ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO

Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego Informator przyrodniczo-turystyczny

Łódź 2019 2 ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 3

SPIS TREŚCI:

Wstęp ...... 5

Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich ...... 6

Bolimowski Park Krajobrazowy ...... 20

Spalski Park Krajobrazowy ...... 32

Sulejowski Park Krajobrazowy ...... 42

Przedborski Park Krajobrazowy ...... 52

Załęczański Park Krajobrazowy ...... 62

Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki ...... 74

Wydawca: Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego, Al. Piłsudskiego 12, 90-051 Łódź, tel. 42 640 65 61 e-mail:[email protected], www.parkilodzkie.pl Zespół redakcyjny ZPKWŁ: K. Gara, K. Krakowska, K. Nowak, K. Siennicki, D. Sommerfeld Opracowanie tekstu: H. Andrzejewski, D. Bień, M. Dziedzioch, E. Fraszczyńska, K. Gara, K. Karbowiak, Sz. Kielan, K. Kierniakiewicz, K. Krakowska, Z. Mrowińska, K. Piasecka, W. Pogorzelska, S. Pytliński, M. Sobański, W. Sobolewski, P. Wypych. Fotografie: H. Andrzejewski (HA), H. Bałut (HB), D. Bień (DB), E. Fraszczyńska (EF), K. Gara (KG), K. Karbowiak (KKb), K. Krakowska (KK.), K. Kierniakiewicz (KK), M. Mydłowski (MM), K. Nowak (KN), Sz. Olejnik (SO), K. Pira (KP), A. Pruszkowska (AP), D. Warzyńska-Badura (DW-B), K. Siennicki (KSi), M. Sobański (MS), W. Sobolewski (WS), D. Sommerfeld (DS), K. Sosnowska (KS), P. Wypych (PW), A. Zaborowska (AZ). Rysunki: K. Krakowska (KKr), P. Narolewska-Toborowska (PN-T), K. Nowak (KN), E. Sommerfeld (ES), P. Wypych (PW) Skład i druk: Euro Pilot Sp. o.o., 01-355 Warszawa, ul. Konarskiego 3 tel. 22 664 37 20, e-mail: [email protected]

Dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi

ISBN 978-83-64899-95-9 Rzekotka drzewna (KN) 4 ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 5

WSTĘP W SKŁAD ZESPOŁU PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO WCHODZI 7 PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH NAD KTÓRYMI NADZÓR

SPRAWUJĄ ODDZIAŁY TERENOWE: Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego wiosną, spotkać można wiele gatunków płazów, a między Oddział Terenowy Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich obejmuje 7 parków krajobrazowych leżących na terenie nimi kumaki nizinne o ostrzegawczo ubarwionych brzuchach. ul. Wycieczkowa 86, 91-518 Łódź, tel. 42 630 90 95, e-mail: [email protected], www.pkwl.parkilodzkie.pl województwa łódzkiego oraz fragmentarycznie wojewódz- Na podmokłych terenach rosną storczyki, wełnianki, rosiczki Oddział Terenowy Bolimowskiego Parku Krajobrazowego twa mazowieckiego, świętokrzyskiego i śląskiego. W skład i grzybienie. W lesie koło Sulejowa odnajdziemy zimozioła Zespołu wchodzą: PK Wzniesień Łódzkich, Bolimowski PK, północnego – pozostałość po zimniejszych epokach geologicz- ul. Nowobielańska 61, 96-100 Skierniewice, tel/fax.: 46 833-37-77, e-mail: [email protected] Spalski PK, Sulejowski PK, Przedborski PK, Załęczański PK nych. Na nasłonecznionych zboczach Bukowej Góry białymi Oddział Terenowy Nadpilicznych Parków Krajobrazowych oraz PK Międzyrzecza Warty i Widawki. Parki krajobrazowe kwiatami zachwycają zawilce wielkokwiatowe. Na terenach Spalski PK, Sulejowski PK, (w granicach województwa łódzkiego) obejmują wraz z otu- parków krajobrazowych województwa łódzkiego występują ul. Piotrkowska 106, 97-310 Moszczenica, tel: 44 616 82 25, e-mail: [email protected] linami powierzchnię ok. 175 tys. ha, co stanowi blisko 10% wapienne jaskinie i piaskowcowe groty. W kamieniołomach Przedborski Park Krajobrazowy, zachowały się pozostałości mezozoicznej fauny morskiej, mię- ul. Krakowska 28, 97-570 Przedbórz, tel: 44 781 27 57, e-mail: [email protected] obszaru regionu. W granicach parków krajobrazowych znalazły się obszary dzy innymi amonity i belemnity. Oddział Terenowy Sieradzkich Parków Krajobrazowych o szczególnej wartości przyrodniczej i krajobrazowej m.in.: Na obszarze tym widoczne są ślady bitew, m.in. z okresu ul. Rycerska 2A, 98-200 Sieradz, tel./fax 43 822-62-20, e-mail: [email protected] odcinek doliny rzeki Pilicy między Przedborzem, a Sulejo- Powstania Styczniowego, I i II wojny światowej. Znajdują się Załęczański PK, PK Międzyrzecza Warty i Widawki wem, dolina Rawki, wyżynne krajobrazy na przedborskim tu liczne obiekty kulturowe – od grodzisk, kurhanów, romań- przedpolu Gór Świętokrzyskich oraz w rejonie Załęczańskiego skich i gotyckich kościołów, zamków, aż po dziewiętnasto- Łuku Warty, najlepiej zachowane lasy, zwłaszcza kompleksy wieczne dwory i pałace. Przypominają one o historycznym stanowiące pozostałość Puszczy Pilickiej oraz charaktery- dziedzictwie tych terenów. Większość z nich znajduje się na styczna strefa krawędziowa Wzniesień Łódzkich – naturalne trasach szlaków turystycznych i zaopatrzona jest w tablice muzeum geomorfologicznych form polodowcowych. informacyjne. Malownicze panoramy widokowe rozpoście- Pokaźna liczba gatunków zwierząt, roślin i grzybów wystę- rające się z licznych wzniesień, pagórków i krawędzi dolin pujących na obszarach parków składa się na różnorodność rzecznych ostatecznie uzasadniają potrzebę ochrony parków biologiczną tego obszaru. Spotkać tu można niewielkiego krajobrazowych. jadowitego rzęsorka rzeczka, jak również największego Każdy park pełni różnorodne funkcje: krajoznawcze, rekreacyj- ssaka w Polsce – żubra. Nad polami i lasami kołują ptaki ne, turystyczne, edukacyjne, naukowe, a jednocześnie realizuje drapieżne, m.in. bieliki. W zbiornikach wodnych, szczególnie ważne zadania w ochronie rodzimej przyrody i krajobrazu.

H. Andrzejewski, K. Krakowska

Zimoziół północny (PW) 6 PARK KRAJOBRAZOWY WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 7

PARK KRAJOBRAZOWY WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH 4km orfowisko proj. rez. T Żabieniec Szymaniszki 3 Pieńki Henrykowskie

ola- OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PARKU -Cyrusowa 2 W Syberia Bielanki BRZEZINY

Kołacki .K.

Marianów

a

c

y 1

Z.P Górna Mrożyca ż o r M Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich położony jest na ola- północny wschód od Łodzi, pomiędzy Łodzią, Brzezinami -Mała Jabłonów Lubowidza -Cyrusowa Kol. W 0 adzin

Fara i Strykowem. Według regionalizacji fizycznogeograficznej -Stara

Kol. Lubowidza

T a

c

ą

i

m

z Kondrackiego Park położony jest w obrębie makroregionu

r G Dąbrówka- -Duża Wzniesień Południowomazowieckich. Znany jest pod na- Grzmiąca- zwą Wzniesień Łódzkich i obejmuje najsilniej eksponowa- -Nowa

Poćwiardówka ną północną krawędź tego mezoregionu, przebiegającą

Mrożyca

Nowostawy Dln. równoleżnikowo od Zgierza na zachodzie, po Brzeziny Kol. Niesułków Paprotnia Buczek Polik rez. Parowy Janinowskie

pozostałe drogi na wschodzie. punkty wysokościowe i widokowe Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe Jaroszki III

Janinów Wartości przyrodnicze i krajobrazowe terenów położonych eodorów T Lipiny Anielin pomiędzy Łodzią, Brzezinami i Strykowem zostały dostrze- Sierżnia Lipka Laski żone na początku lat 80. ubiegłego stulecia. Wówczas to, -Nowe Rosyjka Moskwa Niesułków Głogowiec w Biurze Programowania i Projektowania Rozwoju Łodzi po- eolin Stare T Skoszewy A1 Bartolin wstała koncepcja ochrony obszaru w dorzeczu Moszczenicy. Powierzchnia parku: 11 580 ha, Natolin

Plichtów W 1993 roku opracowano dokumentację projektową Parku Boginia drogi lokalne pomniki przyrody

młyny wodne Powierzchnia otuliny: 3 083 ha, Byszewy WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH arszewice Moszczenica

W Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich, zawierającą pełną argu- Cesarka

Janów Głąbie

YKÓW Rok utworzenia parku: 1996 r.

k

a w

ó mentację naukową. Ostateczny kształt granic Parku ustalony

n

y STR ł

Borchówka Położenia geograficzne: M rez.Struga Dobieszkowska Nowosolna Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich

-Pieńki został w 1994 roku, a jego faktyczne powołanie nastąpiło Ługi a

(Kozice) położony jest w obrębie makroregionu Wzniesień Południowo- k n II

a

Dobieszków

z

c Grabina i 31 grudnia 1996 roku.

Sosnowiec mazowieckich, w jego północnej części, która znana jest pod m

ł

e Młynek

i K

Niecki na-

Michałówek zwą Wzniesień Łódzkich i obejmuje najsilniej eksponowaną

Dobra- północną krawędź tego mezoregionu, przebiegającą równoleżni- Bukowiec

Kol.Dobieszków RZEŹBA TERENU Kalonka Imielnik -Poduchowna -Dolny Kopanka kowo od Zgierza na zachodzie, po Brzeziny na wschodzie. A2 Orzechów

Dobra Położenia administracyjne: Park Krajobrazowy Wzniesień drogi drugorzędne

obiekty zabytkowe Atrakcyjność krajobrazowa obszaru Parku wyraża się stosun- użytki ekologiczne Łódzkich położony jest na północny wschód od Łodzi, po- kowo znacznymi wysokościami względnymi, dużymi spad- Witanówek między Łodzią, Brzezinami i Wilanów Wódka

Moskuliki Strykowem. Pod względem ad-

Dobra- Nowiny kami powierzchni stokowych oraz obecnością interesujących .K Sucha Dolina ministracyjnym Park znajduje się na Z.P w Moskulach Kiełmina terenie 2 miast – Łódź form polodowcowych. Związane jest to z okresem zlodowa- i Brzeziny oraz 5 gmin – Nowosolna, Stryków, Brzeziny, cenia warciańskiego, które rozpoczęło się około 180 tys. lat Dmosin i Zgierz. Klęk

Rogi Jednostka organizacyjna: Modrzew Moskule Nowe Zespół Parków Krajobrazowych

drogi główne Województwa Łódzkiego rezerwaty istniejące źródła

a BAŁUTY k n

a

z

c Kontakt: i

n ew

i

ag Oddział Terenowy Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich Ł rez. Las Łagiewnicki

I ul. Wycieczkowa 86, 91-518 Łódź tel. 42 630 90 95 I rezerwat Las Łagiewnicki, II - Struga Dobieszkowska , III Parowy Janinowskie : Adres e-mail: [email protected] ARK KRAJOBRAZOWY Parcele Łagiewniki Bzura granica parku Strona internetowa: www.parkilodzkie.pl P wody lasy ŁÓDŹ Rezerwaty

Pola w Gogowcu (HA) 8 PARK KRAJOBRAZOWY WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 9

WODY wielowiekowego osadnictwa większość cieków zachowała, na znacznych odcinkach, naturalne koryta i względnie mało Przez teren Parku, a dokładnie przez najwyższe wznie- przekształcone doliny. sienie w okolicy Dąbrowy, przebiega dział wodny I rzędu Szczególne walory posiadają, często występujące na terenie rozdzielający zlewnie Wisły i Odry. Dział II rzędu, pomię- PKWŁ, naturalne źródliska, np. źródła Kamionki (tzw. Cieku dzy zlewniami Bzury i Pilicy, przebiega równoleżnikowo po Mineralnego) na skraju Lasu Janinowskiego, czy też liczne kulminacji Wzniesień Łódzkich przy południowej granicy źródła na terenie rezerwatu Struga Dobieszkowska. Wody źró- Parku. Na obszarze strefy krawędziowej Wzniesień Łódzkich dlane wypływają na tym obszarze z poziomu czwartorzędo- bierze swój początek wiele cieków. W części zachodniej Par- wego i zachowują wysoki stopień czystości. Wiele z nich cha- ku, na terenie Lasu Łagiewnickiego, swoje źródła posiada rakteryzuje się dużą wydajnością jak źródła w Skoszewach Bzura z prawostronnym dopływem Łagiewniczanką (Brzo- Nowych, z których wypływa około 17 litrów wody na sekundę. okolice Imielnika (KKr) zą). Część centralna Parku stanowi obszar alimentacyjny Dodatkową atrakcją w dolinach są liczne stawy, będące po- Moszczenicy i zasilających ją: Borchówki, Młynówki oraz zostałością po młynach wodnych (np. piękny staw w Bogini). temu. Ze Skandynawii kroczył na południe lądolód pchając Kiełmiczanki. We wschodniej części Parku płynie Mrożyca, Nie ma już niestety (czynnych) zasilanych energią wody przed sobą zdzierany z powierzchni ziemi materiał skalny. młynów. Dane historyczne wskazują, że jeszcze w XIX w. Po blisko 40 tys. latach ocieplenie klimatu doprowadziło istniało na tym terenie kilkanaście obiektów tego typu. do stopniowego topnienia czapy lodowej. Uwolniona woda Potwierdzeniem tego faktu jest m.in. używana do dzisiaj spływała strumieniami żłobiąc liczne formy dolinne. Lądolód nazwa „Młynówka”. Po wielu młynach pozostały zaledwie pozostawił przed swym czołem zwały gliny, piasku i żwiru ślady w postaci resztek murów, śluz, kanałów i zarośniętych w postaci moren czołowych; odsłonił się krajobraz pełen stawów. Do dziś zachowały się młyny w Dąbrówce Małej nad dolin, wąwozów i wysokich wzniesień. Z tego względu Park Mrożycą oraz w Dobieszkowie Kolonii nad Młynówką. Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich stanowi swoiste „muzeum geomorfologicznych form polodowcowych”. FLORA Typowe cechy pierwotnej rzeźby, zachowane dzięki konserwują- cej roli lasu, który pokrywał niemal cały dzisiejszy teren Parku Flora Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich jest sto- prawie do końca XVIII wieku, uległy dynamicznym przekształce- sunkowo bogata i zróżnicowana. Stwierdzono tu obecność Las Łagiewnicki (AZ) niom wraz z postępującą eliminacją lasów i rozwojem procesów 785 gatunków roślin naczyniowych (tj. paprotników i roślin eurosyberyjskim (np. lipa drobnolistna, sosna zwyczajna, kon- denudacji antropogenicznej na obszarze o wyżynnym charak- kwiatowych). Stanowi to w przybliżeniu jedną trzecią flory walijka dwulistna) i cyrkumborealnym (np. borówka czarna, terze. Powstały w ten sposób krajobraz stanowi ewenement Polski. Na bogactwo i różnorodność flory Parku wpływa natu- gruszyczka mniejsza, niecierpek pospolity). Rzadziej reprezen- geomorfologiczny na obszarze Polski Środkowej. Najwyższy ralne i antropogeniczne zróżnicowanie siedlisk oraz położenie towane są gatunki subatlantyckie (żarnowiec miotlasty, szczotli- punkt na terenie Parku, położony w pobliżu miejscowości Dą- na styku wyżyn południowopolskich oraz środkowopolskich cha siwa) i alpejskie (jodła pospolita, wroniec widlasty). browa, leży na wysokości 284 m n.p.m. Szczytowa część Wznie- nizin. Mimo znacznego przekształcenia środowiska przyrodniczego sień Łódzkich jest mocno rozczłonkowana przez liczne, często Zróżnicowanie geograficzne flory Parku jest typowe dla obszaru i sąsiedztwa wielkiej aglomeracji, zachowały się w Parku stano- głęboko wcięte dolinki rzeczne. Począwszy od najwyższych Polski Środkowej. Dominują tu gatunki holarktyczne o zasięgu: wiska wielu cennych gatunków roślin. Występuje tu ok. 80 ga- wzgórz w południowej części Parku teren opada kilkoma dość środkowoeuropejskim (np. grab pospolity, klon zwyczajny), tunków, które zaliczone zostały do zagrożonych w skali regionu. stromymi stopniami (progami geomorfologicznymi) w kierunku Kilka gatunków znajduje się w „Polskiej czerwonej księdze północnym, ku Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej. Deniwelacje roślin” m.in. rzadki gatunek storczyka – żłobik koralowy. na terenie Parku osiągają nawet do 100 m na odcinku 3 km. Mrożyca w okolicach Tadzina (KKr) Stwierdzono tu obecność gatunków roślin prawnie chro- Bogata przeszłość geologiczna tego terenu wpłynęła na ukształ- nionych, m.in. lilia złotogłów, rojownik pospolity, rosiczka towanie się różnorodnych form geomorfologicznych (parowów, której największym dopływem jest Grzmiąca (Mrożyczka). okrągłolistna i chronionych częściowo, m.in. kocanki pia- jarów, ostańców denudacyjnych itp.), które są wyraźne i czy- Cieki te w swych górnych odcinkach wykazują znaczny sto- skowe, gnieźnik leśny, kruszczyk szerokolistny, kukułka sze- telne w terenie. Szczególną osobliwością Parku są występujące pień naturalności. Głęboko wcięte dolinyi znaczne spadki rokolistna, listera jajowata, naparstnica zwyczajna, pełnik powszechnie głazy narzutowe, nieraz bardzo pokaźnych rozmia- są cechą typową dla cieków wyżynnych. Meandrując wśród europejski, podkolan biały, wawrzynek wilczełyko, widłak rów, przywleczone tu przez lądolód aż ze Skandynawii. pól i lasów tworzą malownicze doliny, często ze stromymi, jałowcowaty. niedostępnymi brzegami, bagnami i rozlewiskami. Mimo Zawilce (KKr) 10 PARK KRAJOBRAZOWY WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 11

Niektóre gatunki są niezwykle rzadkie i posiadają pojedyncze FORMY OCHRONY PRZYRODY geomorfologicznym, które warunkuje istnie- stanowiska na terenie Parku, np. towarzyszący jodle i buko- nie mozaiki różnorodnych siedlisk. Występują wi, reglowy (górski) gatunek – wroniec widlasty, grzybienie Na obszarze Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich mo- tu cenne gatunki chronione (m.in. wawrzy- północne zwane „liliami wodnymi” oraz lepiężnik różowy żemy wyróżnić: 3 rezerwaty przyrody, 2 użytki ekologiczne, nek wilczełyko, naparstnica zwyczajna, peł- częsty na brzegach podgórskich strumieni, a w Parku rosnący 2 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, 2 obszary Natura 2000, nik europejski, gnieźnik leśny i listera ja- tylko w jednym miejscu w dolinie Bzury. Na terenie PKWŁ na- 1 stanowisko dokumentacyjne oraz kilkadziesiąt pomników jowata) oraz kilka gatunków o ważnym potkać można także rzadkie grzyby, na przykład szmaciaka przyrody. znaczeniu dla fitogeografii np. górski ga- gałęzistego i piestrzenicę kasztanowatą. Przeprowadzone Najlepiej poznanymi fragmentami Parku są rezerwaty przyrody: tunek kokoryczka okółkowa. Zwiedzanie w ostatnich latach badania bioty porostów wykazały obec- Las Łagiewnicki, Struga Dobieszkowska i Parowy Janinowskie, rezerwatu może odbywać się wyłącznie ność na terenie Parku około 170 taksonów, w tym wielu obejmujące naturalne ekosystemy – obszary najmniej prze- wzdłuż wyznaczonych szlaków i ścież- gatunków rzadkich w skali regionu i kraju. kształcone przez człowieka – ostoje i siedliska przyrodnicze ki dydaktycznej urządzonej przez Leśnictwo Miejskie w Łodzi. FAUNA Rezerwat przyrody Struga Do- bieszkowska utworzony w 1990 W Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich stwierdzono wy- roku, w celu ochrony walorów przy- stępowanie ponad 2000 gatunków bezkręgowców lądowych rodniczo-leśnych doliny małego i ponad 100 wodnych. Dotychczas najlepiej poznane na tere- dopływu Moszczenicy – zwanego nie Parku są mięczaki, planktoniczne widłonogi i wioślarki Winniczki (KKr) Młynówką, na terenie uroczyska oraz owady. Dość pospolitym gatunkiem jest, do niedawna Dobieszków. Rezerwat zajmujący powierzchnię 37,65 ha jest objęty ochroną, pająk tygrzyk paskowany. Samica tygrzyka wnikających do gniazd os społecznych. Samica pasożytniczej jednym z nielicznych w regionie łódzkim obiektów chroniących posiada paskowany wzór na odwłoku, któremu gatunek ten osy zabija w gnieździe królową i składa jaja. Wyklutym po- lasy higrofilne typowe dla dna doliny rzeki, jej zboczy oraz bez- zawdzięcza swą nazwę. Najwięcej cennych gatunków prze- tomstwem opiekują się robotnice żywicielskiego gatunku. Las pośredniego otoczenia licznych nisz źródliskowych. Szata roślin- trwało w kompleksach leśnych, szczególnie w Lesie Łagiew- Łagiewnicki wyróżnia się także najbogatszą w PKWŁ fauną na tego obiektu jest dobrze zachowana i bogata, stwierdzono nickim i rezerwacie Struga Dobieszkowska. Zmniejszenie się saprofagicznych muchówek. Spośród innych saprofagów wy- tu występowanie 10 zbiorowisk roślinnych. Bogata jest również powierzchni leśnej, zaburzenie naturalnej struktury wiekowej mienić należy pachnicę dębową – chrząszcza, którego larwy flora (240 gatunków roślin naczyniowych). Na uwagę zasługuje drzewostanów, usuwanie próchniejącego drewna oraz nad- żyją w dziuplach drzew liściastych, a samce, podczas godów, ZPK Górna Mrożyca (KSi) liczna grupa drzew i krzewów (48 gatunków), zaś w faunie – mierne w przeszłości cięcia sanitarne doprowadziły do znacz- wydzielają ostry zapach piżma, czemu zawdzięczają swą m.in. obecność rzekotki drzewnej oraz minoga strumieniowego. nego ograniczenia różnorodności w świecie bezkręgowców. nazwę. Niektóre zwierzęta bezkręgowe można również obser- (grzybów, roślin i zwierząt) oraz składniki przyrody nieożywio- Rezerwat przyrody Parowy Janinowskie, utworzony Mimo to świat tej grupy zwierząt wciąż przedstawia ogromną wować zimą, np. podobne do komarów muchówki z rodziny nej, które wyróżniają się szczególnymi wartościami przyrodni- w 2000 roku, obejmuje obszar lasu o powierzchni 41,66 ha wartość i odnaleźć w nim można elementy charakterystyczne grzybiarkowatych. czymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. w uroczysku Janinów. Celem ochrony jest zachowanie frag- dla różnych grup zoogeograficznych. Rezerwat przyrody Las Łagiewnicki utworzony mentu lasu bukowo-dębowo-sosnowego z kompleksem Z runem lasów liściastych związana jest liczna grupa owa- w 1996 roku na powierzchni 69,85 ha. Celem rezerwatu jest interesujących form geomorfologicznych tj. poerozyjnych, dów roślinożernych oraz drapieżników i pasożytów. W Lesie ochrona fragmentu lasu o wyróżniających się walorach przyrod- suchych parowów, charakterystycznych dla strefy krawędzio- Łagiewnickim stwierdzono np. dwa gatunki os pasożytniczych niczych, z różnorodnymi fitocenozami grądu, m.in. z udziałem wej Wzniesień Łódzkich. Kompleks śródleśnych, głębokich, jodły, dąbrowy świetlistej, dąbrowy kwaśnej i in. Rezerwat, wieloramiennych parowów, o zróżnicowanej głębokości (do położony na terenie lasów komunalnych Łodzi, zaledwie 5 km 8 m) oraz łącznej długości około 2,5 km, posiada wybitne od centrum miasta, charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem walory krajobrazowe i przyrodniczo-leśne. W niezbyt bogatej florze na uwagę zasługuje obecność storczyka – kruszczyka szerokolistnego, lilii złotogłów czy paprotki zwyczajnej.

ZESPOŁY PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWE

Jaszczurka zwinka (KKr) Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi mogą być fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę

Pszczoła miodna (KS) Parowy Janinowskie (KKr) 12 PARK KRAJOBRAZOWY WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 13

ze względu układ osadów rytmicznie warstwowanych, będących najbardziej na ich walory typowymi seriami wypełnień dolinnych obszaru podłódzkiego. widokowe lub estetyczne. Na terenie Parku utwo- Odsłonięcie ukazuje budowę geologiczną fragmentu stożka rzono dwie takie formy: ZPK Górna Mrożyca oraz wypełniającego kopalną dolinę denudacyjną w strefie jej ujścia ZPK Sucha Dolina w Moskulach zajmujące łącznie do doliny Mrożycy. powierzchnię około 327 ha. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy UŻYTKI EKOLOGICZNE Górna Mrożyca. Przedmiotem ochrony jest fragment dorzecza górnego odcinka Mrożący, Użytek ekologiczny Międzyrzecze Bzury i Łagiewni- między Tadzinem i Szymaniszkami. Chroniony czanki utworzony został w 2009 roku i zajmuje powierzch- obiekt, o powierzchni 105 ha, posiada wybitne walo- nię 32,42 ha i pokrywa się z projektowanym obszarem chro- ry krajobrazowe, na które składają się przede wszyst- nionego krajobrazu Korytarz Chełmy – Łagiewniki. Obejmuje kim: malownicza dolina meandrującej rzeki, liczne źró- ZPK Górna Mrożyca (KS) Rez Struga Dobieszkowska (KKr) dła, łąki i ziołorośla oraz lasy – od bagiennych olszyn na dnie doliny, łęgów, grądów, do świetlistych dąbrów w Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich, utworzona w 2010 florystyczna pozwoliła na wyodrębnienie 200 gatunków ro- na wysokich pagórkach. Łącznie stwierdzono tu występowanie roku, o powierzchni około 162 ha. Jego granice rozciągają się ślin naczyniowych, większość stanowią gatunki typowe dla 8 zespołów leśnych i zaroślowych oraz kilku zbiorowisk zastęp- wzdłuż okolic ulic: Strykowskiej, Okólnej i Moskule, a na północy – łąk wilgotnych: bodziszek błotny, knieć błotna, kuklik zwisły, czych. Zespół charakteryzuje się bardzo urozmaiconą rzeźbą tere- wzdłuż granicy miasta Łodzi. Obszar ten, położony w bezpośrednim ostrożeń warzywny i błotny, firletka poszarpana, komonica nu. Różnica wysokości pomiędzy poziomem rzeki, a wzgórzami otoczeniu Lasu Łagiewnickiego, pełni ważną funkcję korytarza eko- błotna, niezapominajka błotna czy sitowie leśne. Znajdują się oddalonymi 300–500 m od rzeki sięga nawet 45 m. Wśród roślin logicznego, umożliwiając głównie migrację zwierząt, jego istnienie tu także dwa gatunki krzewów – kruszyny pospolitej i kaliny naczyniowych zespołu występują gatunki podlegające ochronie: jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania ekosystemów Lasu koralowej. storczyk kukułka szerokolistna, czy rojownik pospolity. Łagiewnickiego. Sucha dolina w Moskulach jest jednym z ramion Użytek ekologiczny Łąki na Modrzewiu, utworzony Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Sucha dolina w Mo- źródliskowego odcinka rzeki Młynówki (przepływy mają tu charakter w 2008 roku, obejmuje fragment niewielkiego dolinnego obniże- skulach to najmłodsza powierzchniowa forma ochrony przyrody okresowy), posiada wybitne walory krajobrazowe, a zlokalizowane nia będącego pierwotnym obszarem źródliskowym rzeki Łagiewni- na tym obszarze panoramy i punkty widokowe ukazują naturalny czanki. Ten podmokły obszar znajdujący się przy wschodnim skra- charakter rzeźby w strefie krawędziowej Wzniesień Łódzkich. Wśród ju Lasu Łagiewnickiego zajmuje powierzchnię 2,93 ha. Odnaleźć zbiorowości roślinnych występują łąki świeże z bodziszkiem łąkowym tu można: intensywnie użytkowane świeże łąki, szuwary turzyco- i pasternakiem. Wśród roślinności leśnej dominuje grąd. we oraz reliktowe łąki trzęślicowe, jak i ziołorośla – pojawiły się takie gatunki, jak olcha czarna czy brzoza brodawkowata. Stwier- STANOWISKA DOKUMENTACYJNE dzono, iż na tak niewielkim obszarze występuje około 80 gatun- ków roślin naczyniowych, w tym rzadko spotykane na terenie Stanowiska dokumentacyjne to forma ochrony przyrody, miasta: bobrek trójlistkowy, turzyca dzióbkowata i pęcherzykowa- która służy zachowaniu wyodrębniających się na powierzchni ta, czarcikęs łąkowy, rdest wężownik, ostrożeń błotny czy knieć

ziemi miejsc występowania formacji geologicznych, ważnych Kwiat jabłoni (KKr) błotna. W celu zachowania bioróżnorodności, w ostatnich latach pod względem naukowym i dydaktycznym. stosowana jest czynna Stanowisko dokumentacyjne w Niesułkowie Kolonii to on obszar występowania cennych wilgotnych łąk, szuwarów, ochrona przyrody po- odsłonięcie pochodzenia antropogenicznego ukazujące strukturę ziołorośli, zarośli wierzbowych oraz łęgów przystrumyko- legająca na koszeniu osadów stokowych fragmentu doliny Mrożycy. Stanowisko to po- wych (w tym rzadkich na terenie Łodzi gatunków roślin). znacznych fragmentów łąk łożone jest około 23 km na północny wschód od Łodzi, we wsi Dominują: wiązówka błotna, tojeść pospolita i krwawnica i szuwarów (przynajmniej raz Niesułków Kolonia, na północno-wschodnim stoku doliny Mrożycy, pospolita. Podstawowym typem zbiorowiska roślinnego są na 2-3 lata) oraz usuwaniu w pobliżu ujścia do niej wyraźnego parowu. Ściana odkrywki, szuwary: trzcinowe w dolinie Łagiewniczanki oraz wielkotu- skoszonej biomasy z terenu o długości prawie 50 m i wysokości dochodzącej do 6 m, pod- rzycowe (z turzycą zaostrzoną, dzióbkowatą i sporadycznie łąki. cina w tym miejscu wyższy poziom dolinny. Widoczny w ścianie turzycą sztywną). Gdzieniegdzie odnaleźć można zbiorowi- odsłonięcia profil geologiczny przedstawia charakterystyczny sko potocznika wąskolistnego z rzadkim dla terenu Polski Środkowej trędownikiem oskrzydlonym. Inwentaryzacja Rzekotka drzewna Rez Struga Dobieszkowska (KKr) rys. (KKr) 14 PARK KRAJOBRAZOWY WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 15

SIEĆ OBSZARÓW NATURA 2000 terenie Parku: traszka zwyczajna, ropucha szara, ropucha zielona, i rosyjskich poległych w walkach pod Brzezinami w czasie tzn. grzebiuszka ziemna, rzekotka drzewna, żaba moczarowa, żaba Operacji Łódzkiej. Kilka zachowanych i uporządkowanych na- Nową formą ochrony przyrody, która pojawiła się z chwilą trawna, żaba jeziorowa oraz żaba wodna. Teren ten jest również grobków posiada imienne inskrypcje. Natomiast wiele z nich wejścia Polski do Unii Europejskiej jest sieć Natura 2000. miejscem występowania innych przedstawicieli fauny: jaszczurki zarosło mchem, inne się zatarły. Dowód pamięci stanowi, Jest to program ochrony najcenniejszych, rzadkich siedlisk żyworodnej, jaszczurki zwinki, padalca, przepiórki, krogulca, kru- centralnie usytuowany obelisk, zaś rozrzucone wśród drzew przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, który ma ka, jastrzębia, czajki, dzierzby gąsiorek, a także miejscem żerowa- groby porasta zawsze zielony barwinek pospolity. Podczas na celu zahamowanie wpływu negatywnych skutków rozwoju nia żurawia, bociana czarnego czy czapli siwej. Operacji Łódzkiej zginęło ponad 200 tys. żołnierzy nie tylko cywilizacyjnego na ekosystemy. Ta forma ochrony przyrody narodowości niemieckiej i rosyjskiej, ale również polskiej. łączy w sobie cechy ochrony powierzchniowej i gatunkowej: POMNIKI PRZYRODY Już w średniowieczu na terenie dzisiejszych Starych Sko- chronione są tylko konkretne siedliska oraz związane z nimi szew istniał gród warowny, będący ośrodkiem administracji gatunki roślin i zwierząt, dla których dany obszar Natura W rejestrze PKWŁ figurują obecnie43 pomniki przyro- i wojska. Miał kształt elipsy i otoczony był wałem drewniano­ 2000 został powołany. Na obszarze Parku Krajobrazowego dy, w tym dwa pomniki zbiorowe (lipy w Niesułkowie oraz ‑ziemnym. Dzisiejsza wieś otrzymała prawa miejskie Wzniesień Łódzkich ustanowiono dwa obszary Natura 2000 aleja klonów srebrzystych w Łagiewnikach – 250 drzew). (Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk): PLH100034 Wola Cyru- Do objęcia ochroną wytypowano kolejnych 40 okazów. Do sowa oraz PLH100017 Buczyna Janinowska. najokazalszych drzew na terenie Parku należą m.in.: lipa PLH100017 Buczyna Janinowska obejmuje kompleks drobnolistna w Poćwiardówce o obwodzie 503 cm w, dąb leśny Janinów. 60% całości tego obszaru zajmuje drzewostan szypułkowy w Byszewach o obwodzie 610 cm oraz w parku bukowy zróżnicowany pod względem wieku. Najstarsze buki w Klęku o obwodzie 571 cm, wiąz szypułkowy na terenie osiągające 190 lat uznane zostały za drzewostan nasienny buka. parku podworskiego w Niesułkowie o obwodzie 402 cm, cze- Warto zwrócić uwagę na występującego storczyka kruszczyka sze- reśnia w Niesułkowie o obwodzie 307 cm. rokolistnego, lilię złotogłów czy też dwa gatunki górskie: widłaka wrońca i kokoryczkę okółkową. Jest to także ważne miejsce wy- ZABYTKI stępowania fauny: ptaków – dzięcioła czarnego, gęsiorka, lerki, Ołtarz kościoła pw. św. Antoniego muchołówki małej, ortolana, trzmielojada, zimorodka; ssaków – Kościół pw. św. Antoniego w Lesie Łagiewnikach – w Łagiewnikach (KS) mopka, nocka dużego i płazów – traszki grzebieniastej. został wzniesiony w latach 1701–1723. Jest to kościół muro- ją nad Łagiewniczankę, gdzie stoi do dziś razem z kapliczką PLH100034 Wola Cyrusowa obejmuje kompleks niewiel- wany, jednonawowy, zbudowany na planie krzyża. Wcześniej św. Rocha. Jako jedyne z sześciu kapliczek przetrwały II wojnę kich naturalnych oczek umiejscowionych w krajobrazie rolniczym, na jego miejscu stała drewniana kaplica św. Antoniego po- światową i stanowią najstarsze zabytki w granicach miasta Ło- otoczonych polami uprawnymi i pastwiskami. Zbiorniki te są do- chodząca z 1676 roku, a następnie drewniany kościół. W la- dzi. Kapliczka pw. św. Antoniego została wzniesiona z drewna skonałym miejscem rozrodu, żerowania i hibernacji dla płazów, tach 1733–1748 wzniesiono obok niego klasztor. Kościół po- modrzewiowego, a w jej wnętrzu kryje się niewielkie źródełko, których na tym obszarze występuje aż 11 gatunków. Do najcen- siada bogaty barokowy wystrój, główny ołtarz z wizerunkiem którego woda uznawana jest za leczniczą. Kapliczka pw. św. niejszych zaliczyć można kumaka nizinnego – jedyne stanowisko św. Antoniego został ufundowany w 1723 roku. W bocznej Rocha została zbudowana na początku XVIII w. w stylu baro- w całym PKWŁ; traszkę grzebieniastą (udokumentowano 10 części kościoła znajduje się kaplica bł. Rafała Chylińskiego kowym, a w środku znajduje się ołtarz z obrazem św. Rocha. stanowisk tego płaza na terenie PKWŁ) czy najrzadszą ropuchę z jego relikwiami. Niezwykle okazałym elementem wyposa- Cmentarz w Poćwiardówce – ten zlokalizowany paskówkę. Występują tam także płazy stwierdzone na całym żenia jest chór i osiemnastowieczne organy. W północnej ścia- przy drodze Niesułków Dmosin cmentarz z czasów I wojny nie kościoła zlokalizowana jest, również osiemnastowieczna, światowej kryje groby kilku tysięcy żołnierzy niemieckich drewniana ambona posiadająca liczne złocenia. Lipka kościół mariawitów (KKr) Klasztor oo. Franciszkanów – obecny klasztor został w 1426 roku z rąk Władysława Jagiełły i była miastem do wzniesiony w pierwszej połowie XVIII wieku, na miejscu wcze- 1702 r. W II połowie XIV wieku sprowadzono do Skoszew ob- śniejszego, zbudowanego z drewna. Obok klasztoru funkcjonuje raz Matki Boskiej, który w niedługim czasie zasłynął łaskami. Wyższe Seminarium Duchowne oo. Franciszkanów. Kościół Towarzyszył on mieszkańcom Starych Skoszew do 1934 roku, i klasztor są wpisane od roku 1946 do rejestru zabytków. kiedy to spłonął wraz ze świątynią. Obecny, murowany Kapliczka pw. św. Antoniego i pw. św. Rocha – ka- neogotycki kościół został wzniesiony w latach 1934–1936, pliczka pw. św. Antoniego początkowo znajdowała się na miej- zaś w 2002 roku podniesiony został do rangi sanktuarium. scu obecnego kościoła, aż do 1682 roku, kiedy to przeniesiono W ołtarzu głównym znajduje się kopia obrazu Matki Boskiej.

Dwór w Byszewach (AZ) Młyn w Dąbrówce Dużej (KKr) 16 PARK KRAJOBRAZOWY WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 17

modrzewiowego, jako budowla jednonawowa, kryta gontem. funkcjonował młyn na rzece Mrożycy w Dąbrówce Małej. Powstał gruntowymi i śródleśnymi ścieżkami. Podobnie jak zielony W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej Szkaplerznej on w latach trzydziestych, jednak został zniszczony w czasie dzia- szlak pieszy, obejmuje wszystkie cenniejsze miejsca w PKWŁ. z Dzieciątkiem. Uwagę przyciągają także polichromie ukazujące łań wojennych i odbudowany w 1948 roku. Młyn pracował do Łódzki Szlak Konny – jego łączna długość w województwie sceny z Nowego Testamentu. Ogrodzenie kościoła wzniesione zo- 2004 roku, a do dziś zachował się budynek wraz z wyposażeniem. łódzkim wynosi 2000 km. Jest to najdłuższy w Europie szlak stało z lokalnego budulca tj. z głazów narzutowych zwanych era- konny. Składa się z dużej (1500 km) i małej pętli (500 km). tykami. Te przywleczone przez lądolód ze Skandynawii fragmenty TURYSTYKA Znaczący fragment tzn. wewnętrznej pętli biegnie przez Park skał często odnaleźć można w architekturze Wzniesień Łódzkich. Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich. Łączy on istniejące w okolicy Okolice Łodzi, w tym teren PKWŁ, to miejsce w którym spo- Przez teren PKWŁ biegnie wiele szlaków turystycznych, jednak naj- stajnie, stadniny koni i ośrodki jeździeckie. Oznaczeniem szlaku tkać można wyznawców mariawityzmu. Świątynie mariawic- ważniejsze z nich to zielony szlak pieszy oraz czarny szlak rowero- są białe kwadraty z pomarańczowym kołem w środku. kie na terenie Parku znajdują się m.in.: w Grzmiącej, Dobrej wy. Od niedawna na terenie Parku funkcjonuje także szlak konny. Na terenie Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich możemy oraz Lipce. W tej ostatniej znajduje się strzelisty, ceglany Zielony szlak pieszy po PKWŁ – o długości 63 km, zaczy- znaleźć kilka punktów widokowych m.in.: w okolicach Janowa, kościół pw. Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Wojciecha na- na się w Lesie Łagiewnickim przy ul. Okólnej, a kończy w Imiel- Moskwy, Dobieszkowa, Rosyjki, Dobrej Nowiny i wielu innych. leżący do Parafii Starokatolickiej Mariawitów. Jego budowę niku. Obejmuje on najbardziej interesujące miejsca w Parku. Miejsca odpoczynku na obszarze Parku znajdują się głównie rozpoczęto w 1907 roku. Obok kościoła istniała drewniana Prowadzi przez liczne punkty widokowe, największe kompleksy na terenach leśnych. Dwa zlokalizowane są w Janinowie; jeden plebania, która obecnie stanowi ozdobę skansenu w Nagaw- leśne (Las Łagiewnicki, Las Janinowski, Las Poćwiardowski), przed wejściem do rezerwatu „Parowy Janinowskie”, drugi kach, w pobliskiej gminie Dmosin. Mariawici w sprawach ukazując mozaikę malowniczych pól. Szlak przebiega w są- przy wejściu do lasu od strony leśniczówki. Kolejne miejsca wiary i moralności nie uznają władzy biskupa i nieomylności siedztwie ważnych miejsc historycznych: grodziska w Starych odpoczynku znajdują się w pobliżu leśniczówki w Lesie Poćwiar- papieża. Spowiedź jest powszechna, nie ma także celibatu Skoszewach, cmentarza z I wojny światowej w Poćwiardówce dowskim oraz we wschodniej części Parku przy granicy zespołu wśród duchownych, komunia święta przyjmowana jest pod czy modrzewiowego kościoła z XVIII w. w Niesułkowie Kolonii. przyrodniczo – krajobrazowego „Górna Mrożyca”. Miejsce odpo- Stare Skoszewy (KKr) postacią chleba i wina. Czarny szlak rowerowy po PKWŁ – 74-kilometrowy czynkuodnajdziemy także w północnej części Lasu Łagiewnickie- Dwór w Byszewach leży w dolinie rzeki Moszczenicy, w oto- Na terenie PKWŁ obok zabytków architektury sakralnej odnaleźć szlak należy do najbardziej atrakcyjnych w województwie go, za budynkiem Leśnictwa Miejskiego w Łodzi. czeniu starych, niekiedy również pomnikowych drzew. Jego można także zabytki techniki, do których należą przede wszyst- łódzkim, a to dzięki urozmaicanej rzeźbie terenu. Zaczyna się prostokątna sylwetka widnieje w logo Parku Krajobrazowego kim młyny. Duża liczba wartko płynących rzek sprawiła, iż na tere- i kończy w Lesie Łagiewnickim, przebiega głównie drogami Wzniesień Łódzkich. Ten klasycystyczny budynek, wzniesiony nie dzisiejszego Parku powstawały kolejne młyny. Ruiny jednego na początku XIX wieku, związany jest z rodziną Plichtów, któ- z nich znajdziemy na terenie rezerwatu „Struga Dobieszkowska”,

rzy przybyli do Byszew w XIX w. Na kartach literatury Byszewy zaś kilkaset metrów dalej, na prywatnej posesji, znajduje się ko- A to ciekawe uwiecznił ich wielokrotny bywalec i pisarz Jarosław Iwaszkie- lejny, zachowany w nieco lepszym stanie. Do niedawna jeszcze  W skład Parku Krajobrazowego Wzniesień wicz, który pierwszy raz do Byszew przybył jako korepetytor Łódzkich wchodzi jeden z największych w 1911 roku. Od tego czasu odwiedzał to miejsce wiele razy, w Europie lasów położonych w granicach miasta – Las Łagiewnicki. Ma on powierzchnię a jego piękno uwieczniał w swej twórczości. Tak pisał o dworze ok. 1250 ha i jest domem dla wielu gatunków w Byszewach: „Dwór w Byszewach – żadnej wsi koło dworu nie roślin i zwierząt, w tym licznych rzadkich i chronionych.

ma – położony jest wśród zielonych łąk w samym środku owej  Okolice Łodzi, w tym teren Parku Krajobrazowego doliny i za dworem ciągnie się cały szereg okrągłych luster wod- Wzniesień Łódzkich, to miejsce gdzie spotkać możemy wyznawców mariawityzmu. Mariawityzm nych. Od niepamiętnych czasów Byszewy należały do rodziny jest wyznaniem powstałym na początku XX Plichtów – starej i zasłużonej szlachty; (…)”. Nieodłączną czę- wieku i związany jest z postacią Marii Franciszki Kozłowskiej i otrzymanymi przez nią objawie- ścią dworu jest park podworski, w którym zobaczymy kilka wie- niami. Kościoły mariawickie na terenie Parku kowych drzew. Najstarszym z nich jest dąb „Jarosław” o ponad znajdują się m.in.: w Dobrej, Lipce, Grzmiącej 6-cio metrowym obwodzie. Żywy, choć wypróchniały w środku i Woli Cyrusowej.  W latach 1911-33 na terenie PKWŁ przebywał, pień stanowi miejsce bytowania wielu gatunków zwierząt. w charakterze korepetytora, pisarz Jarosław W dolinie innej rzeki, przepływającej przez teren Parku Krajo- Iwaszkiewicz. Byszewy stały się dla niego miejscem szczególnym, które wielokrotnie brazowego Wzniesień Łódzkich – Mrożycy położona jest wieś z sentymentem, wspominał na kartach swoich Niesułków Kolonia, której najcenniejszym zabytkiem jest kościół dzieł. pw. św. Wojciecha. Został wzniesiony w XVII wieku, z drewna

Odpoczynek w Arturówku (KKr) Na szlaku konnym (KKr) 18 PARK KRAJOBRAZOWY WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 19

Okolice Borchówki (AZ) 20 BOLIMOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 21

BOLIMOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY Rez. Rawka V

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PARKU

Rez. Rawka V

Stara puszcza, rys. (KN) „Jest ku Bolemowu puszcza wielka, która jest wzdłuż ze Rez. Rawka trzy mile, a wszerz dwie mile, część boru, a część lasu; jest Powierzchnia parku: 23 614 ha V sośnina wielka, barci niemało, dębina wielka, jesienina, gra- Powierzchnia otuliny: 3 102 ha (otulinę stanowi pas gruntu bina, lipina, brześcina, olszyna, brzezina i innego wszelakiego o szerokości 200 m wzdłuż granic Parku). drzewa dosyć; jest też i zwierza, jako sarn niemało.” – tak Rok utworzenia parku: 1986. Położenie geograficzne: Rez. Rawka w 1564 roku zanotowali lustratorzy królewscy w „Lustracjach V Województwa Rawskiego”1. – makroregiony: Nizina Środkowomazowiecka i Wzniesienia Południowomazowieckie, Dziś, pomiędzy Warszawą a Łodzią, niemal w poło- – mezoregiony: Wysoczyzna Rawska, Wzniesienia Łódzkie, wie drogi, wciąż las się pyszni wspaniały, kryjący Równina Łowicko – Błońska. w sobie pamięć mroczną dawnych puszcz przepast- Położenie administracyjne: nych: tejże Bolemowskiej (zwanej dziś Bolimow- – w województwie łódzkim – gminy: Bolimów, Kowiesy, ską), i sąsiadujących z nią: Wiskickiej, Korabiowskiej Nieborów, Nowy Kawęczyn, Skierniewice; i Jaktorowskiej – tej od ostatniego tura2. Tworzą go – w województwie mazowieckim – gminy: Puszcza Mariańska, Wiskitki. sośniny, przetkane brzozą, młodym modrzewiem, ówdzie Jednostka organizacyjna: Zespół Parków Krajobrazowych osiką. Żyźniejsze miejsca porastają fragmenty grądów Województwa Łódzkiego i resztki starych ponad 150-letnich dąbrów, będących świad- Kontakt: kami dawnej świetności, w podmokłych zagłębieniach, Oddział Terenowy Bolimowskiego Parku Krajobrazowego wzdłuż cieków i starorzeczy zachowały się olsy. ul. Nowobielańska 61, 96-100 Skierniewice Krajobraz lasu – z pozoru płaski, to tu, to tam zmienia się tel. 46 8 333 777, 508 253 065 nagle, otwierając wąskie głębokie dolinki małych strumyków, Adres e-mail: [email protected] śródleśne bagienka i bajora czy też rozległe świetliste polany Strona internetowa: www.parkilodzkie.pl Czaszka tura (KP) 1 LUSTRACJE WOJEWÓDZTWA RAWSKIEGO 1564 I 1570, Polska Akademia Nauk – Instytut Historii, wydała Zofia Kędzierska, Warszawa 1959, str. 70–71. 2 Ostatni tur na terenie Rzeczpospolitej (i prawdopodobnie na świecie) padł w roku 1627 w okolicach Jaktorowa. Fakt ten upamiętnia okolicznościowy kamień przy przechodzącej przez Jaktorów szosie Żyrardów – Grodzisk Mazowiecki. 22 BOLIMOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 23

RZEŹBA TERENU FLORA maleje – w miarę jak nieubłaganie ubożeje nasze środowisko przyrodnicze. Niektóre stanowiska – np. wielosiła błękitnego BPK jest położony na granicy platformy prekambryjskiej i plat- Reżimy ochronne parku krajobrazowego – nie tak ścisłe jak czy widłaka spłaszczonego znane są już tylko z literatury. formy paleozoicznej – na obszarze staroglacjalnym, gdzie w parku narodowym – dopuszczają działalność gospodarczą. Rośliną charakterystyczną Bolimowskiego Parku Krajobrazo- dominującą formą są wysoczyzny i bezjeziorne równiny. Park Dlatego nie należy się dziwić napotkanym w Puszczy Boli- wego i będącą jego symbolem, jest konwalia majowa. Pokry- usytuowany jest między maksymalnym zasięgiem zlodowace- mowskiej dużym, często 4-6-hektarowym zrębom. Odnawia- wa ona duże połacie, tworząc częste w Puszczy Bolimowskiej nia północnopolskiego a maksymalnym zasięgiem zlodowace- ne są one sosną z domieszką innych gatunków drzewiastych: „konwaliowiska”. nia Warty (okres denudacji i erozji). W czwartorzędzie teren ten brzozy, olszy, czasem dębu, modrzewia lub świerka. często pokrywały lądolody, których pozostałościami są formy Nie w piętrze drzew należy zatem szukać całego bogactwa FAUNA i osady: gliny, mułkowo – ilaste, piaszczysto – żwirowe, se- i różnorodności flory, ale pod nim – w podszycie i runie, gregowane i akumulowane przez wody topniejącego lodowca. a także w wyrobiskach torfowych, nadrzecznych zaroślach Fauna Parku jest niezwykle bogata. Najwspanialszym zwie- Ze zlodowaceniem Warty (ok. 150 tys. lat temu) związane są i szuwarach, na śródleśnych polanach, bagnach, na podmo- rzęciem jest łoś. Spotkać go można na dobrą sprawę wszę- formy typowe dla deglacjacji lądolodu: moreny czołowe, more- kłych łąkach i pastwiskach. Znaleźć tam można m.in. ponad dzie – przechadzającego się wzdłuż Rawki lub jej dopływów, Rzekotka drzewna (KN) ny martwego lodu oraz formy szczelinowe. Podczas topnienia 90 gatunków roślin objętych ochroną i ponad 100 uznanych w nadrzecznych zapustach lub po prostu żerującego na lodu kształtowała się powierzchnia moreny dennej, tworząc za zagrożone i ginące. Należą do nich np. rzadkie już w tej leśnych uprawach. Łoś jest gatunkiem wędrownym – nie- – pamiątkę po mieszkańcach puszczy: drwalach, smolarzach, wysoczyznę polodowcową: falistą (rozległe obszary pagórków części Polski widłaki, tworzące niewielkie płaty, czy też po- ustannie przemieszcza się, zmieniając żerowiska i „miejsca węglarzach czy bartnikach3. i obniżeń o formach zaokrąglonych, małe wzniesienia i nachy- jedynczo lub łanami rosnące kolorowe storczyki. Dość licznie postoju”. Trudno powiedzieć, czy zadomowił się on w Pusz- Dostać się do Puszczy łatwo: autostradą (A2), asfaltowymi dro- lenia stoków) bądź płaską. Ważnym elementem rzeźby terenu występuje, widywany raczej w miejskich parkach, niż w la- czy Bolimowskiej na stałe. Prawdopodobnie większość osob- gami lub koleją; zaledwie godzina jazdy z Warszawy, trochę jest obniżenie doliny rzeki Rawki – obszar o wyraźnych krawę- sach, oplatający drzewa i wysoko się wspinający bluszcz po- ników przybywa z Puszczy Kampinoskiej i zatrzymuje się tu dłużej z Łodzi. Teren to doskonały do weekendowych wypadów, dziach, wypełniony osadami rzecznymi. spolity. Na wielu pniach spotkać można porosty, świadczące na jakiś czas w swej nieustającej wędrówce. grzybobrania, turystycznych wędrówek, rowerowych wypraw czy o czystości powietrza. konnej jazdy. Przecinająca go Rawka4 – dzika, kapryśna rzeka, Do ciekawostek należy bardzo rzadka, a przy tym najmniej- szybko tocząca swe wody, zachwyca krętym biegiem, ilością zakoli sza na świecie, roślina kwiatowa – wolfia bezkorzeniowa, i zawijasów oraz nadzwyczajnym bogactwem przyrodniczym swej którą znaleźć można w jednym ze starorzeczy Rawki, a także doliny. Pełno w niej zarośli, zapustów, oczeretów, podmokłych cytowana w wielu podręcznikach rosiczka okrągłolistna czy olsów, oczek wodnych i starorzeczy, dających schronienie licznym trujący wawrzynek wilczełyko – pięknie kwitnący wiosną zwierzętom. Dziczejące, coraz rzadziej koszone łąki oddzielają rze- i tworzący w kilku miejscach niewielkie skupiska. Do bardzo kę od lasu. Wiosną rozkwitają dziesiątkami kolorów, latem krążą rzadkich już dziś roślin należy także pachnąca kumaryną nad nimi bociany, jesienią długo utrzymują swą zieleń, śnieżną turówka wonna, którą każdy kojarzy raczej z Puszczą Bia- zimą stają się płaskie i groźne. Zaniechanie koszenia i wypasu łowieską, niż z lasami Polski środkowej. Z innych – niegdyś oraz nieubłagana presja otaczających je lasów powoduje, iż poczy- dość pospolitych, i znajdujących przy tym zastosowanie nają z wolna kurczyć się i pokrywać drzewami. praktyczne, należą m.in.: pierwiosnka lekarska, marzanka Cała ta fantastyczna kraina, leżąca w samym środku Polski to Łoś (KP) wonna, kopytnik pospolity, naparstnica zwyczajna, mącznica Bolimowski Park Krajobrazowy (BPK). Jej uroki dostrzeże WODY lekarska, czy wreszcie bagno zwyczajne, zwane popularnie każdy, kto choć na chwilę, porzuciwszy zgiełk miasta, wnik- „bagnem na mole”. nie w puszczańskie ostępy lub stanie na którymś z mostów Główne rysy sieci hydrograficznej BPK kształtowały się Rośliny rzadkie i chronione występują na ogół na rozproszonych, przerzuconych przez Rawkę. Zanurzając się w zieloność w okresie zlodowaceń plejstoceńskich. Tworzą ją prawostron- czasem wręcz pojedynczych stanowiskach. Ich ilość nieustannie i ciszę Puszczy czy srebrny połysk i szum rzeki, zazna wtedy ne dopływy Bzury (Rawka i Skierniewka) oraz rzeki: Chojnat- uczucia – jakże dziś pożądanego – spowolnienia czasu. ka, Korabiewka i Rokita. Warto wspomnieć też o Grabince, która występuje okresowo i jest prawym dopływem Rawki. 3 Rzemieślnicy leśni, często nazywani ogólnie „budnikami”. Świadectwem ich Oprócz rzek, na terenie Parku występują oczka wodne, stawy obecności są liczne „budnickie” polany na terenie Bolimowskiego Parku Krajobra- i spiętrzenia antropogenicznego pochodzenia. Najważniej- zowego (największe: Strożyska, Bielawy, Olszówka) oraz słowo „Budy” w nazwie szym elementem sieci hydrograficznej BPK jest silnie mean- wielu wsi. Żywot „budnika”, jego pracy i „budy”, w której mieszkał najtrafniej Kraśnik (KN) opisał Józef Ignacy Kraszewski w krótkiej powieści „Budnik”. drująca i odcinająca starorzecza Rawka oraz jej charaktery- 4 „Rzeka Roku 2014” – laureatka ogólnopolskiego konkursu ogłoszonego przez styczne, asymetryczne dorzecze. Klub Gaja na najwspanialszą rzekę Polski. Czapla biała (KN) 24 BOLIMOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 25

jej dopływów oraz w rowach melioracyjnych, gdzie można ZESPÓŁ PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWY „NIEBORÓW” już zauważyć ich pierwsze konstrukcje inżynierskie. Ślady żerowania bobrów widoczne są wzdłuż całej Rawki. Wszędzie Ponad 46-hektarowa enklawa, otoczona z trzech stron lasem, spotkać można poobgryzane i pościnane drzewa, a czasem należąca dawniej do majątku nieborowskiego Radziwiłłów. nawet całe bobrze zręby. Ich ulubionym gatunkiem jest osika. Obecnie kompleks polno-łąkowy w ekstensywnym, trady- Świat ptasi Parku jest bardzo liczny i urozmaicony. Spośród cyjnym użytkowaniu i lokalna ostoja zwierzyny z rozległym ponad 130 gatunków warto wymienić: zielonkę, żurawia, trzcinowiskiem oraz bajorem dla dzików i ptaków wodnych. budującego efektowne gniazda remiza, bąka, derkacza czy Cenny fragment krajobrazu naturalnego i kulturowego, błękitnie upierzonego zimorodka, który zadomowił się w do- w przyszłości – park ekologiczny. linie Rawki, a także orlika krzykliwego i bielika. Na osobną

Bielik (KP) uwagę zasługuje bocian czarny – ptak w Europie Zachodniej OBSZARY NATURA 2000 już nie występujący, który na terenie Puszczy Bolimowskiej założył gniazda. Jego kuzyn – bocian biały – jest o wiele licz- Modraszek telejus (KN) Polany Puszczy Bolimowskiej – PLH100028, po- Gatunkiem rzadkim, choć ostatnio coraz częściej widywanym i na niejszy. Przeprowadzona w 2018 r. inwentaryzacja wykazała wierzchnia 132 ha – niespotykane nigdzie indziej w Polsce pewno przechodnim jest jeleń europejski. Pojedyncze osobniki, 6 zasiedlonych gniazd, zaś bociania populacja (po zakończe- FORMY OCHRONY PRZYRODY W BOLIMOWSKIM środkowej podmokłe, śródleśne, „świetliste” łąki i pastwi- głównie męskie, pojawiają się czasem na krótko w leśnych ostę- niu lęgów) liczyła 25 osobników (13 młode i 12 dorosłych). PARKU KRAJOBRAZOWYM I OKOLICY ska, ewenement przyrodniczy i swoisty zabytek – świa- pach Parku, podczas swej wędrówki z Kampinosu na południe, Ciekawie również przedstawia się entomofauna Parku. Dotych- dectwo po bujnie rozwijającym się w tej części Mazowsza zapewne ku Lasom Spalskim. W roku 2014 po raz pierwszy spo- czasowe badania wykazały obecność m. in. 985 gat. motyli REZERWATY PRZYRODY: osadnictwie puszczańskim, zwanym budnictwem (XVII- tkano dwie jelenie pary, ukrywające się w szuwarach przy oczku nocnych, w tym gatunek zwójki Cnephasia pasiuana – nowy -XVIII w.). Na obszar składają się cztery największe i najle- wodnym w zespole przyrodniczo-krajobrazowym „Nieborów”. Rawka – rezerwat wodny, utworzony w 1983 r., powierzchnia piej zachowane polany: Strożyska, Olszówka, Bielawy oraz Jedną z osobliwości Puszczy Bolimowskiej są daniele, przy- ok. 464 ha. Nizinna, silnie meandrująca rzeka o szybkim nurcie Siwica – największa i najpiękniejsza ze wszystkich polan, byłe do Europy z Azji Mniejszej. Sprowadzone tu w XVII w., i czystych wodach, bogatych w wiele gatunków ryb. Miejsce wy- a przy tym najbardziej zróżnicowana, „mokra”, niedostęp- znalazły doskonałe warunki i zadomowiły się na stałe. Ich stępowania bobra i licznych gatunków ptaków, m. in. zimorodka. na i niebezpieczna (od 1998 r. rezerwat przyrody objęty stado, zwane „chmarą” ocenia się na 30–35 sztuk. Najczę- Polana Siwica – (gm. Nieborów, pow. łowicki) – rezerwat zakazem wstępu). ściej widywane są w okolicach Kaczewa, choć przy odrobinie łąkowy, utworzony w 1998 r., powierzchnia ok. 68 ha. Ba- Dolina Rawki – PLH100015, powierzchnia 2525 ha szczęścia spotkać je można na dobrą sprawę wszędzie. gniska, podmokłe łąki, pastwiska, jeziorka potorfowe. Ostoja (w tym w województwie łódzkim 2255 ha) – obszar za- Z innych ssaków, żyjących w Parku warto m.in. wymienić: za- zwierzyny (łoś, daniel, sarna, dzik) i miejsce lęgowe ptaków, twierdzony przez Komisję Europejską – obejmuje dolinę rzeki jąca, dzikiego królika, piżmaka amerykańskiego, jeża, lisa, m. in. kaczki, perkozy, derkacz, czapla siwa, bąk, łabędź nie- Rawki pomiędzy Żydomicami, gm. Rawa Mazowiecka a Boli- wilka, borsuka, jenota, kunę leśną, rysia, wydrę, rzęsorka my, przelotnie gęsi i żurawie. Żerowisko bociana czarnego. mowem, w tym część rezerwatu przyrody „Rawka”. rzeczka – jedynego w Europie jadowitego ssaka oraz bobry. Kopanicha – (gm. Skierniewice) – rezerwat leśny, utworzo- Grabinka – PLH140044, powierzchnia 45 ha – malowni- Te ostatnie (4 osobniki dorosłe i 3 młode) reintrodukowano ny w 1980 r., powierzchnia ok. 42 ha. Torfowisko przejściowe cza dolinka okresowej rzeczki, wypełniona lasami grabowymi w dolinie Rawki w 1983 roku. Dziś bobrzą populację szacuje z rzadkimi i chronionymi roślinami, m. in. lilia złotogłów, i olszowymi. Ciekawe, reliktowe zbiorowiska roślinne ponad się na około 30 rodzin. Nie wznoszą one tam i nie budują Gniewosz plamisty (MM) żurawina błotna, borówka bagienna, bagno zwyczajne, wi- 130 gatunków roślin, a wśród nich wielu rzadkich i chronionych. żeremi z powodu zbyt szybkiego nurtu rzeki, lecz gnieżdżą dłak jałowcowaty. Ostoja zwierzyny (łoś, sarna, dzik, lis). Łąki Żukowskie – PLH140053, powierzchnia 173 ha się w norach wykopanych w wysokich piaszczystych brzegach dla Polski, 63 gat. motyli dziennych, w tym ogończyk wiązo- Miejsce gniazdowania ptaków drapieżnych. położone na wschodnim skraju Puszczy Bolimowskiej (w są- Rawki. Od kilku lat instalują się także w dolnych odcinkach wiec – bardzo rzadki w Polsce, 138 gat. chrząszczy (biegaczo- Ruda-Chlebacz – (gm. Skierniewice) – rezerwat leśny, siedztwie BPK) pola oraz łąki i pastwiska z zadrzewieniami wate i kózkowate), w tym żuchwień głowacz – gatunek wpisa- utworzony w 1980 r., ok. 12 ha. Las olszowy z wieloma ga- i zakrzewieniami śródpolnymi oraz oczkami wodnymi. ny na czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. tunkami chronionymi. Kilka stanowisk widłaka wrońca (nie- Puszcza Bolimowska jest jedną z najważniejszych ostoi gadów liczne w Polsce środkowej), ostoja zwierzyny (łoś, sarna, lis), POMNIKI PRZYRODY w Polsce środkowej. Poza licznie występującą żmiją zygzako- dzicze „babrzysko”. watą, zaskrońcem i jaszczurkami: zwinką, żyworódką i pa- Puszcza Mariańska – (gm. Puszcza Mariańska, pow. ży- Aleje pod ochroną konserwatorską – Arkadia – Niebo- dalcem, coraz częściej pojawia się w niej gniewosz plamisty rardowski) – rezerwat leśny, utworzony w 1983 r., powierzch- rów – Łasieczniki oraz Nieborów – Piaski o łącznej długości (na terenie Parku objęty ochroną czynną). nia ok. 130 ha. Świetlisty grąd o bogatym runie, m.in. przy- ok. 7 km, razem 1050 drzew, w wieku 150–230 lat, głów- laszczka, zawilce, liczne widłaki. nie lip, a także pojedynczych topól, sosen, wierzb i wiązów Borsuk (MM) szypułkowych. 26 BOLIMOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 27

Drzewa – 60 pomników przyrody, w większości dęby szy- „Panna z mokrą głową”, „Panny i wdowy”, Sokule – „dwór Jeruzal (gm. Kowiesy): Nazwa pochodzi zapewne od łacińskie- pułkowe oraz inne gatunki drzew, takie jak lipa drobnolist- Lucy” w serialu „Ranczo”). go Jeruzalem. Ciekawy barokowo-klasycystyczny, murowany na, lipa szerokolistna, wiąz szypułkowy, kasztanowiec biały kościół Podwyższenia Świętego Krzyża z 1798 r. fundacji Józefa (zwyczajny). i Franciszki Niemiryczów, z drewnianą dzwonnicą z I poł. XIX w. Głaz narzutowy – usytuowany na południowym skraju W czasie I wojny światowej Niemcy na wzgórzu przy kościele Puszczy Bolimowskiej przy szosie Skierniewice – Bolimów Wszystkie pałace i dwory z Bolimowskiego Parku usytuowali stanowisko obronne; kościół i cmentarz zostały (Leśnictwo Grabina). Krajobrazowego i okolic zostały opisane w specjalnym uszkodzone. W XVI w. wieś i okolicę zamieszkiwali arianie, zaś Dąbrowa Niepodległości – skupisko 100 dębów szypuł- wydawnictwie, jest dostępne na stronie w XIX – mariawici; w sąsiedniej wsi – Wólce Jeruzalskiej znaj- kowych na terenie Wspólnoty Lasów Osady Bolimów. www.parkilodzkie.pl” duje się czynny do dziś mariawicki cmentarz. W pobliżu – Gac- na – leśna kaplica. Pierwotna budowla wzniesiona w 1626 r. UŻYTKI EKOLOGICZNE w miejscu objawienia Krzyża Świętego, kilkakrotnie rozbierana, Dwór w Psarach (KN) W Puszczy Bolimowskiej, w uroczysku Kaczew, wznosi się stary, odnowiona w 1995 r. Podobno zatrzymał się tam Napoleon 126 użytków rozmieszczonych nierównomiernie, skoncentro- stylowy, drewniany dworek myśliwski Radziwiłłów (niestety w drodze na Moskwę. Zmęczony drogą zdrzemnął się i miał wanych głownie na północy Parku, największy (ok. 7 ha), szpalerami, boskietami i gabinetami oraz oddzielony od niego bardzo zaniedbany), do którego prowadzi leśna aleja lipowa. sen: ukazał mu się anioł, stanowczo odradzający dalszą drogę znajduje się w Leśnictwie Łasieczniki. „Kanałem Nieborowskim” park w stylu angielskim (dawny zwie- na wschód. Niestety, cesarz nie posłuchał. rzyniec). Od XIX w. w Nieborowie funkcjonuje wytwórnia majoliki WYBRANE ZABYTKOWE KOŚCIOŁY Miedniewice (gm. Wiskitki): zespół kościelno-klasztorny – ZABYTKI znanej jako „fajanse nieborowskie”; obecnie dwa warsztaty wy- jeden z najcenniejszych zabytków barokowych Mazowsza. twarzają ceramikę artystyczno-użytkową i ozdoby. Na terenie Parku i w sąsiedztwie jest ich kilka. Znajdują się W kościele pod wezwaniem Zwiastowania NMP i św. Józefa W powszechnym odczuciu zabytek jest pamiątką przeszłości, Pałac, ogród i park często pokazują się w produkcjach filmo- we wsiach: kolorowany drzeworyt z 1674 r., przedstawiający Świętą Ro- wytworem działalności ludzkiej, świadectwem minionych wych, np. w „Akademii Pana Kleksa”. Bolimów: w zachowanym dawnym układzie urbanistycz- dzinę, czczony jako cudowny obraz Matki Boskiej Miedniewic- epok i nosicielem rozlicznych wartości: historycznych, na- Arkadia – wieś w gminie Nieborów, nad rzeką Łupią (Skier- nym dwa ciekawe późnorenesansowe kościoły – pw. Świętej kiej. Miejsce pielgrzymkowe o uroczystych odpustach: Zielone ukowych, estetycznych, sentymentalnych. Sama Puszcza niewką), z romantycznym ogrodem pełnym sztucznych ruin, Trójcy (z XVIII-wiecznym obrazem św. Józefa) oraz pw. św. Świątki, 1–2 sierpnia i 8 września. Bolimowska w zabytki takie nie obfituje, natomiast jej obrze- utworzonym w 1779 r. przez Helenę z Przeździeckich Ra- Anny z czarnym ołtarzem św. Anny Samotrzeciej z 1633 r. Nieborów: murowany i otynkowany Kościół pw. Matki dziwiłłową, żonę właściciela Nieborowa, Michała Hieronima Święta Anna jest patronką Bolimowa, a uroczysty lipcowy Boskiej Bolesnej wzniesiony w latach 1871–1883, w ołtarzu Radziwiłła, według planu architektów Szymona Bogumiła odpust jej poświęcony zbiega się z dorocznym Festiwalem i kaplicy elementy ceramiczne z fabryki nieborowskiej z koń- Zuga i Henryka Ittara. Z pierwotnego stanu, inspirowanego Rzemiosła Dawnego. ca XIX w., w zakrystii piec „Nieborów” z tego okresu, pamiąt- pomysłami samej założycielki, przetrwały do naszych czasów ki związane z rodziną Radziwiłłów. m. in. rozległy park w stylu angielskim ze stawem, obeliski, Puszcza Mariańska: drewniany kościółek pw. św. Micha- fragmenty grobowców, kolumn i rzeźb oraz główne budowle: ła Archanioła, zrekonstruowany po pożarze w 1993 r. Na Świątynia Diany, Akwedukt Rzymski, Przybytek Arcykapłana, dziedzińcu przykościelnym pamiątki po kanonizowanym w Jaskinia Sybilli, Domek Gotycki, Łuk Grecki, Dom Murgrabiego. 2016 r. św. o. Stanisławie Papczyńskim, założycielu zakonu Za rzeką rozciągały się niegdyś Pola Elizejskie z Grobowcem Ojców Marianów (stąd Puszcza Mariańska) i jego przyjacielu Złudzeń, obecnie zrekonstruowanym. W drewnianym domku, królu Janie III Sobieskim, który w Puszczy bywał, a zatrzy- znajdującym się za ogrodzeniem parku, od strony północno- mawszy się w drodze na Wiedeń, pod lipą przy kościele drze- -wschodniej, w latach 1893-1903 mieszkała Maria Konopnicka. miąc, wyśnił wiedeńską victorię.

Partery kwiatowe w ogrodzie farncuskim Park w Arkadii jest jedynym w Polsce i zapewne także w Europie Radziwiłłów/Bartniki (gm. Puszcza Mariańska): wysoki, przy pałacu w Nieborowie (KP) (!) zabytkiem dawnej architektury ogrodowej, który zachował elegancki, neogotycki kościół z czerwonej cegły, powstały swą niemal niezmienioną pierwotną koncepcję przestrzenną. w latach 1905–1907 z fundacji rodziny Sobańskich. Obok ża – zdecydowanie tak. Do najznamienitszych należą: Dwory ziemiańskie – na obrzeżach Parku i w okolicy zabudowania domu zakonnego Zgromadzenia Zmartwych- Pałac i ogród w Nieborowie – prawdziwie magnacka sie- jest ich około 30. Większość zamieszkałych, niektóre pięk- wstania Pana Naszego, działającego tam od roku 1920. dziba z barokowym pałacem wg projektu Tylmana z Gameren nie odrestaurowane (Trzcianna!), niektóre wciąż dźwigające Stara Rawa (gm. Nowy Kawęczyn): drewniany kościół (XVIII w.). Obecnie placówka Muzeum Narodowego (Muzeum się z ruin (Guzów), niektóre pełniące funkcje gospodarcze parafialny z lat 1731–51, o barokowym wnętrzu, pw. św. Apo- Wnętrz). W Nieborowie rezydowali: Radziejowscy, Towiańscy, Lu- (Nowy Dwór – klinika, Strobów – Dom Dziecka, Pamiętna – stołów Szymona i Judy Tadeusza, z dzwonnicą, zabytkowym bomirscy, Łochoccy, Ogińscy, a od roku 1774 r. Radziwiłłowie. Przy hotel i restauracja, Wycześniak – Dom Opieki), kilka „grało” pałacu znajduje się rozległy ogród w stylu francuskim z rabatami, w filmach (Turowa Wola – „Nad Niemnem”, „Pan Tadeusz”, Kościół św. Anny w Bolimowie (AP) 28 BOLIMOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 29

cmentarzem i kaplicą cmentarną z przełomu XVIII i XIX w. Przy TURYSTYKA – Kamion – Trzcianna – Stara Rawa – Lisna – Paplin kościele zabytkowe nagrobki: żeliwny Felicyssimy z Wyroziem- – Wola Pękoszewska – Puszcza Mariańska – Bartniki – skich Lemańskiey z 1850 r. oraz utrzymane w kolorze ochry Bolimowski Park Krajobrazowy ze względu na swe szcze- Skierniewice PKP, 68 km, zielony. i kości słoniowej zaniedbane mauzoleum z inskrypcją w białym gólnie atrakcyjne położenie jest wspaniałym miejscem do 3. Szlak „Ptaki okolicy Skierniewic” – Skierniewice PKP – marmurze: aktywnego wypoczynku. Ponad 20 oznakowanych szlaków park miejski – zalew – Strobów – Balcerów – Dąbrowice turystycznych, rowerowych i pieszych, z najdłuższym prze- – Nadleśnictwo Zwierzyniec – Borowiny- rezerwat „Pola- biegającym tędy Łódzkim Szlakiem Konnym, zaprasza tury- na Siwica” – BPK – Skierniewice, 42,5 km, niebieski. stów. Tu również przebiega jedna z dróg św. Jakuba. Bogata 4. Szlak „Grunwaldzki” – Sulejów – Wolbórz – Lubochnia – em infrastruktura: altanki leśne, tablice informacyjne, tablice Żelechlinek – Głuchów – Wysokienice – Samice – Bo- GRÓB RODZINY TRZCIŃSKICH Filip Prandota Trzciński z 3 dydaktyczne, ławki – pozwala odetchnąć podczas wędrów- limów, 156 km, czerwony. swych małych dziecinek ostatni z rodu Prandotów dziedzic Trzcianny żył lat 61 zm. 28 maja 1900 r. ki. Realizowane tu programy turystyczne, m. in.: Kolejowe 5. Szlak „Grodzisk Piastów Mazowieckich” – „Anielska Niedziele”, „Kolorowa Lokomotywa” oraz rajdy rowerowe Góra” – Rawa Mazowiecka – Kurzeszyn – Stara Rawa – Na Łódzkim Szlaku Konnym (HB) przyciągają coraz więcej turystów. Walory turystyczne i przy- Ruda – Rzeczków, 51 km, czarny. rodnicze tego terenu doceniła również TVP, kręcąc tu jeden 6. Szlak „Śladami Reymonta” – Skierniewice PKP – Ma- postojowych, 1400 tablic informacyjnych, 30 punktów in- Wiskitki: piękny, gotycki kościół, wzniesiony w latach z odcinków „Polski wg Kreta” i „Nie ma jak Polska”. ków – Lipce Reymontowskie – Rogów – Słupia – Godzia- formacyjnych monitorujących turystów i liczne atrakcje tury- 1572–1585 pod wezwaniem Wszystkich Świętych i św. nów – Skierniewice, 57 km, czerwony. styczne. Na ternie BPK przebiega m.in. przez: Nieborów, Budy Stanisława, doskonale wkomponowany w dawny układ OZNAKOWANE PIESZE SZLAKI TURYSTYCZNE 7. Szlak „Nekropolii I wojny światowej” – Samice – Jo- Grabskie, Rudę, Esterkę, Raducz. architektoniczny. achimów Mogiły – Bolimów – Skierniewice Rawka – Sa- 1. ŁD 4525 c – Kurzeszyn PKS – Stara Rawa – Doleck – Pato- mice, 35 km, niebieski. PAMIĄTKI ZWIĄZANE Z POWSTANIEM ki – Wycześniak – Puszcza Mariańska, 40 km, czerwony. 8. Szlak „Kultury Janisławickiej” – Janisławice – Byczki – Go-

STYCZNIOWYM I WIELKĄ WOJNĄ. 2. SK 1343 z - Skierniewice Rawka PKP – Budy Grabskie – dzianów – Słupia – Maków – Skierniewice, 37 km, zielony. A to ciekawe

Joachimów Mogiły – Tartak Bolimowski – Jesionka – Ra- 9. Szlak „Radziwiłłowski” – Ruda – Bełchów – Dzierz-  Pole bitwy Wielkiej Wojny – miejsce pierwszego Pomnik Powstańców Styczniowych – w Joachimowie dziejowice, 53 km, zielony. gów – Bobrowniki – Arkadia, 16 km, zielony. użycia gazów bojowych na froncie wschodnim. Na przełomie 1914/15 r. na linii Rawki i Bzury ustalił – Mogiłach (gm. Bolimów), upamiętniający stoczoną 7 lu- 3. ŁD-4524n – Kowiesy PKS (UG) – Chełmce – Sowia Góra – 10. Szlak „Meandry Rawki” – Samice – Budy Grabskie, 7 km, się front, toczyły się uporczywe walki pozycyjne tego 1863 r. bitwę oddziału Władysława Stroynowskiego Jeruzal – Olszanka – Puszcza Mariańska – Rezerwat „Pusz- czarny. i gwałtowne pojedynki artyleryjskie. W styczniu 2015 r. Niemcy użyli pocisków artyleryjskich wypełnionych z przeważającymi siłami carskimi. cza Mariańska” – Jesionka PKP – Miedniewice PKS, 38 km, 11. Szlak – Żelazna – Głuchów – Białynin – Słupia, 36 km, żółty. wywołującym łzawienie bromkiem ksylilu, który z po- wodu niskich temperatur (-20 Mauzoleum Joachimów Mogiły – (gm. Bolimów) niebieski. 12. Szlak łącznikowy – Strobów – Żelazna – Zapady, 20 km, 0 nieskuteczny. W maju 1915 r. wC) okolicach okazał sięBolimowa zupełnie cmentarz żołnierzy niemieckich. Znajdują się tu prochy 1200 4. Szlak „Walk nad Rawką” – Bolimów PKS – Joachimów czarny. po raz pierwszy użyto do celów bojowych chloru. Na linii frontu od Tartaku po Suchą w okopach żołnierzy, którzy zginęli podczas niemieckich ataków gazo- Mogiły „ Pomnik Powstańców” – wysoki brzeg Rawki – 13. Szlak „Śladami rzeki Korabiewki” – Mszczonów – Pusz- umieszczono 12 tys. butli ze sprężonym chlorem. wych z 1915 r. oraz 2500 poległych w czasie II wojny świa- Rawka PKP – Samice – Kamion – Pomnik Żołnierzy Nie- cza Mariańska, 40 km, niebieski. Rosjanie byli bezbronni wobec ataków gazowych. Wg rosyjskich danych zagazowanych zostało od 1 500 towej, ekshumowanych z cmentarza na Powązkach w 1990 r. mieckich, 20 km, niebieski. 14. Szlak „Rawska Ósemka” – Kurzeszyn – Rossocha – Boguszy- do 21 000 żołnierzy. Ofiarami chloru byli także sami Niemcy; podczas 3-go ataku, 7 lipca 1915 r., wiatr Miejsce nieoficjalnych wizyt ważnych osobistości niemieckich. 5. Sk-1341y Boguszyce – Łowicz, 70 km, żółty, oznakowany ce – Rawa Mazowiecka – Biała Rawska – Kowiesy – Wola zmienił kierunek, powodując śmierć wielu żołnierzy Cmentarze Wielkiej Wojny – około 30 cmentarzy wo- w granicach gmin Skierniewice, Bolimów i Nieborów. Pękoszewska – Jeruzal – Kurzeszyn, 106 km, niebieski. niemieckich. Według niektórych źródeł w wyniku starć nad Rawką podczas I wojny światowej zginąć miało jennych, na ogół zapomnianych i zaniedbanych, rozsianych 6. ŁD 4527 s – Jeruzal – Patoki – szlak łącznikowy, 2 km, 15. Szlak „Dwory i kościoły” – Łowicz – Kiernozia – Boczki – łącznie aż 70 000 żołnierzy. Świadectwem tamtych wydarzeń są liczne ślady po okopach, ziemiankach po Puszczy Bolimowskiej i okolicznych polach. Opiekuje się czarny, nieoznakowany. Borów – Łowicz, 123 km, zielony. i działobitniach, a także cmentarze żołnierskie we nimi garstka wolontariuszy, którzy własnym sumptem wyko- 7. Dwie trasy biegowe na terenie Nadleśnictwa Skierniewice. 16. Szlak „Książęcy” – Łowicz – Arkadia – Nieborów, 14 km, wsiach: Borowiny, Bolimowska Wieś, Budy Grabskie, Humin, Joachimów-Mogiły, Kamion, Samice, Smolarnia, nują drobne prace porządkowe. niebieski. Raducz, Wiskitki, Wólka Łasiecka. OZNAKOWANE ROWEROWE SZLAKI TURYSTYCZNE 17. Szlak „Szable i Bagnety” – Łowicz – Nieborów – Bo-  Wynalazca i gorący zwolennik broni chemicznej – cheń, 119 km, czerwony. prof. Fritz Haber, wizytujący nb. teatr działań wo jennych w Bolimowie, otrzymał w roku 1919 Nagrodę- 1. Szlak – Skierniewice Rawka PKP – Budy Grabskie – Droga Nobla za prace nad syntezą amoniaku, poczynione przed wojną. Łowicka – rezerwat „Polana Siwica” – Nieborów, 20 km, ŁÓDZKI SZLAK KONNY  dęby w Puszczy Bolimowskiej – liczne wiekowe żółty. dęby rozsiane po puszczy i zachwycające swą posturą, przetrwanie zawdzięczają… I wojnie świa Najdłuższy w Europie, dla miłośników aktywnej turystyki towej, po której odziedziczyły taką ilość odłamków - 2. Szlak „Starych dworków” – Skierniewice PKP konnej. Całkowita długość ponad 2200 km, kolor pomarań- i wszelkiego żelastwa, iż żaden tartak nie jest nimi zainteresowany. czowy, na trasie 200 ośrodków jeździeckich, 21 punktów Ćwiczenia z orientacji w terenie pod- czas zajęć edukacyjnych (KP) 30 BOLIMOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 31

Storczyk kukułka szerokolistna (KP) 32 SPALSKI PARK KRAJOBRAZOWY NOWE MIAST SPALSKI PARK KRAJOBRAZOWY 0 1 2 3 4km O

G VI Rzeczyca Grotowice 156 190 Brzeg

Łęg Gapinin Glinik Gać Glina Kępa

II Mysiakowiec I Błota Brudzewickie

Królowa Wola Żądłowice

Kozłowiec

SPAŁA Brudzewice Ciebłowice Małe INOWŁÓDZ Pilica Anielin

G ODRZYWÓŁ III G Poświętne Fryszerka Studzianna OMASZÓW MAZ. T

IV

Sługocice 211

Brzustów 176

V Słomianka Dąbrowa Antoniów OHŻ rezerwaty istniejące granica parku punkty wysokościowe Książ lasy granica otuliny drogi i koleje G gminy wody OPOCZNO Rezerwaty : I - Konewka, II - Żądłowice, III - Spała, IV - Sługocice, V - Jeleń, VI - Gać Spalska OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PARKU CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA SPALSKI PARK KRAJOBRAZOWY sandrach, gdzie przetrwały największe kompleksy leśne, występują największesandrach, gdzieprzetrwały kompleksy leśne,występują Na zlodowaceniastadiału środkowopolskiego Warty). (stadium pochodzącez – żwirowe sandry piaszczysto naterenie parku zajmują Radomki).Duże obszary skiego (stadiał towania terenu pochodząz mezozoiczne. Podstawoweerozyjne oraz struktury formy- ukształ holoceńskie formy akumulacjiobok form występują plejstoceńskich parkugeologiczna obszaru wykazuje duże urozmaicenie ponieważ cińsko –łódzko (niecka –miechowskiego tomaszowska). Budowa Inowłodza) i kowopolskiego (antyklina środ- dwóch tektonicznych: dużych pasa jednostek antyklinorium Obszar SpalskiegoParku Krajobrazowego w położony jest RZEŹBA TERENU (GEOLOGIA, GEOMORFOLOGIA) carowie rosyjscy, a zaborów LasySpalskieupodobalisobiejako miejsce polowań rozpościerają sięrozległe panoramy widokowe. W meandruje, a Pilicy. Rzeka często naturalnym płynieprzezpark korytem, kompleksami leśnymi oraz malowniczą doliną się zwartymi Polskiobszaru środkowej, wyróżnia obszarparku korzystnie roślinnym i turowe PuszczyPilickiej z i przyrodnicze, historyczne elementy dziej wartościowe szowa Maz.doDomaniewic. obejmuje Park, i zasięgiem obejmuje środkową częśćdorzeczaPilicyodToma- Spalski Park Krajobrazowy utworzono w się miejscem wypoczynku prezydentów II Rzeczypospolitej. zwierzęcym. Na tlerówninnego, małolesistego zwierzęcym. ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO z przyległych do doliny stref krawędziowych dodoliny stref przyległych w okresie międzywojennym Spałastała bogatym i bogatym okresu zlodowacenia środkowopol- pasa synklinoriumszcze- różnorodnym światem różnorodnym światem 1995 okresu młodszego okresu młodszego chroni najbar roku. Swoim okresie obrębie obrębie kul-

-

www.parkilodzkie.pl internetowa: Strona

[email protected] e-mail: Adres

tel./fax. 44 616 82 25 / 44 616 82 27 616 82 44 / 25 616 82 44 tel./fax.

Moszczenica, 97-310 106, Piotrkowska ul.

Spalski Park Krajobrazowy Park Spalski

Odział Terenowy Nadpilicznych Parków Krajobrazowych Parków Nadpilicznych Terenowy Odział

Kontakt: Kontakt:

Województwa Łódzkiego Województwa

organizacyjna: Jednostka

jest na terenie trzech gmin: Inowłódz, Poświętne i Rzeczyca. i Poświętne Inowłódz, gmin: trzech terenie na jest

wa Mazowieckiego. Blisko 90% powierzchni parku położone położone parku powierzchni 90% Blisko Mazowieckiego. wa

- Tomaszo miasta oraz Rzeczyca Poświętne, Opoczno, bochnia,

- Lu Inowłódz, Mazowiecki, Tomaszów gmin: oraz szowskiego

- toma i opoczyńskiego powiatów: dwóch styku na łódzkiego,

łożony jest w południowo – wschodniej części województwa województwa części wschodniej – południowo w jest łożony

- po Krajobrazowy Park Spalski administracyjne: Położenie

część Doliny Białobrzeskiej. Doliny część

no-zachodni fragment Równiny Radomskiej oraz zachodnią zachodnią oraz Radomskiej Równiny fragment no-zachodni

- północ Piotrkowska, Równina mezoregionu część wschodnią

kroregionie Wzniesienia Południowomazowieckie i obejmuje obejmuje i Południowomazowieckie Wzniesienia kroregionie

- ma w Środkowopolskich, Nizin prowincji w ochronną strefą ze

geograficznej geograficznej ‑

­ fizyczno regionalizacji Według geograficzne: Położenie

1995. parku: utworzenia Rok

24 134 ha 134 24 otuliny: Powierzchnia

13 11013 ha parku: Powierzchnia

(1978) SpPK położony jest wraz wraz jest położony SpPK (1978) Kondrackiego

Dolina Pilicy wSpale(DB) Zespół Parków Krajobrazowych Krajobrazowych Parków Zespół 33 34 SPALSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 35

Naturalnymi ostojami cennych składników flory parku są przed wszystkim duże kompleksy leśne. Jedną z cenniejszych ostoi rzadkich gatunków flory leśnej są siedliska ciepłolubnej dąbrowy. Odpowiada on zespołowi świetlistej dąbrowy Potentillo albae – Qu- ercetum i w parku występuje głównie w okolicy Konewki. Można tu spotkać takie gatunki jak: orlik pospolity, miodownik melisowaty i naparstnica zwyczajna. Żyźniejsze siedliska porastają wielogatun- kowe lasy grądowe, będące ostojami m.in. przylaszczki pospolitej, kokoryczy pełnej, konwalii majowej i lili złotogłów (na wielu stano- wiskach). W lasach łęgowych, których największy zwarty kompleks znajduje się między Spałą a Ciebłowicami można spotkać: bniec czerwony, kukułkę Fuchsa, czy wawrzynka wilczełyko. Największe powierzchnie lasów zajmują ubogie bory i bory mieszane, gdzie Widłak jałowcowaty (DB) Rzeka Gać w Spale (DB) rosną m.in. widłak jałowcowaty i goździsty, pomocnik baldaszkowy i gruszyczka mniejsza. Na terenie parku i otuliny zachowały się po- wodnych spotkać można np. grążel żółty, grzybienie północne czy (Struga Studzieńska) – wpływające z prawej strony. Doliny nadto piękne płaty bagiennych lasów olszowych z typową mozaiką rzadką w środkowej Polsce przęstkę pospolitą. dopływów Pilicy charakteryzuje kierunek (zgodny z biegiem flory leśnej i szuwarowej (Żądłowice, Jeleń). Ostoją rzadkich gatun- warstw antykliny inowłodzkiej) gdzie dopływy lewobrzeżne ków są również półnaturalne zbiorowiska podmokłych łąk śródle- FAUNA (Liciążna, Luboczanka) biegną ku południowemu – wschodowi, śnych, szuwarów i torfowisk. Do najciekawszych składników flory a prawobrzeżne ku północnemu – zachodowi. Wąskie i płytkie tych siedlisk należy zaliczyć : kruszczyka błotnego, czarcikęsika Klu- Teren parku to również bardzo bogata fauna. Na ternie SpPK Skarpa Jurajska w Inowłodzu z dominującą bryłą romańskiego kościółka św. Idziego (PW) doliny dopływów nabierają wyrazistości po przecięciu krawędzi ka, centurię pospolitą i rosiczkę okrągłolistną. Na skarpach o wysta- stwierdzono występowanie wielu rzadkich w całej Polsce gatunków doliny Pilicy i stają się głębokie i stromo stokowe. Działalność wie południowej i podłożu zasobnym w związki wapnia wykształci- owadów. Chronionymi gatunkami występującymi na tym terenie wydmy i pola piasków eolicznych. Najbardziej wyraźnym elemen- erozyjna w dolinie Pilicy objawia się licznymi starorzeczami. Wy- ły się bogate florystycznie murawy kserotermiczne, które najlepiej są m.in.: chrząszcz – pachnica dębowa oraz motyle – czerwończyk tem rzeźby parku jest dolina rzeki Pilicy. Jej szerokość jest zmienna stępują one w okolicach Kępy, Mysiakowca, Grotowic, Brzegu, zachowane są w okolicy Inowłodza. Rosną tutaj m.in. dzwonek nieparek i dukacik oraz modraszek teleius. Dobrze rozwinięta sieć i z dominującą bryłą romańskiego kościółka św. Idziego w swoim Ciebłowic Małych i Kolonii Brzustów. boloński, goździcznik wycięty, szałwia łąkowa i okręgowa. Rozległe rzeczna oraz zmniejszające się zanieczyszczenie wód sprzyja faunie przełomowym odcinku w rejonie Inowłodza wynosi ok. 1 km nato- łąki na terenie parku i otuliny są miejscem występowania m.in. ryb parku, stwierdzono tu występowanie 20 gatunków. Na uwagę miast dalej na wschód rozszerza się do 6–8 km. Jednym z piękniej- GLEBY kukułki szerokolistnej, wielosiła błękitnego, czarcikęsa łąkowego zasługuje odnotowanie takich gatunków chronionych jak: różanka, szych wzniesień z panoramą widokową jest skarpa w Inowłodzu i krwiściągu lekarskiego. Na licznych starorzeczach i zbiornikach koza złotawa, głowacz białopłetwy i minóg strumieniowy. Świat położona tuż przy granicy z parkiem w obrębie jego wewnętrznej Na terenie SpPK przeważają utwory czwartorzędowe, repre- płazów i gadów SpPK reprezentuje 18 gatunków. Są wśród nich: otuliny. Najlepsze punkty widokowe, poza obszarem przełomowym zentowane przez utwory glacjalne, wodnolodowcowe i zasto- grzebiuszka ziemna, ropucha paskówka, rzekotka drzewna, żmija w Inowłodzu, to m.in. wysokie zbocza pradoliny w Brzustowie iskowe oraz młodsze osady rzeczne i eoliczne. Wykształciły zygzakowata oraz dwa gatunki chronione obszarów Natura 2000 – i Ciebłowicach oraz niezalesione wysoczyzny okolic Łęgu i Luboczy. się z nich gleby o niskiej wartości użytkowej dla rolnictwa. traszka grzebieniasta i kumak niziny. Dotychczas na terenie parku W rzeźbie Spalskiego Parku Krajobrazowego widoczne są ponadto Przeważają gleby bielicowe, rdzawe i brunatne kwaśne. Dna i otuliny stwierdzono występowanie ponad 200 gatunków ptaków, takie formy jak głazy narzutowe, występujące w strefie krawędzio- dolin rzecznych i terasy zalewowe pokryte są madami i gleba- w tym aż 156 gatunków gniazdowało w ostatnich 30 latach, nie- wej wysoczyzn, wąwozy, oraz źródła i wysięki. mi mułowo – torfowymi. Na obszarach suchych dolin denuda- stety w ostatnich latach wiele z nich drastycznie zmniejszyło swoją cyjnych i stoków występują gleby deluwialne. liczebność bądź już nie występuję na terenie parku i otuliny. Dolina WODY rzeki Pilicy stanowi ostoję wielu gatunków ptaków wodno-błotnych. FLORA Gniazdują tutaj derkacze, czajki, kszyki oraz ostatnio coraz liczniej Głównym ciekiem wodnym i osią Spalskiego Parku Krajobra- łabędzie nieme. Na samej rzece spotkać można zimorodka, gągoła zowego jest rzeka Pilica. Jest ona ósmą co do długości rzeką Duża różnorodność siedlisk na terenie SpPK charakteryzuje i nurogęś. Z innych ptaków związanych z Pilicą można wymienić: w Polsce i najdłuższym lewobrzeżnym dopływem Wisły. Sieć się znaczną zmiennością i różnorodnością występujących tu- brodźca piskliwego, brzegówkę i dziwonię. Stare lasy dębowo-so- rzeczną Spalskiego Parku Krajobrazowego uzupełniają dopływy taj zespołów roślinnych. Liczbę gatunków roślin naczyniowych snowe, rozległe łęgi i olsy są ostoją dla wielu rzadkich gatunków Pilicy, do których zaliczamy: Gać, Strugę (zwaną także Liciążną, szacuje się na ponad 800, w tym ponad 30 chronionych i 50 ptaków leśnych takich jak: dzięcioł czarny, dzięcioł średni, bocian Olszynką), Luboczankę – lewobrzeżne oraz ciek spod Ciebłowic, gatunków rzadkich bądź zagrożonych regionalnie oraz kilku czarny, żuraw, trzmielojad, kobuz, siniak, muchołówka mała. Spałę, Słomiankę z Giełzówką, Ceteńkę, Anielinkę i Studziankę gatunków chronionych grzybów i porostów. Orlik pospolity (DB) 36 SPALSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 37

Żądłowice – rezerwat leśny, utworzony w roku 1968 Jeleń – rezerwat leśny, o pow. 48,97 ha, utworzony o łącznej powierzchni 241,19 ha, charakteryzuje się niezwy- w 1976 roku. Zachował się tutaj prawdziwie puszczański kra- kle ciekawymi układami hydrologicznymi i siedliskowymi. jobraz boru sosnowego i świerkowo-jodłowego. Jodła w rezer- Rezerwat znajduje się na terasie doliny Pilicy, która w tym wacie Jeleń występuje na północnym zasięgu występowania miejscu jest bardzo szeroka i ma urozmaiconą mikrorzeźbę. w Polsce. Rosną tu również stare dęby a wilgotne lasy olchowe Urzeźbienie terenu w postaci bardzo licznych, na przemian graniczą z siecią niewielkich śródleśnych polan, które są znako- obok siebie leżących, wzniesień i dolinek oraz wysięki u pod- mitym miejscem schronienia zwierzyny leśnej. Flora rezerwatu nóża wyższej terasy tworzą ciekawe, jedyne w kraju, pasowe obejmuje 6 gatunków porostów, 45 gatunków mszaków i 248 układy siedlisk, pokryte całkowicie innymi zbiorowiskami gatunków roślin naczyniowych. Wśród nich rośliny chronione: leśnymi. W dolinkach występują bagienne lasy olszowe, a na widłak jałowcowaty, kruszczyk szerokolistny, czarcikęsik Kluka. wzniesieniach suche bory sosnowe. Ols w Żądłowicach ma Gać Spalska – rezerwat leśny, powołany w roku 2006, o po- Bóbr europejski (PW) pełną listę gatunków charakterystycznych i właściwą struk- wierzchni 81,65 ha. Obejmuje on fragment doliny rzeki Gać

Nad strumieniami można spotkać rzadkie w woj. łódzkim pliszki turę kępkowo – dolinkową. Ponieważ przez wiele miesięcy Rezerwat Spała (DB) (dopływ Pilicy) o długości blisko 8 km, między miejscowościami górskie. Na terenach otwartych widywane są m.in.: kuropatwy, sro- w roku dolinki wypełnia woda, rosną w nich rośliny bagienne Jasień i Spała. Celem ochrony w rezerwacie jest zachowanie ze kosze i dudki. Z ciekawszych gatunków widywanych podczas prze- i wód przybrzeżnych: czermień błotna, gorysz błotny, marek na terenie rezerwatu są lasy grądowe z prastarymi 200 letnimi względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych naturalnie lotów i zimowania na uwagę zasługują: krakwa, bielik, rybołów, szerokolistny, kaczeniec, turzyca odległokłosowa, karbieniec dębami i grabami oraz 200 letnimi sosnami. Ochroną objęto też wykształconych zespołów roślinnych – głównie łęgu jesionowo – orlik krzykliwy, sokół wędrowny, kobczyk, błotniak stepowy, pliszka wiele innych gatunków drzew, spotkać można także jawory, graby, olszowego i olsu porzeczkowego, związanych ze śródleśną rzeką cytrynowa, kulik wielki, dubelt, czeczotka oraz górniczek. Na terenie olchy i świerki. Do osobliwości należy zaliczyć szczątkowy, ginący nizinną oraz stanowisk chronionych i rzadkich roślin i zwierząt. SpPK i jego najbliższej okolicy stwierdzono 52 gatunki ssaków. Do- drzewostan jodłowy, występujący tu na granicy zasięgu wystę- Część powierzchni objęta jest ochroną ścisłą, w tym wody rzeki brze poznaną grupą ssaków w parku są nietoperze, których dotych- powania. W bogatym runie rezerwatu na uwagę zasługują takie Gać i liczne zbiorniki. Występuje tu wiele rzadkich i chronionych czas stwierdzono aż 15 gatunków. Z tej grupy trzy gatunki znajdują gatunki, jak: kokorycz pełna, zawilec gajowy i żółty, przylaszczka roślin charakterystycznych dla terenów bagiennych takich jak: się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, są to: nocek Bechsteina, pospolita, miodunka ćma, łuskiewnik różowy, niecierpek pospolity, bagno zwyczajne, rosiczka okrągłolistna, modrzewnica zwyczajna, nocek łydkowłosy i borowiaczek. W bunkrach w Konewce istnieje fiołek przedziwny, turówka wonna, a także inne rzadkie gatunki nerecznica błotna, kosmatka owłosiona, kalina koralowa. jedno z największych zimowisk nietoperzy w Polsce. Corocznie jak: bniec czerwony, rzeżucha niecierpkowa, starzec bagienny. Ponadto w granicach SpPK ustanowiono łącznie 23 pomniki przyro- przebywa tu nawet ponad 1500 osobników. Nad Pilicą i jej dopły- Konewka – rezerwat leśny, utworzony w roku 1978, obecnie dy. Są to pojedyncze stare drzewa, grupy drzew lub aleje. Wyzna- wami dość powszechnie spotykane są bobry i wydry, a w rozległych zajmuje powierzchnie 99,91 ha. Głównym przedmiotem ochrony czono 4 obszary Natura 2000. Są to 3 specjalne obszary ochrony lasach nie trudno o spotkanie z jeleniami i danielami. są fitocenozy świetlistej dąbrowy oraz grądu subkontynentalnego. siedlisk i 1 obszar ochrony ptaków. Inne tereny wartościowe pod Dąbrowę świetlistą buduje drzewostan dębowy w wieku od 160 względem przyrodniczym chronione są jako użytki ekologiczne, FORMY OCHRONY PRZYRODY do 260 lat. Występująca tu dąbrowa świetlista należy do naj- stanowiska dokumentacyjne i zespoły przyrodniczo krajobrazowe. Rezerwat Żądłowice (PW) piękniejszych zbiorowisk leśnych w Polsce. Drzewostany dąbrowy Na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego tereny o szcze- świetlistej charakteryzują się dużą zgodnością składu gatunkowe- ZABYTKI gólnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych zostały ob- pospolity i inne. Runo tworzy gęsty łan borówki czarnej go z naturalnym siedliskiem. Jest to gęsta i różnorodna murawa jęte dodatkową opieką prawną w postaci różnych form ochro- i brusznicy, gdzie indziej gęsta darń mchów pokrywa glebę, złożona z traw i roślin dwuliściennych. Flora rezerwatu obejmuje Na obszarze Spalskiego Parku Krajobrazowego występuje ny przyrody. Najcenniejsze fragmenty naturalnych zbiorowisk w dużej ilości występują widłaki. Część rezerwatu porasta ponad 150 gatunków roślin w tym rzadkie i piękne rośliny leśne, dużo cennych zabytków ruchomych, nieruchomych i archeolo- przyrodniczych chronione są w parku i jego strefie ochronnej stary drzewostan sosnowy, w którym miejscami występują takie jak jaskier wielokwiatowy, pięciornik biały, sierpik barwier- gicznych. Znajdują się one m.in. w miejscowościach: w formie 6 rezerwatów przyrody, są to: wspaniałe okazy sosny o charakterystycznie rzeźbionej koł- ski, dziurawiec skąpolistny, widłak jałowcowaty, perłówka żółta, Inowłódz – średniowieczne miasto położone nad Pilicą, gdzie nierzykowatej korze. lilia złotogłów, kokoryczka wonna, naparstnica zwyczajna, mio- krzyżowały się ważne trakty handlowe. Miejscowość należy do Spała – rezerwat leśny, utworzony w roku 1958, położony jest downik melisowaty, czerniec gronkowy i wiele innych. najstarszych w województwie łódzkim. Już w XII w. dokumenty w sąsiedztwie Spały, na terenie Lasów Państwowych, po obu Sługocice – rezerwat florystyczny utworzony w roku 1984, potwierdzają istnienie karczmy, komory celnej i kościoła. Mowa tu brzegach Pilicy i zajmuje powierzchnie 102,70 ha. Jest przykładem obejmuje powierzchnie 8.99 ha. Chroniony jest tu żywiec o pochodzącym z ok 1086 roku romańskim kościele św. Idziego – naturalnej fitocenozy leśnej, jaka dawniej panowała w Puszczy dziewięciolistny – gatunek bardzo rzadki na niżu, którego jednym z najstarszych polskich zabytków budownictwa sakralnego. Pilickiej. Rezerwat został utworzony w celu zachowania, ze wzglę- ojczyzną są górskie lasy bukowe. Ta dorastająca do 60 cm W Inowłodzu, znajduje się również zamek królewski. Budowla dów naukowych i dydaktycznych, położonego nad Pilicą fragmentu wieloletnia roślina zielna, na tym stanowisku występuje wzniesiona w połowie XIV wieku w dolinie Pilicy, otoczona fosą lasu mieszanego o charakterze naturalnym. Przedmiotem ochrony masowo. W kwietniu rozwija swoje liście i biało seledynowe broniła ważnej przeprawy przez rzekę. Zamek jest obecnie częścio- kwiaty, a znika już w końcu maja. wo zrekonstruowany w postaci trwałej ruiny i pełni rolę gminnego Pliszka górska (SK) 38 SPALSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 39

Studzianna-Poświętne – nazwa miejscowości Studzian- Góra – rezerwat przyrody Niebieskie Źródła – Skansen Rzeki Pili- na pojawiła się w źródłach dopiero od 1485 roku. Gwałtowny cy – Tomaszów Mazowiecki, całkowita długość szlaku 25 km. rozwój osady rozpoczyna się wraz z pojawieniem się obrazu Świętej Rodziny, który w połowie XVII wieku zasłynął jako Rowerowe: cudowny. Początkowo napływali tu pielgrzymi, a wśród nich królowie – Michał Korybut Wiśniowiecki i Jan III So- Szlak Carskich Łowów – koloru żółtego, relacji: Smardze- bieski. Właściciele osady, Starołęccy, wznieśli tu w latach wice – Spała – rezerwat Konewka – Glina – rezerwat Żądło- 1673–1674 drewniany kościół i klasztor, w którym od 1674 wice – Rzeczyca, długość szlaku w granicach SpPK –16,8 km. roku osadzili członków Oratorium św. Filipa Neri. Jest to naj- Trakt przez Puszczę Pilicką – koloru zielonego, relacji: cenniejsze założenie klasztorne tego okresu, jeden z ciekaw- Czerniewice – rezerwat Konewka – Spała – Poświętne, dłu- szych zabytków architektury sakralnej w Polsce. W 1974 roku gość szlaku w granicach SpPK – 20,4 km. Ośrodek Hodowli Żubrów Zamek w Inowłodzu (DB) w Smardzewicach (PW) kościół w Poświętnem został podniesiony do rangi bazyliki Droga do Żubrów – koloru czerwonego, relacji: Smardze- ośrodka kultury oraz punktu informacji turystycznej. Ponadto w Ino- mniejszej. Do dziś jest to miejsce kultu religijnego, które przy- wice – Brzustów – Inowłódz, długość szlaku w granicach włodzu znajdziemy budynek dawnej synagogi z XIX wieku, pozosta- ciąga pielgrzymów i turystów z całego kraju. SpPK – 2 km, Konny: łości cmentarza żydowskiego, oraz parafialny kościół św. Michała Łódzki Szlak Konny – przez obszar parku przebiega A to ciekawe

wzniesiony w roku 1520. TURYSTYKA częściowo odcinek 12 i 13 pętli zewnętrznej szlaku liczącej  Ośrodek Hodowli Żubrów w Smardzewicach Spała – do najcenniejszych zabytków miejscowości należy prawie 1500 km. Odcinki te w SpPK przebiegają na trasie: Ośrodek powstał w 1934 roku z inicjatywy prezyden- ta Ignacego Mościckiego i nosi jego imię, pierwot- wybudowany w 1923 roku z inicjatywy prezydenta Stanisława Walory przyrodnicze i krajobrazowe parku od dawna przycią- Rzeczyca – Ponikła –Inowłódz – Zakościele – Królowa Wola – nie funkcjonował, jako zwierzyniec dla bizonów, Wojciechowskiego drewniany kościół – kaplica, ze stylizowa- gały tu turystów oraz amatorów stałego wypoczynku. Rezy- Spała – Brzustów – Ośrodek Hodowli Żubrów – Smardzewice przekazanych przez Polonię kanadyjską w 1935 roku. Pierwszego żubra przywieziono 22 stycznia 1936 nym ludowym wystrojem wnętrza. Pozostałością po czasach dencjonalne tradycje Spały sprawiły duże zagęszczenie bazy i liczą około 36 km. Ścieżki edukacyjne: roku, był to byk o imieniu Puchacz. Przed wybuchem carskich jest żeliwny posąg żubra, który z woli Aleksandra II wczasowo – wypoczynkowej. Dla amatorów ciszy i spokoju, Ścieżka przyrodnicza „ Lasy Spalskie” – rozpoczyna II wojny światowej w ośrodku przebywało: 7 bizonów, był postawiony w 1862 roku w Białowieży, a w roku 1929 z dala od spalskiego wakacyjnego gwaru, z pomocą przycho- się przy Domu Leśnika w Spale i prowadzi przez rezerwat le- 12 żubro-bizonów i 2 żubry. Dopiero przywiezienie w 1971 roku dwóch byków z Pszczyny i czterech decyzją prezydenta Ignacego Mościckiego trafił do Spały. Inne dzą kwatery prywatne w okolicznych letniskowych wsiach tj. śny Spała do pomnika ( obelisku ) św. Huberta. Składa się jałówek z Białowieży zapoczątkowało prawdzi- ciekawe zabytki Spały to most na Pilicy, oraz wieża ciśnień Teofilów, Zakościele, Żądłowice. Dużą atrakcją miejscowości z ona z 7 przystanków prezentujących największe walory re- wą hodowlę żubrów smardzewickich. W 1973 roku w ośrodku urodziły się pierwsze cielęta żubrów z pompownią. jest Ośrodek Przygotowań Olimpijskich stanowiący profesjo- zerwatu w formie opisów i rysunków. Ścieżka umożliwia sa- nizinnych (białowieskich) – byczki Poraj i Poplon. Rzeczyca – pierwsza wzmianka o miejscowości jako wsi kró- nalną bazę treningową dla drużyn kadry narodowej i olim- modzielne poznanie gatunków roślin i zwierząt chronionych, Zostały one zgłoszone do „Księgi rodowej żubrów”, gdzie po raz pierwszy w rubryce „hodowca” wpisano lewskiej pochodzi z 1335 roku. Z 1365 roku pochodzi wzmian- pijskiej kilkudziesięciu dyscyplin sportowych. Na szukających prezentuje potęgę lasu, rzeki oraz zależności wszystkich ele- Smardzewice. W 1976 roku ośrodek przeszedł w za- ka o tutejszym kościele p. w. św. Katarzyny. Pod koniec XVIII wypoczynku aktywnego czekają szlaki piesze, rowerowe, mentów ekosystemu. rząd Kampinoskiego Parku Narodowego i jest jego wieku Rzeczyca uzyskała status starostwa, a w 1790 roku kajakowe i konne – które przemierzając poznamy piękno Ścieżka edukacyjno – historyczna „Śladami Od- filią, w naszym województwie. W 1998 roku ośrodek udostępniono do zwiedzania, zbudowano platformę prawa miejskie. Jednak po upadku powstania listopadowego krajobrazu parku – jego historię zabytki i folklor. działu mjr Hubala” – ścieżka składa się z ośmiu tablic- widokową, nowe wybiegi i tablice edukacyjne.

prawa te utraciła. W Rzeczycy mieszkał w latach 1779–1804 -przystanków, opisujących działania i historię hubalczyków.  Konewka – bunkry z czasów II wojny światowej. Jędrzej Kitowicz – pisarz historyczny, pamiętnikarz, konfederat Szlaki turystyczne i ścieżki edukacyjne w Spalskim Ścieżka poprowadzona jest głównie lasami od Dęby w oko- Budowę bunkrów Niemcy rozpoczęli wiosną 1940r. Główny obiekt kompleksu w Konewce – żelbetowy barski i kanonik kaliski. Autor kroniki pt. „Historia Polski” oraz Parku Krajobrazowym Piesze: licach Opoczna poprzez Poświętne i dalej Wólkę Kuligowską, bunkier – schron, ma długość 380m. Obok zbudowano „Opisu obyczajów za panowania Augusta III”. Mysiakowiec, Ponikła, Kozłowiec, do Anielina, gdzie stoi Sza- mniejsze schrony zaplecza technicznego mieszczą- ce agregaty prądotwórcze, kotłownie i wentylatory. Szlak Spalskiego Parku Krajobrazowego – koloru niec majora Henryka Dobrzańskiego – Hubala. Najprawdopodobniej obiekty te miały służyć zielonego, relacji: Tomaszów Mazowiecki – Spała – rezerwat zabezpieczeniu przed atakiem lotniczym Konewka – Liciążna – rezerwat Żądłowice – Grotowice – Lu- pociągów specjalnych, pełniących funkcje ruchomych ośrodków dowodzenia oraz bocz, całkowita długość szlaku – 54,5 km. ich personelu. Szlak Partyzancki im. mjr Henryka Dobrzańskiego – koloru czerwonego, relacji: Radomsko PKP – Wygoda – Włynice – Przedbórz – Bąkowa Góra – Sulejów – Tomaszów Mazowiecki – Spała – Poświętne – Drzewica, długość w granicach SpPK – 17 km. Szlak im. Prezydenta Ignacego Mościckiego – koloru Zimorodek rys. (PW) niebieskiego, relacji: Spała – Jeleń – Smardzewice – Biała

Synagoga w Inowłodzu z pocz. XIX w. (PW) Na szlaku wodnym Pilicy (PW) 40 SPALSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 41

Rezerwat Żądłowice (PW) 42 SULEJOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 43

SULEJOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ŁÓDŹ ŁÓDŹ WARSZAWARSZAWA WA SULEJOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY Wolbórz Tomaszów Mazowiecki

Moszczenica I Nagórzyce Pilica

OHŻ Młoszów OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PARKU Borki Książ Golesze II Polichno Żarnowica Smardzewice Swolszewice Sulejowski Park Krajobrazowy obejmuje i chroni jeden z naj-

ŁÓDŹ XIII cenniejszych fragmentów dorzecza Pilicy w jej środkowym Bronisławów Twarda Zbiornik Sulejowski III Lubiaszów Karolinów VI odcinku od okolic Bąkowej Góry po okolice Tomaszowa Ma- zowieckiego. Osią parku jest rzeka Pilica i wybudowany na Koło Zarzęcin V IV niej w latach 70. Zbiornik Sulejowski. Park chroni krajobraz Mokre VII nadrzeczny Pilicy, Czarnej Malenieckiej (Koneckiej), delty VIII Uszczyn Barkowice Sławno Luciąży oraz śródleśnych strumieni, np. strugi Młynki czy Ro- Błogie

Poniatów OPOCZNO sochy oraz przylegające do nich najbardziej cenne przyrodni- Piotrków Przygłów Mniszków Trybunalski Witów Prucheńsko czo tereny z lasami będącymi pozostałością Puszczy Pilickiej. Włodzimierzów Radonia Sulejów

Luciąża

Łęczno Jaksonek Wójcin IX Dąbrowa n. Czarną Kurnędz Taraska A Biała Kalinków Powierzchnia parku: 17 026 ha Niewierszyn

OCHOW C z Rożenek a Powierzchnia otuliny: 36 411,10 ha rn a

M CZĘST a Rok utworzenia parku: 1994 l e n

i Lubień e Winduga c KIELCE Położenie geograficzne: park położony jest w trzech mezo- k XII Aleksandrów a Morgi regionach geograficznych: Równina Piotrkowska, Wzgórza Szarbsko Siucice Stobnica Dąbrówka Radomszczańskie i Wzgórza Opoczyńskie Stara Położenie administracyjne: park położony jest na terenie Skórkowice Paskrzyn Diabla Góra woj. łódzkiego, w trzech powiatach: piotrkowskim, toma- 285 m.n.p.m XII szowskim i opoczyńskim.

X Skotniki Jednostka organizacyjna: Klew Zalew Sulejowski (PW) Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego Łęg R. Ręczno Józefów Stary Kontakt: Oddział Terenowy Nadpilicznych Parków Krajobrazowych Majkowice RZEŹBA TERENU Reczków Sulejowski Park Krajobrazowy Pilica ul. Piotrkowska 106, 97-310 Moszczenica XI Na terenie parku budowa geologiczna ma charakter przej- tel: 44 616 82 25, 0 1 2 3 4 5 6 7 8km Bąkowa Góra ściowy między dwoma prowincjami Nizin Środkowopolskich fax: 44 616 82 27 granica parku 279 m.n.p.m Zuzowy Fałków i Wyżyny Małopolskiej. Cechą Nizin Środkowopolskich jest Adres e-mail: [email protected] Dęba granica otuliny Taras Strona internetowa: www.parkilodzkie.pl rezerwaty Czermno lasy PRZEDBÓRZ

drogi główne wody drogi drugorzędne obiekty zabytkowe

Rezerwaty: I - Niebieskie Źródła, II - Czarny Ług, III - Meszcze, IV - Lubiaszów, V - Las Jabłoniowy, VI - Twarda, VII - Gaik, VIII - Błogie, IX - Jaksonek, X - Wielkopole, XI - Jawora, XII - Diabla Góra, Rzeka Luciąża (MS) XIII - Dęby w Meszczach 44 SULEJOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 45

zbiornik retencyjny, utworzony w latach 1969–1973 poprzez Większą część parku i otuliny pokrywają lasy, które zajmują spiętrzenie wody rzeki Pilicy w Smardzewicach, w miejscu, prawie 70 % powierzchni parku. Zbiorowiska leśne reprezen- gdzie Dolina Pilicy naturalnie się zwęża. Jest to jeden z naj- towane są m.in. przez bory sosnowe i mieszane, grądy, lasy większych akwenów wodnych w środkowej Polsce o powierzch- łęgowe w dolinach rzek oraz na terenach bardziej suchych ni 22 km², długości ok. 17 km i szerokości dochodzącej do dąbrowa świetlista. Najcenniejsze zbiorowiska nieleśne jakie 2 km. Zbiornik ciągnie się od Sulejowa do Smardzewic. Celem można spotkać to: zbiorowiska roślinności wodnej i szuwaro- utworzenia zbiornika było zaopatrzenie Łodzi i Tomaszowa wej, roślinności wilgotnych i suchych łąk w dolinie Pilicy i jej Maz. w wodę. Obecnie pełni głównie funkcję turystyczno- dopływów oraz murawy kserotermiczne i ciepłolubne zarośla -rekreacyjną, stanowi miejsce wypoczynku i rekreacji dla tury- na nadrzecznych skarpach. Stwierdzono wiele gatunków roślin podlegającej ochronie Rzeka Pilica (MS) całkowitej i częściowej. Do osobliwości florystycznych należą rośliny górskie, spotykane w lasach na zboczach wzniesień zaleganie pokryw osadów czwartorzędowych i form po- jak: widłak wroniec, kosatka kielichowa, parzydło leśne, wierzchni ziemi z tego samego okresu, natomiast Wyżyny kokoryczka okółkowa oraz rośliny ciepłolubne rosnące na Żmija zygzakowata (MS) Małopolskiej dominacja form trzeciorzędowych zbudowanych nasłonecznionych nadpilicznych skarpach: zanokcica skalna, z osadów mezozoicznych, a także starszych. W wielu miej- szałwia łąkowa i okręgowa, głowienka wielkokwiatowa, czy- W Parku występuje 196 gatunków ptaków, w tym 146 gatunki scach starsze utwory geologiczne zalegają bardzo płytko pod ściec prosty, pluskwica europejska i goździcznik wcięty. lęgowe. Należą do nich m.in.: bocian czarny, myszołów zwyczajny, powierzchnią ziemi. Różnice wysokości względnych maleją trzmielojad, gołębiarz, krogulec, pustułka, kobuz, pójdźka, sowa z południa na północ, co związane jest z zaleganiem, pod FAUNA uszata, cietrzew, orzechówka, siniak, jarząbek, lelek, dzięcioły dość płaskimi tu osadami czwartorzędowymi, utworów me- duży, średni i zielony. Na Zbiorniku Sulejowskim oraz nad Pilicą zozoicznych. Znaczne modyfikacje w układzie rzeźby terenu i jej dopływami gnieżdżą się takie rzadkie ptaki wodnobłotne, powoduje tu także stosunkowo głęboka i wąska dolina Pilicy. Pomnikowa aleja wierzb ogłowionych jak: perkoz rdzawoszyi, perkoz zausznik, bąk, cyraneczka, gągoł, na Bąkowej Górze (MS) Pokrywa czwartorzędowa traci ciągłość i dość często pojawia- mewa mała i rybitwa białoczelna, płatkonóg szydłodzioby. W SPK ją się przy powierzchni osady jurajskie i kredowe. stwierdzono występowanie 5 gatunków gadów i 12 gatunków stów. Są tu liczne plaże, kąpieliska, ośrodki wypoczynkowe, płazów. W wodach Zbiornika Sulejowskiego, Pilicy oraz jej dopły- WODY hotele i inne obiekty infrastruktury turystycznej takie jak przy- wach żyje 35 gatunków ryb i krągłoustych, z których do rzadkich stanie wodne i wypożyczalnie sprzętu wodnego. Jest również i zagrożonych należą: minóg ukraiński i koza złotawa. Obszar Sulejowskiego Parku Krajobrazowego położony jest ostoją wielu gatunków ryb, m.in. szczupak, okoń, leszcz. Wśród rzadkich gatunków owadów warto wymienić gatunki w obrębie zlewni środkowej Pilicy. Cechą charakterystyczną tych ciepłolubne takie jak: cykady, piewika górskiego i skoczka obszarów jest naturalny krajobraz rzeczny środkowego odcinka FLORA uszatego, motyle szlaczkonia szafrańca, skalnika stepowego Pilicy oraz licznych śródleśnych strumieni. Na terenie Parku, do i skalnika dryad oraz chrząszcza paśnika niszczyciela. Inne Pilicy, płynącej z południa na północ, uchodzą rzeki średnie, takie godne uwagi gatunki owadów to motyle: pazie – królowej jak Czarna Maleniecka i Luciąża, rzeki małe, takie jak Jaworka, Oj- i żeglarz, mieniaki – strużnik i tęczowy, szlaczkoń torfowiec, rzanka, Stobienka, Radonia i Struga Młynki oraz cieki bezimienne. czerwończyk najmniejszy i modraszek torfowiec, a także W centralnej części SPK znajduje się Zalew Sulejowski (znany chrząszcze: kozioróg dębosz, kozioróg bukowiec, pachnica również jako Zbiornik lub Jezioro Sulejowskie). Jest to sztuczny dębowa oraz kilka gatunków biegaczy i tęczników.

Sarny (MS) FORMY OCHRONY PRZYRODY

Bogata fauna Parku związana jest z siedliskami leśnymi i wodny- Obszary Sulejowskiego PK o ciekawych walorach przyrod- mi, stwierdzono tu występowanie 39 gatunków ssaków. Należą niczych i krajobrazowych objęto prawną ochroną w postaci do nich duże zwierzęta leśne: jeleń, daniel, sarna, dzik, borsuk, 11 rezerwatów przyrody: jenot i lis oraz przebywający tu okresowo łoś. Z wodami związa- Rezerwat Lubiaszów – największy rezerwat na terenie Rezerwat Wielkopole (PW) ne są bóbr, wydra i karczownik. Z pośród ssaków występujących SPK – należy on do najważniejszych i największych obiektów w Sulejowskim Parku 30 gatunków ssaków podlega ochronie. chronionych na terenie dawnej Puszczy Pilickiej o powierzchni Trzy Morgi (MS) 46 SULEJOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 47

202,49 ha. Zachowały się tu wielogatunkowe, stare drze- – Młynki występuje bogata mozaika krajobrazów roślinnych, róż- obszarze małego zalewu regularnie gniazdują m.in.: perkoz wostany w tym, należące do najcenniejszych w Polsce norodnych typów siedliskowych lasu z mnogością gatunków drzew, dwuczuby, bąk, bączek, błotniak stawowy, śmieszka i rybitwa Środkowej, naturalne stanowisko jodły pospolitej, rosnącej krzewów, ziół, mszaków, porostów, grzybów oraz zwierząt. czarna. Jest to miejsce atrakcyjne podczas wiosennych i je- tu przy północnej granicy występowania tego gatunku w Eu- Rezerwat Gaik – rezerwat leśny o pow. 35,85 ha. Przed- siennych przelotów. Można to obserwować żerujące gągoły, ropie. Występujące w rezerwacie skupisko 200-letnich dębów miotem ochrony jest las liściasty z dużą obecnością 200 – nurogęsi, ogorzałki i uhle. szypułkowych oraz grup 150-letnich modrzewi polskich stano- letnich dębów. Jest to typowy przykład lasu puszczańskiego Na obszarze Sulejowskiego Parku Krajobrazowego ustanowio- wią relikty minionych epok. Najstarsze jodły, podobnie jak o wybitnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, wy- no pięć obszarów Natura 2000. modrzewie, liczą około 150 lat, a ich rozmiary są pokaźnie: stępuje tu bogata i zróżnicowana flora oraz fauna. Dolina Czarnej (PLH260015) powierzchnia : 5780,6 ha Rezerwat Meszcze – leśny o pow. 35,32 ha. Ochronie Obszar ostoi obejmuje naturalną dolinę meandrującej rzeki podlega cenny i rzadki fragment lasu mieszanego z licznym Czarnej Koneckiej (Malenieckiej) wraz ze starorzeczami. Jest udziałem dynamicznie rozwijającej się lipy drobnolistnej. to największy prawobrzeżny dopływ Pilicy. Środkowy odcinek Rezerwat Las Jabłoniowy – rezerwat leśny, o pow. Rezerwat Niebieskie Źródła (KKr) doliny przecinają dwa szlaki komunikacyjne o znaczeniu kra- 19,03 ha. Chroni naturalne stanowiska dzikich drzew owo- jowym. Jest to droga krajowa numer 74 Kielce – Piotrków cowych, głównie gruszy, jabłoni leśnej oraz czereśni ptasiej. Rezerwat Niebieskie Źródła to rezerwat wodno-krajobrazowy Trybunalski oraz Centralna Magistrala Kolejowa. Przez teren Rezerwat Jaksonek to rezerwat leśno – florystyczny, o pow. 28,77 ha. Najbardziej znany rezerwat Sulejowskiego Parku ostoi przechodzą następujące szlaki rowerowe i piesze: o pow. 79,67 ha. Jest to fragment dobrze zachowanego Krajobrazowego, który należy również do Obszarów Natura 2000. Rowerowe: zielony (Sielpia – Czarniecka Góra), niebieski płatu dąbrowy świetlistej, ale głównym przedmiotem ochrony Główną atrakcją i przedmiotem ochrony w rezerwacie jest zespół (Żarnów – Antoniów) jest obecność naturalnego stanowiska rośliny będącej relik- wywierzysk, pięknych i malowniczych źródeł krasowych, wraz z roz- Piesze: Czarny (Wólka Plebańska – rezerwat „Skałki Piekieł- tem polodowcowym – zimozioła północnego. lewiskami utworzonymi przez kanały odpływowe. Charakterystyczną ko nad Niekłaniem”), żółty (Końskie – Serbinów), czerwony Rezerwat Jawora – rezerwat florystyczny, o pow. 87,99 cechą tego miejsca jest turkusowa barwa źródeł, która jest efektem (Łączna – rezerwat „Diabla Góra”). ha. Obejmuje fragment lasu, w którym dominuje grąd. składu chemicznego wody i załamania światła. Dodatkowo uroku Dolina Środkowej Pilicy (PLH100008) powierzchnia: Małe Groty (MS) Występuje tu również w mniejszym udziale bór mieszany, wywierzyskom nadają pulsujące gejzery z piasku podrzucanego 3787,4 ha przez źródlaną wodę. Temperatura wody jest stała w ciągu roku, wy- Ostoja obejmuje odcinek Pilicy o długości 40 km od Przedbo- do 37 m wysokości i ponad 3 m obwodu pnia. Stwierdzono nosi około 9° C, w okolicy wywierzysk nigdy nie zamarza. Rezerwat rza na południu do Sulejowa na północy. Ostoja usytuowa- kilkanaście gat. roślin chronionych, m.in. widłaki, storczyki, położony jest w dolinie Pilicy, na prawym brzegu rzeki, w południo- na jest w centralnej Polsce w pobliżu trasy z Łodzi do Kielc. orlik pospolity, wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity. wo wschodniej części miasta Tomaszowa Mazowieckiego. Jest ostoją Warto odwiedzić okolice Doliny Środkowej Pilicy ze względu Miejsce to posiada wybitną wartość przyrodniczo – leśną, dla wielu gat. ptaków np. remiza, zimorodka oraz kaczek (krzyżów- na piękno przyrody, ale także liczne zabytki architektury i na- naukowo – dydaktyczną i krajobrazową. Rezerwat wchodzi ki, czernicy, cyraneczki, gągoła). dal żywe tradycje kultury ludowej. W okolicy ostoi znajduje w skład specjalnego obszaru ochrony siedlisk sieci NATURA Na terenie Sulejowskiego Parku Krajobrazowego powołano 77 się także Zalew Sulejowski, który jest idealnym miejscem 2000 o nazwie Lubiaszów w Puszczy Pilickiej. użytków ekologicznych o łącznej pow. 65,5 ha. Są to najczę- rekreacyjnych, szczególnie dla osób pragnących uprawiać Rezerwat Błogie – rezerwat leśny, o pow. 68,22 ha. ściej starorzecza, kompleksy śródleśnych torfowisk, obniżenia windsurfing, czy żeglarstwo. Miłośnicy jazdy konnej nie Przedmiotem ochrony w rezerwacie jest populacja jodły po- terenu w lasach okresowo zalewane wodą. Przy Zbiorniku ominą na pewno Stada Ogierów w Bogusławicach z Klubem spolitej, która występuje we wszystkich stwierdzonych tutaj Sulejowskim oraz na jego wodach utworzono dwa ważne dla Jeździeckim, w którym można pojeździć konno lub wybrać się zbiorowiskach leśnych i bardzo dobrze się odnawia. Miejsce ochrony ostoi ptaków wodno – błotnych użytki ekologiczne: na przejażdżkę zabytkowymi bryczkami. W okolicy wyznaczo- to charakteryzuje się wybitnymi wartościami krajobrazowymi Rezerwat Lubiaszów (MS) Murowaniec – jest to odcinek Pilicy od Podklasztorza do nych jest kilka tras pieszych i rowerowych m.in. ścieżka ro- z 200-letnim starodrzewiem dębowo-sosnowym. Barkowic Mokrych o dł. około 3 km. Stanowi on połowę werowa im. Zygmunta Goliata wokół Zalewu Sulejowskiego. Rezerwat Twarda – rezerwat leśny, o pow. 22,79 ha. fragment dąbrowy świetlistej, łęg oraz ols. Głównym przed- powierzchni tzw. małego zalewu, wyraźnie oddzielonego od Zaplecze noclegowe i gastronomiczne jest bardzo bogate. Do Występuje tu wielogatunkowy las liściasty i bór mieszany miotem ochrony jest bogata flora o dużym zróżnicowaniu. pozostałej części zbiornika przewężeniem w rejonie Barkowic dyspozycji turystów są hotele, pensjonaty, a także kwatery dębowo – jodłowy. Dominują naturalne stanowiska jodły przy Do najcenniejszych gatunków występujących w rezerwacie Mokrych. Jest to obszar z licznymi wypłyceniami i wysepka- agroturystyczne rozsiane równomiernie po całym regionie. północnej granicy zasięgu występowania. należą m.in. zimoziół północny, buławnik wielkokwiatowy, mi, porośnięty turzycowiskami i krzewami wierzby. Lubiaszów w Puszczy Pilickiej (PLH100026) po- Rezerwat Wielkopole – rezerwat leśny, o pow. 42,08 ha. tajęża jednostronna, parzydło leśne, pełnik europejski, kukuł- Bronisławów obejmuje stawy w sąsiedztwie zbiornika oraz wierzchnia: 206 ha Celem ochrony w rezerwacie jest cenny fragment naturalnego sta- ka Fuchsa, widłak wroniec. kilka sporych wysp na zbiorniku poprzedzielanych płyciznami Obszar obejmuje rezerwat Lubiaszów, chroniący ekosystemy nowiska jodły pospolitej występujący w okolicy wzgórza Czartoria. Rezerwat Czarny Ług – to rezerwat torfowiskowy, o pow. i zarastającymi kanałami. W tym miejscu corocznie gniazduje o naturalnych cechach, dawnej Puszczy Pilickiej. Rezerwat Cennym obiektem przyrodniczym jest nie tylko sam rezerwat, ale 2,46 ha., w którym przedmiotem ochrony jest torfowisko wy- m.in. kilkaset par śmieszki. Poziom wód w stawach znacznie znajduje się około 10 km od Piotrkowa Trybunalskiego także całe uroczysko Wielkopole. Na odcinku Czartoria – Wielkopole sokie typu atlantyckiego ze stanowiskiem bagnicy torfowej. opada, gdyż zarastają one w procesie naturalnej sukcesji. Na w kierunku Tomaszowa Maz. Wśród atrakcji turystycznych 48 SULEJOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 49

na uwagę zasługuje ścieżka rowerowa im. Zygmunta Goliata Skotniki wokół Zbiornika Sulejowskiego – pętla o długości 70,6 km. • Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Poza tym przebiega tędy niebieski Szlak Rzeki Pilicy prowa- Panny – późnogotycki drewniany modrzewiowy kościół dzący z Piotrkowa Trybunalskiego, wokół Zbiornika Sulejow- z 1528 r., wielokrotnie przebudowywany. Kryty gontem skiego, wzdłuż rzeki Pilicy. wraz z dzwonnicą pochodząca z XVIII. Za kościołem znajduje Wielkopole – Jodły pod Czartorią (PLH100031) się okazały dąb szypułkowy o obwodzie 735 cm uznany za powierzchnia: 41,9 ha pomnik przyrody. Obszar obejmuje rezerwat przyrody Wielkopole. Położony jest • Późnorenesansowy dwór obronny z I poł. XVI w., otoczony w pobliżu drogi Przygłów – Przedbórz około 3 km od miej- zabytkowym parkiem. Najstarsze drzewa to około 200 scowości Ręczno. Ręczno jest starą osadą, niegdyś będącą letnie lipy, najliczniej reprezentowany jest jesion wyniosły. gniazdem rodzinnym Raczyńskich, od których prawdopodob- nie pochodzi nazwa miejscowości. Będąc tu, warto zobaczyć

miejscowy kościół parafialny p.w. Najświętszej Marii Panny Ruiny zamku w Majkowicach (PW) Pocieszenia i św. Stanisława. Inne ciekawe miejscowości gminy, które warto odwiedzić to: Bąkowa Góra (ruiny zamku, i w Europie, będący zabytkiem architektury romańskiej. dwór oraz zabytkowy kościół ) i Majkowice (ruiny zamku). Zespół ten składa się z kościoła romańskiego z XIII w. p.w. Niebieskie Źródła (PLH100005) powierzchnia: 25,2 ha św. Tomasza Kantuaryjskiego oraz budynków klasztornych Rezerwat przyrody na którym wyznaczono ostoję Natura i gospodarczych (XIV – XVIII w.) otoczonych murem z sze- 2000 został założony w celu ochrony bardzo rzadkich wywie- ścioma warownymi wieżami i bramami. Bryła kościoła rzysk krasowych oraz ptaków wodnych. Obszar położony jest zachowała się w nienaruszonym układzie. Front kościoła na terenie miasta Tomaszów Mazowiecki. Komunikacyjnie zdobi romański portal i rozeta. We wnętrzu świątyni uwa- znajduje się w samym centrum Polski. gę przeciągają bogato zdobiona ambona i stalle w stylu rokoko z poł. XVIII w., piękne lwy rzeźbione w drewnie Ruiny dworu w Skotnikach (KKb) ZABYTKI z początku XVII w. oraz 22-głosowe organy z 1644 r. Romański portal opactwa Cystersów w Sulejowie (PW) W dawnym kapitularzu klasztornym mieści się muzeum Majkowice Sulejów regionalne ze zbiorami archeologicznymi, historycznymi Bąkowa Góra • Ruiny zamku w Majkowicach – ruiny renesansowego • Opactwo Cystersów na Podklasztorzu założone w 1176 i etnograficznymi. • Ruiny rycerskiej siedziby obronnej. Na wzgórzu zamku wzniesionego przez rodzinę Majkowskich z XVI r. przez Kazimierza II Sprawiedliwego. Jest to jeden • Neogotycki Kościół p.w. św. Floriana. Położony na wzgó- (282 m n.p.m.) w miejscowości Bąkowa Góra znajdują w. Wokół ruin zamku znajdują się pozostałości parku z najlepiej zachowanych zespołów cysterskich w Polsce rzu skąd rozlega się piękny widok na całą miejscowość się ruiny zamku wzniesione przez rodzinę Bąków na podworskiego z grupą okazałych dębów. Sulejów. Wymurowany został w latach 1901–1905 z pa- przełomie XIV i XV wieku. Budowla powstała na miejscu • Ruiny zamku Surdęga – nad brzegiem Pilicy usytuowana lonej czerwonej cegły w stylu neogotyckim, na miejscu starszego założenia obronnego. Została ona zbudowana jest średniowieczna siedziba Nagodziców – ruiny zamku wcześniejszego założenia kościelnego. Jest to trójnawowa z łamanego kamienia wapiennego, na planie prostokąta Surdęga. Do dziś zachowały się skromne, ale czytelne, budowla na planie prostokąta. Do cenniejszych zabytków z trzema izbami w jednym trakcje, z wystającą kwadra- pozostałości murowanej budowli – niski nasyp z widocz- znajdujących się w świątyni należą: gotycka rzeźba Matki tową basztą przy środkowej izbie. nymi zarysami fundamentów. Boskiej z Dzieciątkiem z 1420 r., późnobarokowe ołtarze • Dwór rodziny Małachowskich. Późnobarokowy dwór Na terenie parku występują również parki podworskie, liczne boczne pochodzące z końca XVIII w., empirowa chrzcielnica wybudowany przez rodzinę Małachowskich, w latach kościoły i kapliczki przydrożne oraz umocowania obronne z początku XIX w. oraz dzwon z renesansowym ornamen- 1770–1780. Murowany, parterowy budynek, zbudowa- z II wojny światowej. tem z 1654 r. ny na planie wydłużonego prostokąta, kryty gontowym • Kaplica p.w. Najświętszej Marii Panny. Położona przy rzece łamanym tzw. „polskim dachem”. Od frontu znajduje TURYSTYKA Pilicy zabytkowa kaplica zwana Kaplicą Ligęzków, została się wysunięty ganek, zwieńczony barokowym szczytem, zbudowana w roku 1644 przez Baltazara (Balcera) Ligęzkę wspartym na parach półkolumienek. Przez Sulejowski Park Krajobrazowy biegną znakowane szlaki i jego małżonkę Jadwigę z Pomykałów. Jest to budowla mu- • Kościół parafialny p.w. Świętej Trójcy – został wzniesio- turystyczne. rowana częściowo z cegły, a częściowo z kamienia ciosanego. ny w XV w. z osiemnastowieczną dzwonnicą z dzwonem • Niebieski pieszy szlak turystyczny – Szlak Rzeki Pilicy, z 1657 r. Przy drodze prowadzącej od kościoła do cmen- łączna długość szlaku wynosi 121 km. Rozpoczyna się tarza rośnie ponad stuletnia alej wierzbowa. on w Piotrkowie Trybunalskim kończy w Krzętowie Średniowieczne opactwo Cystersów w Sulejowie (PW) 50 SULEJOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 51

w Leonowie, obok kempingu „ Kiełbikowa Strzecha”. Prowadzi m.in. przez Swolszewice Duże i Małe, Nagórzyce, Tomaszów Mazowiecki, Smardzewice, Trestę Rządową, Ka- A to ciekawe Piliza Stellung  rolinów, Zarzęcin, Podklasztorze, Sulejów, Włodzimierzów, Umocnienia na Linii Pilicy – Piliza Stellung powstały latem 1944 r. w celu obrony przed nacierającą Przygłów, Barkowice, Barkowice Mokre, Lubiaszów, Bro- Armią Czerwoną, która w lipcu doszła do rzeki San i zaczęła forsować Wisłę. Umocnienia na Linii nisławów z powrotem do Kiełbikowej Strzechy. Na trasie Pilicy rozbudowane były do pięciu kilometrów w głąb i składały się z dwóch pozycji, rozbudowa nych w 2 do 3 transzei przeciwczołgowych połączonych rowem dobiegowym. Pierwszą pozycję, szlaku można zwiedzić m.in.: Groty Nagórzyckie, Skansen tuż za rzeką, osłaniały zapory z drutu kolczastego oraz liczne pola minowe zakładane głównie - Rzeki Pilicy, rezerwat przyrody „Niebieskie Źródła”, zaporę w okolicach tzw. ślepych mostów np. na Murowańcu oraz Podklasztorzu. Ślepe mosty czyli wzmocnione faszyną i kamieniami brody na rzece Pilicy m.in. w okolicach Zarzęcina. Mosty na Zbiornika Sulejowskiego, opactwo Cystersów w Sulejowie rzekach Luciąży i Pilicy również były zaminowane. Zbudowano także betonowe bunkry, schrony oraz rezerwat Lubiaszów. i magazyny drewniano-ziemne. Przedpola obrony czyszczono z drzew i zarośli. Przy budowie umocnień brały udział dowództwa fortyfikacyjno-budowlane Wermachtu oraz grupy operacyjnej Organizacji Todt. Kierownictwo nad budową umocnień na środkowym odcinku frontu z rozkazu Zalew Sulejowski (PW) Hitlera objął osobiście Himmler. W budowie umocnień brały udział bataliony robocze armii hitle rowskiej i formacje wschodnie, podstawową siłą roboczą stanowiła jednak masowo spędzana - ludność polska. Do pracy przy fortyfikacjach Piliza Stellung – a2 skierowano bardzo dużą liczbę i przebiega przez następujące miejscowości: Barkowice osób w wieku od 14 do 65 lat. Osoby zatrudnione przy kopaniu rowów przeciwczołgowych i oko Mokre, Bronisławów, Swolszewice Duże, Smardzewice, pów zbierały się codziennie w wyznaczonych miejscach i były doprowadzane lub dowożone na miejsce pracy. Do pracy wykorzystywano również ludność z dalszych miejscowości, skoszaro - Karolinów, Sulejów, Przedbórz waną na potrzeby budowy w obozach pracy, a także ludzie zatrzymani w łapankach oraz jeńcy • Zielony pieszy szlak turystyczny – Szlak Rekreacyjny, krót- wojenni. Takie obozy pracy istniały m.in. w Lubiaszowie, Sulejowie, Barkowicach, Białej, Kurnędzu,- Krzewinach, Stobnicy i Ręcznie. Przetrzymywani w obozach dostawali do picia czarną kawę, na ki o łącznej długości 22 km rozpoczyna się w Piotrkowie posiłek składały się zupa z brukwi lub buraków, kawałek chleba i kostka marmolady oraz ćwiartka Trybunalskim, następnie biegnie przez Koło, Polichno, wódki raz na 10 dni, pracownicy dostawali również papierosy. Robotnicy pracowali w grupach Proszenie, Gazomkę od Rezerwatu „Dęby w Meszczach”. 20-osobowych – mężczyźni kopali rowy, a kobiety rozplantowały ziemię. Dzienna norma przewi dywała wykonanie dziesięciometrowego odcinka dla 3 grup. Prace nad budową umocnień trwały Szlak zielony kończy się w Jarostach koło Piotrkowa do 15 stycznia 1945 roku, do chwili przełamania Pilicy przez Armię Czerwoną. Łącznie na terenie- Sulejowskiego Parku powstał rów przeciwczołgowy o długości ponad 50 km. Trybunalskiego.  Większość obiektów murowanych Piliza Stellung a2 istnieje do dnia dzisiejszego i można je bez • Czerwony pieszy szlak turystyczny – Szlak Partyzancki problemu zwiedzać. Większość jest zaśmiecona, niektóre kompletnie zasypane. Ale nadal do Opactwo Cystersów w Sulejowie – kościół Małego Franka z II wojny światowej. Cały szlak ma 201 większości można wejść i samemu podziwiać ich budowę. W Sulejowskim Parku Krajobrazowym św. Tomasza Kantuaryjskiego (PW) występuje kilka typów tych budowli. km długości i biegnie z Radomska przez Przedbórz,  Ringstand 58 c (Bauform 201, Regelbau 58c) Tobruk – niemiecki typ małego schronu bojowego Sulejów, Polichno, Tomaszów Mazowiecki, Inowłódz do wykonanego z żelbetu, przystosowanego do prowadzenia ognia okrężnego. Konstrukcja schronu Brudzewic. • W granicach Sulejowskiego Parku znajdują się również oparta była na projekcie włoskiego schronu wykorzystywanego podczas walk o Tobruk w Afryce Północnej, stąd potoczna nazwa. Schrony Ringstand 58c były powszechnie stosowane przez • Niebieski szlak kajakowy – Szlak Wodny Pilicy – długość szlaki dla turystów zmotoryzowanych oraz szlaki koń- Niemców, pierwsze z nich zbudowano na Wale Atlantyckim w 1942 roku. Schron wkopany był szlaku228 km. ciągnie się prawie na całej długości rzeki skie. Liczne ścieżki leśno – edukacyjne zachęcają do w ziemię i ponad jej poziom wystawał jedynie strop przedziału bojowego z otworem do pro wadzenia ognia okrężnego z poziomu ziemi. Uzbrojenie stanowił 1 karabin maszynowy MG 34 lub - od miejscowości Zarzęcin przez Zbiornik Sulejowski do spacerów po lasach Nadpilicza. MG 42, czasami schron służył jako punkt obserwacyjny i wyposażony był w nożycowa lornetkę, ujścia Pilicy do Wisły. niekiedy bardzo rzadko uzbrojenie stanowił pancerfaust. Zaletą schronu były małe rozmiary, znacznie utrudniające jego wykrycie i zniszczenie. Także niskie koszty budowy i prosta kon • Zielony szlak rowerowy – Ścieżka rowerowa im. Zygmunta strukcja w porównaniu do tradycyjnych schronów sprzyjały powszechnemu ich stosowaniu jako - Goliata – Ścieżka rowerowa wokół Zbiornika Sulejowskiego elementów fortyfikacji polowych i uzupełnienie fortyfikacji stałych. Budowa takiego obiektu trwała około 25 dni. tworzy pętla o długości 70.6 km, wiodącą wokół Zbior-  Ringstand 67 – (Bauform 238) Konstrukcja schronu zbliżona była do Ringstanda 58c i różniła się nika Sulejowskiego. Szlak ten bierze początek i koniec powiększonymi wymiarami przy zachowaniu 40 cm grubości ścian oraz przede wszystkim uzbroje- nie które stanowiła wieża czołgu PzKpfw II z działem kal. 37 mm.  Kochbunkier -mały schron jednoosobowy – znany jako garnek Kocha. Produkowany w fabrykach

jako prefabrykat i przywożony gotowy na miejsce posadowienia. Schron dawał podstawowe schronienie przed ogniem wroga. Kochbunker był obsypany ziemia, aż po otwory strzelnicze i spokojnie opierał się odłamkom, był trudny do zlokalizowania i co najważniejsze tani w produkcji.

Umocnienia z II Wojny Światowej (MS)

Ruiny średniowiecznego zamku na Bąkowej Tygrzyk paskowany rys. (PW) Górze (PW) 52 PRZEDBORSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 53

PRZEDBORSKI PARK KRAJOBRAZOWY

PRZEDBORSKI PARK KRAJOBRAZOWY OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PARKU Nosalewice

Wygwizdów Ludwinów Przedborski Park Krajobrazowy jest jednym z najciekawszych Przedbórz Parków środkowej Polski, wyróżnia się dużą zmiennością budowy Przyłanki geologicznej i rzeźby terenu, co wpływa na zwiększone zróżnico- Gustawów Wierzchlas wanie innych elementów środowiska przyrodniczego: gleb, wód Miejskie Pola Łączkowice Jabłonna podziemnych i powierzchniowych, mikroklimatu, szaty roślinnej Chałupy Piskorzeniec i świata zwierzęcego. W wyniku tych zróżnicowań powstał malow- Wojciechów Brzostek niczy krajobraz, odznaczający się dużą różnorodnością i pięknymi Sokola Góra Ruda Pilczycka Policzko Str. punktami widokowymi. Ochrony wymagają walory przyrodniczo- III Pratkowice -krajobrazowe, głównie najbardziej naturalnych terenów w dolinie Policzko-Gaj. Majdan Pilicy i jej dopływów, rozległe kompleksy leśne i borowe (pozosta- 1/41 Pilczyca G. Fajna Ryba Góry Mokre łości Puszczy Pilickiej) oraz grzbiet wypiętrzeń jurajskich i kredo- G. Bukowa Rączki 347 335 Zaostrów wych Pasma Przedborsko – Małogoskiego. Rudka I Józefów G. Kozłowa G. Krzemycza 336 Wólka Słupia II Kajetanów Powierzchnia parku: 16 550 ha 334 Dobromierz Stara Wieś Powierzchnia otuliny: 18 461 ha Pilica woj. łódzkie Mrowina Boża Wola IV Budzisław Krzętów woj. świętokrzyskie Rok utworzenia parku: 1988 Kol. Położenie geograficzne: Makroregion: Wyżyna Przedborska. Łapczyna Wola Żeleźnica Lasocin Stanowiska Mezoregiony: Wzgórza Opoczyńskie, Pasmo Przedborsko-Mało- goskie, Wzgórza Łopuszańskie, Niecka Włoszczowska. Bobrowniki V Położenie administracyjne: województwo łódzkie, powiat radomszczański, gminy Przedbórz, Wielgomłyny, Masłowice Ciemiętniki VI Jakubowice Ewelinów i Żytno oraz; województwo świętokrzyskie, powiat konecki, Pilczyca Januszewice gminy Fałków i Słupia Konecka. Powiat włoszczowski, gminy owska Komorniki rna Włoszcz Sudzinek Cza Kluczewsko i Krasocin, powiat kielecki, gmina Łopuszno. Jednostka organizacyjna: Rzewuszyce Oleszno Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego Kluczewsko Rezerwaty Bukowa Góra i Murawy Kontakt: Świdno Dobromierskie z mostu w Krzętowie (DS) Maluszyn Chotów Oddział Terenowy Nadpilicznych Parków Krajobrazowych. Przedborski Park Krajobrazowy: Brzesice 0 1 2 3 4 5 km ul. Krakowska 28, 97-570 Przedbórz, Krasocin RZEŹBA TERENU granica parku tel. 447812757 granica otuliny Oś morfologiczną Parku w kierunku SE-NW stanowi Pasmo Adres e-mail: [email protected] Strona internetowa: www.parkilodzkie.pl rezerwaty istniejące lasy drogi główne wody Przedborsko – Małogoskie będące zachodnim mezozoicznym 334 obiekty zabytkowe punkty wysokościowe drogi drugorzędne obramowaniem Gór Świętokrzyskich. Jest ono podwójną Rezerwaty PPK: I - Bukowa Góra, II - Murawy Dobromierskie, III - Piskorzeniec, IV - Czarna Rózga, V - Oleszno, VI - Ewelinów

Pole kwitnących maków w pobliżu rezerwatów Bukowa Góra i Murawy Dobromierskie (DS) 54 PRZEDBORSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 55

WODY POWIERZCHNIOWE i perłówka jednokwiatowa. Do gatunków górskich nale- żą: nerecznica szerokolistna, liczydło górskie, parzydło Cały obszar Przedborskiego Parku Krajobrazowego leży w zlew- leśne, czernieć gronkowy, trybula lśniąca ni rzeki Pilicy. Płynie ona peryferyjnie przecinając Otulinę PPK i widłak wroniec. Na torfowiskach w pobliżu jej zachodniej granicy. Największym prawobrzeżnym w Parku rośnie wiele reliktowych dopływem Pilicy, w granicach Parku, jest rzeka Czarna zwana gatunków roślin bagiennych, jak:, rosiczka okrągłolistna, gwiazdnica błotna,­ wełnianka wą­skolistna. Inne rzadkie rośliny to: wawrzynek wilczełyko, bluszcz Góra Fajna Ryba (DS) pospolity, pełnik europejski, kosaciec syberyjski, orlik pospolity, lilia monokliną, w której biegną równolegle dwa grzbiety: jeden złotogłów, rutewki mniejsza i orli- zbudowany z wapieni górnojurajskich, drugi z piaskowców kolistna, śnieżyczka przebi- górnokredowych. Różnorodność morfologii PPK jest wynikiem śnieg, sasanka wiosenna, nakładania się całego szeregu procesów rzeźbotwórczych od jarzmianka większa, trzeciorzędu do czasów współczesnych i wykazuje związek pomocnik baldaszkowy, zarówno z czynnikami strukturalnymi – budową geologiczną widłak spłaszczony, obuwik i tektoniką podłoża, jak też z działalnością procesów czwarto- Pilica (DS) pospolity, buławniki czerwony rzędowych. Występują tu obok siebie formy rzeźby o charakte- i wielkokwiatowy, podkolan bia­ły, rze typowym dla niżu, jak też elementy rzeźby wyżynnej. Do również Czarną Włoszczowską. Za początek Czarnej Włoszczow- listera jajowata, gnieźnik leśny, żłobik koralowy, stor­czyki głównych cech wyżynnych PPK należy występowanie utworów skiej zostało uznane połączenie rzek: Czarnej Pilczyckiej, Starej szerokolistny, samiczy i plamisty, wolffia bezkorzeniowa oraz mezozoicznych – skał wapiennych i piaskowcowych, triaso- Czarnej i Czarnej Nowej. W uroczysku Piskorzeniec oraz pod grzyb szmaciak gałęzisty. wych, jurajskich i kredowych, a także wysokości bezwzględ- Ewelinowem znajdują się kompleksy stawów rybnych. Śniedek baldaszkowaty (DS) ne terenu przekraczające 300 m n.p.m. Kulminacje pasma FAUNA Przedborsko – Małogoskiego to Fajna Ryba (347 m n.p.m.), Bielik (PW) Kozłowa Góra (336 m n.p.m.), Bukowa Góra (335 m n.p.m.) W lasach Parku żyją duże ssaki leśne: łoś, jeleń, sarna, dzik i Krzemycza Góra (334 m n.p.m.). Od wschodu do wzniesień i ciepłolubne: wiśnia karłowata, dzie- i borsuk. Wody powierzchniowe zamieszkuje wydra i bóbr. Pasma Przedborsko-Małogoskiego przylegają podmokle i zale- więćsił bezłodygowy, zawilec wielko­ Spośród mniejszych gatunków występują tu: gronostaj, sione obszary tzw. Niecki Zabrodzkiej. Od zachodu naturalną kwiatowy, pluskwica europejska, łasica oraz ryjówki malutka i aksamitna. Na terenie Parku granicę Parku stanowi dolina Pilicy, a od południa – dolina dzwonek syberyjski, goryczki wą- gnieździ się ok. 130 gatunków ptaków. Najrzadsze z nich Czarnej Włoszczowskiej, która pod Żeleźnicą tworzy malowni- skolistna i orzęsiona, oman wierz- czy przełom przez Pasmo Przedborsko-Małogoskie. bolistny, aster gawędka, pszeniec różowy, miłek letni i miłek szkarłatny, kurzyślad błękitny, ciemiężyk białokwiatowy, przetacznik pagórkowy, koniczyna długokłosowa

Duży Staw w rezerwacie Piskorzeniec (DS)

FLORA

Flora Parku liczy ponad 900 gatunków roślin naczynio- wych, w tym 66 gatun­ków rzadkich i chronionych. Wśród Kraśnik sześcioplamek (DS) nich na szczególną uwagę zasługują, gatunki stepowe

Staw Bolesław w rezerwacie Piskorzeniec (DS) Zaskroniec zwyczajny (DS) 56 PRZEDBORSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 57

Murawy Dobromierskie – rezerwat stepowy pochodze- ZABYTKI nia antropogenicznego, o powierzchni 35,84 ha utworzony w roku 1989 w celu zachowania nawapiennych muraw i zarośli kserotermicznych z bogatą i unikalną florą i fauną. Rezerwat obejmuje wzgórza zbudowane z górnojurajskich wapieni płyto- wych, z których roztacza się wspaniały widok na całą okolicę. Rezerwat jest najbogatszym skupiskiem roślin kserotermicznych w całej północnej części Wyżyny Środkowopolskiej. Piskorzeniec – rezerwat torfowiskowy największy w Polsce Środkowej, utworzony w roku 1990 na pow. 431,96 ha. Tor- fowisko obejmuje ekosystemy wysokotorfowiskowe oraz ba- Zanokcica murowa (DS) Rezerwat Oleszno (DS)

to: bielik, rybołów, orlik krzykliwy,­ bocian czarny, żuraw, Polski nie ma już nigdzie tak dużej powierzchni mokrych eutroficz- Kapliczka choleryczna w Przedborzu (DS) bąk, kulik wielki, rycyk, dzięcioł zielonosiwy, zimorodek nych lasów liściastych z całą ich bioróżnorodnością. W rezerwacie i podróżniczek. Wśród ryb występują głów­nie gatunki pospo- występują prawie wszystkie gatunki drzew leśnych Polski, gatun- lite, z rzadszych stwierdzono tu kozę, piekielnicę i różankę. kiem dominującym jest olsza czarna, a ponadto rosną tu: jodła, W Parku znajdują się także stanowiska rzadkich i chronio- buk, dąb szypułkowy, jesion, jawor, klon zwyczajny, sosna i grab. nych bezkręgowców: mieniaka tęczowca, tęcznika mniej- Oleszno – rezerwat leśny, utworzony w 1970 roku na po- szego, biegaczy: łysego, zielonozłotego i fioletowego oraz wierzchni 262,67 ha , obejmujący fragment podmokłych lasów trzmieli rudoszarego i leśnego. o bardzo bogatym drzewostanie, który porasta rozległe obniżenie w Niecce Zabrodzkiej. Na mokrej glebie rośnie starodrzew zbudo- FORMY OCHRONY PRZYRODY wany z wielu gatunków drzew, głównie olszy czarnej, jesiona wy- niosłego, dębu szypułkowego, jodły pospolitej, buka zwyczajnego. Na terenie Parku znajduje się pięć rezerwatów przyrody: Olsza i jesion liczą około 150 lat, natomiast buk, dąb szypułkowy Bukowa Góra – to najstarszy z rezerwatów na terenie i jodła około 170 lat. Podszycie budują liczne podrosty drzew Przedborskiego Parku Krajobrazowego, utworzony w 1959 i następujące krzewy: leszczyna, jarzębina, kruszyna, trzmielina Ruiny pałacu Niemojewskich w Lasocinie (DS) roku na powierzchni 33,77 ha. Obejmuje on wapienne wzgó- zwyczajna, kalina koralowa. Na terenie rezerwatu rosną także rze (335 m n.p.m.), znajdujące się w północno- zachodniej dwa skupiska cisów (41 i 12 sztuk). Kilka cennych zabytków kultury materialnej znajduje się części Pasma Przedborsko-Małogoskiego. Został utworzony Ewelinów – (na terenie otuliny PPK) – rezerwat częściowy, utwo- w położonym na obrzeżu Parku Przedborzu.­ Zachowały się dla zachowania jedynego i ostatniego płatu lasu naturalnego rzony w 2006 roku o powierzchni 14,83 ha w celu zachowania rzad- tu pozostałości średniowiecznego­ zamku, fragmenty mu­ na podłożu węglanowym. Drzewostan tworzy buk z domiesz- Rezerwat Murawy Dobromierskie (DW-B) kich i zagrożonych gatunków roślin runa lasu grądowego. Obejmuje rów miejskich, gotycki kościół (1340 r.), podcieniowy dom ką klonu jawora, grabu, dębu bezszypułkowego i bardzo on fragment lasu o charakterze grądu typowego, porastającego w rynku (XVII w.) oraz klasycystyczny ratusz (1826 r.). Do rzadko występującej lipy szerokolistnej, której tutejsze sta- gienne lasy olchowo-brzezinowe i bór bagienny. Występuje tu wapienne wzniesienie. Niezwykle interesujące jest runo zielne rezer- ciekawszych zabytków na terenie Parku i jego najbliższej nowisko wyznacza północną granicę zasięgu tego gatunku kilka zespołów leśnych i zaroślowych oraz kilkanaście zespo- watu Ewelinów, w którym stwierdzono występowanie 23 gatunków okolicy należą także: gotycki kościół w Stanowiskach (XIV/ w Polsce. Przeciętny wiek drzewostanu wynosi około160 lat. łów turzycowych i szuwarowych; reprezentujących przegląd chronionych i rzadkich roślin. Drzewostan tworzą: grab, dąb, jodła, XV w.) przebudowany w XVII w. z zegarem słonecznym, roślinności bagiennej od torfowisk niskich przez przejściowe sosna i buk. Występuje tu wiele gatunków ptaków i zwierząt.Natura do wysokich. Na terenie rezerwatu występuje największe 2000 Teren PPK w 65 procentach został włączony do nowej formy w Polsce Środkowej stanowisko paproci salwinii pływającej. ochrony przyrody Sieci Obszarów Natura 2000 obowiązującej w Pol- Czarna Rózga – rezerwat leśny, utworzony w roku 1996 na po- sce od 2004 roku na podstawie dyrektyw Unii Europejskie, są to: wierzchni 185,60 ha w celu zachowania naturalnych ekosystemów Specjalny Obszar Ochronny Siedlisk o nazwie Ostoja Przedborska wilgotnych lasów liściastych z licznymi drzewami pomnikowymi PLH 260004 i na terenie otuliny Dolina Górnej Pilicy PLH 260018. oraz gatunkami rzadkich chronionych roślin zielnych. W sieci ob- Na terenie Przedborskiego Parku Krajobrazowego znajduje szarów chronionych Wyżyny Małopolskiej, a także całej środkowej się: 56 użytków ekologicznych, 55 pomników przyrody.

Rezerwat Bukowa Góra (DS) Spichlerz dworski w Kluczewsku (DS) 58 PRZEDBORSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 59

Szlak Kajakowy Pilicy – fragment szlaku o dł. 29 km. od Sudzinka do Przedborza, czas przepłynięcia około 1-2 dni. Łódzki Szlak Konny im. mjr Henryka Dobrzańskiego „Hubala” – najdłuższy w Europie (ponad 2000 km), dla mi- łośników turystyki konnej i aktywnej – w ramach projektu „Tu- rystyka w siodle – infrastruktura innowacyjnego i unikatowego produktu turystycznego”. Na trasie: 200 ośrodków jeździeckich, 21 punktów postojowych, 1400 tablic informacyjnych, 30 punktów informacyjnych monitorujących turystów i ponad 1000 atrakcji turystycznych. W punktach informacyjnych można wy- Rajd rowerowy pożyczyć lokalizator, który w wypadku niebezpieczeństwa wyśle „Szlakiem Królewskich Łowów”(DS) Rączki – stadnina koni (DS) służbom ratunkowym informację, pozwalającą zlokalizować turystę. Na terenie PPK fragment długości około 22 km od Przy- części: pierwsza Rączki, rezerwat Bukowa Góra i Murawy Szlak Królewskich Łowów – oznakowany kolorem żół- łanek do Krzętowa, czas przejazdu konno ok. 8 godz. Dobromierskie, Kowale, Góra Krzemycza, Kolonia Boża Wola, tym, pieszy Przedbórz – Żeleźnica – Oleszno – Krasocin dł. Józefów, Góra Fajna Ryba, Góry Suche, Góry Mokre, druga 39,5 km, czas przejścia około 12 godz. Szlak został popro- Wojciechów, Borowa, rezerwat Piskorzeniec, Góry Mokre. wadzony przez najwyższe wzniesienia Przedborskiego Parku Krajobrazowego. Terytorialnie jest łącznikiem pomiędzy województwami: łódzkim i świętokrzyskim. Cechą szczegól- A to ciekawe ną Pasma Przedborsko – Małogoskiego są wybitne walory  Kugiel przedborski – to regionalna potrawa widokowe. Wynika to z lokalizacji Pasma, należącego do Gór przygotowywana w dużych garnkach lub kociołkach, Ruiny zboru ariańskiego w Łapczynej Woli (DS) wypiekana w piecach chlebowych przez ok. Świętokrzyskich, przed dużym obniżeniem Niecki Włoszczow- 8 godz. Jego podstawowe składniki to żeberka kościół w Januszewicach (XVII w). Wczesnobarokowy kościół skiej. Panoramy obserwowane ze wzniesień mają głębokość i golonka w kawałkach, nieco większych jak na gulasz i ziemniaki. W Przedborzu pieczenie (XVII w.) zespół dwor­ski (XVIII w.) i park w Olesznie, ruiny do 70 km. Nazwa szlaku nawiązuje do historycznie udoku- kugla ma już wieloletnią tradycję. Na stołach zboru ariańskiego w Łapczynej Woli (XVII w.), otoczone par- mentowanych polowań Polskich Królów (Kazimierz Wielki, w czasie wszystkich świąt, imprez lokalnych, Władysław Jagiełło) podczas ich pobytu na zamku w Prze- okolicznościowych, rodzinnych zawsze króluje kami zespoły dworskie w Dobromierzu (XVIII w.), Woli Świ- kugiel. Do dnia dzisiejszego w Przedborzu dzińskiej (XIX w.), Rączkach (XIX w.), Rudzie Pilczyckiej (XIX dborzu. Szlak atrakcyjny również ze względu na obecność wychodząc z kościoła po porannej niedzielnej w.) i Skąpem (XIX w.) oraz młyny wodne w Dobromierzu walorów przyrodniczych. Mszy Św. można poczuć unoszący się z pobliskich piekarni i domów zapach kugla. i Żeleźnicy. Ponadto na terenie­ Parku i jego otuliny znajdują się licz­ne kapliczki i figury przydrożne, a także drewniane zabytki budownictwa wiejskiego. Spływ kajakowy rzeką Pilicą (DS)

SZLAKI TURYSTYCZNE NA TERENIE PARKU:

Szlak Rzeki Pilicy – oznakowany kolorem niebieskim, pie- szy na terenie otuliny od Krzętowa do Przedborza fragment o dł.18 km, czas przejścia około 3,5 godz. Szlak Łącznikowy – oznakowany kolorem czarnym pie- szy, Mrowina – Biały Brzeg dł. 11 km, czas przejścia około 3,5 godz. Szlak jest obejściem szlaku niebieskiego z którym łączy się na początku i na końcu. Szlak Przedborskiego Parku Krajobrazowego – oznakowany kolorem zielonym, pieszy Rączki – Góry Mo- Obuwik pospolity rys. (PN-T) kre – Piskorzeniec – Wojciechów – Przedbórz dł. 35 km, czas przejścia około 10 godz. Szlak można podzielić na dwie Pszeniec różowy (częściowy albinizm) (DS) Rajd pieszy na żółtym szlaku „Królewskich Łowów” (DS) 60 PRZEDBORSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 61

Rezerwat Bukowa Góra (DS) 62 ZAŁĘCZAŃSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 63

ZAŁĘCZAŃSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZAŁĘCZAŃSKI PARK KRAJOBRAZOWY

Wierzchlas Ruda OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PARKU

Kochlew Przycłapy Kraszkowice Bolińska Góra Załęczański Park Krajobrazowy położony jest w południowej części Broników Krzeczów województwa łódzkiego, w północno-wschodniej części Wyżyny Wieluńskiej, będącej częścią Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Zamyka on od północy system jurajskich parków krajobrazowych. Glinianki Jajczaki Powierzchnia Parku wynosi 13 520 ha, a strefy ochronnej Mierzyce Toporów Kamion 8 153 ha. Utworzony został 5 stycznia 1978 r. jako jeden Niżankowice Łaszew A Wilcze Doły Pątnów Przywóz z pierwszych parków krajobrazowych w kraju w celu ochrony Łaszew Górny Rządowy niepowtarzalnego krajobrazu jurajskich wapiennych ostańców I Szczyty Przywóz Rezerwat Dąbrowa w Niżankowicach”” kryjących w sobie wiele form krasu, będących środowiskiem Parowy Kolonia Bieniec Ogroble Bieniec Łaszewskie Mały życia osobliwej, wapieniolubnej fauny i flory oraz urokliwego

Sosnowa Góra Wąwóz Królowej odcinka rzeki Warty określonego jako najpiękniejszy i najwar- Bieniec Bony Wiesagi Działoszyn Wiatrakowa Góra Dzietrzniki Syberia tościowszy przyrodniczo w stosunku do całego jej biegu. Sęsów

Nadwarciański Gród” Powierzchnia parku: 13 520 ha ” Bobrowniki Tasarze Bukowce Wronia Woda Lisowice Powierzchnia otuliny: 8 153 ha G.Św.Genowefy II Źr.Objawienie G.Wapiennik Raciszyn Rok utworzenia parku: 1978 G.Zelce Piaski Stara Wieś Rezerwat Węże” Góra Raciszyn ” Lisia Góra Ponory Suchej Strugi Położenie geograficzne: Makroregiony (Wyżyna Woźnicko- Węże Cieśle Góra Krzemionczki Gligi Góra Krzemionki Kolonia Lisowice -Wieluńska, Nizina Południowowielkopolska); Mezoregiony Kałuże Załęcze Małe Szczepany Załęcze Wielkie Góra Krzemiony (Wyżyna Wieluńska, Kotlina Szczercowska). Dalachów Góra Buki Góra Draby Położenie administracyjne: Kluski województwo łódzkie: powiat Kiedosy Draby wieluński (gmina Wierzchlas, gmina Pątnów, gmina Osja- ków); powiat pajęczański (gmina Działoszyn).

Grabarze Jednostka organizacyjna: Giętkowizna Zespół Parków Krajobrazowych Rezerwat Bukowa Góra” Krzemienna Góra Województwa Łódzkiego Słowików ” III V Rezerwat Szachownica” Kontakt: IV ” Rudniki Kleśniska Góra Cerefiska Oddział Terenowy Sieradzkich Parków Krajobrazowych, Rezerwat Stawiska” ” Załęczański Park Krajobrazowy Parzymiechy Góra Zelce (KG) ul. Rycerska 2A, 98-200 Sieradz, 43 822 62 20 Adres e-mail: [email protected] Zimnowoda Jaworzno Warta przepływając przez Park dzikim, naturalnym korytem Strona internetowa: www.parkilodzkie.pl

0 1km 2km 3km 4km 5km zataczającym charakterystyczny, tzw. Wielki Łuk Warty, po- Lipie śród wapiennych wzgórz i pasm polodowcowych wzniesień, rzeźbi w skalistym podłożu głębokie, malownicze przełomy.

granica parku lasy punkty wysokościowe i widokowe wody obiekty zabytkowe RZEŹBA TERENU

granica otuliny rezerwaty istniejące użytki ekologiczne pomniki przyrody wapienniki, młyny wodne

drogi główne drogi drugorzędne skałki, ostańce jurajskie jaskinie krasowe, źródła Wśród poszczególnych elementów przyrody Załęczańskiego

Rezerwaty: I rezerwat Dąbrowa w Niżankowicach, II - rezerwat Węże, III - rezerwat Szachownica, IV- rezerwat Stawiska, V- rezerwat Bukowa Góra Parku Krajobrazowego budowa geologiczna ma szczególne znaczenie. Urozmaicona rzeźba jest efektem interesującej geologicznej historii. Zasadnicze geologiczne podłoże Parku

Jaskinia Za Kratą (KG) 64 ZAŁĘCZAŃSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 65

systemy jaskiniowe. Czasami fragmenty jaskiń ulegały zawaleniu, bardzo wilgotny, wapienne skały jurajskie omawianego obsza- piaszczystych wzgórz moreny czołowej, które w dzisiejszym wówczas na powierzchni powstawały leje oraz zapadliska o gene- ru, ulegały silnym procesom krasowym. Procesy te były wspo- krajobrazie eksponują się od Lisowic po Giętkowiznę (Góry zie krasowej. magane ruchami tektonicznymi, które zachodziły w tym czasie. Bugajowe z najwyższą kulminacją w parku – Lisią Górą o wys. Wapienne skały, w zależności od warunków ich powstawania, Zauważalną namiastką procesu krasowienia są ponory – 248 m n.p.m., Góry Gliżyńskie, Bobrowskie Góry) oraz w pół- różnią się między sobą odpornością, dlatego niektóre frag- miejsca, w których wody strumienia znikają pod ziemią nocnej części Parku w okolicy Kamiona i Krzeczowa. Zanik menty morskiego dna częściowo oparły się niszczycielskiemu (np. Sucha Struga w Kolonii Lisowice). Wypływają one na lądolodu i otworzenie możliwości odpływu wód ku północy działaniu wody i dzisiaj miejscami tworzą izolowane wzgó- powierzchnię ze szczelin wapiennych w postaci źródeł nazy- spowodowało w dolinie Warty silną erozję wgłębną. Powstał rza nazywane ostańcami wapiennymi. Ostańce, przeważnie wanych wywierzyskami. Można je obserwować przy korycie wówczas współczesny kształt Wielkiego Łuku Warty oraz słynne zbudowane są z bardzo twardych wapieni nazywanych rzeki Warty koło Lisowic (wywierzyska przykorytowe). skalistymi. Powstawały one w jurze górnej, w miejscach ko- W wapiennych ostańcach efekty krasowienia zachowały się loni gąbek, tworzących na dnie morza podwodne budowle także w postaci jaskiń. Kilka takich form znajduje się w rezer- w kształcie wzgórz. Skaliste wzgórza ostańcowe otoczone są wacie geologicznym Węże na Górze Zelce oraz w okolicznych Żabi Staw (EF) mniej odpornymi wapieniami uławiconymi, o charakterystycz- wzgórzach ostańcowych. nej budowie płytowej. Szybsze rozpuszczanie tych warstw Ruchy tektoniczne, oprócz sieci spękań, doprowadziły również do kształtowało się w środkowej i górnej jurze (około 190–140 powodowało, że doliny stawały się coraz głębsze, a ostańce powstania w skałach wielu uskoków tektonicznych, które wyznaczyły mln. lat temu). Występowały tu wówczas płytkie, ciepłe coraz bardziej nad nimi górowały. zasadniczy przebieg dzisiejszych dolin rzecznych. Tak jest w przypad- zbiorniki morskie, obfitujące w faunę posiadającą pancerze Dziś jurajskie skały ukazują się na powierzchni terenu na ku dolin Suchej Strugi oraz Warty w strefie Wielkiego Łuku. lub szkielety zbudowane z węglanu wapnia. Organizmy te szczytach ostańców wapiennych, na krawędzi doliny Warty W plejstocenie niezwykle urozmaicony skalisty krajobraz umierając pokrywały dno morza, a ich szczątki wraz z wytrą- pod Lisowicami oraz w licznych kamieniołomach. W miejscach z silnie skrasowiałymi wapiennymi wzgórzami, był niszczony canym z wody morskiej węglanem wapnia utworzyły później tych można obserwować układy warstw skalnych, a w nich przez lądolody skandynawskie. W okresie między 700 000– warstwy różnych odmian wapieni. skamieniałości zwierząt morskich (amonity, gąbki, małże, 120 000 lat B.P., transgredujące z północy lodowce przykryły W rejonie ZPK przebiega granica pomiędzy mezozoicznymi belemnity, jeżowce, kraby) oraz zjawiska krasowe. cztery lub pięć razy teren obecnego Parku Załęczańskiego. Ostat- skałami jury środkowej (185–160 mln lat B.P.*) występujący- Silnie skrasowiałe ostańce wznoszące się dzisiaj nad do- ni pobyt lądolodu na tym obszarze (około 200–120 000 lat Kamieniołom w Wężach (KK) mi w zachodniej części Parku oraz skałami jury górnej (160– linami charakteryzują się stromymi skalistymi zboczami. temu), miał olbrzymi wpływ na dzisiejszy krajobraz Parku. 140 mln lat B.P.) – w północnej i wschodniej jego części. W krajobrazie Parku do najciekawszych należą: Góra Zelce Dla lądolodu wapienne ostańce Wyżyny Wieluńskiej stały przełomy: Działoszyński i Krzeczowski. W tym czasie powstała Takie warunki panowały także podczas kredy (140–60 mln (229m n.p.m.), Góra Świętej Genowefy (200m n.p.m.), Góra się naturalną zaporą. Opierając się na nich usypał pasmo też skalna brama między Górą Św. Genowefy i Górą Wapiennik. lat B.P.). Pod koniec tego okresu, w efekcie ruchów tektonicz- Wapiennik (198m n.p.m.), Góra Draby (220m n.p.m.), Góra Inną ciekawostką geologiczną z tego okresu jest jaskinia nych, opisane utwory morskie zostały pofałdowane, pocięte Buki (238m n.p.m.), Góra Krzemionki (228m. n.p.m.). Szachownica na Krzemiennej Górze. System ten powstał uskokami i wydźwignięte ponad powierzchnię morza. Płyty w wyniku rozmywania szczelin wapiennego ostańca, poło- skorupy ziemskiej napierały na siebie zgniatając się i fałdu- żonego na przedpolu topniejącego lądolowca (jaskinia typu jąc. Pokłady skał były wypychane coraz bliżej ku powierzchni, proglacjalnego). jednocześnie krusząc się w sieć spękań tektonicznych, aż Po ustąpieniu lądolodu krajobraz stał się bardzo monotonny. wreszcie stały się skalistym lądem. Z topniejącego lodowca zostały uwolnione ogromne ilości Na powierzchni, poddane wpływom zmieniających się warun- pokruszonego materiału skalnego. Piaski i żwiry całkowicie ków klimatycznych, zaczęły szybko podlegać niszczeniu. Utwory przykryły pierwotną, skalistą rzeźbę. Niezwykle urozmaicony z czasu kredy obecnie tu nie występują gdyż zostały usunięte krajobraz zamienił się w lekko faliste równiny pól sandrowych, przez późniejsze procesy erozyjne. Pod wpływem wody i procesów występujące między pasmami łagodnych wzniesień more- rozpuszczania w wapiennych skałach powstała charakterystycz- nowych. Wystarczyło jednak ok. 100 tys. lat aby krajobraz na rzeźba krasowa. Wapienie należą do skał rozpuszczalnych uległ kolejnym zmianom. W procesie erozji i denudacji powoli w wodzie, a obecność w wodzie deszczowej dwutlenku węgla polodowcowe osady spłynęły ze stromych, podmywanych przez (pochodzącego z atmosfery lub z gleby), znacznie ten proces przy- rzekę stoków doliny oraz z wierzchołków wapiennych wzgórz. spiesza. Krasowienie wapieni ułatwiały ruchy skorupy ziemskiej, Amonit rys. (PN-T) Krawędzie doliny Warty oraz tarasy nadzalewowe pocięte zo- które pokruszyły wapienny monolit w sieć pionowych i poziomych stały skomplikowaną siecią wąwozów, parowów i debrzy, a na spękań. W szczeliny te łatwiej wsiąkała woda i stopniowo je po- W erze kenozoicznej, zwłaszcza podczas neogenu (23,5– szczytach ostańców znów ukazały się wapienne skałki. szerzała. We wnętrzu skał tworzyły się, a następnie powiększały 1,7 mln lat B.P.), gdy panował klimat bardzo ciepły i okresowo Ponor Suchej Strugi (KK) 66 ZAŁĘCZAŃSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 67

Procesy krasowe na terenie Parku są nadal żywe. O ich ak- oddziałujących na siebie oraz na siedlisko. Cechuje je swoista tywności świadczą nowe nacieki w jaskiniach, tworzące się fizjonomia, wewnętrzna struktura przestrzenna, rytmika se- współcześnie leje i zapadliska, ponory Suchej Strugi oraz zonowa, zróżnicowanie gatunkowe i wielkość zajmowanych liczne źródła krasowe (wywierzyska). Źródła są dużą atrakcją powierzchni. Zbiorowiska roślinne uwarunkowane są właści- Parku. Występują tu we wszystkich formach: korytowe, przy- wościami siedlisk, klimatu oraz działalnością człowieka. korytowe, tarasowe. Niektóre z nich mają swoje nazwy, np. Flora ZPK i jego otuliny liczy prawie 770 taksonów roślin na- Granatowe Źródła czy Źródło Świętego Floriana. czyniowych, około 100 gatunków mszaków i ok. 80 gatunków Spośród obszarów krasowych Polski kras Załęczańskiego Par- porostów. Na przestrzeni kilkunastu ostatnich lat stwierdzono, ku Krajobrazowego jest stosunkowo dobrze poznany. Wyróż- że flora Parku zubożała o kilka taksonów. Ubytki te są nieznacz- nia go ogromna ilość dobrze zachowanych i dostępnych do ne, ale dotyczą rzadkich i cennych roślin, takich np. jak: wrońca obserwacji form krasu kopalnego (paleokrasu), w tym liczne widłakowego i paprotnika ostrego – gatunków górskich oraz jaskinie ze stanowiskami paleontologicznymi plioceńskiej koniczyny długokłosowej – gatunku związanego z ciepłolubną

i plejstoceńskiej fauny lądowej. Stanowiska te należą do Źródło Św. Floriana (KK) Źródełka przykorytowe (KK) dąbrową w rezerwacie Dąbrowa w Niżankowicach. nielicznych tego typu w Polsce, a także w Europie. Są one bezcenne dla badań naukowych: poznania przeszłości geo- Wszystkie z nich to dopływy lewostronne. Są to Sucha Stru- charakterystyczne dla rzek płynących po twardym podłożu. logicznej, ewolucji krajobrazu i ewolucji świata zwierzęcego ga, Grabówka, Struga II, Struga Łaszewska, Struga. Dolina natomiast najczęściej wąska, o stromych stokach po- tego obszaru. Warta przepływa przez park charakterystycznym, ok. 40. ki- ciętych licznymi wklęsłymi formami erozyjnymi: wąwozami, *B.P. – przed współczesnością lometrowym odcinkiem, zwanym Wielkim Łukiem Warty, parowami i debrzami. na który składają się trzy odcinki o charakterze przełomów: Jednym z dłuższych dopływów Warty o długości ok. 15 km WODY Przełom Działoszyński, Załęczański Łuk Warty oraz Przełom jest Sucha Struga (zwana też Krępą lub Grabarką). Bierze Krzeczowski. Koryto Warty w obszarze parku jest niemal cał- ona początek ze źródła w rezerwacie Bukowa Góra, jednak Sieć rzeczną Załęczańskiego Parku Krajobrazowego two- kowicie naturalne, o bardzo skomplikowanej linii brzegowej nie uchodzi w typowy sposób do Warty. W ujściowym odcinku rzy rzeka Warta wraz z kilkoma niewielkimi dopływami. z dużą ilością zakoli, meandrów i wysp, płytkie i szerokie, jej wody giną w tzw. ponorach, łączą się z wodami podziem- nymi, by w końcu ujść do w Warty, prawdopodobnie w posta- ci źródeł przykorytowych w Lisowicach. Zjawisko to świadczy o wciąż czynnych procesach krasowych. Grzybienie białe (KG) Jednym z ważnych składników krajobrazu ZPK są źródła, któ- re cechuje znaczne zróżnicowanie. Występują tu zarówno ob- Obecnie na obszarze ZPK występuje ok. 50 gatunków roślin szary z licznymi źródłami wysiękowymi jak i bardzo wydajne, naczyniowych podlegających ochronie. Ponadto stwierdzono punktowe źródła krasowe (wywierzyska). Najcenniejsze oraz tu ok. 30 gatunków roślin rzadkich w skali kraju lub regionu, najbardziej znane źródła i obszary źródliskowe na terenie w tym kilka gatunków górskich oraz występujących na grani- Parku i otuliny to: Źródło Objawienia, przykorytowe źródła cy zasięgów geograficznych. w Lisowicach, Granatowe Źródła, Źródło Św. Floriana. Roślinność ZPK charakteryzuje bogactwo siedlisk, które wynika z jego położenia na granicy wyżyn i nizin. Na środo- FLORA wisko życia roślin oddziałuje tu wapienne podłoże Wyżyny

Świat roślin związany z określonym obszarem można rozpa- trywać w dwóch aspektach. Ogół gatunków roślin występują- cych na terenie Parku określamy jako florę. Drugim aspek- tem jest roślinność. Rozumiemy przez nią ogół zbiorowisk roślinnych występujących na charakteryzowanym obszarze. Zbiorowisko roślinne to skupisko wielu gatunków roślin wy- stępujących na określonej przestrzeni, tworzących skompliko- waną strukturę osobników współżyjących ze sobą, wzajemnie

Rzeka Warta (KG) Rojnik pospolity (KG) 68 ZAŁĘCZAŃSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 69

i żarnowca z roślinami miododajnymi: wrzosem, macierzanką ślimak Pyramidula rupestris, którego stanowisko na górze Zel- piaskową, rozchodnikiem ostrym i kocankami piaskowymi. ce jest wysuniętym najdalej na północ w stosunku do całego Jałowczyska pełnią ważną rolę w utrwalaniu śródlądowych jego zasięgu występowania. Jedną z najlepiej poznanych grup wydm oraz tworzą wyjątkowy, leczniczy mikroklimat. zwierząt ZPK są ryby. Prowadzone z dużą systematycznością od Zupełnie odmienna roślinność, rozwinięta na bardzo wilgotnych kilkudziesięciu lat badania ichtiofauny potwierdzają, że Warta glebach mineralnych z niewielkimi wahaniami poziomu wód w obrębie Wielkiego Łuku posiada najbogatszy i najbardziej gruntowych, związana jest z doliną Warty. Spotykamy tu m.in. zróżnicowany rybostan w stosunku do całej długości swego bie- łąki trzęślicowe, które należą w Polsce do ginących składników gu. Choć na przestrzeni lat daje się zauważyć wiele szkodliwych krajobrazu oraz kolorowe zbiorowiska ziołoroślowe złożone zmian, tę wyjątkową wartość utrzymuje nadal. Odcinek ten za- z wysokich bylin. Cennymi zbiorowiskami w dolinie Warty są mieszkują liczne gatunki ryb, w tym ginące w innych rejonach także zespoły turzycy dwustronnej i turzycy darniowej. ryby litofilne, tj. brzana, świnka i kleń. Ryby te nie tylko żyją Do ginących składników roślinności wodnej ZPK należą zbio- tu w niezłej kondycji, ale co najważniejsze, znajdują dogodne

rowiska ramienic. Są to glony tworzące podwodne łąki w jed- Łabędź krzykliwy (KK) warunki do tarła. Zanokcica skalna (KG) nym ze stawów w okolicach Krzeczowa. Malowniczym zbioro- Obszar ZPK zasługuje na uwagę również ze względu na sporą ilość wiskiem wodnym jest również zespół lilii wodnych. Spotyka występują wikliny nadrzeczne. Znajdziemy tu również fragmenty płazów i gadów. Żyje ich tutaj 19 gatunków, co stanowi ponad Krakowsko-Wieluńskiej oraz kwaśne piaski polodowcowe. Wy- się go w starorzeczach Warty. Buduje go grążel żółty i grzy- łęgu wierzbowo-topolowego oraz olsu porzeczkowego. Najcenniej- 70% łącznej krajowej herpetofauny. Gatunki płazów zamieszkują- różniono aż 107 jednostek roślinnych należących do 23 klas, bienie białe. Najładniejsze płaty tego zbiorowiska występują sze, niewielkie płaty lasów o naturalnym charakterze, występują ce Park to: traszka grzebieniasta, traszka zwyczajna, kumak nizin- z czego 86 przypada na roślinność nieleśną. w wodach Żabiego Stawu. Znajdziemy tu także inny rzadki poza doliną Warty: świetlista dąbrowa w okolicach Niżankowic, ny, grzebiuszka ziemna, ropucha szara, ropucha zielona, ropucha O ścisłym związku ZPK z Wyżyną Krakowsko-Wieluńską świad- składnik roślinności parku – zbiorowisko wgłębika pływające- kwaśna dąbrowa trzcinnikowa w uroczyskach Ruda i Mierzyce, wy- paskówka, rzekotka drzewna, żaba jeziorkowa, żaba wodna, żaba czy występowanie roślinności wapieniolubnej. Na ostańcach go. Nieopodal, niewielkie torfowisko przejściowe Suchy Ług, żynny jodłowy bór mieszany – w uroczysku Kluski (w szczątkowej trawna i żaba moczarowa. Gady reprezentują: jaszczurka zwinka wapiennych, zwłaszcza na Górze Zelce i na Górze Św. Geno- porasta mszar torfowcowy z rosiczką okrągłolistną, wełnian- postaci) i kwaśna buczyna w południowo-zachodniej części Parku. i żyworodna, padalec, zaskroniec i żmija zygzakowata. wefy, spotykamy rośliny charakterystyczne dla muraw na- ką pochwowatą, modrzewnicą zwyczajną i żurawiną błotną. Naturalna dolina rzeki stanowi nie lada atrakcję dla ptaków. skalnych. Roślinność ta w ostatnich latach uległa degradacji, Znaczną część powierzchni Parku (ok. 50%) zajmują lasy. Domi- FAUNA Z osobliwości można wymienić tracze nurogęsi gniazdujące w licz- jednak niektóre jej składniki – rojownik (rojnik) pospolity czy nują siedliska borowe na bardzo ubogim piaszczystym podłożu, bie kilku par w dziuplach nadbrzeżnych drzew. Warto zaznaczyć, czosnek skalny, rosną tu nadal na wyspowych stanowiskach w większości w postaci sosnowych monokultur o słabej kondycji Ze względu na różnorodność biotopów, fauna ZPK jest równie że w dolinie Warty poza obszarem ZPK przez wiele lat lęgi tych wysuniętych daleko na północ poza granicę swojego zasięgu. zdrowotnej. Dotyczy to szczególnie lasów we wnętrzu Łuku Warty. różnorodna i osobliwa. ptaków notowano jedynie w jej ujściowej strefie. Odnotowano tu Naturalnym zbiorowiskiem, które również zasługuje na uwa- Zajmują one tereny porośnięte niegdyś naturalnymi buczynami Najsłabiej poznane są bezkręgowce, mimo to do chwili również lęg gągoła – kaczki o podobnych upodobaniach gniazdo- gę jest szczelinowy zespół wapieniolubnych paproci, porasta- i dąbrowami. Tylko niewielkie fragmenty stanowią wartościowe, obecnej udało się udokumentować występowanie ponad wych. Z innych blaszkodziobych najpospolitsza jest krzyżówka. jący zacienione krasowe zagłębienia i szczeliny, zwłaszcza na wielogatunkowe drzewostany liściaste. Zbiorowiska leśne są 400 gatunków, z czego 61 zasługujących na szczególne Na starorzeczach gniazdują łabędzie nieme, a prawdziwą Górach: Zelce, Buki oraz Św. Genowefy. Zespół ten tworzą trzy jednak dość zróżnicowane, a spośród 21 jednostek roślinności potraktowanie. Wśród nich 16 stanowią gatunki chronione, osobliwością była obecność pary łabędzi krzykliwych. gatunki małych paproci: zanokcica skalna, zanokcica murowa zaroślowej i leśnej są i takie, które posiadają wyjątkową wartość a 22 znajdujące się na krajowych czerwonych listach. Lęgi tych ptaków nie były jednak bezpośrednio związane i paprotnica krucha. Ta ostatnia rośnie tylko na Górze Zelce. naukową i krajobrazową. Naturalny charakter mają lasy łęgo- Charakterystyczną grupą fauny bezkręgowców wyróżniającą z doliną Warty. Przez wiele lat gniazdowały na ukrytych Na szczytach ostańców wapiennych, gdzie na zwietrzelinie we w dolinie Warty. W bezpośrednim sąsiedztwie koryta rzeki teren ZPK są liczne gatunki kserotermiczne. Dotyczy to głównie w lasach stawach rybnych. W ostatnich latach w wyniku wapiennej wykształciła się pokrywa glebowa, występuje bo- owadów, ale także pajęczaków, a nawet ślimaków. Niezwykłe prowadzonych prac gospodarczych przestały tu wyprowa- gaty florystycznie i niezwykle barwny kwietny step łąkowy. bogactwo form znajdziemy wśród owadów, głównie motyli dzać młode, jednak cały czas gatunek ten zimuje na Warcie Pełnię rozwoju osiąga on wczesnym latem – w czerwcu i lip- i chrząszczy, w tym szczególnie biegaczowatych, oraz świersz- w obrębie Wielkiego Łuku. cu. Fioletowe plamy tworzą kwiaty głowienki wielkokwiato- czy i szarańczaków. Wśród 60 stwierdzonych gatunków motyli, wej, szałwi okręgowej i dzwonka skupionego, żółte – rumia- obok pospolitych żyje tu także kilka rzadkich, zagrożonych nu żółtego, a czerwone – goździka kartuzka. Zbiorowisko to gatunków, jak na przykład kraśniki: karyncki i zmienny, czy jest jednym z najcenniejszych składników roślinności Parku. modraszki: argiades, arion i dorylas. Ślimaków rozpoznano We wnętrzu Łuku Warty, na suchych i piaszczystych gle- w Parku ponad 30 gatunków, w tym kilka bardzo interesują- bach, na morenowych wzniesieniach rozwinęły się murawy cych, silnie związanych ze środowiskiem wapiennym, żyjących napiaskowe, które związane są z osadami polodowcowymi. w środowisku kserotermicznym, z reguły nieprzyjaznym dla Osobliwością tego terenu są także rozległe zarośla jałowca tej grupy zwierząt. Najciekawszym z nich jest wapieniolubny

Nocek duży (KG) Żaby moczarowe (KG) 70 ZAŁĘCZAŃSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 71

z południowymi, cieplejszymi obszarami Polski. Ciekawym pta- głównie nietoperzy hibernujących w jaskiniach krasowych w okre- UŻYTKI EKOLOGICZNE: kiem związanym z Wartą jest rybożerny przedstawiciel kraskowa- sie zimowym, natomiast o zwierzętach, które żyją na tym terenie tych – zimorodek. Z doliną Warty związany jest również drapieżny w okresie aktywności wiadomo znacznie mniej. Do najczęściej Wronia Woda (odcięty meander rzeki Warty, urokliwe błotniak stawowy. Widywano także jego rzadkiego krewniaka – stwierdzanych latem gatunków należy zaliczyć mroczka późnego, starorzecze, cenne siedlisko dla ptaków i innych zwierząt błotniaka łąkowego. gacka brunatnego, nocka rudego oraz borowca wielkiego. Stwier- wodnych). Ciekawym ptakiem otwartych przestrzeni jest dudek – w Parku dzono również mopki oraz wszystkie nasze karliki. Pozostałe użytki ekologiczne to 3 śródleśne bagna w rejonie dość pospolity, dla którego te ubogie, piaszczyste przestrzenie Zimą nietoperze spotykamy we wszystkich jaskiniach, jednak Klusek, Grabowej i Krzeczowa. są wymarzonym środowiskiem. Z leśnych ptaków należy wspo- największym skupiskiem zimowania na terenie ZPK jest jaski- mnieć o lerce, słonce i kruku. Najpospolitszym drapieżnikiem nia Szachownica, która pod tym względem jest unikatowym POMNIKI PRZYRODY: jest myszołów, ale gnieździ się tu również jastrząb, jego mniej- miejscem w skali całego kraju. Corocznie hibernuje w niej szy kuzyn krogulec oraz pustułka. Prawdopodobnie lęgowym ok. 1500 osobników, choć w niektórych latach liczba ta była Góra Świętej Genowefy – pagór meandrowy na prawym gatunkiem jest inny sokół – kobuz oraz trzmielojad. znacznie wyższa. Ostatnie lata charakteryzują się wahaniami brzegu Warty. Największa wapienna skała Parku z murawą Do lęgowych sów należy puszczyk, sowa uszata, pójdźka liczebności, jednak można zauważyć wyraźną tendencję wzro- naskalną na granicy zasięgu oraz rzadkimi gatunkami roślin.

Góra Św. Genowefy (KG) i płomykówka. stową. Nietoperze zamieszkują tę jaskinię nie tylko licznie ale Granatowe Źródła – krasowe źródła terasowe. Unikalny na W ostatnich latach skrzydlata fauna Parku wzbogaciła się również w znacznej liczbie gatunków. Jurze Polskiej przykład tego typu źródeł. W nabrzeżnych szuwarach starorzeczy, na mokradłach i turzy- o nowe gatunki – wszystkie związane z rzeką Wartą. Choć Kolejnym ważnym miejscem zimowania nietoperzy są jaski- Żabi Staw – wysoko zawieszony nad dnem doliny Warty cowiskach spotkamy chruściele: pospolitą łyskę, ale również obszar ZPK jest raczej ubogi w odpowiednie siedliska dla żura- nie rezerwatu Węże na górze Zelce, jednak w ostatnich latach zbiornik wody stojącej. Stanowisko wielu gatunków rzadkich wodnika, kropiatkę i kokoszkę wodną. W trawach nadwarciań- wia, para tych ptaków prawdopodobnie zaczęła wyprowadzać ich liczba wyraźnie spada. roślin wodnych. Niezwykle cenne miejsce dla rozrodu wielu skich łąk ukrywa się jeszcze jeden rzadki chruściel – derkacz. lęgi w łęgach doliny Warty. Regularnie nad rzeką zaczął poja- Najcenniejsze gatunki nietoperzy występujące w Załęczańskim gatunków płazów. Z siewkowców najliczniejsza jest czajka, którą spotkamy także wiać się również piękny drapieżnik – rybołów. Obserwowano Parku Krajobrazowym to nocek Bechsteina, nocek łydkowłosy Podziemne ujście Suchej Strugi – zespół źródeł przykoryto- poza doliną. Na piaszczystych łachach rzecznych gnieździ się także pojedyncze osobniki czapli białej. oraz borowiaczek. Wszystkie te gatunki uznane są za zagrożone wych pod Lisowicami. bardzo rzadko jej krewniaczka – sieweczka rzeczna. Lęgowe Ogółem na terenie Załęczańskiego Parku Krajobrazowego i znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Źródło Świętego Floriana – niezwykle urokliwe źródło brodźce reprezentowane są przez trzy gatunki. Podobnie jak stwierdzono gniazdowanie ok. 120 gatunków ptaków, co o znacznej wydajności. sieweczka, choć znacznie powszechniej, gniazduje piskliwiec. stanowi ok. 55% awifauny lęgowej Polski. FORMY OCHRONY PRZYRODY Pozostałe pomniki przyrody to grupy drzew, bądź pojedyncze Bardzo rzadko w łęgowych zaroślach spotkamy samotnika, a na Fauna ssaków, z wyjątkiem nietoperzy, nie wyróżnia się niczym drzewa: grupa czterech dębów szypułkowych w Krzeczowie podmokłych łąkach – krwawodzioba. W tym samym biotopie szczególnym w odniesieniu do obszarów przyległych. Ciekawsze Na terenie Załęczańskiego Parku Krajobrazowego w granicach (256–375 cm), grupa 20 dębów szypułkowych rosnących również bardzo nielicznie lęgnie się bekas kszyk. woj. łódzkiego utworzono 2 rezerwaty przyrody, 4 użytki w szpalerze na skraju lasu pod Krzeczowem (250–400 cm), ekologiczne i 9 pomników przyrody, a na terenie jego otu- Lipa drobnolistna (375 cm) w Załęczu Małym i Klon zwyczaj- liny 5 użytków i 4 pomniki przyrody. Znaczną część parku ny (276 cm) w Bieńcu Małym. (ok. 9055 ha) zajmuje również obszar Natura 2000. CHRONIONE OBIEKTY NA TERENIE OTULINY ZPK: CHRONIONE OBIEKTY NA TERENIE ZPK: Użytki ekologiczne: pięć śródleśnych bagien, cztery w okolicy Rezerwaty przyrody: Kałuż i jedno w okolicy Kamionki. Węże – rez. geologiczny, częściowy, powierzchnia 20,74 ha. Ochronie poddano wapienny ostaniec, górę Zelce, najdalej na północ wysunięty fragment skalnego krajobrazu Jury Polskiej, z systemem 10 jaskiń krasowych, wieloma innymi różnorod- Wronia Woda (KG) nymi zjawiskami krasowymi a także najbogatszymi w tej części Jury stanowiskami roślinności wapieniolubnej. Rezerwat Węże (KG) gatunki to wydra oraz bóbr, dość licznie zasiedlający dolinę War- Dąbrowa w Niżankowicach – rezerwat leśny, częściowy, o po- ty. Istnieją również informacje o występowaniu chomika europej- wierzchni 100,73 ha. Przedmiotem ochrony jest naturalna, Na nadrzecznych łęgach w okolicy Załęcza Wielkiego możemy skiego, jednak ostatnia obserwacja (znaleziony martwy osobnik) kwaśna dąbrowa trzcinnikowa i dąbrowa świetlista oraz sta- ujrzeć kolejną osobliwość – kląskawkę, niewielkiego ptaka pochodzi sprzed ok. 20 lat. Omawiany teren nabiera jednak nowiska rzadkich gatunków roślin. będącego przedstawicielem grupy gatunków związanych raczej szczególnego znaczenia pod względem nietoperzy. Dotyczy to Wapiennik w Raciszynie (KK) 72 ZAŁĘCZAŃSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 73

POMNIKI PRZYRODY: 10. Szlak łącznikowy Krzeczów – Łykowe. Długość 2 km, kolor czarny (EWI 14). Jaskinia Ewy – niewielka jaskinia krasowa na szczycie ostań- 11. „Nadwarciański Szlak Bursztynowy”. Długość 141 km, ca Góra Draby. kolor pomarańczowy. Kopalne formy pliocenu i plejstocenu – cenne stanowisko paleontologiczne. Szlaki konne: Pozostałe pomniki przyrody to grupa drzew – dąb szypułkowy 1. Łódzki Szlak Konny. Długość 1817 km. (514 cm) w Kępowiźnie, lipa drobnolistna (410 cm) w Dzietrznikach. Przez Załęczański Park Krajobrazowy przebiega kilka odcinków Łódzkiego Szlaku Konnego. Najdłuższy wiedzie doliną Warty. ZABYTKI Na jego trasie leży wiele obszarów o pięknym krajobrazie, Kurhan Książęcy w Przywozie (KG) Aleja wierzbowa w Lisowicach (KK) a także atrakcyjnych i cennych obiektów przyrodniczych i kultu- Teren ZPK wyróżnia się również znacznymi wartościami kultu- rowych. Wśród nich warto wymienić m.in: drewnianą kapliczkę rowymi. Znajduje się tu wiele cennych i bogatych stanowisk (obecnie elektryczny) w Kępowiźnie z XIX w. Zachowały się 2. Szlak „Przełomu Warty przez Wyżynę Wieluńską”. Dłu- w Kamionie, kurhany książęce w Przywozie, kościółek typu wie- archeologicznych, dzięki którym w dość czytelny sposób od- również prymitywne piece do wypału kamienia wapiennego, gośc 23,5 km, kolor żółty. Biegnie wzdłuż warciańskich luńskiego w Łaszewie, młyn wodny w Kępowiźnie, Granatowe tworzono historię pradziejowego osadnictwa aż po dzisiejsze tzw. wapienniki, z początku XX wieku, których krótkie, grube przełomów: Krzeczowskiego i Działoszyńskiego. Źródła, Górę Wapiennik, Rezerwat Węże, kamieniołomy oraz czasy. Analiza wydobytych przedmiotów pozwala określić, że kominy stanowią obecnie typowy element krajobrazu Parku. 3. Szlak „Kurhanów Książęcych”. Długość 5,5 km, kolor wapienniki w okolicach Lisowic i Raciszyna. W Załęczańskim pierwsi osadnicy pojawili się tu ok. 10 do 8 tys. lat p.n.e. czarny. Łączy szlaki „Jury Wieluńskiej” i „Przełomu War- Parku Krajobrazowym Łódzki Szlak Konny wiedzie głównie podążając za wędrującymi na północ stadami reniferów. TURYSTYKA ty przez Wyżynę Wieluńską”. wzdłuż doliny Warty. Na trasie szlaku znajduje się wiele god- Obok wielu wartościowych znalezisk najcenniejsze zabytki ar- 4. Szlak „Rezerwatów Przyrody”. Długość 99,5 km (w woj. nych uwagi miejsc cechujących się dużymi walorami przyrodni- cheologiczne to datowane na II-III w.n.e. dwa okazałe kurhany Załęczański Park Krajobrazowy jest terenem o znacznej łódzkim 29 km), kolor niebieski. Biegnie przez rezer- czymi, historycznymi oraz kulturowymi położone na krawędzi doliny Warty w Przywozie. Przypuszczal- wartości turystycznej. Panują tu wymarzone warunki do waty: Mokry Las, Dąbrowa w Niżankowicach, Węże, Szlak konny „Jury Wieluńskiej”. (Rychłowice – Częstocho- nie pochowano w nich miejscowych wodzów plemiennych. uprawiania kwalifikowanej turystyki i rekreacji, które za- Szachownica. wa). Długość 113 km. Wielką atrakcją Parku są zachowane do dnia dzisiejszego in- pewnia wspaniały mikroklimat, dzikie zakątki pełne przy- teresujące zabytki architektury i sztuki. W pierwszej kolejności rodniczych osobliwości, przepiękne krajobrazy oraz całkowi- Szlaki rowerowe: Szlak wodny rzeki Warty. należy wymienić drewniane budownictwo sakralne pochodzące cie niezwykły odcinek dzikiej Warty wijącej się malowniczo 1. Szlak Wierzchlas-Osjaków-Wierzchlas. Długość 44,9 km, wśród jurajskich ostańców i morenowych wzgórz, a także kolor zielony (EWI 2). duże wartości kulturowe. 2. Szlak Przełomu Krzeczowskiego (Kamion – Krzeczów – Przywóz – Kamion). Długość 20,5 km, kolor żółty (EWI 5). A to ciekawe  3. Szlak „Załęczańskim Łukiem Warty” (Ośr. ZHP w Załęczu Zwiedzając Załęczański Park Krajobrazowy z pewnością naszą uwagę zwrócą niskie, Wlk. – Przywóz – Kępowizna – Załęcze Wlk.). Długość grube kominy o stożkowatym kształcie. Te 25,6 km, kolor żółty (EWI 6). charakterystyczne, najczęściej ceglane, ale niekiedy również kamienne budowle to tzw. 4. Szlak „Nadwarciańskich Krajobrazów” (Ośr. ZHP w Za- wapienniki, czyli piece w których od wielu lat łęczu Wlk. – Bobrowniki – Ośr. ZHP w Załęczu Wlk.). wypalano wapienną skałę uzyskując wapno palone – podstawowy składnik zaprawy Długość 31,9 km, kolor zielony (EWI 7). murarskiej.  5. Szlak Józefów-Bieniec. (Józefów – Grębień – Popowice – Pąt- Na obszarze ZPK i w najbliższej okolicy nów – Bieniec Mały). Długość 11,7 km, kolor czarny (EWI 8). znajduje się 17 wapienników.  Kapliczka w Kamionie (KG) 6. Szlak „Kościołów Wieluńskich” (Wieluń – Kadłub – Grębień – Z kopalnymi formami krasu, z których słynie Załęczański Park Krajobrazowy, wiąże Łaszew – Wieluń). Długość 47 km, kolor zielony (EWI 9). się ogromna wartość paleontologiczna. z pierwszej połowy XVI w., o niespotykanej gdzie indziej w Polsce 7. Szlak „Dwóch Starych Lip” (Pajęczno – Siemkowice). Najbogatszym stanowiskiem paleontologicznym Wycieczka do ZPK (KK) jest jaskinia Samsonowicza na Górze Zelce, architekturze i oryginalnym wystroju artystycznym, tzw. kościółki Długość 40 km, kolor zielony (EPJ 1). z której wydobyto materiał badawczy w postaci brekcji kostnej o masie ponad 11 typu wieluńskiego. W Parku obiekt taki znajduje się w Łaszewie. Szlaki piesze: 8. Szlak „Działoszyńskiego Przełomu Warty” (Pajęczno – ton. Na podstawie analizy szczątków kostnych Kolejną perełką sakralnej architektury drewnianej jest stara, 1. Szlak „Jury Wieluńskiej”. Długosć 113 km (w woj. łódz- Działoszyn – Pajęczno). Długość 38,1 km (EPJ 2). z kilku okresów sedymentacyjnych rozpoznano ponad 100 gatunków zwierząt, z czego 30 prawdopodobnie XVIII – wieczna kapliczka w Kamionie. kim 49,9 km), kolor czerwony. Prowadzi z Wielunia, 9. Szlak „Wapiennych Wzgórz Załęczańskiego Parku Krajo- okazało się nowymi dla nauki. Na terenie Parku zachowały się również interesujące za- przechodzi przez Park i biegnie dalej do Częstochowy. brazowego” (Działoszyn – Niżankowice – Bobrowniki – bytki techniki. Najcenniejszym jest drewniany wodny młyn Stanowi fragment szlaku „Orlich Gniazd”. Działoszyn). Długość 36,7 km, kolor zielony (EPJ 3). 74 PARK KRAJOBRAZOWY MIĘDZYRZECZA WARTY I WIDAWKI ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 75

PARK KRAJOBRAZOWY MIĘDZYRZECZA WARTY I WIDAWKI PARK KRAJOBRAZOWY MIĘDZYRZECZA WARTY I WIDAWKI

Beleń OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PARKU

Strońsko Zapolice Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki powołano Chojne Borzewisko jako czwarty spośród siedmiu parków krajobrazowych położo- Bobrowniki Pstrokonie nych w granicach obecnego województwa łódzkiego. Celem Porzecze utworzenia Parku było objęcie ochroną dla potrzeb dydak-

Stoczki Zamoście Kol. Tyczyn Rembieszów tycznych oraz krajoznawczych bezcennego, niepowtarzalnego Woźniki i pięknego krajobrazu naturalnych dolin rzecznych Warty, Tyczyn Redzeń Jeziorko Podule Widawki, Grabi, Niecieczy i Oleśnicy.

Ligota Kalinowa Kozuby Korzeń Nowe RZEŹBA TERENU Ligota I Grabica Rez. Korzeń Górki Kopanina Grabieńskie Witów Wola Bugaj Wężykowa Budowa geologiczna PKMWiW wynika z położenia terenu na Burzenin Zabrzegi II Rez. Grabica Strumiany granicy dwóch jednostek strukturalnych: Monokliny Śląsko-Kra- Grabno Podgórze Zamość Świerczów kowskiej i Niecki Łódzkiej. Granica ta przebiega z północnego

Izydorów zachodu na południowy wschód, od Woli Będkowskiej przez Burze- Szczawno Widawa Wielka Wieś Dąbrowa Widawska III Rogóźno nin, Widawę w kierunku Szczercowa. Powierzchnia obszaru Parku Rez. Winnica Powierzchnia parku: 25 330 ha zbudowana jest z utworów pochodzenia lodowcowego. W strefie Jarocice Siemiechów Powierzchnia otuliny: brak Waszkowskie Kol. Wola Kocina Kleszczowa Rok utworzenia parku: 1989 Brzyków Mała Kocina Stara Wieś Bugaj Kąty Położenie geograficzne: Makroregion – Nizina Południowo- Kol. Zawady Osieczno Kol. Zborów Wielkopolska; Mezoregiony – Wysoczyzna Łaska, Wysoczyzna Zabłocie Mała Wieś Złoczewska, Kotlina Szczercowska, Kotlina Sieradzka Niechmirów Zabłocie Położenie administracyjne: Żabieniec województwo łódzkie, gminy Sie- Rychłocice Wrońsko radz i Burzenin w powiecie sieradzkim, gminy Zduńska Wola i Grabowie Piaski police w powiecie zduńskowolskim, gminy Konopnica i Za- Wolnica w powiecie wieluńskim, gminy Sędziejowice i Widawa Ostrówekw Niechmirowska Ochle IV Kamyk cie łaskim oraz gmina Rusiec w powiecie bełchatowskim. powie-

Szynkielów Rez. Hołda Jednostka organizacyjna: Nad Zespół Parków Krajobrazowych Ługiem Piekło 0 1km 2km 3km 4km 5km Województwa Łódzkiego Cegielnia Konopnica Kontakt: Wielgie Dymek Oddział Terenowy Sieradzkich Parków Krajobrazowych Park Krajobraziowy Międzyrzecza Warty i Widawki Strobin ul. Rycerska 2A, 98-200 Sieradz, 43 822 62 20 Adres e-mail: [email protected] Strona internetowa: www.parkilodzkie.pl

granica parku drogi główne drogi drugorzędne drogi lokalne pozostałe drogi

lasy rezerwaty istniejące użytki ekologiczne pomniki przyrody Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

wody źródła obiekty zabytkowe młyny wodne punkty wysokościowe i widokowe

Rezerwaty: I rezerwat Korzeń, II - rezerwat Grabica, III - rezerwat Winnica, IV Hołda,

Dolina Warty pod Burzeninem (KG) 76 PARK KRAJOBRAZOWY MIĘDZYRZECZA WARTY I WIDAWKI ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 77

rozwoju zróżnicowanej szaty roślinnej. Najcenniejsze walory przyrodnicze związane są z dolinami rzek, gdyż warunkują one powstawanie dogodnych siedlisk odpowiednich dla wielu rzadkich gatunków roślin. Obszar obecnego Parku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki przez wiele dziesięcioleci był intensywnie użytkowany rolniczo. Mimo to, na jego terenie zachowało się sporo enklaw z cenną roślinnością bagienną i torfowiskową. Jednym z głów- nych składników bagien są niewielkie zbiorniki wodne. Są to głównie starorzecza, doły potorfowe i stawy. Można spotkać

Okolice Wielkiej Wsi (KK) Widok ze skarpy w Strońsku (EF) Widawka pod Rembieszowem (KG) powierzchni Parku i zajmują ponad połowę powierzchni Par- okresowym charakterze.Warta, płynie przez Park na ok. kontaktu jednostek strukturalno-tektonicznych, w rejonie Burzeni- ku. Dna dolin Warty i Widawki, nachylone ku północnemu- 35. kilometrowym odcinku od Strobina do Chojnego, a jej na i Wielkiej Wsi, na powierzchni widoczne są wychodnie wapieni -zachodowi, położone są na wysokości do ok. 150 m n.p.m. prawobrzeżny dopływ – Widawka jest drugą rzeką PKMWiW. górnojurajskich z piaskami i żwirami dolnokredowymi. Fragmentami, wysokości względne stoków dolin, przekracza- Płynie ona na odcinku ok. 24-kilometrowym, od Rogóźna do Za- Współczesna rzeźba terenu Parku uformowała się w wyniku ją 10 m, a na odcinku Beleń – Strońsko dochodzą do ok. 30 mościa koło Pstrokoni. Nieciecz przepływa na 12-kilometrowym oddziaływania złożonych czynników, z których największą m. Rzeka podcięła na tym odcinku zachodni skraj Wysoczyzny odcinku od miejscowości Grabówie do ujścia Widawki w rejonie rolę odegrało zlodowacenie środkowopolskie. Powierzchnie Podgórza, a Grabia na niespełna 10-kilometrowym odcinku od wysoczyznowe na terenie Parku znajdują się w szczytowych Nowych Kozub do ujścia Widawki w rejonie Zamościa. Rzeka partiach na wysokości ok. 170 m n.p.m., a ponad nimi wzno- Oleśnica płynąca przez Park na odcinku około 4-kilometrowym szą się Pagóry Burzenińskie i Pagóry Strobińskie utworzone uchodzi do Warty w rejonie Małej Wsi w gminie Konopnica. z naniesionego materiału piaszczysto-żwirowego o wysokości Owoc żurawiny błotnej (KG) względnej 10-30 m. Na terenie Parku spotkać można także FLORA liczne wydmy i wały wydmowe, a najokazalsze osiągają pra- wie 10 m wysokości i występują m.in. w okolicach Szynkielo- Ze względu na swoje położenie geograficzne, rzeźbę terenu, wa i Woli Będkowskiej. a także warunki klimatyczne obszar Parku Krajobrazowego W Parku Krajobrazowym Międzyrzecza Warty i Widawki po- Międzyrzecza Warty i Widawki stwarza dogodne warunki dla wierzchnie wysoczyzn rozcięte są dolinami głównych rzek:

Warty z lewobrzeżnym dopływem Oleśnicą oraz Widawki, Widok na dolinę Warty ze Strońska (KK) z dopływami Niecieczą i Grabią. Rzeki z licznymi meandrami i zakolami oraz mniejszymi ciekami tworzą swoisty węzeł hy- drologiczny, a ich doliny stanowią dominującą formę rzeźby Łaskiej. Utworzona strefa krawędziowa stanowi obecnie wy- jątkowy ciąg widokowy na rozległą panoramę doliny. Dzięki tak różnorodnie ukształtowanej rzeźbie terenu, z wyso- kich brzegów i skarp, możemy podziwiać niepowtarzalny kra- jobraz Parku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki.

WODY

Sieć rzeczną na terenie PKMWiW tworzą: Warta, Widawka, Grabia, Nieciecz, Oleśnica oraz mniejsze cieki o stałym, bądź Warta przy rezerwacie Hołda (KG)

Okolice Wielkiej Wsi (EF) Rosiczka okrągłolistna (KK) 78 PARK KRAJOBRAZOWY MIĘDZYRZECZA WARTY I WIDAWKI ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 79

napiaskowe porastające przesuszone, piaszczyste gleby. ekosystemami łąkowymi i leśnymi, charakterystycznymi dla W przeszłości lasy zajmowały większość terenu Parku Kra- niewielkich rzek nizinnych Polski. Teren objęty granicami obszaru jobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki, jednak na ciągnie się wzdłuż rzeki od miejscowości Kolonia Karczmy do ujścia, przestrzeni wieków teren ten został silnie odlesiony, głów- a jego granice wyznacza terasa zalewowa. Długość Grabi objętej nie w wyniku działalności rolniczej. Obecnie lasy stanowią granicami obszaru Natura 2000 wynosi około 50 km, co stanowi zaledwie 25% jego powierzchni i są to przeważnie sztucznie nieco ponad połowę całkowitej długości rzeki wynoszącej 81.1 km. wprowadzone zbiorowiska borowe. Najwięcej lasów spotyka Celem ochrony są siedliska przyrodnicze: starorzecza i naturalne się w okolicach Stoczek, Burzenina, Widawy, Konopnicy eutroficzne zbiorniki wodne, nizinne i podgórskie łąki użytkowane i Szynkielowa. Zespoły dobrze wykształconych siedlisk natu- ekstensywnie, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe oraz ralnych borów bagiennych, olsów, łęgów i grądów zachowały gatunki zwierząt: bóbr, wydra, kumak nizinny, minóg ukraiński, mi- się tylko w niewielkich fragmentach i są chronione w postaci nóg strumieniowy, piskorz, koza, trzepla zielona, zalotka większa, rezerwatów przyrody. Tygrzyk paskowany (KG) czerwończyk nieparek, skójka gruboskorupowa, zatoczek łamliwy. Miłek letni (KG) Kolejną formą ochrony przyrody są rezerwaty. Rezerwat flo- FAUNA natomiast z chronionych należy wymienić pazia królowej oraz rystyczny Winnica położony jest na gruntach Wielkiej Wsi, tutaj interesujące zbiorowiska roślinne. Do najcenniejszych na- kraśnika sześcioplamka. Z ciekawszych motyli nocnych można w gminie Widawa. Zajmuje powierzchnię 1,54 ha i obejmu- leży zespół wolfii bezkorzeniowej, czy zbiorowisko lilii wodnych, zaobserwować: dąbrówkę harcownicę, czy rozelię grzebienicę. je niezwykle cenną przyrodniczo oraz krajobrazowo skarpę którego składnikiem jest grążel żółty i grzybienie białe. W wypły- Teren Parku to również cenne siedlisko występowania płazów. opadającą ku dolinie Warty. Celem ochrony rezerwatu jest cone zbiorniki wodne wkraczają szuwary. Szuwar wysoki tworzą Stwierdzono tutaj obecność m.in.: traszki zwyczajnej, grze- zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych muraw zwykle pałka szerokolistna, wąskolistna, trzcina pospolita, oczeret biuszki ziemnej, ropuchy paskówki, ropuchy zielonej, ropuchy i zarośli kserotermicznych. Teren rezerwatu otoczony jest dość jeziorny i inne. Brzegi porastają zwykle turzyce oraz inne, niższe szarej, kumaka nizinnego, rzekotki drzewnej. Gady reprezen- zwartą ścianą krzewów, a ich ciasno splecione gałęzie, uzbro- od trzciny rośliny bagienne, które tworzą formację roślinną zwaną towane są przez jaszczurkę zwinkę, jaszczurkę żyworodną, jone w kolce lub ciernie stanowią swoistą barierę buforową szuwarami wielkoturzycowymi. W Parku ważnym składnikiem padalca, zaskrońca zwyczajnego oraz żmiję zygzakowatą. tego typu roślinności jest knieć błotna rosnąca w dolinie Grabi, W rzekach występuje minóg strumieniowy, minóg ukraiński niedaleko osady Zamość. Na mokradłach wśród łąk, w rowach, oraz wiele gatunków ryb. Przeważają głównie gatunki pospolite a także małych zagłębieniach wypełnionych wodą rośnie szuwar takie jak: szczupak, płoć, karaś, lin, kiełb, leszcz, ukleja, karp, z kosaćcem żółtym. Przykładem dobrze zachowanego torfowiska okoń. Sporadycznie spotkać można brzanę, świnkę, różankę, przejściowego jest rezerwat Korzeń. Główną rolę budulcową w tym piskorza, kozę złotawą oraz sandacza. Na terenie Parku żyje ekosystemie odgrywają torfowce tworzące na wodzie kożuchy – Rodzina łabędzi niemych (KG) wiele gatunków ssaków. Wśród nich na szczególna uwagę zasłu- pło, porastające zwolna turzycą pospolitą, wełnianką wąskolistną, gują nietoperze. Znaleziono tu kolonie m.in. borowca wielkiego, rosiczką okrągłolistną, długolistną, czy żurawiną błotną. Fauna Parku to przede wszystkim zwierzęta związane z sie- nocka Natterera, nocka wąsatka i Brandta, karlika malutkiego Jedną z cenniejszych fitocenoz Parku są murawy kserotermicz- dliskami łąkowymi i wodnymi. Obszary torfowiskowe to miejsca i większego oraz mopka. W dolinach rzek występują bobry oraz ne. Tego typu zespoły charakteryzujące się bujnym runem gniazdowania żurawia, natomiast trzcinowiska zamieszkiwane są wydry. Spośród drapieżników żyjących na terenie Parku można murawy, porośnięte macierzanką, pierwiosnką lekarską, czy przez bąka. Podmokłe łąki zasiedlają: czajki, bekasy kszyki, krwa- wymienić m.in.: gronostaja, kunę domowa, kunę leśna, borsuka. pszeńcem różowym można zaobserwować na terenie rezer- wodzioby, cyranki. Na Warcie i Widawce występuje tracz nurogęś. Śródleśne polany, czy pola uprawne odwiedzane są przez duże Użytek ekologiczny Szynkielów (KG) watu Winnica oraz użytku ekologicznego Góra Charlawa. Sze- Piaszczyste łachy zamieszkują piskliwce oraz sieweczki rzeczne, ssaki takie jak: sarna, jeleń, dzik, a nawet sporadycznie łoś. roko rozprzestrzenione są także łąki, pastwiska oraz murawy a w stromych skarpach drążą norki zimorodki i jaskółki brzegówki. Spośród drapieżników najczęściej pojawia się myszołów, jastrząb FORMY OCHRONY PRZYRODY dla znajdujących się wewnątrz muraw kserotermicznych. Za- gołębiarz oraz krogulec. Nocni drapieżcy to puszczyki i uszatki. Na rośla te, cechuje występowanie kilku aspektów sezonowych. całym obszarze, w pobliżu siedzib ludzkich występuje bocian biały. Dla zachowania najcenniejszych walorów przyrodniczych Par- Wiosną bielą się krzewy tarniny, następnie kwiatami obsy- Rzadkimi bezkręgowcami związanymi z siedliskami podmokły- ku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki utworzono pują się dereń, berberys, szakłak i kalina. Wczesnym latem mi są: motyl mieniak, stróżnik, ważki z rodzaju świtezianka, pa- na jego terenie Obszar Natura 2000, 4 rezerwaty, 2 zespoły zakwitają róże, głóg i ligustr. W późniejszym okresie zarośla jąk tygrzyk paskowany oraz bagnik przybrzeżny. Suche łąki to przyrodniczo-krajobrazowe, 14 użytków ekologicznych oraz wyglądają monotonnie. Ponownie nabierają barw dopiero idealne miejsce dla wielu gatunków motyli. Do pospolitych moż- 48 pomników przyrody. jesienią, gdy dojrzeją owoce. W rezerwacie zbiorowisko za- na zaliczyć między innymi: rusałkę pokrzywnik, rusałkę pawik, Obszar mający znaczenie dla Wspólnoty – PLH100021 Grabia roślowe jest prężne i dynamiczne, przez co szybko i trwale obejmuje środkowy i dolny bieg Grabi wraz z przylegającymi opanowuje teren. Z tego powodu stosuje się tutaj zabiegi Tracz nurogęś (KG) 80 PARK KRAJOBRAZOWY MIĘDZYRZECZA WARTY I WIDAWKI ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 81

wycinania krzewów na określonej powierzchni. Bez tej inge- torfowy i grzybienie białe; częściowo, m.in.: bagno zwyczaj- rezerwatu odnotowano występowanie wiele gatunków roślin Majaczewice – użytek utworzony w 1998 roku, w gminie rencji rośliny kwiatowe szybko by wyginęły. Do końca lat 60. ne, widłak jałowcowaty i goździsty. Do gatunków rzadkich naczyniowych. Gatunkami wartymi uwagi są: rosiczka okrą- Burzenin, o powierzchni 0,42 ha. Przedmiotem ochrony jest ma- XX w. wycinka drzew i krzewów nie była potrzebna, gdyż skar- zaliczamy m.in.: modrzewnicę zwyczajną, czermień błotną, głolistna i bagno zwyczajne, częściowo kalina koralowa, a ga- lowniczo położona skarpa z roślinnością kserotermiczną, którą pa użytkowana była jako pastwisko, a rolę reduktora odgry- narecznicę szerokolistną, tojeść bukietową, borówkę bagien- tunkami zaliczanymi do rzadkich – rzęsa mniejsza, kosaciec stanowi zachodni stok doliny Warty. W tym miejscu rzeka płynie wały wypasane tutaj zwierzęta domowe. Pomimo niewielkiej ną. Obszar rezerwatu jest szczególnie cenny jako stanowiska żółty, siedmiopalecznik błotny, turzyca dzióbkowata. Bardzo ostatnim naturalnym odcinkiem koryta, którego nie uregulowa- powierzchni rezerwatu, jego flora jest bardzo bogata. Udo- lęgowe dla ptaków, zwłaszcza żurawia i brodźca samotnego. zróżnicowany krajobraz sprzyja przebywaniu i rozrodowi wielu no. Użytek to interesujący, naturalny punkt widokowy. kumentowano tutaj występowanie wielu cennych gatunków, Teren ten stwarza również dogodne warunki dla rozrodu wie- gatunków zwierząt. Można tu spotkać cyrankę, żurawia, bor- Góra Charlawa – utworzony w 1993 roku, w gminie Wi- takich jak: orlik pospolity, kruszyna pospolita, zaraza, aster lu gatunków płazów, w tym licznej populacji żaby jeziorowej. suka, latem w ciągu dnia także jelenie. dawa, o powierzchni 0,99 ha. Ciekawy przykład działalności gawędka, dzwonek boloński, pierwiosnka lekarska i kalina Rezerwat leśny Hołda położony jest w gminie Konopnica. W Parku Krajobrazowym Międzyrzecza Warty i Widawki znaj- lodowca na tym terenie w postaci pagóra kemowego. Ochronie koralowa. Najwięcej jest tu gatunków rzadkich: ligustr po- Zajmuje powierzchnię 71,24 ha, i obejmuje kompleks wyjąt- dują się 2 zespoły przyrodniczo- krajobrazowe: podlega wierzchołkowa część wzgórza, którego stoki porastają spolity, przytulia północna, dąbrówka kosmata, rumian żółty, kowo dobrze zachowanych, naturalnych lasów niżowych Nizin Góry Wapienne – obszar o powierzchni 3,64 ha, utworzo- gęste zarośla z dziką różą i śliwą tarniną. W partiach szczyto- pajęcznica gałęzista, bodziszek czerwony, pszeniec różowy, Środkowopolskich. Na stosunkowo niewielkiej powierzchni ny w 1995 roku. Obejmuje fragment krawędzi doliny rzeki wych występują liczne płaty roślinności kserotermicznej. Eks- gorysz siny i pagórkowy, pięciornik siedmiolistkowy, kłosow- występują tu płaty grądu, boru wilgotnego i świeżego, olsu Warty pod Burzeninem. Występuje tu odsłonięcie utworów ploatacja żwiru w tym miejscu spowodowała znaczną redukcję nica pierzasta, głowienka wielkokwiatowa, czyściec kosmaty, porzeczkowego, łęgu jesionowo-olszowego. Drzewostany two- wapiennych z okresu jury górnej, powstałe na skutek erozji wzniesienia. Mimo to Góra Charlawa wyraźnie dominuje w śród- koniczyna dwukłosowa i długokłosowa. Biorąc pod uwagę rzą ponad 100-letnie drzewa z dębem szypułkowym, brzozą zachodniego stoku doliny. Pod względem florystycznym polnym krajobrazie i stanowi atrakcyjny punkt widokowy. rzadkość występowania miejsc o takim ciepłolubnym charak- brodawkowatą i licznym udziałem graba. Z płatami grądów stanowisko muraw kserotermicznych i ciepłolubnych. Jest to Rembieszów – utworzony w 1995 roku, w gminie Zapolice, terze, rezerwat ten stanowi rarytas w środkowej części kraju. sąsiadują duże powierzchnie borów mieszanych, których sta- także dobry punkt widokowy. o powierzchni 14,1 ha. Jest to kompleks śródleśnych bagien re, dorodne drzewostany budują: sosna zwyczajna, świerk po- Dolina Grabi – obszar o powierzchni 478 ha, na terenie gdzie znajdziemy fragmenty lasów olszowych, łęgu wierzbowo- spolity i brzoza brodawkowata. Obniżenia bardziej wilgotne gmin Sędziejowice i Widawa, utworzony w 1998 roku. Tylko -topolowego, roślinności łąkowej, szuwarowej i wodnej. i w niektórych miejscach żyźniejsze porastają lepiej lub gorzej częściowo znajduje się w granicach PKMWiW. Obejmuje frag- Rembieszów II – utworzony w 1998 roku, na terenie wykształcone płaty olsów, łęgów i wilgotnych borów trzęślico- ment doliny Grabi na odcinku ok. 14 km, gdzie rzeka silnie gminy Zapolice, o powierzchni 4,32 ha. Obejmuje obszar wych. Na terenie rezerwatu udokumentowano występowanie meandruje i głęboko wcina się w podłoże. Zespół charaktery- podmokły znajdujący się w trakcie procesu naturalnej sukce- wielu gatunków cennych, rzadkich i chronionych, to m.in.: zuje się krajobrazem zbliżonym do naturalnego, o wybitnych sji. Teren był wcześniej wykorzystywany przez człowieka jako widłak jałowcowaty i goździsty, kruszczyk szerokolistny, lilia walorach przyrodniczych i krajobrazowych. łąki. Pozostawiony bez użytkowania, z czasem zamieni się złotogłów, kopytnik pospolity, bluszcz pospolity, kalina kora- Na terenie PKMWiW znajduje się 14 użytków ekologicznych w zadrzewienie olszowe i trzcinowisko. lowa, wężymord niski, kokoryczka wielokwiatowa, narecznica najliczniej reprezentowanych przez oczka wodne bądź bagna, Dąbrowa II – utworzony w 1996 roku, w gminie Sieradz grzebieniasta, śledziennica okrągłolistna, czworolist pospoli- ale także skarpy, rzekę oraz wzgórze: na terenie lasów państwowych, o powierzchni 0,14 ha. Jest to ty, kokoryczka wonna, sromotnik bezwstydny. Zaobserwowa- Rzeka Grabia – obszar o powierzchni 40,6 ha, utworzony kompleks bagien śródleśnych na obszarze terasy zalewowej no tu 65 gatunków kręgowców, w tym 45 gatunków ptaków. w 1993 roku, obejmujący samo koryto rzeki Grabi. Grabia to doliny rzeki Warty. Pośród zbiorowisk roślinności bagiennej Spotkać tu można rzekotkę drzewną – jedynego naszego rzeka nizinna o średniej wielkości. Charakteryzuje się bardzo można spotkać liczne gatunki chronione. nadrzewnego płaza, zaskrońca, żmiję zygzakowatą, padalca. bogatą hydrofauną, ciekawą budową biologiczną oraz duży- Niechmirów II – utworzony w 1998 roku, na terenie gmi- Rezerwat sąsiaduje z Wartą, dlatego też widuje się tu rów- mi walorami krajobrazowymi. ny Burzenin, o powierzchni 1,19 ha. Obejmuje skarpę z szatą Rezerwat Korzeń (EF) nież tracze nurogęsi, gągoły, piskliwce. W granicach PKMWiW znajduje się dolny 8,5-kilometrowy roślinną będącą naturalną remizą śródpolną. Rezerwat bagienny Grabica zajmuje powierzchnię odcinek rzeki wraz z ujściem do Widawki. Szynkielów – utworzony w 2000 roku, w gminie Konop- Rezerwat torfowiskowy Korzeń położony w gminie 8,26 ha i obejmuje obszar lasu ze śródleśnym kompleksem nica na terenie lasów państwowych, o powierzchni 1,67 ha. Zapolice. Jest to odcięty meander rzeki Widawki zajmujący przejściowych i niskich torfowisk oraz eutroficznych bagien Użytek obejmuje bagno śródleśne. powierzchnię 34,93 ha. Rezerwat obejmuje kompleks bagien z udziałem licznych gatunków roślin rzadkich i chronionych. Szynkielów I – utworzony w 2000 roku, w gminie Konop- śródleśnych o dużej wartości przyrodniczej. Celem utworzenia Rezerwat stanowi rozległe, zabagnione zagłębienie porośnięte nica na terenie lasów państwowych, o powierzchni 0,75 ha. rezerwatu jest ochrona dużej powierzchni torfowiska o cha- lasem, zaroślami i szuwarami. Roślinność rosnąca tutaj tworzy Użytek obejmuje bagno śródleśne. rakterze przejściowym oraz dobrze zachowanych biocenoz ciągle niezbyt trwałe fazy sukcesji. Procesy przebiegają dyna- Szynkielów II – utworzony w 2000 roku, w gminie Konop- zespołów leśnych: olsu torfowcowego i porzeczkowego. Na miczne, bez wpływu człowieka. Zamierające drzewa przewra- nica na terenie lasów państwowych, o powierzchni 0,5 ha. terenie torfowiska występuje duże zróżnicowanie siedlisk, cają się tworząc wykroty, pojawiające się odnowienia to nowe Użytek obejmuje bagno śródleśne. znajdujące odzwierciedlenie w bogactwie gatunkowym roślin. pokolenie lasu. Na skutek tych procesów struktura roślinności Ochle – utworzony w 1998 roku, w gminie Widawa, o po- Udokumentowano tu występowanie gatunków ściśle chronio- ma tutaj naturalny, zbliżony do pierwotnego charakter. Podnosi wierzchni 2,5 ha. Użytek obejmuje bagno śródleśne. Ochronie nych takich jak: rosiczka długolistna i okrągłolistna, widłak to dodatkowo walory przyrodnicze tego obszaru. Na terenie Wiosenny krajobraz rezerwatu Hołda (KG) 82 PARK KRAJOBRAZOWY MIĘDZYRZECZA WARTY I WIDAWKI ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 83

poddano zespół roślinności torfowiskowej i bagiennej rosną- ponadregionalnym. W Witowie znajduje się dobrze zachowany klasycystyczny cej na torfowisku niskim. Warto wspomnieć także o drewnianym kościółku w Rychłoci- dwór zbudowany w 1770 r., a następnie przebudowany w XIX Jeziorko – utworzony w 1998 roku, w pobliżu miejscowości cach z zabytkową dzwonnicą zbudowaną na planie kwadratu, i XX w. Obiekt otoczony jest parkiem o charakterze krajobra- o tej samej nazwie, na powierzchni 1,34 ha. Obejmuje zbio- a także o późnogotyckim kościele pw. św. Anny w Chojnem zowym z drzewostanem zdominowanym przez kasztanowce. rowisko roślinności wodno-błotnej. Teren stanowi mozaikę sie- wzniesionym w latach 1599–1613 z fundacji Stanisława Ok. 300 metrów od obecnego zespołu dworskiego znajduje dlisk z podmokłymi łąkami i turzycowiskami, oczkami wodny- Zapolskiego. się kopiec o wymiarach 50 x 30 m i wysokości 4 m. Prawdo- mi z roślinnością szuwarową oraz fragmentami zadrzewień. W miejscowości Rembieszów, na terenie dawnego przydwor- podobnie była tam niegdyś wyspa z wieżą strażniczą mająca Kalinowa – użytek powstał w 1998 roku, w gminie Zapoli- skiego parku zobaczyć można murowaną w stylu klasycy- bronić przeprawy przez rzekę, spalona w końcu XIII w. ce, o powierzchni 1 ha. Ochronie poddano podmokłe nieużyt- stycznym kaplicę. W jej wnętrzu znajduje się barokowy ołtarz ki, będące w trakcie procesu naturalnej sukcesji roślinności pochodzący z XVII w. z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem. szuwarowej, torfowiskowej i bagiennej. W krajobrazie Parku szczególne miejsce zajmują obiekty Zamość – utworzony w 1998 roku, na terenie gminy Sę- rezydencjonalne. Są to dwory, pałace i przyległe do nich prze- dziejowice, o powierzchni 1,53 ha. Użytek jest fragmentem piękne parki, których wiekowe drzewa pamiętają pierwszych torfowiska o charakterze niskim i przejściowym. Obejmuje właścicieli. teren podmokły z zespołem roślinności torfowiskowej. Obszar Do wyróżniających się rezydencji szlacheckich zaliczyć można jest w trakcie procesu renaturalizacji. zespół dworsko – parkowy w Rychłocicach mający znaczenie W Parku Krajobrazowym Międzyrzecza Warty i Widawki znaj- ponadregionalne. Położony jest na wysokiej nadwarciańskiej duje się 48 pomników przyrody. Reprezentowane są głównie skarpie, która poza efektami wizualnymi pełni również funkcję przez okazałe drzewa należące do następujących gatunków: ochronną przed wylaniem rzeki. Zabytek najokazalej prezentuje dąb szypułkowy, topola biała, lipa drobnolistna, klon zwyczaj- się od strony ogrodu, w którym rośnie wiele okazałych drzew. ny, jesion wyniosły, wiąz szypułkowy, topola kanadyjska, klon Posiadłość do dziś znajduje się w rękach potomków byłych Pałac w Pstrokoniach (KK) srebrzysty, sosna zwyczajna, sosna wejmutka, sosna limba, właścicieli.

cis pospolity, lipa szerokolistna, grusza pospolita. Ochroną Kościół w Strońsku (KG) Innym zabytkiem o znaczeniu ponadregionalnym jest mający Innym interesującym obiektem jest dawny zespół pałacowo – w postaci pomnika przyrody objęto także obiekt geologicz- szesnastowieczną metrykę dwór w Chojnem. Obecny wygląd parkowy w Pstrokoniach, w obrębie którego warto zwrócić uwagę ny – źródło w Kolonii Niechmirów. jest półkolisty, kamienny tympanon przedstawiający smoka dworu to efekt obniżenia i rozbudowy pierwotnej rezydencji na starannie odrestaurowany eklektyczny pałacyk. Właścicielami pożerającego szarańczę. Na murach kościoła znajdują się renesansowej. W roku 1998 prywatny właściciel rozpoczął zespołu była rodzina Walewskich. Budynek stanowi przykład ZABYTKI tajemnicze napisy wyryte w cegle. Nie są to jednak akty remont zabytku. Oryginalne drzwi z dworu (XVII w.) oglądać wiejskiej siedziby szlacheckiej. W otaczającym go parku majesta- wandalizmu, lecz autografy pozostawione przez pielgrzymów można w muzeum w Sieradzu. tycznie prezentują się okazałe platany, modrzewie i buki, a prze- Niezależnie od walorów przyrodniczych i krajobrazowych z przełomu XVI i XVII wieku. Jeden z lepiej zachowanych to Również Konopnica może poszczycić się okazałym obiektem kraczających bramę wjazdową witają dwa pomnikowe dęby. z obszarem doliny Warty wiążą się cenne wartości kulturowe. podpis wędrowca o imieniu Gregorius Brzesnesis. rezydencjonalnym. Jest to neogotycki dwór, położony w parku, Niestety nie wszystkie obiekty rezydencjonalne na terenie Na kulturę materialną Parku składają się liczne zabytki ar- W Widawie zabytkami o znaczeniu ponadregionalnym są mię- wybudowany około połowy XIX w. przez Henryka Marconiego, Parku są tak dobrze utrzymane. W Wolnicy Niechmirowskiej chitektury sakralnej i dworskiej, zabytkowe parki, stanowiska dzy innymi kościół i klasztor. Kościół pw. Podwyższenia Krzyża ceglany i tynkowany. Obiekt w Konopnicy, ma bardzo charak- znajdują się pozostałości pochodzącego z początków XIX w. archeologiczne, a także zachowane w niektórych miejscowo- to budowla barokowa z przełomu XVII i XVIII w. fundacji Wę- terystyczny wygląd – jest to biała budowla o nieregularnych dworu. Natomiast w Woli Wężykowej istnieją pozostałości ściach zabytkowe układy przestrzenne. żyków Widawskich, których okazałych wielkości herb widnieje kształtach, nawiązująca do romantycznego neogotyku. murowanej twierdzy obronnej pochodzącej z XVI w. Wśród obiektów sakralnych znajduje się jedna z największych w szczycie fasady. W podziemnych kryptach spoczywają prochy Będąc w Konopnicy warto zwrócić uwagę na inny zabytkowy perełek architektonicznych na terenie Parku. Jest to romański zakonników i fundatorów. Do kościoła przylega współczesny mu obiekt gospodarczy. Jest to położony malowniczo nad Wartą kościół pod intrygującym wezwaniem św. Urszuli i 11 Tysię- pobernardyński klasztor, w którym mieści się muzeum parafial- młyn wodny wybudowany pod koniec XIX w. Obecnie jest cy Dziewic, wznoszący się na wysokim brzegu rzeki Warty ne. Niemalże w centrum miejscowości znajduje się będący pod nieczynny, jednak w jego wnętrzu zachowało się pełne wy- w miejscowości Strońsko. Wybudowany został na przełomie opieką parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, gotycki ko- posażenie, z wyjątkowo rzadkimi mlewnikami dubeltowymi, XII i XIII wieku i był jednym z pierwszych ceglanych kościołów ściół pw. św. Marcina zbudowany na planie krzyża. Po renowacji pochodzącymi z niemieckiej i austriackiej fabryki. na ziemiach polskich. Pierwotnie była to budowla jednona- odbywają się w nim msze, m.in. 11.11 w Święto Niepodległości. Ciekawym akcentem w krajobrazie Parku są wapienniki – pry- wowa, z prezbiterium zamkniętym apsydą. Kościół ulegał Kolejną, godną uwagi budowlą sakralną jest barokowy ko- mitywne piece służące niegdyś do wypału kamienia wapien- w historii licznym przebudowom. Obudowano go licznymi ściół pw. św. Stanisława i św. Wojciecha w Burzeninie. Został nego. Do dziś zachowały się w Majaczewicach i Brzykowie. kaplicami, dobudowano kruchtę i wieżę, podwyższono rów- on ufundowany w 1642 roku przez biskupa chełmińskiego Z obszarem doliny Warty wiążą się również inne cenne wartości nież mury. Unikalnym detalem zdobiącym wnętrze świątyni Stanisława Pstrokońskiego. Jest to zabytek o znaczeniu Dwór w Konopnicy (KG) 84 PARK KRAJOBRAZOWY MIĘDZYRZECZA WARTY I WIDAWKI ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 85

w czasie II wojny światowej trwały zacięte walki o utrzymanie zielony (EWI 3). Szlak zatacza pętlę wokół Konopnicy. Rozpo- przeprawy. W krwawej bitwie poległo wielu polskich żołnierzy, czyna się pod urzędem gminy w tej miejscowości i kieruje się których pochowano na miejscowym cmentarzu. Wśród nich spo- najpierw do cmentarza wojennego, a następnie na południe czywa również Jan Kazimierz Motz i zmarły w Londynie w 1966 do Osjakowa. Z Osjakowa przez Dymek, Szynkielów, rezerwat r. dowódca 4 pułku piechoty Legionów Bronisław Laliczyński, któ- Hołda i Rychłocice wraca do Konopnicy. rego życzeniem było zostać pochowanym ze swoimi żołnierzami. Szlak Konopnica-Skomlin. Długość 74,5 km, kolor zielony Zachowane do dziś schrony bojowe możemy ponadto podziwiać (EWI 11). Szlak prowadzi z Konopnicy przez Ostrówek, w okolicach Majaczewic, Grabna i Chojnego. Czarnożyły, Białą, rezerwat „Lasek Kurowski” do Skomlina. Szlak „Skarbów Ziemi Sieradzkiej” (Zduńska Wola – Szadek – TURYSTYKA Warta – Goszczanów – Błaszki – Złoczew – Burzenin – Wida- wa – Sędziejowice – Łask). Długość 192 km, kolor niebieski. Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki wyróżnia Inscenizacja (KK) Nadwarciański Szlak Bursztynowy. Długość 141 km, kolor się w skali regionu wysokimi walorami przyrodniczymi i kra- żółty/bursztynowy. Pozwala poznać trakty komunikacyjne, Spływ kajakowy (KK) jobrazowymi. Na jego terenie występuje także duże bogac- Szlak „Walk nad Wartą 1939 r.”. Długość 55 km, kolor niebie- znane od czasów starożytnych. two kulturowe z wieloma obiektami zabytkowymi. Należy ski. Przebiega od muzeum w Warcie do Burzenina (na terenie Przez Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki kulturowe. Zbocza skarpy nadwarciańskiej od najdawniejszych jednak pamiętać, że wszelka działalność podejmowana na Parku od miejscowości Piaski do Burzenina). Szlak biegnie do- wiedzie odcinek Łódzkiego Szlaku Konnego o długości około czasów stanowiły obszar intensywnego osadnictwa. W odległości terenie Parku powinna być podporządkowana zachowaniu liną rzeki i łączy miejscowości związane z walkami 10 DP Armii 2000 km. Na trasie szlaku znajduje się wiele godnych uwa- około 800 metrów na południowy – zachód od centrum miejsco- jego wartości przyrodniczych, historycznych, kulturowych oraz „Łódź” o utrzymanie głównej pozycji obronnej na rzekach War- gi miejsc cechujących się dużymi walorami przyrodniczymi, wości Konopnica, na wysokiej, porośniętej lasem skarpie znajdują cie i Widawce we wrześniu 1939 r. Trasa umożliwia zapoznanie historycznymi oraz kulturowymi. Wśród nich warto wyróżnić się resztki grodziska stożkowatego zwanego „Zamczyskiem”. się ze stanem umocnień polowych, ich usytuowaniem i rolą m.in.: Kościół św. Urszuli oraz park wiejski w Strońsku, pałac Przyjmuje się, że obiekt funkcjonował od przełomu XIII/XIV wieku jaką odegrały w działaniach bojowych, a także odwiedzenie w Pstrokoniach, rezerwat Korzeń, Winnica, zespół dworsko- do przełomu XVI/XVII stulecia i cechował się wybitnymi walorami miejsc wiecznego spoczynku poległych tutaj żołnierzy. Poznać -parkowy w Rychłocicach, rezerwat Hołda, kościół pw. Pod- obronnymi. Grodzisko leży na prawym brzegu Warty tuż obok też można znajdujące się na trasie zabytki oraz charakterystycz- wyższenia św. Krzyża w Widawie głębokiego jaru. Jest częściowo zniszczone przez zakole Warty, ny dla dolin rzek Warty i Widawki krajobraz. w stronę której opada stromym urwiskiem. Grodzisko stanowi Szlak „Młynów nad Grabią”. Długość 46 km, kolor żółty. doskonały punkt widokowy i zalicza się do największych i najcie- Biegnie od Siedlec Łaskich, wzdłuż rzeki Grabi do Łasku (po- kawszych średniowiecznych założeń obronnych centralnej Polski. łudniowa część szlaku przebiega przez PKMWiW). Szlak łączy W Widawie, Konopnicy, Rychłocicach i Grabnie znajdują się mo- zabytki techniki na rzece Grabi (6 młynów). Pozwala poznać A to ciekawe

giły i miejsca upamiętniające ofiary bitew z czasów powstania interesującą przyrodę jej doliny oraz zabytki kultury material-  Każdego roku w pierwszą sobotę września na polach w miejscowości Beleń-Zagórzyce w gminie w 1863 r. Ponadto w Zamościu warto zobaczyć niemiecki cmen- nej miejscowości leżących na szlaku. Zapolice, odbywa się rekonstrukcja walk obronnych tarz wojenny z 1914 r. Urzekające dziś swoją sielankowością okoli- Szlak „Wokół Zduńskiej Woli”. Długość 22 km, kolor zielony. z września 1939 r. W inscenizacji bitwy bierze udział ponad 200 rekonstruktorów. Około 70 osób ce Strońska w 1939 r. były miejscem ciężkich bojów o utrzymanie Rajd rowerowy (KK) Fragmentem przechodzi przez Park od miejscowości Piaski do występuje w roli żołnierzy niemieckich, 60 osób linii obronnej na rzece Warcie. O wydarzeniach sprzed lat przypo- Strońska. Pozwala poznać zabytki i przyrodę okolic Zduńskiej Woli. wciela się w żołnierzy polskich. Natomiast pozostali to ówczesna ludność cywilna. W wydarzeniu można minają zachowane u podnóża skarpy polskie schrony bojowe dla zobaczyć także niemiecki transporter opancerzony, lekki niemiecki samochód – Opel Blitz, polski lekki załóg obsługujących ciężkie karabiny maszynowe. To właśnie tutaj walorów krajobrazowych. Park to bardzo dobre miejsce do or- Na terenie Parku znajdują się także 4 szlaki rowerowe: czołg rozpoznawczy (tankietka) oraz samolot ganizowania wycieczek pieszych i rowerowych, a ze względu Szlak Konopnica-Osjaków-Konopnica. Długość 43,1 km, kolor Zodiac. Inscenizacja przyciąga tysiące widzów z całego województwa łódzkiego. na duże zagęszczenie pięknych, naturalnych rzek, także do  W wyniku przeprowadzonych w latach 2011-2013 organizowania spływów kajakowych. Coraz większą popular- badań entomologicznych w Parku Krajobrazowym Międzyrzecza Warty i Widawki, wykazano ogółem nością cieszą się między innymi przejażdżki konne oraz nordic 721 gatunków motyli nocnych. Wszystkie stwierdzono walking. Ukształtowanie terenu pozwala także na uprawianie w parku po raz pierwszy. W zebranym materiale 1 gatunek jest nowy dla Polski – Blastobasis huemeri sportów powietrznych np. lotów szybowcem, lotniarstwa czy z rodziny Blastobasidae, który został odłowiony paralotniarstwa. Istniejąca sieć dróg umożliwia zwiedzenie w rezerwacie Hołda. odleglejszych zakątków samochodem. Żuraw rys. (PN-T) Przez Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki prze- biegają trzy znakowane, piesze szlaki turystyczne: Niedźwiedziówka kaja (KK) 86 PARK KRAJOBRAZOWY MIĘDZYRZECZA WARTY I WIDAWKI ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH Województwa Łódzkiego Informator przyrodniczo-turystyczny

ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO

a

c i l i P ŁÓDŹ ABIANICE P