 23, • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Kłocku – uchwała • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Burzeninie – XLV/351/18 z 26 stycznia 2018 r., medal nr 61, uchwała XIX/134/12 z 24 kwietnia 2012 r., medal nr • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Grójcu Wielkim – 29, uchwała XLV/352/18 z 26 stycznia 2018 r., medal nr • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Jeziorsku – uchwała 62, XIX/135/12 z 24 kwietnia 2012 r., medal nr 30, • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Koscierzynie´ – • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Klonowej – uchwała uchwała XLV/354/18 z 26 stycznia 2018 r., medal nr XIX/136/12 z 24 kwietnia 2012 r., medal nr 31, 64, • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Charłupi Małej – • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Zagajewie – uchwała uchwała XIX/137/12 z 24 kwietnia 2012 r., medal nr XLVI/361/18 z 29 marca 2018 r., medal nr 66, 32, • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Jakubicach – • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Warcie – uchwała uchwała XLVI/362/18 z 29 marca 2018 r., medal nr XXXII/222/13 z 26 kwietnia 2013 r., medal nr 33, 67, • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Ostrowie – uchwała • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Kliczkowie Małym XXXV/243/13 z 20 sierpnia 2013 r., medal nr 34, – uchwała XLVI/363/18 z 29 marca 2018 r., medal nr • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Chojnem – uchwała 68, V/34/15 z 26 marca 2015 r., medal nr 40, • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Kamionce – uchwała • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Kalinowej – uchwała XLVIII/385/18 z 29 maja 2018 r., medal nr 70, VI/37/15 z 29 kwietnia 2015 r., medal nr 41, • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Skalmierzu – • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Cielcach – uchwała uchwała XLIX/390/18 z 26 czerwca 2018 r., medal XXI/151/16 z 26 kwietnia 2016 r., medal nr 43, nr 71, • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Gruszczycach – • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Rossoszycy – uchwała XXV/246/17 z 27 kwietnia 2017 r., medal nr uchwała VI/51/19 z 25 kwietnia 2019 r., medal nr 72, 47, • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Grabówce – uchwała • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w Unikowie – uchwała VI/53/19 z 25 kwietnia 2019 r., medal nr 74, XXXVI/265/17 z 2 czerwca 2017 r., medal nr 48, • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Niechmirowie – • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Tub ˛adzinie – uchwała VII/60/19 z 30 maja 2019 r., medal nr 76, uchwała XXXVI/266/17 z 2 czerwca 2017 r., medal nr 49, • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna Sieradz-Wozniki´ – uchwała VII/61/19 z 30 maja 2019 r., medal nr 77, • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Owieczkach – uchwała XXXVI/267/17 z 2 czerwca 2017 r., medal • Ochotnicza Stra˙zPo˙zarna w D ˛abrowie Wielkiej nr 50, – uchwała VII/62/19 z 30 maja 2019 r., medal nr 78,

10 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Rudzie – uchwała XL/326/2017 z 26 pazdziernika´ 2017, medal nr 58. XIX/149/20 z 27 marca 2020 r., medal nr 79, • Ochotnicza Stra˙z Po˙zarna w Bartochowie – Wszystkie wymienione orkiestry bior ˛a czynny uchwała XIX/150/20 z 27 marca 2020 r., medal nr udział w uroczystosciach´ panstwowych,´ koscielnych,´ 80. gminnych oraz w ró˙znego rodzaju festynach i przegl ˛a- dach. Stanowi ˛awizytówki swoich miejscowosci´ i przed- W swojej działalnosci´ społecznej ochotnicze stra˙ze miot dumy ich mieszkanców.´ po˙zarnezapisały w historii Ziemi Sieradzkiej niejedn ˛a Tytuł „Zasłu˙zony dla Ziemi Sieradzkiej” oraz me- pi˛ekn˛akart˛e. Stra˙zacy ochotnicy nierzadko z nara- dal z numerem drugim (uchwała nr XXVIII/231/05 z ˙zeniem ˙zycia słu˙z˛amieszkancom´ swojej miejscowosci,´ 19 wrzesnia´ 2005 r.) otrzymała 15 Sieradzka Brygada gminy i powiatu, ale ich misja nie ogranicza si˛edo ga- Wsparcia Dowodzenia, która z Sieradzem i Ziemi ˛a szenia po˙zarów. Anga˙zuj˛asi˛eoni w organizacj˛euroczy- Sieradzk ˛azwi ˛azanajest od pazdziernika´ 1935 r. Bry- stosci´ patriotycznych, kulturalnych i sportowych, pro- gada rozwija system teleinformatyczny i zabezpiecza wadz ˛adziałania prewencyjne i szkoleniowe, pomagaj ˛a funkcjonowanie stanowisk dowodzenia siłami zbroj- podczas kl˛esk ˙zywiołowych. Członkami ochotniczych nymi, ale prowadzi te˙zdziałalnosć´ oswiatow´ ˛a,sportow ˛a stra˙zypo˙zarnych cz˛esto s ˛akolejne pokolenia tych sa- i kulturaln ˛ana rzecz mieszkanców´ miasta, a w przy- mych rodzin, a fakt, ˙ze wywodz ˛asi˛eze społecznosci,´ padku kl˛esk ˙zywiołowych wspomaga stra˙z po˙zarn˛ai którym słu˙z˛a,sprawia, ˙zes ˛az nimi zwi ˛azaninajsilniej- słu˙zby ratownicze. szymi, serdecznymi wi˛ezami. Zgromadzenie Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Oprócz ochotniczych stra˙zyz poszczególnych miej- Konaj ˛acego słu˙zypomoc ˛amieszkancom´ Sieradza od scowosci´ tytuł „Zasłu˙zony dla Ziemi Sieradzkiej” otrzy- chwili swego powstania w 1921 roku. Od 1962 r. pro- mał tak˙ze Zarz ˛adOddziału Powiatowego Zwi ˛azku wadzi dom opieki, obecnie pod nazw ˛aDom Pomocy Ochotniczych Stra˙zy Po˙zarnych Rzeczypospolitej Społecznej dla Dorosłych, Dzieci i Młodzie˙zyNiepełno- Polskiej w Sieradzu – uchwała XI/89/2011 z 27 wrze- sprawnych Intelektualnie. Gromadzi na ten cel srodki,´ snia´ 2011 r., medal nr 28. Zwi ˛azekOSP, który zrze- organizuj ˛acmi˛edzy innymi plenery malarskie i jar- sza i reprezentuje na zewn ˛atrz swoich członków, działa marki, pozyskuje te˙z srodki´ na remonty zabytkowego na rzecz ochrony ˙zycia, zdrowia i mienia przed po˙za- klasztoru i koscioła.´ Za poswi˛ecenie,trud´ i cierpliwosć,´ rami, kl˛eskami ˙zywiołowymi, zagro˙zeniamiekologicz- z jak ˛aUrszulanki realizuj ˛aswoj ˛aodpowiedzialn ˛amisj˛e, nymi oraz innymi miejscowymi zagro˙zeniami. zapewniaj ˛acgodziwe warunki ˙zycia osobom pozbawio- Działania stra˙zaków nie ograniczaj ˛asi˛e do gasze- nym mo˙zliwosci´ samodzielnego funkcjonowania, Zgro- nia po˙zarów czy usuwania skutków kl˛esk˙zywiołowych. madzenie uhonorowane zostało tytułem „Zasłu˙zony dla Niejednokrotnie ratuj ˛aludzkie ˙zycie najcenniejszym z Ziemi Sieradzkiej” – uchwała XXXI/260/05 z 14 grud- darów – darem własnej krwi. Członkowie Klubu Ho- nia 2005 r., medal nr 4. norowych Dawców Krwi PCK „Stra˙zaków” przy Na rzecz mieszkanców´ Ziemi Sieradzkiej działaj ˛a OSP w Sieradzu oddali potrzebuj ˛acym– chorym i te˙zró˙zneorganizacje pozarz ˛adowe. Osoby niewidome ofiarom wypadków – 1,5 tys. litrów krwi, za co Rada i słabowidz ˛aceznajduj ˛awsparcie w działalnosci´ Koła Powiatu Sieradzkiego uhonorowała ich tytułem „Zasłu- Terenowego Polskiego Zwi ˛azku Niewidomych w ˙zony dla Ziemi Sieradzkiej” – uchwała XLV/353/2018 z Sieradzu, które za wyj ˛atkowe zaanga˙zowanie w reali- dnia 26 stycznia 2018, medal nr 63. zacji statutowych celów otrzymało tytuł i medal nr 11 Za działalnosć´ artystyczn ˛a tytuł „Zasłu˙zony dla (uchwała nr XXXVIII/309/06 z 8 sierpnia 2006 r.). Za Ziemi Sieradzkiej” otrzymały tak˙ze cztery stra˙zackie niesienie pomocy dzieciom pokrzywdzonym przez los orkiestry: tytuł otrzymał Oddział Powiatowy w Sieradzu To- warzystwa Przyjaciół Dzieci, które w Polsce działa • Orkiestra D ˛eta Ochotniczej Stra˙zy Po˙zarnej w od ponad stu lat (uchwała VII/59/19 z 30 maja 2019 r., Sieradzu, utworzona w 1898 roku – uchwała medal nr 75). XVI/103/2908 z dnia 31 marca 2008 r., medal nr 17, Wsród´ nominatów tytułu i medalu „Zasłu˙zony dla • Orkiestra D ˛eta Ochotniczej Stra˙zy Po˙zarnej Ziemi Sieradzkiej” znalazły si˛e niezwykle wa˙zne na w Brzezniu´ , utworzona w 1916 – uchwała mapie kulturalnej powiatu instytucje: Muzeum Mia- XXVI/198/2016 z dnia 14 wrzesnia´ 2016 r. , medal sta i Rzeki Warty przy Oddziale PTTK w Warcie nr 46, (uchwała nr XXXVIII/309/06 z 8 sierpnia 2006 r., me- • Orkiestra D ˛eta Ochotniczej Stra˙zy Po˙zarnej dal nr 8) i Muzeum Okr˛egowe w Sieradzu (uchwała w Klonowej, utworzona w 2017 r. – uchwała nr XII/69/07 z 30 pazdziernika´ 2007 r., medal nr 15), XXXVII/279/2017, medal nr 54, za działania na rzecz ochrony dziedzictwa narodowego • Orkiestra D ˛eta Ochotniczej Stra˙zy Po˙zarnej w i zachowania to˙zsamosci´ kulturowej. Godynicach, utworzona w 1916 r. – uchwała Za osi ˛agni˛eciaw dziedzinie edukacji oraz krzewie-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 11 nie postaw prospołecznych i patriotycznych wsród´ mło- szlaki turystyczne oraz ciekawostki przyrodnicze. Cza- dzie˙zyz terenu powiatu tytułem i medalem odznaczone sopismo jest w pełni profesjonalne, choc´ autorzy nie zostały szkoły: otrzymuj ˛ahonorariów. Stanowi niewyczerpane zródło´ wiedzy o regionie, a zamieszczone w nim materiały • Zespół Szkól Ponadgimnazjalnych nr 1 w Siera- nieraz cytowane s ˛aw pracach naukowych. Za ogromny dzu – uchwała nr XII/70/07 z 30 pazdziernika´ 2007 wkład w odkrywanie i uwiecznianie przeszłosci´ histo- r., medal nr 16, rycznej oraz popularyzacj˛e walorów Ziemi Sieradz- • Liceum Ogólnokształc ˛aceim. Wojska Polskiego kiej wydawca kwartalnika uhonorowany został tytułem w Błaszkach – uchwała nr XXXVIII/309/06 z 8 „Zasłu˙zony dla Ziemi Sieradzkiej” (uchwała II/8/10 z 14 sierpnia 2006 r., medal nr 19, grudnia 2010 r., medal nr 26). • Liceum Ogólnokształc ˛aceim. Wojciecha Urban-´ Ratowaniem od zapomnienia przejawów ˙zycia kul- skiego w Złoczewie – uchwała XXXV/267/09 z 28 turalnego dawnej sieradzkiej wsi wsławił si˛e Zespół wrzesnia´ 2008 r., medal nr 24. Obrz ˛edowy w Chojnem, którego bogaty repertuar pochodzi z przekazu najstarszych mieszkanców.´ Krze- O rozwój sportowy, zdrow ˛arywalizacj˛e i popraw˛e wi ˛ackultur˛eludow ˛aw srodowisku´ i popularyzuj ˛acj ˛a kondycji fizycznej dbaj ˛alokalne placówki i kluby spor- poza granicami kraju, Zespół zdobył wiele nagród i towe. Ich działania przyczyniaj ˛asi˛edo budzenia wsród´ wyró˙znien,´ m.in. w 1995 r. otrzymał presti˙zow ˛ana- młodych zamiłowania do sportu, pozwalaj ˛awyłonic´ i grod˛e im. Oskara Kolberga. Działalnosć´ Zespołu za- szkolic´ przyszłych mistrzów. Nierzadko pozwalaj ˛ate˙z wsze opierała si˛ena pracy i zapale wielu utalentowa- uswiadomi´ c´ wielu ludziom potencjał tkwi ˛acyw tury- nych ludzi, którzy swój czas poswi˛ecilipiel˛egnowaniu´ stycznych walorach powiatu oraz otworzyc´ miejscowe tradycji i tworzeniu nowych wartosci´ kulturowych. Ze- władze na szerszy ni˙z dotychczas sposób myslenia´ o spół Obrz˛edowy w Chojnem – to wspaniały przykład popularyzacji regionu. Z takich powodów tytuły „Za- aktywnosci´ amatorskiej, która si˛egaj ˛acdo autentycznej słu˙zony dla Ziemi Sieradzkiej” otrzymały: kultury ludowej wci ˛a˙zzadziwia jej bogactwem. Uchwał ˛a Rady Powiatu Sieradzkiego nr XXXI/260/05 z 14 grud- • Miejski Osrodek´ Sportu i Rekreacji Sieradz – nia 2005 r. Zespół otrzymał tytuł honorowy „Zasłu˙zony uchwała XXXI/233/09 z 29 maja 2009 r., medal nr dla Ziemi Sieradzkiej” (medal nr 6). 23, Za kultywowanie tradycji ludowych i popularyza- • Mi ˛edzyszkolny Klub Sportowy „Jutrzenka” w cj˛e Ziemi Sieradzkiej poza granicami kraju tytuł ho- Warcie – uchwała XVIII/109/16 z 10 lutego 2016 r., norowy „Zasłu˙zony dla Ziemi Sieradzkiej” otrzymał medal nr 42 tak˙ze Zespół Piesni´ i Tanca´ „Sieradzanie” (uchwała • Klub Turystyki Wodnej „Warta” w Warcie – nr XXXVIII/309/06 z 8 sierpnia 2006 r., medal nr 10). uchwała VI/52/19 z 25 kwietnia 2019 r., medal nr Zespół rozpocz ˛ałdziałalnosć´ w kwietniu 1975 roku i 73. w czasie swojego istnienia wzi ˛ałudział w dziesi ˛atkach koncertów w kraju i za granic ˛a.Prezentował tance,´ pie- Za działalnosć´ na rzecz dzieci i młodzie˙zy po- sni´ i obrz˛edyz ró˙znych regionów Polski: sieradzkiego, wiatu sieradzkiego tytuł „Zasłu˙zony dla Ziemi Sie- łowickiego i lubelskiego oraz tance´ narodowe: polo- radzkiej” otrzymał Hufiec Zwi ˛azkuHarcerstwa Pol- nez, mazur, krakowiak, oraz bogactwo strojów regio- skiego im. Sieradzkich Zakładników 1939 r. w Sie- nalnych i szlacheckich. Repertuar uzupełniały popisy radzu (uchwała XLVI/364/18 z 29 marca 2018 r., me- solowe kapeli. dal nr 69). Jego misj ˛ajest wychowywanie młodzie˙zy Pocz ˛atek spółdzielczosci´ w Polsce wi ˛a˙ze si˛e z po- oraz wspieranie jej rozwoju, kształtowanie postaw pa- wstaniem Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego, triotycznych i prospołecznych, tolerancji, szacunku dla ze statutem opracowanym przez ks. Stanisława Sta- tradycji i wartosci´ etycznych. szica w 1816 r. W tym kontekscie´ Okr˛egowa Spółdziel- Misj ˛a Polskiego Towarzystwa Turystyczno- nia Mleczarska WART-MILK w Sieradzu, której ko- Krajoznawczego jest upowszechnianie idei turystyki rzenie si˛egaj ˛aroku 1926, oraz Sieradzka Spółdziel- kwalifikowanej i krajoznawstwa. Oddział Polskiego nia Mieszkaniowa, która powstała w 1959 r., stanowi ˛a Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego w Sie- organizmy relatywnie młode. Jednak obie spółdzielnie radzu zadanie to realizuje mi˛edzy innymi poprzez na stałe wrosły w sieradzki krajobraz i stanowi ˛amiej- działalnosć´ wydawnicz ˛a. PTTK-owski kwartalnik sce pracy kolejnych pokolen´ sieradzan, a ich zarz ˛ady historyczno-krajoznawczy „Na Sieradzkich Szlakach”, kład ˛aznaczny nacisk na sprawy społeczne, organiza- poswi˛econy´ popularyzacji Ziemi Sieradzkiej, ukazuje cyjnie lub finansowo wspieraj ˛aclokalne inicjatywy. Nic si˛e nieprzerwanie od roku 1985. Prezentuje dziedzic- wi˛ecdziwnego, ˙zeobie uhonorowane zostały tytułami two kulturowe Ziemi Sieradzkiej, jej zabytki, histori˛e, „Zasłu˙zony dla Ziemi Sieradzkiej”:

12 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 • Sieradzka Spółdzielnia Mieszkaniowa – uchwała • † Tadeusz Barczyk [posm.],´ wojewoda sieradzki w nr XIX/137/08 z 30 czerwca 2008 r., medal nr 18, latach 1975–1984 – uchwała nr X/55/07 z 29 sierpnia • Okr˛egowa Spółdzielnia Mleczarska WART- 2007 r., medal nr 14, MILK w Sieradzu – uchwała XXIII/173/16 z 23 • † Józefa Chaładaj, twórczyni ludowa – uchwała czerwca 2016 r., medal nr 44. XXIV/182/08 z 3 grudnia 2008 r., medal nr 19, • † Eugenia Kaleniewicz [posm.],´ działaczka spo- Za hojne wspieranie lokalnych inicjatyw oraz pro- łeczna, propagatorka krajoznawstwa – uchwała mowanie sieradzkiej przedsi˛ebiorczosci´ w kraju i za XXIV/183/08 z 3 grudnia 2008 r., medal nr 20, granic ˛atytułem „Zasłu˙zony dla Ziemi Sieradzkiej” uho- • Bogusław Sliwi´ nski´ , stra˙zak, komendant woje- norowana została MEDANA PHARMA S.A. w Sie- wódzki Panstwowej´ Stra˙zyPo˙zarnejw Sieradzu w la- radzu (uchwała XLVI/333/14 z 26 czerwca 2014 r., me- tach 1992–1998 – uchwała XXX/229/09 z 29 kwiet- dal nr 36). Firma działa w ramach najwi˛ekszej pol- nia 2009 r., medal nr 21, skiej spółki farmaceutycznej i od lat poprzez specjaln ˛a fundacj˛e wspiera tak˙ze osrodki´ naukowe i instytucje • Stanisław Korpa, twórca ludowy – uchwała badawczo-rozwojowe, przyczyniaj ˛ac si˛e do poprawy XXVIII/378/10 z 10 listopada 2010 r., medal nr 25, stanu zdrowia Polaków. • nadbryg. Andrzej Witkowski, stra˙zak, Łódzki Ko- W gronie uhonorowanych tytułem „Zasłu˙zony dla mendant Wojewódzki Panstwowej´ Stra˙zyPo˙zarnej– Ziemi Sieradzkiej” liczn ˛agrup˛estanowi ˛aindywidualni uchwała XX/75/11 z 24 sierpnia 2011 r., medal nr 27, działacze, którzy poprzez swoj ˛aprac˛e,talent i społecz- • Cezary Grabarczyk, poseł na Sejm RP, jeden z nikowsk ˛apasj˛eznacz ˛acowpłyn˛elina rozwój powiatu i inicjatorów zlokalizowania drogi ekspresowej S-8 w promowanie jego osi ˛agni˛ec´ b ˛adz´ w słu˙zbiejego miesz- okolicach Sieradza – uchwała XXVI/258/13 z 26 kanców.´ kwietnia 2013 r., medal nr 35, • Kazimierz Koscielny´ , starosta sieradzki w latach 1998–2006 – uchwała XLVI/334/14 z 26 czerwca 2014 r., medal nr 37, • Jan Pas´, sekretarz powiatu sieradzkiego w latach 2006–2015 – uchwała V/32/15 z 26 marca 2015 r., medal nr 38, • Józef Misiak, samorz ˛adowiec, wieloletni radny powiatu sieradzkiego – uchwała V/33/15 z 26 marca 2015 r., medal nr 39, • † Dariusz Olejnik [posm.],´ starosta sieradzki w latach 2006–2016 – uchwała XXVI/198/16 z 14 wrzesnia´ 2016 r., medal nr 45, • Jerzy Kowalski, działacz społeczny, muzealnik, dy- Wr˛eczenie medalu „Zasłu˙zony...” p. Józefie Chaładaj rektor Muzeum Okr˛egowego w Sieradzu w latach Fot. Powiat Sieradzki 2004–2018 – uchwała XLVI/360/18 z 29 marca 2018 r., medal nr 65. Wsród´ nich znalezli´ si˛e: „Zasłu˙zony dla Ziemi Sieradzkiej” – to stosunkowo • dr nauk humanistycznych Jan Jagusiak, historyk, se- młode odznaczenie, tym bardziej wi˛ecliczba a˙zosiem- kretarz powiatu sieradzkiego w latach 1998-2005 – dziesi˛eciuprzyznanych dotychczas tytułów jest impo- uchwała nr XXVIII/231/05 z 19 wrzesnia´ 2005 r., me- nuj ˛aca.Niew ˛atpliwie stanowi swiadectwo,´ ˙zew powie- dal nr 1, cie nie brakuje ludzi społecznie zaanga˙zowanych, bez- • † Jan Matusiak, społecznik, regionalista, kolekcjo- interesownie i z pasj ˛aoddaj ˛acych si˛e działalnosci´ na ner, twórca „Szkatuły Piórem Rzezbionej”´ – uchwała rzecz naszej „małej ojczyzny”. Przypomina tak˙ze, jak nr XXVIII/231/05 z 19 wrzesnia´ 2005 r., medal nr 3, wiele si˛etutaj dzieje własnie´ dzi˛ekipomysłom i wysił- • Zofia Sobczak, społeczniczka, działaczka kultury, kowi wyj ˛atkowych osób – zarówno tych działaj ˛acych in- wieloletni dyrektor biblioteki wojewódzkiej i powia- dywidualnie, jak i pod szyldami ró˙znych organizacji czy towej – uchwała XXXI/260/0 5 z 14 grudnia 2005 r., firm. Wiele z tych osób nie zostało jeszcze uhonorowa- medal nr 5, nych, wi˛eckandydatów do tytułu i medalu „Zasłu˙zony dla Ziemi Sieradzkiej” na pewno nie zabraknie.

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 13 Powiat sieradzki w latach 2009–2019 Spadek liczby mieszkanców´ jest najbardziej widoczny w gminie Goszczanów (-3,1%) i Klonowa (-2,7%) oraz na Zygmunt Kaminski´ terenach wiejskich gminy Złoczew (-3,5%). Min˛ełoju˙zdwadziescia´ lat od powstania powiatu sie- W ostatnich latach w powiecie obserwuje si˛e radzkiego w nowym kształcie. To prawie jedno pokole- wzrost współczynnika tzw. obci ˛a˙zenia demograficz- nie. Warto wi˛ecpodsumowac´ jego dorobek. Artykuł ten nego. Udział ludnosci´ w wieku poprodukcyjnym na 100 stanowi prób˛eoceny i podsumowanie dokonan´ władz osób w wieku produkcyjnym zwi˛ekszyłsi˛ez 29,7% w samorz ˛adowych powiatu i gmin w latach 2009–2019. 2014 r. do 34,9% w 2018 r. Wzrost udziału osób w wieku Nale˙zypodkresli´ c,´ ˙zena dorobek powiatu w sensie te- poprodukcyjnym w strukturze ludnosci´ b˛edzieskutko- rytorialnym składaj ˛asi˛ezarówno agendy administracji wał istotnymi zmianami społecznymi. Zwi˛ekszysi˛eza- rz ˛adowej, jak i rolnicy i przedsi˛ebiorcy, a tak˙zeorgani- tem potrzeba opieki nad rosn ˛ac˛agrup ˛aosób starszych zacje społeczne. Inaczej obraz ten byłby niepełny. oraz popyt na ró˙zneformy usług skierowanych do se- niorów. Demografia Ludnosć´ w wieku przedprodukcyjnym – to 17,7% Sytuacj˛edemograficzn ˛apowiatu charakteryzuj ˛ana- ogółu mieszkanców´ powiatu, w wieku produkcyjnym – st˛epuj˛aceistotne czynniki: liczba ludnosci,´ jej rozmiesz- 61,0%, poprodukcyjnym – 21,3%. W 2014 roku wskaznik´ czenie, struktura wiekowa oraz ruch ludnosci.´ W dłu˙z- liczby osób w wieku produkcyjnym osi ˛agn˛ałwartosć´ szej perspektywie czasowej swiadcz´ ˛aone o rozwoju lub 59,5 (w Polsce – 58,8). Z kolei wskaznik´ liczby osób w recesji społeczno-gospodarczej. Analizuj ˛acdane staty- wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produk- styczne dotycz ˛aceludnosci,´ nale˙zyuwzgl˛ednic´ fakt, ˙ze cyjnym wynosi w powiecie 34,9 i jest nieznacznie wy˙z- podstaw ˛as ˛arejestry meldunkowe, które przedstawiaj ˛a szy od sredniej´ krajowej (30,2 – w liczbach: 47 237 – to oficjalny stan ludnosci.´ Po wst ˛apieniuPolski do Unii kobiety, a 46 516 – m˛e˙zczyzni).´ W okresie od 2014 do Europejskiej i otwarciu granic wzrosła mobilnosć´ geo- 2019 r. wzrost liczby mieszkanców´ odnotowano tylko graficzna ludnosci,´ zwłaszcza osób młodych, st ˛adnie w dwóch gminach: Sieradz (+6,3%) i Br ˛aszewice (+0,8%) wszystkie migracje s ˛arejestrowane. Zatem ogólny ob- oraz w miescie´ Błaszki (+2%). raz procesów demograficznych nie jest precyzyjny. Mieszkancy´ powiatu sieradzkiego zawarli w 2019 W 2019 r.1 w powiecie sieradzkim mieszkało 117 roku 560 mał˙zenstw,´ co odpowiada 4,7 mał˙zenstwom´ 942 osób, z czego 51,2% stanowi ˛akobiety, a 48,8% – na 1000 mieszkanców.´ Wartosć´ ta jest porównywalna m˛e˙zczyzni.´ W latach 2009–2019 liczba mieszkanców´ ze wskaznikiem´ dla województwa łódzkiego, lecz jest zmalała o 1,3%, ale w stosunku do 1998 r., kiedy zli- mniejsza od wskaznika´ dla całej Polski. W tym samym kwidowano województwo sieradzkie, zmniejszyła si˛eo okresie odnotowano 1,3 rozwodów przypadaj ˛acych na 6,1%. Sredni´ wiek mieszkanców´ wynosi 41,4 lat i jest 1000 mieszkanców.´ Jest to znacznie mniej, ni˙zw całym nieznacznie mniejszy od sredniego´ wieku mieszkan-´ województwie łódzkim oraz mniej, ni˙zwynosi srednia´ ców województwa łódzkiego, oraz porównywalny do w kraju. 29,1% mieszkanców´ powiatu sieradzkiego jest sredniego´ wieku mieszkanców´ całej Polski. Do 2030 stanu wolnego, 56,6% ˙zyje w mał˙zenstwie,´ 3,5% miesz- r. liczba mieszkanców´ powiatu sieradzkiego zmniejszy kanców´ jest po rozwodzie, a 10,6% – to wdowy/wdowcy. si˛e – wg prognoz GUS – do 113.961 osób, a w 2050 W 2019 r. powiat sieradzki miał ujemny przyrost roku – nawet do 93.753 osób. Przyrost naturalny li- naturalny wynosz ˛acy196 osób. Odpowiada to przy- czony na 1000 mieszkanców´ jest ujemny, tj. liczba zgo- rostowi naturalnemu -1,65 na 1000 mieszkanców´ po- nów przewa˙zanad urodzeniami, przy czym w okresie wiatu sieradzkiego. W 2019 roku urodziło si˛e ponad 2009–2019 r. wskaznik´ ten wahał si˛ew przedziale od 1,2 tys. dzieci, w tym ponad połowa (51,%) – to chłopcy. -1,2 do -2,1 (w 2018 r.). Notuje si˛e te˙z w tym samym Współczynnik dynamiki demograficznej, czyli stosunek okresie ujemne saldo migracji wewn˛etrznych i zagra- liczby urodzen´ ˙zywych do liczby zgonów wynosi 0,86 nicznych na pobyt stały na 1000 mieszkanców,´ od -1,7 i jest znacznie wi˛ekszy od sredniej´ dla województwa do 1,9. Powy˙zsze czynniki wpłyn˛eły na obni˙zenie si˛e oraz znacznie mniejszy od współczynnika dynamiki de- sredniej´ g˛estosci´ zaludnienia, która w 2019 r. wyniosła mograficznej dla całego kraju. Na 1000 mieszkanców´ 79 osób na 100 km2, i była ni˙zsza,ni˙zw województwie powiatu sieradzkiego przypada 10,71 zgonów. W 2019 (135 osób na km2). roku zarejestrowano ujemne saldo migracji wewn˛etrz- W 2019 r. w czterech miastach powiatu mieszkało nych, które wyniosło ponad 200 osób. Wzrastał udział 43,04% ludnosci,´ a w stosunku do 2009 r. udział ten ludnosci´ w wieku poprodukcyjnym (21%), a malał – w zmniejszył si˛e o 0,7%. Ubytek ludnosci´ odnotowały wieku przedprodukcyjnym (17,8%). Sredni´ wiek miesz- wszystkie miasta. Ponad jedna trzecia (36,1%) ł ˛acznej kanców´ powiatu wynosił 42,7 lat, a mieszkanca´ woj. liczby ludnosci´ powiatu mieszka w miescie´ Sieradz. W łódzkiego był wy˙zszyi wynosił 43,2 lat, natomiast dla układzie terytorialnym wg gmin, poza gmin ˛aSieradz całej Polski srednia´ wieku wynosiła 41,4 lat. Obecne spadek liczby mieszkanców´ notuj ˛awszystkie jednostki. trendy, widoczne w strukturze demograficznej, wska-

14 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 zuj ˛ana starzenie si˛e społeczenstwa,´ a wg prognozy Brak aktualnych informacji na temat produkcji ro- GUS w 2050 roku liczba mieszkanców´ powiatu wy- slinnej´ i zwierz˛ecej.Te dane oraz inne zagadnienia z niesie 93.753 osób, przy czym kobiety stanowic´ b˛ed˛a zakresu rolnictwa omawiamy jedynie w oparciu o wywi˛ekszosć´ (51,1%). niki Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego przez Główny Urz ˛adStatystyczny w 2010 r. Rolnictwo i lesnictwo´ Jednym z głównych kierunków specjalizacji rol- W powiecie sieradzkim wa˙znym sektorem gospo- niczej jest uprawa ziemniaków, zwłaszcza wczesnych darki jest rolnictwo. O rolniczym charakterze regionu (w powiecie sieradzkim uprawia si˛e ich najwi˛ecej w swiadczy´ m. in. wysoki (wy˙zszy ni˙z sredni´ w Polsce) województwie). Obszarami o najwy˙zszej koncentracji udział u˙zytków rolnych w powierzchni ogólnej. Mimo upraw ziemniaków s ˛agminy: Wróblew, Błaszki, Brzez-´ gorszych, ni˙z w całym województwie łódzkim warun- nio i Warta. Ze wzgl˛edu na niewielkie wymagania ków glebowych, rolnictwo w powiecie sieradzkim ma klimatyczno-glebowe oraz mo˙zliwosć´ szerokiego wy- znacz ˛acyudział zarówno w uprawie warzyw i owoców, korzystania zarówno do celów konsumpcyjnych, jak i jak i w hodowli zwierz ˛at. Powiat specjalizuje si˛ew upra- przemysłowych ziemniaki odgrywaj ˛aznacz ˛ac˛arol˛e w wie ziemniaków (najwi˛ekszejw regionie), ale te˙z liczy strukturze upraw rolnych w skali powiatu oraz woje- si˛ew uprawie warzyw gruntowych, ˙zyta oraz miesza- wództwa. nek zbo˙zowych. W strukturze upraw dominuj ˛azbo˙za– Wa˙znym kierunkiem specjalizacji rolniczej jest tak˙ze około 60% i ziemniaki – 22 %. uprawa ˙zyta.Zbo˙zeto – ze wzgl˛eduna niewielkie wy- W strukturze klas bonitacyjnych gleb najwi˛ekszy magania glebowe – jest roslin´ ˛apowszechnie uprawian ˛a. udział stanowi ˛agleby V i VI klasy i wynosz ˛a48,7 Udział ˙zytaw powierzchni zasiewów zbó˙zwynosi 23,1% % u˙zytków rolnych (w kraju – 37%, w województwie – (BDL). W latach 2009–2019 powierzchnia zajmowana 34,4%). Gleby klasy IV stanowi ˛a31,7%, III – 19,1%, zas´ przez uprawy ˙zytasystematycznie si˛ezmniejszała. Ob- najmniejszy udział ma klasa II – 0,5%. Kompleksy do- szarami o najwy˙zszejkoncentracji upraw ˙zytas ˛agminy: brych gleb posiadaj ˛agminy: Goszczanów, Błaszki, Wró- Sieradz, Burzenin, Br ˛aszewice, Brzeznio,´ Goszczanów, blew i Sieradz (zachodnia cz˛esć).´ Klonowa i Złoczew. Najmniej ˙zytauprawia si˛ew gminie U˙zytkirolne zajmuj ˛a105, 8 tys. ha (z czego 89,7% Błaszki. Plony zbó˙znie s ˛awysokie i wynosz ˛a srednio´ stanowi własnosć´ sektora prywatnego, a 10,3 % – sek- 24–26 dt/ha. tora publicznego), to 69,2% ogólnej powierzchni grun- Wa˙zn˛arol˛ew strukturze zasiewów – podobnie jak tów. W strukturze u˙zytków rolnych (Ryc. 1) grunty orne ˙zyto – odgrywa uprawa mieszanek zbo˙zowych, Uprawa zajmuj ˛a86 239 ha, sady – 778 ha, ł ˛aki– 13 015 ha, pa- ich koncentruje si˛e w gminach: Błaszki, Br ˛aszewice, stwiska – 5 763 ha. Pozostałe grunty i nieu˙zytkizajmuj ˛a Burzenin, Goszczanów, Złoczew, Klonowa. Ich udział 2 powierzchni˛e14,765 ha . w strukturze zasiewów zbó˙zwynosił 18,8%. Mieszanki Do niedawna (do 2018 r.) kształcenie pracowników zbo˙zowe uprawiane s ˛awył ˛aczniena cele paszowe. bran˙zylesnej´ prowadził Zespół Szkół Ponadgimnazjal- Kolejnym kierunkiem specjalizacji powiatu sieradz- nych im. Włodzimierza Puchalskiego w M˛eckiejWoli w kiego jest uprawa warzyw gruntowych lub pod niskimi gminie Sieradz. osłonami. Do najcz˛esciej´ uprawianych warzyw gruntowych nale˙z˛am. in.: kapusta, marchew, por, cebula, se- ler, kalafior, buraki cwikłowe,´ ogórki gruntowe, pomi- dory gruntowe, pietruszka, rzodkiew, sałata oraz rabar- bar (Uprawy ogrodnicze, 2010). Uprawy te koncentruj ˛a si˛ew gminach Wróblew, Błaszki, Warta. Nowoczesne sadownictwo rozwija si˛eprzede wszystkim na obszarze pi˛eciugmin: Błaszki, Wróblew, Warta, Goszczanów i Sieradz, w których koncentruje si˛eokoło 80% ogólnej powierzchni sadów w powiecie. Dominuj ˛a uprawy jabłoni. Modernizacja upraw sadowniczych jest ukierunkowana głównie na zast˛epowanie przez planta- cje polowe nisko produktywnych małych sadów przydomowych, na likwidacj˛eprzemiennosci´ owocowania, wprowadzanie szlachetnych odmian drzew, zwi˛eksza- nie zbiorów z jednostki powierzchni. Zwi˛ekszasi˛e– co Ryc. 1. Struktura u˙zytków rolnych w powiecie sieradz- jest równie˙zwynikiem pozyskiwania funduszy unijnych kim, 2005 r. Zródło:´ Opracowanie własne na podstawie – powierzchnia chłodniczo-przechowalnicza owoców i GUS BDL warzyw. W porównaniu do upraw roslin´ hodowla zwierz ˛at

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 15 gospodarskich daje stabilne zatrudnienie pozbawione Na terenie powiatu znajduje si˛eponad 14 tysi˛ecygo- silnych wahan´ sezonowych. Charakteryzuje si˛ete˙zwy˙z- spodarstw rolnych5. Niemal wszystkie – to gospodar- szym wskaznikiem´ tworzonej wartosci´ dodanej. Do- stwa indywidualne, a 90% prowadzi rzeczywist ˛adzia- kładne informacje na temat produkcji zwierz˛ecej do- łalnosć´ rolnicz ˛a. starczaj ˛awyniki Powszechnych Spisów Rolnych prze- Najwi˛ecejgospodarstw (37,6%) jest w przedziale ob- prowadzonych przez Główny Urz ˛adStatystyczny w la- szarowym 1–5 ha oraz 5–10 ha – 40,8 %. Srednia´ wiel- tach 1996, 2002 i 2010. kosć´ gospodarstwa rolnego nie przekracza 9,0 ha i jest Dominuj ˛acym kierunkiem specjalizacji hodowli niewiele wy˙zsza od sredniej´ krajowej. Znaczna liczba zwierz ˛at w powiecie jest hodowla trzody chlewnej. W gospodarstw rolnych nadal prowadzi wielokierunkow ˛a latach 2000–2010 wielkosć´ pogłowia trzody chlewnej produkcj˛e. Rolnicy maj ˛adobre zaplecze techniczne, zmniejszyła si˛e o jedn ˛api ˛at ˛a(19%). Hodowla trzody które systematycznie unowoczesniaj´ ˛a,co pozwala na chlewnej koncentruje si˛ezasadniczo na obszarze gmin pełn ˛amechanizacj˛eprac polowych. Złoczew i Błaszki, gdzie obsada na 100 ha u˙zytków rol- W wyniku scalen´ niewielkich obszarów i wymiany nych przekracza 150 szt., a tak˙zew gminach: Klonowa, gruntów nast˛epuje nieznaczna poprawa rozłogów go- Błaszki i Goszczanów (obsada w przedziale 100–150 spodarstw rolnych, co stwarza im warunki do lep- szt.). szego rozwoju. Zakres przeprowadzonych dot ˛adprac Drugim wa˙znym kierunkiem specjalizacji hodowli scaleniowych był niewielki i obejmował powierzchni˛e zwierz ˛at jest hodowla bydła. W ostatnim dziesi˛eciole- 568,05 ha we wsi Swi´ ˛atki, gm. Klonowa (prace pod- ciu wielkosć´ pogłowia bydła w powiecie oscylowała w j˛eto w 2005 r., a zakonczono´ w 2013 r.). Koszt tych granicach 53–54 tys. szt., choc´ w 2002 roku pogłowie prac wyniósł około 4 mln zł., z czego dotacja z Eu- wynosiły tylko 42 tysi ˛ace.Chów bydła ukierunkowany ropejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych jest głównie na produkcj˛e mleka, ale równie˙z w celu wynosiła 80%, a 20% – to dotacja panstwa´ w latach pozyskania mi˛esa.Produkcja mleka na 100 ha u˙zytków 2007–2013. Prowadzono równie˙z w niewielkim zakre- rolnych jest wysoka i wynosi 100–110 tys. litrów (prze- sie wymian˛egruntów, a skala dokonywanych wymian wy˙zsza sredni´ ˛akrajow ˛a).Sprzeda˙zmleka jest podsta- w danym roku wahała si˛eod 10 do 100 ha. Niewielkie wowym zródłem´ dochodów około jednej trzeciej gospo- te˙zbyły rozmiary wył ˛aczeniagruntów z produkcji rol- darstw rolnych. nej (ok. 10 ha). Skala rekultywacji obejmowała obszary Hodowla bydła skoncentrowana jest w północnej i zwi ˛azanez budow ˛adrogi szybkiego ruchu S-8 oraz te- południowej cz˛esci´ powiatu sieradzkiego. Obszarami o reny po eksploatacji kopalin. najwy˙zszejobsadzie bydła na 100 ha u˙zytków rolnych Na terenie powiatu sieradzkiego brak szkół kształ- s ˛agminy: Burzenin, Br ˛aszewice, Brzeznio,´ Br ˛aszewice, c ˛acych w zawodzie rolnika. Najbli˙zsze srednie´ szkoły Klonowa, Goszczanów, gdzie obsada na 100 ha u˙zyt- rolnicze znajduj ˛asi˛ew Wojsławicach (w powiecie zdun-´ ków rolnych przekracza 60 szt.3 skowolskim) i w S˛edziejowicach (w powiecie łaskim). W Istotnym kierunkiem specjalizacji jest hodowla dro- systemie oswiaty´ rolniczej znacz ˛ac˛arol˛e spełnia Wo- biu w celu pozyskania mi˛esai jaj. Na potrzeby produk- jewódzki Osrodek´ Doradztwa Rolniczego w Bratosze- cji jaj hoduje si˛e przede wszystkim kury, natomiast z wicach – Oddział w Koscierzynie´ oraz Stacja Hodowli przeznaczeniem na mi˛eso– kury, g˛esi,kaczki i indyki. Roslin´ w Kalinowej w gm. Błaszki, jak i Osrodek´ Ho- W latach 1995–2010 hodowla drobiu kurzego rozwi- dowli Zarodowej w D˛eboł˛ecew gminie Brzeznio.´ n˛eła si˛e ponad dwukrotnie, osi ˛agaj ˛acpoziom 775 ty- W Koscierzynie´ – pod honorowym patronatem mi- si˛ecysztuk (w 2010 roku)4. W strukturze hodowli dro- nistra rolnictwa i rozwoju wsi – co roku odbywa si˛e biu dominuje drób kurzy, niewiele (około 2–3%) stano- Koscierzy´ nski´ Dzien´ Ziemniaka. wi ˛akaczki, g˛esii indyki. Rolnictwo uzyskało du˙z˛aszans˛ena systemow ˛are- Hodowla drobiu w regionie skupia si˛e w gminach strukturyzacj˛e, która zwi ˛azanajest przede wszystkim Wróblew i Błaszki, gdzie obsada na 100 ha u˙zytków z wdra˙zaniemWspólnej Polityki Rolnej. Wprowadzony rolnych przekracza 900 szt., zas´ w gminie Goszczanów system dopłat bezposrednich´ obj ˛ałponad 12 tys. go- miesci´ si˛e w przedziale 600–900 szt. W pozostałych spodarstw rolnych. Wsparcie uzyskali rolnicy w wieku gminach, tj. Brzeznio,´ Sieradz, Złoczew i Br ˛aszewice – przedemerytalnym (tzw. renty strukturalne) oraz go- w przedziale 300–600 szt. Najmniejsza obsada, poni- spodarstwa niskotowarowe (z przeznaczeniem na mo- ˙zej300 szt. wyst˛epujew gminach: Burzenin, Klonowa i dernizacj˛e, która ukierunkowana była na rozpocz˛ecie Warta. produkcji towarowej). Odradza si˛e hodowla owiec. Stan pogłowia – po Fundusze unijne w ramach Programu Rozwoju Ob- wielu latach spadku – stabilizuje si˛ei wynosi około 2 szarów Wiejskich przeznaczone na lata 2014–2020 zo- tys. sztuk. Obserwuje si˛e zmiany w strukturze stada, stały przekazane m. in. na: wsparcie systemów jakosci´ bowiem rasy wełniste i ogólnou˙zytkowe zast˛epowane produktów rolnych i srodków´ spo˙zywczych, moderniza- s ˛aprzez rasy mi˛esne. cj˛egospodarstw rolnych, pomoc w rozpocz˛eciupoza-

16 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 rolniczej działalnosci´ gospodarczej, wsparcie inwestycji (453) jest spółek handlowych z ograniczon ˛aodpowie- zwi ˛azanych z tworzeniem, ulepszaniem lub rozbudow ˛a dzialnosci´ ˛a.Analizuj ˛acrejestr pod k ˛atem liczby zatrud- wszystkich rodzajów małej infrastruktury, w tym inwe- nionych pracowników mo˙zna stwierdzic,´ ˙ze najwi˛ecej stycji w energi˛eodnawialn ˛ai w oszcz˛edzanieenergii, (8 813) jest mikro-przedsi˛ebiorstw, zatrudniaj ˛acych 0-9 rozwój usług, rolnictwo ekologiczne (zwłaszcza w ma- pracowników. 2,5% (231) podmiotów jako rodzaj dzia- łych gospodarstwach). Chodzi tak˙zeo: tworzenie grup i łalnosci´ deklarowało rolnictwo, lesnictwo,´ łowiectwo organizacji producentów rolnych, popraw˛edobrostanu i rybactwo, jako przemysł i budownictwo swój rodzaj zwierz ˛at, inwestycje w rozwój obszarów lesnych´ i po- działalnosci´ deklarowało 25,2% (2 340) podmiotów, a praw˛e ˙zywotnosci´ lasów. Fundusze unijne zostały rów- 72,3% (6 722) podmiotów w rejestrze zakwalifikowana nie˙z przyznane na budow˛e i modernizacj˛e dróg lo- jest jako pozostała działalnosć´6.Wsród´ osób fizycznych kalnych. Ocena zakresu i wartosci´ tych przedsi˛ewzi˛ec´ prowadz ˛acych działalnosć´ gospodarcz ˛aw powiecie sie- b˛ed˛amo˙zliwe po ich zakonczeniu´ i rozliczeniu, tj. około radzkim, najcz˛esciej´ deklarowanymi rodzajami dzia- 2022 r. Pozyskiwano tez srodki´ na wsparcie dla rozwoju łalnosci´ s ˛a:handel hurtowy i detaliczny, naprawa po- lokalnego w ramach inicjatywy LEADER. jazdów samochodowych, wł ˛aczaj˛acmotocykle (28.1%), a tak˙ze budownictwo (16.8%). Pod wzgl˛edem prawno- Lesnictwo´ własnosciowym´ zarejestrowano: 158 przedsi˛ebiorstw Powierzchnia lasów powoli, lecz systematycznie panstwowych,´ 58 spółdzielni, 578 spółek handlowych, ulega zwi˛ekszeniudzi˛ekicorocznemu zalesianiu grun- 55 z udziałem kapitału zagranicznego, 7 spółek ak- tów nieprzydatnych do u˙zytkowania rolniczego oraz cyjnych oraz 453 spółki handlowe – z ograniczon ˛a nieu˙zytków. Powierzchnia lasów przekroczyła 30 tys. odpowiedzialnosci´ ˛ai 429 spółek cywilnych. ha (w 2019 r. dokładnie 30.941 ha), z czego 60% – to lasy panstwowe.´ W ostatnich latach na terenie obejmu- j ˛acymgranice obecnego powiatu sieradzkiego corocznie zalesia si˛eponad 100 ha gruntów. Lesistosć´ w powiecie wzrosła z 18,5% w 1999 r. do 20,4% – w 2019 r. (w województwie łódzkim ten wskaznik´ wynosi 21,5%). Najwi˛eksz˛alesistosci´ ˛a(odsetkiem powierzchni zajmo- wanej przez lasy) cechuj ˛asi˛egminy Br ˛aszewice (36%) i Klonowa (33%). W składzie gatunkowym lasów powiatu sieradzkiego dominuje sosna (87%) przed brzoz ˛a, grabem, olch ˛a,d˛ebem, jesionem i klonem. Struktura wiekowa lasów jest zró˙znicowana wzgl˛edemich formy Fot. 1. Zakłady Ceramika Tub ˛adzin w Sieradzu własnosci´ –korzystniejsza w lasach panstwowych,´ gdzie ponad połow˛edrzewostanu stanowi ˛alasy w IV (61–80 lat) i V (81 i wi˛ecejlat) klasie wieku. Przeci˛etny wiek drzewostanu w lasach panstwowych´ wynosi 59 lat. Lasy prywatne s ˛aznacznie młodsze – przeci˛etny wiek drzewostanu to 40 lat. Zwi˛ekszyło si˛e pozyskanie drewna (grubizny) z lasów prywatnych i gminnych (z 6.656 m3 w 2009 r. do 10.847 m3 w 2019 r.).

Działalnosć´ gospodarcza W powiecie sieradzkim w roku 2019 w rejestrze RE- GON zarejestrowane były 9.293 podmioty gospodarki narodowej, z czego 7 084 stanowiły osoby fizyczne Fot. 2. Firma Scanfil w Sieradzu prowadz ˛acedziałalnosć´ gospodarcz ˛a.W tym˙ze roku Powiat sieradzki ma długie tradycje przemysłowe zarejestrowano 902 nowe podmioty, a 712 podmiotów si˛egaj ˛acepocz ˛atku XIX wieku. Zakłady s ˛askoncentro- zostało wyrejestrowanych. Na przestrzeni lat 2009– wane głównie w Sieradzu (zakłady dziewiarskie, prze- 2019 najwi˛ecej(966) podmiotów zarejestrowano w roku mysł maszynowy, metalowy i spo˙zywczy, elektroniczny 2010, a najmniej (741) – w roku 2012. W tym samym i materiałów budowlanych). W miescie´ funkcjonuje 4,3 okresie najwi˛ecej(1.472) podmiotów wykreslono´ z reje- tysi ˛acepodmiotów gospodarczych, w tym kilkanascie´ stru REGON w 2009 roku, najmniej (586) podmiotów firm z kapitałem zagranicznym. Potencjał gospodarczy wyrejestrowano natomiast w 2010 roku. Według danych Sieradza stanowi ˛abran˙ze: materiałów budowlanych, z rejestru REGON wsród´ podmiotów, posiadaj ˛acych sektor AGD, spo˙zywcza, samochodowa, elektroniczna, osobowosć´ prawn ˛a,w powiecie sieradzkim najwi˛ecej farmaceutyczna oraz tekstylna (dziewiarska i odzie-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 17 ˙zowa), handlowa. W ostatnim dziesi˛ecioleciuna terenie liczby zarejestrowanych. Pozostawało bez pracy ponad Podstrefy Sieradz w Łódzkiej Specjalnej Streﬁe Eko- 24 miesi ˛ace16,7%. bezrobotnych. nomicznej powstało lub rozbudowano kilka nowych zakładów produkcyjnych. S ˛ato: Ceramika Tub ˛adzinIII – Zakład Produkcji Płytek Ceramicznych w Sieradzu, zatrudniaj ˛acy150 osób i produkuj ˛acy3 mln m2 pły- tek ceramicznych (Fot. 1), Scanﬁl Poland Sp. z o.o. – bran˙zaelektroniczna – 200 nowych miejsc pracy (Fot. 2)7 oraz Asclepios S.A. (FI Orti) – centrum logistyczne dla farmacji. W 2008 roku zakłady Polmos zaprzestały działalno- sci´ i zostały postawione w stan likwidacji, maj ˛atek zo- stał sprzedany na licytacji w sierpniu 2009 roku. Osta- tecznie nowy własciciel,´ który przej ˛ałobiekt w 2010 roku, w porozumieniu z jedn ˛az sieci handlowych pod- j ˛ałdecyzj˛eo wybudowaniu obiektu handlowego bran˙zy „dom i ogród”. W zwi ˛azkuz t ˛ainwestycj ˛aw 2015 roku dokonano wyburzenia. Obecnie w tym miejscu znajduje si˛emarket Leroy Merlin. Bardzo wa˙znym czynnikiem rozwoju powiatu, a zwłaszcza gminy Złoczew, mo˙ze stac´ si˛e eksploatacja cz˛esci´ zło˙za w˛egla brunatnego „Złoczew” o zasobno- sci´ ok. 490 mln ton. Eksploatacj˛e zło˙za planuje si˛e Tabela 1. Bezrobocie w powiecie sieradzkim w przekroju wst˛epniena lata 2025–2035. W tym celu władze samo- miast i gmin (stan na 31 grudnia 2019 r.) Zródło:´ Powia- rz ˛adowe gmin Złoczew powołały „Złoczewski Obszar towy Urz ˛adPracy w Sieradzu Funkcjonalny i Złoczewsk ˛aStref˛eInwestycyjn ˛a”do wykorzystania potencjału powstaj ˛acejkopalni odkrywko- Prawie co pi ˛aty zarejestrowany bezrobotny nie skon-´ wej „Złoczew”. czył 25 lat (grupa ta stanowi 17,9%), a bezrobotni w wieku 55 i wi˛ecej lat stanowi ˛a16,9%. A˙z 27,3% bez- Rynek pracy. Bezrobocie robotnych posiadało wykształcenie gimnazjalne lub W ostatnim dziesi˛ecioleciusytuacja na rynku pracy ni˙zsze, 25,6% bezrobotnych stanowiły osoby z ukon-´ uległa pewnej poprawie. Było to mo˙zliwe dzi˛ekinowym czon ˛azasadnicz ˛aszkoł ˛azawodow ˛a,a 34,6% ukonczyło´ inwestycjom zarówno w sferze produkcyjnej, jak i w szkoł˛e: sredni´ ˛aogólnokształc ˛ac˛a,policealn ˛alub sred-´ usługach. Sytuacja była te˙zjednak pochodn ˛astruktury ni ˛azawodow ˛a.Niemały był udział osób bezrobotnych gospodarki w powiecie, ale tak˙zekoniunktury w regio- z wykształceniem wy˙zszym,bo stanowił 12,5%. Poziom nie i kraju. Struktura zatrudnienia nie uległa zasad- bezrobocia rejestrowanego w powiecie sieradzkim jest niczym zmianom. Nadal prawie połowa zatrudnionych zbli˙zony do sredniej´ krajowej. Stopa rejestrowanego pracuje w rolnictwie (18,8 tys. osób), a w przetwórstwie bezrobocia spadała w latach 2008–2019 i na koniec przemysłowym i budownictwie – 7 tys. osób, w han- 2019 roku wyniosła 5,5% (w 2008 – 11%), była nieco dlu oraz innych usługach – 3,8 tys. osób. Du˙zaliczba wy˙zsza, ni˙z w województwie (5,4%) i w kraju (5,2%). pracuj ˛acych (około 8,2 tys. osób) zatrudniona była w W 2008 roku w powiecie sieradzkim stopa bezrobo- instytucjach publicznych sfery bud˙zetowej jak: urz˛edy, cia wynosiła 11,4%, w województwie łódzkim – 9,2%, placówki oswiaty,´ ochrony zdrowia i pomocy społecz- w kraju – 9,5%9. Znacz ˛acapoprawa sytuacji gospo- nej. Ogółem w koncu´ 2019 r. pracuj ˛acych było ponad darczej w Polsce oraz otwarcie rynków pracy w Unii 21 tys.8 Europejskiej miało równie˙zwpływ na stan bezrobocia Problem bezrobocia pozostaje nadal wa˙znym za- w powiecie sieradzkim. gadnieniem dla władz powiatu. Powiatowy Urz ˛adPracy podejmuje wiele ró˙znych działan,´ aby bezrobocie stop- Oswiata´ i wychowanie niowo ograniczac.´ Na koniec 2019 roku w powiecie Władze powiatu sieradzkiego przychylnie odnosiły sieradzkim zarejestrowanych było 2888 bezrobotnych, si˛e do wszelkich inicjatyw edukacyjnych, a tak˙ze po- w tym 1579 kobiet (54,7%). Najwi˛ecejbezrobotnych było dejmowały działania prowadz ˛acedo stworzenia lep- w Sieradzu – 1083 osób, a najmniej – w Klonowej szych warunków kształcenia w szkołach i placówkach (51 osób) i w Br ˛aszewicach (76 osób) (Tabela 1) Prawo oswiatowo-wychowawczych.´ do zasiłku miało tylko 14,6% zarejestrowanych bezro- Na przestrzeni ostatnich 10 lat w ramach rozsze- botnych. Na wsi bezrobotni stanowili 52,4% ogólnej rzania oferty edukacyjnej zdecydowano o utworzeniu

18 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 nowych szkół i kierunków kształcenia. W roku szkol- Istotnym elementem słu˙z˛acympodniesieniu atrak- nym 2008/2009 po raz pierwszy uruchomiono dodat- cyjnosci´ kształcenia w naszych szkołach było uru- kowe oddziały klas zasadniczych wielozawodowych w chomienie Lokalnego Programu Wspierania Edukacji Warcie i Błaszkach tworz ˛aczespoły szkół ponadgim- Uzdolnionych Uczniów Szkół prowadzonych przez Po- nazjalnych. Od 1 wrzesnia´ 2009 roku rozpocz˛ełodzia- wiat Sieradzki. Program ten ma na celu promowa- łalnosć´ technikum w ramach ZSP w Błaszkach, a od nie najzdolniejszej młodzie˙zy ucz ˛acejsi˛e w szkołach 1 wrzesnia´ 2010 roku – technikum w ramach ZSP w ponadpodstawowych prowadzonych przez powiat sie- Złoczewie. Podj˛eto te˙zprób˛euruchomienia od 1 wrze- radzki, oraz ich szczególnych osi ˛agni˛ec´ w dziedzinie snia´ 2011 roku Technikum w Warcie w ramach ZSP w nauki, kultury i sztuki oraz sportu. Warcie. Poprzez takie działania powiat stworzył mo˙zli- W roku szkolnym 2018/2019 realizowano zadania wosć´ kształcenia zawodowego dla absolwentów gimna- remontowe i inwestycyjne, jak równie˙z doposa˙zono zjów z mniejszych osrodków´ miejskich i wsi. Z dniem 31 baz˛e oswiatow´ ˛aw nowy sprz˛et dydaktyczny. Bud˙zet sierpnia 2016 roku został rozwi ˛azany Zespół Szkół Po- szkół i placówek oswiatowych´ w 2018 roku (bez dofi- nadgimnazjalnych w M˛eckiejWoli, i szkoła zakonczyła´ nansowania projektów unijnych, srodków´ finansowych z swoje istnienie. Od pocz ˛atku istnienia powiatu była to PFRON, dotacji Wojewody, Urz˛edów Gmin) został zre- jedyna likwidacja szkoły prowadzonej przez powiat sie- alizowany w kwocie 44.563.439,29 zł. Subwencja oswia-´ radzki. towa wraz ze zmianami otrzymana z Ministerstwa Fi- W klasach pierwszych szkół technicznych i bran- nansów wynosiła w 2018 roku 38.947.074,00 zł. Srodki´ ˙zowych szkół I stopnia dla młodzie˙zy w chwili obec- finansowe powiatu wraz z dochodami wypracowanymi nej kształcenie odbywa si˛ew zawodach: technik elek- przez szkoły i placówki oswiatowe´ stanowiła kwota – tryk, technik urz ˛adzen´ i systemów energii odnawial- 5.616.365,29 zł. Zadania oswiatowe´ w roku szkolnym nej, technik pojazdów samochodowych, technik infor- 2018/2019 zrealizowane i sfinansowane zostały z sub- matyk, technik mechatronik, mechanik pojazdów sa- wencji oswiatowej,´ dochodów pozyskanych przez jed- mochodowych, elektromechanik pojazdów samochodo- nostki oswiatowe,´ dotacji celowych. Wydatki bud˙zetowe wych, monter mechatronik, elektryk, monter sieci, in- dotyczyły realizacji osobowych i bezosobowych wyna- stalacji i urz ˛adzen´ sanitarnych, monter zabudowy i ro- grodzen´ nauczycieli i pracowników administracji i ob- bót wykonczeniowych´ w budownictwie, blacharz samo- sługi wraz z pochodnymi, dodatków wiejskich i miesz- chodowy, fryzjer, technik handlowiec, technik ˙zywienia kaniowych dla nauczycieli oraz wydatków bie˙z˛acych i usług gastronomicznych, technik ekonomista, technik niezb˛ednych do prawidłowego funkcjonowania jedno- logistyk, technik hotelarstwa, technik organizacji re- stek oswiatowych.´ W ramach Regionalnego Programu klamy, kucharz, technik usług fryzjerskich, sprzedawca, Operacyjnego Województwa Łódzkiego na lata 2014– technik ochrony srodowiska,´ technik architektury kra- 2020 realizowano nast˛epuj˛aceprojekty: jobrazu, technik budownictwa, technik geodeta i w od- działach wielozawodowych. W bran˙zowej szkole spe- • Specjalny Osrodek´ Szkolno-Wychowawczy w Sie- cjalnej I stopnia kształcenie odbywa si˛ew oddziałach radzu „Lepszy start”. Projekt na kwot˛e872 322,85 wielozawodowych. PLN realizowany jest w okresie od 1 pazdziernika´ Od kilku lat nabór do szkół ponadpodstawowych 2018 r. do 30 wrzesnia´ 2020 r. Celem projektu jest przeprowadzany jest w formie elektronicznej. W roku podniesienie u uczniów z niepełnosprawnosci´ ˛ain- szkolnym 2018/2019 do szkół ponadpodstawowych dla telektualn ˛a,specjalnymi potrzebami rozwojowymi i młodzie˙zy przyj˛eto 828 uczniów (srednio´ 28 uczniów edukacyjnymi kompetencji kluczowych oraz umiej˛etna oddział). Wi˛ecej uczniów przyszło do klas pierw- nosci´ niezb˛ednych na rynku pracy; wyrównanie u szych. Wy˙zszy procent zrekrutowania – to, z jednej uczniów poziomu kompetencji społecznych, zmini- strony, efekt dobrze skomponowanej oferty edukacyj- malizowanie zjawiska przedwczesnego konczenia´ na- nej, z drugiej strony – to rezultat ogromnej pracy uki szkolnej, a co za tym idzie – zwi˛ekszenieszans wło˙zonejprzez szkoły i samorz ˛adw upowszechnienie na zatrudnienie w przyszłosci.´ oferty w szkołach gimnazjalnych. • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 1 w Siera- W 2018 roku Zarz ˛aduPowiatu podj ˛ałodpowiedni ˛a dzu „Dobry zawód, jest kluczem do sukcesu”. Pro- decyzj˛ei w krótkim czasie dzi˛ekizaanga˙zowaniu pra- jekt na kwot˛e2 204 605,72 PLN realizowany był w cowników Starostwa, powstał „Informator Edukacyjny okresie od 1 wrzesnia´ 2018 r. do 31 sierpnia 2020 r. Powiatu Sieradzkiego na rok szkolny 2018/2019”, który Celem projektu jest zwi˛ekszeniewspółpracy z praco- został przekazany do wszystkich samorz ˛adów miejskich dawcami, jakosci´ kształcenia zawodowego w ZSP nr i gminnych na naszym terenie. W informatorze zawarto 1 w Sieradzu, ukierunkowanie na popraw˛ezdolnosci´ wszystkie niezb˛ednedane na temat oferty rekrutacyjnej do zatrudnienia 232 uczniów szkoły oraz dostoso- naszych szkół i placówek tak, aby ułatwic´ młodym lu- wanie kierunków kształcenia do regionalnego rynku dziom wybór własciwej´ scie˙zkikształcenia.´ pracy poprzez wzrost kompetencji zawodowych. Ce-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 19 lem projektu było równie˙z: doposa˙zenie pracowni i „Grecja szans ˛adla Złoczewa”. Projekt na kwot˛e 54 warsztatów szkolnych oraz organizacja sta˙zy zawo- 603,00 EUR realizowany był w okresie od 1 wrzesnia´ dowych i dodatkowych zaj˛ec´ specjalistycznych dla 2018 r. do 31 maja 2019 r. Celem projektu było pod- uczniów z kierunków: technik architektury krajo- niesienie kompetencji zawodowych i j˛ezykowych 30 brazu, technik ochrony srodowiska,´ technik mecha- uczniów Technikum w ZSP w Złoczewie: 15 techników tronik, technik pojazdów samochodowych, technik informatyków i 15 techników ekonomistów. Udział w geodeta, technik energetyk, technik urz ˛adzen´ i sys- projekcie miał dostarczyc´ uczestnikom wiele mo˙zli- temów energetyki odnawialnej, technik informatyk. wosci,´ m. in. doskonalenie znajomosci´ j˛ezykaobcego, • Centrum Edukacji Zawodowej w Sieradzu – „Do- rozwini˛ecie umiej˛etnosci´ osobistych, interpersonal- bry zawód, pewna praca – to si˛eopłaca”. Projekt na nych oraz udoskonalenie kompetencji kluczowych. kwot˛e1 600 915,97 PLN realizowany był w okresie od • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 w Sie- 1 wrzesnia´ 2018 r. do 31 sierpnia 2020 r. Celem pro- radzu „Ucz ˛acsi˛e przez doswiadczenie”.´ Projekt na jektu było zwi˛ekszenie,we współpracy z otoczeniem kwot˛e117 257,00 EUR realizowany był w okresie od 1 społeczno-gospodarczym, jakosci´ kształcenia zawo- lutego 2018 r. do 30 listopada 2019 r. Celem projektu dowego w Centrum Edukacji Zawodowej w Sieradzu. było podniesienie kompetencji zawodowych i j˛ezyko- Projekt był ukierunkowany na popraw˛ezdolnosci´ do wych 45 uczniów i uczennic ZSP nr 1 w Sieradzu. Ce- zatrudnienia 168 uczniów szkoły oraz dostosowanie lem dodatkowym był rozwój współpracy mi˛edzyna- kierunków kształcenia do regionalnego rynku pracy rodowej szkoły. Udział w projekcie dostarczył uczest- poprzez wzrost kwalifikacji zawodowych 17 nauczy- nikom wiele mo˙zliwosci´ m. in. doskonalenie znajo- cieli. Przeprowadzono adaptacj˛ei doposa˙zeniepra- mosci´ j˛ezyka obcego, rozwini˛ecie umiej˛etnosci´ oso- cowni i warsztatów szkolnych, poprzez organizacj˛e bistych, interpersonalnych oraz udoskonalenie kom- doradztwa edukacyjno-zawodowego oraz sta˙zy, prak- petencji kluczowych. tyk i dodatkowych zaj˛ec´ specjalistycznych w zakresie • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. Marii odnawialnych zródeł´ energii, napraw blacharskich, D ˛abrowskiej w Sieradzu – „Europa szans ˛amojego spawania metod ˛aMAG/MMA, mechatroniki, serwi- rozwoju”. Projekt na kwot˛e586 265,38 zł realizowany sowania nowoczesnych technologii motoryzacyjnych, był w okresie od 1 pazdziernika´ 2017 r. do 30 wrze- prac dekarskich, eksploatacji urz ˛adzen´ elektroener- snia´ 2018 r. Celem projektu było wyrównanie szans getycznych, kwalifikacji SEP do 1 KV. na europejskim rynku pracy 55 uczniów i podnie- • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 2 im. M. sienie ich mobilnosci´ zawodowej, a tak˙zewzrost ja- D ˛abrowskiej w Sieradzu – „Program rozwoju Ze- kosci´ realizowanych sta˙zy przez rozwój partnerstwa społu Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 2 w Sieradzu”. mi˛edzynarodowego (wł ˛aczeniebezposredniej´ organi- Projekt na kwot˛e1 278 250,80 PLN realizowany był zacji goszcz ˛acej)i ulepszenie programu kursów przy- w okresie od 1 stycznia 2018 r. do 30 wrzesnia´ 2019 gotowawczych przed wyjazdem. Program umo˙zliwiał r. Celem projektu było podniesienie kompetencji za- zagraniczn ˛amobilnosć´ – wyjazdy uczniów w celach wodowych 70 uczniów szkoły zwi˛ekszaj˛aceich szanse edukacyjnych, wspieranie budowy partnerstw pomi˛e- na rynku pracy, przez m. in. realizacj˛esta˙zyi szko- dzy szkołami na rzecz wzmacniania innowacyjnosci´ len,´ a tak˙zepodniesienie kompetencji zawodowych 15 i budowania wiedzy. Projekt dał uczestnikom szans˛e nauczycieli przez m. in. kursy i studia podyplomowe na prac˛ew mi˛edzynarodowych zespołach projekto- oraz podniesienie jakosci´ nauczania poprzez wypo- wych. sa˙zeniesal lekcyjnych w sprz˛etniezb˛edny do kształ- • Specjalny Osrodek´ Szkolno-Wychowawczy im. cenia zawodowego. Projekt zakładał realizacj˛edzia- Janusza Korczaka w Sieradzu – „Poszukiwanie me- łan´ ł ˛acz˛acych ucznia z rynkiem pracy i pracodaw- tod prewencji przedwczesnego konczenia´ nauki na cami, dzi˛eki którym uczniowie b˛ed˛amogli poznac´ poziomie zasadniczej szkoły zawodowej na podsta- ich oczekiwania i dostosowac´ umiej˛etnosci´ do ich powie doswiadcze´ n´ europejskich II”. Projekt na kwot˛e trzeb. W ramach projektu przewidziano kursy kwa- 38 815,00 EUR realizowany był w okresie od 1 wrze- lifikacyjne, szkolenia i studia podyplomowe dla na- snia´ 2018 r. do 30 listopada 2019 r. Celem pro- uczycieli, doskonal ˛acew zakresie tematyki zwi ˛azanej gramu było zmniejszenie liczby uczniów przedwcze- z nauczanym zawodem. Udział w projekcie pozwo- snie´ koncz´ ˛acych szkoł˛e– poprzez kształcenie umie- lił nauczycielom lepiej przygotowac´ si˛edo nauczania j˛etnosci´ planowania kariery zawodowej, wzrost kom- zawodu. petencji osobistych uczestników oraz kompetencji zawodowych nauczycieli. Ponadto uczniowie poznawali W ramach programu Erasmus + realizowano nast˛epu- kultury krajów partnerskich poprzez zgł˛ebianiedzie- j ˛aceprojekty: dzictwa kulturowego poszczególnych regionów. • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Złoczewie • Specjalny Osrodek´ Szkolno-Wychowawczy im.

20 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Janusza Korczaka w Sieradzu – „Przyszłosć´ za- tur ˛ai wiedz ˛a.Wa˙znym przedsi˛ewzi˛eciembyła moder- czyna si˛edzis”.´ Projekt na kwot˛e46 961,00 EUR re- nizacja PBP w latach 2012–2013, a wczesniej´ w 2009 r. alizowany był w okresie od 1 wrzesnia´ 2018 r. do 31 miała miejsce modernizacja pomieszczen´ wypo˙zyczalni sierpnia 2020 r. Celem programu było umo˙zliwienie i czytelni dla dzieci. Od 2016 r. biblioteka zapewnia zagranicznej mobilnosci´ – wyjazdy w celach szkole- czytelnikom bezpłatny dost˛ep on-line do elektronicz- niowych nauczycieli, specjalistów i kadry zarz ˛adza- nych wersji ksi ˛a˙zeki czasopism naukowych za posred-´ j ˛acejzaanga˙zowanych w proces nauczania i wycho- nictwem Cyfrowej Wypo˙zyczalni Publikacji Naukowych wania uczniów o specjalnych potrzebach edukacyj- ACADEMICA. nych. Głównym celem projektu było nabycie umiej˛et- Oprócz biblioteki powiatowej na terenie powiatu nosci´ i wiedzy tych osób z zakresu prewencji przed- działaj ˛a34 biblioteki, z czego 29 znajduje si˛ena wsiach, wczesnego konczenia´ nauki. Projekt zakładał realiza- a dwie funkcjonuj ˛aw obr˛ebiestruktur centrów kultury. cj˛e4 ró˙znych szkolen´ w wybranych krajach: Hiszpa- Siedziby bibliotek maj ˛anowoczesne wyposa˙zenie i s ˛a nii, Chorwacji, Grecji i na Malcie. Celem dodatko- zautomatyzowane, a wyremontowane pomieszczenia – wym było poszerzenie wachlarza metod stosowanych dostosowane do współczesnego czytelnika z dost˛epem w placówce i wzbogacenie oferty edukacyjnej. Zagra- on-line do zbiorów. Ł ˛acznieudost˛epniaj˛aniemal 620 niczne mobilnosci´ w ramach projektu były okazj ˛ado tys. woluminów bibliotecznych, obsługuj ˛acrocznie po- wymiany doswiadcze´ n´ oraz treningu wiedzy i umie- nad 22 tys. osób i wypo˙zyczaj ˛ac500 tys. ró˙znego ro- j˛etnosci´ na bazie doswiadcze´ n´ europejskich. dzaju ksi ˛a˙zeki czasopism – w formie tradycyjnej i elek- • I Liceum Ogólnokształc ˛aceim. Kazimierz Jagiel- tronicznej (np. audiobooki). Chocia˙zw ostatnich latach lonczyka´ w Sieradzu – „Healthy Town”. Projekt na odnotowuje si˛espadek liczby czytelników w powiecie, kwot˛e32 375,00 EUR realizowany był od 1 wrzesnia´ to biblioteki odwiedza blisko 270 tys. osób, z czego ok. 2017 r. do 31 sierpnia 2019 r. 30 tys. uczestniczy w ró˙znego rodzaju imprezach. • I Liceum Ogólnokształc ˛aceim. Kazimierza Ja- Wa˙zn˛aplacówk ˛akultury jest Muzeum Okr˛egowe w giellonczyka´ w Sieradzu – „Dwuj˛ezycznosć´ przy- Sieradzu z oddziałem Muzeum Walewskich w Tub ˛a- szłosci´ ˛aszkoły i wrotami dla naszych uczniów do Eu- dzinie i Sieradzkim Parkiem Etnograficznym. Posiada ropy”. Projekt na kwot˛e151 772,19 PLN realizowany ono 41,5 tys. muzealiów, a rocznie placówk˛eodwiedza był od 1 lipca 2017 r. do 31 sierpnia 2019 r. blisko 13,5 tys. osób. Zbiory s ˛asystematycznie wzbo- gacane, zarówno w wyniku własnych badan,´ jak i da- W ramach wsparcia Wojewódzkiego Funduszu Ochrony rowizn czy depozytów. Corocznie organizowanych jest Srodowiska´ i Gospodarki Wodnej w Łodzi realizowano kilkanascie´ wystaw czasowych (własnych i wypo˙zyczo- nast˛epuj˛acyprojekt: nych), odczytów, spotkan´ i lekcji muzealnych. W ostatnim czasie Muzeum podj˛ełocykl prezentacji zespołów • Specjalny Osrodek´ Szkolno-Wychowawczy im. ludowych z gmin powiatu sieradzkiego i dawnej Ziemi Janusza Korczaka w Sieradzu – „Ekopracownia Sieradzkiej. pod chmurk ˛a”.Projekt na kwot˛e47 000,00 zł realizo- Podległe powiatowi Biuro Wystaw Artystycznych w wany był w okresie od 1 marca 2019 r. do 30 wrzesnia´ Sieradzu organizuje corocznie ok. 13 wystaw czaso- 2019 r. Celem projektu było stworzenie w szkole miej- wych, prezentuj ˛acych ró˙zne dziedziny współczesnych sca edukacyjno-przyrodniczego „Lesny´ zak ˛atek Ma- sztuk plastycznych. S ˛ato wystawy indywidualne i zbio- ciusia”. Ogród dydaktyczny jest usytuowany w bez- rowe (z dziedziny malarstwa, grafiki, rzezby,´ rysunku, posrednim´ s ˛asiedztwieszkoły pełni ˛acrol˛e ekosys- tkaniny artystycznej, fotografii, ceramiki, szkła). BWA temu, w którym uczniowie mogli zapoznac´ si˛ez przy- jest równie˙zorganizatorem Ogólnopolskiego Konkursu rodniczymi i estetycznymi walorami lasu. Malarskiego Triennale z Martw ˛aNatur ˛a, a tak˙zelekcji z zakresu historii i sztuki. Instytucje kultury Powiat sieradzki posiada trzy instytucje kultury, Pomoc społeczna które funkcjonowały mimo ograniczen´ finansowych. Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Siera- Powiatowa Biblioteka Publiczna wzbogacała swój ksi˛e- dzu jest jednostk ˛a organizacyjn ˛a wykonuj ˛ac˛a zada- gozbiór, który w koncu´ 2019 r. wynosił 113.566 wolu- nia powiatu sieradzkiego z zakresu pomocy społecz- minów (w 2009 126.590). Same zbiory wypo˙zyczalni nej, wspierania rodziny i pieczy zast˛epczej,rehabilitacji dla dorosłych licz ˛a100 tys. woluminów. Czytelników społecznej osób niepełnosprawnych oraz przeciwdzia- na koniec 2019 r. było 5.2499 tys., jednak corocznie łania przemocy w rodzinie. ich ubywało (w 2009 – 9 tys.). Biblioteka jest organiza- Od 1 stycznia 2012 r. Powiatowe Centrum Pomocy torem licznych (rocznie ponad dwustu) spotkan´ autor- Rodzinie w Sieradzu pełni funkcj˛e organizatora ro- skich, wykładów, prelekcji, wieczorów literackich, wy- dzinnej pieczy zast˛epczej.Rodziny zast˛epczeotrzymuj ˛a staw, konkursów i innych wydarzen´ zwi ˛azanych z litera- wszechstronne wsparcie, maj ˛ami˛edzy innymi mo˙zli-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 21 wosć´ korzystania z usług koordynatorów rodzinnej pie- domy pomocy funkcjonuj ˛acew powiecie sieradzkim czy zast˛epczej,którzy swoje obowi ˛azkirealizuj ˛agłów- spełniaj ˛aobowi ˛azuj˛acestandardy i działaj ˛aw oparciu nie w miejscu zamieszkania rodzin zast˛epczych. Na o stałe zezwolenia Wojewody Łódzkiego. W strukturze dzien´ 31 grudnia 2010 r. funkcjonowało 127 rodzin za- organizacyjnej Domu Pomocy Społecznej w Sieradzu (tzw. st˛epczych. Wychowywało si˛ew nich 190 dzieci. Na ko- „Bankowcu”) przy ul. Armii Krajowej 34, przeznaczo- niec 2019 r. funkcjonowało 112 rodzin zast˛epczych, w nego dla osób w podeszłym wieku i dla osób przewle- których wychowywało si˛e157 dzieci. W 2017 roku roz- kle somatycznie chorych znajduj ˛asi˛etak˙ze dwie filie. pocz˛eła działalnosć´ nowa forma rodzinnej pieczy za- Filia w Witowie przeznaczona jest dla osób przewlekle st˛epczej, jak ˛ajest rodzinny dom dziecka (na koniec chorych psychicznie, a filia w Ro˙zd˙załach– dla doro- 2019 r. z tej formy opieki korzystało 2 wychowanków). słych niepełnosprawnych intelektualnie – z oddziałem Poczynaj ˛acod 2016 r. w kolejnych latach na rzecz wy- dla dzieci i młodzie˙zyniepełnosprawnych intelektual- chowanków pieczy zast˛epczejrealizowane s ˛arz ˛adowe nie. W 2012 r. Dom Pomocy Społecznej w Ro˙zd˙załach programy „Dobry start” i „500+”. został przekształcony w fili˛esieradzkiego DPS. Na terenie powiatu sieradzkiego funkcjonuj ˛adwie Na terenie powiatu sieradzkiego w 2019 r. rozpocz ˛ał placówki opiekunczo-wychowawcze,´ (w tym jedna pu- funkcjonowanie powiatowy wsparcia – Dzienny Dom bliczna i jedna niepubliczna), zapewniaj ˛acecałodo- Pobytu „Senior +” w Sieradzu. Jednostka jest przezna- bow ˛aopiek˛ei wychowanie dzieciom jej pozbawionym. czona dla 20 osób w wieku 60+, nieaktywnych zawo- Dysponuj ˛aone ł ˛acznie42 miejscami dla wychowanków. dowo, b˛ed˛acych mieszkancami´ powiatu sieradzkiego. Zapewniaj ˛adzieciom całodobow ˛aopiek˛e i wychowa- W Sieradzu działa Dom Pomocy Społecznej Zgro- nie oraz zaspokajaj ˛aich niezb˛edne potrzeby bytowe madzenia Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konaj ˛acego, i rozwojowe. Na dzien´ 31 grudnia 2019 roku w pla- który jest koedukacyjn ˛aplacówk ˛apobytu stałego dla cówkach opiekunczo-wychowawczych´ przebywało 32 dorosłych, dzieci i młodzie˙zyniepełnosprawnych inte- dzieci. Trwa proces dostosowywania placówek do obo- lektualnie. Dom zapewnia opiek˛e35 osobom niepełno- wi ˛azuj˛acych standardów, które zakładaj ˛a,˙zez placówek sprawnym w stopniu umiarkowanym i znacznym. Od nie mo˙zekorzystac´ wi˛ecejni˙z14 wychowanków. 2009 r. Dom posiada zezwolenie Wojewody Łódzkiego Usamodzielniani wychowankowie pieczy zast˛epczej na prowadzenie działalnosci´ w zakresie pomocy spo- korzystaj ˛aze swiadcze´ n´ na kontynuowanie nauki, po- łecznej i działa na podstawie Umowy zawartej pomi˛e- mocy pieni˛e˙znej na usamodzielnienie oraz swiadcze´ n´ dzy Zgromadzeniem a Starostwem Powiatowym w Sie- rzeczowych. Ponadto od 2014 r. korzystaj ˛az nowator- radzu. skich form wsparcia w ramach „Wehikułu usamodziel- W działalnosci´ PCPR w Sieradzu w kilkunastu nienia” prowadzonego we współpracy z Fundacj ˛aRo- ostatnich latach istotn ˛arol˛e odgrywa realizacja pro- binson Crusoe w Warszawie przeznaczonego dla wy- gramów współfinansowanych ze srodków´ UE. W la- chowanków pieczy zast˛epczej mi˛edzy 16 a 24 rokiem tach 2008–2014 realizowano projekt systemowy „Droga ˙zycia. do samodzielnosci´ – aktywizacja społeczna i zawo- Przy Centrum funkcjonuje Powiatowy Zespół do dowa osób w powiecie sieradzkim”. Obejmował on Spraw Orzekania o Niepełnoprawnosci.´ W strukturach ró˙znorodne działania w ramach aktywnej integra- Powiatowego Centrum działa tak˙ze Punkt Interwencji cji. Były to mi˛edzy innymi: grupowe wyjazdowe tre- Kryzysowej udzielaj ˛acymieszkancom´ powiatu sieradz- ningi umiej˛etnosci´ i kompetencji społecznych, wy- kiego specjalistycznego poradnictwa: socjalnego, psy- jazdowe obozy wspomagaj ˛ace umiej˛etnosci´ i kom- chologicznego, prawnego oraz w zakresie uzale˙znien´ i petencje społeczne, doradztwo zawodowe i eduka- współuzale˙znien.´ Porady i konsultacje swiadczone´ s ˛a cyjne oraz psychologiczne, szkolenia i kursy zawodowe. bezpłatnie. Dy˙zury specjalistów (prawnik, psycholog, Organizowano równie˙z działania srodowiskowe´ (im- terapeuta uzale˙znien)´ obywaj ˛asi˛eraz w tygodniu, w go- prezy integracyjne, wycieczki edukacyjno-kulturalne, dzinach popołudniowych. Pracownik socjalny udziela spektakle profilaktyczno-edukacyjne). Adresatami pro- porad we wszystkie dni robocze. jektu były osoby usamodzielniane opuszczaj ˛acepla- Starosta za posrednictwem´ Powiatowego Centrum cówki opiekunczo-wychowawcze´ oraz rodziny zast˛ep- Pomocy Rodzinie sprawuje nadzór nad działalnosci´ ˛a cze, osoby niepełnosprawne, osoby w wieku 15–30 lat osrodków´ wsparcia i domów pomocy społecznej. pochodz ˛aceze srodowisk´ zagro˙zonych wykluczeniem W powiecie sieradzkim specjalistyczne usługi opie- społecznym oraz osoby z otoczenia (rodzin) uczestni- kuncze,´ terapeutyczne i socjalne swiadcz´ ˛atrzy domy ków projektu. W sumie w projekcie uczestniczyło po- pomocy społecznej, w tym 2 domy b˛ed˛acejednostkami nad 600 osób, a kwota wydatków wyniosła blisko 6 mln organizacyjnymi powiatu. Na dzien´ 31 grudnia 2019 złotych. Przez dwa lata (2016–2017) realizowany był r. powiat sieradzki dysponował 513 miejscami statuto- projekt „Po stronie rodziny – rozwój usług na rzecz ro- wymi w tych instytucjach. Na koniec 2019 r. w domach dzin zast˛epczych w powiecie sieradzkim”. Ogólna war- pomocy społecznej przebywało 507 osób. Wszystkie tosć´ projektu wyniosła 471.793 zł. W roku 2016 r. w pro-

22 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 jekcie wzi˛ełoudział 75 rodzin pełni ˛acych funkcj˛eopie- Białystok stanowi ˛acjednoczesnie´ poł ˛aczeniez czesk ˛a kunów zast˛epczych zawodowych, niezawodowych i spo- Prag ˛ai Litw ˛a.Ta nowa trasa posiada po dwa pasy ru- krewnionych oraz 116 wychowanków tych rodzin (ogó- chu w ka˙zdymkierunku oraz obwodnic˛epołudniowo- łem 213 osób). Tak˙zeponad 200 osób uczestniczyło w zachodni ˛aSieradza, wyprowadzaj ˛ac˛aruch na drog˛e projekcie w 2017 r. W latach 2018–2020 PCPR w Siera- nr 14 w kierunku Kalisza. Na terenie powiatu znajduj ˛a dzu był liderem projektu „Centrum Usług Społecznych si˛e trzy zjazdy: Złoczew, Sieradz-Południe i Sieradz- w Powiecie Sieradzkim” realizowanego w partnerstwie Wschód. Droga ta w znacznym stopniu odci ˛a˙zyłaprze- z Miastem Sieradz/Miejskim Osrodkiem´ Pomocy Spo- ci ˛a˙zonei zatłoczone drogi nr 14 i 12 na odcinku Sieradz łecznej w Sieradzu, Gmin ˛aBrzeznio/Gminnym´ Osrod-´ – Łódz.´ Dzi˛ekitej inwestycji zwi˛ekszyłasi˛enie tylko do- kiem Pomocy Społecznej w Brzezniu,´ Stowarzyszeniem st˛epnosć´ komunikacyjna powiatu, ale tak˙zemo˙zliwosci´ na Rzecz Dzieci Niepełnosprawnych DARY LOSU w inwestowania. Sieradzu. Zadania realizowane przez PCPR w Sieradzu obejmowały: • krótkookresowy pobyt wytchnieniowy w placówce stacjonarnej – dzianie skierowane do faktycznych opiekunów niesamodzielnych osób z niepełnospraw- nosci´ ˛a, które w wyniku nadmiernego obci ˛a˙zenia prac ˛anie maj ˛amo˙zliwosci´ odpoczynku, załatwiania swoich spraw oraz funkcjonowania w ˙zyciu społecz- nym; • usługi asystentów osobistych osób niepełnospraw- nych – pomoc osobom z niepełnosprawnosci´ ˛aw ak- Fot. 3. Droga szybkiego ruchu S-8, w˛ezeł Sieradz- ´ tywizacji w ˙zyciu społecznym i zawodowym, np. po- Wschód. Zródło: Starostwo Powiatowe w Sieradzu przez umo˙zliwieniekorzystania z oferty edukacyjnej Na terenie powiatu znajduj ˛asi˛e ponadto wa˙zne i kulturalnej; drogi wojewódzkie, na których równie˙z w okresie • usług˛e transportow ˛a – usługi transportu specjali- 2009–2019 prowadzono wiele modernizacji i remon- stycznego lub standardowego; w ramach tego zada- tów. Z wa˙znych przedsi˛ewzi˛ec´ nale˙zy wymienic:´ bu- nia wsparciem obj˛ete zostały osoby z terenu powiatu dow˛enowego mostu w miescie´ Warcie na rzece Warta, sieradzkiego, które maj ˛autrudniony dost˛ep do ko- przebudow˛edrogi wojewódzkiej na ul. Uniejowskiej w munikacji lub ze wzgl˛eduna swój stan zdrowia wy- Sieradzu, przebudow˛e dróg wojewódzkich: nr 710 na magaj ˛atransportu specjalistycznego. odcinku do Włynia (gm. Warta) i nr 480 w Sieradzu na ul. 1 Maja (odcinek 2,47 km zrealizowano w latach 2011– Kwota uzyskanego dofinansowania wynosiła 4 153 126 2013). Ponadto realizowano przepusty i chodniki. Wg zł, a wkład własny – 468 762 zł. projektu Planu rozwoju sieci dróg wojewódzkich woje- PCPR w Sieradzu w 2018 r. przyst ˛apiłodo partner- wództwa łódzkiego na lata 2015–202310 przewiduje si˛e stwa w projekcie „Długoterminowa opieka medyczna rozbudow˛edrogi nr 710 od Szadku do Rossoszycy. nad osobami niesamodzielnymi”. Realizacja z Liderem Drogi powiatowe, którymi zarz ˛adza Powiatowy projektu – Polskim Towarzystwem Stwardnienia Roz- Zarz ˛adDróg, maj ˛ał ˛aczn˛adługosć´ 617,4 km (tj. 39,8% sianego Odział w Sieradzu jest zaplanowana na okres wszystkich dróg w powiecie), z tego 55,4 km w miastach od 1 stycznia 2019 r. do 31 grudnia 2020 r. Kwota (11%). Nawierzchni˛ebitumiczn ˛ama 92,9%, betonow ˛a– uzyskanego dofinansowania wynosi 1 067 352 zł, a 0,3%, tłuczniow ˛a– 4,4%, a gruntow ˛a– 2,2%. Warto tu wkład własny – 118 650 zł. Zadaniem PCPR w Siera- przypomniec,´ ˙zeniewiele ponad 12% ich ogólnej długo- dzu jest zapewnienie indywidualnego wsparcia psycho- sci´ miało nawierzchni˛ew stanie dobrym, zas´ a˙z60% – logicznego dla otoczenia uczestników projektu. w stanie niezadowalaj ˛acym.Wiele odcinków dróg nie Drogownictwo posiada normatywnych szerokosci´ jezdni (wi˛ekszosć´ – Powiat sieradzki posiada dobrze rozwini˛et˛a siec´ poni˙zej6 m), ma zniszczone nawierzchnie, koleiny, sp˛e- drogow ˛a,dzi˛eki czemu jest dobrze skomunikowany z kania, wyboje, deformacje. Ten stan jest niew ˛atpliwie reszt ˛akraju. Na jego układ komunikacyjny składa si˛e nast˛epstwem wzrostu nat˛e˙zenia ruchu pojazdów, co siec´ dróg publicznych: krajowych, wojewódzkich, po- powoduje utrudnienia, zmniejsza jego bezpieczenstwo´ wiatowych i gminnych, przy czym najistotniejsze s ˛ate oraz ogranicza pr˛edkosć´ i płynnosć.´ Na obszarach za- o znaczeniu krajowym. budowanych brak jest te˙zsegregacji ruchu pieszego od Drogi krajowe. Najwa˙zniejsz˛ainwestycj ˛abyła bu- kołowego, a istniej ˛acekonstrukcje wi˛ekszosci´ jezdni nie dowa trasy szybkiego ruchu S-8, która ł ˛aczycztery s ˛adostosowane do odpowiednich nacisków na os´ powa˙zne i du˙ze miasta: Wrocław – Łódz´ – Warszawa – jazdu.

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 23 i remontowe o ł ˛acznejwartosci´ 141,3 mln zł. Dane wg jednostek samorz ˛adowych przedstawia Tabela nr 2.

Fot. 4. Droga Włyn-Glinno´

Fot. 6. Przebudowa ul. Reymonta w Sieradzu

Fot. 5. Rondo Zwierzyniec Fot. 7. Przebudowa mostu w Charłupi Wielkiej W ci ˛agach dróg powiatowych znajduj ˛asi˛e23 mo- Do wa˙zniejszych zrealizowanych ci ˛agów dro- sty (w tym 1 drewniany) oraz 353 przepusty. Ich stan gowych nale˙zy zaliczyc:´ przebudow˛e wielu wa˙z- techniczny był i jest niewiele lepszy, bowiem 60% wy- nych odcinków dróg powiatowych m. in.: Włyn–´ maga dostosowania do parametrów nosno´ sci´ 40 ton. Glinno nr 1700E – o długosci´ 2,45 km (Fot. 4), Skala problemów, które nale˙zy rozwi ˛azac,´ była i jest Wróblew–W ˛agłczew-Gruszczyce – 14 mln; W po- nadal znaczna. Podejmowano liczne przedsi˛ewzi˛ecia bli˙zudrogi Brzeznio-skrzy˙zowanie´ Czartoria–Godynice remontowe i zapobiegawcze, aby tego stanu nie pogor- (18,4 mln zł) powstało bezpieczne rondo (Fot. 5), szyc´ i zapewnic´ przejezdnosć´ dróg. Było to mo˙zliwe prowadz ˛ace od drogi krajowej 12 do m. Charłu- przede wszystkim dzi˛eki zabiegom remontowym, ale pia Wielka, Koscierzyn–Baszków,´ drogi Broszki– tak˙ze dzi˛eki rozbudowie i przebudowie. Mo˙zliwosci´ Stolec (za 3.1 mln zł), Burzenin–Szynkielów, Wan- bud˙zetowe powiatu były jednak w pierwszych latach dalin–Klonowa (2 mln zł), Wilkszyce-Kr ˛aków Pi- jego istnienia ograniczone. Opracowano program mo- pie–Włocin, Błaszki–S˛edzimirowice. Wyremonto- dernizacji i remontów, który okreslił´ hierarchi˛e i ko- wano drogi Błaszki-Kalinowa ul. Przemysłowej, Rz˛e- lejnosć´ realizacji poszczególnych ci ˛agów i odcinków. ˙zawy–Stojanów w gm Goszczanów, a w Sieradzu – Dopiero po „pojawieniu si˛e” programów przedakce- ulice: Łokietka, ul. Droga D ˛abrowska, Kosciuszki,´ Ko- syjnych i funduszy strukturalnych UE podejmowano legiack ˛a,Warszawsk ˛a,Warck ˛a,Reymonta (Fot. 6) i Al. wysiłki o pozyskanie dodatkowych srodków´ na współ- Grunwaldzk ˛a.Poszerzone zostały drogi w miastach: finansowanie planowanych przedsi˛ewzi˛ec.´ Srodki,´ jakie Bartochowie (na dłudosci´ 680 mb), D ˛abrowa Wielka, skierowano na ten cel, były w ostatnich latach du˙ze. Czartoria-Wólka Klonowska dł. 0,5 km (przebudowa Zaci ˛agni˛eto te˙zniemal 7 mln zł kredytu. wraz z utrwaleniem), wyło˙zonocienki dywanik na dro- Dzi˛eki temu poprawił si˛e stan techniczny na nie- dze Brzeznio-Zapole´ o dł. 800 mb. Wyremontowano których odcinkach dróg powiatowych. W ramach po- te˙zodcinek drogi 1732 E od ul. Kosciuszki´ w Błaszkach zyskanych i posiadanych srodków´ własnych oraz zaci ˛a- w kierunku wsi S˛edzimirowice o dł. 2,268 km. gni˛etych kredytów zrealizowano prace modernizacyjne

24 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Miasta/Gminy Ogółem Srodki´ zewn ˛etrzne Srodki´ gminy Błaszki 16 287 086 zł 6 533 291 zł 2 881 128 zł Br ˛aszewice 8 450 781 zł 4 941 224 zł 555 000 zł Brzeznio´ 28 298 421 zł 17 872 377 zł 1 399 640 zł Burzenin 5 568 938 zł 1 553 364 zł 1 410 000 zł Goszczanów 6 968 605 zł 1 132 090 zł 3 024 510 zł Klonowa 12 151 492 zł 5 171 273 zł 790 000 zł Sieradz Gmina 5 023 992 zł 1 847 448 zł 775 000 zł Sieradz Miasto 21 181 664 zł 7 647 999 zł 2 885 366 zł Warta 9 522 974 zł 1 293 785 zł 1 397 262 zł Wróblew 20 205 474 zł 6 299 143 zł 5 307 248 zł Złoczew 7 683 409,00 zł 2 988 454 zł 400 000 zł Razem: 141 342 836 zł 57 280 448 zł 20 825 154 zł Tabela 2. Wydatki na inwestycje dróg powiatowych w latach 2000-2018. Zródło:´ Powiatowy Zarz ˛adDróg w Sieradzu

Dokonano przebudowy przepustów we wsiach: Ust- mln zł (Fot. 7). Przebudowano te˙z mosty w Niechmi- ków, Cielce, Golków i Błota. Przeprowadzono re- rowie wraz z drog ˛adojazdow ˛ana rzece Łu˙zyca w monty chodników w miejscowosciach:´ Ruda, Wiechu- gm. Klonowa. Ponadto podczas przebudowy i remon- cice, Charłupia Mała, Chojne, Tub ˛adzin,W ˛agłczew, tów dróg powiatowych wykonywane były zatoki auto- Rowy, Kliczków Mały, Barczew, Stefanów Barczewski, busowe i progi spowalniaj ˛aceruch m. in. w Sieradzu na Brzeznio,´ Kalinowa, Włyn,´ a w Sieradzu na ulicach: ulicach: Warszawskiej i Piłsudskiego, a w Błaszkach na Aleja Pokoju, Krakowskie Przedmiescie,´ Armii Krajo- ul. Kosciuszki´ oraz w Barczewie w gminie Brzeznio.´ wej, Saranskiej,´ Zwirki˙ i Wigury, Broniewskiego, Sikor- Bardzo wa˙zn˛a inwestycj ˛a była budowa Obwodu skiego, Polnej, Zajeczej, Nenckiego, Targowej, Leszka Drogowego Powiatowego Zarz ˛aduDróg przy ul. Za- Czarnego; w Złoczewie na ulicach: Cmentarnej i Burze- kładników w Sieradzu trwaj ˛acaetapami od 2015 r. Do- ninskiej,´ w Warcie na ulicach: Przedwiosnie,´ Cieleckiej, tychczasowa baza obwodu miesciła´ si˛eprzy ul Podzam- Kosciuszki´ i Zachodniej. cze. Przeniesienie jej było niezb˛edneze wzgl˛eduna ob- j˛ecieprojektem rewitalizacji terenu przy ul Podzamcze. W tej sprawie w pazdzierniku´ 2014 roku zawarto po- rozumienie Starosty Sieradzkiego i Prezydenta m. Sie- radza, w którego wyniku dokonano zamiany działek. Inwestycja, której koszt wyniósł blisko 6 mln zł., zakon-´ czona została w połowie 2020 r. (Fot. 8). Podkresli´ c´ nale˙zy, ˙zew latach 2009–2018 wiele zadan´ na drogach gminnych realizowały samorz ˛ady. Po- prawiła si˛e dzi˛eki temu komunikacja mi˛edzy sołec- twami i drogi, umo˙zliwiaj˛acedojazd rolników do pól.

Infrastruktura kolejowa Przez powiat przebiega linia kolejowa nr 14 (wschód- Fot. 8. Baza Obwodu Drogowego PZD zachód) ł ˛acz˛acaŁódz´ i Ostrów Wielkopolski (a dalej dobiegaj ˛acado granicy kraju). W powiecie znajduj ˛a Przygotowano równie˙zdokumentacje projektowe m. si˛etrzy stacje (Sieradz, S˛edzicei Błaszki) oraz cztery in. na drogi: ul. Widawska w Sieradzu (do granicy po- przystanki osobowe (M˛eckaWola, Sieradz M˛eka,Sie- wiatu zdunskowolskiego;´ projekt realizowany jest w radz Warta i Skalmierz). Działa Łódzka Kolej Aglome- 2020 r. za kwot˛e16 483 291,52 zł), Sieradz-Ruda (od racyjna (ŁKA). Dzi˛ekiŁKA mieszkancy´ powiatu maj ˛a drogi wojewódzkiej nr 479 do wsi. Ruda), Bartochów- mo˙zliwos´c´ wygodnego i szybszego ni˙zkomunikacj ˛aau- Gołuchy-Tub ˛adzin,Brzeznio-Lipno.´ tobusow ˛adojazdu do innych miast. Linia ta jest od Przeprowadzono prace piel˛egnacyjne drzew przy kilku lat modernizowana. W ramach projektu 10 szprych drogach powiatowych, na które pozyskano. dotacje z do Centralnego Portu Komunikacyjnego ma byc´ budo- Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Srodowiska´ i Go- wana nowa linia kolejowa du˙zych pr˛edkosci.´ Wa˙znew spodarki Wodnej w Łodzi11. W 2008 r. przebudowano tym projekcie jest to, ˙ze Sieradz powinien miec´ bez- most na rzece Myja w Charłupi Wielkiej za kwot˛e1,6 posrdenie´ połaczenie z Poznaniem i Wrocławiem z no-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 25 wego dworca, bowiem linia ta w Sieradzu b˛edziemiała na poziomie 11%. Nale˙zypodkresli´ c,´ ˙zecz˛es´c´ działan´ i nowy dworzec i nowy odcinek linii do Wieruszowa. inwestycji samorz ˛adrealizuje przy wsparciu zewn˛etrznych srodków´ ﬁnansowych, np. z programów Unii Eu- ropejskiej, Wojewody Łódzkiego, Funduszu Dróg Samo- rz ˛adowych (w 2019 r.– 6,765 tys. zł), dotacji z Wo- jewódzkiego Funduszu Ochrony Srodowiska´ i Gospo- darki Wodnej w Łodzi i innych.

Ryc. 3. Udział wydatków maj ˛atkowych w bud˙zeciepo- Ryc. 2. Inwestycje kolejowe planowane w ramach CPK. wiatu sieradzkiego w latach 2009-2019. Opracowanie ´ Zródło: https://www.pasazer.com/news/40987/10,szprych, własne na podstawie danych Starostwa Powiatowego w dla,lotniska,program,kolejowy,cpk.html Sieradzu

Bud˙zetpowiatu W 2019 roku całkowite dochody powiatu wynio- Analiza dochodów i wydatków dokonywanych przez sły 146,8 mln zł, i były wy˙zsze o 49,9% ni˙z w 2009r. powiat sieradzki w latach 2009–2019 wskazuje na jego (wynosiły 97,9 mln zł), zas´ wydatki zrealizowano na wzrostow ˛atendencj˛e i rozwa˙zn˛apolityk˛e wydatków, poziomie 144,5 mln (były one o 45,4% wy˙zsze, ni˙z w d ˛a˙z˛ac˛ado stabilnosci´ i równowagi. Wi˛ekszosć´ srod-´ 2009 r. – 99,4 mln zł). W 2019 roku wyst ˛apiłanad- ków powiat przeznacza na obowi ˛azkowe zadania zle- wy˙zkaw kwocie 2.294.407,17 zł. Zobowi ˛azaniapowiatu cone odr˛ebnymi przepisami. Nale˙z˛ado nich wydatki na na koniec 2019 roku wyniosły 13,2 mln zł, i w ca- oswiat˛ei´ wychowanie (35% całego bud˙zetu)oraz pomoc łosci´ były to kredyty oraz po˙zyczki długoterminowe społeczn ˛a(20,3%). Zaznaczyc´ nale˙zy, ˙ze w wi˛ekszosci´ zwi ˛azanez realizacj ˛am. in. zadan´ remontowych i in- powiatów województwa wydatki na te działy nale˙z˛ate˙z westycyjnych w drogownictwie, oswiacie´ i kulturze. Na do najwi˛ekszych pozycji w bud˙zecie,jednak w powiecie rozchody w bud˙zecie powiatu za 2019 rok w kwocie sieradzkim s ˛aone ł ˛aczniewy˙zszeod sredniej´ w woje- 1 984 721,76 zł składa si˛espłata rat kredytu bankowego wództwie i od sredniej´ krajowej. Warto podkresli´ c,´ ˙ze w kwocie 1.916.997 zł, zaci ˛agni˛etego w 2012, 2013, 2014, w powiecie stosunkowo niewielki jest udział wydatków 2015, 2016, 2017 i 2018 roku na zadania inwestycyjne na administracj˛epubliczn ˛a– wynosi on jedynie 8,1,% – i remontowe w drogownictwie, oswiacie´ i kulturze, sfi- mniej, ni˙z srednio´ w województwie i kraju. nansowanie deficytu bud˙zetowego oraz spłata po˙zyczki Warto podkresli´ c´ wysiłek, jaki przez minione 10 lat zaci ˛agni˛etej w 2017 roku w Wojewódzkim Funduszu poniósł powiat sieradzki w zakresie inwestycji. Struk- Ochrony Srodowiska´ i Gospodarki Wodnej w Łodzi w tur˛eilustruje wykres (Ryc. 3). kwocie 67.724,76 zł.12 Struktura dochodów przez ostanie dziesi˛ec´ lat nie W 2019 roku dochody powiatu w przeliczeniu na 1 ulegała powa˙zniejszymzmianom i wykazuje, ˙ze65,8% mieszkanca´ wyniosły 1.245,0 zł (w 2014r. – 991,21 zł), stanowi ˛asubwencje i dotacje, a wi˛ec transfery z bu- to wi˛ecej,ni˙zprzeci˛etniew powiatach w województwie d˙zetupanstwa,´ a tylko 22,0% – dochody własne. Sytu- (1020,0 zł). To swiadczy´ o wysokiej pozycji powiatu w acja ta jest wynikiem zadan´ samorz ˛adupowiatowego, województwie i stosunkowo dobrej sytuacji finansowej które maj ˛acharakter: zadan:´ własnych, zleconych oraz bud˙zetupowiatu. powierzonych. W roku 2019 najwi˛ekszy udział w do- Dla rozwoju powiatu szczególne znaczenie miały chodach stanowi ˛asubwencje (45,2%), dotacje wynio- srodki´ pochodz ˛acez funduszy europejskich. Korzystały sły 20,5% całego bud˙zetu, natomiast dochody własne z nich projekty składane przez samorz ˛adypowiatowe i ukształtowały si˛ena poziomie 34,3%. gminne, a tak˙zewojewódzki. W okresie programowa- W latach 2009–2019 powiat ponosił znaczne wy- nia na lata 2014–2020 wartosć´ całkowita oraz dofinan- datki na inwestycje, remonty i zakupy inwestycyjne. sowania ze srodków´ UE projektów zrealizowanych w ra- Udział tzw. wydatków maj ˛atkowych w ogólnym bud˙ze- mach umowy partnerstwa na terenie powiatu do konca´ cie powiatu dla tego okresu wahał si˛eod 5,16% w2011 r. 2018 r. wyniosła ogółem 630,7 mln zł. Dofinansowanie do 18,2% – w 2010 r. – przy sredniej´ dla lat 2009–2015 ze srodków´ UE wyniosło 396,4 mln zł, tj. 62,65%. Na

26 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 1 mieszkanca´ stanowiło to 5.324 zł. Najwi˛ecej srodków´ społeczna. W przypadku zwi˛ekszonych mo˙zliwosci´ po- unijnych pozyskano z Programu Operacyjnego Infra- zyskania srodków´ unijnych i rozszerzenia zakresu rze- struktura i Srodowisko´ – 185,8 mln zł oraz Regional- czowego wydaj˛e si˛e konieczne zaci ˛agni˛ecie kredytu nego Program Operacyjnego dla Województwa Łódz- bankowego b ˛adz´ emisja obligacji. kiego – 152,0 mln zł. Ponadto dofinansowano projekty Bibliografia: z Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój – 35,0 mln zł., z Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa – 7,8 GUS, Powszechny Spis Rolny z 2010 r. mln zł oraz Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja GUS, Statystyczne Vademecum Samorz ˛adowca z 2019 r. Rozwój – 15,8 mln zł.13 GUS, Zmiany zachodz ˛acew gospodarstwach rolnych w latach 2002-2010, praca zbiorowa pod red. W. Józefiaka i W. Zientary Warszawa 2013. GUS, Polska w liczbach, Warszawa 2019. Informacja o stanie realizacji zadan´ oswiatowych´ Powiatu Sie- radzkiego za rok szkolny Sprawozdanie nr 1/2019 Zarz ˛aduPowiatu Sieradzkiego z dnia 28 marca 2019 r. z wykonania bud˙zetu powiatu sieradzkiego za 2018 rok Sprawozdanie nr 1/2020 Zarz ˛aduPowiatu Sieradzkiego z dnia 19 marca 2020 r. z wykonania bud˙zetu powiatu sieradzkiego za 2019 rok Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego na lata 2007–2020 z dnia 31 stycznia 2006 r. wraz z pózniejszymi´ zmianami Strategia rozwoju powiatu sieradzkiego na lata 2016–2023, Sie- radz, 2016. Urz ˛adStatystyczny w Łodzi. Województwo łódzkie w liczbach 2019. Zarz ˛adPowiatu Sieradzkiego Strategia Rozwoju Powiatu Sie- radzkiego na lata 2007–2013 grudzien´ 2007. Rozdziały: Oswiata´ i wychowanie oraz Pomoc społeczna opracowane przez jednostki Starostwa Powiatowego w Sieradzu

Przypisy:

1 Wszystkie dane z działu demografia wg GUS BDL stan na 30.06 2019. 2 https://bdl.stat.gov.pl/BDL/dane/teryt/tablica 3 Dane wg Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 r. Do niedawna istotnym z punktu widzenia produkcji rolniczej produktem chowu Tabela 3. Struktura wydatków bud˙zetu w latach 2016 bydła był tak˙ze obornik, wykorzystywany do u˙zyzniania´ słabych -2018. Zródło.´ Dane ze Starostwa Powiatowego w Siera- gleb. Obecnie powszechnie stosowany jest bezsciółkowy´ system dzu chowu zwierz ˛at, dlatego te˙zprodukcja obornika uległa znacznemu ograniczeniu. W omawianym okresie struktura poniesionych wy- 4 Tam˙ze. datków nie uległa wi˛ekszym zmianom. Na wydatki 5 Tam˙ze. 6 bie˙z˛aceprzeznaczono przeci˛etnie87,7% ogólnych wy- https://www.polskawliczbach.pl/powiat_sieradzki. 7 Rozbudowanie zakładu za prawie 40 mln zł miało miejsce w datków. W strukturze wydatków w 2006 r. najwi˛ekszy 2016 r. Firma w bran˙zyelektronicznej działa pod nazw ˛a Partner- udział miały działy: Oswiata´ i Wychowanie (33,8%), tech. Pomoc Społeczna (21,1%) oraz Transport i Ł ˛acznosć´ 8 Dane GUS o liczbie zatrudnionych nie uwzgl˛edniaj˛apodmio- (17,1%). Najwi˛ekszyudział w wydatkach bie˙z˛acych sta- tów gospodarczych zatrudniaj ˛acych 9 i mniej osób oraz gospodarstw indywidualnych w rolnictwie. Nale˙zypodkresli´ c,´ ˙zesytuacja nowi ˛awydatki na wynagrodzenia (około 2/3). na rynku pracy oddziałuje na takie zjawiska społeczne jak: bezro- Bud˙zet powiatu nie zapewnia pokrycia wielu bie- bocie, migracje, ubóstwo czy uzale˙znienia. ˙z˛acych potrzeb, zwłaszcza w zakresie drogownictwa, 9 Informacja o sytuacji na rynku pracy w powiecie sieradzkim oswiaty´ i wychowania, kultury oraz pomocy społecz- oraz sprawozdanie z działalnosci´ Powiatowego Urz˛eduPracy w Sie- nej, chocia˙z praktycznie ka˙zda dziedzina działalnosci´ radzu za 2008 rok 10 Uchwała nr 1163/15 Zarz ˛aduWojewództwa Łódzkiego z dnia odczuwa niedostatek srodków´ finansowych. Bud˙zetpo- 13 pazdziernika´ 2015 r. wiatu sieradzkiego na najbli˙zszelata b˛edziemiał jed- 11 http://www.nasze.fm nak ograniczone mo˙zliwosci´ wydatków maj ˛atkowych 12 Dane wg sprawozdania nr 1/2020 Zarz ˛aduPowiatu Sieradz- (inwestycyjnych i remontowych) w wielu wa˙znych dzia- kiego z dnia 19 marca 2020 r. z wykonania bud˙zetupowiatu sieradzkiego za 2019 rok łach, takich jak: drogownictwo, edukacja czy opieka 13 Dane GUS, Statystyczne Vademecum Samorz ˛adowca z 2019 r.

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 27 Trakt Imienia Teodora Przedstawiony został wniosek o nadanie imienia dro- Gozdzikiewicza´ – długa droga od dze, przygotowany przez osoby, które bardzo były zwi ˛a- zane z Panem Teodorem. Wspólnie z panem Michałem pomysłu do jego realizacji bylismy´ za tym, ˙zeby takie pismo zostało przygotowane. Artur Musiał Pan dyrektor Robert Pi ˛atek po przeczytaniu wniosku (zał ˛aczamtresć´ wniosku do Zarz ˛aduPowiatu Sieradz- Dla wszystkich miłosników´ twórczosci´ naszego nie- kiego oraz mapk˛eprzebiegu Traktu) stwierdził, ˙zeza- samowitego pisarza, Pana Teodora Gozdzikiewicza´ proponowany przebieg Traktu w kształcie litery T musi (1903–1984), nie˙zyj ˛acego od 36 lat, oraz czytelników byc´ zmieniony. Odcinek drogi od Sokołowa do Siera- „Na Sieradzkich Szlakach”, uczestników Rajdów: „Sla-´ dza i z D ˛abrowy Wielkiej przez Kusnie´ do trasy E 14 dami Łuki Bakowicza”, „Tropami Przyrody”, „Szlakiem – to dwa oddzielne odcinki o ró˙znych numerach dróg, Walk nad Wart ˛a1939 r.” mam wspaniał ˛ainformacj˛e. i nie nale˙zyich ł ˛aczyc.´ Stwierdzono, ˙zetresć´ wniosku Opłaciła si˛e wytrwałosć´ kilku osób. Dzi˛eki pomocy i zostanie zmieniona i wtedy zło˙zymy podpisy. Niestety, przychylnosci´ władz gminy oraz zarz ˛adupowiatu, po- w innym gronie zadecydowano inaczej. Cz˛esć´ podpi- mysł, który zrodził si˛ew naszych głowach kilkanascie´ sów zło˙zyłyosoby niezaanga˙zowane w t˛eciekaw ˛aini- lat temu, ziscił´ si˛e.4 maja b. r. na drodze powiatowej cjatyw˛e, pomini˛eto tych, którzy o to zabiegali. Tresć´ nr 1725 E, od skrzy˙zowania z drog ˛apowiatowa 1726 E wniosku została bez zmian, chocia˙z przebieg Traktu w obr˛ebieSokołowa, do granicy Gminy Sieradz z gra- uległ zmianie. nic ˛aMiasta Sieradz pojawiły si˛etablice z nazw ˛arodza- jow ˛a: Trakt Imienia Teodora Gozdzikiewicza´ . Trakt przechodzi w Drog˛eD ˛abrowsk ˛aw pobli˙zumiejscowo- sci´ Jeziory, ma długosć´ ok 12 km. Tablice umieszczono na pocz ˛atku oraz koncu´ tego odcinka, oraz przy szkole podstawowej w D ˛abrowie Wielkiej. Gdy przeje˙zd˙zamy odcinek przebiegaj ˛acyprzez D ˛abrow˛eWielk ˛ado Siera- dza, drog ˛a,któr ˛achodził Pan Teodor, mamy w oczach łzy. Długo zabiegalismy´ o powstanie takiego oznakowania. W tej okolicy mamy teraz trzy upami˛etnieniaPana Teodora: • Szkoł˛e Podstawow ˛aw D ˛abrowie Wielkiej (20 listopada 1999 r., w 15 rocznic˛e smierci´ Teodora Gozdzi-´ Pocz ˛atek Traktu Imienia Teodora Gozdzikiewicza´ Fot. kiewicza szkole nadano jego imi˛e); A. Musiał • Pomnik Przyrody – D ˛abszypułkowy „Teodor” w Bu- dzicznej (nadanie imienia odbyło si˛e 18 wrzesnia´ Wiem, ˙ze skromnosć´ jest cnot ˛a.Nie mog˛e jednak 2014 r., w 111 rocznic˛eurodzin pisarza); w tym miejscu nie wymienic´ osób, które były przy • Trakt Imienia Teodora Gozdzikiewicza´ (nadanie na- rodz ˛acymsi˛e pomysle´ powstania Traktu, wspierały i zwy rodzajowej uchwał ˛anr 168/2019 Zarz ˛aduPo- pomogły sfinalizowac´ ten pomysł. Nale˙z˛asi˛e im go- wiatu Sieradzkiego z dnia 12 listopada 2019 r. w 35. r ˛acepodzi˛ekowania. S ˛ato: sp.´ Jan Serafinski´ (zmarł 15 rocznic˛e smierci).´ czerwca 2020 r.), Michał Kłos, Krystyna Brodowska, Jan Szcz˛esny, dyrektor Robert Pi ˛atek, Zarz ˛adPowiatu Wczesnym latem 2019 r. udalismy´ si˛ez panem Micha- Sieradzkiego oraz osoby, które wzi˛ełyudział w realiza- łem Kłosem do wice-wójta Jana Serafinskiego´ w opi- cji tego przedsi˛ewzi˛ecia. sanej powy˙zej sprawie. Wice-wójt ciepło nas przyj ˛ał Wniosek o nadanie nazwy odcinkowi drogi powia- i zadeklarował swoj ˛apomoc. Planowalismy´ poł ˛acze- towej o nr 1725 E wpłyn ˛ałdo Zarz ˛aduPowiatu Sie- nie przeci˛ecia wst˛egi otwieraj ˛acejTrakt imienia Teo- radzkiego 24 pazdziernika´ 2019 r., w dniu 12 listopada dora Gozdzikiewicza´ z listopadowymi uroczystosciami´ na posiedzeniu Zarz ˛aduPowiatu podj˛eto uchwał˛e nr w szkole podstawowej w D ˛abrowie Wielkiej – w 35 168/2019. Zgodnie z przepisami, uchwała była pod- rocznic˛e smierci´ wybitnego pisarza oraz w 20 rocznic˛e staw ˛awyst ˛apieniado Rady Gminy Sieradz z inicjatyw ˛a ustanowienia go patronem własnie´ tej szkoły. Okazało nadania drodze powiatowej w/w nazwy. Pod uchwał ˛a si˛e,˙zeze wzgl˛edów proceduralnych nie b˛edzieto mo˙z- podpisał si˛eprzewodnicz ˛acyZarz ˛aduMariusz B ˛adzior liwe w tym terminie. Jesieni ˛aodbyło si˛e jeszcze spo- oraz członkowie Zarz ˛adu:Kazimiera Gotkowicz, To- tkanie w szkole z udziałem: wice-wójta Jana Serafin-´ masz Balinski,´ Jan Hankiewicz, Artur Sterna. W tym sa- skiego, pana Michała Kłosa, pana dyrektora Dróg Po- mym dniu przez Zarz ˛adPowiatu zostało wystosowane wiatowych Roberta Pi ˛atka, dyrekcji szkoły podstawo- pismo do Przewodnicz ˛acego Rady Gminy Sieradz oraz wej, komitetu rodzicielskiego oraz pisz ˛acego te słowa.

28 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Dyrektora Szkoły w D ˛abrowie Wielkiej, informuj ˛aceo Gdy poinformowałem pani ˛aKrysi˛ei pana Michała pozytywnym zatwierdzeniu wniosku z prosb´ ˛ao podj˛e- o zamontowanych tablicach, to bardzo si˛eucieszyli, a cie działan´ przez Rad˛eGminy Sieradz (w mysl´ art. 18 pani Krysia w mailu napisała: „Jestem przekonana, ˙ze ust. 2 pkt. 13 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samo- pan Teodor te˙zsi˛eucieszył i mysl˛e,˙zesi˛ebardzo´ wzru- rz ˛adziegminnym, dotycz ˛acego decyzji Rady Gminy w szył”. Mysl˛e,˙zetak´ napisała, poniewa˙zznała Pana Teo- sprawie nadawania nazw ulic i placów b˛ed˛acych dro- dora jak mało kto. Jako długoletni pracownik biblioteki, gami publicznymi). Po podj˛eciuprzez Rad˛eGminy sto- a nast˛epnierównie˙zdyrektor, Radna Rady Miasta, or- sownej Uchwały, Trakt Imienia Teodora Gozdzikiewi-´ ganizowała liczne spotkania pisarza z czytelnikami, za- cza zostanie odpowiednio oznakowany przez słu˙zby kładała ruch turystyczny w Sieradzu. Utrzymywała z Powiatowego Zarz ˛aduDróg w Sieradzu. Rada Gminy pisarzem długoletni przyjacielski kontakt telefoniczny Sieradz w dniu 27 listopada 2019 r. podj˛ełaUchwał˛enr i listowny, opiekowała si˛e,dbaj ˛ac,˙zeby wszystko było XVIII/109/2019, w której stwierdzono w paragrafie 1: przygotowane, gdy pan Teodor przyje˙zd˙zał do Siera- „Nadaje si˛edrodze powiatowej nr 1725 E – na odcinku dza. Uczestniczyła w w˛edrówkach po okolicach Siera- od skrzy˙zowania z drog ˛apowiatow ˛anr 1726-E w obr˛e- dza, towarzysz ˛acpanu Teodorowi. Wreszcie wspólnie z bie Sokołów do granicy Gminy Sieradz – nazw˛e:»Trakt Andrzejem Ruszkowskim i panem Teodorem Gozdzi-´ imienia Teodora Gozdzikiewicza«”.´ Powy˙zszauchwała kiewiczem zorganizowali pierwszy, a nast˛epniekolejne została zamieszczona w Dzienniku Urz˛edowym Woje- Rajdy „Sladami´ Łuki Bakowicza”. wództwa Łódzkiego z dnia 14 stycznia 2020 r. Gdy dzwoniłem i informowałem rodzin˛e (wnuków pana Teodora) o tym, ˙ze udało si˛e i tablice s ˛aju˙z umieszczone, to była bardzo du˙za radosć.´ Wnukowie pana Teodora wyrazili ch˛ec´ spotkania przy tablicach, gdy ju˙zminie pandemia. Nale˙zyrównie˙znadmienic,´ ˙ze postac´ i dorobek literacki pana Teodora został doce- niony i zaprezentowany posłom na posiedzeniu Sejmu. Poseł Piotr Polak uczynił to w dniu 17 kwietnia 2013 r. Dzien´ wczesniej´ poseł uczestniczył w uroczystej akademii z udziałem syna pisarza, Ludomira Gozdzikiewi-´ cza, w szkole w D ˛abrowie Wielkiej. Uroczystosć´ odbyła si˛ew 110 rocznic˛eurodzin pisarza. Dzi˛ekuj˛acspołecznosci´ D ˛abrowy Wielkiej, poseł Po- lak zakonczył´ sw ˛awypowiedz´ słowami: „Gratuluj˛e z Tablica informacyjna pod szkoł ˛aw D ˛abrowie Wielkiej. całego serca organizacji tej uroczystosci.´ Dzi˛eki wam Fot. A. Musiał poznałem bli˙zejszlachetnego człowieka, wybitnego li- Z rozmów, które prowadzono pózniej,´ wynikało, ˙ze terata, gor ˛acego patriot˛e kochaj ˛acego swoj ˛aojczyzn˛e. uroczystosć´ przeci˛eciawst˛eginast ˛apimi˛edzylutym a Społeczenstwo´ ziemi sieradzkiej, a w szczególnosci´ D ˛a- majem 2020 r. Niestety, pandemia spowodowała, ˙ze browy Wielkiej, mo˙zebyc´ dumne ze swojego przodka uroczystosć´ si˛enie odbyła. Teodora Gozdzikiewicza”.´

DYDAKTYKA

Moja przygoda z genealogi ˛a.Cz ˛esć´ 1 stwierdzeniem, ˙ze przestawano si˛e interesowac´ swoimi korzeniami tylko dlatego, ˙ze si˛e było pochodze- Tomasz St˛epinski´ nia chłopskiego. Niestety, wiedza, jaka jest dost˛epnao W tym i kolejnych numerach kwartalnika „Na Sie- przodkach, jest dosć´ sk ˛apa,w zale˙znosci´ od gminy, po- radzkich Szlakach” mam zamiar zach˛ecic´ do tworzenia wiatu mo˙zemy znalezć´ wi˛ecejlub mniej informacji na drzewa genealogicznego oraz archiwum domowego. temat ich ˙zycia. Nie oznacza to jednak, ˙zenie mo˙zemy Prowadz˛eblog historyczno-genealogiczny: steamal- dowiedziec´ si˛eczegos´ wi˛ecejo swoich przodkach. To manac.pl, zajmuj˛e si˛e amatorsko genealogi ˛aod 2016 mam nadzieje przedstawic´ w nadchodz ˛acych artyku- roku. Od tego czasu stworzyłem drzewo si˛egaj ˛ace9 łach. Tresć´ artykułu skupia si˛ena poszukiwaniu przod- pokolen´ wstecz. Odkryłem przodka walcz ˛acego w woj- ków na terenie ziemi sieradzkiej. nach napoleonskich,´ czy te˙z dokumenty notarialne z By zacz ˛ac´ przygod˛e z genealogi ˛a,najpierw wyja- 1862 roku, mówi ˛aceo zakupie ziemi przez moich an- snijmy´ znaczenie poj˛ecia.Genealogia – to nauka o sto- tenatów. Rozmawiaj ˛aco genealogii, spotykałem si˛eze sunkach mi˛edzy ludzmi,´ słu˙zy przede wszystkim bio-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 29 grafistyce. Nauka ta zajmuje si˛e ustalaniem filiacji1 i Niestety, mo˙zezaistniec´ sytuacja, w której nie mo- koicji2 oraz okreslaniem´ dat narodzin, slubów´ i zgo- ˙zemy ustalic´ pochodzenia naszych przodków, ponie- nów. Wyniki badan´ genealogii s ˛aprzedstawiane w for- wa˙zosoby, które mogłyby wiedziec´ cokolwiek, nie ˙zyj ˛a. mie opisowej lub w tablicach genealogicznych, obrazu- Mog ˛ate˙z byc´ inne powody. Warto wtedy, jesli´ znamy j ˛acych stosunki genealogiczne mi˛edzyczłonkami rodu miejsce pochówku, odwiedzic´ administracj˛ecmentarza (cz˛esto w postaci tzw. drzewa genealogicznego). Zró-´ i zapytac,´ czy w bazie danych jest informacja o miejscu dłami w genealogii s ˛a:dokumenty, akta, metryki ko- urodzenia danej osoby. scielne,´ pomniki nagrobne oraz ró˙znego rodzaju pry- Je˙zeli tak˙ze ten sposób zawiedzie, mo˙zna skontak- watne zapiski genealogiczne. Pierwsze prace naukowe towac´ si˛ez wyspecjalizowanymi firmami, które na co poswi˛econe´ genealogii powstały we Francji w XVII dzien´ zajmuj ˛asi˛eposzukiwaniami genealogicznymi. wieku3. Gdy ju˙zzdob˛edziemy te informacje, mo˙zemy zacz ˛ac´ Zanim zaczniemy własne badania genealogiczne, szukac´ akt metrykalnych swoich przodków i miejsc, z warto si˛e zastanowic,´ czy chcemy je przeprowadzic´ których pochodzili. sami, czy chcemy zlecic´ wykonanie specjalistycznym Warto nadmienic,´ ˙ze tworzenie archiwum rodzin- firmom. nego – to nie tylko zdobywanie informacji o przodkach, Gdy ju˙z wiemy, czym zajmuje si˛e ta nauka, warto to tak˙zearchiwizowanie ˙zycia osób ˙zyj ˛acych współcze- si˛e zastanowic,´ od czego zacz ˛ac´ swoj ˛a przygod˛e z snie.´ Warto zapisywac´ i fotografowac´ uroczystosci´ ro- genealogi ˛a.Ostrzegam, ˙ze jest to dziedzina bardzo dzinne, zapisywac´ informacje o wydarzeniach rodzin- czasochłonna i bardzo uzale˙zniaj˛aca. Pierwsze, od nych i prywatnych. Warto tak˙zezainteresowac´ si˛eswoj ˛a czego warto zacz ˛ac,´ to przeprowadzenie wywiadów z przeszłosci´ ˛a,przypomniec´ sobie o klubach i organiza- członkami rodzinny. Dajemy im do wypełnienia kart˛e cjach, do których si˛enale˙zało,o konkursach czy innych zwi ˛azkuoraz kart˛eosoby. Linki do przykładowych kart wydarzeniach kulturalnych, w których brało si˛eudział. podam na koncu.´ W karatach tych mo˙znazawrzec´ in- Te informacje b˛ed˛abezcenn ˛abaz ˛adanych dla przy- formacje o miejscu i dacie zawarcia zwi ˛azkumał˙zen-´ szłych kronikarzy rodzinnych, ale tak˙ze miłym wspo- skiego czy miejscu chrztu, zawodzie czy te˙zwpisac´ inne mnieniem własnego ˙zycia. podstawowe informacje o osobie. Po wypełnieniu kart warto je zarchiwizowac.´ Prócz wypełniania kart osobo- Przypisy: wych, warto dowiedziec´ si˛eczegos´ wi˛ecejnp. o legen- dach rodzinnych, czy dana osoba spisywała wspomnie- 1 Filiacja – w genealogii: stosunek pokrewienstwa,´ pochodzenie nia (jesli´ nie, mo˙znaj ˛azach˛ecic),´ wypytac´ o zdj˛eciaro- jednej osoby od drugiej – przyp. red. 2 dzinne, zapytac´ si˛eo dalszych i bli˙zszych krewnych. To Koicja – w genealogii: zwi ˛azekdwojga osób płci odmiennej, zawarty w celu wydania potomstwa – przyp. red. wszystko stanowi bardzo bogat ˛abaz˛einformacji, która 3https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/genealogia;3904718.html wzbogaci domowe archiwum.

„Kurier Zamkowy” dzi uczniów, swoboda w miejscu, gdzie statut, regula- min i oceny normuj ˛a˙zycie. Gazetki to ˙zycie ubarwiaj ˛a, Janusz Ziarnik pokazuj ˛acró˙znorodnosć´ form pracy szkoły. Wrócmy´ do historii. „Kurier Zamkowy” zyskał swój Pisma szkolne s ˛aefemerydami. Pojawiaj ˛asi˛e jed- tytuł dzi˛eki Zanecie˙ Marzuchowskiej, która wygrała nego roku, by w nast˛epnym zgin ˛ac.´ Ich ˙zywotnosć´ w konkurs na ten temat. Informuj ˛acao tym notka uka- du˙zym stopniu zale˙zy od cyklu kształcenia. „Kurier zała si˛ew pismie´ w listopadzie 1995 roku. Opiekunem Zamkowy” jest tu wyj ˛atkiem, i dlatego własnie´ jego hi- gazetki była wówczas nauczycielka j˛ezyka polskiego, storia jest warta uwagi. Ewa Jaskiewicz,´ a logo pisma zaprojektowała Katarzyna Zanim do niej przejd˛e,słów kilka o tym, jakie zna- Jaworska, nauczycielka matematyki. Nast˛epny numer czenie dla społecznosci´ szkolnej maj ˛agazetki. I tu od- „Kuriera” ujrzał swiatło´ dzienne po roku. Potem nastały wołam si˛edo jednego z klasyków pedagogiki, do Janu- lata chude, a˙zdo roku szkolnego 1998/1999, kiedy to sza Korczaka: opiekunem pisma został Grzegorz Brodacki, a redak- „Jaki gazetka szkolna przynosi po˙zytek? Ogromny. Uczy torem naczelnym – Agnieszka Sowa. Zmiana zaowoco- sumiennego spełniania dobrowolnie przyj˛etych zobowi ˛azan,´ wała wzbogaceniem tresci´ i zainteresowaniem pismem uczy planowej pracy opartej na zrzeszonym wysiłku ludzi, uczy smiało´ sci´ w wypowiadaniu swych przekonan,´ uczy ze strony lokalnych mediów („Echo” i „Nad Wart ˛a”). przyzwoitego sporu w argumentach, a nie w kłótni, wpro- Raz do roku w tygodniku „Echo” drukowano artykuł wadza jawnosć,´ gdzie bez gazety buszuje plotka i obmowa, Rok szkolny przy ulicy Zamkowej, składaj ˛acysi˛ez tek- osmiela´ niesmiałych,´ uciera nosa zbyt pewnym siebie”. stów redakcyjnych. W latach 1996–2013 „Kurier Zam- Nie bez znaczenia, dodam, jest swoboda wypowie- kowy” zaistniał w prasie lokalnej 84 razy.

30 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 rzata Szymala) oraz 36 nauczycieli współpracuj ˛acych, sposród´ których najwi˛eksz˛apłodnosci´ ˛awykazał si˛e profesor Jacek Gruszka. O czym pisano w „Kurierze Zamkowym”? Głównie były to relacje z wydarzen´ szkolnych, takich jak aka- demie, zawody sportowe, konkursy (w tym fryzjerski i krajoznawczy), b˛ed˛acewizytówkami szkoły. Autorzy nie stronili te˙z od spraw ogólnopolskich, a nawet swiato-´ wych jak Mundial. Były wywiady z nauczycielami, k ˛acik poezji uczniowskiej, humor czy te˙z Galeria Karykatur. „Kurier Zamkowy” był drukowany na kserokopiarce w nakładzie ok. 50 egzemplarzy i obj˛etosci´ 8–10 stron, za wyj ˛atkiem roku szkolnego 1997/1998. Gazetka uka- zywała si˛edo 2019 roku. I tu dochodzimy do opiekuna gazetki. Jest on postaci ˛anajwa˙zniejsz˛a,nie bez powodu umieszczon ˛aw ostatniej cz˛esci´ tego artykułu. Grzegorz Brodacki, nauczyciel i bibliotekarz, a jednoczesnie´ opiekun „Kuriera Zamkowego”, t˛erol˛ewidział tak: „Przychodzi mu koordynowac´ prac˛emłodzie˙zyz ró˙znych roczników, o ró˙znych umiej˛etnosciach´ warsztatowych i ch˛e- ciach do pracy. Opiekun kieruje prac ˛amłodych redaktorów, podsuwa od czasu do czasu pomysły, kontroluje ich prace, nanosi niezb˛ednepoprawki [. . . ]. Współpracuj ˛acprzez wiele lat z młodzie˙z˛a,sam zdobywa nowe doswiadczenia´ zawo- Logo pisma „Kurier Zamkowy” dowe i refleksje, ma wi˛ecczym si˛edzielic´ z innymi”. W roku 2006 „Kurier Zamkowy” obchodził swoje Grzegorz Brodacki prowadził „Kuriera” przez po- dziesi˛eciolecie. Z tej okazji ukazało si˛e wydawnictwo nad 20 lat, do 19 czerwca 2019 roku. Wówczas zakon-´ Dziesi˛eć lat ’Kuriera Zamkowego’. Pisma szkolnego ZSP czył swoj ˛aprac˛ew szkole, i odt ˛adnie ukazał si˛e˙zaden Nr 2 w Sieradzu. Setny numer „Kuriera” ukazał si˛ew numer gazetki. kwietniu 2012 r., i był okazj ˛ado podsumowania, obejmuj ˛acego wykaz redaktorów, nauczycieli współpracu- Literatura: j ˛acych z pismem. Umieszczono w nim równie˙zwykaz G. Brodacki, 150 numerów „Kuriera Zamkowego” – pisma szkol- artykułów i bibliografi˛episma. Podobny charakter miał nego ZSP Nr 2 w Sieradzu. Refleksje opiekuna gazetki szkolnej [w:] numer 150 „Kuriera”, gdzie wymieniono wszystkich „Bli˙zejBiblioteki” nr1/2(10/11) /2018, s. 29. J. Korczak, O gazetce szkolnej [w:] Pisma wybrane, t. 3. Wprowa- 23 redaktorów naczelnych, autorów (najwi˛ecejtekstów dzenie i wybór A. Lawin, Warszawa 1978, s. 208. opublikowały uczennice Katarzyna G˛eszczaki Małgo- „Kurier Zamkowy” nr 6/2011/12, nr 8/2005/2006, nr 8/2012/2013, nr 8/2017/2018.

GEOGRAFIA I OCHRONA PRZYRODY

Barc´ z pyszkowskiego lasu w Niemczech zawierał plastry miodu, i u˙zytkowały go nadal pszczoły. Janusz Ziarnik Nazwa łacinska´ tych owadów, Apis melliﬁca, wywodzi si˛eod egipskiego boga Apisa. Naczynia z miodem Pszczołom zawdzi˛eczamy tak wiele, a tak mało o wkładano do grobowców faraonów. Miód cenili Abory- nich wiemy. Daj ˛anam miód, wosk, mleczko pszczele i geni, Chinczycy´ i Aztekowie. kit zwany propolisem. Zapylaj ˛arosliny,´ bez czego ˙zycie W Polsce, gdzie wyst˛epuje450 gatunków pszczół, z na Ziemi szybko by obumarło. Dzi˛ekinim ludzie zdro- ich pracy korzystano od dawna. Wpierw była to gospo- wiej ˙zyj ˛ai zarabiaj ˛ana ˙zycie. Od kiedy tak si˛edzieje? darka rabunkowa, która z biegiem czasu przerodziła si˛e Pszczoły na Ziemi pojawiły si˛e 100 milionów lat w planowe działanie. O tym, jak wa˙zna to była dzie- temu. Znalezione w Hiszpanii malowidło naskalne, dzina ˙zycia, swiadcz´ ˛aokreslenia´ pszczoły jako robaka przedstawiaj ˛acepostac´ wybieraj ˛ac˛amiód w górach, li- bozego˙ czy złotej muszki. Kon´ lub pies mógł zdechn ˛a´c, a czy 11 tysi˛ecylat. Drewniany ul z III–IV wieku odkryty pszczoła umierała. Jeszcze nie tak dawno na wschodzie

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 31 Polski mówiono, ˙ze„kon´ zre,´ pies chłepce, swinia´ cpa,´ a chało na konskich´ grzbietach wino z W˛egier. W cenie pscoła spo˙zywa”. Mimo to pierwsze sposoby korzysta- był równie˙z uboczny produkt, wosk pszczeli, z któ- nia z pracy pszczół trudno nie nazwac´ kradzie˙z˛a.Rój rego wytapiano swiece´ i wyrabiano piecz˛ecie.Nic wi˛ec znaleziony w naturalnej dziupli – ´swiepota – był pozba- dziwnego, ˙ze za czasów panowania króla Kazimierza wiany miodnych plastrów i nie troszczono si˛e,czy po Wielkiego wprowadzone zostały regulacje bartnicze. tej ingerencji pszczoły prze˙zyj ˛a.Pózniejsze´ okreslenie´ Pobierał on, jak i jego nast˛epcy, dan´ z miodu i wo- tego procederu podbieraniem sugeruje, ˙zeowady barc´ sku. Bartnicy zrzeszali si˛ew bractwa, spisywali swoje odbudowywały (byc´ mo˙zewłasnie´ wtedy pszczołom zo- kodeksy a ich zawód był dziedziczony. Ka˙zdybartnik stawiano cz˛es´c´ plastrów. Zyski, jakie st ˛adpłyn˛eły, za- miał swój znak zwany cisn ˛a lub klejmem. Odciskał je na inspirowały człowieka do stworzenia miejsca dla roju. drzewie bartnym. Jesli´ miał 60 barci, był to bór bartny, W pniach ˙zyj ˛acych drzew wydłubywano barcie, co na- 30 – pół boru, a 15 – cwier´ c´ boru. Drzewa bartne: d˛eby, zwano dzianiem. Robili to bartodzieje, a pszczołami sosny, graby, buki b ˛adz´ lipy były chronione prawem. Za zajmowali si˛ebartnicy. ich uszkodzenie, oczywiscie´ po wyroku s ˛adu,kat mógł nawet powiesic.´

Wn ˛etrzebarci. Fot. J. Ziarnik

Tak było za czasów rozkwitu bartnictwa w XVI i XVII wieku. Wkrótce potem karczowanie lasów na ´ Schemat budowy barci. A – wn ˛etrze,B – pien sosny, 1. potrzeby rolnictwa, budownictwa i przemysłu (drew- Samobitnie, 2. Oczkas, 3. Oko, 4. Zatuła, 5. Klejmo (wy- jasnienie´ poj ˛ec´ w tekscie)´ Zródło:´ Tablica informacyjna nem palono na przykład w piecach hut szkła i ˙zelaza) koło barci w Pyszkowie wyraznie´ przetrzebiło ilos´c´ barci. Szkód lasom i bart- nikom przysporzyły równie˙z przetaczaj ˛acesi˛e przez Bartnictwo przynosiło spore dochody, bior ˛acesi˛e Polsk˛e wojny. Bartnicy, chc ˛acratowac´ swoje miejsca ze sprzeda˙zy miodu, z którego robiono miody pitne, pracy, przeniesli´ wyci˛ete z pnia kłody w pobli˙zedomu. miodem słodzono potrawy i napoje. Cukier zaistniał w Wieszano je na drzewach lub stawiano, osłaniaj ˛acdasz- Polsce po wyprawach krzy˙zowych i był bardzo drogi. kiem. W XIX wieku wysokie podatki i ustawy zabra- W powszechnym u˙zytkuznalazł si˛epod koniec XVIII niaj ˛acebartnictwa spowodowały jego upadek. wieku, kiedy to zacz˛eto go pozyskiwac´ z buraków. W XXI wieku, po niemal˙ze 200 latach, pszczoły Miody stanowiły główny trunek polskich stołów a˙z wracaj ˛ado lasu. Tak te˙z, Pszczoły wracaj ˛ado lasu, na- do czasu, gdy poprzez przeł˛ecze karpackie przyje- zwano projekt Lasów Panstwowych.´ Nie chodzi tu, jak

32 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 to wczesniej´ bywało, o zysk finansowy, a o zachowanie złamał wiatr i pszczoły si˛ewyniosły. j˛ezyka, kultury i przypomnienie samej profesji. Lasy, Zbigniew Wzgarda wydłubał barc´ pyszkowskiego dbaj ˛aco ró˙znorodnosć´ biologiczn ˛a,przebudowuj ˛ado- lasu w sosnie,´ na wysokosci´ ok. 4 metrów. Szerokosć´ tychczasowe monokultury sosnowe i sadz ˛agatunki li- dzieni (od dziania) jest równa połowie srednicy´ drzewa i sciaste,´ takie jak buk, d ˛abczy rzadk ˛au nas jodł˛e.Wpi- nie powinna jej przekraczac,´ by nie naruszac´ mechaniki suje si˛e w to bartnictwo, sama sosna pszczołom nie drzewa. Wysokosć´ barci wynika z biologii pszczoły, i w sprzyja. tym wypadku wynosi 120 cm. Z lewej strony znajduje Pierwsze barcie powstały w Polsce w 2006 roku. si˛eoko, otwór wlotowy dla pszczół. Barc´ ma umiesz- Bartnictwa uczylismy´ si˛e od Baszkirów. Grupa pol- czone wokół w ˛asy (kołki), na których oplata si˛ewarkocz skich lesników,´ wyszkolona przez fachowców z narodo- z mchu i paproci, chroni ˛acypszczoły zim ˛a.Dziupl˛ew wego parku Szulgan Tasz z Rosji, zacz˛ełazyskan ˛awie- srodku´ przegradza oczkas (kołek) podpieraj ˛acybudo- dz˛erozprzestrzeniac´ na kraj. Dziewi˛ec´ lat pózniej´ od- wane przez pszczoły plastry. były si˛epolskie warsztaty bartnicze. Ten z pozoru po- Pszczół dogl ˛adasi˛edwa razy do roku, wiosn ˛a,kiedy wolny proces, usprawiedliwiony prawami natury, przy- barc´ jest czyszczona i jesieni ˛a.Jesieni ˛abarc´ powinna niósł wreszcie efekty. W 2016 roku statystyki odnoto- byc´ „łazbiona”,´ czyli nale˙załoby miód podebrac.´ Tego wały 100 barci i kłód bartnych zlokalizowanych mi˛edzy si˛etu nie robi, choc´ z barci mo˙znauzyskac´ 1 do 3 litrów innymi w Puszczy Pilickiej, Augustowskiej i Białowie- miodu. Pszczołom si˛emiodu nie zabiera, ale te˙zim nie skiej. Powstało Bractwo Bartne. W Nadlesnictwie´ Ko- pomaga. Maj ˛asobie radzic´ same, nawet w wypadku zienice utworzony został K ˛at Bartny. Polscy bartnicy zara˙zenia waroz ˛a.Wszelkie zabiegi w tej barci wyko- szkol ˛apszczelarzy z Austrii, Finlandii i Szwajcarii. nuje si˛ez dobudowanej platformy. Gdyby jej nie było, pan Wzgarda musiałby si˛edostac´ na gór˛eprzy pomocy kombinacji sznurów, tak zwanego leziwa. Niegdys´ nad barci ˛aumieszczano na sznurze kolczasty swierk´ (bit- nia, dzwon), który skutecznie zniech˛ecałlubi ˛acemiód niedzwiedzie.´ Pszczoły opisywanej barci – to pszczoły srodkowo-´ europejskie linii M-Asta pochodz ˛acez Pasieki Zarodo- wej w Kocierzowach. Zachowały one swoje pierwotne cechy, takie jak odpornosć´ na choroby, dynamiczny roz- wój i długowiecznosć.´ Optymalny zasi˛eg pszczół to 1,5 do 2 kilometrów, ale najlepiej zbieraj ˛az odległosci´ 500 metrów. Barc´ musi byc´ zlokalizowana tak, aby pszczoły mogły przy- niesć´ jak najwi˛ecejpo˙zytku.Po˙zytkiemdla nich s ˛arosliny´ wszystkich pi˛eter lasu i jego okolic. Najni˙zejkwit- nie borówka czarna, mniszek lekarski, wrzos, podbiał, nieco wy˙zej– leszczyny, malina, kruszyna, a najwy˙zej – klony, d ˛ab,grochodrzew, wierzby, głóg, czeremcha i lipa. St ˛admiód lesny´ jest bogaty w ró˙znerodzaje cu- krów. W Nadlesnictwie´ Złoczew ma powstac´ 4–5 barci. Wytypowano te˙z 20 drzew bartnych i jak mówi pan Zbigniew Wzgarda: „Niech r˛ekaboska broni, aby ktos´ chciał je wyci ˛ac”.´ Pewnie i ta r˛ekasi˛etemu przysłu˙zy, ale zwa˙zywszy, ˙zeNadlesniczym´ Nadlesnictwa´ Złoczew Sosna bartna. Fot. J. Ziarnik jest pszczelarz Edward Janusz, wypada bartnictwu wró- ˙zyc´ dobre czasy. Darz bór! Pokłosiem projektu Pszczoły wracaj ˛ado lasu jest za- ło˙zenie w 2017 roku na terenie lesnictwa´ Pyszków w Literatura: Nadlesnictwie´ Złoczew 2 barci i 4 kłód bartnych, z R. Wróblewski, Polskie pszczelarstwo, Wrocław 1991. czego 2 kłody – to niezasiedlone kłody pokazowe. Bez- S. Bystron,´ Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, wiek XVI-XVIII, T. posredni´ sprawcy ich powstania, opiekunowie i w kon- 2, PIW Warszawa 1991. sekwencji wypada by rzec, lesnicy-bartnicy´ to Zbigniew E. Nowicka, Pszczoły wracaj ˛ado lasu RDLP Radom-2017-strona Wzgarda i Daniel Palma, lesniczowie´ z Pyszkowa i D ˛a- internetowa RDLP Radom. I. Gumowska, Pszczoły i ludzie, Watra, Warszawa 1985. browy. Z dwóch barci do dzis´ ocalała jedna, jej s ˛asiadk˛e

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 33 Walory kompozycyjne i botaniczne publiczne. Parafianie okazywali du˙z˛a˙zyczliwosć´ i ch˛ec´ przykoscielnego´ terenu zieleni w pomocy. Drogi dojazdowe do koscioła,´ obejscie´ wokół swi´ ˛atyni zostały uporz ˛adkowane, a teren – ogrodzony Charłupi Małej murem. Bardzo du˙zowysiłku wło˙zonow wykarczowa- Aleksandra Orzechowska nie krzaczastego buszu na cmentarzu. Ksi ˛adzSarnik, widz ˛acniewykorzystany potencjał pola uprawnego na- Charłupia Mała słynie z Sanktuarium Matki Bo˙zej le˙z˛acego do parafii, przeznaczył je pod zało˙zeniepar- Ksi˛e˙znejSieradzkiej. Jest tutaj pi˛ekny kosciół´ o boga- kowe, co było jego wizjonerskim przedsi˛ewzi˛eciem.Po- tej historii. Obraz Matki Bo˙zej słynie z wielu udoku- nadto ksi ˛adzod pocz ˛atku przygotowywał ten teren na mentowanych cudów i łask. Jednak mało osób spoza pole modlitewne silnie zwi ˛azanez sanktuarium. parafii wie o wartych uwagi okazałych drzewach, znaj- Z czasem coraz to liczniejsze pielgrzymki, które duj ˛acych si˛ena terenie koscioła.´ Wsród´ mieszkanców´ przybywały na odpust, odbywaj ˛acysi˛e corocznie 8 Charłupi Małej dobrze znana jest historia opowiada- wrzesnia,´ mogły spokojnie i wygodnie gromadzic´ si˛e j ˛acao tym, jak sp.´ ksi ˛adzinfułat Władysław Sarnik za- na terenie, który wczesniej´ był niewykorzystanym po- ło˙zyłten drzewostan w latach pi˛ecdziesi´ ˛atych ubiegłego lem. Doceniono pomysł, który okazał si˛edalekowzrocz- wieku. nym zamysłem ksi˛edza.Zielen´ wokół ołtarza polowego zaczynała byc´ coraz lepiej zorganizowana, pielgrzymi mogli modlic´ si˛e w cieniu coraz wy˙zszych drzew, a cały teren dawał poczucie pewnego rodzaju urokliwej, kolorowej i niepowtarzalnej aury. Lata mijały, a wizja ksi˛edzaSarnika powoli stawała si˛ecoraz bardziej rze- czywista. Powstawały nowe nasadzenia, a stare drzewa stawały si˛e coraz bardziej majestatyczne i były coraz wy˙zsze. Teren wokół sanktuarium nabrał charakteru romantycznego ogrodu w stylu angielskim. Dzis,´ gdy wejdziemy na teren koscioła,´ mo˙zemy zauwa˙zyc,´ ˙zenajwy˙zsze,a zarazem najstarsze drzewa s ˛a posadzone w dosć´ luznej,´ nieregularnej strukturze. Na- daje to nasadzeniom naturaln ˛aswobod˛e.W ten sposób ukazuje si˛eprzyrod˛etak ˛a,jaka jest – naturaln ˛ai dzik ˛a – ł ˛acz˛acw kompozycj˛ez regularnymi i symetrycznymi nasadzeniami, które powstały o wiele pózniej.´ W ten sposób poł ˛aczonodwa typy ogrodów – angielski i francuski. Ponadto, patrz ˛acna nasadzenia, mo˙zemy zauwa- ˙zyc´ wiele szpalerów, alejek, k˛epczy te˙zklombów (Fot. 1 – patrz okładka wewn˛etrzna1). Obchodz ˛ac cały teren wzdłu˙z scie˙zek,´ po prawej stronie widzimy nasadzenia drzew. Cz˛esto s ˛aone umiejscowione w sposób nieregularny, wyst˛epuj˛ami˛e- dzy nimi dosć´ du˙ze przerwy. Dzi˛eki temu nasadzenia nie s ˛abardzo zwarte i powi˛ekszaj˛aoptycznie te- Fot. 2. Solitery d ˛ebu szypułkowego (Quercus robur) na ren. Wiele drzew – ze wzgl˛eduna ich wielkosć,´ gatu- terenie sanktuarium w Charłupi Małej. nek oraz rozpi˛etosć´ korony – mogło zostac´ zastosowa- Fot. A. Orzechowska nych jako solitery. Swoj ˛awielkosci´ ˛apotrafi ˛aprzytłoczyc´ Ksi ˛adzWładysław Sarnik od dziecka przejawiał ta- człowieka, a zarazem wprawic´ w zachwyt (Fot. 2). lent malarski, charakteryzowało go zamiłowanie do Jednak˙zenie tylko stare egzemplarze d˛ebów, klonów pi˛ekna,a z czasem – determinacja pokazania historii czy te˙zlip s ˛agodnymi uwagi roslinami,´ znajduj ˛acymi regionu wiernym. Dzi˛ekitym cechom ksi˛edzaSarnika, si˛ena tym terenie. Droga do ołtarza jest alej ˛a,po obu w kosciele´ znalazła si˛eepopeja historyczna. Jest to dzie- stronach której nasadzono klony i jałowce, berberysy si˛ec´ tryptyków ró˙znejwielkosci,´ namalowanych olejem czy te˙z ˙zywotniki (Fot. 3 – patrz okładka wewn˛etrzna na płótnie. Jednak˙ze ksi ˛adzsi˛enie skupiał wył ˛acznie 1). Ró˙znorodnosć´ gatunków zastosowanych do obsa- na wzbogacaniu wartosci´ estetycznych, historycznych i dzenia scie˙zkijest´ naprawd˛edu˙za,mo˙zemy zauwa˙zyc´ dekoracyjnych wn˛etrza swi´ ˛atyni i plebanii. drzewa lisciaste,´ np. klon pospolity odmiany purpuro- Po przybyciu ksi˛edza do Charłupi Małej w 1952 wej, drzewa iglaste np. sosn˛ekosodrzewin˛e,krzewy li- roku, z jego inicjatywy wykonano podstawowe roboty sciaste´ np. berberys Thunberga czy te˙zbyliny ozdobne

34 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 z lisci´ np. funkie (Fot. 4. – patrz okładka wewn˛etrzna1). lorystki było mo˙zliwe dzi˛ekispecjalnemu szczepieniu. Alejk˛et˛echarakteryzuje nie tylko bogactwo gatun- Najprawdopodobniej podkładka zdominowała zraz, i kowe, ale równie˙zwielos´c´ barw czy te˙zró˙znicapokro- w taki sposób szczep uzyskał liscie´ zarówno o barwie jów i wzrostu. Zestawiono ze sob ˛arosliny´ o barwach purpurowej jak i zielonej. purpurowej i jasno˙zółtej. Dodatkowo roslin˛eo´ barwie jasno˙zółtej posadzono pomi˛edzy dwoma roslinami´ o brawie purpurowej, dzi˛eki czemu uzyskano kontrast barw i wysokosci´ (purpurowy klon zestawiono z ni˙z- szym jasno˙zółtym jałowcem). Ponadto zauwa˙zamy te˙z kontrast pokrojów, gdy patrzymy na kulistego klona posadzonego obok sto˙zkowatego ˙zywotnika. Dzi˛ekiza- stosowaniu takich kontrastów, mo˙zemy, spaceruj ˛act ˛a scie˙zk˛a,doceni´ c´ ró˙znorodnos´c´ roslin.´ Bogactwo kolo- rów dodaje nasadzeniu bardziej wyrazistego charakteru. Tu˙zprzy ołtarzu mo˙zemy te˙zzauwa˙zyc´ zestawienie roslin´ o takim samym pokroju, mianowicie funkii sinej i funkii Fortune’a, które ró˙zni˛asi˛e tylko kolorem. Funkia sina jest utrzymana w ciemnoniebiesko- zielonym jednolitym kolorze, funkia Fortune’a jest za to jasnozielona z ciemnozielonymi paskami na lisciach.´ Jest to ciekawy sposób na pokazanie, jak dobrze mo˙zna zestawic´ ze sob ˛arosliny´ z tego samego rodzaju tak, aby tworzyły spójn ˛akompozycj˛e.

Fot. 6. Drzewo wielopienne lipy (Tilia) na terenie sanktuarium w Charłupi Małej. Fot. A. Orzechowska

Kolejnym ciekawym zjawiskiem wyst˛epuj˛acymna tym terenie jest du˙zaliczba drzew wielopiennych. Naj- pierw jednak nale˙załoby wyjasni´ c,´ czym s ˛adrzewa wielopienne. Drzewa zazwyczaj maj ˛apojedynczy pien´ i koron˛e,krzewy za to nie maj ˛ajednego pnia, rozgał˛eziaj˛a si˛eod razu nad ziemi ˛aalbo jeszcze w ziemi. Drzewa wielopienne ł ˛acz˛acechy zarówno grupy drzew, jak i grupy krzewów, nie maj ˛awyraznego´ przewodnika. Tego typu drzewa mog ˛apowstac´ zarówno naturalnie, jak i po ingerencji człowieka. Aby otrzymac´ takie drzewa w sposób nienaturalny, cz˛esto powstaj ˛aspecjalne szkółki. Na pocz ˛atku przygotowuje si˛e w szkółkach wybran ˛a, a zarazem wymagan ˛aliczb˛e drzew. Nast˛epnie przez kilka lat starannie si˛eprzycina oraz prowadzi przygotowane wczesniej´ drzewa. Cz˛esto drzewo, które ma si˛e stac´ wielopienne, poddaje si˛etzw. formowaniu. Polega ono na wycinaniu gał˛ezibocznych i zb˛ednych p˛edów, Fot. 5. Klon pospolity w odmianie ’Globosum’ na tere- ´ ´ nie sanktuarium w Charłupi Małej. Fot. A. Orzechowska które odbijaj ˛aod korzenia. Kolejnym, jednak dosc bru- talnym, sposobem na pozyskanie drzew wielopiennych Kolejnym nasadzeniem godnym uwagi jest jeden z jest niskie ogłowienie danego drzewa. Po takim zabiegu klonów pospolitych. Jego wyj ˛atkowos´c´ polega na tym, z pnia lub od korzenia wyrasta kilka po˙z˛adanych przez i˙zpołowa jego lisci´ jest w kolorze purpurowym, druga nas pni. Powstaj ˛aw sposób naturalny, m. in. przez ro- zas´ – w kolorze zielonym (Fot. 5). Uzyskanie takiej ko- sni˛eciew´ taki sposób albo poprzez posadzenie w jeden

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 35 dół. Przykładami drzew i krzewów, które od zawsze ro- roslin´ o ró˙znych pokrojach, barwach i wysokosciach´ sły w podobny sposób, s ˛aleszczyna i olsza czarna. Na poskutkowało powstaniem interesuj ˛acejalejki, wzdłu˙z terenie koscioła´ wyst˛epuje dosć´ du˙za liczba drzew, u której idzie si˛ez przyjemnosci´ ˛a.Jednoczesnie´ nie za- których zauwa˙za si˛e wielopiennosć.´ Najbardziej przy- burzono naturalnego pi˛eknastarszych drzew, a podkre- kuwa uwag˛ewielka lipa, u której wyst˛epuj˛aa˙z4 pnie, slono´ je, zachowuj ˛acharmoni˛ekompozycji. Przestrzen´ s ˛aone dosć´ szerokie i wygl ˛adaj˛abardzo ciekawie (Fot. została dobrze zagospodarowana przez ró˙zne nasa- 6). dzenia, jednoczesnie´ pozostawiono woln ˛aprzestrzen,´ Id ˛acod strony koscioła´ do ołtarza, widzimy klomby dzi˛ekiczemu nie czujemy si˛eprzytłoczeni roslinno´ sci´ ˛a. – zarówno po prawej, jak i lewej stronie alejki. Dopeł- Przechadzaj ˛acsi˛e wzdłu˙z scie˙zki,´ mo˙zemy spokojnie niaj ˛aone kompozycje i utrzymuj ˛asymetryczny charak- kontemplowac,´ gdy˙zsprzyja temu aura nasadzen,´ do- ter nasadzenia obustronnych szpalerów przy scie˙zce.´ datkowo mo˙zemy równie˙zpodziwiac´ pi˛eknootoczenia. W srodku´ klombu, jako dominant˛e,zastosowano klon Wielkie drzewostany, robi ˛aceza tło, dobrze si˛ekompo- pospolity, a reszt˛e powierzchni obsadzono krzewami nuj ˛az alejkami czy te˙zklombami. i roslinami´ ozdobnymi np. ró˙zanecznikami. Kontynu- Uwa˙zam, ˙ze warto obejrzec´ nasadzenia na terenie uj ˛acspacer wzdłu˙z scie˙zki,´ po prawej stronie zauwa- Sanktuarium Matki Bo˙zejKsi˛e˙znejSieradzkiej w Char- ˙zamy mał ˛ak˛ep˛e stworzon ˛az brzóz brodawkowatych. łupi Małej ze wzgl˛eduna wywa˙zonezestawienie barw, Jest to kolejn ˛acech ˛acharakterystyczn ˛aogrodów an- gatunków, wysokosci´ i pokroju. Nowo-powstałe nasa- gielskich. Natomiast alejka prowadz ˛acado ołtarza jest dzenia nie naruszyły starszych drzewostanów, a wr˛ecz wykonana w stylu ogrodu francuskiego, który charak- je uzupełniły, tworz ˛acspójny, harmonijny, bogaty w teryzowała m. in. regularnosć´ kompozycji oraz zazna- przeró˙zne formy nasadzen,´ urozmaicony kolorystycz- czona symetria dwuboczna wzgl˛edem alejki głównej. nie ogród. Cechy te zostały idealnie ukazane w powstałej alejce, Zródła:´ która nie dosć,´ ˙zejest obsadzona roslinami´ regularnie i rytmicznie, to dodatkowo ma wyraznie´ zaznaczon ˛a http://www.szkolajakubice.szkolnastrona.pl/index.php?c=page& symetri˛edwuboczn ˛a. id=34 Całosć´ kompozycyjna ogrodu jest bardzo dobrze http://ogrodtamaryszka.blogspot.com/2020/04/drzewa- wielopniowe.html przemyslana,´ zdecydowano si˛ena pójscie´ w kierunku https://www.vdberk.pl/rozwiazania/drzewa-wielopienne-to- dwóch stylów ogrodów. Wykorzystano je w taki spo- wiecej-mozliwosci/ sób, ˙ze si˛e nie wykluczaj ˛a,a dopełniaj ˛a.Zestawienie http://www.ogrodyewy.pl/wielopniowe-drzewa-nowy-ogrodowy- trend/

Zaproszenie do zabytkowego parku w łam okazj˛epodziwiac´ park od srodka.´ Gdy tylko we- Kliczkowie Małym szłam do parku, poczułam si˛etak, jakbym si˛eprzenio- sła w czasie lub weszła do jakiegos´ magicznego swiata.´ Zoﬁa Wypych Czułam si˛etroch˛e,jak Alicja w Krainie Czarów, która odkrywa cos´ zupełnie nowego. Nagle cały zgiełk co- Kliczków Mały jest wsi ˛apoło˙zon˛aw gminie Brzez-´ dziennosci´ został za mn ˛a. nio w powiecie sieradzkim. Jest otoczony lasami, stawami i ł ˛akami.To jedno z najwi˛ekszych w Polsce srod-´ kowej skupisk drzew pomnikowych. Ta wies´ o boga- tej historii, si˛egaj ˛acej sredniowiecza,´ jest równie˙zmoim domem. Na jej terenie mo˙zemy podziwiac´ wspaniałe zabytki, jak chocia˙zby drewniany kosciół´ sw.´ Jana Ne- pomucena z cmentarzem przykoscielnym,´ na którym znajduj ˛a si˛e grobowce Tarnowskich, czy drewniany dwór z pocz ˛atku XIX wieku. O ka˙zdymz tych zabyt- ków mo˙zna by pisac´ wiele, ale chciałabym przybli˙zyc´ wpisany do rejestru zabytków park, który jest cz˛esci´ ˛a zespołu dworskiego. Całos´c´ – to obszar ok. 5 ha. Składa si˛ena ni ˛awy- mieniony wczesniej´ drewniany dwór otoczony fos ˛aoraz park podworski. Zarówno dwór, jak i park zostały wpisane do rejestru zabytków. Poniewa˙zpark jest własno- sci´ ˛aprywatn ˛a,dotychczas ogl ˛adałamgo tylko z drogi. Z jednej strony uderzyło mnie pi˛ekno tego miej- Jednak dzi˛ekiuprzejmosci´ obecnego własciciela,´ mia- sca, z drugiej – przytłoczyły ogromne drzewa i mo-

36 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 mentami nieco mroczna atmosfera. Pomyslałam,´ ˙ze Ju˙zna samym pocz ˛atku okazało si˛e,˙zenasza miara to swietne´ miejsce do nakr˛ecenia scen ﬁlmowych o niekoniecznie nadaje si˛e do tego typu zadania. Poza słowianskich´ wierzeniach. T˛e atmosfer˛e tworz ˛aprze- tym mierzylismy´ drzewa na zupełnie innej wysokosci,´ pi˛eknedrzewa – d˛eby, lipy, buki i klony. Nic dziwnego, ni˙z zalecana. Drzewa w parku zostały ju˙z wczesniej´ ˙zezostały one uznane za pomniki przyrody. W parku zmierzone na prawidłowej wysokosci´ i opisane przez jest ich kilkanascie,´ z czego zdecydowana wi˛ekszos´c´ – profesjonalistów. My mierzylismy´ je na wysokosci´ 80 to d˛eby szypułkowe. Długowieczne d˛eby na ziemiach cm od ziemi, czyli w miejscu, gdzie konczyły´ si˛e na- polskich nazywane były „królewskimi” i przez wieki biegi korzeniowe i wyraznie´ zaczynał si˛epien´ główny. obdarzano je szacunkiem. Jednak najwi˛eksz˛auwag˛e Według naszych pomiarów, obwód pot˛e˙znejlipy na tej przyci ˛aga ogromna lipa szerokolistna. wysokosci´ stanowi a˙z790 cm. Jej wiek wyliczyłam na ponad 300 lat. Wiele d˛ebów na terenie parku ma ponad 400–500 cm obwodu.

Moim celem, oprócz podziwiania pi˛ekna natury, było dokonanie pomiarów najokazalszych pomników przyrody. Nie jestem dendrologiem, konserwatorem zabytków ani biologiem. Nie postrzegam przyrody w sposób naukowy, ale raczej odbieram j ˛awielozmysłowo i poetycko. Na pierwszy rzut oka si˛ewydaje, ˙zepomiar Jednym z ciekawszych okazów jest ok. pi˛ecsetletni´ drzew jest niezbyt trudny. Nale˙zy znalez´c´ najwy˙zszy d ˛abszypułkowy o obwodzie ponad 700 cm. Jego obwód punkt naturalnego podło˙za stykaj ˛acego si˛e z pniem i byłby znacznie wi˛ekszy, jednak d ˛abten jest cz˛esciowo´ zmierzyc´ jego obwód na wysokosci´ 130 cm. Jednak w uszkodzony – brak cz˛esci´ pnia. Ju˙z jako mała dziew- miar˛e czytania kolejnych instrukcji, dotycz ˛acych po- czynka wchodziłam wraz z kuzynostwem w srodek´ tego miarów obwodu pnia, doszłam do wniosku, ˙zenie jest d˛ebu,gdy˙zjest pusty. Jesli´ chodzi o długowieczne ga- to, a˙z tak proste. Równie dobrze mogłabym po pro- tunki, próchnica wewn ˛atrz drzewa jest dos´c´ powszech- stu spisac´ te dane z Internetu, gdy˙zjest opisany ka˙zdy nym zjawiskiem. Spróchniałe w srodku´ drzewa mog ˛a pomnik przyrody, rosn ˛acyw parku. Mimo to chciałam ˙zyc´ jeszcze bardzo długo, czego przykładem jest wła- spróbowac´ swoich sił i wzi˛ełam byka za rogi. Oczy- snie´ ten d ˛ab.Tata powiedział mi, ˙ze odk ˛adpami˛eta, wiscie,´ przy tak du˙zych drzewach nie miałabym szans d ˛abten był w srodku´ spróchniały, co jest naturalnym zmierzyc´ ich sama. W podołaniu temu wyzwaniu towa- zjawiskiem w przypadku starego drzewa. D ˛ab,o któ- rzyszył mi kuzyn. rym mowa, otrzymał w ramach konserwacji metalow ˛a

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 37 podpor˛eod ziemi oraz został zdrenowany metalowymi dzieci. Dwór przebudowywano, miał ró˙znych własci-´ rurkami w srodku.´ Mam nadziej˛e, ˙zeb˛edziestał jesz- cieli, był szkoł ˛a,do której chodził mój tata. Wszystko cze na tyle długo, bym kiedys´ mogła pokazac´ go swoim si˛e zamieniało, a ona – pi˛ekna lipa – tu była. Rosła dzieciom. i nabierała pot˛egi.Pewnie wielokrotnie ktos´ odpoczy- Byc´ mo˙zemoje pomiary nie maj ˛awartosci´ nauko- wał pod jej konarami, jak we fraszce Jana Kochanow- wej, ale wizyta w parku była dla mnie raczej uczt ˛adla skiego. W jej cieniu dorastaj ˛ai starzej ˛asi˛ekolejni lu- oczu, ni˙z badaniami naukowymi. Jesli´ ktos´ si˛eintere- dzie. Spotkania z tak wspaniał ˛aprzyrod ˛asprawiaj ˛a,˙ze suje pi˛eknymi pomnikami przyrody w naszym regio- choc´ przez chwil˛epatrzymy na swiat´ inaczej. nie, b˛edziemusiał odwiedzic´ Kliczków Mały, do czego Spaceruj ˛acpo Kliczkowie Małym, napotkamy wiele z całego serca zach˛ecam.Moim zdaniem, ten park jest pot˛e˙znych drzew. Obecnos´c´ tych kilkusetletnich nie- perełk ˛aregionu. Niestety, ani moje słowa, ani zdj˛ecia mych swiadków´ historii sprawia, ˙zemo˙znasi˛epoczuc´ nie s ˛aw stanie oddac´ jego pi˛eknai atmosfery. Ludzie naprawd˛ewyj ˛atkowo. A mo˙zewielkie d˛eby i lipy wcale rodz ˛asi˛ei umieraj ˛a,przemijaj ˛akolejne pokolenia, a te nie s ˛anieme? Mo˙zewystarczy przyło˙zyc´ ucho do ich wspaniałe i pot˛e˙znedrzewa wci ˛a˙ztu s ˛a. wspaniałych pni, wsłuchac´ si˛ew szum ich konarów, by Podziwiaj ˛acwspaniał ˛alip˛e, znajduj ˛ac˛asi˛e przed usłyszec´ jak ˛as´ tajemnic˛esprzed kilkuset lat? Jesli´ chcesz dworem, pomyslałam´ o przeszłosci.´ Tyle si˛edziało na si˛eprzekonac,´ zapraszam do Kliczkowa Małego. Cza- przestrzeni lat. Toczyło si˛etu czyjes´ ˙zycie, bawiły si˛e sem warto si˛ewsłuchac´ w „mow˛e”natury.

38 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 POZNAJEMY WŁASNY REGION

Zagospodarowanie turystyczne si˛etemat wsparcia instytucjonalno-organizacyjnego tj. powiatu sieradzkiego – stan i kształcenia kadr dla turystyki, aktywnosci´ promocyjnej i informacyjnej w powiecie. Wa˙zna jest tak˙ze działal- perspektywy rozwoju nosć´ organizacji i stowarzyszen´ na rzecz turystyki. Zygmunt Kaminski´ Osobnym zagadnieniem, które poruszono w niniejszym artykule, jest infrastruktura komunikacyjna, Jednym z niezwykle wa˙znych problemów, z jakimi jako ˙ze odgrywa ona szczególn ˛arol˛e w udost˛epnia- przyjdzie si˛ezmierzyc´ osobom zrz ˛adzaj˛acymi planu- niu walorów turystycznych. W sposób ogólny przedsta- j ˛acymbiznes w turystyce, b˛edzieprzełamanie panuj ˛a- wiono równie˙zwalory przyrodnicze, gdy˙ztej tematyce cego obecnie przekonania. Wielu twierdzi, ˙zew powie- w kwartalniku „Na Sieradzkich Szlakach” poswi˛econo´ cie sieradzkim nie ma nic ciekawego do zaoferowania szczegółowe i liczne opisy. dla współczesnego turysty. Postrzeganie sieradzkiego przez pryzmat rejonu rolniczego sprawia, ˙zeregion ten jest widziany głównie, jako producent płodów rolnych o niewielkiej atrakcyjnosci´ zagospodarowania turystycznego. Z tego te˙z powodu nawet najciekawsze wydarzenia kulturalne, artystyczne czy sportowe nie s ˛aw stanie skutecznie wpływac´ na kształtowanie wizerunku powiatu oraz zaj˛ecieprzezen´ odpowiedniej pozycji na mapie turystycznej województwa łódzkiego czy Polski. Wa˙znym elementem, ułatwiaj ˛acymkreowanie wizerunku turystycznego terenu, jest jego spójnosć´ geogra- Fot. 1. Sieradz, Hotel Na Półboru ficzna, historyczna i kulturowa. Utrudnieniem w po- Baza noclegowa zytywnym postrzeganiu – w stosunku do potencjału – Powiat sieradzki nie posiada jeszcze dobrze rozwi- jest jednak wci ˛a˙zniedostateczne zagospodarowanie tu- ni˛etej bazy noclegowej o odpowiednim do współcze- rystyczne. Dlatego wykreowanie odpowiedniego wize- snych wymogów standardzie. Jest ona niewielka liczeb- runku powiatu sieradzkiego b˛edziewymagało podj˛ecia nie i mało zró˙znicowana. Przestrzenne rozmieszczenie wszechstronnych działan´ z zakresu: efektywnej promo- bazy noclegowej wskazuje, ˙ze zlokalizowana jest ona cji, projektowania i wdra˙zaniaproduktów turystycznych głownie w dolinie rzeki Warty, a zwłaszcza w Siera- oraz zagospodarowania przestrzeni stosownie do wy- dzu oraz w gminach Burzenin i Warta. Stanowi ˛aj ˛a mogów współczesnej turystyki. mi˛edzyinnymi hotele, zajazdy, pensjonaty, domy wcza- Zagospodarowanie turystyczne sowe, kempingi, kwatery prywatne oraz kwatery agro- To poj˛ecieobejmuje elementy, które zapewniaj ˛apra- turystyczne. Rozró˙znienie ww. bazy przejawia si˛e nie widłowe funkcjonowanie obszaru recepcyjnego przy zatylko w kategoriach obiektów, ale tak˙zew ich liczbie. ło˙zeniu optymalnego zaspokojenia potrzeb turystów. Na terenie powiatu znajduje si˛e tylko 5 obiektów Elementy zagospodarowania turystycznego wspoma- skategoryzowanych, zarejestrowanych w Centrum In- gaj ˛ab ˛adz´ uzupełniaj ˛awalory turystyczne. W skład za- formacji Społeczno-Gospodarczej Ministerstwa Gospo- gospodarowania turystycznego wchodz ˛a:baza nocle- darki, prowadz ˛acego ewidencj˛eobiektów hotelarskich. 2 gowa, gastronomiczna, towarzysz ˛acai paraturystyczna. Według danych GUS z 2017 roku w powiecie sieradz- Elementy zagospodarowania turystycznego mog ˛amiec´ kim znajdowały si˛e3 hotele ***: („Na Półboru”, „Wró- zarówno charakter stały, jak i sezonowy)1. blewscy” i „Klimczak”). W 2019 r. było ju˙z 10 hoteli, W artykule przedstawiono stan podstawowej in- w tym 4 *** oraz 1 pensjonat kategorii **. Brak mo- frastruktury turystycznej w powiecie sieradzkim, na teli. W porównaniu z rokiem 2008, liczba obiektów który składaj ˛asi˛e: baza noclegowa (ilosciowy´ poten- noclegowych kwalifikowanych zwi˛ekszyła si˛e o 7. Po- cjał obiektów oraz miejsc noclegowych), baza gastro- zostałe turystyczne obiekty noclegowe według rodza- nomiczna oraz szlaki turystyczne (piesze, rowerowe, jów, to: inne obiekty hotelowe – 3; osrodki´ wczasowe wodne i konne). Wa˙zn˛arol˛eodgrywa tak˙zebaza towa- – 1 (całoroczne: 0); zespoły domków turystycznych – 1 rzysz ˛acai paraturystyczna. Uzupełniaj ˛aone zagospo- (całoroczne: 0); pokoje goscinne´ – 10, 9 gospodarstw darowanie turystyczne, a stanowi ˛aje obiekty sportowo- agroturystycznych, a inne – to obiekty niesklasyfiko- rekreacyjne, instytucje kultury i wydarzenia kultu- wane. Podkresli´ c´ nale˙zy, ˙zeostateczna liczba obiektów ralne oraz osrodki´ jazdy konnej. Istotny tak˙zewydaje noclegowych jest trudna do ustalenia w zale˙znosci´ od

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 39 tego, czy zaliczamy do nich obiekty całoroczne, czy se- norm ˛awyposa˙zeniew siłowni˛e,sal˛e fitness czy basen. zonowe (bez gwarancji funkcjonowania w kolejnych la- Obsługa recepcyjna i personel hoteli oraz niektórych tach). S ˛arównie˙zobiekty noclegowe, które nie podle- innych osrodków´ noclegowych potrafi porozumiec´ si˛ez gaj ˛a scisłej´ kontroli stacji sanitarno-epidemiologicznej, klientem zagranicznym. Personel najcz˛esciej´ włada j˛e- czyli np. apartamenty, proponowane przez osoby pry- zykami angielskim i niemieckim, a w niektórych obiek- watne – oferty mo˙zna znalezć´ w Internecie. Ogóln ˛a tach mo˙znasi˛eporozumiec´ tak˙zew j˛ezykach:francu- liczb˛eobiektów bazy noclegowej – zebran ˛awg ro˙znych skim, włoskim, rosyjskim. Ze wzgl˛eduna coraz wi˛eksze zródeł´ – przedstawia Tabela 1. Szacuje si˛e, ˙ze liczba zainteresowanie polskich pracodawców pracownikami miejsc noclegowych wynosi 1445, z czego sezonowych z Ukrainy, po˙z˛adanastaje si˛e znajomosć´ podstaw j˛e- – 660, co stanowi 45,7 %. zyka ukrainskiego.´

Fot. 2. Sieradz, hotel Klimczak Fot. 3. Dworek we Włyniu Zdecydowanej poprawie uległa funkcjonalnosć,´ wyposa˙zenie i ogólna estetyka obiektów tj. budynków Jedn ˛az najszybciej rozwijaj ˛acych si˛edzis´ form tu- oraz otoczenia wokół nich. Dotyczy to przede wszyst- rystyki jest turystyka konferencyjna i szkoleniowa. Po- kim obiektów b˛ed˛acych własnosci´ ˛aosób prywatnych zwala ona na lepsze wykorzystanie bazy noclegowej, prowadz ˛acych własn ˛adziałalnosć´ gospodarcz ˛a. tak˙ze poza sezonem letnim. W powiecie sieradzkim W wyniku przeprowadzonych prac remontowych brakuje samodzielnych obiektów konferencyjnych. poprawił si˛estan obiektów noclegowych np.: dawnego W hotelach, osrodkach´ wypoczynkowych i innych zajazdu „Tumidaj” w Tumidaju w gm. Brzeznio´ czy obiektach noclegowych znajduj ˛asi˛esale szkoleniowo- dawnego motelu „Na Półboru” w Stawiszczu w gmi- konferencyjne (nawet kilka). Mo˙zna w nich przygoto- nie Sieradz. (Fot. 1) Powstały te˙zzupełnie nowe obiekty wac´ konferencj˛eczy szkolenie dla co najmniej 20 osób, jak np.: hotele „Wróblewski” i „Klimczak” w Siera- a nawet do 100-200 osób. W mniejszych obiektach dzu (Fot. 2), „Potok” w gminie Złoczew (przeznaczony tworzone s ˛asalki biznesowe. Oferty wyposa˙zenia dla jest wył ˛aczniedla osób dorosłych), „Dworek Za la- tych celów s ˛aró˙znorodne i nowoczesne. Najcz˛esciej´ s ˛a sem” we Włyniu (Fot. 3) w gminie Warta. W naj- to: komputer/laptop, ekran, flipchart, tablica suchoscie-´ bli˙zszych latach nast ˛apimodernizacja osrodka´ wypo- ralna, nagłosnienie,´ projektor multimedialny z zesta- czynkowego „Sieradz-M˛eka” w okolicach wsi Ruda. wem do wideokonferencji, dost˛epdo Internetu, rzutnik Obiekt z 62 miejscami noclegowymi b˛edzie przezna- pisma, rzutnik slajdów, zestaw video, z sieci ˛aWiFi na czony do całorocznego wypoczynku indywidualnego terenie obiektu. Potwierdza to tez˛eo potrzebie zwra- (dot ˛adbył obiektem sezonowym) oraz do organizacji cania wi˛ekszejuwagi na wzrost liczby osób, podró˙zuj˛a- „zielonych szkół”, obozów, pikników i spotkan´ integra- cych cz˛esciej´ w celach biznesowych, ni˙zturystycznych. cyjnych. Obiekt b˛edziewyposa˙zony w basen i gabinet Obiekty noclegowe wyposa˙zones ˛aw udogodnienia odnowy biologicznej. dla osób niepełnosprawnych ruchowo np.: pochylnia W ofercie turystycznej powiatu sieradzkiego usługi wjazdowa, winda i parking z wyznaczonymi miejscami SPA i Wellness s ˛anieliczne i ograniczaj ˛asi˛edo kilku oraz łazienki z odpowiednimi por˛eczami i zabezpie- obiektów proponuj ˛acych tego rodzaju usługi. Zdecydo- czeniami. Rosn ˛acabaza noclegowa wpłyn˛ełana wzrost wana wi˛ekszosć´ obiektów posiada własne parkingi, w liczby udzielonych noclegów. Liczba ta – tylko z reje- pokojach s ˛ałazienki i telewizory. strowanej bazy – wzrosła z 56, 5 tys. w 2015 r. do 63, Oprócz usług noclegowych obiekty cz˛esto oferuj ˛a 3 tys. w 2017 r. (w 2018 – 61, 9 tys.), plasuje to powiat aktywny wypoczynek lub rekreacj˛e (nordic walking, na 7–8 miejscu w województwie. Wg szacunków, sred-´ przeja˙zd˙zkipowozami, jazd˛ekonn ˛a, fitness, spływy ka- ni ˛adługosć´ pobytu okresla´ si˛ena 2-3 doby. Obserwuje jakowe, wycieczki piesze, w˛edkarstwo, paint ball, grill, si˛eznaczn ˛asezonowosć´ ruchu turystycznego, gdy˙znaj- miejsce na ognisko, i in.). Swiadcz´ ˛arównie˙z usługi wi˛ecej noclegów udzielono w sezonie letnim, mi˛edzy towarzysz ˛ace,jak np. transfer lotniskowy. W obiek- majem a wrzesniem´ (przeci˛etnie około 4 tys. w mie- tach hotelowych o wy˙zszymstandardzie nie jest jeszcze si ˛acu),podczas gdy w okresie styczen´ – kwiecien´ tylko

40 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 2 tys.3 skosztowac´ specjalnosci´ wywodz ˛acych si˛e z kuchni Potencjał rozwojowy bazy noclegowej jest okreslony´ polskiej, francuskiej, ˙zydowskiej, wschodniej (chinskiej,´ w projektach studialnych zagospodarowania prze- wietnamskiej czy rosyjskiej) i niemieckiej. Spotyka si˛e strzennego gmin, i wskazuje on na du˙ze mo˙zliwosci´ tak˙zewiele innych ciekawych dan´ i potraw zwi ˛azanych jej rozwoju. Zauwa˙zyc´ jednak˙ze nale˙zy skromny jesz- z lokaln ˛atradycj ˛ai recepturami znanymi od pokolen.´ cze – w stosunku do innych s ˛asiaduj˛acych powiatów Nie s ˛aone jednak odpowiednio wypromowane i nie – stan bazy gospodarstw agroturystycznych. Gospodar- funkcjonuj ˛apowszechnie jako specjalnosci´ kuchni ziemi stwa takie powinny powstawac´ w miejscowosciach´ le˙z˛a- sieradzkiej. cych w dolinie rzeki Warty lub w bliskim s ˛asiedztwie, Chocia˙z dziedzictwo kulturowe powiatu sieradz- gdzie warunki i walory naturalne krajobrazu s ˛anaj- kiego ł ˛aczytradycje kultury ludowej i ró˙znych wpły- bardziej korzystne dla ruchu turystycznego i tego typu wów, zwłaszcza Wielkopolski czy Sl´ ˛aska,nie znajduje wypoczynku. to jednak swojego odzwierciedlenia w gastronomii. Je- dyn ˛a,jak dot ˛ad,publikacj ˛ana ten temat jest wydana Baza gastronomiczna w 2007 r. przez gmin˛eBurzenin pozycja ksi ˛a˙zkowa lo- Baza gastronomiczna powiatu sieradzkiego ma bar- kalnej kuchni pt. Szczypta Burzenina z tuzinami dobrych dzo istotne znaczenie w procesie kształtowania pro- rad. duktu turystycznego i jest, obok bazy noclegowej, pod- W celu promocji potraw organizowane s ˛aliczne stawowym elementem zagospodarowania turystycz- konkursy i wystawy z udziałem Kół Gospodyn´ Wiej- nego. Odgrywa ona te˙z wa˙zn˛arol˛e w planowaniu i skich. Do ciekawych imprez, w trakcie których ist- intensyfikacji ruchu turystycznego. Obiekty gastrono- nieje mo˙zliwosć´ zapoznania si˛ez daniami wielkanocnej miczne, ich standard i oferta menu bezposrednio´ wpły- kuchni, nale˙zy organizowana przez Starostwo Powia- waj ˛abowiem na zadowolenie turystów oraz ich opini˛e towe Wystawa stołów wielkanocnych (10 edycji) oraz o odwiedzanym obszarze. Jest to cz˛esto wartosć´ niedo- Jarmark Powiatowy (było ich 10). Trzeba zaznaczyc,´ ceniana, gdy mowa o atrakcyjnosci´ danej miejscowosci´ ˙ze sieradzkie prezentowało si˛e równie˙z na najwi˛ek- czy obszaru. Baza gastronomiczna ma wpływ na wybór szych swiatowych´ targach ˙zywnosci,´ rolnictwa i ogrod- destynacji turystycznej. W szczególnosci´ mo˙zeto miec´ nictwa Grüne Woche w Berlinie (w 2014 r.), gdzie na miejsce w przyszłosci,´ i dotyczyc´ b˛edzie grupy tury- stoisku województwa łódzkiego promowano m.in. tort stów kulturowych czy sentymentalnych. Dla nich istot- jabłkowo-smietanowy´ z Wróblewa i nalewki (z czarnej nym elementem walorów kulturowych b˛edziejakosć´ i porzeczki, pigwy i mi˛ety)przygotowane przez gospo- ró˙znorodnosć´ oraz oryginalnosć´ oferty gastronomicz- dynie z Gminy Złoczew. Przy współpracy Marszałków nej, a tak˙zegwarancja jej wysokiej jakosci´ i bezpieczen-´ Województw oraz Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi stwa. Nale˙zypodkresli´ c,´ ˙zezarówno liczba, jak i rodzaj powstała Lista Produktów Tradycyjnych województwa obiektów gastronomicznych w ostatnim dziesi˛ecioleciu łódzkiego. Słu˙zyona słu˙zyzbieraniu i rozpowszechnia- zwi˛ekszyłasi˛e.Jest to wynikiem nie tylko potrzeb tury- niu informacji zwi ˛azanych z wytwarzaniem produktów stycznych, ale i zachowan´ lokalnych społeczenstw,´ które tradycyjnych. Znalazł si˛ena niej tylko jeden produkt – coraz cz˛esciej´ korzystaj ˛az tych usług poza domem. S ˛a „zupa z bani” czyli dyni (Fot. 4)7. to najcz˛esciej´ imprezy okolicznosciowe:´ wesela, spotkania towarzyskie, bale, spotkania klasowe itp. Obiekty bazy gastronomicznej, wyst˛epuj˛acew powiecie sieradzkim zakwalifikowano do nast˛epuj˛acych kategorii: restauracje (w tym karczmy i zajazdy) – 30, bary – 15, kawiarnie – 5, puby – 4, inne punkty gastronomiczne – 14. Spis obiektów gastronomicznych wg gmin z uwzgl˛ednieniemich kategorii znajduje si˛ew tabeli nr 2. Dane tam zamieszczone pochodz ˛az ro˙znych zródeł,´ co wpłyn˛ełona zró˙znicowany stopien´ szczegó- Fot. 4. Zupa z bani łowosci´ i aktualnosci´ tych informacji. Gminy powiatu bior ˛audział w Jarmarku Powia- Charakter i promocja oferty kulinarnej po- towym organizowanym przez powiat, a tak˙ze w in- wiatu nych imprezach np. Targach pn. Regiony Turystyczne Charakter oferty kulinarnej ł ˛aczytradycje ró˙znych Na Styku Kultur, Mi˛edzynarodowych Targach Turystyki kultur i stylów, co znajduje swoje odzwierciedlenie Wiejskiej i Agroturystyki AGROTRAVEL w Kielcach. Tour tak˙ze w gastronomii. W zwi ˛azkuz tym trudno jest Salon w Poznaniu. wskazac´ potraw˛ekojarz ˛ac˛asi˛ejednoznacznie z ziemi ˛a Jest wiele specjalnosci´ i artykułów ekologicznych sieradzk ˛a.W karcie dan´ restauracji najcz˛esciej´ mo˙zna wytwarzanych tradycyjnymi metodami według kulty-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 41 Liczba Liczba Obiekt Kategoria L.p. Nazwa obiektu Lokalizacja miejsc pokoi w całoroczny i rodzaj obiektu noclegowych obiekcie sezonowy Sieradz, 1 Hotel WRÓBLEWSCY Hotel *** 50 20 całoroczny ul. Saranska´ 8 Sieradz, 2 Hotel KLIMCZAK ul. Wojska Hotel *** 20 12 całoroczny Polskiego 99 Hotel ***, 3 Hotel NA PÓŁBORU Gm. Sieradz 111 63 całoroczny d. motel Gm. Warta, 4 DWOREK ZA LASEM Hotel *** 17 11 całoroczny Włyn´ 9A Gm. Wróblew, 5 Hotel NAPOLEON Hotel 40 19 całoroczny Smardzew 64 Sieradz, 6 Hotel TRAX Hotel 35 17 całoroczny Sportowa 1 Warta, 7 Hotel POD WIATRAKIEM Hotel 54 16 całoroczny ul. Terenowa 6 Gm. Warta, 8 Hotel SUPERFALA Hotel ** 70 30 całoroczny Ostrów Wacki 177 Gm. Złoczew, Hotel 9 Hotel POTOK 5 20 7 całoroczny Potok 5 (dla dorosłych) Hotel PRZYSTAN´ Sieradz, 10 Hotel 19 8 całoroczny NAD WART ˛A Portowa 2 Gm. Błaszki, 11 Motel POD STRUSIEM Motel 19 12 całoroczny Borysławice 35 Gm. Brzeznio,´ 12 Zajazd TUMIDAJ Zajazd 35 20 całoroczny Tumidaj 20 Gm. Warta, 13 DWÓR KAMIONACZ Pensjonat ** 50 16 całoroczny Kamionacz 11 PAŁAC w MAŁKOWIE Gm. Warta, 14 dawny Gosciniec´ Gosciniec´ 40 11 całoroczny Małków 97 CHATEAU MAŁKÓW Osrodek´ wypoczynkowy Burzenin Osrodek´ 15 SPORTOWA OSADA 324 72 sezonowy ul. Zarzecze 12 wypoczynkowy Osrodek´ Wypoczynkowy Burzenin Osrodek´ 16 40 10 sezonowy GOSIR w Burzeninie ul. Zarzecze 12 wypoczynkowy Osrodek´ Wypoczynkowy Osrodek´ 17 Sieradz–M˛eka Sieradz/Ruda 36 ? sezonowy* wypoczynkowy MOSIR w Sieradzu4 Osrodek´ Rodzinny Gm. Warta, Osrodek´ 18 125 25 sezonowy RAFA JEZIORSKO Koscianki´ 15 rodzinny Wojewódzki Osrodek´ Gm. Wróblew, Osrodek´ 19 Doradztwa Rolniczego 19 10 całoroczny Koscierzyn´ szkoleniowy ﬁlia w Koscierzynie´ Gm. Klonowa, Gospodarstwo 20 LARY–ZACISZE 15 5 całoroczny Lary 4 agroturystyczne POD LASEM Gm. Wróblew, Gospodarstwo 21 4 1 całoroczny Jadwiga Bobrowska Orzeł Biały 20 agroturystyczne POBOROWINKI Gm. Błaszki, Gospodarstwo 22 Barbara i Eugeniusz Binko- 18 7 całoroczny Bronczyn´ 12 agroturystyczne wie NAD STAWAMI Gm. Błaszki, Gospodarstwo 23 12 4 całoroczny Maria Myszkowska Stok Polski 22 agroturystyczne Katarzyna Kałuziak Sieradz Sieradz, Gospodarstwo 24 12 4 całoroczny ul. Główna 15 agroturystyczne Gospodarstwo Gm. Sieradz, Gospodarstwo 25 agroturystyczne 12 4 całoroczny Ruda 39 agroturystyczne Józef Balcerzak

42 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Gm. Sieradz, Gospodarstwo 26 M ˛ACZKOWISKO 15 5 całoroczny Dzierlin 85 agroturystyczne TERAZ WOJKÓW Gm. Błaszki, Gospodarstwo 27 20 b.d. sezonowy Józef Banasiewicz5 Wojków 1 agroturystyczne Gospodarstwo Gm. Klonowa, Gospodarstwo 28 agroturystyczne 4 1 sezonowo Górka Klonowska agroturystyczne Stanisław Olbinski´ Gm. Warta, Pole 29 Pole caravaningowe 50 miejsc - sezonowy Ostrów Warcki caravaningowe Gm. Warta, 30 Pole namiotowe Pole namiotowe 60 miejsc - sezonowy Ostrów Warcki Gm. Warta, 31 Camping Camping 50 miejsc - sezonowy Ostrów Warcki Sieradz, HERO HOSTEL Sieradz6 32 ul. Bohaterów Hostel *** 14 5 całoroczny Wrzesnia´ 61 Sieradz, Kwatery całoroczny 33 MIRROR APARTAMENT 3 1 ul. Szewska 2a prywatne *** bez wy˙zyw. Sieradz, Kwatery całoroczny 34 Old Town Apartments 2 1 ul. Warszawska 13A prywatne *** bez wy˙zyw Apartamenty Sieradz, Kwatery całoroczny 35 2 1 na Warszawskiej ul. Warszawska 13 prywatne*** bez wy˙zyw. Sieradz, Kwatery całoroczny 36 Apartament Polna House 8 3 ul. Polna 7 prywatne*** B&B Sieradz, Kwatery 37 Kwatery pracownicze 9 3 całoroczny ul. Uniejowska 15 prywatne*** Sieradz, Kwatery 38 Pokoje goscinne´ 7 4 całoroczny ul. Zabia˙ 23 prywatne *** Sieradz, Kwatery 39 Pokoje goscinne´ 9 4 całoroczny ul. Topolowa 14d prywatne*** Sieradz, Kwatery 40 Baza noclegowa Mistral ul. Wojska 10 4 całoroczny prywatne*** Polskiego 42 Pokoje Goscinne´ Gm. Burzenin, Kwatery 41 12 4 całoroczny „Pod Grusz ˛a” Biadaczew 26 prywatne Sieradz Kwatery 42 Noclegi pracownicze Sieradz ul. S. Roweckiego- 6 3 całoroczny prywatne*** Grota 2 Gm. Sieradz, Kwatery 43 Dworek w dawnej szkole 7 3 całoroczny Biskupice 63 prywatne Willa nad Jeziorskiem – Gm. Warta, Kwatery 44 4 2 całoroczny Port Ostrów Warcki Ostrów Warcki 120 prywatne Tabela 1. Obiekty noclegowe w powiecie sieradzkim. Zródło:´ opracowanie własne na podstawie danych GUS, stron internetowych gmin i ww. obiektów, Starostwa Powiatowego w Sieradzu wowanych receptur, a wartych ocalenia od zapomnie- chlebowych i zalewajki z Klonowej, których nigdy nie nia. Mog ˛aone stac´ si˛ewizytówk ˛apowiatu. Nie zostały nazywano barszczem. one jednak odpowiednio wypromowane i nie funkcjonuj ˛a,jako specjalnosci´ kuchni ziemi sieradzkiej. Dla Szlaki turystyczne przykładu warto wymienic´ działalnosć´ Stowarzyszenia Na terenie powiatu sieradzkiego znajduj ˛asi˛eozna- „Nasza przyszłosć”´ z gminy Brzeznio,´ promuj ˛acego ro- kowane szlaki turystyczne: piesze, rowerowy, konny i lady z kaczki nadziewanej farszem z podrobów, z ro- wodny. S ˛aone coraz liczniej ucz˛eszczane,a szczegól- dzynkami i sliwkami´ w˛egierskiminamoczonymi w al- nie szlak rowerowy Sieradzka ESKA. Najbardziej roz- koholu, rolady z nadzieniem z ziół i mieszanki mi˛es, a wini˛et˛asiec´ tworz ˛aszlaki piesze, których ł ˛acznadłu- tak˙zebułeczki i ciasta dro˙zd˙zowe. gosć´ wynosi 192 km. Trasy ich przebiegu umo˙zliwiaj˛a Inne produkty tradycyjne z sieradzkiego to: polewka wszechstronne poznanie walorów naturalnych i antro- – zupa z serwatki, masło osełkowe, kiełbasa złoczew- pogenicznych powiatu. Istniej ˛ac˛asiec´ mo˙znapodzielic´ ska, chleb wiejski wypiekany w tradycyjnych piecach tematycznie – wg grup prezentowanych na poszczegól-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 43 Restauracje, Inne punkty Miasto/gmina karczmy, Bary Kawiarnie Puby gastronomiczne Suma zajazdy (np. pizzerie, kebab) Sieradz 17 1 3 4 6 31 Gmina Sieradz 1 1 Gm. i m. Warta 3 2 2 7 Gm. i m. Błaszki 2 2 1 5 Gm. i m. Złoczew 3 1 2 6 Br ˛aszewice 1 1 1 Brzeznio´ 1 2 1 4 Burzenin 1 1 1 3 Goszczanów 1 1 1 3 Klonowa 1 1 2 Wróblew 1 3 4 Razem 30 15 5 4 14 68 Tabela 2. Spis obiektów gastronomicznych w poszczególnych gminach z uwzgl ˛ednieniemich kategorii. Zródło:´ Opracowanie własne na podstawie danych z gmin i publikacji w Internecie nych trasach walorów – na szlaki przyrodnicze, kultu- kiej i Inczewie oraz monumentalny pałac w Małkowie, rowe (miejsca, obiekty zwi ˛azanez ˙zyciem i działalno- w którego s ˛asiedztwiestoi pomnik z popiersiem W. sci´ ˛aczłowieka) i ogólnie krajoznawcze, które ł ˛acz˛aw Reymonta. Długosć´ – około 34, 3 km. sobie elementy obu poprzednich grup. Poni˙zej zapre- Szlak im. Kazimierza Deczynskiego´ (kolor ˙zółty). zentowano szlaki w ro˙znych grupach walorów. Poswiecony´ jest Kazimierzowi Deczynskiemu,´ chłop- skiemu synowi, który w latach 1818–1829 był nauczy- Szlaki piesze kulturowe/antropogeniczne cielem szkoły parafialnej w Brodni. Postac´ ta weszła Szlak Walk nad Wart ˛a(kolor niebieski). Biegnie do- do historii literatury polskiej poprzez swoje pami˛et- lin ˛aWarty przez miejscowosci´ zwi ˛azanem.in. z 10. Dy- niki oraz osnut ˛ana jej ˙zyciu powiesć´ Leona Krucz- wizj ˛aPiechoty Strzelców Kaniowskich, wchodz ˛ac˛aw kowskiego pt. Kordian i cham. Na trasie szlaku zwie- skład Armii „Łódz”´ i jej walkami o utrzymanie pozy- dzic´ mo˙zna równie˙z liczne zabytki architektury oraz cji obronnych na linii Warty, na odcinku od Glinna do budowle hydrotechniczne. Te drugie s ˛azwi ˛azanez ist- Pstrokoni, we wrzesniu´ 1939 r. Na szlaku mo˙znaobej- niej ˛acymod 1986 r. sztucznym zbiornikiem wodnym rzec´ m.in. schrony bojowe, bunkry oraz resztki umoc- „Jeziorsko”. Powstał poprzez spi˛etrzenieWarty zapor ˛a nien´ przeciwczołgowych, cmentarze wojenne, a tak˙ze betonow ˛ao wysokosci´ 12 m wzniesion ˛ana terenie wsi ciekawe zabytki architektury oraz krajobrazy charakte- Sk˛eczniew. Długosć´ – około 39 km (w powiecie sieradz- rystyczne dla dolin rzecznych Warty i Widawki. Dłu- kim ok. 8 km, pozostała cz˛esć´ w powiecie podd˛ebic- gosć´ – około 54, 6 km. kim, około 31 km). Szlak Powstanców´ 1863 r. (kolor czerwony). Rozpo- Szlak Zabytkowych Dworków Ziemi Sieradzkiej (ko- czyna si˛eprzy Muzeum Miasta i Rzeki Warty w War- lor niebieski). Umo˙zliwiaon zapoznanie si˛e,a czasem cie. Prowadzi przez miejscowosci´ powiatu sieradzkiego równie˙z zwiedzenie zabytkowych wn˛etrzstarych szla- zwi ˛azanez wydarzeniami powstania styczniowego, le- checkich i ziemianskich´ dworków, poło˙zonych w naj- ˙z˛acew obr˛ebie Wysoczyzn: Tureckiej i Złoczewskiej. bli˙zszych okolicach Sieradza i Błaszek. Szlak biegnie Długosć´ – około 50,0 km. przez nast˛epuj˛acemiejscowosci:´ Sieradz – D ˛abrówka Szlak im. Władysława St. Reymonta (kolor zielony). – D ˛abrowa Wielka – Kusnie´ – D˛eboł˛eka– Tumidaj – Poswi˛econy´ pami˛eciwielkiego polskiego pisarza i lau- Łubna Jakusy – Kliczków Wielki – Kliczków Mały – Ja- reata literackiej Nagrody Nobla w 1925 r., mieszkanca´ sionna – Wojków – Wrz ˛aca– Gruszczyce – Gzików – ziemi sieradzkiej w latach 1912–1913. Przebiega przez Błaszki. Z reguły dwory te otaczaj ˛arównie interesuj ˛ace miejscowosci,´ w których autor Chłopów i Ziemi Obie- parki krajobrazowe z cennymi drzewostanami, wsród´ canej mieszkał, bywał i tworzył. Szlak pozwala poznac´ których odnalezć´ mo˙znaliczne drzewa stanowi ˛acepo- krajobraz i zabytki tej cz˛esci´ województwa łódzkiego. mniki przyrody. Na szlaku tym le˙z˛arównie˙zinne cenne Na trasie znajduj ˛asi˛e m.in.: dwór Walewskich w Tu- zabytki, w tym zwłaszcza zabytkowe obiekty architek- b ˛adzinie,w którego wn˛etrzach funkcjonuje Muzeum tury sakralnej oraz cenne stanowiska archeologiczne, a Wn˛etrzDworskich; zabytkowe dwory w Charłupi Wiel- tak˙zemiejsca pami˛ecinarodowej, zwi ˛azanemi˛edzyin-

44 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 nymi z histori ˛apowstania styczniowego 1863 r. Długosć´ siada cztery odcinki i przebiega z Łodzi przez powiaty: – około 47 km. pabianicki, łaski, zdunskowolski´ i sieradzki. Na tere- Szlak „Bursztynowy” wyznaczony w 2009 roku i b˛e- nie powiatu prowadzi on przez miejscowosci´ od gra- d ˛acycz˛esci´ ˛aeuropejskich szlaków rowerowych, prze- nicy z powiatem zdunskowolskim´ przez: Kamionacz – biega tylko cz˛esciowo´ przez gmin˛eBurzenin – od Sie- Biskupice – Małków – Wart˛e – Jeziorsko – Poniatów miechowa poprzez Strumiany, Burzenin, Antonin do Je- – Ziemi˛ecin– Goszczanów – Chlewo – S˛edzimirowice ziorka. Nazwa szlaku nawi ˛azujedo jednego z głównych – Błaszki – Wrz ˛ac˛a– Wojków-Br ˛aszewice – Starce – historycznych szlaków kupieckich w okresie od I do III Złoczew – Lipno – Burzenin do Strumian i granicy z wieku n.e., który biegł wzdłu˙z rzeki Warty z Akwilei powiatem łaskim9. nad Adriatykiem do osad nad Bałtykiem8. Długosć´ – Łódzka Magistrala Rowerowa W-E (kolor czer- około 6 km. wony), której fragment przebiega przez teren powiatu (miasto, gmina Warta i Błaszki) jest cz˛esci´ ˛atranseu- Szlaki rowerowe ropejskiej trasy rowerowej, maj ˛acejw przyszłosci´ poł ˛a- Coraz popularniejsza staje si˛eturystyka rowerowa. czyc´ Niemcy, Polsk˛e i Ukrain˛e. Zachodnia cz˛esć´ tego Dlatego w 2007 r. wyznaczono szlak rowerowy „Sie- szlaku, prowadzi z Łodzi Chocianowic przez Górk˛ePa- radzka eSka” o długosci´ 132 km, który stanowi uzupeł- bianick ˛a,Szadek, Ro˙zd˙zały, Wart˛e i Klonow ˛aw kie- nienie szlaków pieszych i ł ˛aczywalory przyrodnicze, runku granicy województwa. Całkowita długosć´ – 192 jak i kulturowe. Inwestorem było Starostwo Powiatowe km, w tym w powiecie sieradzkim – 33 km. Ł ˛acznadłu- w Sieradzu. Sieradzka eSka (kolor ˙zółty, a ł ˛acznikowy – gosć´ szlaków rowerowych w powiecie wynosi 303 km. czarny) ma kształt litery S i przebiega z Klonowej przez Uzupełnieniem szlaków rowerowych s ˛a scie˙zki´ ro- Złoczew, obok zbiornika Próba, dalej – przez D ˛abrow˛e werowe w Sieradzu o ł ˛acznejdługosci´ 26 km. S ˛aone Wielk ˛a,Sieradz, Charłupi˛e Mał ˛a,Smardzew, Charłu- zlokalizowane na odcinkach dróg b˛ed˛acych pod zarz ˛a- pi˛eWielk ˛a,Kliczków Mały, Jasionn ˛a,Wojków, Błaszki, dem: miasta Sieradza – 6 km, starostwa powiatowego Tub ˛adzindo Warty. Długosć´ trasy – 132 kilometry. – 10 km i Urz˛eduMarszałkowskiego w Łodzi – 10 km. Niektóre odcinki (np. na ul. Sienkiewicza w Sieradzu) maj ˛acharakter drogi rowerowej10.

Szlaki konne Wzrasta zainteresowanie turystyk ˛akonn ˛aPrzez teren powiatu przebiega fragment zewn˛etrznejp˛etliłódz- kiego Szlaku Konnego – najdłu˙zszego w Europie. 26 km szlaku biegnie przez południow ˛acz˛esć´ powiatu, przez gminy: Burzenin, Złoczew, Br ˛aszewice i Klonow ˛a.W powiecie istniej ˛a3 osrodki´ jazdy konnej: Stajnia „Pa- sja” Rakowice gm. Wróblew, Osrodek´ Jezdziecki´ Kusnie´ Fot. 5. Sieradz, stanica kajakowa w gm. Sieradz i w Sieradzu. Osrodki´ te, oprócz nauki jazdy konnej, organizuj ˛arajdy po najbli˙zszej okolicy. Na szlaku znajduj ˛asi˛e rezerwaty lesne:´ „Jazwiny”´ Na podstawie danych, pozyskanych z Biura Planowa- w gminie. Br ˛aszewice i „Wrz ˛aca”w gminie Błaszki. Z nia Przestrzennego Województwa Łódzkiego w Łodzi, Klonowej w kierunku północnym wyznaczono ł ˛aczni- w 2014 było ich 7. kowy szlak czarny (19 km) do Błaszek, poprowadzony głownie lasami. Z Klonowej szlak ma 6 km, poł ˛aczenie Turystyka wodna i szlaki wodne z czerwonym szlakiem jest w powiecie wieruszowskim. Atrakcyjnosć´ krajobrazowa doliny i charakter rzeki Na szlaku mo˙zna zobaczyc´ budowle sakralne, dwory Warty oraz Zbiornika Jeziorsko stwarzaj ˛adogodne wa- ( Jasionna, Charłupia Wielka, D ˛abrowa Wielka) i pa- runki do uprawiania turystyki wodnej tj. kajakarstwa, łace (Złoczew, Tub ˛adzin),ciekawe miejsca historyczne ˙zeglarstwa i innych sportów wodnych. Dolina rzeki oraz atrakcyjne miejsca wypoczynku nad wod ˛ai w la- Warty stanowi wa˙zny korytarz ekologiczny o znacze- sach. Dla turystów postawiono zadaszone wiaty (np. na niu krajowym. Szlak po rzece Warcie jest oznakowany parkingu Potok, koło lesnictwa´ Klonowa i Oraczew) i i biegnie przez miejscowosci:´ Działoszyn – Toporów – altany (przy Zbiorniku Próba). Osjaków – Burzenin – Warta – Zbiornik Jeziorsko. Jego Ponadto przez obszar powiatu poprowadzono dwa całkowita długosć´ wynosi 142 km, z tego w powiecie inne szlaki rowerowe, które wyznaczyły inne jednostki sieradzkim – 37 km. Nie jest on jeszcze w pełni za- organizacyjne. S ˛ato: gospodarowany dla potrzeb turystyki kajakowej. Tylko Szlak Rowerowy Ziemi Sieradzkiej (kolor niebieski – w Sieradzu zrealizowano modernizacj˛eprzystani (sta- długosć´ 318 km, w powiecie sieradzkim – 138 km) po- nicy) kajakowej i hangaru na kajaki (Fot. 5). Dla tu-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 45 rystów organizowane s ˛arejsy po Warcie (w obszarze pla˙za.Jest wakepark, s ˛adwa wyci ˛aginart wodnych o miasta) łodzi ˛ao nazwie „Sieradzanka” (Fot. 6) W s ˛a- długosci´ 200 m i 810 m, boisko do piłki pla˙zowej i siedztwie przystani znajduj ˛asi˛e: k ˛apielisko strze˙zone plac zabaw dla najmłodszych. Jest siłownia zewn˛etrzna, i pla˙za,sezonowe baseny k ˛apielowe z brodzikiem dla miejsce na ognisko, rowery wodne. Baz ˛acorocznych dzieci, obiekt noclegowy i gastronomiczny „Przystan´ „Regat o Bł˛ekitn˛aWst˛eg˛eZalewu Jeziorsko” jest port nad Wart ˛a”,park i amﬁteatr. Miejski Osrodek´ Sportu jachtowy Jeziorsko w Ostrowie Warckim. Impreza ta i Rekreacji w Sieradzu organizuje w okresie letnim gromadzi wielu miłosników´ ˙zeglarstwa, uczestniczy w spływy rzek ˛aWart ˛ana trasie Stronsko´ – Sieradz i Sie- niej 50 jachtów i innych jednostek pływaj ˛acych (Fot. 9). radz – Warta11.

Fot. 8. Ostrów Warcki, widok na port jachtowy i pla˙z˛e Fot. 6. Łódz´ turystyczna „Sieradzanka” na Warcie w Sieradzu

Fot. 9. Regaty o Bł ˛ekitn˛aWst˛eg˛eZalewu Jeziorsko

Fot. 7. Ostrów Warcki, pawilon Mniejsz ˛arol˛e odgrywaj ˛adwa inne małe zbiorniki retencyjne: „Próba” w gminie Brzeznio´ o powierzchni Drugim zagospodarowanym miejscem na szlaku 21, 4 ha i „Smardzew” w gminie Sieradz (Fot. 10). Pierw- wodnym ma stac´ si˛e Burzenin – Strumiany. Powsta- szy z nich dysponuje wypo˙zyczalni ˛asprz˛etu pływaj ˛a- nie tam w przyszłosci´ własciwa´ przystan´ kajakowa, cego, strze˙zonym k ˛apieliskiem, pla˙z˛a i parkingiem, pla˙za,hangary na kajaki. Wykorzystywana jest te˙zist- wydzielonymi miejscami na namioty, dwoma altanami niej ˛aca baza noclegowa „Sportowa Osada”, dobrze ze stołami i stojakami dla rowerów. Gmina jest tu te˙z wyposa˙zona w urz ˛adzeniatowarzysz ˛ace(np. boiska, organizatorem imprezy „Sobótka”, inauguruj ˛acejse- grill, tor łuczniczy i do paint balla, strzelnica pneuma- zon letni. Zbiorniki s ˛ate˙z rekreacyjnym miejscem do tyczna, quady, baseny letnie, wojskowy tor przeszkód, w˛edkowania. kryty basen, trasa linowa). Mo˙znazorganizowac´ spływ Wymienione wy˙zejszlaki turystyczne s ˛abardzo sci-´ pontonami typu rafting czy te˙zbiwak przy ognisku z sle´ powi ˛azanez innymi obiektami i urz ˛adzeniamima- noclegiem pod namiotami w lesie na terenie osrodka.´ terialnej bazy turystyki, zwłaszcza baz ˛anoclegow ˛ai W miejscowosci´ Ostrów Warcki (gmina Warta) gastronomiczn ˛a.Wyznakowanie ich zapewnienia od- do celów turystycznych i dla uatrakcyjnienia przede powiednie warunki do wyraznego´ zwi˛ekszenia ruchu wszystkim Zbiornika Jeziorsko wybudowano kompleks turystycznego i dochodowosci´ obiektów obsługuj ˛acych obiektów słu˙z˛acych uprawianiu sportów wodnych (Fot. turystów. Mimo to zasadne jest wyznakowanie nowego 7 i 8). Składaj ˛asi˛e na ten kompleks: port jachtowy i szlaku pieszego po lewej stronie doliny rzeki Warty (ist- przystan,´ pole namiotowe i caravaningowe, kemping i

46 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 niał w przeszłosci´ nieznakowany szlak schronisk mło- powiecie. Szczególnie trasa ekspresowa S-8 i zmoder- dzie˙zowych). Jego przebieg wiódłby od strony powiatu nizowane drogi wojewódzkie (710 i 480, 479, 449, i 12 wielunskiego´ przez miejscowosci:´ Rychłocice – Mała i 14) oraz drogi powiatowe i gminne umo˙zliwiaj˛aco- Wies´ – Niechmirów – Jarocice – Majaczewice – Bu- raz lepszy, szybki i bezpieczny dojazd do miejsc wy- rzenin – Witów – Tyczyn – Bobrowniki – Chojne – poczynku. Istotnym zagadnieniem komunikacyjnym z Chałupki – Sieradz. Długosć´ – około 28 km. Uzupeł- punktu widzenia dost˛epnosci´ turystycznej s ˛aparkingi nieniem istniej ˛acych szlaków rowerowych powinny byc´ dla samochodów lub innych srodków´ komunikacji (ro- nowe odcinki w rejonie doliny rzeki Warty, np. Sieradz werów, motocykli). Pełni ˛aone bardzo wa˙zn˛afunkcj˛ew – Dzigorzew – Charłupia Mała – Dzierlin – Biskupice procesie prawidłowego kształtowania ruchu turystycz- – Gr ˛ady– Sucha – Mnichów – Sieradz. Długosć´ ok. 14 nego. Zarówno ich ilosć´ jak i lokalizacja nie zapew- km. Szlak Burzenin – Witów – Tyczyn – Bobrowniki – niaj ˛ajeszcze własciwej´ obsługi turystów zmotoryzowa- Chojne – Bogumiłów – Sieradz. Długosć´ – około 18 km. nych czy rowerowych.

Wsparcie instytucjonalno-organizacyjne (organizacje i stowarzyszenia) Powiat sieradzki nie posiada du˙zego i wszechstron- nego zaplecza instytucjonalno-organizacyjnego, wspieraj ˛acego turystyk˛e.Od 2003 r. powiat jest członkiem zało˙zycielem Regionalnej Organizacji Turystycznej Wo- jewództwa Łódzkiego. Udział w tej organizacji zapewnia kreowanie i upowszechnianie wizerunku powiatu, jako atrakcyjnego turystycznie zarówno w kraju jak i za granic ˛a.Odbywa si˛eto poprzez: popularyzacj˛ew kam- paniach reklamowo-promocyjnych, własne wydawnictwa (wieloj˛ezyczne) i materiały reklamowe, oraz udział Fot. 10. Zbiornik Próba w imprezach targowych. Zapewnia te˙zdost˛epdo informacji turystycznej i usług turystycznych, a tak˙zedosko- Punkty widokowe i obserwacyjne nalenie kadr turystycznych i analiz oraz monitorowania Istniej ˛acasiec´ szlaków turystycznych nie jest jeszcze ruchu turystycznego. W powiecie istniej ˛ate˙zcertyfiko- dostatecznie wyposa˙zonaw odpowiednio urz ˛adzonei wane Punkty Informacji Turystycznej w Sieradzu i War- dost˛epne miejsca widokowe, miejsca odpoczynku, tacie, które działaj ˛aprzy Powiatowej Bibliotece Publicznej blice informacyjne i własciwe´ oznakowanie. Atrakcyj- w Sieradzu i Miejskiej i Gminnej Bibliotece Publicznej nosć´ krajobrazowa doliny Warty oraz Zbiornika „Je- w Warcie. Punkty te zapewniaj ˛acałoroczny dost˛epdo ziorsko” i naturalne punkty wysokosciowe´ pozwalaj ˛a informacji. na obserwacj˛epanoram krajobrazu nadwarcianskiego.´ Działaniami z zakresu promocji na poziomie po- Mo˙zliwe jest to w miejscowosciach,´ w których ko- wiatu zajmuje si˛e w Wydziale Organizacyjnym Biuro nieczne jest oznakowanie b ˛adz´ budowa wie˙z widoko- Promocji i Współpracy z Organizacjami Pozarz ˛adowych. S ˛ato: Jarocice, Majaczewice, Burzenin (Góry Wa- wymi. Do podstawowych narz˛edzi,wykorzystywanych pienne), Okr˛eglica/Bogumiłów (rejon strzelnicy mysliw-´ obecnie w promocji turystycznej powiatu, zaliczyc´ na- skiej), w otoczeniu Zbiornika Jeziorsko – Glinno (re- le˙zy: wydawnictwa promocyjno-informacyjne, udział jon dawnego koscioła),´ Ostrów Warcki. Po˙z˛adaneby- w targach turystycznych oraz organizacj˛e konferen- łoby równie˙zwybudowanie pomostów i udost˛epnienie cji i spotkan´ promuj ˛acych ofert˛e turystyczn ˛a, arty- obserwacji ornitologicznej w rezerwatowej cz˛esci´ zbior- kuły prasowe i audycje radiowe, strony internetowe, nika (rejon wsi: Proboszczewice, Mikołajewice i Glinna). prowadzenie punktu informacji turystycznej. W latach 2008–2019 wydano drukiem m.in. map˛epowiatu sie- Infrastruktura komunikacyjna radzkiego i szlaku rowerowego Sieradzka eSka, folder O poziomie przygotowania obszaru do przyj˛eciatu- Ziemia Sieradzka (w j˛ezykupolskim i angielskim). rystów swiadczy´ nie tylko baza noclegowa i walory tu- Na poziomie samorz ˛adulokalnego rozwojem turystyczne. Wa˙zn˛a,a w efekcie decyduj ˛ac˛arol˛ew udo- rystyki i promocj ˛azajmuj ˛asi˛e odpowiednie wydziały st˛epnianiuwalorów turystycznych odgrywa infrastruk- miejskie i gminne. Jednak rola turystyki jest zmargi- tura komunikacyjna. Stopien´ rozwoju bazy komunika- nalizowana, a funkcje promocji i wspierania projektów cyjnej podnosi ich dost˛epnosć´ i atrakcyjnosć´ w oczach turystycznych przypisane s ˛awydziałom, odpowiedzial- turystów. Znacz ˛acapoprawa systemu i stanu technicz- nym za rozwój gospodarczy czy ochron˛e srodowiska.´ nego komunikacji drogowej i kolejowej stwarza coraz Wa˙zn˛aorganizacj ˛ajest Oddział Polskiego Towarzy- wi˛ekszemo˙zliwosci´ do rozwoju ruchu turystycznego w stwa Turystyczno Krajoznawczego w Sieradzu, który

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 47 upowszechnia wsród´ turystów oraz mieszkanców´ po- ogrodzie”, czy Koscierzy´ nski´ Dzien´ Ziemniaka (wrze- wiatu wiedz˛ekrajoznawcz ˛ai zapoznaje ich z walorami sien).´ turystycznymi Ziemi Sieradzkiej. Odbywa si˛eto przede wszystkim w formie wycieczek pieszych, rowerowych Kultura, sport i rekreacja czy autokarowych lub jako imprezy własne np. rajdy, Uzupełniaj ˛ac˛ai pomocn ˛arol˛espełniaj ˛aobiekty kul- spacery dla mieszkanców,´ poprzez organizacj˛ekursów turalne i sportowo-rekreacyjne. S ˛ato 4 muzea, które i szkolen´ przewodnickich. Oddział PTTK odgrywa nie- odwiedza rocznie od 20 do 30 tys. osób. To tak˙zebi- ocenion ˛arol˛e,jako wydawca kwartalnika „Na Sieradz- blioteki i ich ﬁlie (38), posiadaj ˛aceksi˛egozbiór licz ˛acy kich Szlakach”. Pismo promuje histori˛e, najciekawsze ł ˛acznie606 935 wolumenów oraz 529 materiałów elek- atrakcje i walory turystyczne powiatu i regionu w daw- troniczne zainwentaryzowanych. To równie˙z domy i nych granicach województwa sieradzkiego. Towarzy- osrodki´ kultury (11), posiadaj ˛acesale widowiskowe (7 stwo to organizuje te˙znast˛epuj˛aceimprezy turystyczne: z nich ma 1.241 standardowych miejsc dla widzów). Rajd Powstanców´ Styczniowych 1863 r., „Sladami´ Łuki Obiekty sportowe posiadaj ˛a:hale, stadiony i boiska (do Bakowicza”, Rajd Wiosenny „Tropami Przyrody”, Rajd piłki siatkowej, koszykowej, pla˙zowej, przy wielu szko- „Sieradzkiego Szw˛edaczka”,„Szlakiem Walk nad Wart ˛a łach – ze sztuczn ˛anawierzchni ˛a),korty tenisowe. W 1939 r”., Majówka Rowerowa. Licznie uczestniczy w Sieradzu jest park linowy i scianka´ wspinaczkowa, a nich młodzie˙zi dorosli´ (nawet 300 osób). tak˙zebie˙zniai urz ˛adzenialekkoatletyczne, na których odbywały si˛ezawody młodzie˙zowe rangi krajowej. Na terenie Sieradza działa równie˙z wypo˙zyczalnia rowe- rów miejskich, która jest integraln ˛acz˛esci´ ˛awojewódz- kiego systemu roweru publicznego. Umo˙zliwiato szyb- kie i lepsze poznanie miasta. Do dyspozycji s ˛a104 rowery miejskie, które mo˙znawypo˙zyczac´ na 12 stacjach rowerowych zlokalizowanych na terenie całego miasta. Sieradz posiada znaczne tereny zielone (ł˛egi),które nie s ˛adostatecznie wykorzystywane do celów rekreacyjno- wypoczynkowych. Mog ˛aone byc´ wykorzystane do zlokalizowania tam pól golfowych czy przeprowadzenia imprez hippicznych.

Materiały promocyjno-informacyjne Wa˙zn˛arol˛ew rozwoju ruchu turystycznego odgry- Fot. 11. Promocja kulinarna Stowarzyszenia Sieradzka waj ˛a materiały promocyjno-informacyjne. Stwierdzic´ eSka nale˙zy, ˙ze wiele z nich ma odniesienie do wybranych jednostek terytorialnych (miasta czy gminy) i promo- Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Szlakiem cji ich walorów turystycznych. Nie ma jednak aktual- Sieradzkiej E-ski” ł ˛aczygminy Brzeznio´ (siedziba), Zło- nej oferty produktowej dotycz ˛acejcałego powiatu, poza czew, Klonowa i Br ˛aszewice. Stowarzyszenie nie tylko szlakiem rowerowym Sieradzka eSka. Cz˛esto jest to promuje szlak rowerowy, ale podnosi estetyk˛ei atrak- zwi ˛azanez opracowywaniem tego czy innego wydaw- cyjnosć´ swoich gmin. Oznakowano szlak samocho- nictwa przez samorz ˛adylokalne. One nie uwzgl˛edniaj˛a dowy, opracowano interaktywn ˛amap˛e z wirtualnymi faktu, ˙zeturystyka nie ogranicza si˛ewył ˛aczniedo ich panoramami (370 panoram) i opisem. Ułatwia to za- terytorialnego zasi˛egu. Turysta przecie˙z w˛edruje po- planowanie wycieczki czy spaceru, a jednoczesnie´ pomi˛edzyatrakcjami, a nie jednostkami terytorialnymi. kazuje walory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturowe Materiały promocyjno-informacyjne obejmuj ˛anaj- obszaru wymienionych gmin (Fot. 11). cz˛esciej´ mapy turystyczno-administracyjne powiatu, Według danych ROTWŁ, na terenie powiatu istniej ˛a gmin lub miast. Foldery obejmuj ˛ainformacje o ba- 2 punkty informacji turystycznej – w Sieradzu i w War- zie noclegowej, bazie gastronomicznej, atrakcjach tu- cie. Działaj ˛aone w Powiatowej Bibliotece Publicznej w rystycznych gminy (opisy parków, obiektów zabytko- Sieradzu (posiada infokiosk) i przy Miejskiej i Gminnej wych). Niemal na wyczerpaniu s ˛atakie wydawnictwa Bibliotece Publicznej w Warcie. jak: informatory, katalogi, foldery, mapy. Nale˙zy, stwier- Znaczn ˛arol˛e w rozwijaniu i propagowaniu agro- dzic,´ ˙ze jakosć´ wydawanych materiałów jest zró˙zni- turystyki odgrywa Łódzki Osrodek´ Doradztwa Rolni- cowana i odzwierciedla rol˛e, jak ˛aturystyka odgrywa czego w Bratoszewicach z siedzib ˛aoddziału w Koscie-´ w rozwoju gospodarczym danej gminy. Jakosć´ wydaw- rzynie. Osrodek´ organizuje Targi rolniczo-ogrodnicze nictw cz˛esto zale˙zyod funduszy, które s ˛ana nie prze- (maj-czerwiec), na których odbywa si˛epromocja lokal- znaczane. nej ˙zywnosci:´ „Smakuj Regionalnie”, „Jesien´ w polu i

48 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Materiały te jednak nie maj ˛awspólnej wystandary- (tresci)´ i zawartosci,´ jak i atrakcyjnosci´ szaty graficznej, zowanej linii graficznej i jednolitego sposobu prezento- czytelnosci´ nawigacji. wania informacji, wa˙znych dla turysty. Konieczna wy- Platforma taka powinna zawierac´ sekcje tematyczne, daje si˛ezmiana sposobu zarz ˛adzaniai koordynowania równie˙z w układzie gminnym z linkami do nich, w turystk ˛aw powiecie. Nale˙załoby podj ˛ac´ prób˛ekonsoli- wersjach skróconych w j˛ezykachobcych, a tak˙zeinte- dacji srodków´ organizacyjnych i finansowych własnych raktywne mapy atrakcji. Taka turystyczna strona, sku- i z gmin, aby wydawnictwa miały jednolity charakter. piaj ˛acsi˛ena głównych produktach i wyró˙znikachb˛e- Maj ˛aone podkresla´ c´ odr˛ebnosć´ historyczn ˛ai kultu- dzie niew ˛atpliwie pełniła wa˙zn˛arol˛e w promocji po- row ˛apowiatu sieradzkiego. Zasadne jest zatem opra- wiatu sieradzkiego i jego wizerunku. Konieczne jest te˙z cowanie i wydanie – wspólnie z jednostkami teryto- opracowanie wydawnictwa dotycz ˛acego wszystkich ww. rialnymi wchodz ˛acymiw skład powiatu – informatora znakowanych szlaków turystycznych: pieszych, rowero- i przewodnika turystycznego. Mo˙zeto byc´ np. wieloj˛e- wych, konnych i wodnych. Poprawie powinna ulec in- zyczny informator turystyczny, dotycz ˛acyterenów poło- frastruktura informacyjno-edukacyjna tj. drogowskazy ˙zonych wzdłu˙zdoliny Warty. Mo˙znaw nim zaprezento- i tabliczki informacyjne z czasem przejscia,´ tablice z wac´ opis obiektów zabytkowych, muzeów, opisac´ mo˙z- opisem przebiegu szlaku, historii regionu, charaktery- liwosci´ zakwaterowania i wy˙zywienia,umiesci´ c´ wykaz styk ˛alokalnych atrakcji (przyrodniczych i antropoge- imprez kulturalnych, rekreacyjnych i sportowych, oraz nicznych), topograficzn ˛amap ˛aokolicy. przebieg szlaków turystycznych – pieszych, wodnych i rowerowych. Opracowanie mo˙zeobejmowac´ odcinek Kadry dla turystyki rzeki Warty na terenie gmin: Burzenin, Sieradz, Warta i Tradycje kształcenia kadr dla turystyki si˛egaj ˛apo- miasto Sieradz. Monograficzne wydawnictwo ROTWŁ cz ˛atku lat dziewi˛ecdziesi´ ˛atych, kiedy to w Siera- sprzed kilku lat Przewodnik turystyczny po województwie dzu uruchomiono dwuletnie Pomaturalne Studium Tu- łódzkim, które zawiera m.in. rozdziały: „Sieradz – oko- rystki. Liczba absolwentów – to około 30 osób. Kształ- lice i Park Krajobrazowy Mi˛edzyrzecza Warty i Wi- cenie kadr dla turystyki na poziomie uniwersyteckim dawki” nie uwzgl˛edniawszystkich walorów powiatu sie- zapewnia Instytut Geografii Miast i Turyzmu na Wy- radzkiego. Przewodnik turystyczny A. Ruszkowskiego dziale Nauk Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego, Sieradz i okolice jest ju˙zniedost˛epny i wymaga aktuali- który prowadzi specjalnosć´ z geografii turyzmu i hote- zacji. larstwa. W programie rozwojowym Zespołu Szkół Po- Szczególn ˛arol˛e w poznawaniu powiatu i regionu nadgimnazjalnych nr 2 im. M. D ˛abrowskiej w Sieradzu obejmuj ˛acego dawne województwo sieradzkie odgrywa uwzgl˛ednionokształcenie w zawodach: technik hotelar- kwartalnik oddziału PTTK w Sieradzu „Na Sieradzkich stwa oraz technik ˙zywieniai usług gastronomicznych. Szlakach”. Wydawnictwo to – z uwagi na swój charak- Uzupełniaj ˛ac˛arole spełnia PTTK, które organizuje ter – nie wypełnia jednak luki powstałej na rynku pu- kursy dla przewodników i pilotów. Istniej ˛aceprzy Od- blikacji turystycznych. Obok wydawnictw ulotnych, pu- dziale PTTK w Sieradzu Koło Przewodników zrzesza blikowane s ˛aro˙znego rodzaju albumy czy ksi ˛a˙zkipo- 10 osób. swiecone´ historii, czy te˙zkulturze wybranego obszaru. Zagospodarowanie turystyczne a wykorzystanie Dotycz ˛aone tak˙zewybranego tematu. Nie s ˛ato jednak zasobów przyrody materiały ogólnie dost˛epne. Najcz˛esciej´ s ˛ato wydaw- Zwi˛ekszaj˛acasi˛e swiadomo´ sć´ społeczna powoduje nictwa płatne, dlatego moc ich przekazu jest znacznie wzrost zapotrzebowania na ekoturystyk˛epolegaj ˛ac˛ana ograniczona. poznawaniu osobliwosci´ przyrody w formie turystycz- Turystyka i krajoznawstwo w Internecie nej i kontakt na łonie natury w miejscach o małym W dzisiejszych czasach wa˙zna rol˛e informacyjn ˛a ruchu turystycznym. Te niezwykłe przyrodnicze miej- ogrywa Internet. Po przeanalizowaniu stron WWW po- sca – to przede wszystkim 7 rezerwatów przyrody. S ˛a szczególnych gmin nale˙zystwierdzic,´ ˙zeinformacje tu- to głównie rezerwaty lesne´ jak: rystyczne tam opublikowane s ˛azarówno ró˙znorodne, Półboru – chroni ˛acydrzewostan d˛ebowo-sosnowy jak te˙zbardzo ogólne. Nieliczne s ˛asamorz ˛ady(np. Sie- ze starymi okazami pomnikowymi oraz wielogatunko- radz, Warta, Błaszki, Burzenin), maj ˛acestrony interne- wym runem (pow. 56, 83 ha), Wrz ˛aca – kwasna´ bu- towe, na których materiały interesuj ˛aceturystów s ˛abo- czyna ni˙zowa w postaci wysokopiennego lasu buko- gate i wyczerpuj ˛ace.Szczególnie wa˙zny wydaj˛esi˛epro- wego (pow. 59, 70 ha), Jazwiny´ – chroni ˛acybór wil- blem opracowania głównego i jedynego portalu tema- gotny mieszany naturalnego pochodzenia na stanowi- tycznego, poswi˛econego´ stricte turystyce powiatu sie- sku wyspowym wsród´ borów suchych (pow. 3,81 ha), radzkiego. Ten artykuł nie b˛edziezatem przyczynkiem Nowa Wies´ – chroni ˛acydrzewostany lisciaste´ z udzia- do jego opracowania. Portal powinien byc´ przygoto- łem buka i jodły, stanowiska licznych gatunków roslin´ wany profesjonalnie zarówno od strony merytorycznej chronionych (pow. 117,65 ha), Paza – chroni ˛acy˙zyzn˛a

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 49 buczyn˛ena granicy zasi˛eguz rzadkimi roslinami´ w ru- duj ˛asi˛edobrze oznakowane scie˙zkiprzyrodnicze.´ Parki nie oraz pomnikowe buki (pow. 27,04 ha) oraz Jazwiny´ podworskie i pomniki przyrody stanowi ˛arównie˙zcie- – chroni ˛acybór wilgotny mieszany naturalnego pocho- kaw ˛aprzyrodnicz ˛aofert˛e poznawcz ˛a.Wyj ˛atkowy ob- dzenia na stanowisku (pow. 3,81 ha). Rezerwat fauni- szar stanowi zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Lipic- styczny Jeziorsko – to ostoja ptaków wodno-błotnych kie Błota” (Lipiczenskie´ Błota) w gminie Goszczanów, o randze europejskiej i obszar obj˛etyprogramem Na- zajmuj ˛acyobszar 370 ha. Stanowi ˛aon mozaik˛estawów, tura 2000 (pow. 2350 ha) (Fot. 12). mokradeł, lasów i ł ˛ak, a obszar obj˛etyjest ochron ˛asie- dliskow ˛aw programie Natura 200012. Tam odsłoni˛ete s ˛agórno-jurajskie wapienie i margle oraz zachowały si˛e murawy kserotermiczne. Uroczysko „Pyszków” (Gmina Brzeznio)´ – to jedyne znane w powiecie sieradzkim stanowisko naturalne cisów. W gminie Burzenin znajduj ˛as ˛acenne przyrodniczo tereny zródliskowe,´ zlokalizowane na zachodnim skraju torfowiska w rejonie Koloni Niechmirów i Jarocic. Sta- nowi ˛aone cenny dydaktycznie przykład zródła´ pulsu- j ˛acego (obj˛etego ochron ˛a,jako pomnik przyrody), gdzie woda podrzuca piasek w obr˛ebie powierzchni koła o srednicy´ około 0,5 m. Podsumowuj ˛acnale˙zystwierdzic,´ ˙zepanuj ˛acedot ˛ad powszechnie przekonanie o małej atrakcyjnosci´ turystycznej powiatu sieradzkiego – zarówno wsród´ lokalnej Fot. 12. W rezerwacie Nowa Wies´ Fot. Z. Kami´nski społecznosci,´ jak i turystów – nie znajduje uzasadnie- nia. Dotyczy to zarówno rozwoju bazy turystycznej, jak i licznych atrakcji turystycznych, i oferty turystycznej oraz wypoczynku. Natomiast nale˙załoby poło˙zyc´ wi˛ekszy nacisk na promocj˛eatrakcji turystycznych naszego regionu.

Bibliograﬁa:

U. Bednarska, W. Musiał, Zagospodarowanie turystyczne regionu łódzkiego, [w:] „Region Łódzki, Studia i Materiały”, T. III, Łód´z1973. L. Butowski, Gospodarka turystyczna w Polsce. Stan i perspektywy rozwoju, Warszawa 2001. J. K. Kurowski (red), Rezerwaty regionu łódzkiego, Łód´z1996. S. Liszewski (red.), Zarys monograﬁi województwa łódzkiego (praca zbiorowa), Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łód´z2001. Mapy i druki ulotne opracowane i wydane przez samorz ˛ady Fot. 13. Tablica rezerwatu Jeziorsko lokalne oraz ROTWŁ. Najwi˛eksze Atrakcje Turystyczne Łodzi i Regionu łódzkiego, mate- Ponadto na obszarze powiatu sieradzkiego znaj- riał informacyjny ROTWŁ, Łód´z2007 duje si˛e jeden park krajobrazowy (powstały w 1989 Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie łódzkim na lata 2007–2020. r.). Chodzi o Park Krajobrazowy Mi˛edzyrzeczaWarty Projekt Narodowej Strategii Rozwoju Turystyki na lata 2007– i Widawki. Le˙zy on na terenie 9 gmin: Widawa, Ko- 2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2007. nopnica, Burzenin, Zapolice, Sieradz, S˛edziejowice, Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Łódz- Ostrówek, Rusiec, Zdunska´ Wola. Powierzchnia Parku kiego, 2015 r. Strategia Rozwoju Powiatu Sieradzkiego na lata 2014–2020. wynosi 25330 ha. S ˛ate˙z obszary chronionego kra- Regionalny Pogram Operacyjny Województwa Łódzkiego na jobrazu: Br ˛aszewicki OChK i Nadwarcianski´ OChK. lata 2014–2021. W trakcie tworzenia jest Złoczewski Obszar Chronio- Strona internetowa Regionalnej Organizacji Turystycznej Woje- nego Krajobrazu o powierzchni około 12,2 tys. ha. wództwa Łódzkiego: www.rotwl.pl Strona internetowa Urz˛edu Marszałkowskiego województwa Proponuje si˛e utworzenie czterech dalszych zespołów łódzkiego: www.lodzkie.travel przyrodniczo-krajobrazowych: „Wzgórze Zamkowe” w R. Wilus,´ Rozwój funkcji turystycznej w dolinie rzeki Warty na od- Sieradzu, „Chojne nad Wart ˛a”w gminie Sieradz, „Ma- cinku od Działoszyna do Uniejowa, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, jaczewice – Burzenin” i „Waszkowskie – Jarocice” w Łódz´ 1997. https://pl.wikipedia.org/wiki/Sieradz#Gospodarka gminie Burzenin. W lasach Nadlesnictwa´ Złoczew znaj-

50 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Przypisy: renie gminy Burzenin i w gminach osciennych´ zupa z bani (dyni) przyrz ˛adzanabyła na słodko z dodatkiem mleka. Była to potrawa 1 J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny. sezonowa przygotowywana jesieni ˛alub w pierwszym okresie zimy, Pomysł, organizacja, zarz ˛adzanie,wyd. II. zmienione i rozszerzone, kiedy była dost˛epnadynia. 8 PWE, Warszawa 2010. www. lodzkie.pl/ Szlaki Ziemi Sieradzkiej [dost˛ep26.04.2020] 9 2 GUS Bank Danych Lokalnych 2017. www. lodzkie.pl/ Szlaki Ziemi Sieradzkiej [dost˛ep26.04.2020] 10 3 Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie łódzkim na lata Droga dla rowerów – w przeciwienstwie´ do szlaków turystycz- 2007–2020. nych – to cz˛es´c´ infrastruktury drogowej przewidziana dla ruchu ro- 4 Obiekt MOSiR w Sieradzu zgodnie z planami miasta b˛e- werów; obejmuje zarówno wyznaczone specjalnie dla rowerzystów dzie przebudowany w najbli˙zszych latach na całoroczny z ilosci´ ˛a drogi (przebiegaj ˛acezasadniczo w osrodkach´ miejskich i niepodle- 64 miejsc noclegowych, z basenem i ofert ˛aodnowy biologicznej. gaj ˛acekategoryzacji ze wzgl˛eduna kolor szlaku), jak równie˙zinne Otwarcie: 2020 r. elementy infrastruktury rowerowej (np. sluzy´ i inne oznakowania ´ 5 Utworzono Osrodek´ Turystyczno-Rekreacyjny „Wioska Woja” poziome) Zródło: GUS, 31 grudnia 2017 r.. Władze lokalne (w Bu- w Wojkowie. rzeninie i Sieradzu) przewiduj ˛a– w opracowaniach studialnych – 6 www.nocowanie.pl/noclegi/sieradz/kwatery_i_pokoje/ nr pozy- mo˙zliwos´c´ realizacji scie˙zekrowerowych´ w ramach istniej ˛acych wa- cji w tabeli 32-40, i 42 [dost˛ep:maj 2020]. łów przeciwpowodziowych. 11 7 Produkt wpisany na list˛e produktów tradycyjnych w dniu 4 http://www.nasze.fm 12 listopada 2016 r. w kategorii „Gotowe dania i potrawy w woj. łódz- http://ine.eko.org.pl/index_areas.php. Drugi – to zespół kim”. Na terenie ziemi sieradzkiej tradycja przygotowywania tej przyrodniczo-krajobrazowy „Góry Wapienne” w gminie Burzenin, zupy si˛ega co najmniej pocz ˛atków poprzedniego stulecia. Na te- poło˙zony w granicach Parku Krajobrazowego Mi˛edzyrzeczaWarty i Widawki o powierzchni 3,64 ha.

ARCHEOLOGIA

Cmentarzysko „Walecznych ska pozwoliły ustalic´ zasi˛egstanowiska, a podczas prac Wandalów” w Chojnem w wykopach odkryto 40 grobów ciałopalnych: popiel- nicowych i jamowych oraz 8 obiektów archeologicz- Jacek Zi˛etek nych o innym charakterze, ni˙z grobowy. Imponuj ˛aca jest jednak liczba zabytków archeologicznych pozyska- W 2012 roku w miejscowosci´ Chojne poszukiwacz nych w trakcie badan´ – ponad 7400. Sposród´ ponad militariów natraﬁł na popielnic˛e nakryt ˛ametalowym 200 przedmiotów wykonanych z metalu, szkła i kosci,´ umbem tarczy. Doszło wówczas do jednego z ciekaw- cz˛es´c´ z nich stanowiła wyroby (importy) sprowadzone szych odkryc´ archeologicznych w Polsce. Dzi˛ekiodpo- z dalekiego Imperium Rzymskiego. wiedzialnej postawie odkrywcy, który zabezpieczył zna- Najbogatsze pod wzgl˛edem wyposa˙zenia grobów lezisko i poinformował o odkryciu odpowiednie słu˙zby, były pochówki wojowników. Ich szcz ˛atki, po spale- udało si˛erozpoznac´ i ocalic´ od zniszczenia nieznane niu na stosie, umieszczano w specjalnie przygotowa- dot ˛adi bogato wyposa˙zone cmentarzysko z II i III nych naczyniach glinianych, które nazywa si˛e popiel- wieku naszej ery. nicami. Zmarłym do grobów dawano jeden lub dwa groty włóczni lub oszczepów, metalowe elementy tarczy (umbo, imacz lub okucia metalowe brzegu), miecz, no˙ze, sprz ˛aczk˛e do pasa. Czasem wkładano do jamy grobowej grzebien´ z rogu zwierz˛ecego, zapinki do spi- nania szat wykonane z br ˛azulub ˙zelaza,no˙zyce ˙zela- zne, gwozdzie´ oraz nity, a tak˙zepotłuczone i przepa- lone naczynia gliniane. W jednym przypadku do grobu wło˙zono szklane naczynie (zachowane we fragmen- tach) importowane z terenu Cesarstwa Rzymskiego, co swiadczyło´ o wysokim statusie społecznym zmarłego. Bardzo interesuj ˛acybył sposób umieszczania tych przedmiotów w wykopanych jamach grobowych. Groty włóczni i oszczepów były wbijane w ziemi˛eobok po- Autor artykułu prezentuje zabytki pozyskane podczas pielnicy, czasem układano je z boku naczynia razem wykopalisk. Fot. Muzeum Okr˛egowe w Sieradzu z innymi przedmiotami metalowymi, b ˛adz´ te˙zumiesz- W 2012 roku odkopano i zabezpieczono tylko ten czano je w srodku´ urny. Inna sytuacja była z umbami jeden grób, ale dzi˛eki funduszom z Wojewódzkiego tarcz (srodkow´ ˛azewn˛etrzn˛acz˛esci´ ˛atarczy z metalu). Urz˛eduOchrony Zabytków w Łodzi udało si˛eprzepro- Były one u˙zywane w grobach jako „przykrywki” po- wadzic´ archeologiczne badania ratownicze. Wykopali- pielnicy, zabezpieczaj ˛acznajduj ˛acesi˛ew niej szcz ˛atki

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 51 ludzkie. W jednym przypadku półkoliste umbo tarczy miejscu i specjalnie w innym obrz ˛adku.Pozostałych uło˙zonebyło na zewn ˛atrz, przy boku naczynia glinia- członków plemienia umieszczano po smierci´ na odr˛ebnego. nym cmentarzu, jednak z zachowaniem odpowiedniego Znaleziony w grobie miecz (z uszkodzon ˛awskutek garnituru przedmiotów, typowych dla grobów m˛eskich orki r˛ekojesci´ ˛a)był umieszczony obok popielnicy, ale i kobiecych. przed wło˙zeniem do grobu był rytualnie zgi˛ety. Taki Pozostaje na koniec kwestia „Walecznych Wanda- zwyczaj niszczenia (usmiercania)´ broni nale˙z˛acejdo po- lów”, o których mowa w tytule tego artykułu. Wan- ległego ma wiele interpretacji. Według jednej z nich dalowie byli ludem germanskim´ (wchodz ˛acymw skład gi˛eto miecze i groty, by chronic´ si˛e przed powrotem Zwi ˛azkuLugijskiego), który uto˙zsamiany jest z kultur ˛a zmarłego do swiata´ ˙zywych i dbano, ˙zeby nie wró- przeworsk ˛a,a ich pierwotne siedziby znajdowały si˛ena cił uzbrojony. Inna teoria zwraca uwag˛e na fakt, ˙ze terenie dzisiejszej Polski. Najwczesniejsze´ wzmianki o bron´ uznawano za cenn ˛arzecz, za wiernego przyja- tym ludzie odnosz ˛acesi˛edo I w. n.e. pochodz ˛az dzieł ciela, który chronił w walce. Po smierci´ własciciela´ nisz- Pliniusza Starszego (Naturalis Historia) i Tacyta (Ger- czono go, by nikt inny nie mógł jej u˙zywac.´ Po bada- mania). Rzymianie zetkn˛elisi˛ez Wandalami podczas niach archeologicznych wykonano badania antropolo- wojen markomanskich´ w latach 166–180 n.e. Wówczas giczne szcz ˛atków ludzkich z grobów, co pozwoliło usta- w opisie historyków rzymskich Eutropiusza i Orozjusza lic,´ ˙zewi˛ekszos´c´ wojowników w momencie smierci´ była Wandalowie zostali umieszczeni jako wrogie dla Rzymu w wieku 35–50 lat. plemi˛e(obok Markomanów i Kwadów). Pod wpływem najazdu Hunów w koncu´ IV wieku, Wandalowie wy- ruszyli na zachód. Przekroczyli Ren, dotarli do Galii i Hiszpanii, a potem przez Ciesnin˛eGibraltarsk´ ˛audali si˛edo Afryki zakładaj ˛actam swoje królestwo. Kres wła- dzy w Afryce przyniosły dopiero rz ˛adycesarza bizan- tyjskiego Justyniana I w 533 r. n.e. O samej walecznosci´ Wandalów swiadcz´ ˛azarówno wydarzenia historyczne, w których brali udział, jak i wzmianki w zródłach.´ O jednym z plemion lugijskich wspomina w swoim dziele Tacyt mówi ˛actymi słowami: „walczyli noc ˛a,budz ˛ac trwog˛e ju˙z samym wygl ˛ademi mar ˛a˙załobnego woj- Grób 18 na cmentarzysku w Chojnem, pow. Sieradz, a ska”. w nim miecz, kubek oraz popielnica Polecana literatura: Nale˙zywspomniec´ o innym znalezisku umiejscowio- nym w niewielkiej odległosci´ od opisywanego cmen- M. Biborski, Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej. [w:] „Materiały Archeologiczne”, T. 18, Kraków tarzyska (kilkaset metrów na wschód). W 1930 roku 1978, s. 53–165. odkryto tam grób „ksi ˛a˙z˛ecy”z tego samego czasu, co T. D ˛abrowska, Wczesne fazy kultury przeworskiej, Warszawa nekropolia badana w latach 2012–2014. Zmarłemu, po- 1988. chowanemu w tym okazałym grobie, wło˙zonodo jamy K. Godłowski, Zmiany w uzbrojeniu ludno´scikultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich. [w:] M. Głosek et alli (red.), Arma et importowane z terenu Imperium Rzymskiego naczy- ollae. Łódz´ 1992, s. 71–88. nia wykonane z br ˛azuoraz szklane kamienie do gry. T. Liana, Chronologia wzgl˛edna kultury przeworskiej we wczesnym Dodano mu tak˙ze zestaw przedmiotów stanowi ˛acych okresie rzymskim, „Wiadomosci´ Archeologiczne”, T. 35. Warszawa atrybuty m˛eskichpochówków: grot oszczepu, ostrogi, 1970, s. 429–487. L. Tyszler, Ceramika rzymska na północ od Karpat i Sudetów, no˙zyce, no˙zyki, brzytw˛ei inne przedmioty wykonane Łódz´ 2012. z metalu. Co istotne i wyró˙zniaj˛acew przypadku tego H. A. Z ˛abkiewicz-Koszanska,´ Cmentarzyska kultury łuzyckiej˙ i grobu „ksi ˛a˙z˛ecego”, to fakt, ˙ze zmarłego pochowano kultury przeworskiej na st. 1 w Chojnem w pow. sieradzkim [w:] „Prace nie spalonego na stosie, ale w obrz ˛adkuszkieletowym. i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograﬁcznego w Łodzi. Prawdopodobnie okazały pochówek odkryty w okre- Sprawozdania Archeologiczne”, T. 19, Łódz´ 1972, s. 173–248. J. Zi˛etek, Wybrane groby z nowoodkrytego cmentarzyska kultury sie mi˛edzywojennym jest grobem jednego z władców przeworskiej w Chojnem, stan. 23, gm. Sieradz, woj. łódzkie. [w:] „Bar- plemiennych, którego pochowano w wyodr˛ebnionym bari Superiores et Inferiores. Archeologia Barbarzynców´ 2014”. Łódz´ – Wielun´ 2015, s. 245–267.

52 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Pózno´ sredniowieczna´ i nowo˙zytna strowana”. Niestety, kilkadziesi ˛at lat pózniej,´ w 1965 fortalicja w Charłupi Wielkiej koło r., splantowano spychaczem fortalicj˛edo tego stopnia, i˙zw 1984 r. uwa˙zano, ˙zezbudowany w sredniowieczu´ Sieradza nasyp ju˙znie istnieje. Grzegorz Teske Krakowianin Gabriel Lenczyk,´ delegat Muzeum Ar- cheologicznego Polskiej Akademii Umiej˛etnosci,´ w 1937 W okresie ostatniego zlodowacenia, wody topnie- r. zapocz ˛atkował badania archeologiczne gródka w j ˛acego l ˛adolodu utworzyły niedaleko wsi Charłupia Charłupi Wielkiej. Stwierdził, ˙ze nasyp ziemny oto- Wielka sporych rozmiarów kotlin˛e.Obecnie przez ni ˛a czony fos ˛askrywa „dom mieszkalny niby miniatura leniwie toczy wody niewielka rzeczka Myja. To tutaj zameczku z XVI w”2. Zakres wykonanych pózniej´ ba- pr˛e˙znie si˛erozwijał osrodek´ osadniczy, swoimi korze- dan´ był niewielki. Budowa zbiornika wodnego Smar- niami si˛egaj ˛acygł˛eboko w przeszłosć.´ Był on swiad-´ dzew spowodowała, ˙ze we wrzesniu´ 2009 r. podj˛eto kiem zbrojnych wasni´ szlacheckich czy wa˙znych spo- ponownie prace wykopaliskowe, podczas których od- tkan´ dostojników Królestwa Polskiego. Dowodem na to kryto unikatow ˛ana ziemiach polskich pózno´ srednio-´ s ˛aodkrycia archeologiczne dokonane na niskim obec- wieczn ˛ai nowo˙zytn˛asiedzib˛eobronn ˛abogatej szlachty nie pagórku poło˙znym w dolinie rzeki. sieradzkiej. Na szczególn ˛auwag˛ezasługuj ˛azachowane W zródłach´ pisanych miejsce to ł ˛aczonejest ze w rewelacyjnym stanie drewniane umocnienia o ró˙z- wzmiankowanym w dokumentach sredniowiecznych´ nych rozwi ˛azaniachkonstrukcyjnych, niespotykane jak gródkiem rycerskim. Z dokumentów s ˛adowych wynika, dot ˛adw innych znanych z tego czasu gródkach. i˙zjego włascicielka´ Małgorzata, z mo˙znego rodu Swin-´ W rozwoju zało˙zenia obronnego w Charłupi Wiel- ków, wniosła w marcu 1418 r. pozew przeciwko An- kiej wyró˙znionodwie fazy rozwoju przestrzennego. W drzejowi z Roszkowa o zajazd, zagarni˛ecie skarbca i starszej, wybudowanej w 1382 r. (+6–8 lat) wybrany pod zniszczenie 4150 drewnianych pali (!) z charłupskiej for- budow˛e fortalicji naturalny piaszczysty kolisty nasyp talicji1. Klucz charłupski, zło˙zony z kilku wsi, wraz (o srednicy´ około 30 m) poło˙zony w dolinie Myji naj- z siedzib ˛aobronn ˛asprzedała w 1436 r. prominent- pierw wzmocniono, narzucaj ˛acna jego stok grub ˛awar- nemu dostojnikowi Królestwa Polskiego Wojciechowi stw˛egliny. Uprzednio jednak wyło˙zono wzdłu˙z kopca Malskiemu, herbu Habdank. Był on wojewod ˛ał˛eczyc- pas zło˙zony z nieokorowanych odpowiednio przyci˛e- kim, pózniej´ – sieradzkim i namiestnikiem króla Wła- tych bierwion, których daty sci˛ecia´ okresla´ si˛e na dysława III Warnenczyka´ w Wielkopolsce, z tytułem wi- lata 1370–1372. Glin˛epozyskiwano podczas kopania i cekróla. Charłupia była w r˛ekachMalskich do schyłku formowania dookolnej fosy przylegaj ˛acejdo nasypu. XVI wieku, a po nich maj˛etnosć´ przej˛eliWalewscy. Za- Przed płaszczem gliny wybudowano solidny, wysoki chował si˛einwentarz dóbr szlacheckich z 1690 r., który obwód obronny zło˙zony z dwóch równolegle do sie- opisywał ich dobra w Charłupi Wielkiej. bie usytuowanych konstrukcji płotowych, wzmocnio- nych pionowo wbitymi palami. Pomi˛edzynimi wsypano i ubito piasek oraz glin˛e. Prawdopodobnie konstrukcja ta zwienczona´ była ostro zaciosanymi palami, które stanowiły dodatkowe powa˙zneutrudnienie dla poten- cjalnego napastnika. Oprócz tego w fosie, równolegle do kopca gródka, umiejscowiono zasiek zbudowany z masywnych bali, wbitych skosnie´ na gł˛ebokosć´ około 2,5 m, zaostrzo- nych w górnej cz˛esci.´ Niestety, o ówczesnej zabudowie grodu wiemy niewiele, bowiem została ona zniszczona przez młodsz ˛abudowl˛e. Informacja o zniszczeniu w czasie zajazdu w 1411 r. kilku tysi˛ecypali z fortalicji, z których cz˛esć´ zapewne pochodziła z domu panskiego,´ Koryto doprowadzaj ˛ace wod ˛e do fosy grodziska w posrednio´ swiadczy´ o tym, i˙zbyła to siedziba obronna Smardzewie. Fot. Radosław Herman wyposa˙zonaw powa˙zny system obronny. W okresie nowo˙zytnym powi˛ekszono fos˛e, która Badany gródek był wielokrotnie niszczony – i to osi ˛agn˛eła szerokosć´ 10–13 m. Fosa była wypełniona nie przez działania zbrojne. Ju˙zna pocz ˛atku XX wieku wod ˛a,któr ˛adoprowadzono z bezimiennego cieku spe- wydobywano st ˛adcegły. Tak˙ze ówczesni´ własciciele´ cjalnie do tego celu wykopanym rowem. Był on za- obiektu podejmowali kilkakrotnie działania zmierza- konczony´ długim drewnianym korytem zbudowanym j ˛acedo pozyskania przedmiotów zabytkowych z kopca, z dwóch masywnych wyprofilowanych, d˛ebowych bali o czym w 1912 r. informowała ziemianska´ „Wies´ Ilu- pozyskanych z wyr˛ebudokonanego w 1643 r. Bale sci-´

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 53 sle´ przylegały do siebie, a na ich koncach´ wydr ˛a˙zono umieszczono izb˛e-stra˙znic˛e „z oknami w ołów opra- w pewnych odst˛epachotwory. Osadzono w nich drew- wiane i gankiem, z dachem pokrytym gontem. W gł˛ebi niane pr˛ety maj ˛aceza zadanie zatrzymywac´ wi˛eksze kopca stał parterowy du˙zydom panski´ z sieni ˛ai piw- zanieczyszczenia organiczne. W ten prosty sposób za- niczk ˛a,izb ˛astołow ˛a,pokojem, izdebk ˛akuchenn ˛a,ko- pobiegano zamulaniu fosy. Przepływ wody w korycie mor ˛a[. . . ] i wszystkie insze budynki tak parkanami, regulowany był w dwóch miejscach drewnian ˛azastaw ˛a. stró˙zeniem i płotami wkoło opasany i dobrze ogro- Konstrukcja ta była przykrywana poprzecznie uło˙zo- dzony”3. nymi dartymi bierwionami. Zauwa˙zyc´ trzeba, i˙zurz ˛a- Polecana literatura: dzenia te, zachowane w bardzo dobrym stanie, s ˛aod- krywane na Ni˙zuPolskim sporadycznie. A. Marciniak-Kajzer, Sredniowieczny´ dwór rycerski w Polsce. Wi- W fosie wzniesiono kolejny obwód obronny tak˙zew zerunek archeologiczny, Łódz´ 2011. formie prz˛eseł,ka˙zdepodparte dwoma grubymi kraw˛e- L. Kajzer, J. Augustyniak, Wst˛ep do studiów nad ´swieckim budownictwem obronnym sieradzkiego w XIII—XVII/XVIII wieku, Łódz´ dziakami. Przed t ˛akonstrukcj ˛aosadzono w tym samym 1986. czasie, co wspomniane koryto, kolejn ˛alini˛e zasieku, M. Kobierecki, Dzieje i obraz maj˛etno´sci charłupskiej w r˛ekach który został podwojony w cz˛esci´ południowej grodu. Walewskich herbu Kolumna w drugiej połowie XVII i XVIII wieku na Całosć´ umocnien´ dopinało wzmocnienie zewn˛etrznego podstawie inwentarzy dóbr, [w:] „Przegl ˛adNauk Historycznych” R. XVIII, nr 2, Łódz´ 2019, s. 85–116. stoku fosy. Bale drewna, sci˛ete´ po 1668 r. i maj ˛acepo K. G. Latocha, Wojciech Malski ok. 1380–1454 wojewoda ł˛eczycki i około 5 m długosci,´ uło˙zonojedne nad drugimi w kilku sieradzki oraz namiestnik królewski na Wielkopolsk˛e, Warszawa 2015. poziomach. A. Szymczakowa, Szlachta sieradzka w XV wieu: magnifici et ge- Z kolei na kopcu wybudowano now ˛asiedzib˛epan-´ nerosi, Łódz´ 1998. J., T. Nowak, Obiekty obronne w Sieradzkiem i Wieluńskiem w sk ˛a(o wymiarach ok. 10 x 14 m) w konstrukcji zr˛ebowej ´swietle ´zródeł pisanych (do końcaXVI w.), [w:] „Mi˛edzy Północ ˛aa z drewnian ˛apodłog ˛a.Jej podział wewn˛etrzny wyzna- Południem. Sieradzkie i Wielunskie´ w póznym´ sredniowieczu´ i cza- czały dwa rz˛edysłupów podpieraj ˛acych pował˛e.Znale- sach nowo˙zytnych”. Materiały z sesji naukowej w Koscierzynie´ koło ziono wiele ró˙znorodnych kafli piecowych, charaktery- Sieradza (4–6 grudnia 1991 r.), red. T. Horbacz i L. Kajzer, Sieradz 1993, s. 81–95. stycznych dla okresu renesansu, w tym herbowe, z mo- tywami roslinnymi´ i z zielon ˛apolew ˛aoraz bez zdobien.´ Przypisy: Ta ró˙znorodnosć´ wskazuje, i˙zw ci ˛agudwóch stuleci w budowli tej funkcjonowały jednoczesnie´ dwa lub trzy 1 Fortalicja – sredniowieczna´ i nowo˙zytna budowla obronna piece grzewcze. Byc´ mo˙zewznoszono je w ró˙znych od- wznoszona przez szlacht˛e na nasypach ziemnych, tzw. dwory na st˛epachczasu, zmieniaj ˛acich wygl ˛adzewn˛etrzny zgod- kopcu – przyp. red. 2 M. Głosek, L. Kajzer, L. Ptycia. Kopce w parku podworskim w nie z panuj ˛ac˛awówczas mod ˛ai upodobaniem wła- Charłupi Wielkiej, gm. Wróblew, woj. sieradzkie. Archeologiczne bada- scicieli.´ W zródłach´ pisanych zachował si˛e opis dóbr nia weryfikacyjne wykonane na zlecenie WKZ – Sieradz, Łód´z (mps w sporz ˛adzony w 1690 r.. Wynika z niego, ˙zeprzez fos˛e WUOZ Łódz).´ 3 przerzucony był drewniany most, za którym był nowo Inwentarz dóbr szlacheckich z 1690 r. Archiwum Główne Akt Dawnych, Castr. Sirad. Rel. 55. wybudowany samborz, czyli przejazd bramny. Nad nim

Statery z Zakrzewa – komunikat Zi˛etek – archeolog i numizmatyk z Muzeum w Piotrko- wie Trybunalskim, badacz m. in. cmentarzyska z okresu Marek Urbanski´ rzymskiego w Chojnem pod Sieradzem. Współpraco- W 2020 r. decyzj ˛aWojewódzkiego Urz˛eduOchrony wał z nim Leszek Zi ˛abka,archeolog z Muzeum Okr˛e- Zabytków w Łodzi Muzeum Okr˛egowe w Sieradzu oﬁ- gowego w Kaliszu, odkrywca i badacz mennicy jankow- cjalnie si˛ewzbogaciło o dwa znakomite zabytki, a mia- skiej. Obaj specjalizuj ˛asi˛ew mennictwie antycznym, a nowicie dwie monety celtyckie. zwłaszcza celtyckim. Jak do tego doszło? Dwóch muzealników – dr Ma- Tymczasem, posługuj ˛acsi˛eopisami i analogiami z rek Urbanski´ z Sieradza i mgr Jacek Zi˛etek z Piotrkowa literatury oraz własnymi badaniami, mo˙zemy tu wyka- Trybunalskiego znalazło na powierzchni dna zbiornika zac´ nast˛epuj˛aceustalenia. S ˛ato dwie monety celtyckie Jeziorsko, na terenie nieistniej ˛acejwsi Zakrzew dwie o nominale 1/8 statera, wykonane w ró˙znych formach, niewielkie monety. Zostały one rozpoznane jako okazy najprawdopodobniej w mennicy w Jankowie pod Kali- pochodzenia celtyckiego, wybite w mennicy Janków szem. koło Kalisza. Znalezisko zgłoszono i okazano pracow- Moneta 1: 1/8 statera ze stopu złota i srebra (ba- nikom Wydziału Zabytków Archeologicznych WUOZ w dania w trakcie), waga 0,613 g, srednica´ 9,7 mm. Opis: Łodzi. Po dopełnieniu wymogów formalnych stały si˛e moneta miseczkowata, awers prawie gładki z nierówno- one oﬁcjalnie cz˛esci´ ˛akolekcji numizmatycznej Muzeum sciami´ powstałymi w wyniku odlewania w formie mi- w Sieradzu. Naukowego opracowania podj ˛ałsi˛eJacek seczkowatej. Rewers wkl˛esłyz dwoma pionowymi prze-

54 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 ciwstawnymi łukami, od których w kierunku kraw˛edzi dzi ˛adoln ˛apionow ˛a,cienk ˛akresk ˛a,kontynuuj ˛ac˛asi˛e odchodz ˛apo trzy równoległe ˙zeberka. U dołu, pomi˛e- tak˙zeponad kropk ˛a.Słabo czytelny slad´ po analogicz- dzy łukami, jest płaska kropka poł ˛aczonaz kraw˛edzi˛a nej, jak w okazie pierwszym, ukosnej´ kresce. doln ˛apionow ˛a,cienk ˛akresk ˛a,kontynuuj ˛ac˛asi˛etak˙ze Pocz ˛atkowo s ˛adzono,˙zeokazy z Zakrzewa maj ˛a– ponad kropk ˛a.Od lewego ˙zeberka odchodzi ukosnie´ podobnie do analogicznego okazu z Piwonic pod Ka- niewielka kreska do srodka´ monety. liszem – stosunkowo du˙z˛azawartos´c´ złota, która w podkaliskim zabytku byc´ mo˙ze dochodziła do ponad 44%. Po najswie˙zszych,´ wykonanych w połowie czerwca 2020 r. analizach spektralnych okazało si˛e, ˙ze skład monet z Zakrzewa – to przede wszystkim srebro (ok. 72%) i złoto (ok. 24,5%). Reszta – to domieszki wielu ró˙znych pierwiastków. Przedstawione cechy makroskopowe wyczerpuj ˛a znamiona charakterystyczne dla 1/8 staterów muszlo- wych typu Janków, które zostały odkryte w Jankowie Drugim, Jastrz˛ebnikach,Kaliszu-Tyncu´ i w Piwonicach, Statery z Zakrzewa i doł ˛aczaj˛ado jednej z najwi˛ekszych na północ od Kar- pat i Sudetów koncentracji monet celtyckich. S ˛aone Moneta 2: 1/8 statera ze stopu złota i srebra (bada- przejawem działalnosci´ bojskiej mennicy funkcjonuj ˛a- nia w trakcie), waga 0,598 g, srednica´ 9,3 mm. Opis: cej, w I w. p.n.e. i na pocz ˛atku I w. n.e. w Jankowie. moneta miseczkowata, awers prawie gładki z nierów- nosciami´ powstałymi w wyniku odlewania w formie Podstawowa literatura: miseczkowatej. Rewers wkl˛esły z dwoma pionowymi M. Rudnicki, L. Zi ˛abka, Moneta celtycka z Kalisza – Piwonic przeciwstawnymi łukami, od których odchodz ˛aw kie- a pocz ˛atkidziejów mennictwa na ziemiach Polski, [w:] Od Kalisii do runku kraw˛edzi po trzy równoległe ˙zeberka. U dołu, Kalisza. Skarby doliny Prosny, (red. S. Suchodolski, M. Zawadzki), Warszawa 2010, s. 13–22. pomi˛edzy łukami płaska kropka poł ˛aczonaz kraw˛e-

Skarb z Kłocka, gmina Sieradz – Monety Wacława, Jana i Karola – władców czeskich komunikat – czyli tzw. grosze praskie, były powszechnie u˙zywane w Europie Srodkowej´ do dokonywania wi˛ekszych trans- Marek Urbanski´ akcji handlowych i w celach tezauryzacyjnych1. Mo- nety Fryderyka II – władcy Saksonii w Niemczech – W 2016 r. mieszkaniec Kłocka powiadomił Muzeum to tzw. grosze mi´snie´nskiekrzyzowe˙ , były one wzorowane Okr˛egowe w Sieradzu, sieradzk ˛aDelegatur˛eWojewódz- na groszach praskich. Pierwsze własciwe´ grosze praskie kiego Urz˛eduOchrony Zabytków w Łodzi i Komend˛e nakazał bic´ w Kutnej Horze od roku 1300 Wacław II, Powiatow ˛aPolicji w Sieradzu o przypadkowym znale- panuj ˛acyw latach 1283–1305. Znakomitej jakosci´ sre- zieniu tzw. skarbu monet. bro pochodziło z tamtejszych kopalni. Ostatnie grosze Skarb znajdował si˛e w uszkodzonym dzbanku gli- praskie bił Ferdynand I Habsburg w 1547 r. Na skarb z nianym, wydobytym z pola. Monety, oprócz tych, które Kłocka składaj ˛asi˛eemisje czterech władców: zauwa˙zono na powierzchni pola, znajdowały si˛e we- 1) Wacława II Przemyslidy´ z lat 1300–1305 – 19 sztuk wn ˛atrz naczynia i były ciasno uło˙zone. o ł ˛acznejwadze 66,20 g2; Po wst˛epnych ogl˛edzinachprzedstawicieli ww. insty- 2) Jana I Luksemburskiego z lat 1310–1346 – 1423 tucji, Barbara Głowacka-Fronckiewicz z WUOZ w Ło- sztuki o wadze 5137,82 g; dzi oraz Marek Urbanski´ z Muzeum Okr˛egowego w Sie- 3) Fryderyka II Wettyna z lat 1338–1349 – 5 sztuk o radzu dokonali powtórnych ogl˛edzinmiejsca znaleziska wadze 17,52 g; i wykonali badania za pomoc ˛awykrywacza metali. Na- 4) Karola IV Luksemburskiego z lat 1346–1378 – 304 st˛epniena zlecenie WUOZ w Łodzi badania sonda˙zowe sztuki o wadze 1036,56 g. na miejscu odkrycia przeprowadziła prof. dr hab. Anna Ich dokładna typologia, analizuj ˛acaró˙znice w ry- Marciniak-Kajzer wraz z zespołem z Instytutu Arche- sunku korony, lwa i kilku istotnych wyró˙zników, jak np. ologii Uniwersytetu Łódzkiego. W trakcie badan´ po- krzy˙zaczy kroju pisma, musi byc´ przedmiotem oddziel- twierdzono lokalizacj˛eskarbu we wskazanym miejscu, nego opracowania. odkrywaj ˛acw wykonanym wykopie slad´ wkopu pod na- Tymczasem trzeba podkresli´ c,´ ˙zewsród´ monet Wa- czynie z monetami. Po wykonaniu powy˙zszych czynno- cława II mo˙znawyró˙znic´ ju˙zteraz kilka podstawowych sci´ pracownicy MOS przyst ˛apilido skatalogowania i typów. Najistotniejsze elementy na monetach Wacława opracowania skarbu.

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 55 II spotykanych w skarbie z Kłocka – to korona królew- całego zbioru wynosiła 28,53 mm. ska na awersie i lew czeski na rewersie. Korona wy- Najliczniejsz ˛a grup˛e w skarbie z Kłocka stano- st˛epuje co najmniej w pi˛eciu wariantach, ró˙zni˛acych wi ˛amonety Jana Luksemburskiego. Wyró˙znionowsród´ si˛e wielkosci´ ˛ai zdobnictwem, zas´ lew – co najmniej nich pod wzgl˛edemrysunku korony cztery typy, a ze w czterech. Elementy te pojawiaj ˛asi˛eoczywiscie´ w ró˙z- wzgl˛eduna rysunek lwa – a˙z siedem. Te podstawowe nych kombinacjach. Innym istotnym elementem s ˛ace- formy rysunków na monetach wyst˛epuj˛aw ró˙znych chy metryczne monet: waga i srednica.´ układach, lecz nie ka˙zdy z ka˙zdym! Analizuj ˛acdane metryczne stwierdzono, ˙zemaksymalna waga – to 3,82 g, minimalna – to 2,95, a srednia´ wyliczona z 1423 po- miarów wynosi 3,61 g. Rozmiary monet wahaj ˛asi˛eod 27,94 mm do 30,26 mm. Przeci˛etna srednica´ wynosi 29,02 mm. Fryderyk II, zwany te˙z Powa˙znym, jest reprezento- wany tylko przez 5 sztuk monet, które na awersie maj ˛a krzy˙z z lilii w czterech polach, a na rewersie – lwa z pojedynczym ogonem. Moneta jest w oczywisty spo- sób wzorowana na groszach praskich. Nie zauwa˙zono ró˙znicw przedstawieniu krzy˙za,natomiast lew wyst˛e- puje a˙zw czterech wariantach. Waga tych monet si˛ega 3,54 g; najl˙zejszama 3,45 g, a wyliczona srednia´ wynosi 3,50 g. Srednice´ wahaj ˛asi˛eod 28,62 mm do 29,86 mm, co daje przeci˛etn˛a29,26 mm. Karol IV – ostatni pod wzgl˛edemchronologicznym emitent monet ze skarbu – bił pieni ˛adzró˙zni˛acysi˛e tylko nieznacznie od monet przodków. Wsród´ jego groszy udało si˛ewyodr˛ebnic´ siedem typów wyró˙znionych Grosz misnie´ nski´ krzy˙zowy Fryderyka II Wettyna (lata wg rysunku koron i osiem – wg rysunku lwa. Wyst˛e- panowania 1338–1349) powały one, tak jak poprzednio opisane, w ró˙znych konfiguracjach wzajemnych. Waga monet zawierała si˛e w przedziale 2,88 g – 3,99 g; srednio´ wa˙zyły 3,41 g. Srednica´ najmniejsza wynosi 26,62 mm a najwi˛eksza– 30,20 mm. Srednia´ wielkosć,´ wyliczona na podstawie 304 pomiarów, wynosi 28,44 m. Moment ukrycia skarbu, który pod wzgl˛edem składu ma analogie w dwu dosć´ wczesnie´ datowanych znaleziskach z Kalisza, oczywiscie´ wyznaczaj ˛amonety ostatniego panuj ˛acego, czyli Karola IV, który zmarł w 1378 r. Wobec niedokonczonej´ analizy skarbu, nie znamy dokładnej periodyzacji emisji tego władcy, wyst˛epuj˛acych w naszym znalezisku. Wydaje si˛e jednak, ˙zez powodu ogromnej przewagi w skarbie monet Jana Luksemburskiego, był on gromadzony głównie za jego ˙zycia i ˙zycia Fryderyka II, panuj ˛acego równoczesnie.´ Dodatek monet Wacława jest nieistotny, a monety Ka- rola, stanowi ˛aceokoło 17% skarbu, zostały byc´ mo˙ze zgromadzone dodatkowo w pierwszej fazie jego panowania. Mniej liczne monety Karola IV z Kłocka maj ˛a sredni´ ˛awag˛ewi˛eksz˛a,ni˙zokazy kaliskie. Niemniej jed- Grosz praski Jana I Luksemburskiego (lata panowania 1310–1346) nak, waga sugeruje, ˙zezostały wybite po okresie próby reformy monetarnej Karola, wprowadzonej po 1350 r. W analizowanym przypadku stwierdzono, ˙ze srednia´ Jesli´ tak, to wyst˛epowanie egzemplarzy ci˛e˙zszych prze- waga monet Wacława II z Kłocka wynosi 3,48 grama, mawiałoby za niewielk ˛aró˙znic˛aczasow ˛a,dziel ˛ac˛amo- przy wahaniach od wagi minimalnej wynosz ˛acej3,14 ment ich wybicia od momentu zdeponowania, podob- grama do maksymalnej – 3,78 grama. Srednica´ monet nie, jak w przypadku skarbu z Ozorkowa. Ostateczne wahała si˛e od 27,61 mm do 29,98 mm, zas´ srednica´ stwierdzenia b˛ed˛amo˙zliwe po zbadaniu statystyki wy-

56 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 st˛epowania typów monet tego króla, a zwłaszcza, czy ze skarbami. Podobnie, bo na drug ˛apołow˛eXIV w. lub mamy tu do czynienia z najmłodszym, ósmym typem. nieco pózniejsze´ czasy datuje to naczynie A. Marciniak- Kajzer. Za moment napływu pieni ˛adzaczeskiego na ziemie polskie, a konkretnie na le˙z˛acypomi˛edzy Cze- chami a dzielnicami centralnymi Polski Sl´ ˛askuwa˙zasi˛e rok 1307. Powody tego napływu były głównie ekono- miczne. Strumien´ pieni ˛adzazwi˛ekszyłsi˛eza panowania Jana Luksemburskiego, i po okresie załamania w latach 1325–1330 odradzał si˛epowoli w czasach Karola IV, zwłaszcza w drugiej połowie jego rz ˛adów. Oczywi- scie,´ jak w całej Europie Srodkowej,´ tak i w srednio-´ wiecznej Polsce grosze praskie były powszechnie ak- ceptowanym srodkiem´ płatniczym i srodkiem´ tezaury- zacji.

Grosz praski Karola IV Luksemburskiego (lata panowania 1346–1378)

Gliniany dzban, w którym umieszczono srebrne monety

W tym czasie Kłocko musiało byc´ ju˙z du˙z˛a,jak na owe czasy wsi ˛akrólewsk ˛a,i uwa˙za si˛e, ˙ze w 1353 r. uzyskało lokacj˛e. Analiza danych historycznych i topograficznych oraz pewne analogie archeologiczne pozwalaj ˛awysnuc´ przypuszczenie, ˙ze siedziba rycer- Grosz praski Wacława II Przemyslidy´ (ksi ˛a˙z˛e i regent ska własciciela´ wsi, a wi˛ec przypuszczalnego dyspo- czeski w latach 1278–1297, król czeski w latach 1297– nenta tej znacznej sumy pieni˛edzy znajdowała si˛e w 1305) pobli˙zuukrycia skarbu. Koniec XIV w. – to okres walk Odniesć´ si˛ete˙ztrzeba do naczynia, w którym zna- o koron˛e polsk ˛a.Jedn ˛az faz była wojna Grzymali- leziono skarb. XIV-wieczne skarby znajdowano w ró˙z- tów z Nał˛eczami, rozpocz˛eta w 1383 r. W jej wyniku nych formach naczyn´ glinianych, w tym – w dzbanach zniszczeniu uległo wiele grodów i miast Wielkopolski wypalonych w atmosferze redukcyjnej. Najbli˙zsz˛ajed- i Polski centralnej, w tym najprawdopodobniej wspo- nakowo˙z analogi˛e znajdujemy w Siedl ˛atkowie, gdzie mniany Siedl ˛atków, Małków i inne. Sieradz i okolice w szcz ˛atkach gródka z drugiej połowy XIV w. od- znalazły si˛ew rejonie walk i niepokojów (historycy, któ- kryto dzban o cechach bardzo zbli˙zonych do naczynia rzy pisz ˛ao wzgl˛ednym tu spokoju, nie znaj ˛a zródeł´ z Kłocka. Co ciekawe, przy periodyzacji dzbana au- archeologicznych). Mo˙zna hipotetycznie dopusci´ c,´ ˙ze torka opracowania posłu˙zyła si˛e przykładami naczyn´ mieszkancy´ grodu w Kłocku na wiesć´ o zbli˙zaj˛acych

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 57 si˛e najezd´ zcach´ ukryli posiadane zasoby „gotowizny” stanowisku 28 w miejscowo´sci Kłocko gm. Sieradz, w woj. łódzkim, tak skutecznie, ˙zedotrwały w ziemi a˙zdo 2016 r. Łódz´ 2016 (komputeropis w archiwum WUOZ w Łodzi, delegatura w Sieradzu). Podstawowa literatura: A. Mikołajczyk, Naczynia datowane skarbami monet z XIV-XVIII w. na ziemiach polskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdansk´ 1977. K. Castelin, O chronologii pražskýchgroš˚uJana Lucemburského, P. Milejski, Skarb groszy praskich z Ole´snicy, Katowice 2015. „Numismatický Sbornik”, T. 6, Praha 1960, s. 129–167. V. Pinta, Typologie a chronologie pražskýchgroš˚uKarla IV. (1346– J. Hásková, Pražskégroše (1300–1526). Ceské,ˇ moravské a slezské 1378), Praha 2015. mince 10.-20. století, Praha 1991. R. Rosin, Dzieje polityczne do połowy XVI wieku, [w:] Szkice z T. J. Horbacz, A. Mikołajczyk, Skarb groszy z XIV w. z Ozorkowa dziejów Sieradzkiego, red. J. Smiałowski,´ Łódz´ 1977, s. 127–135. pod Łodzi ˛a, „Wiadomosci´ Numizmatyczne”, R. XIX, z. 3, Warszawa S. Suchodolski, Numizmatyka ´sredniowieczna. Moneta ´zródłemar- 1975, s. 129–152. cheologicznym, historycznym i ikonograficznym, Warszawa 2012. J. Kaminska,´ Siedl ˛atków, obronna siedziba rycerska z XIV wieku, J. Szubzda, Monice i inne podsieradzkie królewszczyzny – cz˛e´sć I, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w „Na Sieradzkich Szlakach”, Nr 4/92/2008/XXIII, Sieradz 2008, s. Łodzi”, Seria Archeologiczna, nr 15, Łódz´ 1968, s. 15–88. 8–11. G. Krug, Die meissnisch–sächsischen Groschen 1338-1500, „Veröf- S. Zaj ˛aczkowski, S. M. Zaj ˛aczkowski, Materiały do słownika fentlichungen des Museums fürVorgeschichte Dresden”, T. 13, Ber- geograficzno-historycznegodawnych ziem ł˛eczyckiej i sieradzkiej do 1400 lin 1974. roku, cz. I, Łódz´ 1966. T. Łaszczewska, Skarb groszy czeskich znaleziony w Kaliszu, „Wia- domosci´ Numizmatyczne”, R. III, z. 1–2, Warszawa 1959, s. 71–76. Przypisy: T. Łaszczewska, Drugi skarb groszy praskich znaleziony w Kali- szu, „Wiadomosci´ Numizmatyczne”, R. IV, z. 1-2, Warszawa 1960, s. 1 Tezauryzacja – gromadzenie i przechowywanie pieni˛edzylub 79–83. kruszców poza bankami – przyp. red. A. Marciniak-Kajzer, Opracowanie wyników weryfikacyjnych ba- 2 Waga przed konserwacj ˛amonet. dańwykopaliskowych przeprowadzonych w dniu 5 grudnia 2016 r. na

ZABYTKI

Wycieczka po mniej znanych Społecznej, dlatego mo˙zliwos´c´ dokładniejszego zwie- zabytkach sieradzkiego (na obrze˙zach dzania nale˙zyustalic´ z dyrekcj ˛aplacówki. Z Ro˙zd˙załami wi ˛a˙ze si˛e romantyczna historia. Jó- powiatu) zefa Pstrokonska,´ córka Stanisława i Walentyny z Bar- Marta Cichecka dzinskich´ (włascicieli´ Małkowa i Ro˙zd˙zał)zakochała si˛e w znanym skrzypku, który nazywał si˛eRoch Cielecki Gdy pogoda dopisuje, a˙zsi˛echce rozpocz ˛ac´ zwie- herbu Zaremba. Jako człowiek niemaj˛etny i bez nale˙zy- dzanie. Maj ˛acna uwadze powiedzenie Stanisława Ja- tej pozycji nie miał wielkich szans ubiegaj ˛acsi˛eo r˛ek˛e chowicza: „Cudze chwalicie, swego nie znacie. . . ”, ukochanej, dlatego porwał j ˛a.10 listopada 1901 roku po- warto poznac´ mniej ucz˛eszczane szlaki, nieoczywiste j ˛ałza ˙zon˛ew warckiej farze. Józefa urodziła mu córk˛e fakty, odkryc´ sekrety, które trudno czasem wypatrzec.´ Mercedes i syna Zbigniewa, ale ich szcz˛escie´ nie trwało Zapraszam na wycieczk˛e po obrze˙zach powiatu sie- długo. Józefa zmarła w 1910 roku, w tragicznych oko- radzkiego! licznosciach,´ w wieku 27 lat2. Zaproponowana trasa ma długos´c´ 107 km i mo˙zna j ˛apokonac´ rowerem w ci ˛agucałego dnia (5,5 godziny jazdy pomi˛edzymiejscowosciami),´ lub w ci ˛agukilku go- dzin jazdy samochodem.

Pałac w Ro˙zd˙załach,kosciół´ w Rossoszycy i zajazd w Woznikach´ Szlak rozpoczyna si˛ew Ro˙zd˙załach. W otoczeniu dziewi˛etnastowiecznego parku stoi pałac z pocz ˛atku XX wieku. Bryła budynku jest skomplikowana i mo˙zna w niej odnalez´c´ cos´ z ka˙zdejz poprzednich epok. Jest okr ˛agłaoraz prostok ˛atna wie˙za,jest portal z ryzalitem na wejsciu,´ ponad nim na tarasie – szklana oran˙ze- ria, powy˙zej– biforium1 i wiele innych ciekawych de- tali. Budowl˛eufundowała rodzina Cieleckich, ale od II Pałac w Ro˙zd˙załach wojny swiatowej´ pałac był przekształcany. Od lat dziewi˛ecdziesi´ ˛atych XX wieku miesci´ si˛etu Dom Pomocy Kolejnym przystankiem na trasie jest kosciół´ sw.´

58 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Wawrzynca´ w Rossoszycy. Parafi˛e zało˙zono ju˙z w budynkiem). Zachował si˛e jeden murowany budynek XV wieku, lecz nie była maj˛etna.W XVIII wieku Ros- stajni z pierwszej połowy XIX wieku. soszyca nale˙załado Pstrokonskich.´ W 1770 roku Bogu- mił Pstrokonski,´ chor ˛a˙zy piotrkowski, na miejscu sta- Kosciół´ i dworek w Chojnem rego drewnianego kosciółka´ kazał postawic´ nowy, który Nast˛epnym punktem na trasie wycieczki jest spłon ˛ałpo 11 latach. Obecn ˛a swi´ ˛atyni˛eufundowała w Chojne. Miejscowosć´ została lokowana na prawie mag- 1783 roku Maksyma z Szembeków Pstrokonska,´ wdowa deburskim w 1436 roku. Władysław Jagiełło przeka- po Bogumile. Jest to obiekt bardzo cenny. To ostatni na zał j ˛aMszczujowi z Barczewa, podkomorzemu sieradz- tych ziemiach kosciół,´ wybudowany z drewna modrze- kiemu, za zasługi w podpisaniu pokoju z Krzy˙zakami wiowego – na planie krzy˙za i o konstrukcji zr˛ebowej trzy lata wczesniej.´ Córka Mszczuja wniosła Chojne – pózniej´ budowano ju˙ztylko murowane. Prostok ˛atn ˛a w posagu do rodziny Korab- Kobierzyckich. W XVI brył˛e urozmaicaj ˛adwie kaplice, tworz ˛acejakby ra- wieku włascicielem´ wsi był Jan Łyczynski´ herbu Dryja, miona transeptu. Oprócz zakrystii do prezbiterium wojski sieradzki. Pod koniec stulecia dobra te przeszły przylega kruchta, która w wy˙zszej cz˛esci´ tworzy chór w r˛eceZapolskich herbu Pobóg. W XVIII wieku wła- muzyczny. Wystrój stanowi ˛aobiekty z konca´ XVIII scicielami´ byli: M ˛aczynscy,´ Walewscy, P ˛agowscy. Na po- wieku lub pierwszej połowy XIX wieku. Rokokowy oł- cz ˛atku kolejnego wieku Izabela Babska wniosła je w tarz główny ma zachowan ˛ajedn ˛az bramek. W tej posagu do rodziny Stanisława Kaczkowskiego. Ostat- samej epoce powstały rzezby´ sw.´ Wawrzynca´ i Miko- nim włascicielem´ w okresie mi˛edzywojnia był Stanisław łaja, tabernakulum i mensa (obraz patrona swi´ ˛atyni Neugebauer. pochodzi z połowy XIX wieku). Ołtarze boczne datuje W administracji koscielnej´ Chojne nale˙załopocz ˛at- si˛e na połow˛e XIX wieku, ale nawi ˛azuj˛aone do ro- kowo do parafii Stronsko,´ z kosciołem´ po drugiej stro- koka. Ambona i organy maj ˛aopraw˛e klasycystyczn ˛a. nie rzeki Warty, przez co w czasie podtopien´ nie było Krucyfiks na t˛eczyjest współczesny kosciołowi.´ Warto mo˙zliwosci´ uczestnictwa we mszach. Na pocz ˛atku XVI zwrócic´ uwag˛ena barokowy detal (w postaci lambre- wieku Jan Łyczewski (Łaszewski) zbudował tu kaplic˛e, kinu) w łuku nad belk ˛at˛eczow ˛a.Motyw ten powtarza któr ˛aw 1527 roku podniesiono do rangi koscioła´ pa- si˛ena chórze muzycznym. Bliskosć´ stawu otoczonego rafialnego. W latach 1599–1616 murowany kosciół´ p.w. drzewami podkresla´ wiejski urok kosciółka.´ sw.´ Anny ufundował (podobno za uratowanie dziecka od utopienia w Warcie) Stanisław Zapolski, pods˛edek ziemi sieradzkiej. Nagrobek Stanisława Zapolskiego herbu Pobóg (przedstawionego jako le˙z˛acego w pół- snie´ rycerza) z 1616 roku oraz bardziej zatarty nagrobek Jana Łaszewskiego herbu Dryja (fundatora kaplicy) stanowi ˛anajstarsze i najcenniejsze obiekty w kosciele.´ Sam kosciół´ obrazuje stylistycznie okres renesansu. Klasyczn ˛abrył˛ejednonawow ˛azamkni˛et˛aw˛e˙zszympre- zbiterium urozmaica wysoka wie˙za od frontu ozdobiona attyk ˛az wejsciem´ w obramieniu nawi ˛azuj˛acym do włoskiego renesansu. Sama wie˙za przeszła przebudow˛e w 1906 roku. We wn˛etrzu zwracaj ˛ana siebie uwag˛edekoracje sklepienia nawy w formie stiuków Zajazd w Woznikach´ w stanie sprzed kilku lat Zródło:´ kalisko-lubelskich. W wyniku zniszczen,´ jakim kosciół´ kultura.lodz.pl uległ w czasie II wojny swiatowej,´ było konieczne od- budowanie chóru. Dla upami˛etnieniatego faktu został W Sieradzu zatrzymujemy si˛ew Woznikach´ . Nie- on wsparty na lufach armatnich. Kolejnym cennym ele- gdys´ była to wies´ królewska starostwa sieradzkiego, mentem wyposa˙zenia koscioła´ s ˛amodrzewiowe stalle obecnie jest wł ˛aczonaw obr˛eb miasta. Stoi tu klasy- dwu- i trzymiejscowe z pierwszej połowy XVII wieku, cystyczny zajazd z pocz ˛atku XIX wieku – w tamtych pierwotnie malowane przypuszczalnie przez Aleksan- czasach był to dogodny punkt komunikacyjny. Budy- dra Kałowskiego z Poznania (pózniej´ przemalowane). nek jest parterowy, o wysokim dachu, niegdys´ z podda- W 1621 roku Zygmunt Zapolski stolnik sieradzki do- szem mieszkalnym. Jego forma jest prosta, a zarazem budował do prezbiterium kwadratow ˛akaplic˛erodow ˛a. charakterystyczna dla okresu, w którym powstał. Jego W przyziemiu miesci´ si˛ew niej zakrystia, a do samej ozdob ˛ajest dwupi˛etrowy ryzalit w wielkim porz ˛adkuz kaplicy z obrazem Matki Boskiej prowadz ˛aschody z pilastrami dzwigaj´ ˛acymitrójk ˛atny naczółek wiencz´ ˛acy nawy, pod którymi jest nisza na sarkofagi. Kaplica jest wejscie.´ Jak wiadomo, zajazd nie mógł si˛eobejsć´ bez nakryta modn ˛aw renesansie kopuł ˛a,ozdobion ˛astiu- stajni (pierwotnie uło˙zonych w podkow˛e za głównym kami (to widoczny wpływ Kaplicy Zygmuntowskiej na

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 59 Wawelu na projekty z tamtego okresu) i otwiera si˛e skim. Jednak o wyj ˛atkowosci´ projektu stanowi pół- do prezbiterium arkad ˛anad zakrysti ˛a.Ołtarz pocho- okr ˛agłaprzybudówka od zachodu – to odr˛ebny ele- dzi z drugiej połowy XVII wieku, obraz Maki Boskiej ment, maj ˛acyosobny dach. Przybudówka jest urozma- Chojenskiej´ – z XVIII wieku, sukienka, dalsze obrazy icona półokr ˛agle zakonczonymi´ oknami wpasowanymi i rzezby´ – z pierwszej połowy XIX wieku. Sam obraz pomi˛edzy szersze od nich półokr ˛agłenisze. Elewa- jest ł ˛aczony z Zapolskimi i miał byc´ przywieziony ze cj˛eogrodow ˛azdobiła niegdys´ szklana oran˙zeriawpa- wschodu. Ok. 1670 roku został przeniesiony do ołta- sowana w brył˛e budynku, która nie została odtwo- rza głównego, gdzie na zasuwie obrazu sw.´ Anny prze- rzona. Wn˛etrza(pierwotnie dwutraktowe z owaln ˛asie- trwał czasy wojny. W 1967 roku przeszedł konserwacj˛e ni ˛a)nie zachowały si˛e przez przekształcenia na po- w Toruniu. Sam ołtarz główny pochodzi z pierwszej potrzeby mieszkaniowo-biurowe. Wi˛ecejo historii dworu łowy XVII wieku. W latach osiemdziesi ˛atych XX wieku, mo˙znadowiedziec´ si˛ez artykułu Zbigniewa Lachowi- gdy poddawano go wymaganej konserwacji, odkryto, cza w „Na Sieradzkich Szlakach” pt. Odkrycia archeolo- ˙zedo jego budowy posłu˙zyłyelementy gotyckiego oł- giczne we dworze w Chojnem3. tarza w formie tryptyku. Dwie deski z przedstawieniem sw.´ Klary i sw.´ Anny z 1460–1490 roku stanowiły ele- Dawny gródek obronny w Tyczynie, gródek i pa- ment wzmacniaj ˛acykonstrukcj˛e.Głowy Matki Boskiej łacyk w Witowie i Chrystusa z drugiej połowy XV wieku oprawione w Z Chojnego wybieramy si˛e do Tyczyna, gdzie na ramki zdobi ˛apredell˛e,a w uszakach mieszcz ˛asi˛edeski skraju wsi – koło trasy z Burzenina do Bobrownik – na z przemalowanymi swi˛etymi.´ ł ˛akachznajduje si˛erelikt sto˙zkowatego kopca. W tym Nieopodal koscioła´ w zabytkowym parku znajduje miejscu niegdys´ stała wie˙zaobronna przy rzece Warcie. si˛edworek. Oryginalny budynek w 1612 roku wzniósł W toku badan´ archeologicznych, przeprowadzonych w Stanisław Zapolski. Pierwotnie dworek miał byc´ trzy- latach szesćdziesi´ ˛atych XX wieku, ustalono, ˙zeznajdo- pi˛etrowy. Do dzis´ widnieje na nim tablica pami ˛atkowa wał si˛etu gródek obronny. Został on spalony ok. 1300 z dat ˛afundacji. Przez kolejne wieki dworek miał wielu roku w czasie najazdu Wacława II. Obiekt odkryto w 4 włascicieli,´ wsród´ których niewielu zapisało si˛ena kar- latach czterdziestych XX wieku . tach historii. Na pocz ˛atku XIX wieku Izabela Babska, wychodz ˛ac za m ˛a˙zza Stanisława Kaczkowskiego, wniosła Chojne w posagu. Kaczkowski był posłem ziemi sieradzkiej, a na scenie sejmowej nale˙załdo kaliszan. Mi˛edzyinnymi dzi˛ekizagranicznemu wykształceniu prawniczemu zaj- mował w komicji „Petycji i faktów” pozycj˛esekretarza. W 1825 roku, pod pozorem spotkania towarzyskiego, we dworze odbyła si˛enarada kaliszan. Rok pózniej´ – w wyniku nieust˛epliwej manifestacji pogl ˛adów Kaczkow- skiego w Sejmie – został on aresztowany, a dwór pod- dano surowej rewizji. W 1830 roku udało mu si˛ejeszcze dostac´ do Sejmu. Po wybuchu powstania listopadowego Grodzisko pierscieniowate´ w Witowie z lotu ptaka. Fot. zło˙zyłswój mandat poselski, gdy˙znie zgadzał si˛ez rz ˛a- W. St˛epień dem powstanczym.´ O Kaczkowskich przypomina znajduj ˛acasi˛ew kosciele´ płyta nagrobna ˙zony Stanisława Podobn ˛aatrakcj˛ena trasie stanowi grodzisko pier- (z 1846 roku). scieniowate´ w Witowie nazywane lokalnie okopami Innym z nietypowych włascicieli´ dworku był ba- szwedzkimi. Jest to obiekt wi˛ekszy, ale gorzej zacho- ron Tomasz Dangel, który w połowie XIX wieku za- wany. W czasie badan´ archeologicznych w 1963 i 1964 ło˙zył tu hodowl˛e jedwabników. Dwór dalej przecho- roku ustalono, ˙zew IX wieku znajdował si˛etu gródek dził z r ˛akdo r ˛ak, a˙z po II wojnie swiatowej´ stał si˛e stra˙zniczy przy przeprawie przez Wart˛e, nadzoruj ˛acy siedzib ˛aGromadzkiej Rady Narodowej i nadlesnictwa.´ wodne i l ˛adowe szlaki handlowe. Jego powstanie wi ˛a˙ze Potem umieszczono tu przedszkole i mieszkania pod si˛e z protoplastami rodu Burzenskich´ herbu Poraj, wynajem. Obecnie jest to własnosć´ prywatna, remonto- prawdopodobnie z rycerzem Wacławem Lisowiczem. wana od 1998 roku, w stanie (przynajmniej zewn˛etrz- O jego istnieniu swiadcz´ ˛a:resztki spalonej drewnianej nym) bardzo dobrym. budowli, kawałki uzbrojenia, liczne metalowe elementy Sama budowla jest bardzo interesuj ˛aca.Składa si˛ez oraz ceramika i przedmioty codziennego u˙zytku.Gró- klasycznej cz˛esci,´ która jest typowa dla polskich dwor- dek został zniszczony najprawdopodobniej w czasach ków: prostok ˛atna, parterowa bryła na osi wschód – Władysława Łokietka. Sam kopiec został dodatkowo zachód z gankiem kolumnowym w porz ˛adkutoskan-´

60 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Zasłu˙zenidla Ziemi Sieradzkiej, s. 9

OSP Barczew OSP Dzigorzew

OSP Zagajew OSP Grójec Wielki

Zespół obrz ˛edowy ze wsi Chojne Siostry Urszulanki

Pani Zoﬁa Sobczak Powiat sieradzki, okiem aparatu... Fot. Tomasz Oszcz˛eda, 2014 r.

Park i pałac w Małkowie pod Wart ˛a Obszar rezerwatu ornitologicznego na Jeziorsku

Jeziorsko – brzeg zachodni Park podworski, staw i zabudowania w D ˛eboł˛ece

Zakole Warty w Sieradzu Widok na stadion i ł ˛egiwoznicko-sieradzkie´ ... z lotu ptaka Fot. Tomasz Oszcz˛eda, 2014 r.

Warta w Dzigorzewie Sieradzka starówka

Stawy Stawisko i K ˛at w Lesnictwie´ Pyszków Brzeznio´

Osiedle w Złoczewie i kosciół´ p. w. sw.´ Andrzeja Pałac Ruszkowskich w Złoczewie – Urz ˛adMiasta Olendry Du˙zei Małe w Sieradzu, s. 89

Pruski Plan przeznaczonych do wydzier˙zawienia, dot ˛adpustych i podmokłych placów w Sieradzu, 1803 r. Widoczne ulice – to dzisiejsze Krakowskie Przedmiescie,´ Wierzbowa, J. Oxinskiego´ i Olendry Du˙ze. Na ˙zółto zaznaczono Chabie. Widoczny jest równie˙zkosciół´ sw.´ Mikołaja, obok którego przebiegała górk ˛aulica sw.´ Mikołaja. Na niebiesko zaznaczono rzek˛e ˙ Wójtowsk ˛a(dzis´ Zeglina), zasilaj ˛ac˛ami ˛edzyinnymi młyn w Monicach. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Komisja Województwa Kaliskiego, Akta w przedmiocie dzier˙zaw wieczystych pertynencji do miasta Sieradza nale˙z˛acych, sygn. 288/432. zniszczony w czasie II wojny swiatowej,´ dlatego jest prowadzono badania archeologiczne. Badania sonda- słabo widoczny z ziemi. Dokładniejsze dane nt. jego ˙zowe prowadzono w latach szesćdziesi´ ˛atych i bardziej kształtu i wielkosci´ przyniosły badania z powietrza szczegółowe – na pocz ˛atku lat osiemdziesi ˛atych XX przeprowadzone w 2015 roku. Wykonano rozpozna- wieku. W mi˛edzyczasie teren został wyrównany i usu- nie geofizyczne metod ˛amagnetyczn ˛ai elektrooporow ˛a, ni˛eto sciany´ piwniczne, poniewa˙zjest to prywatne pole badania powierzchniowe, fosforowe oraz analiz˛e po- uprawne. Jednak nawet po tych zmianach udało si˛e miarów LiDAR5. odkryc´ mury kamienno-ceglane z cegłami z ró˙znych B˛ed˛acju˙zw Witowie, warto zobaczyc´ tamtejszy pa- okresów i obiektami u˙zytku codziennego. Dr Kajzer, łacyk. Historia jego powstania si˛ega XVII wieku i jest przeprowadzaj ˛acyówczesne badania, datował obiekt zwi ˛azanaz rodem Burzenskich.´ Jednak został on sil- na drug ˛a cwier´ c´ XV wieku, poniewa˙z odkryto cz˛esci´ nie przebudowany w XIX i XX wieku. W zasadzie ro- murów znacznie starsze od całosci.´ Wg innej teorii, sre-´ dzina Kobierzyckich miała postawic´ go od nowa. Około dniowieczna siedziba rodu znajdowała si˛ekoło Witowa 1930 roku maj ˛atek nale˙zał do Biernackich. Ostatnim (gródek obronny), a po jej zniszczeniu została przenie- włascicielem´ był Tomasz Płocki6. Po II wojnie swia-´ siona do Burzenina. Trend historyczny ukazuje, ˙ze w towej umieszczono tu Dom Pomocy Społecznej. Rok XIII i na pocz ˛atku XIV wieku zanikaj ˛agrodziska pier- temu wyrokiem s ˛aduwłasnosć´ obiektu przeszła na scieniowate,´ a pojawiaj ˛asi˛egródki rycerskie nadzoru- spadkobierców ostatnich włascicieli´ 7. Sama bryła bu- j ˛aceosady i szlaki handlowe. Te z kolei zanikaj ˛aw XV dynku prezentuje si˛e interesuj ˛aco.Jest asymetrycznie wieku, gdy ich rol˛eprzejmuj ˛arycerskie, a pózniej´ szla- rozczłonkowana i ł ˛aczyze sob ˛awpływy ró˙znych stylów. checkie dwory obronne. Blanki na szczycie wie˙zyi wiencz´ ˛acearkadowy ganek nadaj ˛acharakteru obronnego, obramienia okienne s ˛a klasycyzuj ˛ace,ale elewacja ogrodowa nawi ˛azujekształ- tem do projektów, modnych w okresie baroku.

Zabytki Burzenina Udaj ˛acsi˛e sladami´ rodziny Burzenskich,´ w˛edrujemy do Burzenina. Obecnie jest to miejscowos´c´ ceniona przez letników ze wzgl˛eduna uroki doliny Warty oraz okoliczne lasy pełne ﬂory i fauny. W zródłach´ pisanych Burzenin pojawił si˛ew 1344 roku. Status miasta miał ju˙z w 1378 roku, gdy stolnik sieradzki Spytko z Burzenina uprosił Ludwika W˛egierskiego o zwolnienie z podatków na pi˛ec´ lat. W 1419 roku Władysław Jagiełło przeniósł na Burzenin prawa magdeburskie, nadaj ˛acprawo do jarmarku i targów. Miasto czerpało korzysci´ z poło˙zenia na szlaku solnym z Małopolski do Wielkopolski i na Kujawy, ale ten potencjał nie został w pełni wykorzy- stany, gdy˙znie osi ˛agn˛ełoono du˙zego znaczenia gospodarczego lub politycznego. W 1587 roku zjechała si˛etutaj szlachta sieradzka na obrady. W 1651 roku odbył si˛e synod braci czeskich z uwagi na to, ˙zebył to znaczny osrodek´ protestancki w regionie. W 1657 roku wielki po˙zarzniszczył całe miasto. Pózniej´ Burzenin nie od- zyskał ju˙zdawnej pozycji, a w 1870 roku utracił prawa miejskie. W czasie II wojny swiatowej´ Niemcy wysiedlili Kosciół´ pw. s´s.´ Wojciecha i Stanisława. Fot. Marta mieszkanców´ i utworzyli tu poligon wojskowy. Pabich-Makoska; kultura.lodz.pl Wracaj ˛acdo genezy powstania Burzenina, jako ma- j ˛atku rodowego Burzenskich,´ warto pochylic´ si˛e nad Obiektem, który mo˙zna zwiedzic´ równie˙z we- badaniami poszukuj ˛acymisiedziby tego rodu. W zró-´ wn ˛atrz, jest kosciół´ sw.´ Wojciecha i Stanisława. Pierw- dłach pisanych odnajdujemy inwentarze dóbr szlachec- sze wzmianki o plebanie z Burzenina pochodz ˛az 1387 kich z 1663, 1709 i 1752 roku (bez wzmianki o własci-´ roku. Obecny, murowany kosciół´ ufundował w 1642 ´ cielach). W 1711 roku Wojciech Pstrokonski´ bronił si˛e roku Stanisław Pstrokonski,´ biskup chełminski.´ Swi ˛a- przed Szwedami na zamku w Burzeninie. W 1806 roku tynia została wybudowana na miejscu starszej, pod ´ odnotowano rozebranie zameczku. wezwaniem Krzy˙za Swi˛etego i sw.´ Katarzyny. Du˙z˛ain- W zwi ˛azkuz tak obiecuj ˛acymiwzmiankami prze- gerencj ˛aw brył˛ebyła przebudowa z 1917 roku, gdy jed-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 61 nonawowy kosciół´ stał si˛etrójnawow ˛abazylik ˛a.Przed Niechmirów i okolice – nieistniej ˛acypałac, ka- przebudow ˛aprzylegała do niego kwadratowa kaplica plica i cmentarzysko kultury łu˙zyckiej Jana Pstrokonskiego,´ kasztelana brzesko-kujawskiego Kolejn ˛amiejscowosci´ ˛ana trasie jest Niechmirów. pochodz ˛aca z 1643 roku, równie˙z nakryta cebula- Historia wsi si˛ega 1553 roku. Przez lata maj ˛atek prze- stym hełmem. Obecnie jest wchłoni˛eta przez brył˛e chodził z r ˛akdo r ˛ak. W czasie II wojny swiatowej´ była koscioła.´ Dominant˛earchitektoniczn ˛astanowi wysoka tu filia sieradzkiego wi˛ezienia,potem – PGR. W 1945 wie˙za na froncie, nakryta cebulastym hełmem, a na roku pałac spalili Sowieci. Był to bardzo okazały bu- samym czubku znajduje si˛ewiatrowskaz w postaci wy- dynek w stylu eklektycznym. Przetrwały tylko budynki obra˙zenia sw.´ Wojciecha. Hełm został zniszczony przez gospodarcze. Oficyna dworska, z przełomu XVIII i XIX Sowietów w 1945 roku, odbudowano go pod koniec lat wieków przeznaczona dla słu˙zby, była wi˛eksza,ni˙znie- siedemdziesi ˛atych XX wieku. które dworki szlacheckie. Po wojnie był w niej spichlerz, Wn˛etrza zachowały charakter barokowy. Na skle- potem urz ˛adzonotu mieszkania. Niestety, nawet one pieniach zwracaj ˛a uwag˛e stiuki w typie kalisko- zostały tak dalece zaniedbane przez PGR, ˙zepopadły lubelskim. Chór muzyczny, choc´ z pocz ˛atku XX wieku, w ruin˛e. Mieszkancy´ Niechmirowa relacjonuj ˛a,˙ze po prezentuje typow ˛adla póznego´ baroku ruchliwosć´ w wojnie zachował si˛ete˙zmurowano-modrzewiowy par- postaci wypi˛etrzeniagzymsów. Ołtarz główny w stylu kan wokół maj ˛atku. Został on pózniej´ rozbity do utwar- barokowym pochodzi z XVIII wieku, ołtarze boczne dzenia pobliskiej drogi. s ˛apóznobarokowe´ z elementami rokokowymi i obra- W najlepszym stanie jest kaplica Niepokalanego Po- zami z XVII i XVIII wieku. We wn˛etrzuodnajdziemy cz˛ecia NMP. Olszewscy ufundowali j ˛aw 1729 roku marmurowe i pami ˛atkowe tablice tutejszych mo˙zno- na planie osmioboku.´ W 1876 roku została przebudo- władców (m.in. Mateusza Pstrokonskiego,´ Konstantego wana w stylu neogotyckim. W latach szesćdziesi´ ˛atych Tymienieckiego, Władysława Kobierzyckiego i zasłu˙zo- i siedemdziesi ˛atych XX wieku była restaurowana. W nych dla koscioła´ z XIX i XX wieku), herby Poraj, Ja- srodku´ znajduje si˛e XVIII-wieczny ołtarz z obrazem strz˛ebieci Prus. Najstarszym obiektem jest XV-wieczna NMP. G˛estypark, otaczaj ˛acyniegdys´ pałac i kaplic˛e, chrzcielnica. Teren koscioła´ otacza mur obronny z oddaje dostojny charakter maj ˛atku. Nie bez powodu otworami strzelniczymi, który niegdys´ miał stanowic´ znajduje si˛eon w Rejestrze Zabytków. Znajdziemy tu: jedno z zespołem obronnym dworu. Do głównego wej- graby, klony, lipy i d˛eby (niestety, najstarszy z d˛ebów scia´ prowadzi XVIII-wieczna brama w stylu baroko- został powalony wichur ˛aw 2007 roku), s ˛aaleje gra- wym o dwóch symetrycznych furtkach z krat ˛a˙zelazn˛a bowe i kasztanowa. Cały zespół parkowy, niegdys´ pa- z przełomu XVII i XVIII wieku, z motywem roslinnym.´ łacowy napawa nostalgi ˛aza utracon ˛a swietno´ sci´ ˛a,a Ciekawym upami˛etnieniemhistorii jest tradycja wysta- sama kaplica przypomina o tym, jakiej rangi obiekty wiania tzw. Turków w kolorowych strojach z szablami tu si˛eznajdowały. do czuwania przy grobie Jezusa w czasie swi´ ˛at wielka- Jesli´ chodzi o atrakcje archeologiczne, to trzeba nocnych. nadmienic,´ ˙ze niedaleko wsi, nad rzek ˛aOlesnic´ ˛aod- W Burzeninie rzuca si˛ew oczy niegdys´ miejski cha- kryto w 1927 roku cmentarzysko kultury łu˙zyckiej. Było rakter dzisiejszej wsi. Zachował si˛eukład przestrzenny ono dokładnie zbadane i okazało si˛e, ˙zejest to jedno w postaci w miar˛eregularnej siatki ulic oraz rynek w z najwi˛ekszych i najbogatszych cmentarzysk tego typu kształcie sci˛etego´ trójk ˛ata. Niegdys´ na rynku znajdował w Polsce srodkowej.´ Było u˙zywane nieprzerwanie przez si˛edrewniany ratusz. Pozostałosci´ ˛apo lokalnej społecz- 1,5 tysi ˛acalat na obszarze 9 ha. Zmarłych palono na nosci´ ˙zydowskiej jest murowana bo˙znica z 1930 roku stosie, kosci´ zbierano do naczyn´ glinianych i z darami przy ul. Koscielnej,´ któr ˛apostawiono po po˙zarzedrew- składano w jamach przykrytych potem kamieniami. nianej synagogi. Metalowy krzy˙zu zbiegu ulicy Krót- Eksponaty z tego miejsca mo˙znazobaczyc´ w Muzeum kiej i Sieradzkiej upami˛etnia miejsce, gdzie stał nie- Okr˛egowym w Sieradzu. gdys´ kosciół´ Krzy˙za Swi˛etego´ i sw.´ Katarzyny. Na po- dłu˙znym cmentarzu parafialnym mo˙zna odnalezć´ hi- Zabytki Wolnicy Niechmirowskiej i Stolca storyczne nagrobki przedstawicieli rodów, zasłu˙zonych Zmierzaj ˛acdo Stolca, warto obrac´ tras˛eprzez Wol- dla Burzenina. Na rynku znajduje si˛e pomnik Józefa nic ˛eNiechmirowsk ˛a. Tu bystre oko mo˙zewypatrzec´ Piłsudskiego. Niedaleko krzy˙zapo starym kosciele´ jest ruiny dworu z pocz ˛atku XIX wieku w otoczeniu po- pomnik Adama Mickiewicza – wieszcz zast ˛apiłmar- zostałych budynków gospodarczych. Obiekt, utrzymy- szałka w czasach PRL-owskich. Obok koscioła´ stoi fi- wany jako trwała ruina, jest wpisany do Rejestru Za- gura Matki Boskiej z 1900 roku, a naprzeciwko niego bytków. Miała prowadzic´ do niego aleja grabowa, ale – pózniejsza´ figura Chrystusa Króla. Zabytki Burzenina tej nie widac´ od strony szosy. Sam obiekt znajduje si˛e zostały dobrze opisane w poprzednich numerach kwar- na prywatnej posesji. talnika, gdzie mo˙znapoznac´ ich dokładne dzieje8. W Stolcu ju˙z z daleka przyci ˛aga uwag˛e strzelista wie˙za koscioła´ sw.´ Wawrzynca.´ Pierwszy tutejszy ko-

62 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 sciół´ jest wzmiankowany w 1449 roku. Kolejny, drew- skie. W latach 1612–1617 ufundował murowany kosciół´ niany ufundował starosta bolesławiecki: Filip Szaniaw- farny, a od 1614 roku zacz ˛ałprzenosic´ do Złoczewa ski9 w 1768 roku. W XVIII wieku, gdy włascicielami´ siedzib˛erodu, buduj ˛acpałac. Do zaprojektowania tych Stolca i Niechmirowa byli Olszowscy, przy kosciele´ po- budowli wynaj ˛ałJerzego Hoffmana. Nast˛epniewłasci-´ wstała murowana kaplica grobowa tej rodziny. W la- cielami miasta byli: Denhoffowie, Załuskowscy, Błesz- tach 1912–1925 w miejscu dotychczasowej drewnianej czynscy´ i Tarnowscy. Tadeusz Kosciuszko´ wyznaczył swi´ ˛atyni powstała nowa murowana. Na fali popularno- Złoczew na ognisko wybuchu Insurekcji w zaborze pru- sci´ nurtu nadwisla´ nskiego´ kosciół´ uzyskał form˛eneogo- skim. W 1870 roku odebrano prawa miejskie, które od- tyck ˛a.Wystrój pochodzi całkowicie ze starego koscioła.´ zyskano dopiero w 1919 roku. W 1939 roku miasto zo- Ołtarz główny (autorstwa Szymona Jaczkiewicza) po- stało spalone w 80 % przez Niemców w celu nakr˛ecenia chodzi z 1779 roku z obrazami z XVII i XVIII wieku. filmu propagandowego. Ołtarz boczny sw.´ Walentego pochodzi z konca´ XVII Najstarszym, bo póznorenesansowym´ i najcenniej- wieku. Najwi˛eksz˛aatrakcj ˛awystroju jest jednak wy- szym obiektem ze wzgl˛edu na oryginalnosć´ projektu rzezbiony´ z piaskowca niekompletny nagrobek Wale- jest murowany kosciół´ Swi˛etego´ Krzy˙zaufundowany w riana Olszowskiego, kasztelana spicymierskiego (1587– 1600 roku. Co ciekawe, pocz ˛atkowo miał to byc´ ko- 1650). Nagrobek pochodzi z 1661 roku. Przedstawia on sciół´ parafialny, ale fundator zmienił zdanie i w 1603 le˙z˛acego na boku, pogr ˛a˙zonego w półsnie´ rycerza. U roku dobudował do niego budynek klasztorny. Prace stóp rycerza jest kartusz z herbami: Prus II, Jastrz˛e- ukonczono´ w 1607 roku. Zbudowano go na planie biec, Ostoja, Topór. W renesansie tego typu przedsta- czteroliscia,´ przekryty jest czteropolow ˛akopuł ˛az la- wienie oznaczało oczekiwanie na nowe ˙zycie. Podobny tarni ˛ai czterema półkoliscie´ zamkni˛etymi konchami. typ nagrobka mo˙znazobaczyc´ w Chojnem i Kliczkowie Nawa główna jest kwadratowa. W półkolistych kon- Małym. chach znajduje si˛e prezbiterium, ramiona transeptu Nieopodal koscioła´ na cmentarzu parafialnym warto i chór muzyczny. Do prezbiterium przylega zaokr ˛a- zobaczyc´ murowan ˛akaplic˛erodziny Psarskich z 1833 glona kaplica, niegdys´ zakrystia. Symetrycznie po dru- roku. W srodku´ znajduje si˛eołtarz sw.´ Salomei z obra- giej stronie znajduje si˛e kruchta w budynku klasztor- zem z połowy XIX wieku oraz obraz sw.´ Tekli z dru- nym. Sklepienia s ˛aozdobione stiukami przedstawia- giej połowy XVIII wieku. W scian˛e´ wmurowano epi- j ˛acymikartuszowe hierogramy Marii i Chrystusa. Wi- tafium Salomei z Komorowskich Psarskiej zmarłej w dzimy tak˙zeherby: Nał˛ecz,W ˛a˙z,Rola, Jelita, Gryf, Od- 1834 roku, ˙zony Józefa dziedzica Łubnej, Wielgiego i row ˛a˙z,Jastrz˛ebiec,Pobóg, Leszczyc. Wyposa˙zeniejest folwarku Dymek. Obok znajduje si˛egrobowiec rodziny rokokowe (ołtarze, ambona). Olszowskich o ciekawej formie łuku triumfalnego. Stoi Ołtarz główny z drugiej połowy XVIII wieku miesci´ w nim kobieta opasana wiencem´ laurowym, wsparta na rzezbion´ ˛agrup˛e Ukrzy˙zowania. Odnajdziemy tu por- złamanej kolumnie i trzymaj ˛acazwój. Na łuku wyryto tret fundatora z 1619 roku, epitafia rodzin zasłu˙zonych dat˛e:1870. Znajdziemy tu herby Prus i Jastrz˛ebiec.Na dla Złoczewa. Sam klasztor jest pi˛etrowy z wirydarzem. samym koncu´ cmentarza spoczywa osiemnastu ˙zołnie- Został rozbudowany w latach 1683–1692 przez Wojcie- rzy poległych w bitwie mi˛edzytrzecim batalionem 15 cha Urbanskiego´ chor ˛a˙zego wielunskiego.´ Klasztor od- pp „Wilków” z D˛eblinaa pułkiem zmotoryzowanym SS nawiano po po˙zarachw 1810 i 1902 roku. Od 1608 do „LAH” oraz major Wojska Polskiego Władysław Dzierz- 1864 klasztor zamieszkiwali bernardyni. Od 1949 roku gowski (zmarł w 1830 roku). przebywaj ˛atu siostry kamedułki. Obecnie w Polsce s ˛a Na zachodnim krancu´ wsi znajduje si˛e murowany, dwa klasztory ˙zenskie´ kamedułek, z czego ten w Zło- jednopi˛etrowy młyn z 1924 roku, który od strony rzeki czewie był pierwszy. W 1997 roku siostry ze Złoczewa Olesnicy´ ma zachowan ˛adrewnian ˛aturbin˛e. dały pocz ˛atek klasztorowi w Tyszowcach. Cały zespół klasztorny jest otoczony murem, w jego obr˛ebieznajdo- Zabytki Złoczewa wał si˛ecmentarz z kaplic ˛az XVII wieku przebudowan ˛a Nast˛epnie udajemy si˛e do Złoczewa. Pierwsze z XVIII wieku, nakryt ˛akopuł ˛a. wzmianki o tej miejscowosci´ pochodz ˛az 1496 roku, na- Wspomniana ju˙z swi´ ˛atynia parafialna sw.´ Andrzeja le˙zała wtedy do parafii Uników. Prawdopodobnie od miała powstac´ przed 1611 rokiem. Pocz ˛atkowo był to połowy XV wieku jej włascicielem´ był Jan Ruszkow- niedu˙zy, drewniany budynek, który szybko rozebrano ski herbu Pobóg. Do rozkwitu Złoczewa przyczynił si˛e i zast ˛apionomurowanym, ukonczonym´ do 1617 roku. dopiero Andrzej Ruszkowski (1563–1619), miecznik ka- Parafi˛ew Złoczewie erygowano w 1613 roku. W XVII liski, własciciel´ Nowej Wsi, Barczewa i rodowego Rusz- wieku proboszczami koscioła´ farnego byli głównie ber- kowa, gdzie dwór obronny si˛egał XV wieku. Na po- nardyni, którzy najwyrazniej´ zaniedbali kosciół,´ bo w cz ˛atku XVII wieku sprowadził do Złoczewa bernardy- czasie wizytacji z 1783 roku odnotowano tam tylko 2 nów z Warty. Wybudował im kosciół´ i klasztor. W 1605 ołtarze. W 1763 roku Teresa Błeszynska´ ufundowała ge- roku wystarał si˛eod Zygmunta III Wazy o prawa miej- neralny remont swi´ ˛atyni. Pchn˛ełoto dalsze prace i po

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 63 prawie 15 latach kolejny własciciel´ Złoczewa – Wojciech riami cwier´ ckolistymi.´ Od północy jest to jeden budy- Urbanski´ ufundował nast˛epn˛arenowacj˛ei nowe ołta- nek, od południa s ˛ato dwie oficyny poł ˛aczonewspól- rze (których ł ˛aczniebyło ju˙z7). Ok. 1823 roku cmen- nym murem. Brył˛e pałacu urozmaica ryzalit w wiel- tarz przykoscielny´ wyprowadzono poza miasto. W dru- kim porz ˛adku,mieszcz ˛acygłówne wejscie.´ Facjatk˛e z giej cwierci´ XIX wieku rozpocz˛ełysi˛ekolejne remonty, XIX wieku wspieraj ˛acztery kolumny. Nad wejsciem´ które były kontynuowane pod koniec wieku. na pierwszym pi˛etrzepowtarza si˛eten sam otwór, za- W 1939 roku plebani˛e zaj˛eli Niemcy, ale jeszcze konczony´ półkoliscie.´ W partii dachu biforium flankuj ˛a odprawiano msze. W 1941 roku rektor klasztoru ks. dwa okna równie˙zpółkoliste. Dawn ˛abram˛ewjazdow ˛a Owczarek ukrył na cmentarzu najcenniejsze naczynia sygnalizuj ˛apozostałe po niej słupy. Za pałacem zacho- liturgiczne (np. monstrancj˛e z 1601 roku), które, nie- wała si˛ecz˛esć´ zało˙zeniaparkowego, w którym odnaj- stety, zostały skradzione. Ksi˛edza Owczarka wkrótce dziemy stare okazy wi ˛azów, d˛ebów szypułkowych, je- aresztowano, przewieziono do Konstantynowa pod Ło- siony, lipy, kasztanowce i modrzewie. dzi ˛a,a nast˛epnie– do Dachau. Oba koscioły´ wtedy zamkni˛eto. W farze krótko przetrzymywano Zydów.˙ Póz-´ Dzieje koscioła´ sw.´ Stanisława w Unikowie niej w swi´ ˛atyni urz ˛adzonomagazyn zbo˙za.Zrabowano Jesli´ czas pozwoli i b˛edzie mo˙zna wejsć´ do tutej- wtedy obraz Matki Boskiej Cz˛estochowskiej i Matki Bo- szego koscioła,´ warto odbic´ ze Złoczewa do Unikowa. skiej Uniesienia. Kosciół´ znacznie ucierpiał od działan´ Pierwsze wzmianki o miejscowosci´ pochodz ˛az 1386 wojennych, m.in. uszkodzono wie˙z˛e,w której hitlerowcy roku, gdy było to gniazdo rodowe Unikowskich. Histo- mieli punkt obserwacyjny. ria parafii sw.´ Stanisława si˛ega XIV wieku. Ju˙z wtedy Powojenn ˛arenowacj˛e prowadzono wg planów Lu- była ona znana z cudownego obrazu sw.´ Stanisława, dwika Krajewskiego. Kolejny du˙zyremont miał miejsce do którego pielgrzymował m.in. Jan Długosz. Najstarszy w 1982 roku. Jest to budowla na planie prostok ˛ata o drewniany kosciół´ został gruntownie przebudowany w sci˛etych´ naro˙zachod zachodu i z dominuj ˛ac˛awie˙z˛ao 1622 roku, a w 1870 roku rozebrany. Nowa murowana podstawie kwadratowej, wy˙zej osmiobocznej,´ nakrytej swi´ ˛atynia powstała w 1875 roku. Przedwojenne losy hełmem cebulastym. Prezbiterium jest tylko nieznacz- tutejszego koscioła´ zakonczyły´ si˛e tragicznie. W 1929 nie w˛e˙zszeod nawy. Przy niej od północy znajduje si˛e roku wskutek nieuwagi koscielnego´ doszło do po˙zaru. pi˛etrowa przybudówka. W przyziemiu miesciła´ niegdys´ Niewiele ocalało z wyposa˙zenia,a obraz sw.´ Stanisława zakrysti˛e, teraz – krucht˛e, a wy˙zej – lo˙z˛e. Od połu- wywieziono do Cz˛estochowy celem renowacji. Nigdy dnia równie˙zjest pi˛etrowa przybudówka z 1907 roku, nie powrócił na swoje miejsce (pozostawiono jego ko- mieszcz ˛acazakrysti˛e,a na pi˛etrze– skarbczyk. Układ pi˛e)i nie wiadomo, gdzie si˛eznajduje. Obecnie kosciół´ i okien jest analogiczny jak w kosciele´ Swi˛etego´ Krzy˙za; wi˛ekszosć´ jego wyposa˙zenias ˛awspółczesne. Ze starego składa si˛e z podłu˙znych otworów zakonczonych´ pół- wystroju zachowały si˛e:barokowa rzezba´ sw.´ Walentego koliscie´ oraz okr ˛agłych okienek nad nimi. Sklepienia z XVIII wieku, rokokowa rzezba´ sw.´ Jana Nepomucena, zdobi ˛astiuki w typie lubelsko-kaliskim z rozetami i krucyfiks i kielich z XVIII wieku, belka t˛eczowa z dat ˛a herbami Polski i Litwy, a tak˙zeJastrz˛ebieci Odrow ˛a˙z 1620, obrazy z XVIII wieku, barokowe tabernakulum oraz fasety. We wn˛etrzachodnajdziemy rokokowe na- i ambona, rokokowa chrzcielnica, rzezbiona´ ława ko- stawy; ołtarz główny z drugiej połowy XVIII wieku z latorska z herbem Jelita z XVII wieku i szafa-komoda współczesnym mu obrazem sw.´ Andrzeja i Serca Bo- stoj ˛acaw zakrystii. W dzwonnicy przykoscielnej´ miesz- ˙zego, z rzezbami´ sw.´ Piotra i Pawła, pozostałe ołtarze i cz ˛asi˛e 3 dzwony: dwa z drugiej połowy XV wieku i wyposa˙zeniepochodz ˛az podobnego okresu. Jednym z jeden z 1531 roku. najcenniejszych elementów jest grupa Ukrzy˙zowania z pierwszej połowy XVIII wieku. W latach 1614–1617 Ruszkowski wybudował w Zło- czewie nowe gniazdo rodowe. Pałac przebudowano pod koniec XVIII i w XIX wieku. Po I wojnie swiatowej´ mie- sciło´ si˛etu gimnazjum. Gdy budynek odzyskali własci-´ ciele, cz˛esć´ była przeznaczona na mieszkania, cz˛esć´ – na skład. W czasie II wojny swiatowej´ w pałacu mie- sciła´ si˛e filia wi˛ezieniasieradzkiego, co przyczyniło si˛e do jego dewastacji. Po wojnie umieszczono tu szkoł˛e podstawow ˛a,potem – liceum i internat ˙zenski.´ Obec- nie w pałacu miesci´ si˛eUrz ˛adMiasta i Gminy Złoczew. Kompleks pałacowy składa si˛e z głównego bu- Dwór Kobierzyckich w Pyszkowie Fot. P. Sölle; kul- dynku na planie prostok ˛ata i oficyn ustawionych do tura.lodz.pl niego prostopadle, niegdys´ poł ˛aczonych z nim gale-

64 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Pałacyk w Pyszkowie i ciekawostki archeolo- Jerzy Antoniewicz: Zabytki Halsztackie z Bogumiłowa i giczne Pyszkowa w powiecie sieradzkim12. Nast˛epnieudajemy si˛edo Pyszkowa. Znajduje si˛e tu pałacyk z drugiej połowy XVIII wieku, ufundowany Ciekawostki w Barczewie przez Michała Koraba-Kobierzyckiego. Był przebudo- Z Pyszkowa jedziemy do pobliskiego Barczewa. wywany w kolejnym wieku. W XVI wieku była to miej- Jego pierwszym włascicielem´ był Stanisław z Barczewa scowosć´ rodowa Pyszkowskich. Ok. 1559 roku pałac wspomniany w aktach z 1392 roku. W 1436 roku król odziedziczyli Tomasz i Jadwiga z Pyszkowskich (pocho- nadał miejscowosci´ prawa magdeburskie, przekazuj ˛ac dz ˛acyz Charłupi), od nich przeszedł w r˛ece Bu˙zen-´ dokument na r˛ecewspomnianego wczesniej´ (przy oka- skich herbu Poraj z Bu˙zenina (obecnie poprawna pi- zji Chojnego) Mszczuja z Barczewa. Od 1599 roku Bar- sownia to Burzenscy´ i Burzenin). W 1628 roku odziedzi- czew był w r˛ekachAndrzeja Ruszkowskiego. Od 1677 czył go Jan Bu˙zenski.´ Klucz burzeninski´ składaj ˛acysi˛e do 1786 roku włascicielami´ byli Pstrokonscy.´ W XIX m. in. z Pyszkowa przeszedł w r˛ecePstrokonskich´ ok. wieku utrzymywano tu nowoczesny folwark, gorzelni˛ei 1637 roku. W 1771 roku Magdalena Pstrokonska´ wnio- kopalni˛e.Ostatnimi włascicielami´ jeszcze przed I wojn ˛a sła wies´ (b˛ed˛ac˛aju˙z w zastawie) do dóbr Korabitów- swiatow´ ˛abyli Szmul i Estera Glicensztain. Kobierzyckich, którzy odt ˛adnimi władali. Po II wojnie Po II wojnie swiatowej´ folwark upanstwowiono.´ Te- swiatowej´ usytuowano tu szkoł˛e,potem – mieszkania. raz jest to własnosć´ prywatna utrzymana w bardzo do- Obecnie pałacyk niszczeje, tak samo, jak otaczaj ˛acygo brym stanie. Obecny dworek powstał w pierwszej po- park. Murowany, parterowy budynek niegdys´ na pla- łowie XIX wieku, ale w 1699 roku po smierci´ Jana nie litery L z kwadratow ˛awie˙z˛az drugiej połowy XIX Pstrokonskiego´ z Burzenina odnotowano, ˙ze dwór w wieku (nieistniej ˛ac˛a),obecnie na planie prostok ˛ata jest Barczewie miał charakter obronny, tj. drewniany par- cz˛esciowo´ podpiwniczony z poddaszem niegdys´ u˙zyt- kan, z co najmniej jedn ˛abaszt ˛a,który w tym czasie kowym10. był ju˙z w złym stanie. Nie zapisano wi˛ecej informa- Oryginalnie wn˛etrza miały układ dwutraktowy, z cji o włascicielu´ lub samym dworze, ale przypuszcza sieni ˛a mieszcz ˛ac˛a klatk˛e schodow ˛a. Od frontu, na si˛e, ˙zeobwarowanie ufundowali Ruszkowscy. Budynek srodku´ wystawał nieznacznie ryzalit z gankiem miesz- jest podpiwniczony, z poddaszem u˙zytkowym, na pla- cz ˛acymcztery masywne kolumny dzwigaj´ ˛acetrójk ˛atny nie prostok ˛ata, parterowy z nieznacznym ryzalitem i szczyt. Schody z balustrad ˛aprowadz ˛acedo ganku były gankiem kolumnowym od frontu, a facjatk ˛az tyłu. Od flankowane wazami. Cały budynek był pokryty bo- ulicy do dworku prowadzi półkolisty podjazd, a w li- niowaniem11, a w srodku´ miała si˛e cz˛esciowo´ zacho- nii prostej wyznaczono now ˛aalejk˛epiesz ˛aobsadzon ˛a wac´ stolarka z XIX wieku. Na przedwojennych fotogra- drzewami. Gdzieniegdzie zachowały si˛eokazy z orygi- 13 fiach pałac prezentuje si˛edostojnie, a wie˙zatylko pod- nalnego parku . nosi jego splendor. Ze smutkiem mo˙zemy ogl ˛adac´ jego Jesli´ chodzi o inne ciekawostki, to we wsi mo˙znazo- obecn ˛adegradacj˛e. baczyc´ karawak˛e, czyli krzy˙zmorowy/choleryczny po- Z ciekawostek archeologicznych warto wspomniec´ o pularny w Polsce od XVIII do pocz ˛atku XX wieku. skarbie pochodz ˛acymz Bogumiłowa i Pyszkowa. W la- Drewniany krzy˙z o podwójnej poprzeczce nakryty tach 1870–1910 Józef Kobierzycki prowadził na tych te- daszkiem stoi na skraju wsi blisko drogi S8. Takie renach wykopaliska zbieraj ˛acprzedmioty z br ˛azu,me- krzy˙zemiały za zadanie chronic´ przed zaraz ˛a(najpew- talu i ceramiki. Zbiory te odziedziczyła jego siostra niej przed choler ˛a).Byc´ mo˙zestoi on w miejscu daw- Irena Korab-Kobierzycka. Przechowywała je w Warsza- nego cmentarza cholerycznego, tak jak to ma miejsce wie. W czasie wojny Niemcy wyrzucili pudła z cennymi w Ruszkowie. zabytkami kultury halsztackiej. Włascicielka´ pozbierała Botaników zainteresuje, ˙zew pasie bagien torfowych je i wywiozła do Krakowa. Nast˛epnie w 1945 roku (tzw. Ugoda Barczewska) rosnie´ bardzo rzadka w Polsce przekazała do Panstwowego´ Muzeum Archeologicz- paproc:´ Długosz Królewski, która lubi łagodny klimat 14 nego. Rozpoznano rzadkie okazy inkrustowanej cera- nadmorski (wyst˛epujegłównie na zachodzie Europy) . miki oraz fibuły i szpile o nietypowych kształtach. Ar- Brzeznio´ – nie tylko zabytki cheolodzy dyskutowali o relacjach handlowych z kra- Kolejnym przystankiem na mapie jest Brzeznio´ in- jami wschodnio-alpejskimi i naddunajskimi, ale te˙z o tryguj ˛aceju˙z z samej nazwy. Wi˛ekszosć´ miejscowosci´ wysokim poziomie kultury łu˙zyckiej. Niestety zabytki, (których jest sporo w Polsce) nosi nazw˛e Brzezno.´ W choc´ cenne same w sobie, s ˛adrugorz˛edne, gdy˙z nie najstarszych dokumentach pisanych po łacinie wyst˛e- wi ˛a˙z˛asi˛e z poszczególnymi zespołami grobowymi. Z puje nazwa Brezno. Nawet w Katalogu Zabytków Sztuki notatek prasowych wiadomo, ˙ze Kobierzycki odkrył Polskiej pisane jest Brzezno.´ Na pocz ˛atku XIII wieku kilka cmentarzysk z urnami i naczyniami, które staran- wies´ nale˙zała do Iwona Odrow ˛a˙za, biskupa krakow- nie rozkopał, lecz najmniej interesowały go przedmioty skiego. Mi˛edzy 1218 a 1229 rokiem biskup przekazał z br ˛azui metalu. Obszerny artykuł na ten temat napisał

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 65 j ˛anorbertankom z Imbramowic, siostry miały nad ni ˛a roku. W nawie mo˙znaodnalezć´ marmurowe epitafium piecz˛edo 1559 roku. Wówczas wskutek zamiany wies´ fundatora, zmarłego w 1757 roku. Znajduj ˛acasi˛ew ob- trafiła w r˛eceRafała Wargawskiego. Do tego czasu był r˛ebiemurowanego parkanu dzwonnica pochodzi z 1761 to najwi˛ekszymaj ˛atek klasztorny na ziemiach sieradz- roku, zas´ plebania, nawi ˛azuj˛acado stylu dworkowego, kich. z kolumnowym gankiem – z 1802 roku. Na cmentarzu W 1658 roku włascicielami´ byli Zapolscy, od połowy parafialnym znajdziemy kaplic˛eKorab-Kobierzyckich, XVIII wieku – Błeszynscy.´ W 1353 roku Brzeznio´ otrzy- gdzie spoczywa Michał (zwi ˛azany z Pyszkowem) oraz mało prawa niemieckie. W pierwszej cwierci´ XVI wieku Józef (autor Przyczynków do dziejów ziemi sieradzkiej). istniała tu szkoła parafialna (jedna z 50 w kraju), która z przerwami działała do XVIII wieku (została wspo- Zajazd w Tumidaju i kaplica w Kłocku mniana w 1773 roku po powstaniu Komisji Edukacji Zbli˙zaj˛acsi˛epowoli do Sieradza, miniemy po dro- Narodowej). Była to jedyna placówka w powiecie, która dze Tumidaj, miejscowosć.´ w której tradycja zajazdu przetrwała rozbiory i utrzymała si˛e do pocz ˛atku XX nie ustaje. Oryginalna drewniana karczma, pochodz ˛aca wieku. z XVIII wieku była przerabiana w kolejnym stule- Brzeznio´ ma silne tradycje „rozwojowe” na polu go- ciu. Jest wpisana do Rejestru Zabytków i pełni funkcje spodarczym. W 1908 roku powstała tu pierwsza kasa mieszkalne. Jak przystało na karczm˛e,dobrze widac´ j ˛a spółdzielcza (tzw. Kasa Stefczyka), w 1910 roku – pierw- z szosy. W 1975 roku wybrano cztery projekty zajazdów sze w regionie kółko rolnicze, w 1926 roku – pierw- dla urozmaicenia tras województwa łódzkiego. Projekt sza spółdzielnia mleczarska. Stał tu du˙zy młyn me- „Bartek” stan ˛ałw Tumidaju. chaniczny, dzi˛ekiktóremu zelektryfikowano okolic˛e,w Kolejn ˛amiejscowosci´ ˛ana szlaku jest Kłocko. Pierw- latach trzydziestych XX wieku zało˙zono spółdzielni˛e sze wzmianki o wsi pochodz ˛az 1353 roku. W latach konfekcyjno-krawieck ˛a– pierwszy zakład przemysłowy, 1707–1711 zbudowano tu drewnian ˛akaplic˛e sw.´ Rocha. który rozbudowano w latach pi˛ecdziesi´ ˛atych i siedem- Magistrat sieradzki i cz˛esć´ mieszczan przeniosła si˛etu, dziesi ˛atych XX wieku. Do tej pory znajduj ˛asi˛etu in- aby unikn ˛ac´ epidemii cholery. Kaplic˛egruntownie od- stytucje słu˙z˛acerolnictwu. budowano w 1756 roku ju˙zpod wezwaniem sw.´ Walen- tego. Spaliła si˛eona w latach trzydziestych XIX wieku. Nowy, drewniany budynek postawiono w 1838 roku. Ołtarze utrzymano w stylu barokowym, choc´ mo˙zna spotkac´ rzezb˛e´ sw.´ Jana z pocz ˛atku XVI i obraz sw.´ Walentego z XIX wieku. Ciekawostk ˛aarcheologiczn ˛ajest to, ˙ze pod koniec lat osiemdziesi ˛atych XX wieku odkryto tutaj relikty gródka rycerskiego z XV wieku.

Zakonczenie´ Wycieczk˛ekonczymy´ w Sieradzu, gdzie mo˙znaudac´ si˛ena obiad lub obiadokolacj˛e.Zach˛ecamte˙zdo uzu- pełnienia wycieczki o szlak niebieski: Szlak Dworków Ziemi Sieradzkiej15. Obejmuje on tras˛e z Sieradza do Tumidaj. Współczesny zajazd, fotograﬁa z ok. 1985 r. Błaszek i takie miejscowosci´ jak: Jeziory, D ˛abrówka, Kozy, D˛eboł˛eka,Tumidaj, Złotowizna, Kliczków Wielki, Najcenniejszym zabytkiem Brzeznia´ jest barokowy Kliczków Mały, Orzeł Biały, Jasionna, Wrz ˛aca,Gzików. kosciół´ sw.´ Idziego. Powstał on na miejscu starszego, drewnianego obiektu w latach 1755–1761. Fundatorami Bibliograﬁa: byli Kazimierz Błeszynski,´ chor ˛a˙zy sieradzki, z ˙zon˛a Kanon Krajoznawczy Województwa Łódzkiego, pod red. J. Sle-´ Teres ˛aze Strusiów. Jest to swietny´ przykład póznego´ dzinskiej,´ A. Wielochy, B. Włodarczyka, Warszawa-Łódz,´ 2011. baroku – rozedrganego w samej architekturze, nie nosi Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, red. Jerzy Z. Łozinski,´ t. 2, z. sladów´ sztywnosci´ typowych dla obiektów zbaroki- 10, Warszawa, 1953. zowanych. Nic te˙z dziwnego, skoro zaprojektował go A. Ruszkowski, Sieradz i okolice, Sieradz, 2000. Zabytki Ziemi Sieradzkiej, opracowanie zbiorowe w formie fol- włoski architekt Guido Antonio Longhi. W typie ar- derów wydawanych okazjonalnie na zloty i zjazdy zwi ˛azanez hi- chitektonicznym jest to trójnawowa bazylika ozdobiona stori ˛ai kultur ˛a– ze zbiorów biblioteki Muzeum Miasta i Rzeki wielkim porz ˛adkiem.W elewacji wschodniej w niszy Warty. miesci´ si˛e rzezba´ sw.´ Floriana. Wyposa˙zenie wn˛etrza Przypisy: pochodzi głównie z drugiej połowy XVIII wieku. W ´ póznobarokowym´ ołtarzu głównym miesci si ˛aobraz 1 Biforium – dwudzielne arkadowe okno – przyp. red. sw.´ Idziego z tego samego okresu – w sukience z 1817 2 B. Cichecka, O pi˛eknych panien porwaniu, [w:] „W˛edrownik”,

66 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Nr 1, Łódz,´ 2008, s. 27-29. 11 Boniowanie – atrakcyjny sposób wykonczenia´ elewacji za po- 3 Z. Lechowicz, Odkrycia archeologiczne we dworze w Chojnem, moc ˛aociosanych płycin kamiennych lub nasladowanie´ takowych [w:] „Na Sieradzkich Szlakach”, Nr 1, Sieradz 2005, s. 6–9. w tynku. Tworzy podziały poziome lub pionowe na budynku, ale 4 J. Kaminska,´ Grodziska stozkowate˙ ´sladempozostało´scirycerskich mo˙zewypełniac´ te˙zcał ˛afasad˛e– przyp. red. w XIII–XIV w., [w:] „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego 12 „Swiatowit”´ 1939–45, tom 18, artykuł dost˛epny na w serwisie i Etnograficznego w Łodzi” nr 13, Łódz,´ 1966, s. 43–75. bazhum.muzhp.pl 5 http://snap.uni.lodz.pl/grody/witow/ [dost˛ep:14.07.2020 r.] 13 http://zspbarczew.pl/index.php/szkola-podstawowa/historia-sz 6 http://www.kultura.lodz.pl/pl/poi/533 [dost˛ep:14.07.2020 r.] koly/19-historia-wsibarczew, http://www.regionoflodz.pl/?kat=msc&i 7 M. Grzelak-Plewinska,´ Pałac w Witowie nie nalezy˙ juz˙ do sta- d=0699721 [dost˛ep:14.07.2020 r.] rostwa powiatu sieradzkiego https://www.radiolodz.pl/posts/53399- 14 J. K. Kurowski, Stanowiska długosza królewskiego Osmunda palac-w-witowie-nie-nalezy-juz-do-powiatu-sieradzkiego [dost˛ep: regalis w województwie łódzkim, [w:] „Chronmy´ Przyrod˛e Oj- 14.07.2020 r.] czyst ˛a”, T. 31, zeszyt 3, Warszawa, Kraków, 1975, s. 57–62. 8 Zach˛ecam do zapoznania si˛e z numerami kwartalnika „Na http://rcin.org.pl/Content/80727/KR038_103491_r1975-t31-no3_Ch Sieradzkich Szlakach”: 1991/1, 1993/3, 1993/4, 1998/4, 2001/1, PO-Kurowski-57-62.pdf [dost˛ep: 14.07.2020 r.], A. Wójcicka- 2001/3, 2002/1, 2003/1 Rosinska,´ P. Niedzwiedzki,´ Nowe stanowiska długosza królew- 9 https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/filip-nereusz-szaniaw skiego Osmunda regalis na Ziemi Łódzkiej, [w:] „Chronmy´ Przy- ski-h-junosza [dost˛ep:14.07.2020 r.] rod˛e Ojczyst ˛a”, T. 68, zeszyt 6, Kraków, 2012, s.455–460. 10 http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/2178/Pyszkow/ [dost˛ep: http://panel.iop.krakow.pl/uploads/wydawnictwa_artykuly/822a0b 14.07.2020 r.] 391259c7217bf4f985f7642f154841f590.pdf 15 https://szlaki.pttk.pl/lodzkie/020.html [dost˛ep:14.07.2020 r.]

HISTORIA

Z dziejów lasów i lesnictwa´ okolic Widawy – 1405-1410; Tomasz, Tomek z Mierzyna – Sieradza 1411–1452; Jarosław z Remiszewic, Kałowa, R ˛abienia, Wardzyna – 1453–1465; Piotr z Bechcic – 1466–1481; Leszek S. Pr˛ecikowski Jan Głowacki z Głowaczewic – 1487–1488; Mikołaj Lubiatowski z Lubiatowa – 1491–1498; I. Pocz ˛atki administracji lesnej´ na ziemi sieradz- • podłowczowie: Drogon´ (Drogoignius) – 1233 r.; Piotr, kiej Pietrasz z Charłupi Wielkiej, Rychłocic – 1369–1377; W dawnych wiekach obszar ziemi sieradzkiej, a póz-´ Msciwój,´ Mszczuj, Msciszek´ z Bedkowa, D ˛abrowy, niej – powiatu sieradzkiego (w ramach województwa Woli – 1386–1420; Florian z Woznik,´ Wronikowa – sieradzkiego) musiał byc´ bogaty w lasy. O przeszłosci´ 1425–1436 (pózniej´ urz ˛adten w Sieradzkiem zanika). lasów i lesnictwa´ na tym terenie a˙z do połowy XVI w. niewiele jednak mo˙znapowiedziec.´ Wynika to z tej Z powy˙zszego wynika, ˙zepocz ˛atków lesnej´ admini- prostej przyczyny, jak ˛ajest niemal zupełny brak zró-´ stracji w okolicach Sieradza nale˙zy szukac´ ju˙z w sre-´ deł w tej materii (zarówno zródeł´ opisowych, jak i kar- dniowieczu, aczkolwiek nasz ˛awiedz˛e w tym zakresie tograficznych). Z tego powodu nie jestesmy´ w stanie ogranicza w istotny sposób brak materiałów zródło-´ odtworzyc´ ani topografii lasów, ani stosunków własno- wych. sciowych´ w lasach w tym okresie. O tym, ˙zeomawiany obszar był niegdys´ pokryty nieprzebytymi puszczami, II. Lasy i królewska administracja lesna´ okolic bogatymi we wszelk ˛azwierzyn˛e, swiadczy´ fakt utrzy- Sieradza w czasach I Rzeczypospolitej mywania w Sieradzu ju˙zod XIII w. urz˛edów łowczego i II.1. Administracja lesna´ podłowczego. Urz˛ednicyci zajmowali si˛egłównie przy- Pierwsze wzmianki zródłowe,´ pozwalaj ˛acena podj˛e- gotowaniem polowan´ ksi ˛a˙z˛ecych i królewskich. W ma- cie próby bardzo ubogiej, powierzchownej rekonstruk- teriałach zródłowych´ zachowała si˛eobszerna lista łow- cji dawnego stanu lasów i lesnej´ gospodarki z okolic czych i podłowczych sieradzkich z okresu pomi˛edzyXII Sieradza, pojawiaj ˛asi˛edopiero w lustracjach dóbr kró- a XV w., których tu wymieniam: lewskich z czasów I Rzeczypospolitej – a wi˛ecilustruj ˛a • łowczowie: Pełka – 1233 r.; Jan – 1248 r.; Zawisza stan lasów z 2. połowy wieku XVI oraz z czasów póz-´ z D ˛abrowy Zielonej – 1264–1268; Wojciech – 1286 r.; niejszych (XVII i XVIII w.). Skarbmir – 1292 r.; Mirosław – 1295 r.; Mikołaj – 1318 W wieku XVI, w wyniku działan´ lustracyjnych, do- r., Stanisław – 1339 r., Wit – 1346 r., Jan z Lubiatowa bra stołowe stanowi ˛aceosobist ˛awłasnosć´ króla podzie- – 1353 r.; Maciej z Zał˛eczaWielkiego – 1362 r.; To- lono na: masz – 1370 r.; Dziwisz z Remiszewic i Pokrzywnicy – 1372–1374; Wojciech – 1384 r.; Maciej z Mikołaje- • ekonomie i dzier˙zawy – zarz ˛adzaneprzez specjal- wic – 1386 r.; Kiełcz z Glinna – 1390 r.; Wojciech nych administratorów (królewskich ekonomów). Za- z D ˛abrowy Wielkiej – 1390-1402; Jakub z Rogozna;´ pewniały utrzymanie samego monarchy i jego dworu,

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 67 a przynale˙zne do tych dóbr lasy królewskie (okre- urz˛edował regent łowiectwa (łowczy sieradzki). Jego slane´ mianem puszcz królewskich) stanowiły przede kompetencje rozci ˛agały si˛e na cały ówczesny powiat wszystkim ostoj˛ezwierza i wykorzystywane były dla sieradzki (starostwo sieradzkie, klonowskie i wartskie). łowów. Wszelka inna gospodarka, poza gospodark ˛a Urz ˛adłowczego, jak pami˛etamy, istniał tu ju˙z w sre-´ łowieck ˛a,była tam silnie ograniczona. dniowieczu. Trzeba odnotowac,´ ˙ze w przekazach zró-´ • dobra starosci´ nskie,´ czyli pozostałe królewszczyzny dłowych zachowała si˛e pełna lista łowczych sieradz- – osi ˛agane z nich dochody przeznaczane były na za- kich z czasów I Rzeczypospolitej obejmuj ˛aca37 na- spokojenie potrzeb panstwowych,´ st ˛adich okreslenie´ zwisk. Byli to: Jan Rzepiszewski z Łagiwenik, Lipi- dobra publiczne. Lasy, przynale˙znedo dóbr tej kate- nek, Zawad (1500–1520); Wojciech Zaleski (1520); Miko- gorii, zostały podporz ˛adkowane bezposrednio´ staro- łaj Oporowski (1520 i od 1522–1528); Michał Lutomir- stom. Zostały wpisane w struktury organizacji admi- ski (1532–1549); Piotr Dobruchowski vel Wolski (1549– nistracji panstwowej´ i były zarz ˛adzaneza posrednic-´ 1563); Mikołaj Russocki (1566–1576); Wojciech Zaleski twem wyznaczonych przezen´ oficjalistów. (1576–1589). Byli to tak˙ze:Mikołaj Zaleski (1589–1598); Piotr W˛e˙zyk (1599–1614); Olbracht W˛e˙zyk (1616–1619); Pierwsza lustracja z lat 1564–1565 wykazała, ˙zena Remigian Zaleski z Otoka (1619–1620); Stanisław Za- interesuj ˛acymnas obszarze najbli˙zszych okolic Siera- leski z Otoka (1620–1627); Jan W˛e˙zyk Osinski´ (1629– dza w skład tzw. klucza maj ˛atkowego sieradzkiego wcho- 1632); Maciej Patrycy Pstrokonski´ (1633–1634); Marcin dziły nast˛epuj˛acedobra: W˛e˙zykOsinski´ ( 1634–1649); Hieronim W˛e˙zykOsinski´ królewskie miasto Sieradz oraz (1649–1650). a) w powiecie sieradzkim: 1) wsie: Dzwigorzów´ [ob. Na liscie´ łowczych byli tak˙ze:Michał Iwanski´ (1650– Dzigorzew], Mnichów, Jakubice, Jeziora / Jesiora [ob. 1667); Marcin Konstanty Olszowski (1669–1677); Mar- Jeziory], Kłocko´ [ob. Kłocko], Manice [ob. Monice], cjan Olszowski na przemian z Andrzejem Widawskim Ruda, Sokołów, Sucha, Tyczyn, W ˛agłaczów [ob. W ˛a- i Karolem Denhoffem (1677–1697); Kazimierz Ostrow- głczew]; 2) folwarki: Baszków [ob. cz˛esć´ wsi Jakubice], ski na przemian z Janem M ˛aczynskim´ (1687–1698); An- Kłocko´ [ob. Kłocko], Manice [ob. Monice], Dzwigo-´ drzej Olszowski (1698–1708); Jan Tarnowski (1709–1710) rzów [ob. Dzigorzew]; – byc´ mo˙zetak˙zeJan Walewski i Maciej Łubienski.´ Łowczymi byli te˙z: Stanisław Walewski (1710–1716) b) w powiecie szadkowskim: 1) wsie: Czechów, M˛eka, na przemian z Janem Ostrowskim (1712–1731); Wojciech Polków, Trzebiczna [cz˛esciowo´ królewska – obecnie M ˛aczynski´ (1716–1735); Władysław Bartochowski (1735– nieistniej ˛aca],Wozniki;´ 2) folwarki: Trzebiczna [ob. 1760); Aleksander M ˛aczynski´ (1760–1762); Mikołaj Ta- nie istnieje], Wozniki;´ czanowski (1762–1768); Kajetan Grodzicki (1768–1769); c) lustracja wykazała z nazwy rozległy kompleks le- Walery Kobierzycki (1769–1793) – na przemian z Ro- sny´ – Las Chochelna, poło˙zony na południe od Po- chem Sariuszem Tarnowskim i Szymonem Byszewskim. lkowa. Nadzór nad wykorzystaniem surowcowym lasów W swietle´ powy˙zszego, opis lasów i lesnictwa´ w (głównie drewno) oraz nad ich ochron ˛a(w sensie za- niniejszym opracowaniu ograniczam terytorialnie wy- sobu lesnego)´ powierzono starostom i dzier˙zawcom ł ˛aczniedo owego klucza sieradzkiego, z pomini˛eciem dóbr królewskich, których zobowi ˛azywano do utrzymy- Br ˛aszewic i Klonowej oraz przyległych don´ wsi, osad i wania słu˙zby lesnej´ – lesniczych´ i borowych. folwarków. Nie uwzgl˛edniamte˙zmiasta Warta, a tak˙ze II. 2. Stan lasów, u˙zytkowanie, przepisy wsi Brzeg, Lubola i Brodnia, jak równie˙z Szczercowa ochronne i okolic. Były zbyt oddalone i w pózniejszych´ wiekach W zapiskach lustracyjnych zachowały si˛ewzmianki wyodr˛ebnione z owego klucza w odr˛ebne starostwa i o u˙zytkowaniu tutejszych lasów i ich rozmieszczeniu, dzier˙zawy. co przytaczam poni˙zej: Na podstawie danych lustracji z lat 1564–1565 mo˙zna wnioskowac,´ ˙ze lasy powiatu sieradzkiego w Wiek XVI wieku XVI musiały byc´ jeszcze rozległe i bogate we wszelk ˛azwierzyn˛e.Dominuj ˛ac˛arol˛eodgrywały tu lasy • wies´ Manicze [ob. Monice] nie miała w najbli˙zszej z okolic Klonowej i Br ˛aszewic – b˛ed˛aceprzedmiotem okolicy lasów, jednak jej włoscianie´ „mieli wolne r ˛a- mojego osobnego artykułu Las w zyciu˙ mieszkańców banie na Sokołowie i Tyczynie” – co poswiadczało,´ Br ˛aszewic i okolic (w ´swietle lustracji dóbr królewskich ˙zetam lasy były jeszcze obszerne; XVI–XVIII w., z prezentacj ˛aobrazu lasów do wybuchu I • wies´ Jeziora /Jesiory [ob. Jeziory] toczyła spór z do- wojny ´swiatowej)1. Lasy te traktowano jako puszcz˛ekró- brami prywatnymi Brzeznio´ (b˛ed˛acymiwe władaniu lewsk ˛a, rezerwuar zwierzyny dla łowów monarszych. Jarochowskich), cyt.: „Tym ludziom broni ˛aborów na Nadzór nad lasami w kontekscie´ gospodarki łowiec- Brzezniu,´ co dzier˙z˛apanowie Jarochowsczi”; kiej sprawowała Kancelaria Łowiecka w Sieradzu, gdzie

68 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 • wies´ Polków s ˛asiadowała z rozległymi wówczas la- rzystania oraz ochrony lasów. Lustruj ˛acypowiat sie- sami; lustrator zapisał, cyt.: przy tej dziedzinie jest bór radzki Ignac Wojciechowski napisał: „Wr ˛abna borach i lasek. Ów „bór i lasek” – to rozległy wówczas Las starosci´ nskich´ tylko zarostów w poniedziałki i pi ˛atki Chochelna, który przywilejem wydanym w Lublinie na własn ˛atylko potrzeb˛e,a nie na przeda˙zostrze˙zony w dn. 16 maja 1589 r. król nadał w do˙zywocie ówcze- oraz tych˙ze borów i zarosli,´ gdyby si˛e zapaliły, wraz snemu podstarosciemu´ i burgrabiemu kaliskiemu: wszystkie wsie ratowac´ powinny bez dnia”. Warto rów- nie˙z wspomniec,´ ˙ze w lustracji z 1789 r. znalazła si˛e „Zygmunt III potwierdza do˙zywotnie prawa Wawrzynca´ wzmianka o roszczeniach mieszczan sieradzkich wo- Belinskiego,´ podstarosciego´ kaliskiego, zasłu˙zonego podczas panowania Stefana Batorego, do u˙zywania lasu zwanego bec lasów monarszych: „Za˙zalenia miasta JKM Siera- ˙ Chochelna i do młyna w tym lesie, które to dobra poło˙zone dza (. . . ) Z ˛adaniatego˙zmiasta Sieradza – 1. Aby mogło s ˛aw starostwie sieradzkim, powiecie szadkowskim. Rozsze- u˙zytkowac´ z boru królewskiego na potrzeby nagl ˛ace,tj. rza te prawa na ˙zon˛e Wawrzynca,´ El˙zbiet˛e ze Starzecho- na reparacy ˛amostów, dróg etc”. wic”2. [Wójtostwo sieradzkie. Rewizja praw posesora] Przy Wiek XVII rewizji wsi Wiechucice zauwa˙zono, ˙ze: Jedyn ˛apraktycznie wzmiank ˛aodnalezion ˛aw zapi- „Takie˙zma bór sosnowy na opał zdatny, lecz du˙zopod- skach lustracyjnych XVII w. (lustracja z lat 1659–1665) niszczony i wyci˛ety. Przeto zalicamy W posesorowi, aby kon-´ dotycz ˛ac˛aokolic Sieradza jest opis wczesniej´ wspo- cem polepszenia tego boru i zabraniania onego˙zwycinania mnianego Lasu Chochelna, cyt.: „Sylva Chochelna” [w borowego swoim kosztem utrzymywał”. komentarzu podano: Las Chochelna, znajdował si˛ena [Baszkow i Jakubice. Prowent intraty rocznej] terenie wsi Polków – L.S.P.]. „W tym lesie jest młynik [na strumieniu płyn ˛acymna płd. od Polkowa ku War- „Te wsie maj ˛abrzezin˛e do nich nale˙z˛ac˛a,lecz ˙ze ta cie – L.S.P.]. Młynarz imieniem Szymon Lesny,´ płaci jest mocno wyci˛etai tylko si˛eteraz młodociana wypuszcza, przeto my, aby w czasie te wioski miały z tej brzeziny wy- czynszu rocznego florenów 14. Tylko na samym czyn- god˛e i to w polach jakowy zysk, zalecamy terazniejszemu´ sie. Wymiaru ˙zadnego nie płaci. Ten las temi czasy pod W posesorowi, aby tej jak najmocniej wycinac´ przestrzegał i bytnosć´ Szwedów, przez ró˙znych jest wyci˛etyi wypu- tym koncem,´ aby borowego swym utrzymywał kosztem obo- stoszony”. Las ten na przestrzeni XVII–XVIII w znacz- wi ˛azujemy”. nym stopniu wytrzebiono. Lustracja z 1789 r. na tym te- [W ˛agczew /ob. W ˛agłczew/. Prowent intraty rocznej] renie wzmiankuje wies´ królewsk ˛aChochelna, powstał ˛a „Do tej wsi nale˙zy bór sosnowy, lecz ten tak od zagra- niew ˛atpliwie kosztem rzeczonego lasu [w pózniejszych´ nicznych samsiadów, jakoli te˙zprzez swych poddanych jest wiekach zanikł ˛ai wchłoni˛et˛aprzez wies´ Piaski, pozo- wyci˛etyi zniszczony. Przeto nakazujemy terazniejszemu´ po- stał po niej młyn Chochelna – L.S.P.]. siadaczowi, aby o nim miał lepsze baczenie i koncem´ tego strze˙zenia,aby borowego swym kosztem utrzymywał”. Wiek XVIII U schyłku I Rzeczypospolitej – w czasie ostatniej Zalecenia tego dotrzymano, jako ˙ze dalej [Inwen- lustracji dóbr królewskich z 1789 r. – lasy z okolic Sie- tarz wsi królewskiej W ˛agczów] czytamy, i˙z:[w tej˙zewsi] radza były ju˙zmocno wyniszczone i wyci˛ete. Dewasta- „jest postawiony budynek w lepiank˛ez drzewa rzni˛e- cj˛eowych lasów odnotowali lustratorzy, których zapiski tego (. . . ) gdzie mieszkaj ˛akomornice, borowy i kar- poni˙zejprzytaczam [we wszystkich cytatach zacho- bowy”. wano pisowni ˛eoryginaln ˛a– przyp. red.]: Potwierdza to równie˙z[w tzw. nocie posesora] dzier- ˙zawca W ˛agłczewa Franciszek Przewski, szambelan kró- [Starostwo sieradzkie. Dochody starostwa] lewski – zeznaj ˛aclustratorowi, cyt.: „bór lubo do obu- „Do tego starostwa dosyc´ bory i lasy obszerne znajduj ˛a si˛e[w] najmie, jednak sosniny´ na browark˛ezdatnej nie maj ˛a. dowania domowego i prawie do opału niezdatny, jed- Przecie˙z, ˙ze nie maj ˛aswego dostatecznego strze˙zenia i ni- nakowo przez borowego moim kosztem utrzymuj ˛acego sczej ˛a,stanowiemy, aby JW starosta [Stanisław Kossowski – si˛ew dobrym dozorze zostaj ˛acy”.Równie˙zoswiadcze-´ L.S.P.] zapobiegaj ˛actak znacznemu zniszczeniu i ruinie bo- nie Gromady W ˛agłczewskiej potwierdza wysiłki pose- rów i lasów starostwa sieradzkiego borowych i lesniczego sora dla ochrony lasu, cyt.: „widzieli sami JWWPP, swym utrzymywał kosztem”. gdzie bór jest z dawna od ró˙znych ludzi wyci˛ety, który Widzimy tu, ˙zelasy owe, b˛ed˛acewłasnosci´ ˛akrólew- si˛edopiero zapuscił,´ jak terazniejszy´ posesor W ˛agczew sk ˛a,znajdowały si˛epod zarz ˛ademstarosty. Lustratorzy, obj ˛ałod [17]83 r. i borowego swoim kosztem ustano- działaj ˛acyw imieniu króla Stanisława Augusta Ponia- wił”. Oswiadczenie´ Gromady W ˛agłczewskiej przynosi towskiego, zauwa˙zali post˛epuj˛acyproces ich dewasta- tak˙ze pewne informacje toponimiczne, gdzie wymie- cji. Aby jej zapobiec, nakazywali powołac´ oficjalistów nione nazwy osad s ˛aniew ˛atpliwie wywiedzione od le- lesnych,´ którzy byliby utrzymywani ze skarbu królew- snych´ siedlisk i wskazuj ˛a,˙zeniegdys´ były tu: d ˛abrowa skiego. Lustracja z 1789 r. nakładała na włoscian´ z po- – wzmiankowana w lustracji osada D˛eby i ols – na co wiatu sieradzkiego okreslone´ obowi ˛azki,co do wyko- wskazuje nazwa osady Olszyna. Odnajdujemy tu rów-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 69 nie˙zwzmiank˛e,jak w owych czasach wyznaczano gra- i kar ˛acielesn ˛azakazuje si˛eoraz kopanin bez wiedzy nic˛elasu. Robiono to za pomoc ˛a kopców, które wyzna- dworu”. czały owe granice – „W boru pokazywalismy´ JWWPP kopce i granice, tak jak nam starzy ludzie powiadali i III. Lasy prywatne okolic Sieradza w I Rzeczy- pokazywali”. pospolitej [Tyczyn. Prowent intraty rocznej] „Ta wies´ ma bór Informacje o lasach dóbr prywatnych z okolic Sie- swój, lecz tylko sosnowy, na opał i budynki zdatny, radza z czasów I Rzeczypospolitej s ˛adosyc´ sk ˛apei lecz du˙zo podniszczony. Przeto zalecamy JW. poseso- pojawiaj ˛asi˛eokazjonalnie w zapiskach lustracyjnych – rowi do˙zywotniemu, aby pilniejsze miał baczenie około głównie przy okazji rozstrzygania sporów własnoscio-´ boru i w tej mierze, aby borowego utrzymywał, mocno wych. zalecamy”. Wiek XVI [Bogumiłów. Prowent intraty rocznej] „W tej wsi do- Lasy okolic Tyczyna, Sokołowa i Trzebicznej w la- syc´ jest bór obszerny sosnowy, lecz ˙ze jest bez strze- tach 40. XVI stulecia znajdowały si˛ew r˛ekuJana Gło- ˙zenia,nakazujemy ur. posesorowi utrzymywanie boro- wackiego – s˛edziego ziemskiego sieradzkiego. Pózniej´ wego i bacznosć´ nan´ zalecamy”. Tyczyn i Sokołów przeszły w r˛ece dworzanina kró- [Sokołów. Prowent intraty rocznej] Niezwykle cie- lewskiego Jana Krzysztoporskiego h. Nowina z Woli kawy jest opis boru pod Sokołowem. W nocie lustratora Krzysztoporskiej, zas´ Trzebiczn ˛awykupił Jan Gomo- odnajdujemy starodawne nazwy po˙zytków płyn ˛acych z linski.´ Lasy z okolic W˛egłaczewa i Manic w wieku lasu oraz ówczesne nazwy sortymentów drewna. Zna- XVI były w posiadaniu Benedykta Wiktorowskiego lazły si˛etam równie˙zzalecenia ochronne co do lasu i – posesora sołectwa w W˛egłaczewie. Zachowała si˛e nakazy oraz zakazy co do jego u˙zytkowania, cyt.: wzmianka, dotycz ˛acasporu o prawo u˙zytkowania przez „Bór w tej wsi jest dosć´ obszerny, w którym znajduje si˛e mieszkanców´ wsi Manice – lasów okalaj ˛acych Sokołów ró˙znego gatunku drzewo, a osobliwie puszcza d˛ebinamło- i Tyczyn. Lustrator zapisał: „Ta wies´ na dziedzinie swej dociana wielu miejscami. A˙zeten bór nie ma dostatecznego nie ma drew ani drzewa do budowania, a przedtem siebie pilnowania, przez co wielka w nim dzieje si˛eszkoda mieli wolne r ˛abaniena Sokołowie i na Thiczynie, które i chłopi tak postronni, jak i swoi na smoł˛e, jemioł˛e, zerdzie˙ i inne tym podobne potrzeby wielce go t˛epi˛a,przeto zale- imiennie dzier˙zyp. Christoporski [Jan Krzysztoporski], camy W posesorowi baczniejszy o nim dozór i tym koncem´ czego im broni teraz”. utrzymywanie borowego swym kosztem W posesorowi na- Lasy okalaj ˛acewies´ klasztorn ˛aBrzeznio´ dzier˙zyli kazujemy. Zakazuj ˛ac,aby poddanym, tak tej wsi, jakoli te˙z wówczas Jarochowscy h. Rola (wywodz ˛acysi˛ez Jaro- i ogranicznym spuszczania na smoł˛esosen i zimic dla bydła z chowi w ł˛eczyckim). O prawo czerpania po˙zytków z jemioł ˛a. Owszem, któremu z poddanych tej wsi b˛edziepo- tych lasów toczył si˛e ostry spór z wsi ˛akrólewsk ˛aJe- trzeba spuszczania sosny, aby takowej dworowi si˛e opowie- ziora /Jesiory [ob. Jeziory], cyt.: dział, ´scinania zerdzi˙ na płaty, a tym bardziej d˛ebiny mocno zakazujemy, ale takowe płoty, który by chłop chciał sobie „Tym ludziom [kmieciom z Jezior – L.S.P.] broni ˛abo- grodzic´ z płatów łupanych, aby były grodzone, mocno zale- rów na Brzezniu,´ co dzier˙z˛apanowie Jarochowsczi od mni- camy i w tym, aby dwór dał pozór, miec´ chcemy i zupełne szek abramowskich [klasztor norbertanek w Imbramowicach prawo rozrz ˛adzeniaz dobrym Rzplitej zostawujemy, w nim – L.S.P.], w których pierwej wolne r ˛abaniemieli. Z tego˙z w boru wyrabiaći drzewa suszyć serio zakazujemy, prócz za- Brzessyna, z D˛ebowej Ł ˛aki,z Nowey Wssi, wsi mniszek abra- rosli,´ których składy lub zagony znaczne s ˛a”. mowskich, póki dzier˙załyi za dzisiejszych posesorów, ludzie z tych wsi(. . . ) drwa i drzewno wozili”. Wzmiankowana w tym tekscie´ silnie odrastaj ˛acad˛e- bina i drewno d˛ebowe, jak te˙z wymieniona w dalszej Warto zauwa˙zyc,´ ˙ze Jeziory od Brzeznia´ dzieli ok. cz˛esci´ lustracji pobliska wies´ D ˛abrowa [ob. D ˛abrowa 10 km – a skoro dopiero z tamtych okolic Jeziorzanie Wielka] i istniej ˛acatu dzis´ wies´ D˛ebina– potwierdzaj ˛a, czerpali drewno, to lasy w okolicy Jezior musiały ju˙z ˙zew owym czasie rosły tu dosć´ rozległe d ˛abrowy. byc´ wówczas wyci˛ete. [Polków i Czechy – wsie le˙z˛acepodówczas w powie- Jakub Pstrokonski´ h. Poraj był posiadaczem m.in. cie szadkowskim, starostwie Szadek, wyodr˛ebnionew Woznik´ i wójtostwa w Suchej, i Dzwigorzowie´ – st ˛ad osobn ˛adzier˙zaw˛e]„Wsie te maj ˛abór swój sosnowy na wniosek, ˙zelasy tamtejsze do niego nale˙zały. opał i budowl˛ezdatny, znajduje si˛etak˙ze d˛ebina,ale O po˙zytkiz lasów i wód okalaj ˛acych wies´ królewsk ˛a tylko na koły zdatna”. Były to resztki rozległego nie- Polków toczono spory z Mikołajem i Wojciechem Ga- gdys´ Lasu Chochelna, który w znacznej mierze był ju˙z szynskimi´ vel Wierzchlejskimi h. Jastrz˛ebiecz Gaszyna, w owym czasie wyci˛etypod osadnictwo. Wobec znisz- włascicielami´ s ˛asiednichdóbr. W notatkach lustratora czen,´ jakie si˛ew nim dokonały, lustrator dla ochrony te- czytamy: „Przy tej dziedzinie jest bór i lasek, w których go˙zlasu wydał rygorystyczne zakazy i zagroził karami, si˛ewielka szkoda dzieje od postronnej szlachty i ludzi cyt.: W lasach starosci´ nskich´ „osuszania drzewa i sci-´ ich, tak jako tej wsi ludzie dali spraw˛e.Przy tej dziedzi- nania ze pnia bez wiedzy dworskiej pod utrat ˛asiekier nie Gassinsczi albo Wierschlynsczi, mikołaj a Olbricht

70 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 zbudowali i na brzegu postawili grobl ˛aKJM i brzeg departament), te zas´ na powiaty (Landrathlicher Kreis) i zalali ode wsi swojej Rzekthi [ob. Rzechta, wies´ grani- inspekcje podatkowe. Organami administracji w depar- cz ˛acaz Polkowem – L.S.P.]”. tamentach były kamery wojny i domen (Kriegs- und Do- Tereny s ˛asiaduj˛acez ówczesn ˛awsi ˛aCzechów [ob. mänen Kammerdepartament). Władze pruskie wprowa- Czechy, przedmiescia´ Zdunskiej´ Woli – L.S.P.] – a wi˛ec dziły radykalne zmiany w formie zarz ˛adzanialasami. i cz˛es´c´ tamtejszych lasów – w XVI w. dzier˙zył:Mikołaj W dawnej Rzeczypospolitej lasy były wyodr˛ebnioneje- Puczek z Pucków h. Rola ze Zdunskiej´ Woli. Jak zapi- dynie w ramach zarz ˛aduposzczególnych dóbr, pod- sano: „rozsypał [on] kopców 14, które dzieliły Czechów legaj ˛acpoza tym administracji odnosnych´ maj ˛atków. królewsk ˛awies´ z Zdunsk´ ˛aWol ˛a”. Prusacy wszystkie królewszczyzny oraz dobra koscielne´ Lesiste wówczas okolice królewskiej wsi M˛ekabyły (które sekularyzowali) wł ˛aczyli do domeny królewskiej. ustawicznie n˛ekaneprzez okoliczn ˛aszlacht˛e.W lustra- Lasy odł ˛aczonood dóbr ziemskich i oddano je pod od- cji z lat 1564–1565 zapisano, cyt.: dzieln ˛aadministracj˛e.Na mocy edyktu królewskiego z „Ci ludzie [włoscianie´ z M˛eki] maj ˛awielkie uciski od 1799 r. przeprowadzono pomiar wszystkich zaj˛etych la- graniczników, a zwłaszcza od St ˛assiczSt˛ezickiego i Zbo- sów. Administracj˛e lesn´ ˛apodporz ˛adkowano Działowi rowskiego wsi, od Zamlina Zamlinskiego, wsi ziemianskich,´ Lesnemu´ Generalnego Dyrektorium w Berlinie, a po od Trzebicznej, gruntu KJM [Króla Jegomosci],´ któr ˛adzier˙zy roku 1798 – Generalnemu Zarz ˛adowi Lesnemu´ z Dy- pan spiczymirski Gomolinski; którzy sobie grunt KJM, bory rektorem Generalnym na czele. Bezposrednio´ w tere- i lasy za swoje przywłaszczaj ˛ai wielkie krzywdy i uciski tym nie lasy domeny króla pruskiego zarz ˛adzanebyły przez ludziem czyni ˛a”3. odpowiednie dystrykty lesne´ (Oberförstmeisterlische Di- Wiek XVIII strict) umocowane przy lokalnych kamerach wojny i do- Najgłosniejszy´ spór o lasy, ł ˛akii wody toczył si˛epo- men. Obszar ka˙zdego dystryktu lesnego´ dzielił si˛ena mi˛edzywłascicielami´ prywatnymi wsi prywatnej Sado- obwody lesne´ (Forstberitte), a te z kolei – na rewiry le- krzycz [ob. wies´ Sadokrzyce] i zarz ˛adcamidóbr kró- sne´ (Waldﬂäche). lewskich W ˛agczewa [ob. W ˛agłczew]. Z noty lustratora zawieraj ˛acejoswiadczenie´ Gromady W ˛agłczewskiej do- wiadujemy si˛e, ˙ze„najazdów” wzajemnych na tutejsze lasy dokonywac´ mieli włoscianie´ z W ˛agłczewa i pano- wie okoliczni z Sadokrzycz. Czytamy tam, cyt.: „Co do granic ku Sadokrzycom słyszeli sami JWWPP [Ich Wielmo˙znosci´ Wielmo˙zniPanowie Posesorowie – L.S.P.] od WJMP [Wielmo˙znego Jegomosci´ Pana – L.S.P.] Gołembow- skiego młodszego, któregoscie´ na koniu spotkali, ˙zesi˛eskar- ˙zył,jakoby si˛eW ˛agczew od dawnych czasów wcisn ˛ałw sado- kierskie grunta. My zas´ JWWPP pokazywali, ˙zeSadokrzycze na stronie w ˛agczewskiej brzeg ł ˛akiobgrodzili i wał graniczny id ˛acyod stawku ku D˛ebomw niektórych miejscach worali i wgrodzieli (. . . ) owszem, Sadokrzycze wdzieraj ˛asi˛e w pa- stwiska nasze ku Olszynie”.

IV. Lasy i lesnictwo´ sieradzkie w okresie zabo- Lasy sieradzkie na starym pruskim planie lesnym´ kali- rów skiej kamery departamentalnej – wycinek. Stan z 1803 Po upadku I Rzeczypospolitej ziemia sieradzka r. Skan ze zbiorów Archiwum Narodowego w Krakowie przechodziła ró˙zne koleje losu. Najpierw w wyniku II rozbioru stała si˛e cz˛esci´ ˛azaboru pruskiego (1793– Lasy domenalne okolic Sieradza znalazły si˛ew gra- 1807), nast˛epnie weszła w skład Ksi˛estwa Warszaw- nicach Dystryktu lesnego´ kaliskiej kamery departa- skiego (1807–1815). Wreszcie w wyniku ustalen´ kon- mentalnej (Oberförstmeisterlische District Kalischer Ka- gresu wiedenskiego´ – znalazła si˛e w granicach Kró- mer Departament), w ramach Obwodu lesnego´ Szadek lestwa Polskiego (1815–1914), potem, na krótko w cza- (Forstberitt Szadek) – dzielił si˛eon na 6 rewirów lesnych,´ sie I wojny swiatowej,´ była pod okupacj ˛aniemieck ˛aw z czego nas interesuj ˛a: ramach Cesarsko-Niemieckiego Generalnego Guberna- • WaldﬂächePulkow und Czechów-Piaski [Rewir le´sny torstwa Warszawskiego (1915–1918). Polków i Czechów-Piaski] – obejmuj ˛acyresztki daw- IV.1. W zaborze pruskim nego Lasu Chochelna, o powierzchni 7790 mórg; Po II rozbiorze Rzeczypospolitej interesuj ˛acenas te- • Waldﬂäche Ruda-Menka – o powierzchni 4750 mórg4. rytorium stało si˛ecz˛esci´ ˛aprowincji Prusy Południowe. Now ˛aprowincj˛epodzielono na departamenty (Kammer- Forstberitt Szadek kierowany był przez nadlesni-´ czego Szymona de Frankenberg, byłego majora armii

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 71 pruskiej, o którym powiem nieco wi˛ecejw nast˛epnym roku 714. Odłam tego rodu w XII lub XIII w. osiadł akapicie. Znane s ˛anazwiska gajowych, słu˙z˛acych w tej na Sl´ ˛askui spolonizował si˛e.Szymon był potomkiem jednostce, byli to: Galus, Rudnicki i Zakrzewski. jednej z licznych pózniejszych´ gał˛ezirodu Franken- bergów, osiadłej w Dobieszowicach. Protoplasta tej IV.2. W Ksi ˛estwieWarszawskim gał˛ezi – Adam de Frankenberg – przed 1621 r. na- Po zwyci˛estwie nad IV koalicj ˛acesarz Napoleon był Dobieszowice, T ˛apkowice i Pyrzowice w Ksi˛e- I podj ˛ałdecyzj˛e o odbudowie polskiej panstwowo´ sci´ stwie Siewierskim. Pradziad Szymona – Stanisław de – tworz ˛ac Ksi˛estwo Warszawskie. Administracja le- Frankenberg – w 1756 r. kupił Oszczeklin i Raszewy sna´ nowego panstwa´ wzorowana była na rozwi ˛aza- w ówczesnym województwie kaliskim. Zywo˙ uczestni- niach pruskich. Lasy pruskiej domeny królewskiej zo- czył w ˙zyciu politycznym. Podpisał si˛epod obiorem stały uznane za własnosć´ publiczn ˛a[narodow ˛a].Po- Stanisława Augusta na króla Polski. cz ˛atkowo podporz ˛adkowano je Ministerium Spraw We- wn˛etrznych – tworz ˛acw jego ramach Zarz ˛adLasów i Krótkie i burzliwe dzieje polskiej administracji lesnej´ w Dóbr Narodowych. Nast˛epnie,dekretem Fryderyka Au- Ksi˛estwie Warszawskim przerwane zostały przez wy- gusta z dnia 20 czerwca 1810 r., zarz ˛adlasów został wybuch wojny Napoleona I z Rosj ˛a.Po kl˛esce cesarza ł ˛aczony z bezposredniej´ administracji Dyrektora Spraw Francuzów na omawiany tu teren wkroczyły wojska ro- Wewn˛etrznych, a sprawy te przekazano pod kontrol˛e syjskie. nowego urz˛eduDyrektora Jeneralnego [Generalnego – przyp. red.]. Lasów i Dóbr Narodowych. W grudniu 1811 IV.3. Niezwykłe czasy małego Królestwa (1815– r. Dyrekcj˛eJeneraln ˛a[Generaln ˛a– przyp. red.] Dóbr i 1914) Lasów Narodowych przekazano w gesti˛eMinisterium IV.3.1. Lasy dawnego Lesnictwa´ Szadek Przychodów i Skarbu – tworz ˛acw jej ramach Wydział Po upadku Napoleona I na ziemiach polskich po- Lasów. Bezposrednio´ w terenie lasy zarz ˛adzaneprzez wołano do ˙zycia nowy twór panstwowy´ – Królestwo panstwo´ podporz ˛adkowano pod departamenty lesne´ Polskie (Kongresówk˛e). Administracja lesna´ w okre- działaj ˛aceprzy prefekturach, gdzie swój urz ˛adspra- sie pełnej autonomii (tj. do chwili upadku powstania wowali nadlesni´ jeneralni departamentalni. Mieli oni listopadowego) podlegała Komisji Rz ˛adowej Przycho- pod nadzorem po kilka urz˛edów lesnych´ [nadlesnictw],´ dów i Skarbu. Lasy nale˙z˛acedo panstwa´ administro- kierowanych przez nadlesniczych.´ Nadlesnictwa´ dzie- wane były przez Dyrekcj˛eJeneraln ˛aDóbr i Lasów Rz ˛a- liły si˛ena lesnictwa,´ zas´ w ich ramach funkcjonowały dowych. W jej ramach za sprawy gospodarki lesnej´ jeszcze podlesnictwa´ i obr˛eby. odpowiedzialny był Wydział Lasów Rz ˛adowych – na W czasach Ksi˛estwa Warszawskiego ziemia sie- jego czele stał Dyrektor Jeneralny, podległy Ministrowi radzka wchodziła w skład departamentu kaliskiego. Skarbu, maj ˛acydo pomocy Nadlesnego´ Naczelnego. Lasy rz ˛adowe okolic Sieradza administrowane były Całosć´ słu˙zby lesnej´ zaliczona została do etatu Kró- przez Urz ˛adlesny´ w Szadku. Ze spisu przytoczonego lewskiego Korpusu Lesnego´ (utworzonego w 1819 r.) i przez „Gazet˛e Warszawsk ˛a”wiemy, ˙ze na dzien´ 20 wyposa˙zonego w umundurowanie zachowuj ˛acecechy czerwca 1807 r. słu˙zb˛elesn´ ˛aw Nadlesnictwie´ Szadek narodowe. pełnili: nadlesniczy´ Szymon de Frankenberg, szlachet- Lasy i administracja lesna´ były cz˛esci´ ˛aaparatu skar- nie ur., b. major armii pruskiej; podlesniczy´ pierwszy bowego, podlegaj ˛ackontroli odpowiednich izb skarbo- Józef Wiewiórowski, porucznik Wojska Polskiego; pod- wych. Podstawow ˛ajednostk ˛apodziału administracyj- lesniczy´ drugi Tomasz Smolenski,´ porucznik Wojska nego lasów było lesnictwo´ (odpowiednik dzisiejszego Polskiego; podlesniczy´ trzeci Józef Bienkowski,´ okre- nadlesnictwa)´ – kierowane przez nadlesniczego.´ Gra- slony´ jako namiestnik. Byli te˙zgajowi: Tomasz Chino- nice lesnictw´ były sci´ sle´ dopasowane do obowi ˛azuj˛a- ski, towarzysz Wojska Polskiego; Józef Czarnoski, ka- cego podziału administracyjnego kraju. Dzieliły si˛eone pral Wojska Polskiego; Galus, dawny pruski urz˛ednik na stra˙zelesne´ (odpowiadaj ˛acedzisiejszym lesnictwom)´ lesny;´ Grzegorz Nieszanski,´ wachmistrz Wojska Pol- – gdzie pełnili słu˙zb˛epodlesni´ stra˙zowi. Dla sprawowa- skiego; Rudnicki, dawny pruski urz˛ednik lesny;´ Za- nia dozoru i scigania´ szkodnictwa lesnego´ mieli oni do krzewski, dawny pruski urz˛edniklesny.´ pomocy stra˙zników i strzelców lesnych´ 5. Lasy najbli˙zszych okolic Sieradza znalazły si˛ew za- • Szymon de Frankenberg – nadlesniczy´ rz ˛adowy w rz ˛adzieLesnictwa´ Szadek, b˛ed˛acego kontynuacj ˛anad- Szadku, były major wojsk pruskich, kierownictwo lesnictwa´ o tej samej nazwie z czasów Ksi˛estwa War- tego nadlesnictwa´ obj ˛ał w 1807 r. (wczesniej´ za- szawskiego. Lesnictwo´ to pocz ˛atkowo dzieliło si˛e na rz ˛adzałtu, jako nadlesniczy´ pruski). Wywodził si˛e trzy stra˙ze: Szadek, Glinno i Polków – nas interesuje ze starodawnego niemieckiego szlacheckiego Rodu jedynie ta ostatnia. W latach 1819–1820 na czele Le- Frankenbergów, pochodz ˛acego z Frankonii. Pierwsze snictwa´ Szadek stał nadlesniczy´ Stanisław Kliniewski, wzmianki o Frankenbergach odnalezć´ mo˙zna ju˙z w podlesnym´ [biurowym] był Kasper Krupski. Stra˙z˛aPo-

72 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 lków zawiadywał Antoni Mierzynski.´ Słu˙zb˛eochronn ˛a łami): Wisniówka,´ Brzeziny, Piaski, Sciegna [Sciegny].´ pełniło trzech strzelców. Okr˛egI Wisniówka´ liczył sobie 194 morgi 229 pr˛e- Po upadku powstania listopadowego doszło do zna- tów. Ukształtowanie terenu i siedlisko opisano nast˛epu- cz ˛acych nadan´ lasów na rzecz sługusów cara Rosji. W j ˛aco:„Poło˙zenierówne, gdzie niegdzie pagórkami prze- 1835 r. wydany został ukaz donacyjny. Była to forma platane. Grunt piasek pomieszany lub przykryty ziemi ˛a represji najpierw wobec uczestników powstania listopa- i roslinami”.´ Drzewostan scharakteryzowano jak nast˛e- dowego, a nast˛epnie– powstania styczniowego. Moc ˛a puje: „Sosna 120.–140. letnia i starsza zle´ zwarta, lub tego˙z ukazu utrwalano wczesniejsze´ (tymczasowe) de- poiedynczo stoi ˛aca[nieczytelne] młodzie˙z˛a5.-30. let- cyzje o sekwestrach i konﬁskacie – zatwierdzaj ˛acw ni ˛apodrosła, która tylko mieiscami dobrze rosn ˛aca,a swietle´ prawa zmiany własnosci´ lasów, poprzez utwo- wreszcie iest przytłumiona”. rzenie majoratów i uszczuplano lesn´ ˛awłasnos´c´ rz ˛a- Okr˛egten przeznaczony był do ci˛eciaw latach 1841– dow ˛a6. W efekcie tego u schyłku lat 40. XIX w. Lesnic-´ 1866 i został podzielony na 13 rocznych por˛eb. two Szadek uległo likwidacji. Ostatnim nadlesniczym´ Okr˛egII Brzeziny obejmował równie˙z 194 morgi w Szadku był Kacper Wojczynski,´ a pisarzem – Michał 229 pr˛etów. Ukształtowanie terenu, siedlisko oraz drze- K ˛asinowski. Obsada Stra˙zy Polków w ostatnim roku wostan były podobne jak w Okr˛eguWisniówka.´ przed likwidacj ˛atego lesnictwa´ była nast˛epuj˛aca:pod- Okr˛eg III Piaski – dzis´ jest to wies´ – obejmo- lesny´ Bonawentura Jankowski, stra˙znik Andrzej Gir- wał powierzchni˛e194 morgi 229 pr˛etów. Ukształtowa- czynski.´ Do ochrony lasów zatrudniano 10 strzelców. nie terenu i siedlisko jak w okr˛egach poprzednich, zas´ Do naszych czasów zachowały si˛emapy wraz z opi- drzewostan prezentował si˛enast˛epuj˛aco:„Sosna 46. do sem urz ˛adzeniowym lasów Stra˙zy Polków w Lesnic-´ 56. letnia poiedynczo stoi ˛aca,ku północy miejscami twie Szadek (pierwsze urz ˛adzenielasów Królestwa Pol- D˛ebin˛atego˙z wieku pomieszana, zas´ we wschodnio- skiego) – pozwalaj ˛acena jej obszern ˛acharakterystyk˛e. północnej cz˛esci´ przetkni˛etaiest Sosn ˛a106. 136. letni ˛a Stra˙z ta dzieliła si˛e na trzy obr˛eby, mianowicie: Ho- i starsz ˛aw wierzchołkach zaschni˛et˛a”. chelno (dawny Las Chochelna – dzis´ Lesnictwo´ Piaski), Okr˛egIV Sciegna – podzielony był na dwa pod- Wozniki´ i Ruda [Sieradzka]. oddziały: a) o powierzchni 146 mórg 164 pr˛ety; b) o powierzchni 48 mórg 64 pr˛ety. Ukształtowanie terenu i siedlisko jak w okr˛egach poprzednich. Drzewostan opisano nast˛epuj˛aco:„Sosna 46. do 56. miejscami 60. do 80. letnia srednio,´ a miejscami zle´ zwarta”. Stra˙zPolków, Obr˛ebWozniki´ (zapisany w reper- torium pod Lit. E) – obj˛etyurz ˛adzeniemw roku 1820; prowadzony był jako las wysokopienny sosnowy ze 120- letni ˛akolej ˛ar˛ebu.Od północy graniczył z gruntami i lasami Wsi Ziemianskiej´ M˛ecka Wola, od wschodu i południowego-wschodu – z gruntami Wsi Ziemianskiej´ Trzebieszno i Rzechta, zas´ od południowego-zachodu i zachodu – z gruntami Wsi Ziemianskiej´ Wozniki.´ Ob- Lesnictwo´ Szadek, Stra˙z Polków, Obr˛eb Hochelno na r˛ebten dzielił si˛ena cztery okr˛egi– to˙zsamez oddzia- mapie z pierwszego urz ˛adzenialasów Królestwa Pol- łami: Osie, D ˛abrowa, Kr˛epa,Górki. skiego. Stan z 1837 r. Skan ze zbiorów Archiwum Zakła- dowego Nadle´snictwa Kolumna Okr˛eg I Osie liczył sobie 186 mórg 69 pr˛etów. Ukształtowanie terenu oraz siedlisko opisano nast˛epu- Stra˙z Polków, Obr˛eb Hochelno (zapisany w re- j ˛aco:„Poło˙zenierówne. Grunt piasek z warstw ˛aziemi pertorium pod Lit. D) – został urz ˛adzony w roku 1837; roslinney, spodem glina”. Drzewostan scharakteryzo- prowadzony był jako las wysokopienny sosnowy o 120- wano jak nast˛epuje: „D˛ebina 15 40. letnia w wi˛ekszej letniej kolei r˛ebu.Obejmował 779 mórg 15 pr˛etów pocz˛esci´ z pniakami, zle´ zwarta, Sosn ˛a120. 150. letni ˛a wierzchni. Obr˛ebten od północy graniczył z miastecz- przetkni˛eta”.Okr˛egten, wraz z s ˛asiaduj˛acymz nim od kiem Polków, od północnego-wschodu – z gruntami północy Okr˛egiemGórki, przeznaczony był do ci˛eciaw Dóbr Ziemianskich´ Zdonska [Zdunska]´ Wola i Czechy, pierwszej kolejnosci,´ i był podzielony na roczne por˛eby. od południowego-wschodu – z lasami Wsi Ziemianskiej´ Okr˛eg II D ˛abrowa równie˙z o powierzchni 186 Paprotnia, zas´ od południa – z lasami Wsi Ziemianskiej´ mórg 69 pr˛etów – dzielił si˛e na dwa pododdziały. Stronsk´ [Stronsko]´ i dalej, ku zachodowi s ˛asiadował z Ukształtowanie terenu i siedlisko opisano nast˛epuj˛aco: osad ˛amłynsk´ ˛aHochelno i gruntami Wsi Ziemianskiej´ „Poło˙zenierówne. Grunt piasek z mał ˛awarstw ˛aziemi Belon´ [Belen].´ Na terenie tego obr˛ebu znajdowały si˛e roslinney”. Drzewostan: [w pododdziale a)]: „Sosna 20. Posady [osady] podlesnego´ i strzelca. Obr˛ebHochelno 50. letnia zle´ zwarta”. [w pododdziale b)]: „D˛ebina150.- dzielił si˛e na cztery okr˛egi (równoznaczne z oddzia- 210”. [? mało czytelne] letnia [mało czytelne] zle´ i sred-´

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 73 nio zwarte, przetkni˛ete Sosn ˛a100. 120. letni ˛a”. nika dostrzegaj ˛acego, dane te przytaczam poni˙zej: Okr˛egIII Kr˛epa o powierzchni 186 mórg 69 pr˛e- tów – dzielił si˛ena dwa pododdziały. Drzewostan i sie- • Stra˙zM ˛eka[Sieradzka]: na jej czele stał podlesny´ dlisko: [w pododdziale a)]: „Drzewostan iak w okr˛eguII Skowronski;´ dzieliła si˛ena trzy obr˛eby: Obr˛ebRuda litt. b. [w pododdziale b)]: „Sosna 20. letnia, miejscami [Sieradzka] – dwóch strzelców: Polak i Grobelny; Ob- karłowata, zle´ i srednio´ zwarta”. r˛ebWozniki´ – strzelec Komicki; Obr˛ebPiaski – strze- Okr˛egIV Górki o takiej powierzchni jak pozostałe lec Piasecki lub Piórecki (podpis jest słabo czytelny). okr˛egi. Drzewostan i siedlisko opisano jak nast˛epuje: Szczegółowy opis stanu tutejszych lasów z przełomu „D˛ebina 180. letnia w wi˛ekszej cz˛esci´ zpniwzrosła [z lat 40. i 50. XIX stulecia przyniosła praca Aleksandra pni wzrosła] zle´ i srednio´ zwarta Sosn ˛a120. 150. letni ˛a Połujanskiego´ Opisanie lasów Królestwa Polskiego i gu- przetkni˛eta”. bernij zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego – z jej lektury Stra˙z Polków, Obr˛eb Ruda (zapisany w reperto- wyłania si˛enast˛epuj˛acyobraz: rium pod Lit. F)– urz ˛adzony w roku 1820; prowadzony Stra˙zM ˛eka: Powierzchnia tej stra˙zywynosiła 2098 był jako las wysokopienny sosnowy ze 120-letni ˛akolej ˛a mórg i 37 pr˛etów kw. Obejmowała ona trzy obr˛eby: r˛ebu.Zajmował powierzchni˛e2340 mórg 92 pr˛ety. Od Ruda – 1062 morgi i 187 pr˛etów kw.; Wozniki´ – 333 północy graniczył z lasami Wsi Ziemianskiej´ Miedzne, morgi i 195 pr˛etów kw.; Piaski [dawniej Hochelno] – od wschodu – z lasami Wsi Ziemianskiej´ M˛eckaWola, 701 mórg i 251 pr˛etów kw. Obr˛ebRuda był zagospo- od południa i dalej ku zachodowi – z gruntami Wsi darowany, jako gospodarstwo wysokopienne sosnowe o Rz ˛adowej M˛ekai od zachodu – z gruntami Wsi Rz ˛a- 120-letniej kolei r˛ebu.Obr˛ebWozniki´ stanowił gospo- dowej Ruda. Na terenie tego obr˛ebuznajdowały si˛e Po- darstwo wysokopienne sosnowe przemieszane z d˛ebem sady [osady] stra˙znikai strzelca. Obr˛ebRuda dzielił si˛e o 80-letniej kolei r˛ebu.Obr˛ebPiaski był zagospodaro- na cztery okr˛egi,a te – na oddziały: Ogrodziska, Za- wany jako bór wysokopienny sosnowy z 90-letni ˛ako- chrusnie,´ Dunaie [Dunaje], Dołki, Brz˛ek. lej ˛ar˛ebu. Okr˛eg I: Oddział I Zachrusnie´ porosły był 2-5 letni ˛ad˛ebin˛apowstał ˛az odrosli;´ 30-40 letni ˛ad˛ebin˛a równie˙zo charakterze odroslowym´ – przemieszan ˛aze 100–120 letni ˛asosn ˛ao srednim´ i złym zwarciu. Okr˛egI: Oddział V Ogrodziska porastała 5–20 letnia dobrze i srednio´ zwarta sosna, przetkni˛etaoka- zami 100-120 letniej sosny. Okr˛eg II: Oddział II Dunaie [Dunaje] porosły był w wi˛ekszosci´ 30–40 letni ˛asosn ˛a zle´ zwart ˛a,miejscami przetkni˛et˛a100–120-letnimi okazami tego rodzaju drzewa. Okr˛egIII: Oddział III Dołki porastał tu drzewostan o składzie zbli˙zonym do Oddziału Dunaie. Okr˛eg IV: Oddział IV Brz ˛ek – drzewostan opisano nast˛epuj˛aco:„Sosna miejscami 15-20. letnia, miejscami 40-60. letnia, zle´ zwarta, przetkni˛etaSosn ˛a100.- 120. letni ˛a”. Lasy sieradzkie w 1847 r. na planie dóbr i lasów rz ˛a- IV.3.2 Lasy sieradzkie w Lesnictwie´ Pabianic- dowych okr˛eguekonomicznego koninskiego´ – wycinek. kim Rok 1847. Skan ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Po likwidacji Lesnictwa´ Szadek lasy rz ˛adowe oka- Dawnych laj ˛aceSieradz przeszły we władanie Lesnictwa´ Pabia- W latach 80. XIX w. Lesnictwo´ Pabianice zostało nice – i były stopniowo prywatyzowane. W latach 50. zlikwidowane. Resztki nale˙z˛acych don´ lasów z oko- i 60. XIX stulecia Stra˙z Polków (le˙z˛acaw bezposred-´ lic Sieradza wchodziły wówczas w skład Stra˙zyM˛eka, nim s ˛asiedztwierozwijaj ˛acejsi˛eZdunskiej´ Woli) uległa obejmuj ˛acej: cz˛esciowej´ redukcji – zapewne wskutek parcelacji grun- tów i karczunku lasów na potrzeby miasta. Siedzib˛elo- • Obr˛ebRuda [Sieradzka] – który odpadł od Lesnictwa´ kalnej administracji lesnej´ przeniesiono z Polkowa, do Pabianice ok. 1869 r. i wł ˛aczony został do Lesnictwa´ bardziej oddalonej M˛eki,powołuj ˛ac Stra˙zM ˛eka[Sie- Klonowo. radzka]. Precyzyjne informacje o obsadzie personalnej • Obr˛ebPolków [Piaski] – który tu˙zprzed wybuchem oraz jej strukturze zachowały si˛ew protokole instalacji I wojny swiatowej´ wł ˛aczonoprawdopodobnie do Le- Jana Grabowskiego [29 czerwca/11 lipca 1862 r.] stra˙z- snictwa´ Wielun.´

74 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 V. Dobra prywatne w czasach rozbiorów i II RP Woli; 4) gaj. „Stawiszcze” – znajduj ˛acasi˛ew Uroczysku (maj ˛atek rodu Siemi ˛atkowskich) Wozniki,´ na południowy-wschód od M˛eckiejWoli, po V.1. Okres rozbiorów północnej stronie linii kolejowej w kierunku Sieradza; Lasy z okolic Sieradza, Rossoczycy, M˛eckiej Woli, 5) gajówka „Ruda” – le˙z˛acana granicy uroczysk Ruda Zdunskiej´ Woli oraz Szadku (Maj ˛atek M˛ecka Wola i i Dunaj. Maj ˛atek Wojsławice), były ju˙zod XVI–XVII w. własno- W lasach nale˙z˛acych do Siemi ˛atkowskich zatrud- sci´ ˛arodu Siemi ˛atkowskich. „Wies´ Ilustrowana” z 1911 r. niano wykształcony personel, z fachowym przygoto- pisała: waniem lesnym,´ o czym swiadcz´ ˛anotatki prasowe, w „Północno-wschodni ˛acz˛esć´ p-tu [powiatu – przyp. red.] których znajdujemy nazwiska lesniczych´ tam zatrud- Sieradz – poza wielk ˛awsi ˛aM˛ek˛a,gdzie widnieje staro- nionych :[„Gazeta Kaliska”, 1906 r.]: „Maj[ ˛atek]. M˛ecka ˙zytny kosciół,´ niegdys´ jedn ˛az królewszczyzn, które wien-´ Wola p. Sieradz, gub. Kaliska, poszukuje: od zaraz: cem okalały Sieradz – zaj˛ełydobra M˛ecka-Wola i Wojsławice Rz ˛adcykaw. i pisarza gosp. ˙zon.,na wysokie zasługi”; pp. Zygmunta i Antoniego Siemi ˛atkowskich dziedziczne w od 1-go kwietnia: le´sniczego, 3 borowych i pisarza tar- czwartym pokoleniu, poczynaj ˛acod Antoniego Siemi ˛atkow- takowego; od sw.´ Wojciecha: kowala i stelmacha, obaj skiego, pisarza ziemskiego sieradzkiego i posła wybranego z czeladnikami, i 20 dworaków z posyłkami. Wszyscy na sejm czteroletni. Ongi własnosć´ w XVI w. rodu W˛e˙zyków szeroko tu rozsiadłego. Dobra te ci ˛agn˛acesi˛eod Sieradza do na wysokie zasługi i ord. Zgłoszenia przyjmuje Adam Szadku, przewa˙znie du˙ze lasy, prowadzone wzorowo maj ˛a Gozdzik´ [rz ˛adca]”.[„GazetaKaliska”, 1906 r.]: „Lesny´ w M˛eckiej-Woli gorzelni˛e,gospodarstwo post˛epowe, grunta strzelec, ba˙zanternik, pruski poddany, 38 lat, z dwoj- orne wydrenowane, a p. radca Zygmunt Siemi ˛atkowski po- giem dzieci (14 i 11 letnie) z dobremi ´swiadectwami, zna- stawił tutaj swie˙zopi˛ekny´ pałac i nie szcz˛edzizabiegów, by j ˛acy dokładnie kultur˛e le´sn˛ai pomiar drzewa, jako le- ojcowizna stan˛ełapod ka˙zdymwzgl˛edemna wysokosci´ dzi- sniczy´ zdolny, poszukuje posady od 1 kwietnia. Oferty siejszej kultury. Niemniej pilnym gospodarzem jest p. Antoni przyjmuje: M. Zborowski, lesniczy,´ M˛eckaWola, poczta Siemi ˛atkowski, który równie˙zozdobił Wojsławice okazałym dworem i gospodarstwo i lesnictwo´ wysoko podniósł”. Sieradz”. [„Echo Sieradzkie”, 1931 r.]: „Letnisko wsród´ lasów mi˛edzySieradzem, a Zd.-Wol ˛a.Natychmiast do V.2. Czasy II Rzeczypospolitej wynaj˛ecia wiadomosć´ u le´sniczego W. Chmielewskiego, W okresie dwudziestolecia mi˛edzywojennego wła- Wola M˛ecka, lub Zd. Woli, Koscielna´ 33 u p Milew- scicielem´ tych lasów był Zygmunt Siemi ˛atkowski. W skiego”. „Przegl ˛adzieLesniczym”´ z kwietnia 1926 r. odnoto- U˙zytkowanie drzewostanów w tych lasach było bar- wano: dzo intensywne. „Apetyt” na ci˛ecie posiadanego lasu „Spis wszystkich lasów prywatnych, komunalnych, ko- był olbrzymi – swiadczy´ o tym fakt, ˙zew 1900 r. Komi- ´ scielnych´ i fundacyjnych w województwie Sl ˛askiem,Poznan-´ tet Ochrony Lasów odmówił Siemi ˛atkowskim prawa do skiem, Pomorskiem i Łódzkiem o powierzchni ponad 50 ha wycinki na zgłoszony przez nich fragment lasu. Prasa według stanu z 1924 r. Zestawił W. Przybylski. Poz. 218. Na- zwa maj ˛atku lesnego:´ M˛eckaWola, gmina Wojsławice, po- donosiła: wiat Sieradz. Własciciel:´ Zygmunt J. Siemi ˛atkowski. Obszar „Gazeta Kaliska”, 1900 r.: ha: serw. 755, 82., wolny 308, 49”. „Z komitetu ochrony lesnej.´ Na posiedzeniu komitetu Z lasów nale˙z˛acych do Siemi ˛atkowskich nas inte- ochrony lesnej´ gub. kaliskiej w dniu 16 b. m. postanowiono: resuje du˙zy obszar lesny,´ umownie tu okreslony,´ jako 8) odmówic´ ˙z˛adaniuwłascicieli´ dóbr Wojsławice i M˛ecka kompleks Annopole-M˛eckaWola. Kompleks ten obej- Wola pow. sieradzkiego, o pozwolenie wykarczowania prze- mował m.in. uroczyska: Andrzejów, Jabłecznik, Klonek, strzeni 192 dziesi˛ecin7 460 s ˛a˙zni8 kw. i drugiej przestrzeni Ruda, Wozniki.´ Rozci ˛agał si˛epomi˛edzywsiami: Ruda, około gorzelni 58 dziesi˛ecin, a˙z do przedstawienia planu Czartki, Zborowskie, Annopole, Rembieskie, Korczew, uproszczonego gospodarstwa lesnego,´ zatwierdzonego przez ´ Izabelów, M˛ecka Wola. Omawiany kompleks był wy- komitet ochrony lesnej”. odr˛ebniony w prywatn ˛ajednostk˛eadministracji lesnej,´ Lasy prywatne uroczysk Andrzejów, Jabłecznik i umownie tu okreslon´ ˛ajako Lesnictwo´ Prywatne M˛ecka Klonek miały plan urz ˛adzanialasu opracowany w 1926 Wola [Andrzejów]. r. Stwierdzono, ˙zew lasach tych stosowany był znacz- Siedziba lesnictwa´ znajdowała si˛ew gł˛ebilasu, na nie ni˙zszy wiek r˛ebnosci,´ ni˙z w lasach panstwowych,´ północ od Kolonii D˛ebowiec, przy dukcie do Andrze- mianowicie 60–80 lat. Z danych, pochodz ˛acych ze jowa – była to lesniczówka´ „Andrzejów”. Na terenie wspomnianego planu urz ˛adzanialasu, wynikało, ˙ze tego lesnictwa´ znajdowało si˛e pi˛ec´ gajówek. Były to: lasy tutejsze przed wojn ˛abyły zle´ zagospodarowane. 1) gajówka „Izabelów” – poło˙zona w gł˛ebi lasu od Halizny i płazowizny stanowiły wtedy a˙z 15,3% ogółu strony Izabelowa, przy polnym dukcie wiod ˛acymdo powierzchni. „Niezdrowa” była tak˙ze struktura wieku tej wsi; 2) gajówka „Wiktorów” – le˙z˛acana skraju lasu, drzewostanów. Drzewostany najmłodsze, w wieku 1–40 nad rzeczk ˛a,na południowy-zachód od wsi Rembieskie lat, stanowiły nieomal 70 % powierzchni. Stare; 3) gajówka „M˛eckaWola” – poło˙zonaw M˛eckiej W lasach b˛ed˛acych własnosci´ ˛a Siemi ˛atkowskich

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 75 prowadzono o˙zywion˛agospodark˛ełowieck ˛a.W lokal- miała byc´ Molenda). Najwczesniejsze´ zachowane do- nej prasie wielokroc´ informowano o obﬁtych łowach, kumenty obiegu kancelaryjnego wystawione przez t˛e gdzie trofea liczono w dziesi ˛atki, a nawet setki: [„Tygo- jednostk˛e nosz ˛adat˛e 28 grudnia 1918 r. Funkcjono- dnik Ilustrowany”, 1905 r.]: „W M˛eckiej Woli, w pow. wało ono do konca´ 1921 r., kiedy to uległo podziałowi Sieradzkim, gub Kaliskiej, u p. Zygmunta Siemi ˛atkow- na trzy mniejsze jednostki: Pawlikowice [Pawłowice], skiego, w 10 strzelb zabito: 88 zaj˛ecy, 2 kozły i cietrze- Szadek i S˛edziejowice. Nadlesnictwo´ Czarnocin-Łask wia”. [„Gazeta Kaliska”, 1905 r.]: „Dnia 13 stycznia u obejmowało szes´c´ lesnictw:´ Borszewice, Chrz ˛astawa, p. Zygmunta Siemi ˛atkowskiego w M˛eckiejWoli w pow. Czarnocin [Molenda-Szczukwin], Luciejów [Luciejów- sieradzkim gub. kaliskiej, w 10 strzelb zabito: 88 zaj˛ecy, S˛edziejowice], Pawłowice, Piaski – nas interesuje ostat- 2 kozły i cietrzewia”. nie z wymienionych:

„Łowiec Polski”, 1909 r.: • Lesnictwo´ Piaski, obejmowało Uroczysko Piaski „W dniu 11 stycznia r. b. odbyło si˛e polowanie w D ˛a- (dawne lasy panstwowe).´ Na jego terenie znajdowała browie Wielkiej, powiatu sieradzkiego, u p. Tadeusza Pu- si˛elesniczówka´ w Piaskach i gajówka w Zmyslonej.´ ławskiego. W 12 ﬂint zabito 191 zaj˛ecy, lisa i pi˛ec´ kuropatw. Królem polowania był p. Zygmunt Siemi ˛atkowski z M˛eckiej Zachował si˛e wykaz słu˙zby lesnej´ Nadlesnictwa´ Woli, który na rozkładzie miał 43 zaj˛ecyi lisa. Od lat pi˛eciu, Czarnocin–Łask z lat 1918–1921: nadlesniczym´ był Jó- t. j. od kupienia D ˛abrowy Wielkiej przez pana Puławskiego, zef Mackowiak;´ w biurze urz˛edulesnego´ pracowali: se- zwierzostan bardzo si˛epodniósł, gdy˙zdawniej zabijano za- kretarz nadlesnictwa´ – Józef Wajs, starszy kancelista ledwie od 50–60 zaj˛ecy. P. Puławski, jeden z lepszych gospo- – Jan Tarnowski, lesniczy´ biurowy – Ignacy Michalski, darzy, i na tem polu dowiódł swej umiej˛etnosci´ prowadzenia Rudolf Krozal [?]. Personel terenowy prezentował si˛e gospodarstwa dochodowego”. nast˛epuj˛aco:lesniczowie:´ Kazimierz Kaczynski,´ Feliks „Łowiec Polski”, 1909 r.: Krason,´ Ignacy Stanisław Michalski, Stefan Michalski, „W dniu 18 stycznia r. b. odbyło si˛edoroczne polowanie Zygmunt Michalski, Konstanty Pawłowski, Mieczysław w lasach dóbr M˛eskaWola, p. Zygmunta Siemi ˛atkowskiego, Sławinski,´ podlesniczowie:´ Józef Badowski, Bolesław na którem w 12 ﬂint zabito: 3 lisy, rogacza, 7 ba˙zantów, 3 cie- Matławski, Antoni Pleszko, Kamil Sławinski.´ Gajowi: trzewie i 76 zaj˛ecy. Dziki przeszły za nagank˛e.Królem był p. Antoni Bednarek, Franciszek Bonk, Ignacy Bukowski, Henryk Ł ˛aczynski´ ze Złotnik. Przy obiedzie we wspaniałej Michał Cieslak,´ Michał Ciołek, Wojciech Dychto, Jó- sali nowego pałacu, dzi˛ekowano szanownemu i lubianemu zef Gajewski, Józef Grzegorczyk, Józef Grzesiak, Woj- gospodarzowi za jego serdeczne i goscinne´ przyj˛ecie”. ciech Jarzembowski [Jarz˛ebowski], Bolesław Kaminski,´ „Gazeta Lesna´ i Mysliwska”,´ 1913 r.: Jan Kluch, Kazimierz Kluch, Wiktor Kurasiewicz, Ze- „W dniu 15-m listopada odbyło si˛epolowanie w lasach non Lipinski,´ Antoni Łuczynski,´ Stanisław Markowski, dóbr Kamionackich pp. Stanisławostwa Mirosławskich w 17 Jan Ostrowski, Wojciech Peska, Paweł Rudzki, Wawrzy- fuzji, na którem zabito przy fatalnej pogodzie do południa niec Sobanski,´ Szczepan Staniszewski, Adam Szaler, Jó- ogółem 139 sztuk, a mianowicie: 1 dzika, 6 kozłów, 40 zaj˛ecy, zef Tarnowski, Zygmunt Wolnik. 1 ba˙zanta,1 cietrzewia, 2 kuropatwy, 1 jastrz˛ebiai 87 króli- ków. Dzików, których tu jest du˙zo, w dniu tym w miotach VI.2. Nadlesnictwo´ Sieradz w latach 1918–1921 nie było, gdy˙z wychodziły przed ich wzi˛eciem. Królestwo Powstałe wraz z narodzinami wolnej Polski Nadle- polowania podzielili mi˛edzy sob ˛app. Michał Wodzinski´ z snictwo´ Panstwowe´ Sieradz nie pozostawiło po sobie Sierakówka i Zygmunt Siemi ˛atkowski z M˛eckiejWoli”. wielu informacji – gdy˙z„z ˛abczasu” nie oszcz˛edziłdo- VI. Lasy Panstwowe´ II RP kumentacji wytworzonej przez t˛e jednostk˛e. Poza kil- Wraz z odrodzeniem si˛ePanstwa´ Polskiego, w 1918 koma wzmiankami o charakterze personalnym, zawar- r. na obszarze otaczaj ˛acymSieradz powołano do ˙zycia tymi w przedwojennej prasie lesnej,´ w praktyce nie dwie lesne´ jednostki organizacyjne: zachowały si˛e ˙zadne dane na jego temat. „Las Pol- ski” z 1922 r. zamiescił´ wykaz personelu Nadlesnictwa´ • Nadlesnictwo´ Czarnocin-Łask – administrowało ono Sieradz (pracownicy z lat 1918–1921), który tu przyta- m.in. lasami Obr˛ebuPolków [Piaski]; czam: nadlesniczy´ – Wojciech Gierałtowski; pracownicy • oraz Nadlesnictwo´ Sieradz – obj˛eło ono m.in. lasy biura urz˛edu lesnego:´ sekretarz – Ludwik Nagajew- Obr˛ebuM˛eka. ski; kasjer – Hipolit Neugebauer. Pracownicy terenowi: lesniczowie:´ Aleksander Brodzikowski, Antoni Barto- VI.1. Nadlesnictwo´ Czarnocin-Łask (1918–1921) chowski, Ludwik Kowalski, Ludwik Rudolf, Zygmunt Ze szcz ˛atkowej dokumentacji, która zachowała si˛e Sztark. Podlesniczowie:´ Teodor Gosk, Paweł Parczyk. do naszych czasów, wynika, ˙ze jego siedzib ˛a były Gajowi: Józef Gi˙zycki, Ignacy Kaczmarek, Ignacy Ka- najpierw Pabianice, potem – Łask, a nast˛epnie – nicki, Leon Kosowski, Franciszek Kowalski, Feliks Ma- Pawłowice (w dalszej perspektywie stał ˛a siedzib ˛a kówka, Ignacy Prochocki, Antoni Sworowski, Andrzej Wysota.

76 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Te sk ˛apeinformacje, przytoczone powy˙zej– to jest s ˛ato tereny Lesnictwa´ Kopysć´ (oddz. 207). Nadlesnic-´ wszystko, co udało si˛ezgromadzic´ na temat panstwo-´ two to prowadziło gospodark˛ena powierzchni ogólnej wej administracji lesnej´ z najbli˙zszych okolic Siera- 3346,50 ha, w tym na 3108,38 ha powierzchni lesnej.´ dza z pierwszych lat Polski niepodległej. Z koncem´ Znane s ˛anazwiska lesników´ Nadlesnictwa´ Szadek, z 1921 r. kompleksy lesne´ rozło˙zonewokół Sieradza (do- ró˙znych przedziałów czasowych okresu mi˛edzywojen- t ˛adprzynale˙znedo Nadlesnictwa´ Sieradz i Nadlesnic-´ nego: rok gosp. 1925/26: nadlesniczy´ – Władysław Gie- twa Czarnocin-Łask) zostały wcielone do nowoutwo- rałtowski. Rok gosp. 1926/27: nadlesniczy´ – Władysław rzonego Nadlesnictwa´ Panstwowego´ Szadek – i pozo- Gierałtowski; sekretarz – Franciszek Anioł. Lesniczo-´ stały w jego strukturach a˙zdo konca´ istnienia II Rze- wie: Jan Francki, Ludwik Rudolf, Ludwik Mikulski. Rok czypospolitej. 1933: nadlesniczy´ – Józef Pomarnaski,´ sekretarz – Fran- ciszek Anioł, lesniczowie:´ Ludwik Rudolf, Ludwik Ma- kulski, Hipolit Neugebauer. Rok 1938: nadlesniczy´ – Mikołaj Steciuk. W zasi˛egunadzoru administracyjnego9 Nadlesnic-´ twa Szadek rozposcierało´ si˛e szereg oderwanych od siebie kompleksów lesnych,´ z których cz˛esć´ nale˙załado Skarbu Panstwa,´ a cz˛esć´ była własnosci´ ˛aprywatn ˛a.Nas interesuje Lesnictwo´ Piaski, obejmuj ˛acelasy pomi˛edzy Sieradzem i Zdunsk´ ˛aWol ˛a– w cz˛esci´ b˛ed˛acepozosta- łosci´ ˛adawnego Lasu Chochelna [z istniej ˛acymtam niegdys´ młynem]. Lasy tego lesnictwa´ skupione były w ramach Uroczyska Piaski, poło˙zonego na południowy za- chód od Zdunskiej´ Woli, mniej wi˛ecejpomi˛edzywsiami: Nadlesniczy´ Wojciech Gierałtowski. „Echa Lesne”,´ Zapolice, Piaski, Polków, Por˛eby, Paprockie-Holendry, 1930 r. Swierzyny´ – dzis´ równie˙zistnieje tu lesnictwo´ o tej samej nazwie. Jego siedziba miesciła´ si˛ewówczas w innym miejscu ni˙zdzis,´ w obecnym oddz. 337, na skraju lasu, naprzeciw wsi Piaski. Obecnie lesniczówka´ Pia- ski jest zlokalizowana w oddz. 340 – wówczas w tym miejscu znajdowała si˛egajówka „Zmyslona”´ 10. O gospodarce w lasach d. Nadlesnictwa´ Szadek i le- ˙z˛acych tu lasach prywatnych wiadomo niewiele, gdy˙z dokumentacja z lasów Skarbu Panstwa,´ jak i wi˛ekszosci´ maj ˛atków prywatnych zagin˛eław czasie wojny. Lasy panstwowe´ dawnego Nadlesnictwa´ Szadek posiadały od 1938 r. plan urz ˛adzanialasu, który w czasie wojny zagin ˛ał.W oparciu o informacje ustne i przeprowadzony po zakonczeniu´ działan´ wojennych ogl ˛adstanu lasu mo˙zna było stwierdzic,´ ˙ze lasy te były zagospodarowane r˛ebni˛azupełn ˛aprzy 100-letnim wieku r˛ebnosci.´ Stosowane tu było odnowienie sztuczne, równie˙z na siedliskach lasowych.

VII. Okres powojenny, pierwsze lata Polski Lu- dowej. Pocz ˛atki Nadlesnictwa´ Sieradz (1945–1950) Gajowy Ignacy Kanicki. „Echa Lesne”,´ 1928 r. Nadlesnictwo´ Sieradz zostało utworzone w 1945 r. z cz˛esci´ lasów przedwojennego Nadlesnictwa´ Pan-´ VI.3. Nadlesnictwo´ Szadek 1921–1939 stwowego Szadek oraz z lasów byłej własnosci´ pry- Panstwowe´ Nadlesnictwo´ Szadek wyłoniło si˛ez kon-´ watnej, upanstwowionych´ na mocy dekretu o refor- cem 1921 r. z Nadlesnictwa´ Czarnocin-Łask oraz z Nad- mie rolnej i dekretu o przej˛eciu niektórych lasów na lesnictwa´ Sieradz – funkcjonuj ˛acych od chwili odzyska- rzecz Skarbu Panstwa.´ Wg danych z prowizorycznego nia niepodległosci´ przez Polsk˛e w roku 1918. Nadle- urz ˛adzeniaprzeprowadzonego w 1946 r. Nadlesnictwo´ snictwo´ Szadek sw ˛asiedzib˛emiało we wsi Osiny, przy Sieradz obejmowało 8 kompleksów, zajmuj ˛acych po- drodze do Okupu Wielkiego i skrzy˙zowaniu jej z lini ˛a wierzchni˛e ogóln ˛aok. 6300 ha. Na powierzchni˛e t˛e kolejow ˛aKalisz–Zdunska´ Wola–Łask–Łódz´ – obecnie składało si˛eok. 1000 ha dawnych lasów panstwowych´

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 77 Nadlesnictwa´ Szadek, zas´ pozostałe blisko 85% po- • obchody ochronne: wierzchni stanowiły: lasy poniemieckie – ok. 1011 ha 1. Jabłecznik (242,93 ha) – gajowy Ignacy Majda oraz dawne lasy maj ˛atkowe (tzw. „wi˛ekszej własnosci´ 2. Wiktorów (346,23 ha) – gajowy Stanisław Płu- ziemskiej”) – o powierzchni ok. 4289 ha. ciennik Lasy przej˛ete na własnosć´ Skarbu Panstwa´ wcho- 3. Andrzejów (326,14 ha) – gajowy Antoni Janecki dziły w skład kompleksów Ralewice i Ro˙zd˙zały, uro- 4. Moczelnik (232,92 ha) – gajowy Stefan Jezior- czysk: Andrzejów, Jabłecznik, Klonek, maj ˛atków: Ka- ski mionacz, Miedzno´ i Reduchów. Całosć´ obszaru Nadle- 5. M˛eckaWola (369,46 ha) – gajowy Michał Ry- snictwa´ Sieradz poło˙zonabyła w ówczesnym powiecie chlinski´ sieradzkim, województwie łódzkim. 6. Mokre (238,45 ha) – gajowy Franciszek Jezior- Pierwsza siedziba Urz˛eduLesnego´ Sieradz miesciła´ ski si˛e w osadzie lesnej´ Włyn-Polesie,´ w gminie Warta – 7. Wozniki´ (231,44 ha) – gajowy Paweł Pawlik zlokalizowano j ˛atutaj w lutym 1945 r. Potem przenie- siona została do miejscowosci´ Ro˙zd˙załyk. Rossoszycy, Lesnictwo´ Kamionacz (powierzchnia ok. 1434,01 tak˙ze w gminie Warta. Wreszcie w dniu 12 sierpnia ha) – lesniczy´ Józef Kassube 1946 r. została umiejscowiona w budynku wchodz ˛a- • obchody ochronne: cym niegdys´ w skład zabudowan´ znacjonalizowanego 1. Włyn-Polesie´ I (166,00 ha) – gajowy Józef Kups´ Maj ˛atku M˛eckaWola, b˛ed˛acego uprzednio własnosci´ ˛a 2. Włyn-Polesie´ II (161,00 ha) – gajowy Józef Kie- Zygmunta Siemi ˛atkowskiego. łek Po reorganizacji struktury administracji lesnej´ i 3. Włyn-Polesie´ III (345,73 ha) – gajowy Czesław utworzeniu z dniem 1 stycznia 1950 r. Sieradzkiego Pachulski „Małego” Rejonu Lasów Panstwowych´ z siedzib ˛aw 4. Glinno (156,91 ha) – gajowy Stanisław Brzo- M˛eckiejWoli – w skład którego weszło Nadlesnictwo´ zowski Sieradz – budynek Urz˛edu Lesnego´ Sieradz stał si˛e 5. Kamionacz I (259,21 ha) – gajowy Stanisław siedzib ˛atego˙zrejonu, a siedzib˛enadlesnictwa´ przenie- Jeziorski siono do Rossoszycy (miesciła´ si˛etam do 1964 r., kiedy 6. Kamionacz II (345,16 ha) – gajowy Antoni Fe- to powróciła znów do M˛eckiejWoli). W okresie istnie- liksiak nia rejonów „wielkich” i „małych” Lasów Panstwowych´ (lata 1950–1958) – Nadlesnictwo´ Sieradz jako cz˛esć´ Lesnictwo´ Miedzno´ (powierzchnia 2169,21 ha) – składowa Sieradzkiego „Małego” Rejonu Lasów Pan-´ lesniczy´ Zygmunt Paprocki stwowych podlegało pod Rejon „Wielki” Lasów Pan-´ stwowych w Łodzi, a po jego przekształceniu – pod • obchody ochronne: Łódzki Okr˛egLasów Panstwowych.´ 1. Ochrona (286,21 ha) – gajowy Jan Plichowski 2. Stawy (347,16 ha) – gajowy Antoni Grabiasz Nadlesnictwo´ Sieradz – personel i struktura: 3. Raduchów (386,48 ha) – gajowy Bronisław Ja- I. Nadlesniczy:´ Pierwszym nadlesniczym´ Nadlesnic-´ kubowski twa Sieradz został mgr in˙z.Ludwik Makulski – piasto- 4. Grabowiec (183,53 ha) – gajowy Józef Bycz- wał on ów urz ˛adw latach 1945–1957. kowski II. Lesnictwa:´ 5. Rafałówka (359,07 ha) – gajowy Józef Rowski 6. Dunaj (280,98 ha) – gajowy Antoni Butwicki • stan z przełomu lat 1945/1946: 7. Ruda (325,48 ha) – gajowy Szczepan Urbaniak

Nadlesnictwo´ Sieradz w pierwszych miesi ˛acach • stan z konca´ 1946 r.: swego istnienia wykazywało du˙zeró˙znicew stanie posiadania, co musiało wynikac´ z faktu nieuregulowa- Nadlesnictwo´ Sieradz na dzien´ 29 pazdziernika´ nia statusu własnosciowego´ ró˙znych obszarów lesnych´ 1946 r. wykazywało ok. 6300 ha powierzchni ogól- przejmowanych z Panstwowego´ Urz˛eduZiemskiego w nej. Dzieliło si˛ewówczas na 4 lesnictwa´ i 22 obchody Sieradzu –za pierwszym razem były wykazywane w po- ochronne: wierzchni nadlesnictwa,´ a za drugim – nie. Mógł byc´ to Lesnictwo´ Wojsławice (powierzchnia ok. 1990 ha), równie˙zpo cz˛esci´ wynik niescisło´ sci´ przeprowadzonych 7 obchodów – lesniczy´ Henryk Waszczynski;´ wówczas pomiarów. Powierzchnia ogólna wykazana na Lesnictwo´ Kamionacz (powierzchnia ok. 1047 ha), dzien´ 8 kwietnia 1946 r. wynosiła 5590,79 ha. Nadle- 5 obchodów – lesniczy´ Henryk Ressel snictwo´ dzieliło si˛ewówczas na 3 lesnictwa´ i 20 obcho- Lesnictwo´ Miedzno´ (powierzchnia ok. 2125 ha), 7 dów ochronnych: obchodów – lesniczy´ Zygmunt Paprocki Lesnictwo´ Wojsławice (powierzchnia 1987,57 ha) – Lesnictwo´ Rossoszyca (powierzchnia ok. 1138 ha), lesniczy´ Henryk Waszczynski´ 3 obchody – lesniczy´ Mieczysław Bednarek.

78 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 • stan z konca´ 1950 r.: wał d ˛abodroslowy´ i brzoza z nalotu, tak˙zekru- szyna, czeremcha amerykanska,´ brzoza i akacja. Nadlesnictwo´ Sieradz na dzien´ 1 wrzesnia´ 1950 r. • Lesnictwo´ Rossoszyca – tu przewa˙zały siedli- wykazywało 6563,41 ha powierzchni ogólnej. W wyniku ska borowe, domieszkowo wyst˛epowały m.in.: prowizorycznego urz ˛adzenialasu Nadlesnictwo´ Sieradz d ˛abszypułkowy i d ˛abczerwony, ponadto gru- zostało podzielone na 6 lesnictw,´ który to podział obo- powo brzoza, akacja [grochodrzew], jarz˛ebina i wi ˛azywał pocz ˛awszy od 1948 r. Choc´ w latach 1948– czeremcha amerykanska.´ 1958 ulegały zmianom nazwy poszczególnych lesnictw,´ • Lesnictwo´ Kamionacz – przewa˙załytu równie˙z to ich liczba ju˙znie uległa zmianie – były to: siedliska borowe; w drzewostanie bezwzgl˛ednie Lesnictwo´ Wojsławice [potem Reduchów] – lesniczy´ dominowała sosna, tote˙z prowadzono tu pozy- Henryk Waszczynski´ skanie zr˛ebamizupełnymi. Lesnictwo´ Kamionacz – lesniczy´ Henryk Ressel Lesnictwo´ Miedzno´ – lesniczy´ Mieczysław Bednarek W omawianym okresie w Nadlesnictwie´ Sieradz w Lesnictwo´ M˛eckaWola [potem Wozniki]´ – lesniczy´ litych drzewostanach sosnowych stosowano zr˛eby zu- Zygmunt Paprocki pełne. W drzewostanach mieszanych, tak jak i w innych Lesnictwo´ Andrzejów – lesniczy´ Tadeusz Grzesiak jednostkach LP, pocz˛eto eksperymentowac´ z „bezzr˛e- Lesnictwo´ Ro˙zd˙zały[dawniej Rossoszyca] – p.o. le- bówk ˛a”(r˛ebnie jednostkowe i skupinowe z jednocze- sniczego´ Antoni Radowski. snym odnowieniem pod okapem drzewostanu). Zr˛eby III. Tartak Panstwowy´ w Andrzejowie oraz Skład zupełne stosowano na du˙zych powierzchniach m.in. w Drewna w Sieradzu (nadzorowany przez Nadlesnictwo´ Uroczysku Kamionacz. Natomiast ci˛ecia bezzr˛ebowe Sieradz) – kierownik składnicy Stanisław Palma. prowadzono m.in. w uroczyskach Andrzejów i Jabłecz- Lasy i gospodarka lesna´ nik. Etat u˙zytków wyliczony na dziesi˛eciolecie1946/47– Prace prowizorycznego urz ˛adzeniaprzeprowadzone 1955/56, wynosił: ogółem (u˙zytkir˛ebnei mi˛edzyr˛ebne) 3 zostały na terenie Nadlesnictwa´ Sieradz w 1946 r. Ich na dziesi˛eciolecie– 53 717 m grubizny bez kory; etat 3 owocem był Plan gospodarczy prowizorycznego urz ˛adzenia roczny – 5400 m grubizny bez kory. lasów [Nadlesnictwa´ Sieradz] na dziesi˛eciolecie1946/47– W czasie realizacji planu prowizorycznego urz ˛adze- 1955/56. W momencie sporz ˛adzaniaplanu prowizo- nia (lata 1946/47–1955/56) lasy sieradzkie dostarczały rycznego urz ˛adzeniaoceniono, ˙ze lasy Nadlesnictwa´ drewna na potrzeby odradzaj ˛acego si˛e panstwa,´ dla Sieradz były sredniej´ jakosci.´ W składzie miały przede rozwijaj ˛acego si˛eprzemysłu (przede wszystkim kopal- wszystkim drzewostany z dominuj ˛ac˛asosn ˛a.Z iglastych niak dla górnictwa), dawały zatrudnienie i cz˛esto były w wi˛ekszej ilosci´ wyst˛epowały jeszcze swierk´ i jodła jedynym zródłem´ utrzymania ludnosci´ miejscowej. Po- (głównie w Lesnictwie´ Wojsławice). Gatunki lisciaste´ zyskane drewno słu˙zyłorównie˙zdo odbudowy okolicz- wyst˛epowały w głównej mierze jako domieszka, były to: nych wsi i miast, do budowy mostów i innej zniszczonej d ˛ab,buk, grab, brzoza, olsza, osika. Wartos´c´ bonitacji w okresie wojny infrastruktury lokalnej. W tym cza- siedlisk dla poszczególnych lesnictw´ okreslono´ orienta- sie głównym zadaniem lesników´ była likwidacja znisz- cyjnie jako: II-IV kl. bonitacji dla Lesnictwa´ Wojsławice, czen´ wojennych oraz usuwanie wieloletnich zaniedban´ III kl. bonitacji dla Lesnictwa´ Miedzno,´ V kl. bonitacji w zakresie odnowienia i piel˛egnacjilasu w byłych la- dla lesnictw´ Kamionacz i Rossoszyca. sach maj ˛atkowych. Starano si˛erozbudowac´ infrastruk- Poszczególne lesnictwa´ wchodz ˛acew skład Nadle- tur˛e.Wykonano remonty, m.in. gajówki w Rafałówce i snictwa´ Sieradz w dost˛epnym materiale archiwalnym Woznikach,´ osady lesnej´ w Wojsławicach, przeprowa- scharakteryzowano w sposób nast˛epuj˛acy: dzono remont Urz˛edu Lesnego.´ Remontowano tak˙ze drogi lesne,´ zakładano telefony – tak, by skomuniko- • Lesnictwo´ Wojsławice – posiadało bardzo bowac´ ze sob ˛aposzczególne cz˛esci´ nadlesnictwa.´ gate siedliska, wyst˛epowały tu drzewostany mie- Wszystkich zainteresowanych dalszymi dziejami szane ze znacznym udziałem swierka´ i jodły Nadlesnictwa´ Sieradz zapraszam do lektury ksi ˛a˙zki oraz gatunków lisciastych´ (głównie d˛ebu), spo- Nadle´snictwo Kolumna. W˛edrówka przez dzieje, wydanej tkac´ mo˙zna było tak˙ze: grab, jesion, klon, lip˛e, staraniem Lasów Panstwowych,´ której jestem współau- brzoz˛e,grusz˛e,jarz˛ebin˛e,czeremch˛e,bez kora- torem. lowy i inne gatunki. Bibliograﬁa: • Lesnictwo´ Andrzejów – wyst˛epowały tu zró˙zni- cowane siedliska – od siedlisk borowych, po sie- I. Archiwalia Archiwum Akt Nowych, Zespół akt Ministerstwa Le´snictwa dliska olsowe; wspomniano, ˙ze dokonywano tu 1945–1950. nasadzen´ sosn ˛az domieszk ˛agrupow ˛ad˛ebuszy- Archiwum Główne Akt Dawnych, POMOCE, http://www.agad.gov pułkowego, pojedynczo klonu, ponadto wyst˛epo- .pl/pomoce/MK_133.xml, Datum: Lublin. *PSB, T.XXX, s.229-234,

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 79 MK 133, k. 384-384v. [SMK II, nr 165], 1589.05.15. [archiwalia udo- R. Kabacinski´ (oprac.), Królewszczyzny województwa sieradzkiego st˛epnionew Internecie] według lustracji 1789 r. [mapa – zał ˛acznikdo: Lustracja województw Archiwum Narodowe w Krakowie, Situations Plan samtlicher wielkopolskich i kujawskich 1789], Torun´ 2007. zum Oberförstmeisterlische District Kalischer Kamer Departament ge- Mapa Taktyczna Polski [Pas 42 Słup 28. Łask-Zdunska´ Wola]; chorigen Forstberitte 1803 [Plan sytuacyjny cało´scidystryktu le´snegoka- [Pas 42. Słup 27. Sieradz], Wojskowe Zakłady Kartograficzne, War- liskiej kamery departamentalnej z podziałem na rewiry le´sne1803] szawa 1929. Archiwum Panstwowe´ w Łodzi, Izba Skarbowa Kaliska, Akta A. Tomczak (oprac.), Królewszczyzny województwa sieradzkiego osobowe Jana Grabowskiego; Akta osobowe Ksawerego Błeszczyńskiego, według lustracji 1564–1565 [mapa – zał ˛acznikdo: Lustracja woje- Jana Grabowskiego, Józefa Kozłowskiego, Stanisława Michałowicza wództw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565 ], Bydgoszcz 1961. oraz Iwana Rutkowskiego; Archiwalia Lasów Państwowych z lat 1944– 1953. Protokóły z kontroli nadle´snictw (robocza nazwa zbiorcza, przy- VI. Opracowania z epoki, opracowania współczesne j˛etaprzez autora dla szeregu zespołów archiwalnych, wykorzysta- Almanach Lesny.´ Rocznik personalny Lasów Panstwowych.´ na nych w tym opracowaniu) rok 1933, Warszawa 1933. Archiwum Panstwowe´ w Łodzi, Oddział w Sieradzu, Lasy Pań- Ô. Ê. Àðíîëüäú, Ðóññêié ëxñú, T. I, Ñ. Ïåòåðáóðãú 1893. stwowe. Nadle´snictwo Kolumna, Nadle´snictwo Sieradz 1945–1978. In- M. Baruch, Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne. Monografia histo- wentarz (oprac. J. Lipinski)´ ryczna dawnych dóbr kapituły krakowskiej w sieradzkiem i ł˛eczyckiem, Archiwum Zakładowe Nadlesnictwa´ Kolumna, Urz ˛adzenieLa- Warszawa 1903. sów Rydzyńskich. Rok 1820 (na 30-lecie: 1820/1849) – opisy urz ˛a- J. Bieniak i A. Szymczakowa (oprac.), Urz˛ednicy dawnej Rzeczy- dzeniowe i mapy; Nadle´snictwo Państwowe Czarnocin-Łask. A. Or- pospolitej XII–XVIII wieku. Spisy. Pod red. A. G ˛asiorowskiego.T. II ganizacja. II. Budowle państwowe; Plan gospodarczy prowizorycznego Ziemie ł˛eczycka, sieradzka i wieluńska. Zeszyt 1. Urz˛ednicy ł˛eczyccy, urz ˛adzenialasów [Nadle´snictwa Sieradz] na dziesi˛eciolecie 1946/47– sieradzcy i wieluńscy XIII-XV wieku. Spisy, Pod red. A. G ˛asiorowskiego 1955/56 ; Plan gospodarczy definitywnego urz ˛adzenialasów Nadle´snic- Wrocław, 1985. twa Sieradz na okres od 1 pa´zdziernika1957 r. do 30 wrze´snia1968 r. Z. Górski i inni (oprac.), Lustracje dóbr królewskich XVI–XVIII TEKI DWORZACZKA, http://teki.bkpan.poznan.pl/search.php? wieku. Wielkopolska i Kujawy. Lustracja województw wielkopolskich section=3&single=1&fileno=3&page=38, poz. 39. [archiwalia udo- i kujawskich 1659–1665, Cz. II., Torun´ 1996. st˛epnionew Internecie] Informator. Przewodnik handlowo-przemysłowy Cesarstwa Rossyj- skiego, Królestwa Polskiego i Warszawy, Warszawa 1889. II. Dokumenty zródłowe´ R. Kabacinski´ i inni (oprac.), Lustracje dóbr królewskich XVI– Dekret podnosz ˛acy Dyrekcy ˛aJeneraln ˛ado rangi Wydziału Ministe- XVIII wieku. Wielkopolska i Kujawy. Lustracja województw wielko- rium Przychodów i Skarbu, DzPKW Dziennik Praw [Ksi˛estwa War- polskich i kujawskich 1789, Cz. II. T. 1, Torun´ 2007. szawskiego] 1810 W. Kozłowski, Pierwsze pocz ˛atkiterminologij łowieckiey, War- Dekret powołuj ˛acy Dyrekcy ˛aJeneraln ˛aLasów i Dóbr Narodowych, szawa 1822. Dziennik Praw [Ksi˛estwa Warszawskiego], 1807 J. Miłob˛edzki, Gospodarka le´snai Lasy Narodowe Ksi˛estwa War- Obraz Administracyi Lasów Rz ˛adowych, „Sylwan” 1820, T. I szawskiego, „Sylwan” 1958, Z. 12; 1959, Z. 1. E. Opalinski´ i H. Zerek-Kleszcz˙ (oprac.), Urz˛ednicy dawnej Rze- ´ III. Zródła r˛ekopismienne´ czypospolitej XII-XVIII wieku. Spisy. Pod red. A. G ˛asiorowskiego.T. A. Kuchczynski,´ Nadle´snictwo Złoczew. 50 lat gospodarki le´snej, II Ziemie ł˛eczycka, sieradzka i wieluńska.Zeszyt 2. Urz˛ednicy woje- mps, Złoczew 1995. wództw ł˛eczyckiego i sieradzkiego XVI–XVIII wieku. Spisy, Pod red. A. G ˛asiorowskiego Kórnik 1993. IV. Prasa A. Połujanski,´ Opisanie lasów Królestwa Polskiego i gubernij za- „Dodatek do Gazety Warszawskiej” nr 68, z dnia 25 sierpnia chodnich Cesarstwa Rossyjskiego. Pod wzgl˛edem historycznym, staty- 1807 r. stycznym i gospodarczym [dalej: A. Połujanski,´ Opisanie lasów], War- „Echo Sieradzkie” 1931. szawa 1854. „Gazeta Kaliska” 1905, 1906, 1910. Publikowane wykazy składek członkowskich Zwi ˛azkuLe´sników „Gazeta Korrespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” nr Polskich za lata 1919–1924 oraz Publikowane wykazy ruchu słuzbo-˙ 69, z dnia 29 sierpnia 1807 r. wego w Departamencie Le´snictwa Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Pu- „Gazeta Lesna´ i Mysliwska”´ 1913. blicznych za lata 1919–1924, [w:] „Las Polski” 1919–1924. „Dodatek do Gazety Warszawskiej” nr 68, z dnia 25 sierpnia Spis dzieł le´snych naypotrzebnieyszych, „Sylwan” 1820, T. 1, Z. 4. 1807 r. A. Tomczak i inni (oprac.), Lustracje dóbr królewskich XVI-XVIII „Echo Sieradzkie” 1931. wieku. Wielkopolska i Kujawy. Lustracja województw wielkopolskich „Gazeta Kaliska” 1905, 1906, 1910. i kujawskich 1564-1565, Cz. I i II, Bydgoszcz 1961. „Gazeta Korrespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” nr W. Wakar, Lasy w Królestwie Polskiem, Warszawa 1917. 69, z dnia 29 sierpnia 1807 r. „Gazeta Lesna´ i Mysliwska”´ 1913. VII. Internet „Kalendarz Lesny´ Informacyjny” z lat 1926, 1927, 1930, 1938. Ciekawostki z przeszłosci.´ Frankenbergowie, http://www.franken „Las Polski” 1922. bergprivat.de/Frankenberg-ciekawostki.htm „Łowiec Polski” 1909. Genealogia Polska. Polski Słownik Biograficzno-Genealogiczny, „Przegl ˛adLesniczy”´ 1926. https://polishgenealogy1.blogspot.com/2017/03/jarochowski.html „Rocznik Administracji Lesnej´ Rz ˛adowej Królestwa Polskiego” Historyczne mapy regionu sieradzkiego, https://www.facebook.com/ [dodatek do „Sylwana” – wyd. warszawskie] mapyregionusieradzkiego/ „Sylwan” [tzw. okres I: 1820–1858 – wyd. warszawskie] iPSB [internetowa wersja Polskiego Słownika Biograficznego „Tygodnik Ilustrowany” 1905. wydawanego w Krakowie od roku 1935], https://bur.ur.edu.pl/ipsb- „Wies´ Ilustrowana” 1911. internetowy-polski-slownik-biograficzny E. H. Nejman, Szlachta Sieradzka XIX wieku. Herbarz, http:// V. Atlasy i mapy www.tpzw.pl/?herbarz-szlachty-sieradzkiej-xix-wieku,21 Atlas historyczny Polski. Województwo sieradzkie i województwo Prusy Południowe, http://pl.wikipedia.org/wiki /Prusy_Południowe; ł˛eczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz˛e´sćI. Mapy, Warszawa 1998. Südpreußen, http://de.wikipedia.org/wiki/Südpreußen; Kamera wojny i domen, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kamera_wojny_i_domen

80 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Rodzina Poraj-Pstrokonskich´ z Bu˙zenina/Burzenina, https:// 5 Obszerny materiał zródłowy´ z zakresu prawa lesnego´ obowi ˛a- barbarafamily.eu/wbaker/pages/strona-glowna/rodzina-pstrokons zuj ˛acego w Królestwie Polskim (tak˙zedotycz ˛acyzasad i przebiegu kich.php urz ˛adzenialasów Królestwa), wreszcie szczegóły organizacji struk- P. Tameczka, Wsie regionu sieradzkiego [blog P. Tameczki], tur Administracji Lasów Rz ˛adowych, odnalezć´ mo˙znaw publikacji: http://sieradzkiewsie.blogspot.com/2013/05/mecka-wola.html Zbiór urz ˛adzeńle´snych z polecenia Kommissyi Rz ˛adowey Przychodów i Ten˙ze, Toponimia regionu sieradzkiego, http://toponimiasieradzka. Skarbu, T. 1, Warszawa 1825. Informacje z tego zakresu znajdziemy blogspot.com/ równie˙zw: Dzienniku Praw [Królestwa Polskiego], „Sylwanie” [„warszawskim”] oraz w powi ˛azanych z nim dodatkach: „Rocznik Kor- Przypisy: pusu Lesnego´ Królestwa Polskiego” i „Rocznik Administracji Lesnej´ Rz ˛adowej Królestwa Polskiego” – ka˙zdorazowo zawieraj ˛acych „Ka- 1 „Na Sieradzkich Szlakach”, nr 2/134/2019/s. 34. lendarz Lesny”,´ przynosz ˛acybogate informacje fachowe. 6 2 Belenski,´ Wawrzyniec Belinski,´ w latach 1578–1595 podstaro- Donacje – to taka instytucja prawna, gdzie maj ˛atek nie dzieli sci´ i burgrabia kaliski (R.Kal.5 k.7v). Otrzymał 16 II 1585 r. konsens si˛emi˛edzyspadkobierców, ale przechodzi do jednego z nich z obo- królewski na wykupienie sołectwa we wsi Winiary starostwa kali- wi ˛azkiemprzekazania go w całosci´ wskazanemu przez prawo lub skiego z r ˛akMarcjana Mierzewskiego (MK 133 k.90). 12 maja 1589 zwyczaj spadkobiercy; Donacje, [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna r. król nadał mu w do˙zywotnie u˙zytkowanie las zw. Chochelna w Ilustrowana, t. XV, Warszawa 1895. 7 2 starostwie sieradzkim (ib. k.384v). Zona˙ jego, El˙zbietaStarzechow- 1 dzieci˛ecina= 10 925 m – przyp. red. 8 2 ska córka Bartłomieja, kwitowała 1578 r. Katarzyn˛e z Bu˙zenina, 1 s ˛a˙zen´ = 4,5522 m – przyp. red. 9 ˙zon˛eBartłomieja Biskupskiego Mruka (I. Kal.45 s. 121). Pod poj˛eciem„nadzór administracyjny” nale˙zyrozumiec´ m.in. 3 St˛ezicki– prawdopodobnie z rodu St˛eszyckich h. Rola z ł˛e- sprawy zaopatrzenia lokalnej ludnosci´ w drewno opałowe, sprawy czyckiego. Dzier˙zyli oni wówczas – dzis´ ju˙z nieistniej ˛ac˛a– wies´ łowieckie, nadzór nad skal ˛apozyskania drewna w ramach zadan´ St˛eszyce [obecnie sladem´ tej wsi jest Zborowskie obok Zdunskiej´ wynikaj ˛acych z tzw. ochrony lasu – a przej˛ete w 1927 r. ze zli- Woli, którego cz˛esci´ ˛astała si˛eresztka St˛eszyc, zas´ wi˛ekszosć´ daw- kwidowanych wojewódzkich komisji ochrony lasów i podległych im nego obszaru tej wsi pokrywaj ˛alasy]. Zborowski – własciciel´ cz˛esci´ dot ˛adurz˛edów ochrony lasów (zlecane teraz nadlesnictwom´ w ra- St˛eszyc. Zamlinski z Zamłynia – współwłasciciel´ St˛eszyc. Jan Go- mach kompetencji organów administracji ogólnej przy wojewodzie molinski´ – pisarz ziemski sieradzki, kasztelan spicymirski. i starostowie). 10 4 Powierzchni˛erewirów lesnych´ wyra˙zono w morgach. Morga Młyn na Piaskach umiejscowiony na rzeczce Chochelna vel dawna polska koronna równa była 59,85 ara, morga nowopolska, Hochelnia przepływaj ˛acejprzez Piaski, b˛ed˛acypozostałosci´ ˛adaw- maj ˛aca300 pr˛etów, obejmowała 56,017 ara, zas´ stosowana na tych nej wsi Chochelna, powstałej po wyr˛ebiecz˛esci´ Lasu Chochelna – terenach 1 morga pruska du˙za= 0,5673 ha. jest widoczny jeszcze na Mapie Taktycznej Polski 1:100 000 Wojsko- wego Instytutu Geograficznego z 1929 r.

Powiat sieradzki – geneza i zmiany stytucji, kieruj ˛acych ˙zyciem politycznym, społecznym i terytorialne na przestrzeni wieków gospodarczym [. . . ], które okreslaj´ ˛arang˛ezewn˛etrzn˛a miasta, jak równie˙zumo˙zliwiaj˛adobr ˛aorganizacj˛ewe- Zygmunt Kaminski´ wn ˛atrz jednostki osadniczej”2. Definicja ta okresla´ zarazem znamienny fakt Sieradz – jedno z najstarszych miast w wojewódz- wpływu administrowanego obszaru tj. powierzchni, po- twie łódzkim, a tak˙zew Polsce – jest osrodkiem´ z dłu- tencjału ludnosciowego´ i gospodarczego na rozwój i po- gimi tradycjami w zakresie pełnionych funkcji admi- zycj˛eosrodka,´ pełni ˛acego jego funkcje stołeczne. nistracyjnych. W jego przeszłosci´ były okresy, w któ- rych odgrywał szczególnie wa˙zn˛arol˛e w rozwoju administrowanego obszaru. Sieradz pełnił funkcje administracyjne ju˙zod XII wieku. Najpierw była tu siedziba kasztelanii, potem ziemi, województwa (od XIV wieku do 1793 r.). Nast˛epnieSieradz był stolic ˛a:powiatu, obwodu, powiatu, ponownie województwa (1975–1998) i od 1999 r. – powiatu sieradzkiego w województwie łódzkim. Artykuł ten stanowi nowe uzupełniaj ˛aceuj˛e- cie zmian granic historycznych powiatu sieradzkiego w odniesieniu do publikacji A. Ruszkowskiego z 2009 r.1. Zamyka si˛ew okresie czasowym od X wieku do 1999 r. tj. do ponownego utworzenia powiatu sieradzkiego. Pózniejszy´ okres – od 2000 do 2019 r. – b˛edzieprzed- miotem odr˛ebnego artykułu w naszym kwartalniku. Ka˙zde miasto pełni funkcje administracyjne. Cho- Województwo sieradzkie w drugiej połowie XVI wieku cia˙z ich ranga i zasi˛eg terytorialny s ˛aró˙zne, maj ˛a Zródło:´ pl.wikipedia.org one podstawowe znaczenie dla rozwoju miasta. Defi- nicja funkcji administracyjnej miasta wg Liszewskiego Po zjednoczeniu ziem polskich przez Władysława to: „wyst˛epowanie i wszelka działalnosć´ urz˛edów i in- Łokietka w 1306 r. dokonały si˛e zmiany w admini-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 81 stracji terytorialnej, koscielnej´ i s ˛adowniczej3. „Upadła był podzielony na 33 paraﬁe. wówczas organizacja grodowa. Na jej miejsce weszła Kasztelanami w tym okresie byli: Robert herbu Ko- organizacja, któr ˛amo˙zna nazwac´ powiatow ˛a.W tej rab (1081 r.), Piotr Dunin Włostowic herbu Łab˛edz´ (1117 nowej organizacji ju˙z nie gród, ale miasto stanowiło r.), Hincza´ z Rogowa herbu Działosza (1190 r.), a ostat- nowy terytorialny osrodek´ [. . . ]. Jest to przewrót bardzo nim był Paweł Poraj Biernacki herbu Poraj (1826 r.)6. wa˙zny terytorialnie ekonomicznie; zaznacza si˛e wej- Było ich w dziejach 65. sciem´ miast na widowni˛e ˙zycia społecznego4. Mo˙zna zatem przyj ˛ac,´ ˙ze ju˙z pod koniec XIV wieku Sieradz I Rzeczpospolita – poza pełnion ˛afunkcj ˛astolicy województwa – stał W czasach I Rzeczpospolitej powiat sieradzki w wo- si˛e tak˙ze siedzib ˛apowiatu. Był jednym z czterech w jewództwie sieradzkim był jednym z szesciu´ powiatów. ówczesnym województwie sieradzkim obok powiatów: Do województwa nale˙zały tak˙ze powiaty: szadkowski, piotrkowskiego, szadkowskiego i radomszczanskiego.´ piotrkowski, wielunski,´ ostrzeszowski i radomszczan-´ Historycy datuj ˛apowstanie powiatów, jako samo- ski (dawniej nazywany radomski). Wg Adolfa Pawin-´ dzielnych jednostek administracyjnych, dopiero na XVI skiego, powiat sieradzki był obszarowo najwi˛ekszyspo- wiek. Jednak˙ze,po zniesieniu kasztelanii w XIV wieku, sród´ wymienionych wy˙zej jednostek i liczył 41,77 mil 27 istniały podobne jednostki (wsród´ nich powiat sie- kw., tj. 2802,51 km . Nale˙zynadmienic,´ ˙zewojewódz- 8 radzki), które wywodziły si˛ez okr˛egów s ˛adowych. Za- two sieradzkie nale˙zało wówczas do prowincji wiel- znaczyc´ nale˙zy, ˙ze ni˙zszych jednostek (gminy) w tym kopolskiej, prawno-administracyjnej jednostki teryto- czasie nie było, gdy˙znp. przy zbieraniu podatków ko- rialnej Korony, wchodz ˛acejw skład Rzeczypospolitej rzystano z koscielnego´ podziału terytorium na paraﬁe5. Obojga Narodów. Ten stan rzeczy trwał a˙zdo XIX wieku. Jak widac´ na Ryc. 1, powiat sieradzki ma kształt po- łudnikowy, nawi ˛azuj˛acydo lewobrze˙znejcz˛esci´ zlewni Warty i Widawki, a administracyjne si˛egał a˙zdo Turku.

Po rozbiorach Po II rozbiorze Polski tereny ówczesnego powiatu sieradzkiego znalazły si˛ew Królestwie Prus i wchodziły w skład Prowincji tzw. Prus Południowych (niem. Süd- preußen). Prowincj˛et˛epodzielono na departamenty a t˛e z kolei – na powiaty (kreis), w którym organem wła- dzy był radca ziemski (landrat). Powiat sieradzki po raz pierwszy został powi ˛azany administracyjnie z Kali- szem, gdzie miesciła´ si˛esiedziba departamentu, który składał si˛ez 11 powiatów. W 1807 r. departament przekształcono w departament kaliski Ksi˛estwa Warszawskiego. Po utworzeniu w Powiat sieradzki w czasach Prus Południowych Zródło:´ 1815 r. Królestwa Polskiego, od 1816 r. powiat, po zmia- pl.wikipedia.org nie granic, znajdował si˛ew utworzonym województwie Kasztelania sieradzka kaliskim, a potem – w guberni kaliskiej. W latach 1845– Powstała na przełomie XI i XII wieku, i obejmo- 1867 powiat sieradzki, powi˛ekszony o okr˛egszadkow- wała obszar o powierzchni ok. 5500 km2. Była najroz- ski, nale˙załdo guberni warszawskiej, by ponownie po- leglejsza sposród´ wchodz ˛acych w skład Ksi˛estwa Sie- wrócic´ do guberni kaliskiej, w której był a˙zdo 1914 r. radzkiego, a potem – województwa sieradzkiego. Jej Bardzo ciekawy jest opis powiatu sieradzkiego zawarty zasi˛eg wytyczały – na północy – wsie: Chodaki, Za- w Przewodniku po guberni kaliskiej, który charaktery- dzim, Lubola i Tomisławice; na zachodzie – Zerechów,˙ zuje jego poło˙zenie,obszar oraz funkcje gospodarcze. Socha, Witów, Zagajew, Raczków, Orze˙zyn, Brudzew, Oto fragment: Czajew, Godynice, Klonowa i Kopaniny; na południu „Sieradzki powiat utworzony z połowy dawnego, gdy – doliny rzek Strugi W˛eglewskiej i Olesnicy;´ na połu- druga połowa utworzyła powiat łaski i cz˛es´c´ łódzkiego. Ob- dniowym wschodzie – Wola Wi ˛azowa, Kuznica,´ Szczer- szar powiatu wynosi 29,92 mil kwartowych [tj. 1697,36 km2 ców, dolina Widawki, nast˛epniejej dopływu Rakówki, – przyp. ZK], i graniczy od północy z powiatem tureckim i a tak˙zewsie: Ro˙zniatowice, Kociszew, Sladkowice,´ By- cz˛esci´ ˛ał˛eczyckiego, z zachodu z łódzkim i łaskim, od po- łudnia z wielunskim´ a od zachodu z wielunskim,´ kaliskim chlew i Stara Gadka; na północnym wschodzie – Do- i tureckim. Obszar powiatu przedstawiaj ˛acyrównin˛ele˙zyw lina Neru. W jej skład wchodziło równie˙z terytorium dorzeczu Warty i jej dopływów: Neru i Prosny. Niektóre ni- 2 (ok. 200 km ) opola chropskiego (okolice dzisiejszych ziny miedzy temi rzekami ulegaj ˛azalewom wiosennym, a Pabianic). W strukturze Koscioła´ katolickiego powiat wówczas mieszkancy´ poło˙zonych tam wiosek czas dłu˙zszys ˛a

82 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 odci˛eciod swiata.´ Niegdys´ powiat pokryty był lasami, lecz wstaniu styczniowym, i dlatego zaliczono je do osad te popłyn˛ełyju˙zdo Prus, a ich miejsce zaj˛elikolonisci,´ z ko- wiejskich. Wchodz ˛aceobecnie w skład powiatu Błaszki rzysci´ ˛auprawiaj ˛acy˙zyzn˛agleb˛e.Gospodarstwa rolne prze- liczyły 5370 mieszkanców.´ Wi˛ekszosć´ mieszkanców´ powa˙znies ˛anader starannie prowadzone, w niektórych maj ˛at- wiatu, bo a˙z72,3%, stanowili chłopi i osadnicy. kach wi˛ekszych znajduj ˛asi˛ehodowle bydła, koni i owiec ra- Charakterystyczna była struktura wyznaniowa sowych. Pszczelnictwo, niegdys´ z zamiłowaniem uprawiane, zaniechane. Robiono te˙zpróby z hodowl ˛ajedwabników, lecz mieszkanców´ powiatu. Najliczniej reprezentowane było bez rezultatów dodatnich. Przemysł fabryczny stale si˛eroz- wyznanie rzymsko-katolickie – 81,9%, moj˙zeszowe – wija a szczególnie w Zdunskiej´ Woli [wówczas nale˙zała do 10,9%, ewangelickie – 6,9%, a prawosławne – 0,3%. Na- powiatu sieradzkiego – przyp. ZK] dobrze ju˙z zapisanej w le˙zy zaznaczyc,´ ˙ze z ogółu ludnosci´ wyznania moj˙ze- kronikach przemysłu polskiego. Oprócz tego s ˛atam gorzel- szowego (Zydzi)˙ w powiecie sieradzkim, w miastach nie, cukrownie, huta szklanna, fabryki narz˛edzirolniczych, mieszkało 80,8%, a na obszarach wiejskich – 19,2%. dachówek cementowych, cegielnie, garbarnie, liczne młyny Najwi˛ekszyudział wyznawców judaizmu miały miasta: i wiatraki. Przeci˛eciepowiatu kolej ˛awarszawsko-kalisk ˛apo- zwala wró˙zyc´ mu stanu pomyslnego”´ 9. Warta – 59,9%, Sieradz – 48,54%, a Zdunska´ Wola – 32,35%, przy czym w tym miescie´ mieszkało 18,5% ogól- Do konca´ istnienia guberni kaliskiej powiat sie- nej liczby ewangelików. Odnotowano te˙zzamieszkałych radzki składał si˛ez 19 gmin i trzech miast: Sieradza, w powiecie 281 cudzoziemców. Niewielka była w 1908 Zdunskiej´ Woli i Warty. Graniczył z powiatami: od pół- r. emigracja (zarobkowa) – tylko 33 osoby, w tym 26 nocy – z tureckim i ł˛eczyckim, od wschodu – z łaskim m˛e˙zczyzni 7 kobiet głównie z gmin Barczew i Wierz- i łódzkim, a od południa i zachodu – z wielunskim,´ chy11. kaliskim i tureckim. (Ryc. Nr 3) Uwłaszczenie chłopów w 1864 r. wpłyn˛ełona prze- obra˙zeniaspołeczno-gospodarcze oraz ukształtowanie si˛ekilku warstw społecznych: chłopów, ziemian, bur˙zu- azji, drobnomieszczanstwa,´ robotników oraz inteligen- cji12. Nadal uprzywilejowan ˛awarstw ˛abyli własciciele´ maj ˛atków ziemskich. Maj ˛atków o powierzchni powy˙zej 50 ha było w powiecie 131, a ich własciciele´ stanowili zaledwie 0,5% społeczenstwa.´ Ta cz˛esć´ posiadała około 33,3% ziemi (1911 r.), a chłopi – 52,6% (1909 r.). Najwi˛ekszy areał nale˙załdo 32 maj ˛atków du˙zych (501–1000 ha) – 42%, i 73 srednich´ (101–500 ha) – 32,2%, a najwi˛eksi posiadacze w liczbie dziewi˛eciu, maj ˛acyponad 1000 ha, stanowili 23,3%. Tylko 2,5% stanowił udział 17 ma- j ˛atków małych do 100 ha13. Nale˙zydodac,´ ˙zelikwidacja serwitutów i parcelacja niektórych maj ˛atków (folwar- ków) przed I wojn ˛a swiatow´ ˛aspowodowały zwi˛ekszenie posiadania ziemi przez chłopów. Warto te˙z odnotowac´ fakt istnienia szkolnictwa. W guberni kaliskiej funkcjonowały szkoły pocz ˛atkowe miejskie, gminne i wiejskie. W powiecie sieradzkim było ich ł ˛acznie45 (w 1909 r.), w tym: miejskich – 14, Ryc. 3. Powiat sieradzki w latach 1867–1918, składnik guberni kaliskiej. Zródło:´ J. M. Bacewicz (red.), Mapa gminnych – 12 i wiejskich – 19. Wi˛ekszosć´ stanowiły szczegółowa Królestwa Polskiego z podziałem na gubernie szkoły jednoklasowe ogólne – 41, a były tylko 4 dwu- i 84 powiaty, Warszawa 1907, Reprint: Kraków 2005, s. klasowe (osobno m˛eskiei ˙zenskie´ tj. po 2 w Sieradzu i 18 Zdunskiej´ Woli). W strukturze sieci drogowej wyodr˛ebniono: szosy 2 Powiat zajmował obszar o powierzchni 1453 km i w panstwowe,´ do której to kategorii nale˙zał trakt zwany 1909 r. liczył ogółem 172,1 tys. mieszkanców´ (bez miast fabrycznym z Kalisza przez Błaszki, Sieradz i Zdunsk´ ˛a – 134,7 tys. osób z tego 49,7% stanowili m˛e˙zczyzni,´ a Wol˛edo wsi Okup Wielki (odcinek powiatowy zaczynał 51,3% – kobiety). si˛eod wsi Dzieb˛edów do wsi Krobanów, gdy˙ztu była Siedziba powiatu, czyli Sieradz liczył 9646 miesz- granica z guberni ˛apiotrkowsk ˛a.Były trakty główne gu- kanców´ (w 1909 r.), Zdunska´ Wola – 22 504, Warta bernialne i drogi boczne zwyczajne powiatowe (drogi – 5195. Dla porównania: gubernialny Kalisz liczył 46 II rz˛edu), drogi wiejskie oraz polne. Do gubernial- 796 mieszkanców,´ a powiatowy Wielun´ – mniej ni˙zSie- nych zaliczono 8 szos: sieradzko-wieruszowsk ˛a(od Sie- 10 radz, bo 9095 osób . Obecne miasta Złoczew i Szadek radza do granicy powiatu wielunskiego´ pod Lututo- nie miały wtedy praw miejskich, bo utraciły je po po- wem – 33,104 wiorsty14), złoczewsko-wielunsk´ ˛a(od Zło-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 83 Nazwa Miejsce urz ˛edu Liczba mieszkanców´ Ludnosć´ L.p. Stacja pocztowa gminy gminy ogółem niestała 1. Barczew wies´ Barczew Sieradz 6 205 234 2. Bartochów miasto Warta Warta 8 204 645 3. Bogumiłów wies´ Monice Sieradz 7 201 501 4. Brzeznio´ wies´ Brzeznio´ Złoczew 6 739 410 Charłupia 5. wies´ Dzierlin Sieradz 5 282 362 Mała 6. Dzierz ˛azna wies´ Rossoszyca Sieradz 4 283 205 7. Godynice wies´ Br ˛aszewice Błaszki 6 334 186 8. Gruszczyce wies´ Wojków Błaszki 6 007 1253 9. Klonowa wies´ Klonowa Lututów 8 412 356 10. Krokocice wies´ Krokocice Szadek 5 477 368 11. Majaczewice osada Burzenin Sieradz 7 700 596 12 M˛eka wies´ M˛eka Sieradz 5 257 331 13. Szadek osada Szadek Szadek 8 620 448 wies´ Charchów 14. Wierzchy Szadek 8 509 772 Panski´ 15. Wojsławice wies´ Izabelin Zdunska´ Wola 7 594 1092 16. Wróblew wies´ Wróblew Sieradz 7 589 750 17. Zadzim Wies´ Zadzim Szadek 4 303 282 Zdunska´ miasto Zdunska´ 18. Zdunska´ Wola 10 068 1778 Wola Wola 19. Złoczew osada Złoczew Złoczew 10 923 965 Ludnosć´ w osadach ogółem 134 707 11 244 Tabela 1. Ludnosć´ w osadach w powiecie sieradzkim w guberni kaliskiej w 1909 r. Opracował Zygmunt Kamińskina podstawie: l. V. Jacques i St. Graeve, Przewodnik po guberni kaliskiej, s. 10. Dane z 1909 r. * Ludno´sćniestał ˛awliczono do ludno´sciogółem czewa do granicy powiatu wielunskiego´ – 5,294 wior- Woli były te˙zkantory pocztowo-telegraficzne i ich filie sty), sieradzko-widawsk ˛a(od czwartej wiorsty szosy w Szadku, Złoczewie i Warcie. panstwowej´ pod Sieradzem do granicy guberni piotr- Linia kolejowa z Kalisza do Warszawy przez Łódz,´ kowskiej – 5,2 wiorsty), zdunskowolsko-widawsk´ ˛a(od powstała w 1902 r., stała si˛ewa˙zn˛aarteri ˛akomunika- Zdunskiej´ Woli przez Zduny ku Widawie – granicy gu- cyjn ˛adla ruchu pasa˙zerskiego i towarowego w powie- berni piotrkowskiej – 4,2 wiorsty). Od osady Szadek ku cie. Powstały na trasie (w granicach ówczesnego po- Łodzi (do granicy guberni piotrkowskiej przy Górnej wiatu sieradzkiego) 2 stacje kolejowe – w Sieradzu i Woli – 7,26 wiorsty), sieradzko-tureck ˛a(od 7 wiorsty Zdunskiej´ Woli oraz przystanek S˛edzice.Poci ˛agkurso- szosy panstwowej´ za Sieradzem w stron˛e Kalisza do wał z przeci˛etnapr˛edkosci´ ˛a35,32 wiorst na godz. (tj. Turku – 11856 w.), od Zdunskiej´ Woli przez Szadek ku 37,7 km/godz.). Z Sieradza do Zdunskiej´ Woli jechało Uniejowu [pisownia oryginalna] do granicy powiatu tu- si˛e29 min (wiorst 16), a z S˛edzicdo Sieradza – 16 min reckiego pod wsi ˛aPorczyny – 32,0 wiorsty). Kalisko - (wiorst 11), zas´ do Łasku le˙z˛acego w guberni piotrkow- wielunska´ (zaczyna si˛eprzy wsi Niemojew na granicy skiej z Sieradza – 48 min. powiatu wielunskiego´ i biegnie do granicy tego˙z powiatu przy wsi Kuznia´ Zagrzebska). Drogi II rz˛edusta- II Rzeczpospolita nowiły 11 odcinków wychodz ˛acych z: Sieradza, Zdun-´ Po odzyskaniu przez Polsk˛e niepodległosci´ w 1918 skiej Woli i Warty, a pozostałe – to drogi wiejskie. r. powiat sieradzki wchodził w skład nowoutworzonego 15 Ju˙zna pocz ˛atku XX wieku w powiecie istniały tele- w 1919 r. województwa łódzkiego , powstałego z by- fony, mieli je tylko nieliczni. W Sieradzu było zaledwie łych guberni kaliskiej i piotrkowskiej oraz warszawskiej. 8 abonentów (browar, młyn parowy, naczelnik powiatu, Był jednym z 14 powiatów (w 1931 r.) i obejmował po- 2 geometra, cementownia, sklep rolniczy, stacja kolejowa wierzchni˛e1618 km . Ludnosć´ ogółem stanowiła 167,4 i towarowa). W terenie było ich 11, przewa˙zniew du˙zych tys. osób, z czego w miastach zamieszkiwało 21,1% a maj ˛atkach ziemskich (Koscierzyn,´ Kobierzycko, Bisku- na wsi – 78,9%. G˛estosć´ zaludnienia wynosiła 96,5 os./ 2 pice, D ˛abrowa Wielka, D˛eboł˛eka,M˛eckaWola, Inczew, km . Sieradz liczył 10 537 mieszkanców.´ Tub ˛adzin,Małków, Smaszków). W Sieradzu i Zdunskiej´ Oprócz zmian w strukturze powiatowej wojewódz-

84 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 twa doszło te˙zdo kilku korekt granicznych mi˛edzypo- i niewłasciwa,´ bo 18 tys. gospodarstw chłopskich wła- wiatami, które przyczyniły si˛edo zmiany granicy mi˛e- dało 98,4 tys. ha ziemi (68% ogólnej powierzchni), a dzy województwem poznanskim´ i łódzkim. 31 marca do 110 maj ˛atków ziemskich nale˙zało 46,6 tys. ha, tj. 1938 r. z powiatu kaliskiego wył ˛aczononast˛epuj˛ace 32%. Szczególne dysproporcje dotyczyły gospodarstw gromady: Czartki Wielkie, Gac´ Warck ˛ai Góra, przy- chłopskich, gdzie przeci˛etna wielkos´c´ gospodarstwa ł ˛aczaj˛acje do powiatu sieradzkiego. Z tego ostatniego wynosiła 5,7 ha. Najliczniejsze gospodarstwa, srednio-´ powiatu wył ˛aczonogromad˛eOrze˙zyn,wies´ Zelisław˙ i rolne (5–10 ha) stanowiły 33,4%, gospodarstwa mało- Koloni˛e Zelisław,˙ przył ˛aczaj˛acje do powiatu kaliskiego rolne (2–5 ha) –30,2%, gospodarstw wi˛eksze(10–20 ha) (Ryc. 4). – 11,4% a najzamo˙zniejsze(tzw. chłopi bogaci 20–50 ha) Ostatecznie w okresie mi˛edzywojennym ustalił si˛e – 1,1%. Własciciele´ gospodarstw karłowatych – to za- podział terytorialny powiatów oraz gmin miejskich i ledwie 4,2%. Nast˛epny spis z 1931 r. wykazał, ˙zeareał wiejskich województwa łódzkiego16. Przeprowadzono ziemi b˛ed˛acyw posiadaniu chłopów nieznacznie si˛e tak˙zeujednolicenie podziału kraju na gminy i gromady. zwi˛ekszył(o 4,9%)17. Powiat sieradzki obejmował gminy: Barczew, Barto- Rzemiosło było dobrze rozwini˛ete, a przemysł, poza chów, Bogumiłów, Brzeznio,´ Charłupia Mała, Gody- Zdunsk´ ˛aWol ˛a,zatrudniał niewielu pracowników w manice, Gruszyczce, Klonowa, Krokocice, Majaczewice, łych zakładach (młyny, gorzelnie, cegielnie, fabryki ma- M˛eka, Rossoszyca, Sieradz, Szadek, Warta, Wierzchy, szyn rolniczych, tartaki i in.). Wojsławice, Wróblew, Zadzim, Zdunska´ Wola i Zło- czew.

Ryc. 5. Powiat sieradzki w latach II wojny swiatowej´ Zródło:´ M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łód´z1995

Lata II wojny swiatowej´ i powojenne Ta organizacja powiatowa nie uległa zmianom do Ryc. 4. Powiaty województwa łódzkiego po 1918 r. czasu wybuchu II wojny swiatowej.´ Taki stan rzeczy ´ Zródło: M. Bandurka, Zmiany administracyjne i teryto- trwał jedynie do pazdziernika´ 1939 r., kiedy władze rialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, niemieckie zreorganizowały struktur˛eadministracyjno- Naczelna Dyrekcja Archiwów Panstwowych.´ Urz ˛adWo- jewódzki w Łodzi, Archiwum Panstwowe´ w Łodzi, Łód´z terytorialn ˛aokupowanej Polski. W wyniku reorganiza- 18 1995 cji zostało zlikwidowane województwo łódzkie . Nie- mieckie władze okupacyjne podzieliły województwo W okresie mi˛edzywojennym w powiecie sieradzkim łódzkie niemal na pół, tworz ˛acgranic˛e mi˛edzy Rze- nie nast ˛apiłyzdecydowane zmiany w strukturze gospo- sz ˛aa Generaln ˛aGuberni ˛a.W czasach okupacji nie- darczej i społecznej. Spis powszechny z 1921 r. wykazał mieckiej powiat sieradzki w niezmienionych granicach rolniczy charakter powiatu. Na wsi nadal mieszkała został wł ˛aczony do tzw. Kraju Warty (niem. Reichsgau znaczna cz˛es´c´ ludnosci´ – 115,1 tys. osób, co stanowiło Warthegau), pocz ˛atkowo do rejencji kaliskiej, a w 1941 r. 74% ogółu. Struktura agrarna była nadal zró˙znicowana – do rejencji łódzkiej19.

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 85 Po II wojnie swiatowej´ zniesiono wszelkie podziały nie województwa łódzkiego ustanowiono nowy podział administracyjne, wprowadzone przez niemieckie wła- terytorialny powiatów, i wówczas dokonano wymiany dze okupacyjne i przywrócono przedwojenny podział okolicznych gromad. Utworzone zostały powiaty: 11 terytorialny. sierpnia 1954 r. – wieruszowski, a 12 listopada 1955 Na obszarze województwa łódzkiego, podobnie jak r. uchwał ˛aRady Ministrów erygowano powiaty: beł- przed wybuchem II wojny swiatowej,´ istniało 14 powia- chatowski, paj˛eczanski´ i podd˛ebicki, które formalnie tów, w tym powiat sieradzki o powierzchni 1422 km2 i rozpocz˛eły działalnosć´ 1 stycznia 1956 r. Konieczne liczbie mieszkanców´ 130 tys. stało si˛e dokonanie licznych przesuni˛ec´ granicznych Stan ten uległ niebawem zmianie, gdy˙zdoszło tak˙ze powiatów, z których utworzono nowe powiaty, a tak˙ze do licznych korekt granicznych miedzy powiatami oraz granic˛ez województwem poznanskim.´ W 1955 r. pół- województwami s ˛asiednimi.I tak w 1951 r. wprowa- nocn ˛acz˛esć´ powiatu sieradzkiego wł ˛aczonodo nowego dzono drobn ˛akorekt˛egraniczn ˛apomi˛edzywojewódz- powiatu podd˛ebickiego, wobec czego liczba ludnosci´ twem poznanskim´ i łódzkim, gdy˙z z powiatu turec- zmniejszyła si˛edo 120 tys., a powierzchnia – do 1316 kiego wył ˛aczonogromad˛eGłaniszew i wł ˛aczonoj ˛ado km2. powiatu sieradzkiego. Po tych zmianach województwo Po tych zmianach powiat sieradzki posiadał nast˛e- łódzkie było podzielone na 16 powiatów oraz 5 miast puj ˛ac˛astruktur˛eadministracyjno-terytorialn ˛a20 i obej- na prawach powiatów. mował gromady: Annopole, Barczew, Bartochów, Br ˛a- szewice, Broszki, Brzeznio,´ Burzenin, Charłupia Mała, Po reformie administracyjnej 1954 r. Charłupia Wielka, Chojne, Czechy, D ˛abrowa Wielka, W 1954 roku zlikwidowano podział na gminy (w Pol- Dzier˙z˛azna,Godynice, Górna Wola, Grabówka, Grójec sce było ich 3000), zas´ w ich miejsce powstały gro- Wielki, Gruszyczce, Jakubice, Janiszewice, Kamiona- mady (w Polsce utworzono 8789), ju˙z w 1954 r. do- czyk, Karsznice, Kliczków Mały, Klonowa, Kłocko, Kar- konano kolejnych zmian w administracji terytorialnej czew, Krobanówek, Krokocice, Kuznica´ Zagrzebska, województwa łódzkiego. W ich wyniku w powiecie sie- Monice, Niechmirów, Niemojew, Ostrów, Owieczki, Po- radzkim: gromad˛e Góra wł ˛aczonodo powiatu turec- tok, Prusniowice,´ Ralewice, Rossoszyca, Rzechta, Siku- kiego, a cz˛esć´ gromady Wojków przył ˛aczonodo po- cin, Słomków Mokry, Stolec, Uników, Wałgczew, Wielka wiatu kaliskiego w województwie poznanskim.´ Wies,´ Włocin, Wola B˛edkowska, Wozniki,´ Wróblew, Za- gajew i Zuraw,˙ oraz miasta: Sieradz, Szadek, Warta i Złoczew. Ten stan podziału administracyjno-terytorialnego na obszarze województwa nie okazał si˛eostateczny. Od 1 stycznia 1958 r. przeprowadzono jeszcze korekty gra- niczne mi˛edzy powiatami w zawi ˛azkuz rozpocz˛etym procesem zmniejszania liczby gromad w celu utworzenia wi˛ekszych i zarazem silniejszych gospodarczo podstawowych jednostek administracji publicznej. W powiecie sieradzkim były to a˙z do 1973 r. nast˛epu- j ˛acegromady: Barczew, Burzenin, Brzeznio,´ Br ˛aszewice, Godynice, Charłupia Mała, Charłupia. Wielka, Czechy, D ˛abrowa Wielka, Grabówka, Gruszczyce, Ja- niszewice, Klonowa, Kliczków Mały, Korczew, Kroba- nówek, Krokocice, Monice, Niechmirów, Rossoszyca, Ryc. 6. Podział administracyjny powiatu sieradzkiego Rzechta, Stolec. Miasto Szadek. Wielka Wies,´ Włyn,´ na gromady stan na koniec 1972 r. Zródło:´ Atlas woje- Wola Krokocka, Warta, W ˛agłczew, Wo˙zniki, Wróblew, wództwa łódzkiego, 1965 miasto Warta. miasto Złoczew, gromada Złoczew, osie- Do najwi˛ekszych zmian administracyjno- dle Karsznice. terytorialnych na terenie województwa łódzkiego do- Przesuni˛eto te˙zgranice administracyjne wielu miast. szło w latach 1954–1956, które spowodowały zlikwido- Miasto Sieradz powi˛ekszyło swoje granice o obszar wanie gmin wiejskich i gromad oraz powołanie nowych 227,5 ha, tj. do 1673,54 ha w 1973 r., wł ˛aczaj˛acte- gromad, a tak˙ze utworzenie kilku nowych powiatów. reny wiejskie (wsie). Okazało si˛e jednak, ˙ze i te za- Na podstawie Ustawy o reformie podziału administracyj- biegi nie rozwi ˛azałyproblemów jednostek administra- nego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych z 25 cji panstwowej´ stopnia podstawowego. Na pocz ˛atku lat wrzesnia´ 1954 r. powstały gromady, jako podstawowe siedemdziesi ˛atych podj˛eto prace na rzecz utworzenia jednostki podziału terytorialnego. Nast˛epnie na tere- gmin, które miały sprostac´ wszystkim wymaganiom najni˙zszej jednostki terytorialnej panstwa.´ Po kolejnej

86 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Jednostka Jednostka Jednostka, administracyjna Okres historyczny administracyjna administracyjna sredniego´ wy˙zszego szczebla ni˙zszego szczebla szczebla ksi˛estwo sieradzkie (od Królestwo Polskie X–XIV w. kasztelania – XII-XIII w. ziemia) Królestwo Polskie XV–XVIII w. województwo sieradzkie powiat sieradzki – Prowincja Prusy Południowe, Królestwo Pruskie (1793–1807) departament piotrkowski, od powiat sieradzki – 1795 r. kaliski Ksi˛estwo Warszawskie (1807– departament kaliski powiat sieradzki – 1816) Królestwo Polskie (1816–1842), województwo kaliskie (od 1837 obwód sieradzki powiat sieradzki zabór rosyjski r. gubernia), Królestwo Polskie (1843–1866), gubernia warszawska (do 1845 powiat sieradzki okr˛egsieradzki zabór rosyjski r. kaliska) Panstwo´ Polskie (1863–1864), województwo kaliskie powiat sieradzki – powstanie styczniowe Królestwo Polskie (1867–1914) gubernia kaliska powiat sieradzki gminy II Rzeczpospolita (1918–1939) województwo łódzkie powiat sieradzki gminy Okupacja niemiecka rejencja kaliska (od 1941 r. powiat sieradzki gminy (1939–1945) łódzka) gminy (od 1954 r. Okres PRL-u (1946–1975) województwo łódzkie powiat sieradzki gromady, od 1973 r. znów gminy) Okres PRL-u i III województwo – gminy Rzeczpospolitej (1975–1998) sieradzkie Nowy podział Polski województwo łódzkie powiat sieradzki gminy (od 1999 r.) Tabela 2. Powiat sieradzki jako jednostka administracyjna na tle historycznych podziałów Polski. Zródło:´ opracowanie własne reformie administracyjnej, wdro˙zonejod 1 stycznia 1973 radzkiego, wielunskiego,´ podd˛ebickiego, łaskiego i cz˛e- r., w miejsce gromad przywrócono gminy i zlikwido- sciowo´ łódzkiego – gmina Lutomiersk) powołano woje- wano osiedla (w powiecie sieradzkim osiedle Karsz- wództwo sieradzkie. nice wł ˛aczonodo miasta Zdunska´ Wola). Powołano Po zmianach ustrojowych w 1989 r. i rozpocz˛etej de- te˙z wspólne rady gmin z małymi miastami, niestano- mokratyzacji ˙zycia społeczno-politycznego w Polsce, 8 wi ˛acymipowiatów. Równoczesnie´ nast ˛apiłocz˛esciowe´ marca 1990 r. uchwalono Ustawy o samorz ˛adzieteryto- przesuni˛ecie kompetencji z powiatu do gminy. Uwi- rialnym wojewódzkim i powiatowym, zas´ 22 marca 1990 doczniło si˛eto w powi˛ekszonych uprawnieniach naczel- r. Ustawy o terenowych organach rz ˛adowej administracji nika gminy. W ramach akcji tworzenia gmin 9 grud- ogólnej oraz Ustawy o pracownikach samorz ˛adowych23. nia 1972 r. Wojewódzka Rada Narodowa w Łodzi pod- Administracja rz ˛adowa działaj ˛acana poziomie woje- j˛eła uchwał˛e, na której mocy dotychczasowy powiat wództwa, uzupełniona została w terenie przez stworze- sieradzki otrzymał nast˛epuj˛ac˛astruktur˛eterytorialn ˛a21: nie tzw. rejonów24. Dokonało si˛eto na mocy rozporz ˛a- Br ˛aszewice, Brzeznio,´ Burzenin, Gruszyczce, Klonowa, dzenia Ministra – Szefa Urz˛eduRady Ministrów z dnia Sieradz, Szadek, Warta, Wróblew i Złoczew. 1 sierpnia 1990 r. w sprawie okreslenia´ siedzib i terytorialnego zasi˛egudziałania urz˛edów rejonowych25.W Województwo sieradzkie 1990 r. powołano urz˛edyrejonowe, jako jednostki po- Na mocy Ustawy o dwustopniowym podziale admi- mocnicze dla załatwiania okreslonych´ spraw admini- 22 nistracyjnym pa´nstwa z 28 maja 1975 r. na dwadzie- stracyjnych (wykonywały zadania i kompetencje admi- scia´ cztery lata zanikła struktura powiatowa. Powstało nistracji rz ˛adowej), które nie stanowiły organów samo- ponownie – po 183 latach – województwo sieradz- rz ˛adowych. Zachowany został jednoczesnie´ dwustop- kie a powiat sieradzki przestał istniec´ w latach 1975– niowy zasadniczy podział terytorialny. 1998. W miejsce likwidowanych powiatów (m.in. sie- Na czele urz˛edów rejonowych stali kierownicy, po-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 87 woływani przez wojewodów. Urz˛edy te działały do Pierwszym starost ˛a został Kazimierz Koscielny,´ konca´ 1998 roku, tj. do momentu reaktywowania po- który funkcj˛e t˛e pełnił przez dwie kadencje (1999– wiatów w dniu 1 stycznia 1999 roku26, stanowi ˛acich in- 2003 i 2003–2007), a wicestarost ˛a– Wojciech Gro- stytucjonaln ˛aprzyszł ˛abaz˛e.Rejon sieradzki składał si˛e belny. Pierwszymi członkami Zarz ˛aduPowiatu byli: Jan z gmin: Błaszki, Br ˛aszewice, Brzeznio,´ Burzenin, Gosz- Musiałczyk, Tomasz Sapiejka i Andrzej Tomaszewicz. czanów, Klonowa, P˛eczniew, Sieradz, Warta, Wróblew i Złoczew oraz miasta Sieradz. Kierownikiem urz˛edu Zakonczenie´ rejonowego był Jan Pas,´ a jego zast˛epc˛a– Wiesław Sko- Przez cały omawiany okres funkcjonowania w struk- rupa. turze administracyjnej jednostek regionalnych (woje- wództwo, departament, rejencja czy gubernia) docho- dziło do wielu zmian obszaru powiatu oraz podległosci´ do innych panstw´ (Prusy, Rosja). Przemiany administracyjne na tle historycznych podziałów Polski prezentuje Tabela nr 2.

Ryc. 7. Urz ˛edyRejonowe w województwie sieradzkim w latach 1990–1998 Zródło:´ pl.wikipedia.org

W III Rzeczypospolitej Ryc. 8. Poło˙zeniepowiatu sieradzkiego w województwie Reaktywowanie samorz ˛adu terytorialnego po 1 łódzkim od roku 1999 Zródło:´ Internet stycznia 1999 r. poł ˛aczonebyło z przywróceniem trój- stopniowego podziału terytorialnego. W ˙zycie weszły Znaczenie stołeczne Sieradza, jako osrodka´ admini- nast˛epuj˛aceustawy: O samorz ˛adziewojewództwa z dnia stracyjnego, ulegało ewolucji i prowadził do wzrostu 5 czerwca 1998 r.27, O administracji rz ˛adowej wojewódz- lub upadku miasta. Ocena tego znaczenia jest trudna, twa28 i O samorz ˛adziepowiatowym29 oraz O wprowadzenie tylko ze wzgl˛eduna brak danych historycznych, ale niu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego te˙zz powodu specyﬁki funkcji administracyjnych, któ- pa´nstwa z dnia 24 lipca 1998 r.30 Na mocy tej ostat- rych miary ilosciowe´ (np. liczba zatrudnionych) nie od- niej ustawy utworzono województwo łódzkie, w któ- zwierciedlaj ˛afaktycznego znaczenia. Miary jakosciowe´ rego skład wchodził obszar powiatu sieradzkiego, jako te˙z nie stanowi ˛ajednoznacznej interpretacji. Niew ˛at- jeden z dwudziestu powiatów ziemskich, z nast˛epuj˛a- pliwie jednak przez stulecia Sieradz był postrzegany, cymi miastami i gminami: Błaszki, Warta i Złoczew jako istotny osrodek´ miejski na mapie kraju i regionu. oraz gminami: Br ˛aszewice, Brzeznio,´ Burzenin, Gosz- W nim bowiem lokowano dawniej i dzis´ wa˙znefunkcje czanów, Klonowa, Sieradz, Wróblew. Miasto Sieradz administracyjne, zarówno władz samorz ˛adowych czy stanowi samodzieln ˛agmin˛emiejsk ˛a. s ˛adowniczych, ale równie˙z skarbowych czy celnych, a Utworzony powiat sieradzki miał powierzchni˛e1491 nawet wojskowych. Poni˙zszy zestaw funkcji jest swia-´ km2, w koncu´ 1998 r. na terenie powiatu miesz- dectwem burzliwych, a nawet tragicznych wydarzen,´ kało 125 659 osób. Powiat sieradzki graniczy z pi˛e- które nie omijały Sieradza, czego efektem jest spadek cioma powiatami województwa łódzkiego: podd˛ebic- znaczenia administracyjnego w kraju i oby nie w regio- kim, zdunskowolskim,´ łaskim, wielunskim´ i wieruszow- nie. skim oraz z trzema powiatami województwa wielkopol- skiego: ostrzeszowskim, kaliskim i tureckim.

88 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Przypisy: 15 Ustawa tymczasowa z 2 sierpnia 1919 r. 16 Dziennik Urz˛edowy Urz˛eduWojewódzkiego Łódzkiego (dalej: Dz. U. WŁ) 1935, nr 28, poz. 385. 1 A. Ruszkowski, Powiat sieradzki na przestrzeni wieków, „Na 17 J. Socha, Zycie˙ gospodarcze wsi powiatu sieradzkiego w okresie Sieradzkich Szlakach” nr 1/93/2009, s. 12–16. mi˛edzywojennym (1918-1939) [w:] Szkice z dziejów Sieradzkiego, Łódz´ 2 S. Liszewski, Funkcja administracyjna miast jako przedmiot 1977 s. 371–372. bada geograficznych. [w:] Funkcja administracyjna miast, „Acta Uni- 18 K. M. Pospieszalski,´ Polska pod niemieckim prawem, 1939–1945, versitatis Lodziensis. Folia Geographica” 1992, z. 17, s. 249–260. Poznan´ 1946, s. 10. 3 S. Arnold, Zarys historii Polski od pocz ˛atków państwa do czasów 19 M. Bandurka, Rozwój administracyjno-terytorialny powiatu ka- współczesnych, Warszawa 1966, s. 20. liskiego oraz powiatów s ˛asiedzkich XIX i XX w., [w: ] „Rocznik Ka- 4 M. Sobczynski,´ M. Kulesza, Miejsce i rola powiatu w tradycji liski” 1976, t. 9. M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne podziału terytorialnego Polski, Wydawnictwo UŁ, Łódz´ 2006. ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Naczelna Dyrekcja 5 https://pl.wikipedia.org/wiki/Kasztelania_sieradzka Archiwów Panstwowych.´ Urz ˛adWojewódzki w Łodzi, Archiwum 6 J. Kobierzycki Przyczynki do dziejów Ziemi Sieradzkiej, War- Panstwowe´ w Łodzi, Łódz´ 1995. szawa 1915, s. 64–66. 20 Podział administracyjny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, 7 A. Pawinski,´ Polska XVI wieku pod wzgl˛edem geograficzno- Warszawa 1956, s. 80–89. statystycznym. T. 1: Wielkopolska. Wydawnictwo Gebethner i Wolff, 21 Dz. U. WRN 1972, nr 14, poz. 185. Warszawa: 1883, s. 50. 22 J. Malec, D. Malec, Historia administracji i my´sliadministracyj- 8 Województwo sieradzkie (łac.Palatinatus Siradiensis) – jednej, Kraków 2000, s. 210. nostka terytorialna Korony Królestwa Polskiego, pózniej´ Rzeczy- 23 Dz. U. 1990, nr 21, poz. 123. pospolitej Obojga Narodów istniej ˛acew latach 1339–1793, tworz ˛aca 24 Urz˛edy rejonowe powołano w całej Polsce 27 sierpnia 1990 prowincj˛ewielkopolsk ˛a,obejmuj ˛acapowierzchni˛e9700 km2. roku na mocy ustawy z dnia 22 marca 1990 roku oraz rozporz ˛a- 9 Przewodnik po guberni kaliskiej, oprac L.V. Jarcques i St. Gra- dzenia Ministra – szefa Urz˛eduRady Ministrów z dnia 1 sierpnia eve, Wyd. Gebethner i Wolf, Warszawa 1912, s. 7. 1990 roku. Ich liczba wynosiła pocz ˛atkowo 254, a nast˛epnie(1 lu- 10 Dane – wg ówczesnej statystyki – pochodz ˛az 1909 r. tego 1991 r.) została powi˛ekszonado 267 i ostatecznie – do 268 (16 11 Dane wg: V. Jacques i St. Graeve z Przewodnika po guberni wrzesnia´ 1997). kaliskiej, cz. 1 i 2, s. 11–12. 25 Dz. U. 1990, nr 54, poz. 316. 12 D. Klemantowicz, Struktura wielko´sci prywatnych maj ˛atków 26 Dz. U. 1998, nr 91, poz. 578. ziemskich w powiecie sieradzkim, „Biuletyn Szadkowski” 2010, t. 10, 27 Dz. U. 1998, nr 91, poz. 576. s. 91. 28 Dz. U. 1998, nr 91, poz. 577. 13 D. Klemantowicz, dz.cyt.,. . . s. 92. 29 Dz. U. 1998, nr 91, poz. 578. 14 Wiorsta – to dawna rosyjska miara długosci.´ Od konca´ XVIII 30 Dz. U. 1998, nr 96, poz. 603. w. 1 wiorsta = 500 s ˛a˙zni= 1,0668 km – przyp. red.

Olendry Du˙zei Małe w Sieradzu. ku Ł˛egowi”3. Opis ten odpowiada temu, co widzimy Cz ˛es´c´ 2 na planie. Do wyprostowania ulicy jednak nie doszło; jej dzisiejszy układ jest w du˙zejmierze utrwalony w ta- Jakub Jurek kiej formie, jak ˛amiała dwiescie´ lat temu. Przy projekto- waniu numeracji hipotecznej, działkom przy ulicy No- Oto kontynuacja historii sieradzkich Olendrów. wej, zwanej te˙zwówczas Wymysłowem lub Holendrami Cz˛es´c´ pierwsza ukazała si˛e w poprzednim numerze, Wielkimi, przypisano numery od 448 do 474. Ich wła- gdzie przedstawiłem wiadomosci´ o Olendrach Małych. scicielami´ w 1811 r. byli: Szczepan Krzy˙zanski,´ Jan Kie- Tu zajmiemy si˛e Olendrami Du˙zymi i przyległym do lek, Karol Gawron, Mateusz Orzeg, Andrzej Cyganek, nich Chabiem. Roch Lesiak, Jan Górny, Roch Szymala, Marcin Go- ł ˛ab,magistrat, Franciszek Szczepanik, Jan Dusza, Kon- Olendry Du˙ze rad Potabski, Maciej Dranc, Dominik Korpa, wdowa Olendry Du˙ze,tak jak i Małe, regionalisci´ zaliczali Gawronka, Wojciech Jakubiec, Bła˙zejMigas, Jan Górny, do tej pory do kategorii miejscowosci,´ które wł ˛aczono Marcin Migas, Łukasz Krzy˙zanski,´ Jakub Uznanski,´ w granice Sieradza w czasie jego rozwoju1. Okazuje si˛e Tomasza Jadasik, Andrzej Stangreciak i Wisniewscy´ 4. jednak, ˙ze Olendry Du˙ze, tak jak i Małe, od wieków Działki rozło˙zonebyły po obu stronach ulicy. Po stro- znajdowały si˛ew granicach Sieradza. nie północnej stykały si˛ez działkami poło˙zonymi przy Przyjrzyjmy si˛e najpierw rozplanowaniu Olendrów ul. sw.´ Mikołaja i Wierzbowej (dzis´ kolejno Krakowskie Du˙zych na planie Sieradza z 1823 r.2 Ulica o na- Przedmiescie´ i Opłotki) oraz ł˛egiem,a po stronie połu- zwie „Hollendry Wielkie” ci ˛agn˛ełasi˛eod drogi id ˛acej dniowej ci ˛agn˛ełysi˛edo posiadłosci´ zwanej Chabiem, o z Widawy do terenu ł˛egu nieuwzgl˛ednionego na pla- której piszemy poni˙zej. nie. Przebieg ulicy zamierzano uregulowac´ przez jego Nazwiska mieszkanców´ Olendrów Du˙zych wymie- wyprostowanie. Kilka lat wczesniej´ Antoni Pstrokon-´ nione wy˙zej s ˛awył ˛aczniepolskie, a własciwie´ – sie- ski, opisuj ˛aculice miasta, zapisał [pisownia oryginalna]: radzkie. Ludzie ci wywodzili si˛ez okolicznych wsi i zaj- „Ulica Nowa, teraz bez przyczyny Hollendrami wiel- mowali si˛eprzede wszystkim rolnictwem – byli tak˙ze kiemi nazywana, poczyna si˛eprzed domami młynarzy, włascicielami´ gruntów ornych poło˙zonych na sieradz- ci ˛agniesi˛eopłotkami /: któreby nalezało sprostowac:/´

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 89 kich polach. Nie byli to wi˛ecw ˙zadnym stopniu osad- poło˙zony na Błoniu. Działk˛e nr 467 Grzegorz Migas nicy typu ol˛ederskiego, którzy mieliby na przykład osu- miał nabyc´ ok. 1772 r., ale aktu sprzeda˙zy nie ma w szac´ teren ł˛egów przy Zeglinie.˙ W wielu przypadkach ksi˛egach miejskich. W podobnym czasie miasto miało udało si˛eustalic,´ ˙ze pierwotnym włascicielem´ działek przekazac´ Piotrowi Uznanskiemu´ działk˛e nr 471. W na Olendrach Du˙zych był sieradzki magistrat. Działki 1763 r. „grunt na Błoniu miejskim” maj ˛acypotem nu- o numerach 465, 468 i 469 zostały nadane ich pózniej-´ mer 472 miasto sprzedało Marcinowi Danielowi. W szym włascicielom´ w 1792 r. Te o numerach 450, 451, wymienionych transakcjach stron ˛abyło cz˛esto miasto. 452, 464, 466, 470 i 473 miasto nadało w 1795 r.5 Z Niestety o niektórych wiadomo jedynie z pózniejszych´ kolei w roku 1803 pruskie władze miasta wytyczyły na akt, i nie były one zapisane w ksi˛egach miejskich – ówczesnych obrze˙zach ulicy kolejne 6 działek6, które co rodzi pewne w ˛atpliwosci.´ Niemniej jednak, mo˙zna otrzymały potem numery 455, 456, 457, 460, 461 i zauwa˙zyc,´ ˙ze teren Olendrów był celowo zaludniany 462. Działki poło˙zonena ł˛egu,numerowane 458 i 459, ju˙z w drugiej połowie XVIII wieku, a nasilenie tego pozostały w gestii miasta. Widac´ wi˛ec, ˙ze wi˛ekszos´c´ procesu przypadło na przełom tego i nast˛epnego stu- mieszkanców´ Olendrów Du˙zych swoje działki otrzy- lecia. Czy zatem teren Olendrów Wielkich był przed mała na własnos´c´ w latach 1792–1803. Sama nazwa, 1750 r. nieu˙zytkowany? Tu, na chwil˛eobecn ˛a,udało si˛e tak jak i w przypadku Olendrów Małych, przylgn˛eła tylko postawic´ pewne hipotezy. By je wyjasni´ c,´ trzeba do tego osiedla pod koniec XVIII wieku – w 1791 r. opowiedziec´ nieco o wspomnianej wy˙zejposiadłosci´ – pojawia si˛epo raz pierwszy wyra˙zenie „Ol˛edry Wiel- Chabiu. kiego Przedmiescia”´ 7. Nazwa ta nie podobała si˛e jak widac´ rejentowi Pstrokonskiemu,´ skoro stwierdził, ˙ze ulica nazywana tak była „bez przyczyny”. Proponował on nazw˛e„Nowa”, ale w pózniejszych´ dokumentach no- tarialnych pojawia si˛egłównie nazwa Wymysłów oraz ta, która ostatecznie przetrwała do dzis,´ choc´ w innej formie – Holendry Wielkie.

Teren folwarku Chabie w 1934 r. (strzałka). Zródło:´ Sie- radz. Plan wykonany w biurze planu regjonalnego Łodzi. Miejsce przechowania nieustalone

Chabie Olendry Du˙ze(jako Hollendry Wielkie) na planie Siera- dza z 1823 r. Ze zbiorów Muzeum Okr˛egowego w Sieradzu Cz˛esć´ Chabia le˙załabezposrednio´ przy ulicy Olen- drów i miała po 1811 r. numer 474. W drugiej połowie Pozostaje zadac´ jeszcze pytanie, co z terenem Olen- XVIII wieku Chabie nale˙załodo wspomnianego Miko- drów Du˙zych działo si˛e przed 1792 r.? Cz˛esć´ z tych łaja Wisniewskiego,´ który wg własnego testamentu miał działek mogła byc´ u˙zytkowana przez pózniejszych´ wła- je kupic´ od szlachcica Wawrzynca´ Nagórskiego9. Nieco scicieli´ na innych zasadach, bez przekazywania wła- niejasna gramatyka testamentu powoduje trudnosci´ w snosci.´ Ksi˛egi miejskie ten sposób posiadania nazy- jego odczytaniu. Prawdopodobnie na Chabiu znajdo- wały „sposobem wydzielnym”. Jak długo trwały takie wał si˛e wówczas folwark, dwa ogrody (jeden włoski), stosunki – trudno stwierdzic.´ Z kolei kilka działek po- gorzelnia, spichlerz i stodoła, które Wisniewski´ zapi- ło˙zonych najbli˙zej drogi do Widawy (Krakowskiego sał spadkobiercom. Tej transakcji niestety nie udało Przedmiescia)´ pojawia si˛e w transakcjach ju˙z w po- si˛e odnalezć´ w ksi˛egach miejskich – byc´ mo˙ze zo- łowie XVIII wieku8. W 1745 r. pózniejsz´ ˛adziałk˛e nr stała zawarta na zamku sieradzkim i zapisana w ksi˛e- 448 kupił Józef Krzy˙zanski´ od ówczesnego prezydenta gach grodzkich? Mimo to, Chabie wielokrotnie poja- miasta, Mikołaja Wisniewskiego.´ S ˛asiedniadziałka nr wia si˛ewe wczesniejszych´ wzmiankach. Po raz pierw- 449 miała nale˙zec´ do Kacpra Kielka ju˙zod ok. 1764 r. szy w 1566 r., kiedy to wspólnota miejska (communitas) Kolejna s ˛asiedniadziałka, nr 450, została przez mia- oddała w zastaw burmistrzowi Wawrzyncowi´ Dro˙zd˙za- sto nadana Stanisławowi Paczesnemu w 1755 r. Był to kowi ł ˛ak˛ezwan ˛aChabie, poło˙zon˛aobok ł ˛akizamko- wówczas „grunt pusty (...) na wybudowanie chałupki”, wej, tak˙zezwanej Chabie10. W 1581 r. na przedmiesciu´

90 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 sw.´ Mikołaja (czyli Krakowskim) znajdował si˛efolwark jest bardzo cenny. Zaznaczono na nim główn ˛aulic˛e Drwalowski, a obok niego – droga id ˛acado Chabia. Krakowskiego Przedmiescia´ i przyległe do niej działki. W pobli˙zuChabia le˙załyte˙zinne nieruchomosci´ – na Droga rozgał˛eziałasi˛ekoło mostku na Krasawie, któ- przykład folwark niejakiego Ruszkowskiego11 (1594 r.), rego jednak (ani rzeczki) na planie nie zaznaczono. dwór Jana W˛e˙zyka (1597 r.), a tak˙ze kilka ogrodów. Stamt ˛adjedna droga prowadziła na pastwisko i Olen- Chabie pojawia si˛e tak˙ze w XVII wieku. Pod koniec dry (dzis´ ul. Wierzbowa), druga szła naprzód i skr˛ecała tego stulecia duchowny Mateusz Staszkiewicz sprzedał do Widawy, a trzecia wchodziła na Poswi˛etn˛aGórk˛e´ jednemu z przedmieszczan sieradzkich „dobra zwane i docierała do koscioła´ sw.´ Mikołaja, którego rzut za- Chabie na Przedmiesciu´ Wielkim”, które posiadał po znaczono na planie (!)17. Na planie zaznaczono te˙zdwa swoim ojcu. Na obecnym etapie badan´ nad tym tere- wiatraki na Krakowskim Przedmiesciu´ oraz dzisiejsz ˛a nem mo˙znasnuc´ przypuszczenia, ˙zetoponim Chabie w ulic˛eOlendry Du˙ze.Przy niej, oprócz działek budow- ka˙zdymwieku dotyczył tego samego obszaru. Nie ulega lanych, le˙załotak˙zepole Chabie, oznaczone odr˛ebnym jednak w ˛atpliwosci,´ ˙ze Chabie było zwi ˛azanewłasnie´ kolorem. W samym rogu rysunku widoczny jest te˙z z Krakowskim Przedmiesciem,´ co potwierdzaj ˛aliczne młyn nale˙z˛acydo Monic, zbudowany nad Zeglin˙ ˛a. wzmianki. Wydaje si˛ete˙z, ˙zew XVI-XVII wieku topo- nim Chabie okreslał´ grup˛enieruchomosci´ poło˙zonych Zakonczenie´ na pewnym obszarze, które potem mogły ulec scaleniu. Jak wynika z przytoczonych w cz˛esci´ pierwszej i Du˙zo łatwiej przesledzi´ c´ histori˛eChabia w XIX i XX drugiej artykułu dokumentów, Olendry Małe i Du˙zew wieku. W sieradzkim archiwum stosunkowo niedawno Sieradzu, to obszary, które przynale˙znebyły miastu od pojawiła si˛eksi˛ega hipoteczna tego maj ˛atku, ponadto bardzo dawna, u˙zytkowane ju˙zw XVI wieku. Oba osie- dost˛epnes ˛aXIX-wieczne akta notarialne12. dla pod koniec XVIII wieku zostały od nowa zagospo- Ostatnia ze spadkobierców Mikołaja Wisniewskiego,´ darowane poprzez wydzielenie wielu działek budowla- Marianna z Dzwonkowskich 1v. Wisniewska,´ sprzedała nych i ogrodowych mieszczanom i przedmieszczanom Chabie w roku 1830 Józefowi Zabierzewskiemu, ko- sieradzkim. Wtedy te˙zpojawiły si˛enazwy: Ol˛edry Ma- mendantowi oddziału weteranów. W skład nierucho- łego i Wielkiego Przedmiescia,´ które w zmienionej for- mosci´ wchodził wtedy nowo zbudowany dworek z za- mie przetrwały do dzis.´ budowaniami gospodarczymi, studni ˛aoraz przyległymi polami uprawnymi i ł ˛akami.Za wschodni ˛agranic ˛a Przypisy: Chabia znajdowało si˛e pastwisko miejskie, a granica 1 południowa była jednoczesnie´ granic ˛ami˛edzy Siera- A. Ruszkowski, Wioski podmiejskie, które wchłon ˛ałSieradz, „Na Sieradzkich Szlakach”, nr 1/2004, s. 28–33. dzem i Monicami. W 1843 r. Zabierzewski sprzedał 2 Muzeum Okr˛egowe w Sieradzu, Plan miasta Sieradza w gu- dworek oraz stare i nowe zabudowania wraz z reszt ˛a berni warszawskiej w powiecie sieradzkim połozonego˙ zdziałany w r. obiektów Maciejowi Grodzickiemu. Kolejni własciciele´ 1823. 3 to Klemens Raczynski´ – geometra (1845 r.), Antoni Kur- Archiwum Panstwowe´ w Łodzi Oddział w Sieradzu, Akta miasta Sieradza, Akta dotycz ˛acepisarza aktowego powiatu sieradzkiego i czewski – obywatel utrzymuj ˛acysi˛ez własnych fundu- zawieraj ˛aceurz ˛adzeniahipoteczne i rózna˙ korespondencja, sygn. 4/4. 13 szy (1861 r.) , Maria z Kurczewskich Skowronska,´ Alek- 4 Tam˙ze. sander Albrecht (1873 r.), Kacper Podsiadły (1879/1880 5 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Ksi˛egimiejskie r.), Franciszek Szmidt (1892 r.), Michał Kopec´ (1911 r.), Sieradza, ró˙znesygnatury. 6 Stanisław Smoczarski – in˙zynier górnictwa (1917 r.), Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Komisja Wo- jewództwa Kaliskiego, Akta w przedmiocie dzierzaw˙ wieczystych per- który pozostał włascicielem´ folwarku do wybuchu II tynencji do miasta Sieradza nalez˙ ˛acych, sygn. 288/432. wojny swiatowej´ 14. W 1917 r. nazwa Chabie nadal funk- 7 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Ksi˛egimiejskie cjonowała w odniesieniu do folwarku. Sieradza, sygn. 148/60, k. 135v. 8 Nie zachowała si˛ew ksi˛edzehipotecznej mapa fol- Poszczególne wzmianki zródłowe´ pochodz ˛agłównie z ksi ˛ag miejskich Sieradza. warku z połowy XIX wieku wykonana przez Juliana 9 Archiwum Panstwowe´ w Łodzi Oddział w Sieradzu, Powiatowa Bagniewskiego, ani plan Włodzimierza Dymitrowicza z Komisja Sprawiedliwosci,´ hipoteka posesji nr 46, sygn. 75/274. pocz ˛atku wieku XX. Folwark widoczny jest jednak na 10 Ta i kolejne wzmianki zródłowe´ dotycz ˛aceChabia pochodz ˛a ogólnym planie miasta z 1934 r.15 (rysunek). Zachował z ksi ˛agmiejskich Sieradza. 11 Folwark Ruszkowskiego mógł byc´ poło˙zony na nieruchomosci,´ si˛ejednak dos´c´ nietypowy plan całych Olendrów Du- któr ˛amiasto w 1552 r. przekazało niejakiemu szlachcicowi Mikoła- ˙zych wraz z Chabiem i cz˛esci´ ˛aKrakowskiego Przed- jowi Ruszkowskiemu na zbudowanie stodoły. Poło˙zonabyła obok miescia´ (patrz wkładka). Pochodzi z 1803 r. i miał za ł ˛akimiejskiej i ł ˛akimieszczanina Zimnaka, w polu sw.´ Mikołaja. zadanie ilustrowac´ poło˙zenieszesciu´ działek na Olen- To przesuwałoby o kolejn ˛adekad˛e datowanie zagospodarowania terenu Chabia. drach, które władze pruskie wówczas wydzieliły. Plan 12 Archiwum Panstwowe´ w Łodzi Oddział w Sieradzu, Ksi˛egii został wykonany prawdopodobnie farb ˛ana karcie pa- akta hipoteczne s ˛adów w Sieradzu, sygn. 839/1589. pieru, któr ˛awszyto w ksi˛eg˛edotycz ˛ac˛adzier˙zaw nie- 13 Archiwum Panstwowe´ w Łodzi Oddział w Sieradzu, Akta no- ruchomosci´ miejskich16. Plan, choc´ nie-kartometryczny, tariusza Jana Sulkowskiego, sygn. 41/8, a. 148.

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 91 14 A. Ruszkowski, Chabie [w:] Leksykon Miasta Sieradza, opr. tynencji do miasta Sieradza nalez˙ ˛acych, sygn. 288/432, s. 33. zbiorowe, red. T. Olejnik, Sieradz 2006. 17 Jest to prawdopodobnie jedyne tak dokładne przedstawienie 15 Sieradz. Plan wykonany w biurze planu regionalnego Łodzi w/g tej budowli. Widac´ absyd˛eskierowan ˛ana wschód i dobudówk˛e(za- fotoszkicu z pa´zdziernika 1934. Fotokopia w zbiorach autora. krystia?) przy scianie´ północnej. Kosciół´ rozebrano w nast˛epnejde- 16 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Komisja Wo- kadzie. jewództwa Kaliskiego, Akta w przedmiocie dzierzaw˙ wieczystych per-

ETNOGRAFIA

Rzecz o kilku zwyczajach i przes ˛adach zrezygnowac´ lub wypłoszyc´ ptaka3. w sieradzkim budownictwie ludowym Według wierzen´ ludowych, nie ka˙zdy dzien´ i pora roku były dobre na rozpocz˛ecie budowy domostwa. Paweł J. Kieron´ W Wielunskim´ za najwłasciwsz´ ˛apor˛e roku uchodziła Etnograf Muzeum Okr˛egowego w Sieradzu wiosna, a za najszcz˛esliwsze´ uwa˙zano dni parzyste. Z kolei według relacji Heleny Saganowskiej ze wsi Fili- Wsród´ ludnosci´ wiejskiej w Sieradzkim, podobnie pole (gmina Złoczew) roboty nigdy nie rozpoczynano jak na obszarze całej Polski, rozpowszechnione były w pi ˛atek4. Zreszt ˛aprzes ˛adów dotyczył wszelkiego ro- liczne przes ˛adyi zwyczaje zwi ˛azanez budow ˛adomu. dzaju prac, nie tylko tych zwi ˛azanych z budownictwem. W powszechnej swiadomo´ sci´ dom – to cos´ wi˛ecej,ni˙z W Dziełach Kolberga odnotowana jest informacja mó- tylko fragment fizycznie zagospodarowanej przestrzeni, wi ˛acao tym, ˙zew Kaliskim za najszcz˛esliwsze´ dni przy- w której rozgrywały si˛ezarówno te zwykłe, jak i wa˙zne st ˛apieniado prac budowlanych uwa˙zano srod˛ei´ sobot˛e, wydarzenia (narodziny, mał˙zenstwo,´ smier´ c).´ Był on od a wi˛ecdni poswi˛econeMatce´ Boskiej. zawsze uto˙zsamiany z rodzin ˛ai bezpieczenstwem.´ Dla- tego te˙zkoniecznosci´ ˛abyło podejmowanie działan,´ słu- ˙z˛acych ochronie budynku, a tym samym bliskich nam osób. Stosowane praktyki cz˛esto miały charakter zabie- gów magicznych, z licznymi nawi ˛azaniamido religij- nosci´ ludowej. Praktykowane przes ˛adyi zwyczaje do- tyczyły m. in. wyboru miejsca, momentu rozpocz˛ecia prac, wyboru u˙zytego materiału lub te˙ztechnik stosowanych podczas budowy. Sam akt wyboru miejsca pod budow˛edomostwa i zagrody, chocia˙z niew ˛atpliwie zdeterminowany przez prawo własnosci,´ cz˛esto pozbawiony był cech dowol- nosci.´ Na wsi starano si˛eunikac´ miejsc odludnych, po- ło˙zonych na uboczu lub wczesniej´ opuszczonych, wierz ˛ac,˙zes ˛ato siedliska złych mocy. Nienadaj ˛acesi˛edo zamieszkania były te˙zmiejsca, w których wczesniej´ do- Wiejska chałupa, Stanisławów 15, gm. Złoczew szło do jakiegos´ nieszcz˛escia´ (np.: samobójstwo, pora- W Sieradzkim, gdzie podstawowym budulcem była ˙zeniepiorunem), co stanowiło namacalny dowód dzia- najcz˛esciej´ sosna, przycie´s (pierwsza, gruba belka ukła- łania złych sił. Przes ˛adten był powszechnie znany i dana na kamiennej podwalinie) zawsze wykonywano przestrzegany na terenie całej Polski. Nie budowano z d˛ebu wierz ˛ac, ˙ze pozostałe elementy drewniane domu na dawnych drogach lub scie˙zkachwierz´ ˛ac,˙ze„i przejm ˛ajego własciwo´ sci,´ przez co cały budynek b˛edzie 1 tak st ˛adpójdzie si˛ew swiat”´ . Chałup˛enale˙załozawsze trwalszy5. Drewno u˙zyte do budowy chałupy nie mogło stawiac´ w miar˛erównolegle do granic działki. Pobudo- pochodzic´ z kradzie˙zyoraz nie mógł to byc´ wiatrołom. wanie domu skosnie´ nic dobrego nie wró˙zyło,gdy˙zw W tym drugim wypadku wierzono, ˙ze„dom mo˙zesi˛e 2 rodzinie miał panowac´ nieład i niezgoda . zawalic,´ a rodzina – rozpasć”´ 6. Natomiast u˙zycie ma- Z drugiej strony, bliskosć´ bocianiego gniazda w s ˛a- teriału z drzewa wisielca mogło sprowadzic´ szalenstwo´ siedztwie nowo powstaj ˛acego domostwa była potwier- na któregos´ z domowników7. Budulec z lasu zwozili dzeniem trafnosci´ dokonanej lokalizacji oraz stanowiła wspólnie domownicy wespół z krewnymi i znajomi. dobr ˛awró˙zb˛ena przyszłosć.´ Tak˙zeszybkie pojawienie Zwyczajowo za t˛eusług˛enie pobierano pieni˛edzy8. si˛e gniazd jaskółczych dobrze wró˙zyło, bowiem wie- Według relacji zawartej w Dziełach Kolberga, w Sie- rzono, ˙ze wieszcz ˛aone szcz˛escie´ i zdrowie domow- radzkim pod podwalin˛e wkładano monety z ˙zycze- nikom. Natomiast sowa swoimi pohukiwaniami mogła niami, „by domu tego trzymały si˛e pieni ˛adze”.Nie- przywołac´ smier´ c,´ dlatego lepiej było z takiego miejsca

92 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 kiedy podkładano równie˙z swi˛econeziele,´ wycinano na jawienie si˛eburzy i piorunów wieszczyło niewiernosć´ podwalinie znak krzy˙za swi˛etego´ lub kropiono j ˛a swi˛e-´ mał˙zonka,a nawet rychły rozpad rodziny14. con ˛awod ˛a.Helena Saganowska wspominała równie˙z, Nowo powstał ˛achałup˛e nale˙zało poswi˛eci´ c,´ „aby ˙zejeszcze w okresie mi˛edzywojennym zwyczaj wkłada- Bóg zagoscił”.´ Niekiedy dokonywano tak˙ze osobnego nia monety był wci ˛a˙z˙zywy9. Marianna Miziała w dzie- poswi˛ecenia´ pieca i komina, aby w domu był dosta- cinstwie´ słyszała opowiesci´ swojej babki o zakopanej tek oraz ˙zeby chronic´ si˛e przed po˙zarem. Gospodyni na szcz˛escie´ ´swince pod chałup ˛a.Pocz ˛atkowo s ˛adziła, tak˙zemusiała uczynic´ znak krzy˙zai nast˛epniedotkn ˛ac´ ˙zechodził o nieszcz˛esliwe´ zwierz˛e,dopiero potem si˛e pieca15. dowiedziała, ˙zetermin ten odnosił si˛edo złotego, car- Do nowo wybudowanego domu najpierw nale˙zało skiego rubla10. wprowadzic´ swi˛etyobraz´ (najcz˛esciej´ Matki Boskiej lub Wg wspomnien´ Czesława Grygowskiego ze Zło- Serca Jezusowego), lub krzy˙zi nast˛epniezawiesic´ je na czewa, po ustawieniu podwaliny gospodarz miał sta- scianie,´ „aby Bóg zagoscił”.´ Zwyczajowo, jako drugi, wiac´ robotnikom wódk˛e, ˙zeby przycie´s nie zgniła. wnoszono stół, ˙zeby „było zawsze, co jesć”.´ Wniesie- Uszkodzenie tego elementu konstrukcyjnego mogło nie, jako pierwszego, łó˙zka mogło przynies´ nieszcz˛e- spowodowac´ zapadni˛ecie si˛e całego budynku. Wódk˛e scie.´ Istniał przes ˛ad,˙zew takim wypadku, którys´ z do- wypijano na placu budowy, a butelk˛e i kieliszki go- mowników, „mo˙ze poło˙zyc´ si˛e”,a wi˛ecw najbli˙zszym spodarz musiał postawic´ bezposrednio´ na przyciesi. Po czasie ci˛e˙zko zachorowac´ lub nawet umrzec´16. spełnieniu toastu resztki alkoholu z kieliszków nale˙zało Jeszcze do dzis,´ zwłaszcza wsród´ ludzi starszych, strz ˛asn˛ac´ na belki podwaliny, „aby je pokrzepic”.´ Zwy- zachował si˛ezwyczaj wieszania pod krokwiami domu czaj ten w troch˛ezmienionej formie zachował si˛ejesz- wi ˛azkigał ˛azekbrzozowych pochodz ˛acych z czterech cze do lat siedemdziesi ˛atych – wódk˛estawiano na wy- ołtarzy obchodzonych uroczyscie´ w trakcie procesji Bo- lanych fundamentach11. ˙zego Ciała. Wierzono, ˙zeowe gał ˛azkiochroni ˛abudy- Prace przy budowie konczyło´ zwyczajowe zawiesze- nek przed piorunami, a samych domowników uchroni ˛a nie wiechy – wianka z polnych kwiatów i zielonych przed chorobami17. gał ˛azekprzybijanego do zwienczenia´ krokwi. Po wy- Wszystkie opisane tu przes ˛adyi zabiegi miały jeden wieszeniu wiechy gospodarz organizował suto zakra- wspólny mianownik: ochron˛e domostwa przed wszel- piany alkoholem pocz˛estunek dla budowniczych oraz kim złem oraz zapewnienie pomyslno´ sci´ mieszkaj ˛acym wszystkich osób, które były w jakis´ sposób zaanga˙zo- w nich ludziom. Obecnie zachowała si˛eju˙ztylko frag- wane przy stawianiu domu. Zwyczaj ten znany i prak- mentaryczna wiedza na ten temat, a nieliczne praktyki tykowany w zmienionej formie przetrwał do dzis,´ i jest podtrzymywane s ˛ado dzis.´ znany obecnie pod nazw ˛a glajchy12. Z badan´ terenowych znany jest zwyczaj zabierania z podwaliny rodzin- Przypisy: nego domu jednego z kamieni, który nast˛epnieumiesz- czano pod przyciesi ˛a nowo powstaj ˛acejchałupy. Wie- 1 Wywiad z Mariann ˛aMiział ˛aze Złoczewa przeprowadzony rzono, ˙ze w ten sposób zapewni si˛e szcz˛escie´ miesz- lipca 2016 r. (Wywiad w zbiorach autora). 2 kancom´ i ci ˛agłosć´ rodziny. Wywiad z Stanisławem Maniakiem ze Stanisławowa, przeprowadzony 3 maja 2017 r. (Wywiad w zbiorach autora). W wielu cz˛esciach´ Polski, tak˙zew Sieradzkim, wy- 3 Wywiad z Mariann ˛aMiział ˛a.. . st˛epował zwyczaj umieszczania na belkach stropowych 4 Muzeum Okr˛egowe w Sieradzu (dalej MOS), Budownictwo lu- pod pował ˛a symbolu krzy˙za, rzadziej liter J(ezus)- dowe – ankiety, nr inw.131/14 –etn. 5 M(aryja). Niekiedy krzy˙zumieszczany był przed lub po- MOS, Budownictwo. . . 6 Tam˙ze. srodku´ cyfr oznaczaj ˛acych rok powstania chałupy. Na- 7 Wywiad ze Zdzisławem Krotowskim ze Złoczewa, przeprowa- pisy o tresci´ dewocyjnej były rzadkosci´ ˛a.Dla przykładu, dzony 18 marca 2017 r. (Wywiad w zbiorach autora). w okolicach Złoczewa pojawiły si˛eone sporadycznie w 8 MOS, Budownictwo. . . okresie mi˛edzywojennym13. 9 Tam˙ze. 10 Ostatnim aktem było wprowadzenie si˛edo nowego Wywiad z Czesławem Grygowskim ze Złoczewa, przeprowa- ´ dzony 10 czerwca 2009 r. (Wywiad w zbiorach autora). domu. Sroda lub sobota powszechnie były uwa˙zaneza 11 Wywiad z Stanisławem Maniakiem. . . najszcz˛esliwszy´ dzien,´ aby tego dokonac.´ Chałupy nie 12 MOS, Budownictwo. . . zasiedlano w pi ˛atek oraz w swi˛eta,gdy˙zw´ pierwszym 13 Wywiad z Janin ˛aStruzik z Czarnej, przeprowadzony 6 wrze- wypadku wró˙zyłoto nieszcz˛escie,´ a w drugim – stano- snia´ 2016 r. (Wywiad w zbiorach autora). 14 Wywiad z Mariann ˛aMiział ˛a.. . wiło obraz˛ebosk ˛a.Nie przeprowadzano si˛etak˙zew dni 15 Wywiad z Janin ˛aStruzik. . . deszczowe, gdy˙z„w domu b˛edziewieczny płacz”. Po- 16 Wywiad z Mariann ˛aMiział ˛a.. . 17 Tam˙ze.

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 93 Wspomnienie o mojej rodzinnej a ró˙znorodnosć´ ptactwa zachwycała swym magicznym wiosce, jej mieszkancach´ i spiewem.´ Pró˙znoteraz szukac´ takich obrazów z przeszłosci.´ historycznym Krzy˙zu– na podstawie Mieszkancy´ utrzymywali si˛ez uprawy drobnych za- przekazów słownych najstarszego gonów, podstawowego rzemiosła oraz wynajmu do ro- pokolenia i obrazów zapami ˛etanych z bót rolnych. Zadnej˙ innej mo˙zliwosci´ pracy zarobkowej nie było. dziecinstwa´ Tylko nielicznym mieszkancom´ Bogumiłowa wiodło Lucyna Bobrowska-Lewandowska si˛elepiej. Najcz˛esciej´ panowały bieda i brak perspek- tyw na lepsze jutro. Czuli si˛ewyró˙znienici, którzy zo- O naszym regionie Teodor Gozdzikiewicz´ napisał: stali wynaj˛ecido pracy w polu lub obejsciu,´ przez lepiej „. . . krasnieje´ na wiosn˛e,w lecie i na jesieni – od czasu radz ˛acych sobie gospodarzy. Wielu rodzinom w dni po- nabrzmienia pierwszych p ˛aków na wierzbie przy strudze, wszednie brakowało chleba, kosztowano go tylko w dni a˙z do dni, gdy zwa˙zony nocnym szronem spadnie w lesie swi´ ˛ateczne. ostatni lisć´ z olchy. Jest to pi˛eknoswoiste, jedyne dla którego oceny trzeba szukac´ skali tutaj, w tej ziemi, gdy˙ztylko ona sama, własn ˛a najgł˛ebsz˛atresci´ ˛amo˙zeo sobie wyrokowac.´ Jak nie kochac´ takiej krainy chleba?!” W tym krótkim fragmencie autor zawarł naturalne, surowe i proste pi˛eknotego miejsca. Bogumiłów – moja pi˛ekna wioska pod uprawami, otulona lasami i pagórkami, w otoczeniu licznych zró-´ deł i stawów rybnych, nieopodal rzeki Zegliny,˙ jest jedn ˛az wielu historycznych osad tego terenu. Gdy zbli˙zanosi˛egłówn ˛adrog ˛awiod ˛ac˛ado przedwojennego Bogumiłowa, widac´ było po prawej stronie krzy˙z z 1934 r., który mieszkancy´ zbudowali na nie- zagospodarowanym wówczas terenie zwanym Błoniem, nale˙z˛acymdo wspólnoty wiejskiej. Około dwustu metrów dalej po tej samej stronie, w dolinie tu˙zprzy strumyku, rozci ˛agni˛ete było szare pa- smo przedwojennej osady. Małe chałupy z poszarza- łymi strzechami, ulepione z gliny lub drewniane, najcz˛esciej´ z wydzielon ˛acz˛esci´ ˛adla zwierz ˛at inwentar- skich, swiadczyły´ o trudnej sytuacji bytowej ich wła- scicieli.´ Dalsza cz˛esć´ wioski rozci ˛agni˛etabyła od drogi prowadz ˛acejdo maj ˛atku po dziedzicu Józefie Kobierzyc- Krzy˙zz 1934 r. w Bogumiłowie kim, w kierunku zachodnim, a˙zpo las przed D ˛abrówk ˛a, gdzie kilka porozrzucanych ubogich zagród stanowiło Pomimo ogólnego ubóstwa, pojawiła si˛egł˛ebokapo- Koloni˛eBogumiłów. trzeba zbudowania krzy˙za, który miał chronic´ miesz- Przemierzaj ˛acwiosk˛ekr˛et˛a,błotnist ˛adrog ˛atylko w kanców´ przed złymi mocami, po˙zarami i zarazami, kilku miejscach mo˙zna było ujrzec´ skromny budynek przy którym mogliby si˛emodlic,´ który miał stanowic´ o z cegły. Na obrze˙zachwsi mo˙znabyło dostrzec rozko- ich to˙zsamosci´ narodowej i przynale˙znosci´ religijnej. pane torfowiska i pryzmy kostek suszonego torfu, który Pi˛ec´ lat pózniej´ wybuchła wojna. Wkrótce miesz- wykorzystywano jako opał. Czasem ówczesn ˛awiejsk ˛a kancy´ Bogumiłowa z r ˛akokupanta niemieckiego, do- szarzyzn˛erozjasniały´ pobielone sciany´ ubogich chat. swiadczyli´ wyj ˛atkowo brutalnych, masowych represji w W ulokowanej w centrum wioski szkole rozbrzmie- postaci terroru i niewoli W maju 1940 roku Niemcy w wał gwar beztroskich dzieci. specjalny sposób „zatroszczyli si˛e” o tutejsz ˛aludnosć´ W przydomowych małych ogródkach wiosn ˛aprzy- i te tereny. Podst˛epnieo swicie´ wies´ została otoczona ci ˛agały wzrok zagl ˛adaj˛acew okna pachn ˛acekrzewy kordonem oddziałów SS, ˙zandarmeriii policji. Wyp˛e- bzu, jasminu´ i kaliny. Liczne mokradła zamieniały si˛e dzano mieszkanców´ z domów w ogromnym pospiechu´ w przepi˛eknezłociste dywany z kwitn ˛acych kaczenców,´ i atmosferze terroru. Z całego dobytku zabrac´ wolno było zaledwie 2 do 3 kg baga˙zu. Ładowano miesz-

94 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 kanców´ do wczesniej´ podstawionych samochodów. Na- To przed nim m˛e˙zczyzni´ z szacunkiem zdejmowali stał czas wysiedlen,´ wywózek do obozów jenieckich, czapki pochylaj ˛acz czci ˛agłowy, a kobiety uczyły swe wywózek do III Rzeszy lub innych miejsc. Od tamtej dzieci z pokor ˛akresli´ c´ jego znak na piersi. To przy chwili mieszkancom´ towarzyszyły: cierpienie, upoko- nim młodzie˙z, ochoczo rozspiewana´ w majowe popo- rzenie, głód, niepewnosć´ jutra. Krzykiem rozpaczy było łudnia, dawała swiadectwo´ dziedzictwa ducha. To przy rozrywanie rodzin i wywo˙zeniew nieznane. Trwog˛etej nim odbywały si˛eró˙zneuroczystosci´ religijne. To jemu chwili czuje si˛ew wierszu Genowefy Niewczas pt. Wy- powierzano troski i radosci,´ to on krzepił serca i dawał siedlenie: nadziej˛ena lepsze jutro, to On ˙zegnałwiele pokolen´ w „. . . Alles raus! Wysiedlenie, „ostatniej drodze”. Opusci´ c´ ten dom w godzinie. Ile˙zkolan si˛eprzed nim ugi˛eło?!Ile˙zpacierzy przy Gospodarze pobudzeni, nim odmówiono?! Takim najsciem´ zaskoczeni, Wioska zacz˛eła t˛etnic´ ˙zyciem, wszystko si˛e odra- Stoj ˛ajak oszołomieni, dzało. Ci, którzy nie porzucili pługa i cepa, odnalezli´ Nie wiedz ˛a,co robic´ maj ˛a, si˛ena nowo. Ich nieprzerwana wi˛ez´ z rodzinnym miej- Ci płacz ˛a,ci si˛e˙zegnaj˛a, scem nakazywała trwac´ wiernie. Pełni dumy ze swego Ci litosci´ domagaj ˛a. Staruszek ju˙zcałkiem siwy dziedzictwa, pracowali z niezachwian ˛apostaw ˛ai de- Stoi taki nieszcz˛esliwy,´ terminacj ˛a,w znoju i trudzie, z szacunkiem i odda- Cały dr˙z˛acyna wpół ˙zywy, niem. Zagony z ugorów zamieniali w uprawne ˙zycio- Te˙zdomaga si˛elitosci.´ . . dajne pola, a ojcowskie posesje podnosili z ruin, wyko- . . . Co si˛ewówczas we wsi działo, rzystuj ˛acwłasne umiej˛etnosci.´ Gdy gospodarzy nie stało, Miłosć´ do Ojczyzny i tej ziemi oraz ogromne swia-´ Załosne˙ zwierz ˛at nawoływania, dectwo siły woli na przykładzie jednostki w okrutnym To wprost nie do opisania [. . . ] Szwab za du˙zosobie igra, dramacie wojny, obrazuje wiersz Genowefy Niewczas Na polskich łzach szwab nie wygra, pt. Przywitanie z ziemi ˛a: Bo ta ziemia łz ˛azroszona „Witaj polska ziemio! Ziemio ukochana! Musi powrócic´ do łona”. Krwi ˛apolskich ˙zołnierzy, chłopskim potem zlana. Tymczasem zbrodniarze przej˛eli i zagrabili dobra Jak ja, polska ziemio, za tob ˛at˛eskniłam, wypracowane przez polskie rodziny. Kiedy wysiedlona na obczyznie´ byłam. Choc´ ci˛ewróg zagrabił, ja wierzyłam swi˛ecie,´ Wkrótce Bogumiłów stał si˛e wielkim niemieckim Ze˙ wstaniesz, ˙zewrócisz i ˙zyc´ jeszcze b˛edziesz poligonem wojskowym i magazynem najrozmaitszych Przez smier´ c´ swoich synów i przez wiernosć´ ludu materiałów budowlanych, koniecznych do budowy for- Otrz ˛asniesz´ kajdany i dokonasz cudu. tyfikacji ziemnych na tym terenie, które cz˛esciowo´ za- Ja ci˛e,polska ziemio, nigdy nie zdradziłam chowały si˛edo dnia dzisiejszego. Wywieziona z kraju, sercem z tob ˛abyłam, W centrum wioski powstał jeden z najci˛e˙zszych, nie- Ja przy ka˙zdejpracy o tobie myslałam,´ mieckich podobozów jenieckich dla Rosjan. By ci˛ejeszcze choc´ raz ujrzec´ – wzdychałam, By móc jak najpr˛edzejrzucic´ szwabskie strony Krzy˙zpozostawiony sam sobie, stoj ˛acsamotnie na I jak ptak pofrun ˛ac´ na polskie zagony. malenkim´ podwy˙zszeniu, tu˙z przy drodze, cierpliwie Nie chciałabym złota, klejnotów, rozkoszy, patrzył na wszystkie niegodziwosci´ i potwornosci,´ które Bo mi polski zagon nad wszystko jest dro˙zszy. tu si˛edziały. Swiadek´ tego miejsca, widoczny z daleka Tys´ mnie, polska ziemio, chlebem swym karmiła, trwał, a obok niego – codziennie przeje˙zd˙zaj˛acewojsko Chc˛e,bys´ mi po smierci´ tak˙zelekk ˛abyła. okupanta, setki jenców´ i robotników. Ten mnie dzis´ zrozumie, kto ci˛ejak ja stracił, Witał i ˙zegnałka˙zdego. Pomimo szerz ˛acego si˛ebez- Ten zrozumiec´ umie, kto jak ja powrócił”. prawia i barbarzynstwa,´ ˙zadenniemiecki oprawca, ani Zycie˙ powojenne było bardzo trudne, a formy za- nikt inny nie wa˙zyłsi˛ego zniszczyc.´ robkowania – znikome, dlatego poszukiwano najprze- Po zakonczeniu´ wojny, wracaj ˛acyz tułaczki i ponie- ró˙zniejszych sposobów zdobycia chocby´ kilku złotych wierki um˛eczenimieszkancy,´ zastali wies´ prawie całko- na przetrwanie do dnia jutrzejszego. W tym celu od- wicie zniszczon ˛a.Wielu z nich, zobaczywszy ruin˛ewsi, wiedzano targowiska w ró˙znych miejscowosciach,´ gdzie od razu st ˛adwyjechało, by szukac´ lepszego ˙zycia. Ci, mo˙zna było sprzedac´ kilka snopków siana, słomy, którzy zostali, skazani byli na wielki trud odbudowy cwiartk˛ezbo˙za,par˛ekilogramów´ owoców czy inne do- swych gospodarstw i podj˛eli heroiczn ˛awalk˛e o prze- bra pozyskane z rodzinnej ziemi. trwanie. Furmankami na drewnianych kołach wyje˙zd˙zanona Bez ˙zadnego uszczerbku stał tylko nagi, samotny dwudniow ˛awypraw˛e nawet do Łodzi, na tamtejsze krzy˙z, z czasem otoczony opiek ˛a.Bardzo szybko od- targi, gdzie mo˙zliwosci´ zarobkowe były znacznie wi˛ek- rodził si˛eprzy nim kult religijny. sze.

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 95 Po tygodniu cz˛estokroc´ morderczej pracy, nie zapo- bytowe skrzywdzonej rodziny były bez znaczenia. minano, aby w niedzielny poranek udac´ si˛epieszo do Był to czas niesprawiedliwosci´ społecznej, wyzysku, sieradzkiej Fary na Msz˛e sw.´ Przetrwały wiara i trady- donosicieli, bezpodstawnych oskar˙zen´ obywatela przez cja! władz˛e,która cz˛estokroc´ była władz ˛aanalfabetów. Wróciło szkolnictwo, zabawy taneczne w prywat- Mijały lata, niezadowolenie społeczne nasilało si˛e. nych izbach lub podwórkach z udziałem lokalnych mu- Nastał czas pustych półek w sklepach i buntu społecz- zykantów, były organizowane przedstawienia w wyko- nego. Trudna historia zatoczyła koło, a naród – sku- naniu aktorów- amatorów, powracały radosć´ i normal- piony wokół krzy˙zai upraszaj ˛acyPana Boga o lepsze nosć´ dnia codziennego. jutro – przetrwał najci˛e˙zszepróby dziejowe. Naród do- Mieszkancy,´ zaj˛eci odbudow ˛azrujnowanej działa- czekał chwili, kiedy to wreszcie w godle herbu panstwo-´ niami wojennymi wioski i ci˛e˙zk˛apraca na roli, wkrótce wego Polski, na głow˛edumnego Orła Białego powróciła mieli si˛eprzekonac,´ i˙zprzez dziesi˛ecioleciab˛ed˛amu- majestatyczna korona, doczekał prawdziwie wolnej Oj- sieli zmierzac´ si˛ez inn ˛abrutaln ˛arzeczywistosci´ ˛a. czyzny i wzniosłej 100-letniej rocznicy odzyskania nie- Wyczekiwane przez wszystkich zakonczenie´ wojny podległosci.´ przyniosło ze sob ˛anowy, komunistyczny system po- I wtedy przyszło najgorsze, kiedy to zrodził si˛eplan lityczny, represje i przesladowania.´ Naród, b˛ed˛acpod zburzenia historycznego krzy˙zaw Bogumiłowie. sowieckim butem, wkrótce miał si˛eprzekonac,´ jak re- Niespodziewanie w czerwcu 2018 r. dwie osoby ˙zim stalinowski najokrutniej uderzał w najwspanial- przeprowadziły zbiórk˛e srodków´ od mieszkanców´ – szych synów naszej Ojczyzny i ich rodziny. System ten rzekomo na remont krzy˙za. był o charakterze represyjnym. Władza stalinowsko- Mieszkancy´ uwierzyli i bez zastrze˙zen´ srodki´ ofiaro- bierutowska posługiwała si˛enim wobec niewygodnych wali. osób. W zatrwa˙zaj˛acysposób robiła wszystko, aby w W połowie sierpnia 2018 r. całkiem przypadkowo narodzie zabic´ resztki nadziei i entuzjazmu, aby znisz- dowiedziałam si˛e, i˙z przedwojenny, historyczny krzy˙z czyc´ godnosć´ i to˙zsamosć.´ Za okazywany patriotyzm, ma byc´ zburzony a w jego miejsce powstac´ inny, nowy. własn ˛amysl´ czy przekonania, a nawet za nic, skazy- Nieoficjalnie inwestycja miała byc´ wykonana ko- wano bezpodstawnie na ci˛e˙zkiewi˛ezienie, smier´ c,´ wtr ˛a- niecznie przed jesiennymi wyborami samorz ˛adowymi. cano do kopalni rud uranu, w˛egla kamiennego, do ka- Te niepokoj ˛ace informacje spowodowały, ˙ze nie- mieniołomów. Najwspanialsi nasi obywatele otrzymy- zwłocznie w połowie sierpnia 2018 r. udałam si˛e do wali łatk˛e:„Wrogi Element”. konserwatora zabytków, aby dokonał ogl˛edzinkrzy˙zai Szcz˛eki bandyckiej władzy łamały elementarne wydał obiektywn ˛a,fachow ˛aopini˛eo jego stanie. prawa człowieka, której brutalnosci´ dotkliwie doswiad-´ Jeszcze tego samego dnia opinia była jednoznaczna czyli równie˙zmieszkancy´ Bogumiłowa. i zdecydowana. „. . . Krzy˙zma pozostac´ dla przyszłych Obowi ˛azkowe dostawy zbo˙za,ziemniaków, inwenta- pokolen.´ Niedopuszczalnym jest pomysł zburzenia tak rza, a nawet mleka do spółdzielni za wielokrotnie ni˙z- bezcennego i historycznego obiektu, który jest unikato- sz ˛acen˛ezuba˙załyrodziny, które i tak z trudem mogły wym sladem´ minionego okresu dziejowego”. przetrwac´ do przednówka. Po urlopie, we wrzesniu´ 2018 r., pani konserwator Wielu gospodarzy nie było w stanie sprostac´ i wy- gotowa była zaj ˛acsi˛et ˛aspraw ˛a,tymczasem zapobie- wi ˛azac´ si˛ez tego złodziejskiego obowi ˛azku.W zwi ˛azku gawczo zaleciła, aby poinformowac´ mieszkanców´ o jej z tym najwy˙zszagminna władza ludowa w „majestacie opinii. prawa”, wraz ze stró˙zamiprawa MO w haniebny spo- Ten fakt poskutkował zorganizowaniem przez po- sób obchodziła si˛e ze swymi „dłu˙znikami”. Komisyj- mysłodawców likwidacji krzy˙zapublicznego zebrania w nie wydzierano resztki płodów rolnych lub inne dobra dniu 30 sierpnia 2018 r. Zebranie miało ubiec moj ˛aal- znalezione w obejsciu´ gospodarskim. Zabierano zwie- ternatyw˛ew osobie doswiadczonego´ znawcy zabytków. rz˛eta inwentarskie, w tym konie, które były podsta- Wiadomo było, jak potoczy si˛ezebranie, które od- wow ˛asił ˛arobocz ˛aw gospodarstwie. Bezlitosna, wyrafi- było si˛ew atmosferze wrzasków i braku szacunku do nowana władza ludowa wydziedziczała z ziarna nawet krzy˙za.Padła informacja, ˙zeksi ˛adzzostał poinformo- podczas młocki zbiorów. Włamywała si˛edo domostw wany o pomysle´ nowej inwestycji, któr ˛azaakceptował. pod nieobecnosć´ włascicieli.´ Aby osi ˛agn˛ac´ zamierzony U˙zywano wszelkich argumentów, aby podwa˙zyc´ histo- cel, ograbiała nawet z pierzyn i poduszek, pod którymi ryczne znaczenie krzy˙za,a w konsekwencji urz ˛adzono spały dzieci. upokarzaj ˛acehaniebne nad nim głosowanie. Czasem, dzi˛eki˙zyczliwym osobom, które ostrzegały Zaledwie dwudziestu kilku mieszkanców´ zagłoso- o zaplanowanej akcji grabienia dóbr, udawało si˛euciec wało za zburzeniem krzy˙za,reszta si˛ewstrzymała. z domostwa z najwa˙zniejszymdobytkiem, kryj ˛acsi˛ew Zatrwa˙zaj˛acyjest fakt, i˙znikt nie powiedział słowa lasach lub polach. w obronie krzy˙za,który przez 84 lata trwał w ducho- Dla bandyckiej władzy ludowej, towarzyszy, warunki wej ł ˛acznosci´ z wieloma pokoleniami, który był auten-

96 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 tycznym swiadkiem´ tak ogromnego okresu dziejowego krzy˙zu, w którym całe pokolenia upatrywały promie- i niósł na swych ramionach swiadectwo´ historii. Był nia nadziei i pocieszenia, który kształtował tak wiele naszym dziedzictwem, a teraz stał si˛eniepotrzebnym umysłów i serc. „meblem”. Z uczuciem goryczy nast˛epnego dnia udałam si˛edo Nikt te˙z nie zaprotestował w kwestii zbiórki srod-´ ksi˛edza, który stwierdził, ˙ze nic nie wie o zburzeniu ków, które miały byc´ przeznaczone na szlachetny cel, krzy˙za.Do dnia dzisiejszego nie wiadomo, co si˛estało jakim miał byc´ remont, a nie zburzenie krzy˙za. ze starym historycznym krzy˙zem, w pobli˙zu nowego Usłyszałam za to kpi ˛aco„. . . wez´ go sobie i postaw krzy˙zapozostało zło˙zonew jednym miejscu rozebrane pod transformatorem. . . ”. stare metalowe ogrodzenie. Wyrok zapadł, lecz postanowiłam nie rezygnowac´ Ostatnim etapem w dniu 19 maja 2019 r. była cere- ze staran´ jego ocalenia. monia poswiecenia´ nowego krzy˙za,który dopiero musi Udałam si˛edo ksi˛edza,który wydał si˛ebardzo zdzi- budowac´ swoje znaczenie, w przykrym cieniu zbu- wiony zaistniał ˛asytuacj ˛a.Stwierdził, ˙zedo tej pory nikt rzenia przedwojennego, duchowego przewodnika wielu u niego nie był w tej sprawie. Sugerował, ˙ze mo˙zna pokolen,´ a przecie˙z Papie˙z Jan Paweł II nawoływał: wybudowac´ nowy krzy˙z obok historycznego, tak jak „. . . Nie wstydzcie´ si˛e Krzy˙za, broncie´ Krzy˙za.. . ”, a to zrobili mieszkancy´ Monic. Kazał sobie dostarczyc´ inny poeta mówi: „. . . tam gdzie stoi przydro˙zny Chry- wszelk ˛adokumentacj˛e,co niezwłocznie uczyniłam. stus, nikt nie powinien Go tkn ˛ac.´ . . ” Na kilka miesi˛ecysprawa krzy˙zasi˛ewyciszyła. Kol˛eduj˛ac,ksi ˛adzstwierdził, i˙z wszystko idzie ku W imi˛epami˛ecio moim Tacie – Stanisławie Bobrow- dobremu. skim (1928–2015), który był autentycznym uczestnikiem W kwietniu 2019 r. byłam na tygodniowym wyjez-´ wyzej˙ opisanego okresu dziejowego. dzie, po powrocie zobaczyłam tylko puste miejsce po Córka

ST ˛ADICH RÓD

W słu˙zbieZielonego Krzy˙za.Doktor Komza uczestniczył w ˙zyciu akademickim Poznania. Józef Komza (1904–1951) Zdradzał przekonania lewicowe. Był członkiem Pol- skiej Akademickiej Młodzie˙zyLudowej, a po rozłamie, Maciej Rataj który dokonał si˛e w organizacji – tak˙ze Akademic- kiego Zwi ˛azkuMłodzie˙zyWiejskiej (był jego pierwszym Posród´ wszystkich nagrobków znajduj ˛acych si˛e na prezesem). Nale˙załponadto do Stronnictwa Ludowego. charłupskiej nekropolii, bez w ˛atpienia wyró˙zniasi˛e fi- Zwi ˛azany był z czasopismem „Chłopskie Zycie˙ Gospo- gura, która góruje nad mogił ˛arodziny Komzów. Pos ˛ag darcze”, którego inicjatorem był charłupianin Wojciech wyobra˙zaj˛acyaniołka zapewne symbolizuje przedwcze- Janczak2. sn ˛a smier´ c´ Stefci Komzówny (1916–1929). Była młodsz ˛a siostr ˛aJózefa Komzy, który równie˙zspocz ˛ałw rodzinnym grobie. Nie sposób, niestety, odnalezć´ na pomniku jego nazwiska. Był lekarzem, społecznikiem, gor ˛acym patriot ˛a,jednym z najbardziej zasłu˙zonych mieszkan-´ ców, wywodz ˛acych si˛ez parafii pod wezwaniem Naro- dzenia Najswi˛etszejMaryi´ Panny w Charłupi Małej. Józef Komza urodził si˛e14 lutego 1904 roku w Basz- kowie. Jego rodzice – Ignacy i Marianna z domu Szcze- paniak – trudnili si˛eprac ˛ana roli. Komzowie zaliczali si˛edo sredniozamo˙znych´ chłopów. Dzi˛ekitemu mo˙z- liwa była edukacja Józefa, który po ukonczeniu´ miejscowej szkoły powszechnej kontynuował nauk˛e w kaliskim Gimnazjum imienia Tadeusza Kosciuszki.´ Zdał Drugi od lewej dr Komza, obok prof. Franciszek Ra- matur˛ew 1925 roku, a nast˛epniezostał studentem Wy- szeja działu Lekarskiego Uniwersytetu Poznanskiego.´ W 1937 Kiedy ustały działania wojenne, a Wielkopolska roku uzyskał stopien´ doktora medycyny. Wczesniej,´ bo została wł ˛aczonado Rzeszy, jako cz˛esć´ Kraju Warty, od 1935 roku, był jednym z kilku asystentów wybitnego Komza został wysiedlony do Generalnej Guberni, a ortopedy, prof. Franciszka Raszei1 w Klinice Ortope- dokładnie do Warszawy, gdzie podj ˛ałprac˛ew tamtej- dycznej szpitala uniwersyteckiego w Poznaniu.

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 97 szym Szpitalu Ujazdowskim. Obj ˛ałposad˛eordynatora Kobiety zwi ˛azanedot ˛adz ruchem ludowym, za- na oddziale ortopedii. Pozostawił po sobie bardzo do- równo zrzeszone w Zwi ˛azkuMłodzie˙zyWiejskiej Wici, br ˛aopini˛e,o czym swiadcz´ ˛achocby´ relacje pacjentów i jak i członkinie Stronnictwa Ludowego (przyj˛eło ono personelu medycznego zawarte w ksi ˛a˙zce Szaniec Askle- na czas okupacji kryptonim Roch) znalazły si˛e jesie- piosa: ni ˛a1939 roku w nowej rzeczywistosci.´ Nie zamierzały „Na pierwszym oddziale chirurgicznym prowadzo- one rezygnowac´ z aktywnosci´ społecznej, co w nowych nym przez doswiadczonego´ i starszego chirurga gen. warunkach musiało oznaczac´ prac˛ekonspiracyjn ˛a.Do- Horodynskiego,´ oprócz innych lekarzy było dwóch tychczasowe struktury „wiciarek” nie zostały rozwi ˛a- wspaniałych chirurgów: dr Kessel i dr Komza. Leka- zane, zatem mogły podj ˛ac´ si˛e realizacji zadan´ takich rze ci byli nie tylko doskonałymi chirurgami, ale tak˙ze jak zapewnienie ł ˛acznosci´ z kierownictwem SL i Bata- prawdziwymi starszymi kolegami i opiekunami inwali- lionów Chłopskich, kolporta˙zprasy konspiracyjnej, wy- dów.”3 znaczenie punktów kontaktowych i działalnos´c´ oswia-´ „(. . . ) Przeszłam wtedy na oddział VI lub VII, któ- towa. rego ordynatorem był dr Józef Komza, ortopeda. At- mosfera na tym oddziale była ciepła, rodzinna. Stwa- rzał j ˛aserdeczny stosunek dr. Komzy do chorych i za- ufanie nas wszystkich do jego wiedzy i umiej˛etnosci´ le- karskich”4.

Dr J. Komza

Od listopada 1940 do pazdziernika´ 1942 roku dr Komza przebywał w Busku Zdroju, gdzie pracował w Grób rodziny Komzów na cmentarzu w Charłupi Małej miejscowym sanatorium „Górka”. Przez nast˛epnetrzy Wypada w tym miejscu zauwa˙zyc,´ ˙zewa˙zn˛arol˛ew lata zwi ˛azałsi˛eze szpitalem powiatowym w Stopnicy budowaniu ludowej konspiracji odegrała Maria Szcza- (województwo swi˛etokrzyskie).´ Pełnił tam funkcj˛e or- winska´ (ps. Czarna Maria), urodzona w Warcie, wybitna dynatora. M˛e˙zowi dzielnie towarzyszyła w codziennej postac´ polskiego ruchu ludowego. Słu˙zb˛ew Zielonym pracy ˙zonaStefania. Krzy˙zu,w powiecie gorlickim, pełniła równie˙zWanda Lata okupacji – to dla doktora Komzy czas aktywnej Janczakowa ps. Pliszka, ˙zonaWojciecha Janczaka5. pracy konspiracyjnej, wypełnionej nierzadko poswi˛ece-´ Rola pomocnicza najwyrazniej´ nie zaspokajała am- niem i m˛estwem. Jeszcze w 1942 roku przył ˛aczyłsi˛edo bicji działaczek ludowych. St ˛adpowołanie Ludowego zrzeszaj ˛acego inteligencj˛e wiejsk ˛aZwi ˛azkuPracy Lu- Zwi ˛azkuKobiet (jedn ˛az inicjatorek była wspomniana dowej Orka. Pi˛ekn˛akart˛e zapisał, jako szef wydziału wczesniej´ Szczawinska),´ sci´ sle´ współpracuj ˛acego z Ba- sanitarnego Ludowego Zwi ˛azkuKobiet – tak zwanego talionami Chłopskimi, a własciwie´ b˛ed˛acego zapleczem Zielonego Krzy˙za. Warto pokrótce przedstawic´ dzieje sanitarnym zbrojnego ramienia ludowców. LZK utwo- tej instytucji.

98 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 rzył siedem wydziałów: organizacyjny, propagandy i nej, dr Komza zwi ˛azałsi˛e z Polskim Stronnictwem prasy, matki i dziecka, kształcenia kobiet, prawny, Ludowym „Nowe Wyzwolenie” – opozycyjnym wobec spółdzielczo-gospodarczy oraz sanitarny, który z cza- zwolenników Stanisława Mikołajczyka. Znalazł si˛ena li- sem zyskał nazw˛eZielony Krzy˙z(znakiem była biało- scie´ wyborczej kandydatów do Sejmu w 1947 roku, lecz czerwona opaska z zielonym krzy˙zemposrodku).´ nie uzyskał mandatu. Co było jego celem? Przede wszystkim nale˙zało Doktor Józef Komza zmarł przedwczesnie´ 31 paz-´ przeszkolic´ członkinie LZK z zakresu pomocy medycz- dziernika 1951 r. w Łodzi. Trzy dni pózniej´ spocz ˛ałna nej i zapewnic´ opiek˛e sanitarn ˛adla ludnosci´ cywil- cmentarzu w Charłupi Małej. nej. Dr Komza ju˙zprzebywaj ˛acw Busku Zdroju, podj ˛ał Bibliografia: współprac˛ez sanitariuszkami Zielonego Krzy˙za.Czu- wał nad gromadzeniem zasobów materiałów opatrun- J. Gmitruk, Konspiracyjny ruch ludowy na Kielecczy´znie 1939– kowych i lekarstw, a kiedy zaszła taka koniecznosć,´ 1945, Warszawa 1980. udzielał pomocy lekarskiej rannym partyzantom. Zda- S. Jarecka-Klimkowska, J. Nowak, Nie wszystko umiera: szkice biograficzne zołnierzy˙ Batalionów Chłopskich„ Warszawa 1976. rzało si˛e, ˙zemusiał przeprowadzac´ operacje w izbach B. Matusowa-Kwiatkowska, Na partyzancki poszły bój, Warszawa chłopskich przy swietle´ karbidówki. Asystowały mu 1976. siostry Zielonego Krzy˙za,które zreszt ˛asam przeszkolił. P. Pawlina, Podziemni zołnierze˙ wolno´sci, Warszawa 1973. I tak na przykład, operował dwóch partyzantów BCh Przypisy: we wsi Biechów, którzy zostali postrzeleni przez nie- mieckich ˙zandarmów. Po bitwie pod Słupi ˛aurz ˛adził 1 Franciszek Raszeja (1896–1942) – wybitny lekarz ortopeda, szpital polowy w jednej z chałup i udzielał pomocy ran- nauczyciel akademicki zwi ˛azany z Uniwersytetem Poznanskim;´ za- nym bechowcom. Ci˛e˙zko rannych zabierał do szpitala mordowany przez Niemców w getcie warszawskim w czasie opera- w Stopnicy, ryzykuj ˛acw ten sposób nara˙zenie si˛e na cji. 2 Wi˛ecejo Wojciechu Janczaku mo˙znaprzeczytac´ w nr 3/1997 aresztowanie przez Niemców. „Na Sieradzkich Szlakach”. Po zakonczeniu´ działan´ wojennych dr Komza zo- 3 H. Odrow ˛a˙z-Szukiewicz (oprac.), Szaniec Asklepiosa. Wspo- stał zmobilizowany i w stopniu majora obj ˛ałfunkcj˛e mnienia zołnierzy,˙ piel˛egniarek i opiekunek społecznych Szpitala Ujaz- szefa Oddziału Chirurgicznego Szpitala Wojskowego w dowskiego 1939–1945, Warszawa 1990, s. 162. 4 Tam˙ze,s. 228. Otwocku. Po szesciu´ miesi ˛acachprzeniósł si˛edo Łodzi. 5 Literatura poswi˛econaZielonemu´ Krzy˙zowi odnotowuje m.in. Doktor Komza był pierwszym dyrektorem łódzkiego epizod zwi ˛azany z radzieckim partyzantem, zbiegiem z obozu je- szpitala imienia swi˛etego´ Józefa przy ulicy Drewnow- nieckiego, Polikarpem Bra˙znikowem. Zmagał si˛ez ci˛e˙zkim zapa- skiej. Stworzył dobry szpital ze stu szesćdziesi˛ecioma´ leniem płuc, i wtedy troskliw ˛aopiek˛ezapewniła mu Janczakowa. pi˛eciomałó˙zkamii odpowiednio wyszkolonym perso- Bra˙znikow prze˙zył wojn˛e, został nauczycielem, a w latach szesć-´ dziesi ˛atych nawi ˛azałkontakt ze swoj ˛awybawicielk ˛a.Zreszt ˛a,sani- nelem. tariuszki Zielonego Krzy˙za udzielały tak˙ze pomocy zestrzelonym Nie rezygnuj ˛acz działalnosci´ społecznej i politycz- angielskim lotnikom.

Urz ˛edyi urz ˛ednicyw obwodzie, cach, Goszczanowie, Górze, Gruszczycach, Jeziorsku, powiecie i okr˛egusieradzkim w latach Kalinowej, Kamionaczu, Kliczkowie Małym, Klonowej, Kowalach Panskich,´ Malanowie, Miłkowicach, Psarach zaborów Koscielnych,´ Restarzewie, Sieradzu, Sk˛eczniewie, Spy- Jakub Jurek cimierzu, Stawie (w cz˛esci),´ Stolcu, Szczercowie, Toka- rach, Tub ˛adzinie,Turku, Unikowie, Warcie, W ˛agłcze- Wst˛ep wie, Widawie, Wojkowie, Wróblewie i Złoczewie. Były Jednostka administracyjna, jak ˛a jest powiat sie- to tereny poło˙zone przewa˙znie po zachodniej stronie radzki, istnieje niemal nieprzerwanie od kilkuset lat. rzeki Warty, rozci ˛agaj ˛acesi˛eod Turku – na północy po W tym czasie ulegały jednak zmianom jej granice, a Szczerców i Klonow ˛a– na południu oraz Błaszki – na w poszczególnych okresach historycznych obowi ˛azy- zachodzie. wały te˙z ró˙zne systemy prawne, które sankcjonowały Czas zaborów przyniósł wiele zmian. W 1793 r. wo- istnienie instytucji powiatowych. Okres staropolski był jewództwo sieradzkie znalazło si˛e w nowej prowincji pod tym wzgl˛edemdosć´ jednolity. Powiat sieradzki był Prus – Prusach Południowych. Powiat sieradzki prze- wówczas jednym z szesciu´ powiatów województwa sie- trwał, ale został uszczuplony o cz˛esć´ północn ˛a– od radzkiego. Terytorialnie ten pierwszy powiat sieradzki Błaszek i Warty na północ. Z tej oderwanej cz˛esci´ i obejmował ziemie miejscowosci´ nale˙z˛acych do 41 pa- cz˛esci´ dawnego powiatu szadkowskiego powstał powiat rafii w: Błaszkach, Boleszczynie, Brzezniu,´ Brzykowie, warcki, si˛egaj ˛acyUniejowa. Burzeninie, Charłupi Małej, Charłupi Wielkiej, Choj- W 1807 r. powstało Ksi˛estwo Warszawskie, na któ- nem, D ˛abrowie Wielkiej, Dobrej, Głuchowie, Godyni- rego terenie znalazły si˛ete˙zpowiaty sieradzki i warcki,

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 99 prawdopodobnie w niezmienionych granicach. Zmiany mistrza Sieradza powołanego w okresie powstania li- nast ˛apiłydopiero w 1815 r. W tym okresie jednostkami stopadowego; Waleriana Kleszczynskiego´ – naczelnika administracyjnymi rangi powiatu stały si˛enowoutwo- powiatu, który wzi ˛ałudział w powstaniu styczniowym; rzone obwody, natomiast nazw˛epowiat nadano jeszcze Włodzimierza Dymitrowicza – tak˙ze powstanca´ 1863 mniejszym jednostkom, nieposiadaj ˛acymwłasnej admi- roku, geometr˛ekomisji do spraw włoscia´ nskich;´ Igna- nistracji. W tym okresie powiat sieradzki został nie- cego M ˛akowskiego – burmistrza sieradzkiego po 1918 znacznie pomniejszony o Kamionacz i przyległe miej- r., który zaczynał karier˛ew zaborczym biurze powiatu, scowosci,´ które trafiły do powiatu warckiego. zamordowanego we wrzesniu´ 1939 r. Wielu urz˛edników W kolejnych latach nie nast ˛apiłyzmiany granic po- osiadło na stałe w Sieradzu i tutaj zmarli – na cmenta- wiatu sieradzkiego, chocia˙zzmieniały si˛egranice wi˛ek- rzu zachowało si˛esporo ich grobów, niestety, stan ich szych jednostek administracyjnych oraz nazwy jedno- zachowania woła o pomst˛edo nieba. stek. Województwa przywrócone w 1815 r. przemiano- Warto te˙z pami˛etac,´ ˙ze w owych czasach, choc´ wano w 1842 r. na gubernie, obwody – na powiaty, po- urz˛edynie zatrudniały tak wielkiej liczby osób jak dzis,´ wiaty – na okr˛egi. Powiat sieradzki obejmował wtedy to jednak miały piecz˛enad szerokim spektrum spraw. okr˛egisieradzki i szadkowski, powi˛ekszyłsi˛ewi˛eco te- Jak wspomniano, artykuł nie obejmuje całego okresu reny poło˙zonena wschód od rzeki Warty. zaborów, a głównie lata 1807–1914, czyli okres zaboru Znacz ˛acakorekta granic nast ˛apiław 1867 r. Naj- rosyjskiego. Wpisuje si˛e on w nurt takich publikacji mniejsz ˛ajednostk ˛aposiadaj ˛ac˛awłasn ˛aadministracj˛e jak: Urz˛ednicy województw ł˛eczyckiego i sieradzkiego XVI– stała si˛ewówczas gmina. Powiat sieradzki obj ˛ałpocz ˛at- XVIII wieku. Spisy, Urz˛ednicy pocztowi w Królestwie Pol- kowo 18 gmin: Barczew, Bogumiłów, Brzeznio,´ Charłu- skim 1815–1871. Słownik Biograficzny czy Urz˛ednicy Kró- pia Mała, Dzier˙z˛azna,Godynice, Gruszczyce, Klonowa, lestwa Polskiego (1815–1915). Krokocice, Majaczewice, M˛eka,Szadek, Wierzchy, Woj- sławice, Wróblew, Zadzim, Zdunska´ Wola i Złoczew, Landratura (1793–1806) potem tak˙zegmin˛eBartochów i miasto Wart˛e. Sieradzka landratura (Landratsamt) była zwierzch- Jednoczesnie´ wraz ze zmianami terytorialnymi i ni ˛ainstytucj ˛apowiatow ˛a,zarz ˛adzan˛aprzez landreitera strukturalnymi rozrastał si˛eaparat władzy. Pojawiły si˛e (landrata), podległego kamerze w Piotrkowie, a potem te˙zró˙zneorganizacje społeczne, takie jak na przykład w Kaliszu. Landrat zawiadywał sprawami administra- Ochotnicze Stra˙zePo˙zarne.Trudno przebolec´ fakt, ˙ze cyjnymi, finansowymi i policyjnymi powiatu, ale spod 1 ogromny zasób informacji o tych instytucjach i ich jego zwierzchnictwa wyj˛ete były miasta . Oprócz niego pracownikach spłon ˛ałw po˙zodzepowstania warszaw- w landraturze pracowali: sekretarz powiatowy oraz po- 2 skiego i innych walk w latach 1939–1945. Na szcz˛escie´ wiatowy poborca podatkowy . jednak zachowała si˛ew dobrym stanie du˙zaliczba zró-´ Landraci: Andrzej Bronikowski (?–?), Karol August deł, która pozwala odtworzyc´ skład osobowy poszcze- Szymon Pistoris (?–?), Johann Christian Beck (1801– 3 gólnych urz˛edów w XIX wieku. S ˛ato dokumenty z ka- 1805 ) tegorii kalendarzyków politycznych i „ksi ˛a˙zekpami ˛at- Chirurg powiatowy: Ernest Neubarth (1803) kowych”, wydawanych jako roczniki niemal przez cały Inspekcja podatkowa w Sieradzu (1793–1806) okres zaborów. Dzis´ du˙za ich liczba dost˛epna jest w Stoj ˛acyna czele inspekcji radca podatkowy był rze- Internecie. czywistym nadzorc ˛amiast i miejskich magistratów po- Celem tego artykułu jest zarysowanie tematu insty- licyjnych. Sieradzka inspekcja, z rzeczywist ˛asiedzib ˛aw tucji szczebla powiatowego, które działały w Sieradzu w K˛epnie,obejmowała kilkanascie´ miast, w tym Błaszki, okresie zaborów, z naciskiem na lata 1807–1914. Głów- Burzenin, Wart˛e,Widaw˛e,Wielun´ i Złoczew. nym elementem jest wykaz ich pracowników. Jest to Radcy podatkowi4: Johann Lehnmann (1793–1795), społecznosć´ zaiste ciekawa. W zale˙znosci´ od wa˙zno- Hoff (1795–1798), Vellhagen (1798–1806). sci´ pełnionych urz˛edów, stanowiska zajmowali rodowici sieradzanie i przybysze z innych osrodków.´ W pózniej-´ Podprefektura (1807–1815) szym okresie, kiedy nasiliła si˛erusyfikacja, na urz˛edach W 1807 r. Sieradz wszedł w skład nowopowstałego przestawali tak˙ze Rosjanie, z których cz˛esć´ zmarła w Ksi˛estwa Warszawskiego, które było administracyjnie Sieradzu. podzielone na departamenty i powiaty. Od pocz ˛atku Jednak udział we władzach nie oznaczał zawsze sle-´ Sieradz stał si˛esiedzib ˛apowiatu wchodz ˛acego w skład pej lojalnosci´ wobec zaborców. Wiele postaci zasłu˙zo- departamentu kaliskiego, obok kilku innych powiatów, nych dla Sieradza, ale tak˙ze dla sprawy niepodległo- w tym warckiego i szadkowskiego. Władz˛ew departa- sci,´ wywodziło si˛e z rodzin urz˛edniczych. Mo˙zna tu mencie sprawował prefekt, a w powiecie – podprefekt, wspomniec´ na przykład Antoniego Kamienskiego´ – na- mianowany przez monarch˛e.Przy podprefekcie zorga- czelnika poczty, a w czasie powstania styczniowego na- nizowane było biuro podprefektury, w którym zatrud- czelnika miasta Sieradza; Józefa Mazurowskiego – bur- niony był personel administracyjno-kancelaryjny. Pod-

100 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 prefekt podporz ˛adkowany był prefektowi, obaj zas´ byli nad prac ˛apodległych mu urz˛edników czy nad mie- zobowi ˛azaniwykonywac´ polecenia ministrów Ksi˛estwa. niem publicznym. Biuru obwodu podlegały te˙zurz˛edy W kompetencji podprefekta były sprawy administra- municypalne w miastach oraz gminy wiejskie11. Sprawy cyjne, policyjne i polityczne, nie zajmował si˛ezas´ s ˛a- miejskie nadzorowali bezposrednio´ adiunkci – dozorcy downictwem i sprawami wojska5. miast, zatrudnieni w biurze obwodu12. Z kolei sekre- Podprefekci: Jan Zbijewski (1808–1811), Stefan Złot- tarz miał utrzymywac´ dziennik gromadz ˛acywpisy do- nicki (1814). tycz ˛acepolecen´ słanych z Komisji Wojewódzkiej oraz Zast˛epcapodprefekta: W˛e˙zyk(1811). wnoszonych przez mieszkanców´ spraw. Inni pracow- Pisarze/sekretarze: Jan Specht (1809–1812), Tomasz nicy wspomagaj ˛acykomisarza i adiunkta, którzy odpo- Mazurowski (1814). wiadali za ró˙zneelementy pracy biura to: rachmistrz, Kalkulator6: Jan Kranas (1812). tłumacz, archiwista, budowniczy, in˙zynier, lekarz i kan- Registrator: Mikołaj Mazurowski (1813–1814). celisci.´ Przy biurze obwodu funkcjonowała te˙zkasa, za- Chirurg powiatowy: Ernest Neubarth (1809–1816). trudniaj ˛acapoborc˛e,kontrolera i adiunktów. Konduktor7: Henryk Hoﬀman (1813). Komisarze obwodu: Feliks Złotnicki (1816–1817), Wła- Wo´zny: Kazimierz Mizerski (1809), Wojciech Kuba- dysław Radoszewski (1818–1819), D ˛abkowski (1820– szewski (1809). 1821), Maurycy Kossowski (1822), Herakles Chylinski´ Zandarm˙ : Józef Schiﬀmann (1813–1815). (1824–1826), Walerian Kleszczynski´ (1827–1842). Eksaktor8 kasy powiatowej: Antoni Łubkowski Adiunkci komisji i dozorcy miast: Tadeusz Piotrow- (1808–1815). ski (1818–1821), Piotr D ˛abkowski (1822-1823), Wojciech Kontroler kasy powiatowej9: Jakub Mazurowski Radolinski´ (1824–1831), Ludwik Ruszczynski´ (1834), wa- (1810–1814). kat? (1835), Mikołaj Ol˛edzki(1836–1842). Eksaktor konsumpcyjny: Antoni Daleszynski´ (1811– Sekretarze komisji: Wincenty Kaczorowski (1820), 1814). Ignacy Kurkiewicz (1821–1829, zm. w 1829 r. w Sie- Dozorca10 konsumpcji: Franciszek Górzynski´ (1813), radzu), Erazm Bartoszewski (1829–1842). Jan Lesniewski´ (1813). Rachmistrzowie: Jan Gotfryd Kranas (1818–1823, zm. w 1823 r. w Sieradzu), Ludwik Kranas (1825–1842). Tłumacze j˛ez. rosyjskiego: Karol Bystrzycki (1834– 1839, zm. w 1839 r. w Sieradzu), Jan Szulc (1840–1842). Archiwista: Mikołaj Mazurowski (1819–1842, zm. w 1849 r. w Sieradzu). Budowniczowie obwodu: Jan Zille (1825–1836, zm. w 1837 r. w Sieradzu), Michał Czemski (1837–1842). Inzynierowie˙ obwodu: Wincenty Doney (1835–1840), Julian Bagniewski (1841–1842). Lekarze obwodowi: Ernest Neubarth (1817–1819, zm. w 1819 r. w Sieradzu), zast. – Dawid Flamm13 (1820– 1821), Michał Morgenstern (1821–1834), Adam Badow- ski (1835–1842). Kanceli´sci/aplikanci obwodu: Jan Rafał Augustow- ski (1825), Karol Kranas (1833), Jan Sobolewski (1838– Kamienica wybudowana przez władze Królestwa Pol- skiego na ulokowanie biura obwodu sieradzkiego 1841), Marcin Borowicz (1839–1840), Józef Górzynski´ (1838–1841). Biuro obwodu sieradzkiego (1816–1842) Poborcy kasy obwodowej (kasjerzy): Antoni Łubkowski W latach 1816–1842, na podstawie konstytucji Kró- (1817–1819), Józef Borewicz (1820), zast. – Wojciech No- lestwa Polskiego, to obwód był najni˙zsz˛ajednostk ˛aad- womiejski (1821–1822), Józef Nowicki, poborca (1823), ministracyjn ˛aposiadaj ˛ac˛aodr˛ebne władze. Na czele Andrzej Rasinski´ (1824–1830), Antoni Duszynski´ (1834– obwodu stał komisarz mianowany przez namiestnika 1835, zm. w 1835 r. w Sieradzu), Jan14 Kossakowski Królestwa Polskiego. Komisarz obwodu sieradzkiego, (1837–1842). tak jak inni komisarze, był zobowi ˛azany wykonywac´ Kontrolerzy kasy: Jakub Mazurowski (1816–1821), Ja- polecenia Komisji Województwa Kaliskiego (a potem kub Stecki (1825–1838), zast. – Jan Lipski (1839), Michał Rz ˛aduGubernialnego Kaliskiego). Komisarz obwodu Makowski (1841–1842). odpowiadał za wszelkie sprawy w swoim obwodzie, w Adiunkci kasy: Adam Wyrzykowski (1836), Alojzy tym za nadzór nad wykonywaniem zarz ˛adzen,´ utrzy- Muszynski´ (1837–1840). mywanie porz ˛adku,bezpieczenstwa,´ sciganie´ przemytu i nadu˙zyc,´ nadzór nad stanem dróg i mostów, nadzór

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 101 Biuro powiatu sieradzkiego (1843–1866) (1853–1862), Leonard Zdziennicki (1865–1866), Franci- Biuro powiatu sieradzkiego powstało w 1843 r. po szek Marcinkiewicz (1866). przemianowaniu obwodów na powiaty i powiatów na Sekwestratorzy16 skarbowi: Kazimierz Teresinski´ okr˛egi.Przemianowano urz ˛adkomisarza na naczelnika (1865–1866), Franciszek Polakowski (1865-1866). powiatu, a adiunkta-dozorcy miast – na pomocnika na- Adiunkt: Roch Skorski (1845). czelnika. Kompetencje urz˛edników nie uległy zmianie Asystenci: Walenty D˛ebinski´ (1847–1852), Józef Cien- a˙zdo 1867 r. kiewicz (1853–1860), Ferdynand Mazurowski (1866). Naczelnicy: Walerian Kleszczynski´ (1843–1848, zm. w 1867 r. w Sieradzu), Wawrzyniec Kostrzewski (1849– 1853, zm. w 1853 r. w Sieradzu), Feliks Jerzmanow- ski (1854–1857, zm. w 1857 r. w Sieradzu), Aleksander Kamionowski (1858–1862), Aleksander Wojciechowski (1865–1866). Pomocnicy naczelnika: Mikołaj Ol˛edzki (1843–1846, zm. w 1846 r. w Sieradzu), Aleksander Jabłonski´ (1848– 1852), zast. – Tomasz Trapszo (1853), Tomasz Trapszo (1854–1858), Kajetan Wielogórski (1859–1861), Franci- szek Ignatowski (1862–1866). Pomocnik do spisu wojskowego: Jan Grodzki (1862– 1866, zm. w 1871 r. w Sieradzu). Sekretarze: Erazm Bartoszewski (1843–1849), Józef Tablica nagrobna Mikołaja Ol ˛edzkiego, zm. w 1846 r. Sarankiewicz (1850–1866, zm. w 1878 r. w Sieradzu), adiunkta powiatu sieradzkiego. Fot. J. Jurek, 2016 r. Henryk Skrobecki (1862–1865), Stanisław Skrobecki (1866). Rachmistrzowie: Michał Błaszczynski´ (1846–1865), Ludwik Krahnas (1843–1866), Marcin Borowicz (1846– 1862), Adam Marcinkowski (1866), Władysław Pi˛etka (1866). Tłumacze j˛ez. rosyjskiego: Jan Szulc (1843–1845), Fe- liks Kleszczynski´ (1846–1856, zm. w 1859 r. w Ł˛eczycy), Józef Wolski (1857–1861). Archiwista-dziennikarz15: Aleksander Slepowro´ nski´ (1847–1866, zm. w 1881 r. w Sieradzu). Lekarze powiatowi: Adam Badowski (1843–1849, zm. w 1869 r. w Sieradzu), Feliks Biskupski (1850–1867, zm. w 1867 r. w Sieradzu). Weterynarze powiatowi: Antoni Chełminski´ (1849), Antoni Mazurowski (1851–1860). Nagrobek Rosjanina Stefana Bukara, naczelnika po- Budowniczowie powiatu: Michał Czemski (1843– wiatu sieradzkiego z konca´ XIX wieku. Zródło:´ sie- 1849), Jakub Bem (1850–1862), Roman Chwostkiewicz radz.grobonet.com (1865–1866). Urz ˛adpowiatowy sieradzki (1867–1914) Inzynierowie˙ powiatu: Julian Bagniewski (1843–1844), W 1867 r. weszła w ˙zycie Ustawa o zarz ˛adzieguber- Tomasz Sulinski´ (1845), Jan Staniewski (1846–1847), nialnym i powiatowym w guberniach Królestwa. Powo- Władysław Cwierczakiewicz´ (1847–1853), Jan Szanser ływała ona do ˙zycia urz˛edy powiatowe, których sze- (1854–1866). fem był naczelnik powiatu. Posiadał on dwóch zast˛ep- Kasa powiatowa (1843–1866) ców, zwanych pomocnikami naczelnika. Jeden z nich Kasa powiatowa kontynuowała od 1843 r. działal- delegowany był do spraw policyjnych (był jednocze- nos´c´ istniej ˛acejwczesniej´ kasy obwodu sieradzkiego. snie´ naczelnikiem stra˙zy ziemskiej), drugi – do ad- Poborcy/kasjerzy: Ludwik Kossakowski (1843–1850), ministracyjnych. Ni˙zej w hierarchii urz˛edustało czte- Józef Biernacki (1851–1859), Gustaw Kryszka (1860– rech referentów do spraw: policyjnych, administracyj- 1866). nych, ubezpieczen´ i ﬁnansowych. Oprócz nich w skład Kontrolerzy: Alojzy Muszynski´ (1843–1846), Michał urz˛eduwchodzili: sekretarz, sekwestrator, archiwariusz Masłowski (1847–1849, 1850-1852), Józef Kaczkowski (lub archiwariusz-dziennikarz), architekt-in˙zynier, lekarz powiatowy, weterynarz i aplikanci kancelaryjni.

102 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Okresowo roczniki wymieniaj ˛ate˙zinne stanowiska. (1895), Stefan Anczykowski (1896–1902), Wacław Ma- Naczelnicy powiatu sieradzkiego: August Aleksan- ciejewski (1903–1904), Józef Cichecki (1907–1908), Bo- der von Kalen (1870–1879), ppłk Wiktor Butkiewicz lesław Stamirowski (1909–1910), Mikołaj Zyrycki˙ (1911). (1880–1881), Aleksander Surmieniew (1882–1884), Pa- Lekarze powiatowi: Edmund W ˛agrowski (1870–1871, weł Naumow (1885–1888), Lucjan Boborykin (1889– zm. w 1872 r. w Sieradzu), Józef Ra˙zniewski (1872–1895, 1895), Stefan Bukar (1896–1901, zm. w 1904 r. w Siera- zm. w 1896 r. w Sieradzu), wakat (1896), Aleksander dzu), Aleksander Kowalewski (1902–1904), Teodor Ma- Podciechowski (1897–1910, zm. w 1910 r. w Sieradzu), karow (1907), Andrzej Titarenko (1908), Grzegorz Ko- Jan Brudnicki (1911). marowski (1909–1911). Felczer powiatowy: Eugeniusz Czarnecki (1890–1911). Pomocnicy naczelnika do spraw policyjnych i naczelnicy Architekci i inzynierowie˙ : Władysław Oraczewski strazy˙ ziemskiej: Henryk Pekker (1870–1888), Konstan- (1870–1909), wakat (1910), Władysław Stachlewski (1911). tyn Sawaliew (1889), Henryk Pekker (1890–1891), Pa- Okr˛egowi lekarze weterynarii: Stanisław Pel (1879– weł Masłow (1892–1899), Ignatij Nikołajew (1900–1904), 1889), Ludwik Szafnicki (1890–1903). Wasilij Jakobs (1907), wakat (1908), Aleksander Razu- Powiatowi lekarze weterynarii: Ludwik Szafnicki mowski (1909–1910), Józef Tryszatny (1911). (1904), Kazimierz Bortnowski (1907–1911). Pomocnicy naczelnika do spraw administracyjnych: Powiatowi felczerzy weterynaryjni: Jan Lamzaki Aleksander Wojciechowski (1870–1879), Ignacy Zarski˙ (1903–1907), Zarnecki˙ (1908), Seweryn Godzinski´ (1880–1883), p. o. – Bolesław Dziembowski (1884– (1909–1911). 1888), Józef Siemaszko (1889–1899, zm. w 1899 r. w Konduktor szos: Józef Serafinowicz (1890–1892). Sieradzu), Stanisław Potocki (1900–1911). Czynownicy kancelaryjni: Aleksander Neubarth Referenci do czynno´sci wojenno-policyjnych: Jan (1880–1884), Damazy Ratajewski (1880–1884), Józef Grodzki (1870), Antoni Grodnicki (1871–1872), Julian Urbankiewicz (1881–1884), Franciszek Nowak (1902), Gorodecki (1874–1880), Józef Mellerowicz (1881–1887), Jan Czernow (1902). Józefat Urbanowski (1888–1896), Jan Gumowski (1897– Słu˙z˛acykancelaryjni: Józef Cichecki (1907–1908), 1902), Ignacy Dul (1903–1908), Andrzej Podorowski Andrzej Kozłow (1907–1908), Stefan Zielinski´ (1910– (1909–1911). 1911). Referenci do czynno´sciadministracyjnych: Emilian Fa- 17 bich (1870–1874), Mikołaj Kwiatkowski (1875–1880), Kasa okr˛egowa i powiatowa Teofil Smotrycki (1881–1890), Jan Swi´ ˛atecki (1891–1894), Po reformie z 1867 r. w guberniach powstały gu- Tadeusz Grzybowski (1895–1902), Tomasz Sutarzewicz bernialne kasy skarbowe, a obok nich – kasy okr˛e- (1903–1909), Hipolit Muszynski´ (1910-1911). gowe obejmuj ˛acedo kilku powiatów. Krótko potem, w Referenci do czynno´sci ubezpieczeń: Bolesław Dziem- 1869 r., wszedł w ˙zycie ukaz tworz ˛acyw guberniach bowski (1870–1883), wakat (1884), Józef Serafinowicz Izby Skarbowe podległe bezposrednio´ petersburskiemu 18 (1885), Grzegorz Priniewski (1886–1901). Po 1901 r. sta- Ministerstwu Finansów . Obok kasy skarbowej nadal nowisko zostało zlikwidowane. funkcjonowały kasy okr˛egowe i powiatowe. W guberni Referenci do czynno´sci finansowych: Adam Marcin- kaliskiej istniały w 1870 r. okr˛egowe kasy skarbowe: sie- kowski (1870), Franciszek Janicki (1871), Roman Musia- radzka, koninska´ i ł˛eczycka. Sieradzka kasa była kas ˛a łowicz (1872–1882), Wacław Maciejewski (1883–1902, okr˛egow ˛ado ok. 1879 r., potem powiatow ˛a. zm. w 1908 r. w Sieradzu), Stefan Anczykowski (1903– Kasjerzy: Gustaw Kryszka (1870–1875), Aleksander ˙ 1911). Zd˙zarski(1879–1897), Stanisław Siwik (1899–1909), Ge- Sekwestratorzy: Franciszek Polakowski (1870), Fran- rard Godlewski (1910–1911). ciszek Paczkowski (1871), Jan Grzankowski (1872–1874), Buchalterzy: Szymon Madalinski´ (1870), Franciszek Franciszek Garbalski (1875–1892), Zygmunt Orłowski Puchalski (1871), Adam Iwanowski (1872–1883), Teofil (1894–1904), Andrzej Podorowski (1907–1908), Ignacy Zawadzki (1884–1899), Sergiej Ewstifiejew (1900–1903). Dul (1909–1911). Starszy buchalter: Sergiej Ewstifiejew (1902–1909) Sekretarze: Michał Mikulski (1870–1874), Edmund Kasjerzy I stopnia: Ignacy Kowalski (1901–1904), Sta- Tarczynski´ (1875–1879), Józef Serafinowicz (1880–1884), nisław Kolasinski´ (1907–1910), Roman Rudzki (1911). Teodor Sokołowski (1885–1887), Jan Szperling (1888– Buchalterzy I stopnia: Piotr Potabski (1902»1910), 1890), Roman Czachurski (1891–1895), Ignacy Dul Stanisław Kierocinski´ (1911, zm. zamordowany w 1939 (1896–1902), Antoni Mielcarski (1903–1904), Włady- r. w Sieradzu). sław Kolabinski´ (1907–1911). Buchalterzy II stopnia: Kazimierz Gierałtowski Archiwi´sci-dziennikarze: Franciszek Garbalski (1870– (1902–1911), Stanisław Kolasinski´ (1902-1904), Franci- 1875), Wacław Maciejewski (1875–1882), Maksymilian szek Niedzwiedzki´ (1907), Dionizy Starczewski (1908– Cwierczakiewicz´ (1883–1884), Aleksander Neubarth 1910), p. o. – Stanisław Kolasinski´ (1911). (1885–1890), Władysław Ujejski (1891–1894), wakat Pomocnicy buchaltera: Franciszek Maciukiewicz

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 103 (1870), Franciszek Puchalski (1870), Władysław Ładzin-´ dydata na to stanowisko. Obowi ˛azkiemwładz miasta ski (1871–1875), Jan Swierkowski´ (1871–1875), Adam było czuwanie nad własnosci´ ˛amiejsk ˛ai zarz ˛adzanie Lipinski´ (1879–1882), Piotr Potabski (1879–1901), Be- ni ˛a,i układanie bud˙zetu miejskiego (etatu), który był niamin Born (1883–1895, zm. w 1895 r. w Siera- zatwierdzany przez KRSWiP. Władze czuwały te˙znad dzu), Ignacy Kowalski (1896–1900), Stanisław Kolasin-´ sprawami bezpieczenstwa´ i porz ˛adku,nadzorowały ro- ski (1899–1901), Kazimierz Gierałtowski (1901). boty publiczne, utrzymywały w nale˙zytymstanie drogi i Czynownicy kancelaryjni: Aleksander Pietruszkie- mosty, nadzorowały kwaterunek wojska i pobór podat- wicz (1879), Lew Łukaszewski (1879–1881), Kazimierz ków itd.21 Burmistrza miasta wspomagali ławnicy, wy- Gierałtowski (1879–1895), Wojciech Wydrzynski´ (1882– bierani przez KRSWiP sposród´ obywateli miasta, posia- 1892), Ignacy Kowalski (1882–1895), Wojciech Kamien-´ daj ˛acych własn ˛anieruchomosć.´ Ławników było maksy- ski (1892), Bolesław Dziembowski (1895–1897). malnie czterech, wykonywali oni obowi ˛azkikasjerów i Słuz˙ ˛acy kancelaryjni19: Kazimierz Gierałtowski sekretarzy. Byli wynagradzani finansowo, je˙zelimiasto (1896–1900), Franciszek Rosicki (1901–1904), Dionizy miało odpowiednie przychody, w przeciwienstwie´ do Starczewski (1904–1907), Gwidon Chrz ˛astowski (1907– regularnie wynagradzanego burmistrza. Od 1818 r. nad 1911), Adam Dolinger (1908–1909), Stefan Palczyk urz˛edem miejskim był „urz ˛admunicypalny”, zło˙zony (1910). z burmistrza i ławników, w 1842 r. przemianowany na „magistrat”. Urz˛edników magistratu mianował zarz ˛ad Magistrat policyjny (1793–1806) powiatowy. W przedrozbiorowej Polsce w miastach funkcjono- W magistracie sieradzkim zatrudnieni byli: bur- wały ławy z wójtem na czele i rady z burmistrzem na mistrz, sekretarz, sekretarz-kwatermistrz, kasjer oraz czele. W Sieradzu urz ˛ad landwójta (zast˛epcywójta wy- kancelisci.´ bieranego sposród´ mieszczan) funkcjonował do 1793 r., Burmistrzowie: Karol Rassumowski (1808–1818), An- a jako ostatni zajmował go Franciszek Webrzynski.´ Dłu- toni Budziszewski (1819), Karol Mittelstadt (1820–1830), ˙zej utrzymała si˛e rada miejska zło˙zona z prezydenta, Józef Mazurowski (1831), Franciszek Tabaczkiewicz czyli burmistrza i radnych. Ksi˛egi radzieckie prowa- (1832–1834), Wawrzyniec Kulesza (1835–1843), Antoni dzono do 1795 r., po czym zamkni˛eto je po stuleciach Jarnuszkiewicz (1844–1846), Teodor Glotz (1846–1852), funkcjonowania. Walenty Pertkiewicz (1853–1861), Franciszek Jaworski Władze zaborcze wprowadziły w miastach swój mo- (1862–1866), Ludomir Kranas (1870–1880), Ludwik del magistratu, w którym najszersze kompetencje miał Lgocki (1881–1882), Adam Sarnecki (1883–1887, zm. w mianowany przez władze rz ˛adowe burmistrz policyjny. 1897 r. w Szadku), Józef Stefanski´ (1888–1897), Wiktor Cały magistrat policyjny był odpowiedzialny przed ka- Nering (1899–1902), Marian Libiszewski (1903–1909), mer ˛awojenno-ekonomiczn ˛aza posrednictwem´ radcy Włodzimierz Ostapienko (1910–1911). podatkowego. Pisarz: Antoni Librowski (1810–1813). ´ Burmistrzowie: Tomasz Swi˛etkiewicz (1793–1795), Sekretarze: Franciszek Muszynski´ (1846–1848), Syl- Quade (1795–1797), von Conradi (?-?), Karol Rassu- wester Musiałek (1870–1890, zm. w 1898 r. w Sieradzu), mowski (1803–1806). Teofil Smotrycki (1891–1894), Michał Opielinski´ (1895– Radni: Balcer M˛e˙zynski´ (1793–1795), Ignacy Mu- 1896), Wasyl Juszkowski (1897–1904). szynski´ (1793–1795), Józef Pertkiewicz (1793–1795), Ka- Sekretarz do spraw administracyjnych: Tomasz Klin- zimierz Nowakowski (1793–1795). kawski (1907–1911, zm. zamordowany w 1939 r. w Sie- 20 Pisarze : Franciszek Kwiatkowski (1793), Wincenty radzu). Ferreriusz Librowski (1793–1795), Tomasz Librowski Sekretarze-kwatermistrzowie: Leon Lenartowski (1804–1807) (1852), Stefan Prusinski´ (1870–1897, zm. w 1899 r. w Magistrat miasta Sieradza (1807–1914) Sieradzu), Piotr Paruszewski (1899–1902), Władysław W Ksi˛estwieWarszawskim zniesiono prawo magde- Pi˙zalski(1903–1904), Ignacy M ˛akowski (1907–1911, zm. burskie jako ustrój miast. Stoj ˛acyna czele miast bur- w 1939 r. zamordowany w Sieradzu). mistrzowie byli mianowani przez Ministra Spraw We- Kasjerzy: Stanisław Olszewski (1858), Józef Zdrojew- wn˛etrznych. W 1816 r. Rada Administracyjna Królestwa ski (1863–1886), Piotr Kozłowski (1887–1909, zm. w Polskiego wydała postanowienie, zgodnie z którym na 1909 r. w Sieradzu), Zenon Cywinski´ (1910–1911). czele miast powiatowych, w tym Sieradza, mieli stac´ Kanceli´sci: Feliks Kamienski´ (1881, 1882, 1883, burmistrzowie. Burmistrz Sieradza był zale˙zny bezpo- 1884), Antoni Pertkiewicz (1881, 1882, 1883, 1884). srednio´ od Komisji Województwa Kaliskiego. Kandy- Akuszerki miejskie: Albertyna Kreter (1890–1892), daci na burmistrzów byli przez t˛e Komisj˛e prezento- Izabela Langer (1894–1911, zm. w 1913 r. w Sieradzu). wani Komisji Rz ˛adowej Spraw Wewn˛etrznych i Poli- Ławnicy: Józef Ra˙zniewski (1890–1892, 1894–1895), cji (KRSWiP), która mianowała odpowiedniego kan- Izrael Rozenbaum (1890–1892), Wincenty Sp˛etany (1890–1892), Aron Epsztain (1894–1897, 1899–1900),

104 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Jan Skrzypinski´ (1894–1897, 1899), Stefan Idzikowski tak przynajmniej było w teorii. W rzeczywistosci´ Justi- (1897, 1899), Karol Helwich (1900–1904), Antoni Ko- zamt przyjmował akta dobrej woli tak˙zedotycz ˛acepry- lasinski´ (1900–1903), Lewek Nowak (1901–1911), Dio- watnych maj ˛atków ziemskich. Zajmował si˛ete˙zregula- nizy Mazurowski (1904–1910), Stanisław Wojciechowski cj ˛ahipoteczn ˛anieruchomosci´ w Sieradzu. Wsród´ akt (1907–1910, zm. w 1939 r. zamordowany w Sieradzu), s ˛adunie spotyka si˛etego typu dokumentów dotycz ˛a- Franciszek Sulikowski (1911), Tadeusz Rembowski (1911), cych chocia˙zby Warty, Uniejowa czy Turku. Podobnie Ludwik Mieszczanski´ (1911). jak omawiany dalej magistrat sprawiedliwosci,´ Ekono- Słudzy miejscy: Franciszek Polanowicz (1813), Woj- miczny Urz ˛adSprawiedliwosci´ rejestrował te˙zniektóre ciech Kubaszewski (1817). transakcje kupna-sprzeda˙zynieruchomosci´ w Sieradzu. Wg niektórych wzmianek siedziba s ˛aduznajdowała *** si˛ew M˛ece,lub te˙zM˛ekabyła miejscowosci´ ˛astołeczn ˛a 25 Powiatowa Komisja Sprawiedliwosci´ 22 (1795– dla okolicznych dóbr narodowych . S ˛adbył podpo- 1806) rz ˛adkowany kamerze kaliskiej. Powiatowa Komisja Sprawiedliwosci´ była ni˙zszym Justizamtsmanni: Teichert (1797–1801), Jeulckner organem s ˛adowniczym, ustanowionym w powiatach do (1801–1802), Kajetan Kalinowski (1804–1806), Popław- sprawowania nadzoru nad s ˛adamimiejskimi i patrymo- ski (1804). nialnymi ni˙zszych instancji, przyjmowania skarg prze- Aktuariusze: Marweg (1797–1804), Neumann (1800– ciwko osobom wyj˛etymspod kompetencji tych s ˛adów i 1801), Dulik (1804–1806). rozstrzygania spraw o niewielkiej wartosci´ przedmiotu sporu. Przyjmowała te˙zakta dobrej woli (acta bonae vo- luntatis), czyli uprawomocniała rozmaite transakcje takie jak cesje, dzier˙zawy, pokwitowania, sprzeda˙z nieruchomosci,´ ugody itp. Stronami tych transakcji byli mieszkancy´ powiatu – głównie stanu szlacheckiego. Komisja pełniła wi˛ectak˙zefunkcje kancelarii notarial- nej. Zajmowała si˛ete˙zsprawami regulacji granic dóbr i ich regulacji hipotecznej. Komisja sieradzka podlegała rejencji kaliskiej i rozpocz˛eładziałalnosć´ prawdopodobnie w 1795 r., w du˙zej mierze przejmuj ˛acfunkcj˛ekancelarii ziemskiej zamku sieradzkiego. Jednak działalnosć´ sieradzkiej komisji sprawiedliwosci´ obejmowała nie tylko powiat sieradzki, Prawdopodobny budynek Inkwizytoriatu z przełomu XVIII i XIX wieku Fot. J. Jurek ale tak˙zewarcki i cz˛esć´ szadkowskiego, gdy˙znie ka˙zdy powiat posiadał własn ˛akomisj˛e. Magistrat Sprawiedliwosci´ (1793–1806) W skład komisji wchodził powiatowy radca sprawie- Magistraty sprawiedliwosci´ funkcjonowały w mniej- dliwosci,´ asesor, tłumacz, kancelista (czyli prawdopo- szych miastach i podległe były bezposrednio´ rejencjom. dobnie aktuariusz czy pisarz), landrat oraz wozny´ lub Ich jurysdykcja obejmowała obywateli miast królew- posługacz23. skich. Sieradzki magistrat sprawiedliwosci´ rejestrował Radcy sprawiedliwo´sci: Küntzel (?-?), Ludwig Sabarth m. in. transakcje kupna-sprzeda˙zy, realizowane przez (?-?) mieszkanców,´ spełniał wi˛ecpodobn ˛arol˛ejak przedro- Asesorzy: Carl Ernst August Lange (?-?), Johann Frie- zbiorowe s ˛adywójtowskie i radzieckie. drich Kempe (1806) Zwierzchnikiem magistratu sprawiedliwosci´ był ko- Aktuariusze: Johann Specht (1799), Widmer (1802– misarz, który do pomocy miał aktuariusza. 1804), Stengert (1806, 1807) Komisarz sprawiedliwo´sci: Bleess (1797–1801). W sieradzkiej komisji w roku 1804 pracował rów- Aktuariusz: Librowski (1800–1801). nie˙zpózniejszy´ rejent – Antoni Pstrokonski,´ przypusz- 26 czalnie w roli archiwisty dawniejszych akt ziemskich i Szlachecki Poł ˛aczony S ˛adPowiatowy (1801– grodzkich sieradzkich. 1806) Szlachecki s ˛adpowiatowy (niem. Adeliche Kreisge- Królewsko-Pruski S ˛ad Ekonomiczny Urz ˛edu richt) zajmował si˛esprawami podobnymi do Powiato- Sprawiedliwosci´ 24 (1793–1806) wej Komisji Sprawiedliwosci.´ Wsród´ zarejestrowanych Był jednym z pruskich s ˛adów działaj ˛acych w Siera- przez s ˛adakt dobrej woli spotyka si˛e zastawy sum, dzu. Jego jurysdykcja obowi ˛azywała w dobrach naro- kontrakty dzier˙zawne dóbr ziemskich, upowa˙znienia, dowych: Sieradzu, Warcie, Brodni, Uniejowie i Turku, zapisy kaucji, a tak˙zesprzeda˙znieruchomosci´ w mia-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 105 stach innych ni˙zSieradz. wydziały s ˛aduprowadzone były przez jedn ˛akancela- S˛edzia powiatowy27: Johann Friedrich Kühnemann ri˛e.Po wprowadzeniu praw o hipotece w 1818 i 1825 (1802–1806). r. w s ˛adachzacz˛eły funkcjonowac´ te˙z wydziały hipo- Aktuariusz: Johann Specht (1803–1806), Semmel- teczne, które prowadziły ksi˛egihipoteczne (wieczyste). mann (1804–1805). Kancelari˛ehipoteczn ˛as ˛adutworzył rejent. Pierwszym sieradzkim rejentem był Antoni Pstrokonski,´ który od Inkwizytoriat (1793–1808) 1808 r. pełnił te˙zfunkcj˛ekonserwatora hipotek30. Kon- Inkwizytoriat był urz˛edem sledczym´ zajmuj ˛acymsi˛e serwator był z jednej strony archiwist ˛a(w archiwum hi- m. in. sprawami kryminalnymi i fiskalnymi. W inkwizy- potecznym składowano m. in. ksi˛egihipoteczne i para- toriacie znajdował si˛etak˙zeareszt. Ten sieradzki pod- fialne akta stanu cywilnego), z drugiej – prowadz ˛acym legał kontroli ze strony rejencji w Kaliszu. Na czele in- ksi˛egihipoteczne (zachował si˛ejeden tom ksi˛egiingro- kwizytoriatu stał urz˛edniknazywany inquisitor publicus, sacji31 hipotecznych powiatu sieradzkiego, obejmuj ˛acy a oprócz niego swe funkcje pełnił asesor, tłumacz, kan- lata 1808–181732). celista i dwóch stra˙zników. Prócz s˛edziów przy s ˛adachpokoju funkcjonowali te˙z Asesor: Krystian Kownacki (1808) obroncy´ i komornicy s ˛adowi, a tak˙zenotariusze (pisarze aktowi, rejenci). W obwodzie sieradzkim (1818–1842) istniały s ˛ady pokoju w powiatach sieradzkim i szadkowskim. Po przemianowaniu obwodów na powiaty i powiatów – na okr˛egi,w powiecie sieradzkim istniały s ˛adypokoju w dwóch okr˛egach: sieradzkim i szadkowskim. Po 1866 r. powiat powi˛ekszyłsi˛e,w zwi ˛azkuz czym na jego terenie znalazł si˛ete˙zs ˛adpokoju w Warcie. Skład s ˛adupokoju powiatu/okr˛egusieradzkiego był nast˛epuj˛acy: S˛edziowie pokoju: Maksymilian Ł ˛aczkowski (1809– 1822, zm. w 1822 r. w Młodawinie Dolnym), Sylwe- ster Tarnowski (1810–1826, zm. w 1826 r. w Kliczkowie Małym), Maciej Kozmi´ nski´ (1809–1826, zm. w 1826 r. Fragment okładki ksi ˛egihipotecznej dotycz ˛acejnieru- w Dzierlinie), Feliks Murzynowski (1826–1830, zm. w chomosci´ pod nr 11 w sieradzkim rynku, przechowywa- 1832 r. w D˛eboł˛ece),Ignacy Dobrski (1837–1852), Józef nej dawniej przez S ˛adPokoju w Sieradzu. Ze zbiorów Siemi ˛atkowski (1850–1866), mgr prawa Tadeusz Gro- Archiwum Państwowego w Łodzi Oddział w Sieradzu dzicki (1850–1866), Erazm Załuskowski (1853–1866), S ˛ad Pokoju powiatu/okr˛egu/powiatu sieradz- Józef Siemi ˛atkowski (1870–1875), Tadeusz Grodzicki kiego (1807–1875) (1870–1875), Erazm Załuskowski (1870–1871), Wincenty S ˛adypokoju funkcjonowały w ka˙zdym powiecie i Pr ˛adzynski´ (1872–1875). były s ˛adaminajni˙zszejrangi. W Polsce pojawiły si˛epo Pods˛edekowie: Krystian Kownacki (1809), Adam raz pierwszy wraz z utworzeniem Ksi˛estwa Warszaw- Zwolinski´ (1809–1817), Franciszek Nowosielski (1818– skiego. Zajmowały si˛e jurysdykcj ˛aw drobnych spra- 1819), Józef D ˛abrowski (1820), Piotr Gajewski (1821– wach cywilnych i karnych oraz prób ˛agodzenia stron 1837), Jan Sobiechowski (1838–1839), Anastazy Dzie- w pewnych niespornych sprawach28. S ˛adskładał si˛ez ro˙zynski´ (1840–1852), Józef Biernacki (1853–1875). s˛edziów pokoju, pisarza, pods˛edka i podpisarza. S˛e- Pisarze: Wojciech Miłkowski (1810–1814), Michał Ro- dziów pokoju mianował król, po wyznaczeniu kandy- jek (1816–1818), Franciszek Zoł˙ ˛adkowski (1819–1820), datów wybranych przez sejmik powiatowy. Urz ˛ads˛e- Marcin Maleszewski (1821–1834), Walenty Trawinski´ dziego pokoju był bezpłatny i obowi ˛azywała tu ka- (1835–1836), Jakub Bojemski (1837–1845), Karol Klesz- dencyjnosć.´ Z reguły s˛edziów pokoju było jednocze- czynski´ (1847–1849, 1850–1852), Jan Mizgier (1853– snie´ trzech, ka˙zdy działał przez 4 miesi ˛acew roku29. 1865), p. o. – Władysław Porczynski´ (1866), Władysław S˛edziowie nie musieli posiadac´ wykształcenia praw- Porczynski´ (1870–1871), Wincenty Smolenski´ (1872– niczego i zwykle byli włascicielami´ okolicznych dóbr 1875). ziemskich. Wraz z pisarzami tworzyli oni wydział po- Podpisarz: Stefan Brzeski (1810), Antoni Mroczyn-´ jednawczy s ˛adupokoju. Wydział sporny s ˛adutworzyli ski (1811–1814) Otworski (1816–1820), Jakub Bojemski pods˛edeki podpisarz. Trzeci i ostatni z wydziałów, na (1821–1836), Tomasz Prylinski´ (1837), Józef Tymieniecki które dzieliły si˛e s ˛adypokoju – wydział policji pro- (1838), Leopold Paprocki (1839–1841), Karol Kleszczyn-´ stej – tworzyli pods˛edek, pisarz i podpisarz. Wszystkie ski (1843–1846), Jan Mizgier (1847–1852), Julian Miko- szewski (1853–1854), Stanisław Zdzitowiecki (1855), Lu-

106 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 dwik Henrych (1856-1861), Wiktor Slusarski´ (1862), Jó- Prawnicy prywatni: Wacław Mar˙zantowicz (1882- zef Sałecki (1865–1875). 1883), Włodzimierz Chlebcewicz (1883). Burgrabiowie: Jan Swiejkowski´ (1811), Wojciech Grab- Oprócz s ˛adów pokoju po 1864 r. funkcjonowały te˙z ski (1811). s ˛adygminne, w powiecie sieradzkim zorganizowane w Pisarz aktowy i konserwator hipotek: Antoni Pstro- 5 okr˛egów: mało-zapustowski, br ˛aszewicki, złoczewski, konski´ (1808–1826). szadkowski i zadzimski. S ˛adyte składały si˛ez jednego Rejenci kancelarii hipotecznej: Antoni Pstrokonski´ s˛edziego, kilku ławników i pisarza. (1827–1843, zm. w 1843 r. w Sieradzu), Józefat Chmie- *** linski´ (1844–1853), Jan Sulkowski (1854–1875). Obro´ncy: Wojciech Turski (1819–1823), Marcin K ˛asi- Lekarze wolnopraktykuj ˛acyi dentysci´ nowski (1816–1829, zm. w 1829 r. w Sieradzu), Jan Go- Prócz lekarza powiatowego w powiatach guberni ka- warzewski (1824–1842), Antoni Białecki (1828), Hipolit liskiej prowadzili tak˙ze praktyki lekarze prywatni. W Sikorski (1834–1843), Karol Łuniewski (1843), Edward powiecie sieradzkim przez długie lata był to Józef Sta- Tomaszewski (1844–1852), Józef Stokowski (1844–1856), nisławski (roczniki wspominaj ˛ago od 1890 do 1900 r., Mikołaj Malinowski (1855), Aleksander Klotz (1856– ale przybył do miasta w latach pi˛ecdziesi´ ˛atych XIX 1861), Andrzej Masłowski (1857–1862), Mateusz Kozer- wieku). Prywatn ˛apraktyk˛eprowadzili te˙zw powiecie: ski (1862–1875), Wojciech Podczaski (1865), Antoni No- Bronisław Chylewski (1895–1896), Stanisław K ˛atkiewicz wierski (1866–1875). (1897–1899), Franciszek Sulikowski (1901–1908), Kazi- Komornicy: Otworski (1813–1814), Szypowski (1813– mierz Kempinski´ (1910–1911). Praktyk˛edentystyczn ˛aw 1814), Moszynski´ (1818-1825), Wincenty Lubiatowski Sieradzu posiadał krótko Hipolit Brauman (1902). (1816–1830), Józef Waliszewski (1834), Marcin Kwiatu- *** szynski´ (1835–1838), Jan Sakowski (1837–1862), Stani- Ekspedycja pocztowa (1807–1834) sław Kierski (1866–1875). Ekspedytor przyjmował osobiscie´ i wysyłał poczt˛e, Wo´zni: Walenty Rab˛ecki (1813), Michał Pichelski prowadził sprawy ﬁnansowe, a w pózniejszym´ okresie (1814, 1820), Walenty Rab˛ecki (1820), Adam Konono- tak˙zesprzeda˙zkopert i znaczków pocztowych. Był te˙z wicz (1829, 1837), Roch Nawrocki (1830). zwierzchnikiem ni˙zszych urz˛edników zatrudnionych w Kancelista: Felicjan Piotrowski (1810, 1813). jego placówce (pisarz, sekretarz – buchalter, listonosz W Sieradzu przez kilkanascie´ lat (1836–1851) ist- – poczthalter, konduktor, wagmistrz) i innych, okresla-´ niało Archiwum Akt Dawnych podległe Trybunałowi nych jako słudzy pocztowi (nie urz˛ednicy).Nadzorował Cywilnemu w Kaliszu. Pierwszym jego archiwist ˛abył wykonywanie ich obowi ˛azków lub te˙zsam je wykony- Antoni Pstrokonski´ (1836–1843), nast˛epniea˙zdo likwi- wał (w przypadku braku wystarczaj ˛acego personelu), a dacji Józef Szaniawski (1844–1851). polegały one na wykonywaniu nast˛epuj˛acych czynno- W 1875 r. car wydał ukaz, na którego mocy zrefor- sci:´ przyjmowanie i wydawanie listów, przesyłek, pa- mowano s ˛adownictwo w Królestwie Polskim, upodab- czek, przekazów pieni˛e˙znych, ksi ˛a˙zek i gazet, wypeł- niaj ˛acje do s ˛adownictwa w Rosji w kształcie wg ustaw nianie ksi˛egikasowej, druków urz˛edowych, sporz ˛adza- s ˛adowych z 1864 r.33 W Sieradzu nadal istniał s ˛adpo- niu list przychodów i wydatków. Miał te˙zzrobic´ wykaz koju, a od ok. 1899 r. funkcjonował tak˙zes ˛adpokoju w sprz˛etów znajduj ˛acych si˛ew budynku pocztowym (m.in. Zdunskiej´ Woli. Skład s ˛adusieradzkiego był nast˛epu- zegar, wagi, kasowniki) oraz wywieszac´ do publicz- j ˛acy: nej wiadomosci´ list˛enadchodz ˛acejkorespondencji. Do S˛edziowie pokoju: Andrzej Parczewski (1879–1883), obowi ˛azków ekspedytora nale˙zało równie˙z zapewnie- Iwan Surkow (1884–1892), Wasilij Michaiłowski (1894– nie bezpieczenstwa´ placówce, pracownikom i przesył- 1899), Iwan Smiriagin (1900–1911). kom pocztowym. Praca na stanowisku urz˛ednikapocz- Sekretarze wydziału hipotecznego: Włodzimierz Sto- towego traktowana była jako przynosz ˛acawymierne kowski (1879–1895, zm. w 1897 r. w Sieradzu), Tadeusz korzysci,´ zaszczyty, nagrody, odznaczenia, a nawet jako Rembowski (1896–1911). awans społeczny. Typowym zjawiskiem było obsadza- Notariusze przy kancelarii hipotecznej s˛edziego pokoju: nie wszystkich stanowisk m˛e˙zczyznami34. w Sieradzu: Maciej Kozerski (1879–1894), Jan Kuczyn-´ Ekspedytorzy: Paweł Karpinski´ (1808–1820, zm. w ski (1895–1900), Władysław Tymieniecki (1901–1911); w 1831 r. w Sieradzu), Cyprian Siennicki (1820–1823), Warcie: Hipolit Łuniewski (1888–1911). Funkcjonowali Antoni Swierczy´ nski´ (1823–1828), Cyprian Siennicki tak˙zenotariusze w Szadku, a potem w Zdunskiej´ Woli. (1828–1834)35. Sledczy´ s ˛adowi: Tomasz Cyranski´ (1879–1895), Iwan Smiriagin (1896–1899), Nikołaj Tychocki (1900–1901), Urz ˛adpocztowy posredni´ (1835–1867) Stefan Panas (1902–1903). Urz ˛adpocztowy posredni´ w Sieradzu zorganizo- Komornik s ˛adowy: Eugeniusz Rudolf (1879–1880). wano w 1834 r., zamykaj ˛acjednoczesnie´ tak ˛a˙zplacówk˛e w Widawie. W 1851 nast ˛apiłareorganizacja poczt. 1852

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 107 r. urz˛edowi posredniemu´ w Sieradzu podlegały ekspedycje w Wieluniu, Wieruszowie, Łasku, Warcie, Zdun-´ skiej Woli, Szadku, Pabianicach, Złoczewie, Widawie, Uniejowie, Lutomiersku, Praszce, Naramicach i Dobrej. W latach 1862, 1866 urz ˛adpocztowy w Sieradzu był urz˛edem pocztowym powiatowym I klasy. W 1862 r. podlegały mu ekspedycje w Łodzi, Wieruszowie, Ła- sku, Warcie, Zdunskiej´ Woli, Szadku, Pabianicach, Zło- czewie, Widawie, Lutomiersku, Aleksandrowie, Nara- micach, Lututowie, Szczercowie i Bolesławcu. Naczelnicy: Dominik Pieni ˛a˙zek (1836–1839, zm. w 1839 r. w Sieradzu), Szymon Swiechowicz´ (1841–1846), Antoni Kamienski´ (1847–1866). Sekretarze: zast. – Mikołaj Krajcewicz (1836), zast. – Józef Mikulicz (1837), Józef Mikulicz (1838), Stanisław Czech (1837–1840), Franciszek Manduka (1839–1844), Adam Zaborowski (1845–1846), Franciszek Raczynski´ (1847–1848), Józef Babicki (1849–1850), Jan Babiarski (1851), Aleksander Zakrzewski (1853), Karol Winiarski (1854–1855), Antoni Sadownik (1856), Franciszek Rafa- łowicz (1857–1858), Franciszek Jachimowski (1859), Le- onard Gadomski (1860–1861). Pisarze: Franciszek Sokołowski (1839), Klemens Ra- czynski´ (1862), Józefat Frasunkiewicz (1865), Hipolit D˛ebicki(1866). Ekspedytorzy: Jan Dola (1862), Konstanty Małecki (1865), Rudolf Neumann (1866). Pocztylioni: Wincenty Krysiak (1843–1845), Józef Uznanski´ (1851). Płyta epitaﬁjna Józefa Stanisławskiego, lekarza wolnopraktykuj ˛acego Zródło:´ http://kaliszczasemmalowany.pl

Kantor pocztowy i stacja telegraficzna po 1867 r. Do 1885 r. urz ˛adpocztowy trzeciej klasy i stacja telegraficzna w Sieradzu były rozdzielone. Pocztmajstrzy: Zenon Kwiatkowski (1870), Jan Ław- row (1871), Karol Wejsflog (1872–1875), Franciszek Ra- fałowicz (1879–1885). Pomocnicy pocztmajstrów: Franciszek Rafałowicz (1872–1875), Hipolit D˛ebicki(1879–1885). Ekspedytorzy: Hilary Pertkiewicz (1870), Fabian Ku- rzyna (1871). Sortowacze: Hipolit D˛ebicki(1870–1875), Ignacy Wy- czynski´ (1879–1884), Edward Gawronski´ (1885). Skład stacji telegraficznej przedstawiał si˛enast˛epu- j ˛aco: Naczelnicy stacji telegraficznej: p.o. – Wilhelm Schin- dler (1870–1872), Robert Feldman (1875)36, p. o. – Adolf Ingersleben (1880–1884), Krzysztof Esse (1885). Telegrafi´sciIV stopnia: Julian Raszewski (1875), Kon- stantyn Rafałowicz (1880–1881), Stanisław Norwiłło Zdj ˛eciez nagrobka W. Dymitrowicza, geometry Fot. in- (1882–1883), Dymitr Demienczuk´ (1884), Jan Jasinski´ ternautka BasiaPS; http://w.eksploratorzy.com.pl (1885). Nadzorca: Józef Gendrych (1872), p. o. – Teodor

108 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Goldgaar (1875), Naum Pleszkow (1880-1885).Od 1886 ziemski (1884–1885), Włodzimierz Dymitrowicz (1886– r. funkcjonował kantor pocztowo-telegraficzny. Wia- 1904). domo, ˙zew latach 1888–1889 był to urz ˛adklasy szóstej, *** natomiast w latach 1907-1911 klasy pi ˛atej. Naczelnicy (do 1886 r. zawiadowcy): Franciszek Rafa- Rada powiatowa dobroczynnosci´ publicznej łowicz (1886–1892), wakat (1894), Aleksander Grusz- Gubernialne i powiatowe rady dobroczynnosci´ pu- czenko (1895–1904), Nikołaj Petrow (1907), Bronisław blicznej powołano ukazem carskim w 1870 r. Zajmo- Grzegorz Falski (1908–1911). wały si˛esprawami zdrowia, opieki społecznej i dobro- Pomocnicy naczelnika: Hipolit D˛ebicki(1886), Miko- czynnosci.´ Sieradzka rada zarz ˛adzałaszpitalem powia- łaj Troicki (1887), p. o. – Hipolit D˛ebicki(1888), Hipo- towym sw.´ Józefa w Sieradzu, sieradzk ˛aochronk ˛adla lit D˛ebicki(1889–1892), Konstantyn Rafałowicz (1894– dzieci, domami starców w Sieradzu i Warcie. W szpi- 1904), Kazimierz Ignacy Gruszecki (1907-1908), Kacper talu sw.´ Józefa w Sieradzu obowi ˛azkipełnili: Korzeniewski (1909–1911). Opiekunowie: Edward Biling (1870–1874), Józef Sta- Instruktor: Krzysztof Ess (1886). nisławski (1871–1872), Jan Kuczynski´ (1875), Michał Ko- Sortowacz: Edward Gawronski´ (1886). bierzycki (1879–1883), Adam Rzeszotarski (1884–1885), Telegrafista IV stopnia: Tomasz Łuniewski (1886). Józef Grodzicki (1886), Andrzej Olszowski (1887–1890), Urz˛ednicy pocztowo-telegraficzni VI stopnia: Hipo- Ignacy Lipski (1891–1892), Ignacy Lipinski´ (1894-1900), lit D˛ebicki (1887), Franciszek S˛ekowski (1888–1904), Ignacy Lipski (1901), Sergiej Hilkow (1902-1903), wakat Tomasz Łuniewski (1887–1890), Wawrzyniec Skalinski´ (1904), Dmitrij Skriabin (1907–1911). (1891–1892), Hipolit Nowacki (1894), Adam Nowacki Nadzorcy: Jan Kunce (1870–1899), Wojciech Stani- (1895–1897), Antoni Pawlicki (1899–1904), Władysław sław Kamienski´ (1900–1911). Skrzypinski´ (1899–1903), Wacław Grabowski (1904), Lekarze: Edward Biling (1872–1875), Władysław Ja- Aleksander Karabacz (1904). nikowski (1879–1881), wakat (1882), Aleksander Murzy- Urz˛ednik pocztowo-telegraficzny IV stopnia: Franci- nowski (1883–1911), ordynator nadetatowy Franciszek szek S˛ekowski (1909–1911). Sulikowski (1907–1911). Urz˛ednicy pocztowo-telegraficzni V stopnia: Irena Wer- Felczer: Markus Goldsztajn (1890–1911). ner (1909), Stanisław Leon Gatkowski (1910-1911), Euge- Posługacze: Izydor Glapinski´ (1864), Grzegorz Przy- niusz Połomski (1910–1911). goda (1864). Nadzorcy37: Stanisław Dynkowski (1887–1889), Wasi- Siostry miłosierdzia: Maria Mianowska (1894, 1902), lij Bielikow (1890), Władysław Grochowski (1891–1892), Helena Ostrowska (1894–1895), Marianna Motz (1894– Wacław Grabowski (1894–1903), Włodzimierz Chmie- 1911), Ludwika Baginska´ (1894–1900), Ludwika Fede- lewski (1909–1910), Maks Gustaw Benke (1911). rowicz (1896–1911), Józefa Sejpp[?] (1903–1904), Fran- ciszka Smudzinska´ (1901–1911), Feliksa Furmaniak *** (1907–1911).

Urz ˛adkomisarza do spraw włoscia´ nskich´ po- *** wiatu sieradzkiego Magazyn solny (1793–?) Rewirowi komisarze włoscia´ nscy´ stanowili najni˙z- Magazyn solny zlokalizowany był w Sieradzu od szy szczebel władz włoscia´ nskich´ w Królestwie Polskim. pocz ˛atku okresu rozbiorów, ju˙z za czasów pruskich. Zostali oni powołani do realizacji ukazów o uwłaszcze- Znane s ˛ajedynie dwa nazwiska pracowników maga- niu chłopów. W 1870 r. komisje włoscia´ nskie´ funkcjo- zynu z tego czasu:von Wedell i Therburg. Oboje byli nuj ˛acena poziomie guberni przemianowano na urz˛edy inspektorami magazynu. W czasach Ksi˛estwa War- gubernialne do spraw włoscia´ nskich,´ a w ka˙zdympo- szawskiego magazyn solny czasowo przestał funkcjo- wiecie powołano jednego komisarza. W urz˛edzie ko- nowac´40, potem działał ponownie od 1822 r. misarza powiatowego pracował tak˙ze sekretarz oraz Pisarze: Jan Pogorzelski (1809–1810), Antoni Mysz- geometra odpowiedzialny za wykonywanie pomiarów kowski (1823–1829, zm. w 1829 r. w Sieradzu), Tomasz gruntowych i rysowanie planów pomiarowych38. S˛eczkowski (1834–1852, zm. w 1852 r. w Sieradzu), Mi- Komisarze: Włodzimierz Worszew (1871–1875), Paweł kołaj Łaszczewski (1854–1857), Franciszek Kłossowski Akinin (1879–1889), Sergiej Chiłkow (1890–1903), Alek- (1858–1866). sander Sztenger (1904). Komornik: Edward Orzeszkowski (1870–1872). Sekretarze39: Józef Kolski (1871–1875), Antoni Stecki *** (1879–1897), p. o. – Józef Janasz (1899–1901), p. o. – Stanisław Ossowski (1902), Jan Gumowski (1903–1904). Szkoła elementarna w Sieradzu Geometrzy: Walenty D ˛abrowski (1871–1875), Lucjan Szkoła elementarna, odpowiednik dzisiejszej szkoły Ziółkowski (1879–1882), wakat (1883), Kazimierz Pod- podstawowej, dawała minimalne wykształcenie. Wg ustawy szkolnej z 1833 r. szkoła elementarne miały

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 109 „rozkrzewiac´ pocz ˛atkowe mniej wi˛ecejpotrzebne wia- Szkoła Powiatowa w Sieradzu (1843–ok. 1867) domosci´ pomi˛edzy ludzmi´ nawet najni˙zszej klasy”41. Była kontynuatork ˛aSzkoły Obwodowej po przemia- Zwi ˛azanabyła zwykle z parafi ˛a.W Sieradzu taka szkoła nowaniu obwodów na powiaty, a wi˛ecpo 1843 r. W nie- istniała ju˙zw XVI wieku, a mo˙zei wczesniej.´ W XIX których latach wymieniana jest jako Szkoła Powiatowa wieku na terenie powiatu sieradzkiego istniało wiele Filologiczna (1860–1861) lub Szkoła Powiatowa Ogólna wiejskich szkół elementarnych, taka szkoła była te˙zw (1865–1866). Zwierzchnikiem był inspektor, zwany cza- Sieradzu. W dokumentach archiwalnych mo˙zna spo- sem nadzorc ˛aetatowym. W okresie powstania stycz- tkac´ nazwiska nauczycieli tej szkoły. niowego szkoła opustoszała, bo niemal wszyscy ucznio- Nauczyciele: Franciszek Pietruszka (1813), Jan Hilde- wie zdecydowali si˛e walczyc´ po stronie powstanców.´ brand (1815–1816), Ignacy Maciejewski (1835–1855). Szkoła została prawdopodobnie zamkni˛etapo 1866 r., w okresie powszechnej likwidacji szkół powiatowych w Królestwie Polskim44. Inspektorzy/nadzorcy etatowi: Gustaw Rejchard (1843–1847), Teofil Zaremba (1848), Aleksander Stras- burger (1849–1855), Józef Przewłocki (1856–1859), Win- centy Lisiecki (1861–1862), p. o. – Józef Czajkowski (1865–1866). Sekretarz: Józef Górzynski´ (1864). Nauczyciele: Aleksiej Sołowiew (1843), Józef Brze- ski (1843), Andrzej Czerwinski´ (1843–1844), Ludwik Orzeszko (1843), Kazimierz Piekarski (1844), Tomasz M˛edrkiewicz (1844–1845), Sergiusz Tumanowski (1845), Klasztor podominikanski,´ w którego murach uloko- Aleksander Podwysocki (1846), Stanisław Poznanski´ wana była Szkoła Powiatowa (1846–1848), Ignacy Cieslicki´ (1846–1847), Aleksander Niekrasow (1847), Jan Rogulski (1849), Walenty Lobert Szkoła Obwodowa w Sieradzu (1834–1842) (1843–1851), Jan Mielnicki (1843–1851), Dymitr Szere- Była szkoł ˛a sredni´ ˛a o 4 klasach, funkcjonowała metiewski (1848–1850), Iwan Ławrentiew (1851), Wa- prawdopodobnie od 1833 r. Zast ˛apiłaistniej ˛ac˛aod lenty Regulski/Rogulski (1850–1852), Aleksander Kru- 42 1830 r. Szkoł˛eWydziałow ˛adominikanów . Do szkoły helski (1853), Andrzej Sikorski (1852–1854), Leon Ła- ucz˛eszczali synowie urz˛edników, okolicznej szlachty, b˛ecki(1843–1854), Nikołaj Astrow (1854–1858), Alojzy mieszczan oraz nielicznych chłopów. W koncu´ pierw- Osinski´ (1852–1859), Szymon Zalewski (1852–1855, szego roku nauki szkoła miała 96 uczniów. W latach 1859), Karol Hincz (1855–1860), Zefiryn Kołomyski trzydziestych XIX wieku uczono w szkole religii i mo- (1843–1852, 1862, zm. w 1885 r. w Sieradzu) Mi- ralnosci,´ j˛ezyków: polskiego, rosyjskiego i łacinskiego,´ chał Gryszczynski´ (1843–1860, zm. w 1860 r. w Sie- arytmetyki, geometrii, geografii, historii, kaligrafii i ry- radzu), Tomasz Jasinski´ (1844–1861), Paulin Sobolewski sunków. Do przedmiotów doł ˛aczyłte˙z potem j˛ezyk (1848–1851, 1853–1862), Feliks Rybinski´ (1856–1862), 43 francuski . Paweł Awroryn (1859–1862), Fryderyk Plecki (1860– Inspektorzy: Joachim Bartoszewicz (1833–1836), Piotr 1862), Edward Mysliwski´ 45 (1862), Stanisław Rosinski´ Romanowski, (1837–1841), Gustaw von Rejchardt (1842). (1862), Aleksy Zalewski (1862). Nauczyciele: Zefiryn Kołomyski (1837–1842), Wa- Nauczyciele przedmiotów filologiczno-historycznych: lerian Szerochow lub Szorochow (1837–1839), Hen- Karol Hincz (1865–1866), Aleksy Zalewski (1865–1866), ryk Falliner (1837), Józef Brzeski (1837–1842), Pa- Jan Tadeusz Ołtarzewski (1865–1866). weł Gogolinski´ (1837–1841), Julian Lange (1837–1840), Nauczyciel rysunków i kaligrafii: Feliks Rybinski´ Ignacy Wróblewski (1838), Mateusz Szadkowski (1838– (1865–1866). 1839), Hieronim Buksakowski (1839), Walerian Na- Nauczyciel ´spiewu: Adam Szudejko (1865–1866). wrocki (1840), Franciszek Strobach (1840–1841), Andrzej Nauczyciele przedmiotów fizyko-matematycznych: Bro- Baranowski (1840–1842), Michał Gryszczynski´ (1841– nisław Schmidt (1865–1866), Wiktor Maszadro (1865– 1842), Paweł Misinski´ (1842), Ludwik Orzeszko (1842), 1866), Adam Szudejko (1865–1866). Walenty Lobert (1837–1842), Leon Łab˛ecki(1837–1842), Nauczyciele religii: Zefiryn Kołomyski (1853–1861, Aleksander Dobrowolski (1841). 1865), Władysław Mikołajewski (1866). Stróz:˙ Wojciech Trzebski (1841). Nauczyciele religii ewangelickiej: pastor Jerzy Wendt (1851, 1853–1855), pastor Edward Boerner (1858–1862, 1865–1866).

110 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 *** (1896–1902), ks. Alfons Wajs (1903–1908), ks. Roman Pawłowski (1909–1911). Dom Kary i Poprawy (ok. 1808–1815) Felczerzy: Szmul Argebant (1890), Markus Goldsz- Dom Kary i Poprawy prawdopodobnie przej ˛ałfunk- tajn (1891–1911). cje pruskiego Inkwizytoriatu. Istniał w czasach Ksi˛e- stwa Warszawskiego. *** Inspektor: Fryderyk W˛egierski(1812–1813) Zakonczenie´ Dozorca: Jan Fryschling (1813) Zaprezentowane w tym artykule wykazy urz˛edni- Wi ˛ezieniekarne w Sieradzu (1836–1914) ków z pewnosci´ ˛anie s ˛akompletne. Wymienione daty Wi˛ezieniez prawdziwego zdarzenia powstało w Sie- urz˛edowania s ˛adatami skrajnymi ustalonymi na pod- radzu w 1836 r. Było to pierwsze w całym Króle- stawie zródeł´ – nie s ˛ato jednak w wielu przypadkach stwie wi˛ezieniekarne nowego typu, a trzecie w Euro- pełne ramy czasowe urz˛edowania. Lata skrajne mog ˛a pie. Wi˛ezniowie´ odbywali kary w pojedynczych celach, si˛e ró˙znic´ od rzeczywistych o 1 rok, z uwagi na cha- w dzien´ pracuj ˛acm. in. w fabryce wi˛eziennej.Zostało rakter i krótk ˛aaktualnosć´ zródeł.´ Wykorzystane zró-´ ulokowane w budynkach zwolnionych przez upadł ˛afa- dła czasem zawierały luki (szczególnie z lat 1867–1914), bryk˛ePossarta. zdarzało si˛e, ˙ze brakowało któregos´ rocznika, lub nie Nadzorcy: Wincenty Kazibutowski (1841–1850), Ka- wykazywano ni˙zszych pracowników ró˙znych urz˛edów, rol Sznejder (1851–1858), Wincenty Chełminski´ (1859– np. kancelistów. Ponadto, z powodu ograniczen´ czaso- 1866). wych autor pomin ˛ałniektóre wiadomosci´ zwi ˛azanez Lekarz wi˛ezienny: Edward Bieling (1848–1866). Sieradzem i z powiatem sieradzkim podawane w u˙zy- Pisarze: Wincenty Chełminski´ (1848–1850), Julian tych zródłach.´ Chodzi tu np. o Rady Powiatowe (1807– Malicki (1851), Antoni Łukasiewicz (1852), Julian Ma- 1815), dowództwa oddziałów wojskowych stacjonuj ˛a- licki (1853), Nikodem Michałowski (1854–1866). cych w miastach, składy personalne Rady Powiatowej Straznicy˙ : Józef Balinski´ (1864, zm. w tym˙zeroku w Dobroczynnosci´ Publicznej, stra˙zyziemskiej, jednostek Sieradzu). OSP, Towarzystwa Trzezwo´ sci,´ Urz˛eduLasów w Klono- Wi˛ezieniesieradzkie pozostało w latach 1867–1914 wej, dozorów bó˙zniczych, dozorów parafialnych, s ˛adów jedynym wi˛ezieniem powiatu. Po powstaniu stycznio- gminnych, urz˛edów gminnych w powiecie, Urz˛eduAk- wym zacz˛eto tutaj wi˛ezic´ tak˙zepowstanców,´ a stanowi- cyzy, Urz˛eduNaczelnika Wojennego, mniejszych placó- ska wi˛eziennecz˛esciej´ obsadzano Rosjanami. wek pocztowych i kilka innych organizacji, stanowisk Nadzorcy (od 1888 r. – naczelnicy): Andrzej Pinakie- lub instytucji. wicz (1870–1875), Mikołaj Zielinski´ (1879), Ksenofont Ewentualne uzupełnienia, a tak˙zeinne, nieprzedsta- Kononow (1880–1891), ppłk Nikołaj Mironow (1892– wione wy˙zejinformacje, b˛ed˛apublikowane w Interne- 1904), kpt. Nikołaj Andriejew (1907), kpt. Michał Orzyz-´ cie na stronie terrasiradiensis.jimdo.com. niewski (1908–1911). Zródła´ nieuj ˛ete w przypisach: Pomocnicy naczelnika: Aleksander Retniew (1888– 1904), Aleksander Piłatowski (1907–1908), Antoni Bu- Kalendarzyk Polityczny Piiarski na Rok..., Warszawa, 1810–1820. chalczyk (1909–1911). Nowy Kalendarzyk Polityczny na Rok..., Warszawa, 1818–1834. Kalendarzyk Polityczny na Rok..., Warszawa, 1833–1849. Pisarze: Franciszek Mazurowski (1870–1871), Andrzej Rocznik Urz˛edowy Obejmuj ˛acy Spis Naczelnych Władz Cesarstwa Mulik (1872–1885), Wacław Zielinski´ (1880), Kazimierz oraz Wszystkich Władz i Urz˛edników Królestwa Polskiego, Warszawa, Biderman (1881, 1882), Antoni Pawłowski (1883–1885), 1850–1862. Lew Strzelecki (1896–1903), Jan Bobrowski (1907), An- Rocznik Urz˛edowy Królestwa Polskiego, Warszawa, 1863–1866. Pamiatnaja knizka˙ kaliszskoj guberni, Kalisz, 1870–1914. toni Buchalczyk (1908), Julian Maj-Majewski (1909– 1910), wakat (1911). Przypisy: Inspektorzy fabryki wi˛eziennej: wakat (1870), Józef Se- rafinowicz (1871–1872), Felicjan Pinakiewicz (1874). 1 J. Kita, Przynalezno´sć˙ administracyjna Sieradza na tle polityki Lekarze wi˛ezienni: Edward Bielling (1870–1875, zm. zaborców. Okres pruski [w:] Sieradz, Dzieje miasta, T. 2, Łódz-Sieradz´ 2014. w 1875 r. w Sieradzu), Władysław Janikowski (1879– 2 A. C. von Holsche, Geographie und Statistik von West- Süd- und 1881), wakat (1882), Aleksander Murzynowski (1883– Neu- Ostpreussen, Berlin 1804. 1907), Franciszek Sulikowski (1908–1911). 3 „Posener Intelligenz-Blatt zum Nuzzen und Besten des Pu- Kapelani: wikariusz koscioła´ farnego ks. Kołodziej- blici”, nr 16, 23.02.1805. 4 ski (1870–1881), ks. Kazimierz Sulikowski (1883–1885), Niem. Steuerrat. 5 A. Siminska,´ Administracja Ksi˛estwa Warszawskiego, doku- ks. Mieczysław Sadowski (1886), ks. Kazimierz Suli- ment internetowy, https://prawo.uni.wroc.pl/sites/default/files/studen kowski (1887), ks. Bronisław Kowalewicz (1888–1891), ts-resources/20191109_%C4%87wiczenia%20HA.pdf [dost˛ep: 17.07. ks. Marian Hofman (1894–1895), ks. Michał Borowski 2020].

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 111 6 W tym kontekscie:´ pracownik, zajmuj ˛acysi˛ewykonywaniem 25 W pózniejszych´ latach ekonomia M˛ekabyła jedn ˛az rz ˛ado- kalkulacji, czyli wyliczaniem kosztów – przyp. red. wych ekonomii i składała si˛ez wielu wsi i folwarków rz ˛adowych na 7 Konduktor – dawniej: człowiek maj ˛acynadzór nad robotami, terenie powiatu sieradzkiego i szadkowskiego. prowadz ˛acyroboty – przyp. red. 26 Tego rodzaju s ˛adów nie uwzgl˛edniaA. C. von Holsche (patrz 8 Eksaktor, egzaktor – poborca podatków stałych – przyp. red. przypis 2), nie ulega jednak w ˛atpliwosci´ ˙zes ˛adten w Sieradzu dzia- 9 Kasa obejmowała dwa powiaty: sieradzki i warcki. łał i był odr˛ebny, jako ˙zeposiadał własn ˛apiecz˛ec´ i personel. 10 W tym kontekscie:´ nadzorca – przyp. red. 27 Niem. Kreisrichter. 11 Gminy nie były wówczas odr˛ebnymi jednostkami terytorial- 28 A. Rosner, S˛edziowie i urz˛ednicy s ˛adówpokoju w Ksi˛estwieWar- nymi, przypisane były do dóbr ziemskich, których własciciel´ cz˛esto szawskim, „Przegl ˛adHistoryczny”, 79/4/1988, ss. 659–684. pełnił funkcj˛ewójta. 29 Archiwum Panstwowe´ w Toruniu Oddział we Włocławku, 12 Archiwum Panstwowe´ w Kaliszu, Naczelnik Powiatu Kali- S ˛ad Pokoju Powiatu Kowalskiego w Kowalu, opis zespołu, skiego, opis zespołu, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/- https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/pl/zespol/-/zespol/105401/ /zespol/94736. 30 Archiwum Panstwowe´ w Warszawie, Konserwator hipo- 13 Urodził si˛ew 1793 r. w Kaliszu, uzyskał doktorat w 1818 r. tek województwa mazowieckiego, opis zespołu, https://szukajwarchi Po 1833 r. osiadł w Warszawie, gdzie prowadził praktyk˛e gine- wach.gov.pl/zespol/-/zespol/96950. kologiczn ˛a.Był pierwszym lekarzem w Królestwie Polskim, który 31 Ksi˛egiingrosacyjne przeznaczone były do zamieszczania od- spowodował poród przez cesarskie ci˛ecie. Leczył ubogich za pisów dokumentów, dotycz ˛acych tytułów własnosci,´ m. in. kon- darmo. Zmarł w Hamburgu w 1866 r., pochowany w Warszawie. traktów kupna-sprzeda˙zy, zamiany, darowizny czy testamentów – https://pl.wikipedia.org/wiki/Dawid_Flamm. przyp. red. 14 Imi˛eJan to przypuszczalnie bł ˛ad– zapewne chodziło o Lu- 32 Archiwum Panstwowe´ w Łodzi Oddział w Sieradzu, S ˛adPo- dwika Kossakowskiego. koju Powiatu Sieradzkiego, sygn. 648/1. 15 W tym kontekscie:´ urz˛ednikbiurowy, zapisuj ˛acykoresponden- 33 https://szukajwarchiwach.pl/62/43/0/-/str/130/15#tabZespol cj˛ew dzienniku – przyp. red. 34 https://gokurzedow.pl/u/gzu10/20.html. 16 Sekwestrator – urz˛ednik, egzekwuj ˛acypodatki i opłaty – 35 J. Kita, Przestrzeńi infrastruktura miejska w latach zaborów [w:] przyp. red. Sieradz. Dzieje Miasta, T. 2, Łódz–Sieradz´ 2014. 17 Ros. óåçäíîå êàçíà÷åéñòâî. 36 Wymieniony jako zawiadowca (ros. íà÷àëüíèê ñòàíöèè). 18 Archiwum Panstwowe´ w Łodzi, Kasa Skarbowa Powiatu Wie- 37 Ros. íàäñìîòðùèê. luńskiego, opis zespołu, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/- 38 Archiwum Panstwowe´ w Łodzi, Komisarz do spraw wło´sciań- /zespol/74300. skich powiatu kaliskiego, opis zespołu, https://szukajwarchiwach. 19 Prawdopodobnie „słu˙z˛acy”byli to˙zsamiz czynownikami wy- gov.pl/pl/zespol/-/zespol/72031; Archiwum Panstwowe´ w Lublinie, mienianymi we wczesniejszych´ rocznikach. Komisarz do spraw wło´sciańskich powiatu garwolińskiego, opis ze- 20 W tym kontekscie:´ urz˛ednik, pełni ˛acyfunkcj˛e sekretarza – społu, https://szukajwarchiwach.pl/35/149/0#tabZespol. przyp. red. 39 Albo kancelista, ros. ïèñüìîâîäèòåëü. 21 Archiwum Panstwowe´ w Zamosciu,´ Akta miasta Zamo- 40 J. Kita, Przestrzeńi infrastruktura miejska w latach zaborów. ´scia, opis zespołu, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/- Inne obiekty publiczne [w:] Sieradz. Dzieje Miasta, T. 2, Łódz–Sieradz´ /zespol/82701. 2014. 22 W nazewnictwie polskim z epoki: Królewska Południowo 41 Szkice z dziejów sieradzkiego, opr. zbiorowe, red. J. Smiałowski,´ Pruska Kreis Justyc Komisja (niem. Königliche Südpreussische Kreis Łódz´ 1977, s. 310. Justiz-Kommission) 42 J. Kita, O´swiata, kultura, zycie˙ społeczne w latach zaborów [w:] 23 A. C. von Holsche, Geographie und Statistik von West- Süd- und Sieradz. Dzieje Miasta, T. 2, Łódz–Sieradz´ 2014. Neu- Ostpreussen, Berlin 1804. 43 Tam˙ze,s. 299–305. 24 Niem. Königliche Südpreussiche Domainen Justiz Amt. 44 Tam˙ze,s. 307. 45 Lub Mysli´ nski.´

RECENZJE

Rafał Bogusławski, Scibor-Bogusławscy´ warzystwo Naukowe, przedstawia losy rodu Scibor-´ herbu Ostoja. Linia szadkowska od Bogusławskich na przestrzeni kilku ostatnich wieków. Rodu, który zamieszkiwał w województwach sieradz- XVII do XX wieku, Wielun´ 2020, ss. kim i kaliskim oraz ziemi wielunskiej.´ Bogusławscy 368 nie osi ˛agn˛eli znaczniejszych godnosci´ ziemskich, mi- try biskupiej, senatorskiego krzesła, czy te˙z general- Zdzisław Włodarczyk skich epoletów. Zaliczani do sredniozamo˙znych,´ pose- sorów kilku, a najcz˛esciej´ jednej wsi, kolokacji, choc´ Z przyjemnosci´ ˛apragn˛epoinformowac´ Czytelników i „chodzili” dzier˙zawami. Dali Ojczyznie´ wielu kapła- periodyku „Na Sieradzkich Szlakach”, ˙ze ukazała si˛e nów, walecznych ˙zołnierzy, parlamentarzystów i tech- ksi ˛a˙zka Rafała Bogusławskiego pt. Scibor-Bogusławscy´ ników, nade wszystko zas´ ludzi, dla których wiara i pa- herbu Ostoja. Linia szadkowska od XVII do XX wieku. triotyzm – Bóg i Ojczyzna, stanowiły trwały fragment Autora nie ma potrzeby szerzej przedstawiac,´ jest po- kanonu wartosci´ utrwalanego i przekazywanego w ro- staci ˛aznan ˛aw srodowisku´ sieradzkich regionalistów, dzinnym gronie przez pokolenia. od lat swoimi tekstami zasila goscinne´ łamy naszego Pami˛ec´ o przodkach, wspomnienia ˙zyj ˛acych krew- kwartalnika. Praca, której wydawc ˛ajest Wielunskie´ To-

112 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 nych, nade wszystko zas´ ojca Janusza, stały zapewne (!), wspierany nieustannie przez grono entuzjastów. Nie u podstaw decyzji o podj˛eciuszeroko zakrojonych ba- odmówił, gdy zaproponowałem mu wst ˛apieniedo Wie- dan´ nad przeszłosci´ ˛arodziny. Przez lata pisz ˛acyzbierał lunskiego´ Towarzystwa Naukowego. Nie odmówił, gdy materiały archiwalne rozproszone po archiwach pan-´ poprosiłem go o projekty okładek dla naszych wydaw- stwowych i koscielnych´ na terenie całego kraju. Nie za- nictw, czy wreszcie logotyp XX-lecia WTN. brakło równie˙zdokumentów i zdj˛ec,´ pochodz ˛acych ze Bez rozmiłowanych w pejza˙zu,ludziach, przyrodzie, zbiorów rodzinnych. Dla Autora – Rafała Bogusław- kulturze, j˛ezyku i historii regionu pasjonatów region skiego, zadanie to stało si˛ez czasem powinnosci´ ˛a,w nasz z pewnosci´ ˛abyłby krain ˛aubo˙zsz˛ai mniej swia-´ czym wspierała Go mał˙zonka Elwira. Tak najprosciej´ dom ˛asiebie. Nie sposób przecenic´ ich wpływu na wize- mo˙zna przedstawic´ genez˛e powstania pracy. Tej, do runek miejsca. Działaj ˛acna rzecz kształtowania to˙zsa- której przyst ˛apiłjeszcze w czasach studenckich i kon- mosci´ regionalnej, promuj ˛apostawy prospołeczne, od- tynuował przez całe dojrzałe ˙zycie. St ˛adte˙z w latach krywaj ˛alokalne wartosci´ i bogactwo kulturowe. Si˛egaj ˛a poprzednich „okruchy” biograficzne znalazły si˛ena ła- do tradycji, ale i smiało´ patrz ˛aw przyszłosć.´ Niejedno- mach kwartalnika „Na Sieradzkich Szlakach”, czy te˙z krotnie poszerzaj ˛agranice swoich zainteresowan,´ zda- chocby´ Wieluńskiegosłownika biograficznego (T. 4). j ˛acsobie spraw˛ez tego, ˙zesprawy lokalne bywaj ˛auni- wersalne. Do grona pasjonatów zaliczyc´ mo˙zna smiało´ Autora ksi ˛a˙zki. Ksi ˛a˙zka pt. Scibor-Bogusławscy´ herbu Ostoja. Linia szadkowska od XVII do XX wieku stanowi zbiór biogra- mów dokumentuj ˛acych kilkuwiekow ˛aprzeszłosć´ rodu. Na jej łamach przewijaj ˛asi˛esetki postaci historycznych, które przez wieki wchodziły w ró˙znego rodzaju relacje z Bogusławskimi. Proponowana przez Autora forma przekazu ma uprosci´ c´ i ujednolicic´ sposób prezentacji danych – poszczególne biogramy. Ciesz˛e si˛e, ˙ze Wielunskie´ Towarzystwo Naukowe mo˙ze wydac´ prac˛eRafała o przeszłosci´ Jego rodziny. Jej tresć´ stanowi nast˛epny, znacz ˛acykrok do poznania ziem dawnego województwa sieradzkiego. S ˛adz˛e,˙ze grono czytelników nie ograniczy si˛etylko do członków Rafała poznałem przed kilkunastoma laty. Stało si˛e rodziny Autora, szczególnie zainteresowanych losami tak za spraw ˛aAndrzeja Ruszkowskiego, niezmordowa- swych antenatów. Winna ona trafic´ do r ˛aklicznych mi- nego w dziele poznania swej rodzinnej ziemi, regiona- łosników´ naszej ziemi, równie˙zzainteresowanych prze- listy. Szczegóły naszego pierwszego – i jedynego jak szłosci´ ˛aswych przodków, stanowic´ wzór i jednoczesnie´ dotychczas – spotkania dawno ju˙z pochłon˛eły mroki zach˛et˛edo poszukiwan´ genealogicznych. Pami˛etajmy o niepami˛eci. Faktem jest, ˙ze poł ˛aczyłanas praca na tym, ˙zeCyprian Kamil Norwid napisał kiedys:´ „Chc ˛ac rzecz kwartalnika, który istnieje od kilku dziesi˛ecioleci miec´ przyszłosć´ nale˙zymiec´ przeszłosć”.´

Z MINIONYCH LAT – PRZEDRUKI

Zwi ˛azekStrzelecki na terenie okr˛egu rzemieslnicz´ ˛a.Prowadził działalnosć´ w zakresie wycho- sieradzkiego w miescie´ Warta i wania fizycznego i przysposobienia wojskowego. Podle- gał Ministerstwu Spraw Wojskowych. Nale˙zał do Pol- okolicach skich Zwi ˛azków Sportowych. Sci´ sle´ zwi ˛azany z obo- Dariusz Kazmierczak´ zem J. Piłsudskiego. Terytorialna struktura organiza- cyjna Zwi ˛azkuStrzeleckiego odpowiadała wojskowo- Wprowadzenie administracyjnemu podziałowi panstwa.´ Zwi ˛azekpo- Przy okazji 100 rocznicy odzyskania niepodległo- dzielony był na 3000 oddziałów w 141 obwodach na- sci´ Polski warto przypomniec´ histori˛e Zwi ˛azkuStrze- le˙z˛acych do 15 okr˛egów. Prowadzono w jego ramach leckiego działaj ˛acego w okresie II Rzeczypospolitej na działalnosć´ oswiatow´ ˛a,tj. kursy podstawowe, kursy in- terenie miasta Warty i okolic. Po I wojnie swiato-´ struktorskie, pogadanki, odczyty, biblioteki i czytelnie. wej powstał Zwi ˛azekStrzelecki nawi ˛azywał do trady- W 1928 roku istniało 70 chórów, 20 orkiestr, 16 do- cji Zwi ˛azkuStrzeleckiego z lat 1910–1914. Zrzeszał po- mów ludowych z boiskami i 237 swietlic´ nale˙z˛acych do zaszkoln ˛a,przedpoborow ˛amłodzie˙z,głównie wiejsk ˛ai

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 113 zwi ˛azku. nie przysposobienia wojskowego wsród´ młodzie˙zy. W Rok 1918 przynosi wolnosć´ narodowi polskiemu. roku 1923 stan organizacyjny zwi ˛azkuzwi˛ekszasi˛edo Dla ogółu Polaków wskrzeszone panstwo´ kojarzyło si˛e 46000 członków, rok pózniej´ jest ich ju˙zokoło 60000, jednak z dawn ˛a„Wielk ˛a,Najjasniejsz´ ˛aRzeczpospolit ˛a”. a w roku 1926 ponad 80000. Ta szybko rozwijaj ˛aca Z mysl´ ˛ao niej walczyli ich przodkowie pod sztanda- si˛e organizacja wymaga nowych rozwi ˛azan.´ Z chwil ˛a rami Napoleona w krwawo tłumionych powstaniach, w powstania Panstwowego´ Urz˛edu Wychowania Fizycz- ni ˛awierzyli legionisci´ w okopach, dopiero niedawno nego i Przysposobienia Wojskowego przyj˛eto rozwi ˛a- zakonczonej´ Wielkiej Wojny. Sen o Niepodległej nie zanie, które personalnie wi ˛a˙ze ten urz ˛adze Zwi ˛az- mógł si˛ejednak zrealizowac´ w kształcie z tamtej epoki, kiem Strzeleckim. Komendant Główny zostaje jednym do której nie było ju˙z powrotu. W czasie, gdy Polacy z dwóch zast˛epców dyrektora PUWFiPW, a jego szef z pokolenia na pokolenie przenosili swe aspiracje nie- sztabu – jednym z głównych inspektorów w tym urz˛e- podległosciowe,´ budziła si˛erównie˙z swiadomo´ sć´ narodzie. W roku 1929 stanowiska komendantów siedem- dowa Litwinów, Ukrainców´ i Białorusinów, i ona to nastu okr˛egów i szesciu´ podokr˛egów zostaj ˛aobsadzone stan˛eła na przeszkodzie w odtworzeniu granic daw- przez oficerów słu˙zby czynnej WP na wniosek Zarz ˛adu nej Rzeczypospolitej. O wolnosć´ i niepodległosć´ trzeba Głównego Zwi ˛azkuStrzeleckiego. było dalej walczyc.´ W roku 1929 zwi ˛azekliczy ju˙z120000 członków, a w roku 1934 – ponad 300000. Dla celów organizacyjnych zostaje on podzielony na 10 okr˛egów odpowiadaj ˛acych okr˛egom wojskowym. Walny Zjazd Zwi ˛azku w lipcu 1932 roku ustala nowy Statut, gdzie precyzuje zadania Zwi ˛azkutj. przygotowanie swoich członków do słu˙zby wojskowej, wychowanie obywatelskie oraz utrzymywanie nabytego poziomu wyszkolenia przez wychowanie fizyczne i sport. Członkami organizacji mog ˛a zostac´ obywatele w wieku 17–21 lat, ciesz ˛acysi˛e nie- poszlakowan ˛aopini ˛a.Prowadzi si˛erównie˙ztzw. Ruch Orl˛ecy, skupiaj ˛acymłodzie˙z pomi˛edzy12 a 17 rokiem ˙zycia. Strzelcy opłacali składki wynosz ˛acekilka groszy miesi˛ecznieoraz byli wspierani funduszami przez Strzelec Sieradz–Strzelec Warta, wynik 1-2 (15.08.1931) liczne koła Przyjaciół Strzelca. Na rzecz Strzelca dzia- Pierwszy rok wolnosci´ i niepokoj ˛acekomunikaty łaj ˛azarówno Ministerstwo Spraw Wojskowych, jak i Mi- z frontów: litewsko-białoruskiego, poleskiego, wołyn-´ nisterstwo Wyznan´ Religijnych i Oswiecenia´ Publicz- skiego, galicyjskiego i trzech frontów wielkopolskich nego. skierowanych przeciwko Niemcom. To obraz roku 1919. Fundusze na prowadzenie wychowania obywatel- Na wszystkich tych frontach walcz ˛abyli strzelcy, te- skiego i oswiaty´ Zwi ˛azekotrzymuje bezposrednio´ od raz ju˙zjako ˙zołnierzeWojska Polskiego. Nie czas teraz Resortu Oswiaty.´ Organizacj˛ewspiera równie˙zwojsko, na reaktywowanie „Strzelca”, gdy Ojczyzna jest w nie- które udost˛epniasprz˛etsportowy, strzelnice i instrukto- bezpieczenstwie.´ Dopiero pod koniec roku w grudniu rów. Zwi ˛azekorganizuje kursy czytania i pisania, swoje zostaje on reaktywowany ju˙z jako Panstwowa´ Organi- własne biblioteki, swietlice,´ kluby i teatry amatorskie. zacja Społeczno – Wychowawcza przyjmuj ˛acoficjaln ˛a W tym czasie 70% członków – to młodzie˙z wiejska, nazw˛eZwi ˛azekStrzelecki. a 15% – robotnicza. Du˙ze znaczenie przywi ˛azujesi˛e Ale nast˛epny rok dalej nie sprzyja pracy organiza- do obchodów swi´ ˛at panstwowych´ i religijnych, kiedy cyjnej dopiero, co utworzonego zwi ˛azku.Nowa wojna to strzelcy wyst˛epuj˛az broni ˛ai bior ˛audział wspól- na wschodzie z Rosj ˛abolszewick ˛ana powrót wzywa na nie z wojskiem w defiladach. Du˙z˛awag˛e przywi ˛azuje front. W krytycznym okresie dla panstwa´ powstaj ˛aod- si˛e nadal do realizacji szkolenia wojskowego. Człon- działy ochotnicze zło˙zonez młodych strzelców, harce- kowie Zwi ˛azkuw zale˙znosci´ od poziomu wyszkolenia rzy i członków „Sokoła”. Ofensywa bolszewicka zostaje posiadaj ˛aI albo II stopien´ przysposobienia wojsko- zatrzymana, wróg ponosi kl˛esk˛e. wego. Kadra – to podoficerowie i oficerowie rezerwy, Nast˛epuje w koncu´ upragniony pokój. Rok 1921 – którzy przechodz ˛aszkolenie na specjalnych kursach to tworzenie na nowo organizacji. W tym czasie funk- instruktorskich. W latach trzydziestych przeszkolono cjonuje ju˙z 9 okr˛egów i 52 obwody, które skupiaj ˛a ogółem ponad 3000 oficerów i około 6000 podofi- około 25000 członków. W roku 1922 Zwi ˛azekStrze- cerów. Oprócz przysposobienia wojskowego ogólnego lecki obok ZHP i PWK [Przysposobienie Wojskowe Ko- prowadzone jest szkolenie specjalistyczne obejmuj ˛ace biet] staje si˛eorganizacj ˛aodpowiedzialn ˛aza prowadze- ł ˛acznosć,´ elektrotechnik˛ea nawet spadochroniarstwo. Zwi ˛azekorganizuje corocznie kilkadziesi ˛at obozów

114 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 szkoleniowych. Członkowie zwi ˛azkuw ramach organi- urz ˛adziłapochód do miejsca gdzie palone było ogni- zacji mog ˛azdobywac´ odznak˛esportow ˛aoraz odznak˛e sko. W pochodzie wzi˛ełaudział miejscowa Stra˙zz mu- strzeleck ˛a,które to motywuj ˛ai podnosz ˛apoziom wy- zyk ˛ai mieszkancy.´ W czasie płoni˛eciaogniska wygło- szkolenia. Rocznie organizowanych jest w skali kraju szone zostały jeszcze krótkie przemówienia, poczem około 4000 zawodów strzeleckich. Oddziały PW [Przy- obecni odspiewali´ Jeszcze Polska nie zgin˛eła, Rot˛e i wzno- sposobienia Wojskowego] zło˙zonez członków Zwi ˛azku sili trzykrotnie okrzyki: Niech zyje˙ Najja´sniejsza Rzeczy- Strzeleckiego zaliczały si˛e do najlepiej wyszkolonych pospolita Polska. Prezydent Mo´scickii Marszałek Józef Pił- formacji tego typu. W lutym 1939 roku Zwi ˛azekStrze- sudski. lecki otrzymuje status organizacji wy˙zszej u˙zyteczno- sci´ publicznej i jest uznawany za wzorcowy przykład „Ziemia Sieradzka” 1930, nr 32 ˙ współpracy wojska ze stowarzyszeniem na rzecz po- NOWA DRUZYNA wszechnego przygotowania społeczenstwa´ do obrony W m. Warcie została zorganizowana nowa dru˙zyna panstwa.´ W tym czasie liczy ju˙z około pół miliona piłki no˙znejpod nazw ˛a„Strzelec”. ´ członków. II Wojna Swiatowa przerywa na długi czas „Ziemia Sieradzka” 1930, nr 33 1 działalnosć´ „Strzelca” . MAJÓWKA W WARCIE Działalnosć´ Zwi ˛azkuStrzeleckiego odzwiercie- W dniu 2 sierpnia 1930 r. miejscowi działacze dlona na łamach prasy (zebrał i opracował autor) Zwi ˛azkuStrzeleckiego urz ˛adziliwielk ˛amajówk˛ew po- Na terenie Warty i okolic wsród´ młodzie˙zyw okre- ł ˛aczeniuz loteri ˛afantow ˛ana PWiWF. W trakcie ma- sie mi˛edzywojennym, w latach 30. działał pr˛e˙znieod- jówki odbyły si˛e zawody w strzelaniu z broni mało- dział Zwi ˛azkuStrzeleckiego. Informacje o działalno- kalibrowej i wiatrówki. W imprezie tej, na podstawie sci´ zwi ˛azku,oddaj ˛aceklimat tamtego okresu, przedsta- sprzedanych biletów udział wzi˛eło571 osób. wiały gazety wydawane na terenie Sieradza – „Ziemia Pami ˛atkowe zdj˛eciewykonane na krótko przed me- Sieradzka” i „Echo Sieradzkie”. Poni˙zej prezentujemy czem piłki no˙znej rozegranym mi˛edzy dru˙zynami: artykuły prasowe, pisownia oryginalna. Strzelec Złoczew – Strzelec Warta, 12 lipca 1931 roku w Warcie. Mecz zakonczył´ si˛eimponuj ˛acymwynikiem 7:0 „Ziemia Sieradzka”, luty 1929 r. dla Warty! S˛edziował Edward Tyszkowski. Zawodnicy Gm. Bartochów Przebieg uroczystosci´ 10-lecia od- Warty – w ciemnoczerwonych koszulkach.[st ˛adwzi˛eła zyskania Niepodległosci´ Panstwa´ na terenie tutejszej si˛e najprawdopodobniej pierwsza nazwa dru˙zyny pił- gminy był nast˛epuj˛acy:Ludnosć´ tutejsza wzi˛ełaudział karskiej z Warty, Czerwoni, zał. w 1925 r.] Skład dru- w nabo˙zenstwie´ w 5-ciu ró˙znych kosciołach´ paraal- ˙zyny z Warty: Czesław Kazmierczak´ , rocznik 1911, nych do których gmina tutejsza nale˙zy. Na nabo˙zen-´ szewc z Dusznik, miał swój warsztat i sklep w Warcie stwach obecne były Stra˙ze Ogniowe, stowarzyszenia przy ulicy Torunskiej´ 14, został zamordowany w Szcze- i dziatwa szkolna, gdzie wysłuchano przemówien´ i cinie we wrzesniu´ 1951 przez UB. Tadeusz Dobrzynski´ wzi˛eto udział w obchodach odbywaj ˛acych si˛epo nabo- i Bolesław Dobrzynski´ , Bolesław pracował w rozlewni ˙zenstwie.´ Wieczorem w lokalach szkolnych zostały wy- piwa i octu. Edward Tyszkowski, rocznik 1903 – pił- głoszone przez nauczycielstwo przemówienia okolicz- karz, s˛edziai trener. Pan Balinski´ – piekarz, cukiernik. nosciowe,´ które w swej tresci´ zawierały upadek Rzeczy- Bolesław Jung, rocznik 1912 – jeden z najlepszych za- pospolitej, d ˛a˙zenia Narodu do zrzucenia jarzma nie- wodników warckiej dru˙zyny. Grał w centrum, przeciw- woli w czasie powstan´ 1831 i 1863 r. Walki pod ha- nikowi nigdy nie wyrz ˛adziłszkody. Grał inteligentnie i słem niepodległosci´ Polski w 1914–18 r. rozbrojenie i nie na sił˛e.Z zawodu był szewcem, mieszkał przy ulicy wyp˛edzenieokupantów, wojna z ukraincami´ i bolsze- Torunskiej´ 8, po wojnie – na Cieleckiej. Józef Iwankie- wikami, oraz dorobek Rzeczypospolitej przez czas nie- wicz – krawiec, bardzo dobry gracz. Równie˙z miesz- podległosci.´ Przemówienia zostały zakonczone´ okrzy- kał przy ul. Cieleckiej. Kazimierz Niewiadomski, (w kami na czesć´ Rzeczypospolitej Polskiej, Prezydenta berecie) grał w pomocy, zwano go „pilotem”, bo był Moscickiego´ i Marszałka Polski, Józefa Piłsudskiego. bardzo szybki w grze. Władysław Piotrowski grał na Po odczytach w niektórych tylko szkołach odbyły si˛e pół prawym. Zygmunt Ejchman (z jasniejszymi´ wło- popisy dzieci, przedstawienia i obrazy historyczne n. sami) dobrze grał. Jan Bajerski – bramkarz (w czapce). p. w Dusznikach p. t. „Polska Wolna” przy oswietle-´ Ograbek – syn policjanta. Piłkarze Strzelca nosili dwa niu ogniami bengalskiemi. O godzinie 19-30 dnia 11 li- rodzaje strojów, białe koszulki z wizerunkiem polskiego stopada zostały rozpalone ogniska, ponadto urz ˛adzone orła na czerwonej tarczy, z czerwonymi kołnierzykami zostały po wsiach zabawy. Nadmienic´ nale˙zy, ˙zew Ja- i ciemne spodenki, a tak˙ze ciemnoczerwone koszulki kubicach ludnosć´ korzystaj ˛acze szczerych ch˛ecimiej- i ciemne spodenki. Zdj˛ecieopisał Jan Bajerski w 1985 scowej nauczycielki wysłuchała przemówien´ wygłasza- roku. Spadkobierc ˛ai kontynuatork ˛atradycji dru˙zyny nych wieczorem, przez radjo a ponadto wieczorem Strzelec Warta jest dzisiejsza Jutrzenka Warta, obcho-

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 115 dz ˛aca95-lecie powstania piłki no˙znejw Warcie. Mecze W gminie tej zostan ˛autworzone oddziały w Mogilnie, Strzelca Warty z przyjezdnymi i miejscowymi dru˙zy- Kamionaczu, Lasku, Włyniu i Dzierz ˛a˙znie. nami odbywały si˛e na boisku w pobli˙zu rzeki, które znajdowało si˛eprzed drugim mostem po lewej stronie, około 250 metrów od drogi. Od strony zachodniej boiska znajdowała si˛estrzelnica 2. Czesław Kazmierczak´ (1911–1951), członek Zwi ˛azkuStrzeleckiego, szewc z Dusznik i Warty, dyplom czeladniczy w 1927, mistrzowski – w 1948 w Łodzi. Po wyjezdzie´ do Szczecina w 1949 r. otwiera własny warsztat i sklep, zostaje Prezesem Cechu Rze- mieslniczego´ Szewców i Cholewkarzy im. Jana Kilin-´ skiego. Zamordowany przez Urz ˛adBezpieczenstwa´ we wrzesniu´ 1951 r. w Szczecinie. Dziadek autora tekstu. A tak gazeta „Echo Sieradzkie” opisywała działal- nos´c´ patriotyczn ˛azwi ˛azkustrzeleckiego na terenie Sie- radza,Warty i okolic (pisownia oryginalna). Strzelec Warta–Strzelec Złoczew, wynik 7-0

„Echo Sieradzkie”, 11 lipca 1932 r. „Echo Sieradzkie” 7 pazdziernika´ 1932 r. ZE ZWI ˛AZKUSTRZELECKIEGO WYBORY ZARZ ˛ADUZWI ˛AZKUSTRZELECKIE- Projektowany Zjazd Młodzie˙zyLudowej w Sieradzu GO W GMINIE BARTOCHÓW z pocz ˛atku lipca został odło˙zony do jesieni z powodu W Tub˛edzinie [pisownia oryginalna, wyst˛epuj˛aca wyjazdu kilku członków zarz ˛adupowiatowego i oddzia- obok współczesnej – D.K.] pod przewodnictwem pre- łów na urlop. Zwi ˛azekliczy obecnie 25 oddziałów i zesa Zarz ˛aduPowiatowego Z. S., ob. Bartosza oraz przy około 400 członków, rozwija si˛ezupełnie dobrze, tak współudziale członków tego˙zZarz ˛aduob. ob. Sołhaja, ˙ze w najbli˙zszym czasie zarz ˛adpowiatowy przyst ˛api Filipowicza i komendanta por. Zielenkiewicza odbyło do umundurowania najwi˛ekszejliczby członków. Prace si˛ezebranie organizacyjne dla dokonania wyborów Za- społeczno-oswiatowe´ prowadzone s ˛aw swietlicy,´ któ- rz ˛aduGminnego Zwi ˛azkuStrzeleckiego w gminie Bar- rych zwi ˛azekna terenie powiatu posiada 12. W dwóch tochów. W zebraniu wzi˛eło udział 24 przedstawicieli swietlicach´ umieszczone s ˛aaparaty radjowe, mianowi- gminy na czele z p. K. Walewskim włascicielem´ Tu- cie w Orze˙zyniei Brzezniu,´ słu˙z˛acejako srodki´ szerze- b˛edzina.Do Zarz ˛aduGminnego wybrano jednogłosnie´ nia oswiaty.´ Oddział Zwi ˛azkuzorganizował wycieczk˛e na prezesa: ob. Walewskiego Kazimierza, na wicepre- do Cz˛estochowy własnym sumptem. Obecnie Zwi ˛azek zesa ob. Kołodziejczyka, na sekretarza ob. Heniga, na pracuje w dziale przysposobienia rolniczego, do któ- skarbnika ob. Gadzinowskiego, na referenta wychowa- rego zorganizowanych jest 10 zespołów konkursowych nia obywatelskiego ob. Janickiego. W gminie tej po- w ró˙znych cz˛esciach´ powiatu.„Echo Sieradzkie”, 2 stanowiono zorganizowac´ nowe oddziały w Raczkowie, pazdziernika´ 1932 r. Kaweczynku, Jakubiedek [Jakubicach? – przyp. red.], NOWE PRACE W ZWI ˛AZKUSTRZELECKIM Orze˙zynie,Bartochowie, obok istniej ˛acych ju˙zi dobrze Zarz ˛adPowiatowy Z. S. w Sieradzu przyst ˛apiłju˙z rozwijaj ˛acych si˛e oddziałów w Tub˛edzinie, i Duszni- do nowych prac organizacyjnych w terenie. Został wy- kach. Siedzib ˛aZarz ˛aduGminy Bartochów b˛edzieTub˛e- brany Zarz ˛adgminny Z. S. w Zadzimiu. dzin. Tu te˙zb˛edzieurz ˛adzonadla członków czynnych Prezesem zarz ˛adu wybrano jednogłosnie´ ob. dr. Z. S. Swietlica.´ Mutkowskiego Olgierda, wiceprezesem Modrzejew- „Echo Sieradzkie”, 15 pazdziernika´ 1932 skiego Bolesława, sekretarzem Lewinskiego´ Antoniego, IX TYDZIEN´ L. O. P. P. W SIERADZU skarbnikiem Palczewskiego Bogumiła i refer. wych. Z okazji „IX Tygodnia L.O.P.P.” na terenie pow. sie- obyw. Zientar˛e Franciszka i członkami zarz ˛aduoby- radzkiego odbyły si˛e w dniu 2 pazdziernika´ r. b. w wateli: Fraszczynskiego,´ Kuwczynskiego,´ Błaszczyka Jó- Sieradzu propagandowe zawody marszowe w maskach zefa – syna Józefa i Matyjewicza, Komendantem od- przeciwgazowych na trasie 3 i pół klm. Udział w za- działu zbiorowego mianowano: ob. Grubałowskiego. wodach zgłosiło ogółem 13 dru˙zyn z poszczególnych W gminie Zadzim przewiduje si˛e 4-7 oddziałów organizacyj. strzeleckich, które b˛ed˛apotworzone w poszczególnych W wyniku zawodów nast ˛apiłyponi˙zszeoceny: wsiach na terenie gminy i b˛ed˛apodlegac´ zarz ˛adowi Grupa starszych: m˛eska, Stow. Młodzie˙zy Polskiej, gminnemu. Sieradz – czas ogólny 23 m. 37sek. – I miejsce, na- W gminie Rossoszycy wyznaczono wybory do Za- groda – i 2 maski i dyplom. Zwi ˛azekStrzelecki – Dusz- rz ˛aduGminnego w pierwszym tygodniu pazdziernika.´

116 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 niki – czas ogólny 25 m. 24 sek. – II miejsce nagroda Strzeleckiego Zw. Młodzie˙zyLudowej i S. M. P. 1 maska i dyplom. Stra˙zPo˙zarna– M˛ekaczas ogólny Kursy odbyły si˛epod przewodnictwem in˙z.A. Ba- 25 m. 43 sek. – III miejsce nagroda dyplom. Stra˙zPo- ranowskiego, tematy zespołowe referowali instruktorzy ˙zarna– Zapusta czas ogólny 26 m. 24 sek. IV miejsce, rolni w Sieradzu. Stra˙zPo˙zarnaSieradz czas ogólny 28 m. 0,8 sek. – V miejsce. „Echo Sieradzkie”, 29 sierpnia 1933 r. ´ Grupa P. W. m˛eska:Zwi ˛azekStrzelecki, Sieradz czas CZYN GODNY NASLADOWANIA Z ODDZIAŁU ogólny 24 m. 43 sek. – I miejsce nagroda 2 maski i dy- ZW. STRZELECKIEGO W DUSZNIKACH POD plom. Klub Sportowy Strzelecki. Sieradz czas ogólny WART ˛A 24 m. 56 sek. – II miejsce, nagroda, i maska i dyplom. Pan Kazimierz Walewski, własciciel´ maj[ ˛atku] Tub ˛a- Tow. Gimnastyczne „Sokół” Sieradz czas ogólny 24 m. dzin, jest prezesem zbiorowego Zarz ˛aduZ. S. gm. Bar- 57 sek. – III miejsce nagroda dyplom. tochów, który siedzib˛esw ˛ama w Tub ˛adzinie,wsi pa- Grupa ˙zenska:´ Tow. Gimnastyczne „Sokół”, Sieradz raalnej. Jako prezes, p. Walewski nie poprzestaje na czas ogólny 27 m. 0.2 sek. – I miejsce nagroda 2 maski pracy, by oddziałom Zwi ˛azkuStrzeleckiego w gm. Bar- i dyplom. Dru˙zynasamaryt. – po˙zarniczaprzy Stra˙zy tochów spieszyc´ z pomoc ˛amaterjaln ˛a,jak ˛astatutowo Po˙zarnej, M˛eka czas ogólny 27 m. 10 sek. – II miej- jest zobowi ˛azany Zarz ˛ad.Pan Walewski zajmuje si˛e sce nagroda 1 maska i dyplom. Zwi ˛azekStrzelecki, Sie- równie˙zprac ˛akulturalno-oswiatow´ ˛ai z jego inicjatywy radz czas ogólny 28 m. 17 sek. – III miejsce nagroda w Tub ˛adzinieodbywaj ˛asi˛eraz miesi˛eczniepogadanki 1 maska i dyplom. Stow. Młodzie˙zy Polskiej, Sieradz, dla strzelców czynnych i dla ludnosci´ starszej, tematem czas ogólny 28 m. 52 sek. – IV miejsce nagroda dy- których jest historja Polski, nauki obywatelskie i rol- plom. Dru˙zynaHarcerska. Sieradz, zdyskwalifikowana, nictwo. Gorliwego pomocnika w tej sprawie ma p. Wa- za przybycie na met˛enie w pełnym składzie. lewski w osobie p. Stanisława Janickiego z Orze˙zyna, członka Zarz ˛aduzbiorowego Z. S., który prowadzi dział „Echo Sieradzkie”, 29 listopada 1932 rolniczy. Pogadanki swoje p. Walewski rozszerzył i na Z LUSTRACJI ODDZIAŁÓW Z. S. W POWIECIE teren wsi Duszniki, gdzie ciesz ˛asi˛epowodzeniem i gro- SIERADZKIM madz ˛amiejscow ˛aludnosć.´ Pogadanki takie odbyły si˛e W bie˙z˛acymtygodniu przewodnicz ˛acykomitetu P. 18 czerwca i 30 lipca r. b. pierwsz ˛aprowadził p. Walew- W. i W. F. p. starosta Boryssowicz, prezes Zarz ˛adu ski z p. Janickim drug ˛a– sam p. Walewski, bo p. Janicki Pow. Z. S. p. Bartosz i komendant por. Zielenkiewicz był w dniu tym na posiedzeniu Sejmiku w Sieradzu. dokonali lustracji oddziałów Z. S. w Brzezniu,´ (hufiec Prac˛ep. Walewskiego, który u ludnosci´ gm. Bartochów szkolny) Nowej Wsi, Złoczewie, Biskupicach. Duszni- ma szerokie uznanie, nale˙zyz radosci´ ˛awskazac,´ gdy˙z kach i Warcie. Wszystkie te oddziały posiadaj ˛adobrze w pracy tej widac´ jedn ˛acegiełk˛ewi˛ecejdo tworzenia urz ˛adzone swietlice,´ a zwłaszcza Warta, Duszniki, Zło- silnej i pot˛e˙znejPolski. Choc´ członek Zwi ˛azkuStrzelec- czew i Nowa Wies.´ Praca w swietlicach´ jest celowa i kiego wychowany jest na dobrego ˙zołnierzai obywatela umiej˛etnie zorganizowana. Szczególnie liczne s ˛aod- i choc´ wie, ˙zejako spadkobierca wielkie dzieła Budow- działy w Dusznikach, Nowej Wsi i Złoczewie, bo li- niczego Niepodległosci´ Polski ma za zadanie odbudo- cz ˛apo kilkudziesi˛eciuczłonków. Nale˙zypodkresli´ c,´ i˙z wan ˛aniepodległosć´ utrzymac´ i umocnic,´ lecz nie wie- Nowa Wies´ posiada 100 członków, ˙zeniema w tej wsi dz ˛ao tem starsi rodzice, bracia i otoczenie Strzelca. ani jednego mieszkanca,´ któryby nie nale˙zał do Z. S. Przez pogadanki i oni zdobywaj ˛adu˙zo i ucz ˛asi˛enie To te˙zoddział mo˙zeposłu˙zyc´ za przykład oddziałom tylko byc´ dobrym obywatelem kraju, ale i dobrym rol- w innych wsiach. Wychowanie obywatelskie prowadzi nikiem umiej ˛acymnie tylko dobrze uprawiac´ rol˛e,ale wsz˛edzienauczycielstwo p. p. Smagacz, Kiełbaska, Go- prowadzic´ gospodarstwo z ołówkiem w r˛eku i dosto- dzinski,´ Patynowski, Sikorski, Zdrojewski. Ze swietlic´ sowac´ si˛e do wymagan´ swego odbiorcy. Takich siew- na szczególne wyró˙znieniezasługuj ˛aw Warcie Złocze- ców potrzeba nam wi˛eceji czyn p. Walewskiego powi- wie i Dusznikach. nien znalezć´ nasladowców,´ bo pracy na tem polu du˙zo, a pracowników jeszcze niedostateczna ilosć.´ Przypusz- „Echo Sieradzkie”, 5 kwietnia 1933 r. czac´ nale˙zy, ˙ze ka˙zdy członek Zwi ˛azkuStrzeleckiego Z O. T. O. I K. R. W SIERADZU inaczej te˙z b˛edzie si˛e czuł, je˙zeli widziec´ b˛edzie ˙ze i W ostatnich dniach m. lutego w m. marcu przepro- tacy jak p. Walewski nie uchylaj ˛asi˛e od pracy ˙zeby wadzono na terenie powiatu 11 kursów rejonowych dla go nale˙zycie wychowac.´ Tedy i on post˛epowac´ b˛edzie młodzie˙zypracuj ˛acejw przysposobieniu rolniczem. inaczej, gdy obok starszych zajmie miejsce w pracy na Kursy odbyły si˛ew Burzeninie, Potoku, Dusznikach, roli i w spełnieniu obowi ˛azków społecznych i obywa- Brzezniu,´ Szadku, Krokocicach, M˛ece, Rossoszycy, telskich. Takich panów prezesów wi˛ecej,a niezadługo Wróblewie, Złoczewie, Zd. Woli. W kursach wzi˛eło zaginie niezrozumienie i zacofanie wsi. udział 250 uczestników zespołów rolnych Zwi ˛azku

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 117 „Echo Sieradzkie”, 28 listopada 1933 r. otrzymali rejent p. Łempicki i urz˛ednik kolejowy p. ZE ZW. STRZELECKIEGO W TUB ˛EDZINIE Kempinski.´ Dekoracji dokonał p. starosta in˙z. Borys- W dniu 19 b. m. oddział Zw. Strzeleckiego w Tu- sowicz. Pi˛ekneprzemówienie wygłosił z balkonu kom. b˛edzinie pod przewodnictwem kierownika szkoły p. policji sekretarz zwi ˛azkuLegjonów p. Zaremba wzno- Henniego urz ˛adziłpi˛ekn˛aakademj˛e ku czci patrona sz ˛acokrzyk – Marszałek Piłsudski Niech ˙zyje poczem Młodzie˙zyStanisława Kostki oraz „Odsieczy Wieden-´ orkiestra stra˙zyodegrała hymn panstwowy.´ Nast˛epnie skiej”. Przed akademj ˛achłopcy odegrali b. ładnie obra- defilada odbyła si˛eprzed pomnikiem Marszałka w asy- zek sceniczny „Do wy˙zszych rzeczy jestem urodzony”, scie´ przedstawicieli panstwowych´ i innych. W defiladzie dziewczynki zas´ wystawiły komedyjk˛eo Janie III, zwy- wyró˙znilisi˛e:kolejowe przysposobienie, rezerwa, stra˙z ci˛ezcyspod Wiednia. Wszyscy amatorzy wywi ˛azalisi˛e wi˛ezienie.Szczególn ˛auwag˛ezwracał na siebie zwi ˛azek ze swych ról znakomicie za co publicznosć´ nagrodziła strzelecki z Dzigorzewa – Strzelcy ubrani byli w czer- ich rz˛esistemi oklaskami. wone spencery. Całosć´ wypadła dobrze. Czysty dochód w sumie 107 zł. 61 groszy zło˙zono jako ofiar˛ena malowanie koscioła´ parafialnego ks. pro- boszcza Bronszewskiego.

„Echo Sieradzkie i Zdunskowolskie”,´ 22 marca 1934 r. UROCZYSTOSCI´ KU CZCI MARSZ[AŁKA] PIŁ- SUDSKIEGO W SIERADZU Uroczystosci´ imieninowe ku czci Wielkiego Wo- dza Marszałka Józefa Piłsudskiego rozpocz˛eły si˛e w niedziel˛e wieczorem. Organizacje wojskowe przeszły ulicami miasta, poprzedzone orkiestr ˛astra˙zy po˙zarnej. Domy były udekorowane i rz˛esiscie´ oswietlone,´ szczególnie gmachy urz˛edów panstwowych.´ Nast˛epnego dnia 19 b. m. odbyło si˛e w kolegjacie solenne nabo˙zenstwo,´ w którem wzi˛ełyudział wszystkie organizacje ze sztandarami na czele. Czołowe miejsce zaj˛eli p. Starosta powiatowy in˙z. Boryssowicz oraz wszyscy przedstawiciele władz panstwowych,´ komunalnych, samorz ˛adowych, społecznych i innych. Nabo˙zenstwo´ ce- Czesław Kazmierczak,´ bramkarz dru˙zyny Strzelec lebrował Ks. Prałat W. Pogorzelski, kazanie wygłosił ks. Warta (15.08.1931) Lach. Po skonczonem´ nabo˙zenstwie´ wszystkie organizacje i przysposobienie wojskowe ustawiły si˛ena placu „Echo Sieradzkie i Zdunskowolskie”,´ 5 grudnia Marszałka. Po chwili przybył p. Starosta w asyscie´ 1933 r. ´ ˙ pułk. Sidzinskiego´ i burmistrza Makowskiego. Pan Sta- WIES BUDZI SI ˛EDO ZYCIA SPOŁECZNEGO ´ rosta dokonał przegl ˛aduorganizacyj. Nast˛epnieodbyła ECHA UROCZYSTOSCI 15-LECIA NIEPODLEGŁO- ´ si˛e na placu dekoracja Krzy˙zem Zasługi. Odznacze- SCI W JAKUBICACH nia otrzymali: 1) Stanisław Kowalski b. legjonista wielce Z terenu gminy Bartochów, jedna tylko wies´ Jaku- zasłu˙zony pracownik tut. wi˛ezieniaza prac˛epoło˙zon˛a bice ł ˛aczniez kol. Baszków (stanowi ˛ac˛az t ˛akol. jakby na polu społeczno-panstwowem´ i w b. zwi ˛azkachwoj- jedn ˛acałos´c)´ zaj˛ełasi˛euroczystym obchodem 15 rocz- skowych. 2) Franciszek Mierzwinski´ z D ˛abrówki Gni- nicy Niepodległosci´ w dniu 11 listopada r. b. Uroczy- łej gm. Wróblew, członek rady gminnej i sejmiku po- stos´c´ odbyła si˛ew nast˛epuj˛acymporz ˛adku11 listopada. wiatowego – za prac˛epoło˙zon˛ana polu rolniczem. 3) Wieczorem, przy remizie miejscowej stra˙zyzebrała si˛e Tomasz Kołodziejczyk, wójt gminy Bartochów, członek stra˙z,dziatwa szkolna i starsi z orkiestr ˛awiejsk ˛a,sk ˛ad sejmiku powiatowego za prac˛epoło˙zon˛ana polu samo- w pochodzie, ze spiewem,´ udano si˛e poza wies,´ na rz ˛adowem. 4) Stanisław Janicki zam. we wsi Orzeszyn tak zwan ˛a„Paniensk´ ˛aGór˛e”, gdzie rozpalono ogni- gm. Bartochów, radny gminy i członek sejmiku powia- sko. Przy swietle´ ogniska odspiewano´ „Jeszcze Polska towego za prac˛epoło˙zon˛ana polu rolniczem i 5) Ignacy nie zgin˛eła”i „Brygad˛e”.Przemówienie pełne patrioty- Rajewski, kierownik agencji pocztowej w S˛edzicachza zmu wygłosił miejscowy nauczyciel p. Ignacy Bogdan-´ prac˛e poło˙zon˛ana polu społeczno-panstwowem.´ Do- ski. Nie zapomniano te˙z uczcic´ pami˛eci poległych za dac´ nale˙zy, i˙z p. Ignacy Rajewski licz ˛acyzaledwie lat Ojczyzn˛e.Po zatem spiewano´ piesni´ ˙zołnierskiei legio- 28, czyli wsród´ wielu innych odznaczonych najmłod- nowe do czasu zgasni˛eciaogniska.´ Zebrani przy ogni- szy wiekiem. W Sieradzu Krzy˙z Zasługi dotychczas sku, w takim samym porz ˛adkujak przyszli, równie˙zze

118 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 spiewem´ odeszli na plac zbiórki, a nast˛epnie do do- nie tylko gazety ma powstac´ kółko, którego członkowie mów. Dnia nast˛epnego, w miejscowej szkole odbyła si˛e za minimaln ˛askładk˛emiesi˛eczn˛ab˛ed˛amieli ró˙znepi- uroczysta akademja, urz ˛adzonastaraniem miejscowego sma, które czytac´ b˛ed˛anarazie w domu, a pózniej´ w nauczycielstwa przez dziatw˛eszkoln ˛a.Nale˙zypodkre- swietlicy´ 3. sli´ c,´ ˙zewies´ Jakubice nie pozostaje w tyle je˙zelichodzi o inne dziedziny ˙zycia społecznego. Nie wszystko konczy´ Zakonczenie´ si˛e na wysłuchaniu przemówien´ i na spiewie.´ Miesz- Z powy˙zszych relacji widac´ jak wa˙zn˛arol˛e edu- kancy´ Jakubic bior ˛asi˛e równie˙z do czynu. W nieza- kacyjn ˛a odegrał w okresie mi˛edzywojennym Zwi ˛a- długim czasie powstan ˛aju˙zorganizacje „Strzelec” dla zek Strzelecki w przywracaniu swiadomo´ sci´ narodo- młodzie˙zym˛eskieji ˙zenskiej,´ gdzie ta młodzie˙z,szcze- wej i patriotycznej. Nie mniej wa˙zna była edukacja gólniej m˛eska,uczyc´ si˛eb˛edziew jaki sposób stac´ si˛e zawodowa. Nale˙zy pami˛etac,´ ˙ze około 80% członków dobrym ˙zołnierzemw czasie wojny i dobrym obywate- Zwi ˛azkuStrzeleckiego wywodziło si˛e z terenów wiej- lem w czasie pokoju. Niezadługo i Kółko Rolnicze roz- skich i małomiasteczkowych. winie szerzej swoj ˛aprac˛e,bo obecnie jakos´ za mało si˛e obraca. Trzeba równie˙zdodac,´ ˙zewies´ czyni powa˙zne Przypisy: starania, aby na własciwym´ poziomie postawic´ stra˙z 1 ogniow ˛a.W toku jest równie˙zorganiz. spółdzielni mle- strzelec.tbg.net.pl 2 H. Kamola, Jutrzenka Warta, Warta 2000, s. 7–8. czarskiej ze zbiornic ˛ajaj. Gospodarze mysl´ ˛arównie˙z 3 P. Tameczka, blog „Wsie regionu sieradzkiego”, https://siera jak zaczerpn ˛ac´ wiadomosci´ z gazet, co si˛e w swiecie´ dzkiewsie.blogspot.com dzieje i jak ˙zyj ˛ainne narody. By jednak nie czytac´ jedy-

Z ZYCIA˙ PTTK

Wrzesniowe´ w˛edrówki ˙zołnierskim walk nad Wart ˛a.Przez 76 lat nikt nie znał jego losu, sladem´ dlatego to odkrycie obiegło cały kraj. Poległy ˙zołnierz został posmiertnie´ awansowany do stopnia podporucz- Wiesława Sujecka, Joanna Chachuła nika Wojska Polskiego i z honorami pochowany w mogile na cmentarzu w Sieradzu-M˛ece,gdzie spoczywaj ˛a Od 44 lat we wrzesniu´ członkowie sieradzkiego od- jego koledzy. W miejscu odnalezienia Teofila Jurka dzis´ działu PTTK tłumnie ruszaj ˛a„Szlakiem Walk Nad stoi skromny biały krzy˙z,jakich wiele znaczyło boha- Wart ˛a1939 roku”. To rajd wa˙zny dla ka˙zdego miesz- terstwo polskich ˙zołnierzy. kanca´ Ziemi Sieradzkiej, zwi ˛azany jest bowiem z tra- giczn ˛a,a jednoczesnie´ chwalebn ˛akart ˛aw polskiej historii. Uczestnicy wrzesniowych´ rajdów dowiaduj ˛asi˛eo tym, jak wiele wa˙znych bitew rozegrało si˛ew naszym regionie. 44 Rajd „Szlakiem Walk Nad Wart ˛a1939 roku” (2019 r.) rozpocz ˛ałsi˛ena starym cmentarzu parafialnym w Sieradzu, gdzie uczestnicy zło˙zyli kwiaty i zapa- lili znicze na mogile ˙zołnierzypoległych w walkach na linii rzeki Warty podczas kampanii wrzesniowej.´ O ich losach tym razem opowiadali Detektywi Pól Bitewnych, czyli Robert Kielek, Maciej Milak i Wojciech Józefiak. Z cmentarza rajdowicze pow˛edrowali brzegiem rzeki do Białego Mostu i wałem po drugiej stronie w stron˛e Dzigorzewa. Przy moscie´ kolejowym Wojciech Józefiak opowiadał o walkach tocz ˛acych si˛e w oko- Uczestnicy w trakcie odpoczynku licy na pocz ˛atku wrzesnia´ 1939 roku i o tym, jak jego Pózniej´ rajdowicze dotarli na boisko w Sieradzu- srodkowe´ prz˛esła zostały wysadzone w powietrze, by M˛ece, gdzie jedni zaj˛eli si˛e sprz ˛ataniem okolicznych utrudnic´ zadanie wrogom. Dalej trasa wiodła wałem lasów, inni odpowiadali na trudne pytania w konkur- do Mnichowa, gdzie uczestnicy zeszli na poln ˛adrog˛e, sie historycznym. Laureatów poznalismy´ ju˙z w Szkole by dotrzec´ do wyj ˛atkowego miejsca. Na jednym z pól w Podstawowej nr 6 im. Janiny Majkowskiej w Sieradzu- 2016 roku Detektywi Pól Bitewnych odnalezli´ szcz ˛atki M˛ece,gdzie uczestnicy rajdu zostali ugoszczeni prze- strzelca Teofila Jurka, który zgin ˛ałpodczas ci˛e˙zkich

Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 119 pyszn ˛agrochówk ˛ai wybornymi ciastami przygotowa- lom rodzicom i opiekunom za stworzenie niezwykle nymi przez personel szkoły i rodziców. gor ˛acejserdecznej atmosfery na zakonczenie´ rajdu. Serdecznie dzi˛ekujemy Dyrekcji Szkoły, nauczycie-

Bunkier w Mnichowie Konkurs piosenki

Miejsce smierci´ Teoﬁla Jurka Przy bunkrze

Fot. Szkoła Podstawowa nr 4 w Sieradzu, http://sp4sieradz.pl/44-rajd-szlakiem-walk-nad-warta-1939/

120 Na Sieradzkich Szlakach, wydanie 3/2020 Parki w Charłupi Małej i Kliczkowie Małym. Czytaj na ss. 34 i 36

Fot. 1. Ogród przykoscielny´ w Charłupi Małej. Stary, pomnikowy d ˛abw parku w Kliczkowie Małym. Widok Fot. Aleksandra Orzechowska od pnia do korony. Fot. Zoﬁa Wypych

Fot. 3. Aleja stworzona m.in. z ˙zywotników zachod- Imponuj ˛acyokaz d ˛ebu zlokalizowany na wysepce, naprzeciw nich, klonów pospolitych oraz berberysów Thunberga. drewnianego dworku w Kliczkowie Małym. Charłupia Mała. Fot. Aleksandra Orzechowska Fot. Zoﬁa Wypych

Fot. 4. Zestawienie berberysu Thunberga, klonu pospo- Trzy d ˛eby na terenie zabytkowego parku podworskiego w litego i jałowca pło˙z˛acego w Charłupi Małej. Kliczkowie Małym. Fot. Aleksandra Orzechowska Fot. Zoﬁa Wypych JA