Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1 : 50

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz ŁÓDŹ – WSCHÓD (628)

Warszawa, 2004

Autorzy: Krzysztof Lasoń**, Józef Lis**, Anna Pasieczna**, Elżbieta Stanek*, Hanna Tomassi-Morawiec** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Albin Zdanowski** Redaktor tekstu: Piotr Kaszycki**

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne „POLGEOL”, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści

I. Wstęp (K. Lasoń)...... 4 II. Charakterystyka geograficzno-gospodarcza (K. Lasoń, E. Stanek) ...... 4 III. Budowa geologiczna (K. Lasoń, E. Stanek) ...... 7 IV. Złoża kopalin (K. Lasoń, E. Stanek)...... 8 1. Kopaliny okruchowe ...... 11 2. Kopaliny ilaste ...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (K. Lasoń, E. Stanek)...... 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopaliny (K. Lasoń, E. Stanek) ...... 14 VII. Warunki wodne (K. Lasoń, E. Stanek) ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 19 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna)...... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (H. Tomassi-Morawiec) ...... 22 IX. Składowanie odpadów (A. Gabryś-Godlewska) ...... 24 X. Warunki podłoża budowlanego (K. Lasoń, E. Stanek)...... 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (K. Lasoń, E. Stanek)...... 31 XII. Zabytki kultury (K. Lasoń, E. Stanek)...... 35 XIII. Podsumowanie (K. Lasoń, E. Stanek)...... 36 XIV. Literatura...... 37

I. Wstęp

Arkusz Łódź–Wschód Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Państwowym Instytucie Geologicznym. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Łódź–Wschód wykonanym w Przedsiębiorstwie Geologicznym „Polgeol” (Stanek, 1997). Niniejsze opracowanie powsta- ło zgodnie z „Instrukcję opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000” (2002) oraz z niepublikowanym aneksem do Instrukcji dotyczącym warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach tematycznych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. W trakcie opracowania map zebrano i wykorzystano materiały informacyjne z Central- nego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego, Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi, Inspektoratu Ochrony Środowiska w Łodzi oraz starostw powiatowych i urzędów gminnych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego na szczeblu regionalnym i lokalnym Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o złożach.

II. Charakterystyka geograficzno-gospodarcza

Obszar arkusza Łódź–Wschód jest ograniczony współrzędnymi geograficznymi: 19°30` i 19°45` długości wschodniej oraz 51°40` i 51°50` szerokości północnej. W układzie administracyjnym obszar arkusza leży we wschodniej części miasta Łodzi i województwa łódzkiego, obejmując gminy: Nowosolna, Andrespol, Brójce, Rzgów, miasto i gminę Brzeziny, Koluszki (powiat Łódź Wschód) i Rokiciny (powiat Tomaszów Mazowiec- ki). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski J. Kondrackiego (2001), prawie ca- ły obszar arkusza Łódź–Wschód leży w obrębie jednostki geomorfologicznej Wzniesienia Łódzkie. Tylko południowo-wschodni fragment znajduje się w obrębie Równiny Piotrkow- skiej (Fig. 1). Oba mezoregiony leżą w obrębie Wzniesień Południowomazowieckich.

Fig. 1 Położenie arkusza Łódź–Wschód na tle jednostek fizycznogeograficznych (wg J. Kondrackiego, 2001) 1 – granica prowincji; 2 – granica makroregionu; 3 – granica mezoregionu; Prowincja: Niż Środkowoeuropejski, podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.72 – Równina Łowicko-Błońska Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.19 – Wysoczyzna Łaska Mezoregiony Wzniesień Południowomazowieckich: 318.81 – Wysoczyzna Bełchatowska; 318.82 – Wzniesienia Łódzkie; 318.84 – Równina Piotrkowska; 318.85 – Dolina Białobrzeska Prowincja: Wyżyny Polskie, podprowincja: Wyżyna Małopolska Mezoregiony Wyżyny Przedborskiej: 342.111 – Dolina Sulejowska

Ukształtowanie powierzchni terenu w północnej części arkusza ma charakter pagórkowa- ty i jest związane z działalnością czoła lądolodu stadiału warty. Deniwelacje na tym terenie do- chodzą do około 100 m. Największe obniżenie znajduje się w miejscowości Grzmiąca, w niewielkiej dolinie lewego dopływu Mrożycy (180 m n.p.m.), największe wyniesienia – w Moskulikach (284 m n.p.m.), Teolinie (260 m n.p.m.) i w Moskwie (250 m n.p.m.). Ku południowi doliny Olechówki, Neru, Miazgi i ich dopływów rozcinają równinne i faliste powierzchnie sandrowe. Rzędne terenu wahają się od 185 m n.p.m. (Ner) do 195 m n.p.m. (Miazga).

5 Obszar objęty arkuszem położony jest w obrębie łódzko-wieluńskiego regionu klima- tycznego i charakteryzuje się średnią temperaturą powietrza w granicach 8oC oraz roczną sumą opadów atmosferycznych nieprzekraczającą 600 mm. Niskie opady atmosferyczne po- wodują deficyt wody w okresie wegetacji roślin. Okres wegetacyjny wynosi 210–220 dni (Stachy, 1987). Obszar objęty arkuszem ma przemysłowo-rolniczy charakter. Tereny rolnicze znajdują się generalnie we wschodniej części arkusza, natomiast w zachodniej położona jest uprzemy- słowiona aglomeracja łódzka. Pod względem przydatności rolniczej gleby tworzą głównie kompleksy żytnie i żytnio-ziemniaczane. Grunty rolne chronione, w przewadze IVa klasy bonitacyjnej, zajmują około 40 % powierzchni arkusza i grupują się w północno-wschodniej jego części, pomiędzy miejscowościami Nowosolna, Brzeziny i Bedoń oraz w postaci płatów w części południowo-zachodniej. Zwarte kompleksy leśne występują w rejonie Nowosolnej i Andrespola. Są one pozosta- łością Puszczy Łódzkiej, która jeszcze 200 lat temu pokrywała cały obszar arkusza. Do chwili obecnej w kompleksach tych zachowały się stare okazy buka i jodły. Miasto Łódź jest to drugie pod względem wielkości miasto Polski. Położone w centrum kraju, posiada połączenie z głównymi szlakami komunikacyjnymi o znaczeniu międzynaro- dowym. Przez Łódź przechodzi droga krajowa numer 1 łącząca przejście graniczne w Cie- szynie z Gdańskiem. Wkrótce w pobliżu Łodzi będzie się znajdować skrzyżowanie dwóch transeuropejskich autostrad Wschód—Zachód i Północ—Południe. Decydujące znaczenie o charakterze przemysłowym regionu ma Łódzki Okręg Przemysłowy z dominującą rolą przemysłu włókienniczego o tradycjach sięgających XIX w. Inne branże są reprezentowane m.in. przez przemysł włókien sztucznych, odzieżowy i maszynowy. Od roku 1990, na skutek zamknięcia znacznej części zakładów włókienniczych z powodu utraty rynków wschodnich, miasto boryka się ze znacznym bezrobociem, zwłaszcza wśród kobiet. Łódź jest ważnym ośrodkiem naukowym i kulturalnym. Znajduje się tu 7 wyższych uczelni, liczne instytucje naukowe i kulturalne oraz największy ośrodek polskiej kinematografii. Istotne znaczenie ma przemysł wydobywczy kruszywa naturalnego. Aktualnie udokumentowanych jest tu 14 złóż kruszywa naturalnego, z których 8 jest eksploatowanych. Na terenie gmin trwa dynamiczny rozwój małych prywatnych zakładów przemysłu: ma- teriałów budowlanych, skórzanego, drzewnego, spożywczego (m.in. Andrzejów - Przetwórnia Owoców i Warzyw „Bolesławiec”, Brójce - Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „Gra- nex” i Byszewy - Przedsiębiorstwo Rolno-Przemysłowe) oraz obiektów handlowo-usługo- wych np. Firma „Ptak” w Rzgowie.

6 Przez obszar objęty arkuszem poprowadzone są drogi łączące Łódź z Rawą Mazowiec- ką i Tomaszowem Mazowieckim oraz linie kolejowe łączące Łódź z węzłem kolejowym w Koluszkach.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Łódź–Wschód przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Trzmiel, Nowacki, 1987). Analizowany teren położony jest w obrębie dwóch jednostek tektonicznych: antyklinorium kujawskiego i niecki łódzkiej. Północną, wschodnią i południowo-wschodnią część arkusza zajmuje antyklinorium kujawskie zbudowane z piaskowców, mułowców i wapieni ju- rajskich oraz piaskowców, iłowców i mułowców kredy dolnej. Pozostała część leży w granicach niecki łódzkiej zbudowanej z piaskowców i iłowców kredy dolnej oraz wapieni, opok i margli kredy górnej o znacznej miąższości (do 700 m). Utwory trzeciorzędowe wykształcone jako piaski, iły i mułki z wkładkami węgla bru- natnego (miocen) oraz iły, mułki i piaski (pliocen) zajmują prawie cały obszar z wyjątkiem okolic Justynowa-Gałkówka i Olechowa. Miąższość osadów trzeciorzędowych jest bardzo zmienna i waha się od kilku centymetrów do około 40 metrów w obszarach niezaburzonych i do ponad 80 metrów w rejonach spiętrzeń glacitektonicznych. Utwory czwartorzędowe (Fig. 2) pokrywają całą powierzchnię analizowanego obszaru. Miąższość ich zmienia się od kilkudziesięciu metrów do ponad 150 m w okolicach Nowosolnej. Na powierzchni plejstocen reprezentowany jest głównie przez piaski, gliny i żwiry stadiału warty zlodowaceń środkowopolskich. Przykrywają one utwory akumulacji wodnolodowcowej, rzecznej i zastoiskowej (piaski, mułki i żwiry) oraz lodowcowej (gliny zlodowaceń środkowo- polskich stadiału maksymalnego oraz zlodowaceń południowopolskich). W północno-wschodniej części Łodzi (Stoki, Widzew, Moskuliki) występują wały i pagóry moren „wyciśnięcia”, wyraźnie widoczne w morfologii terenu (wysokość do 30 m, rozciągłość do 2 km) związane ze zjawiskami glacitektonicznymi, towarzyszącymi lądolodo- wi stadiału warty. Okres zlodowaceń północnopolskich pozostawił osady związane z działalnością rzek, procesów denudacyjnych oraz eolicznych (piaski rzeczne, piaski i mułki eluwialno- deluwialne oraz piaski eoliczne). W holocenie osadziły się piaski i mułki rzeczne (o miąższości 3–5 m) oraz namuły i torfy w zagłębieniach bezodpływowych. Są to głównie torfowiska niskie (łąkowe), miąż- szość torfu na ogół nie przekracza 2 metrów.

Fig. 2 Położenie arkusza Łódź–Wschód na tle szkicu geologicznego (wg E. Rühlego, 1986) Czwartorzęd; holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej; 2 – piaski akumulacji eolicznej; plejstocen: 3 – piaski ze żwirami stożków napływowych; 4 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej; 5 – lessy i gliny lessowate; 6 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej; 7 – piaski i żwiry kemów; 8 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowcowej wszystkich stadiałów; 9 – gliny zwałowe, ich eluwia i piaski akumulacji lodowcowej; 10 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe stadiału mazowiecko-podlaskiego; kreda górna: 11 – wapienie i margle; kreda dolna: 12 – piaskowce, iłowce, mułowce.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Łódź–Wschód występują czwartorzędowe złoża piasków i glin. Łącznie udokumentowano 14 złóż kopalin okruchowych i 1 złoże gliny (Przeniosło, 2002). Pięć złóż piasku (Nowosolna, Łódź Pomorska, Łódź Iglasta II, Bedoń, Huta Wiskicka), jedno złoże piasku i żwiru (Konstantyna) oraz 2 złoża glin ceramiki budowlanej (Stoki i Stróża) skreślono z „Bilansu...”(2002) z powodu wyczerpania zasobów kopaliny. Charakterystykę udokumentowanych złóż oraz ich klasyfikację przedstawiona w tabeli 1.

8 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geologiczne Stan Wiek kom- Kategoria Wydobycie Wykorzystanie Numer bilansowe zagosp. Klasyfikacja złoża Przyczyny Rodzaj pleksu litolo- rozpoznania tys. ton kopaliny złoża na Nazwa złoża (tys.m3* tys. złoża konfliktowości kopaliny giczno- mapie ton) złoża surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2001 (Przeniosło, 2002) 1 - 4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Byszewy - Boginia pż Q 311 C1 N 0 Sd 4 C K * 2 Moskwa pż Q 35 C1 Z* 0 Sd 4 C K

3 Fara II p Q 204 C1 Z* 0 Skb, Sd 4 C L, K

4 Łódź Listopadowa p Q 3359 C1 G 107 Skb, Sd 4 B GL, Z 5 Nowosolna II p Q 11212 B G 122 Skb 4 B GL Z 7 Brzeziny g(gc) Q 465* B Z 0 Scb 4 B Z 9 10 Stoki p Q 8658 B + C1 G 136 Skb 4 B Z

12 Łódź Iglasta III p Q 183 C1 Z 0 Skb, Sd 4 B Z

13 Łódź Iglasta IV p Q 1018 C1 N 0 Skb, Sd 4 B Gl, Z

18 Bukowiec p Q 165 C1* N 0 Sd 4 B Z

19 Kurowice p Q 99 C1* N 0 Sd 4 B Z

20 Fara pż Q 250 C1 Z 0 Skb 4 C K, L

21 Łódź Pomorska I p Q 1110 C1 G 8 Skb, Sd 4 B Z

22 Łódź Iglasta VI p Q 2376 C1 G 114 Skb, Sd 4 B Z

23 Huta Wiskicka pż Q 37 C1 N 0 Skb, Sd 4 A - Nowosolna p Q ZWB Stoki g(gc) Q ZWB Łódź Pomorska p Q ZWB Łódź Iglasta II p Q ZWB Bedoń p Q ZWB Konstantyna pż Q ZWB

Rubryka 3: g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, p – piaski, pż – piaski i żwiry; Rubryka 4: Q – czwartorzęd;

Rubryka 6: C1* - złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie); ZWB - złoże wykreślone z „Bilansu...” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamiesz- czonej w materiałach archiwalnych); 10 Rubryka 7: złoże G - zagospodarowane, N- niezagospodarowane, Z – zaniechane, Z* - zaniechane w latach 2002-2003; Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej; Rubryka 10: 4 - złoże powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11: złoże A - małokonfliktowe, B - konfliktowe, C - bardzo konfliktowe. Rubryka 12: K - ochrona krajobrazu, L - ochrona lasów, Gl - ochrona gleb, Z - konflikt zagospodarowanie terenu

1. Kopaliny okruchowe W dzielnicy Łodzi – Widzew Stoki, na obszarze około 120 ha, zlokalizowanych jest sześć złóż piasków. Podstawowe parametry tych złóż przedstawia tabela 2. Tabela 2 Główne parametry złóż zlokalizowanych na obszarze Łódź–Stoki

Średnia Powierzch- Miąższość Grubość Punkt zawartość Opracowanie Złoże nia złoża nadkładu piaskowy pyłów surowcowe [ha] [m] [m] [%] mineralnych [%] 2,4-40,5; 0,0-2,8; Stoki 16,5 91,9 1,90 Kałuziak (1999) średnio 8,2 średnio 0,2 Łódź Listopa- 15,2-30,0; 0,0-0,6; Lichwierowicz 7,8 88,7 2,68 dowa średnio 29,7 średnio 0,3 (2001) 14,4-14,8; 0,2-0,6; Łódź Iglasta III 1,8 97,9 2,70 Osendowska (1996) średnio 14,7 średnio 0,3 2,1-14,6; 0,4-0,8; Łódź Iglasta IV 4,3 96,3 5,00 Piętera (1997) średnio 13,2 średnio 0,5 11,1-29,7; 0,0-1,8; Łódź Iglasta VI 9,6 96,3 4,10 Piętera (1998 a) średnio 18,8 średnio 0,2 0,0-4,0; Łódź Pomorska 5,7-34,0; 4,8 średnio 96,5 8,90 Piętera (1998 b) I średnio 17,4 17,4 Wszystkie są złożami pokładowymi I i II grupy zmienności. Nadkład tych złóż stanowią piaski, niekiedy z humusem, o miąższościach wahających się najczęściej w granicach 0,2– 0,5 m. Jedynie w tych partiach złoża „Łódź Pomorska I”, w których w nadkładzie występują piaski gliniaste, miąższość nadkładu dochodzi do 4,8 m. Wszystkie złoża tego rejonu są zło- żami suchymi, poziom wodonośny występuje poniżej poziomu eksploatacji, na głębokości około 50 m p.p.t. Położone około 2 kilometrów na północ złoże piasku „Nowosolna II” o powierzchni 40,3 ha posiada zasoby w kategorii B w ilości 11 212 tys. ton. Jest to złoże pokładowe II grupy zmienności, suche. Średnia zawartość pyłów mineralnych wynosi 0,6 %, punkt piaskowy 95,3 %, zawartość nadziarna o średnicy powyżej 40 mm - 0,1 %. Grubość nadkładu wynosi średnio 0,6 m (Solarski, Strzelczyk, 1979). Złoże piasku i żwiru „Moskwa” ma powierzchnię 0,4 ha i średnią miąższość 6,7 m. Jest to złoże pokładowe, III grupy zmienności, suche. Warstwę złożową stanowią piaski i żwiry o średniej zawartości frakcji poniżej 2 mm – 76,6 % i frakcji powyżej 4 mm – 16,0 %. Zawar- tość pyłów mineralnych wynosi średnio 14,2 %. Nadkład złoża stanowią pospółka i piasek o maksymalnej miąższości 0,2 m (Osendowska, Lichwierowicz, 1992). Antropogeniczne złoże „Fara II” (odpad po wzbogacaniu kruszywa) jest pryzmą kruszywa naturalnego bez nadkładu, o maksymalnej miąższości 25 m. Zawartość frakcji poniżej

11 2 mm wynosi średnio 97,7 %, zawartość pyłów - średnio 5,5 %. Kruszywo z tego złoża sto- sowane było w budownictwie i drogownictwie (Załuski, Jankowska, 1994). Złoża: „Byszewy-Boginia”, „Kurowice” i „Bukowiec” są nieczynne i nigdy nie były zagospodarowane. Są to złoża pokładowe i gniazdowe (złoże Bukowiec), II grupy zmienno- ści, suche. Serię złożową złoża „Byszewy-Boginia” stanowią piaski i żwiry o średniej miąższości 6,3 m, punkcie piaskowym 72,6 % i średniej zawartości pyłów 1,80 %. Powierzchnia złoża wynosi 2,6 ha. Średnia grubość nadkładu wynosi 1,4 m (Woźniak, 1978). Złoże piasku „Kurowice” ma powierzchnię 1,1 ha i średnią miąższość 5,8 m. Średnia grubość nadkładu wynosi 0,2 m. Serię złożową stanowią piaski o punkcie piaskowym wyno- szącym 93,0 % i średniej zawartości pyłów mineralnych 3,0 % (Michalak, 1980). Złoże piasku „Bukowiec” ma powierzchnię 1,0 ha. Seria złożowa ma średnią miąższość 8,7 m, miąższość nadkładu wynosi 0,2 m. Punkt piaskowy kopaliny wynosi 91,0 %, średnia zawartość pyłów mineralnych – 3,30 % (Michalak, Nowak, 1980). Niewielkie (obecne zasoby 37 tys. ton), złoże piasku i żwiru „Huta Wiskicka”, położo- ne w sąsiedztwie wykreślonego z „Bilansu...”(2002) złoża piasku o tej samej nazwie, nie jest eksploatowane. Zawartość frakcji poniżej 2,5 mm w tym złożu wynosi średnio 57,7 %, frakcji powyżej 16 mm – średnio 5,1 %, pyłów mineralnych – średnio 2,8 %. Powierzchnia złoża wynosi 0,07 ha, miąższość - 3,5 m, miąższość nadkładu – 0,3 m. (Piętera, 1993). Wszystkie złoża piasków czwartorzędowych są przeznaczone do produkcji betonów i wypraw w budownictwie oraz jako kruszywo w drogownictwie. Cztery złoża: „Byszewy-Boginia”, „Moskwa”, „Fara II” i „Fara” zakwalifikowano jako bardzo konfliktowe z punktu widzenia ochrony środowiska (klasa C), do wyłączenia z eksploatacji górniczej, ze względu na położenie w obrębie Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich lub jego otuliny. Pozostałe złoża piasków zakwalifikowano jako konfliktowe (klasa B), ze względu na położenie na glebach chronionych lub w sąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej. Złoże „Huta Wiskicka” jest jedynym na obszarze arkusza złożem małokonflikto- wym. 2. Kopaliny ilaste Jedyne w obrębie arkusza złoże gliny „Brzeziny” posiada zasoby w ilości 465 tys. m3 (kategoria B). Powierzchnia złoża wynosi 8,4 ha, średnia miąższość - 6,0 m, miąższość nad- kładu – 1,2 m. Serię złożową tworzy glina o zawartość frakcji ilastej wynoszącej średnio 20,8 %, zawartości wapnia w ziarnach poniżej 2 mm - 0,8 %, zawartości wody zarobowej –

12 16,85 %. Skurczliwość wysychania kopaliny wynosi 4,9 %. Nasiąkliwość wyrobów wynosi średnio 11,12 % a wytrzymałość na ściskanie – średnio 12,5 MPa w temperaturze 8500 C (Jankowska, 1995). Złoże to zostało uznane za konfliktowe (klasa B) ze względu na wystę- powanie na obszarze gleb chronionych oraz w pobliżu zabudowy mieszkaniowej.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Główną bazą kruszywa naturalnego jest najstarsza na arkuszu kopalnia „Stoki”, oraz towarzyszące jej mniejsze kopalnie: „Łódź Listopadowa”, „Łódź, Pomorska I”, i „Łódź Igla- sta VI”. Użytkownikiem złoża „Stoki” jest Kopalnia Surowców Mineralnych „Kosmin” z Łodzi. Złoże jest eksploatowane na podstawie koncesji wydanej do roku 2014. Obszar górni- czy złoża wynosi 16,3 ha, teren górniczy 24,6 ha. Koncesja na eksploatacje złoża „Łódź Li- stopadowa” wydana została dla Przedsiębiorstwa Transportu i Sprzętu Budowlanego z Łodzi do roku 2012. Obszar i teren górniczy zajmują 15,0 ha. Koncesja na eksploatację złoża „Łódź Pomorska I” wydana została dla Zakładu Górniczego Kopalnia Piasku „Łódź Pomorska I” z Łodzi do roku 2010. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 4,8 ha, terenu górniczego – 6,0 ha. Złoże „Łódź Iglasta VI” eksploatowane jest przez firmę „Geo-Trakt” z Łodzi na podstawie koncesji wydanej do roku 2009. Obszar górniczy ma powierzchnię 1,1 ha, teren górni- czy 1,6 ha. Złoże „Łódź Iglasta III” nie jest obecnie eksploatowane, złoże „Łódź Iglasta IV” nie jest zagospodarowane. W rejonie Nowosolnej od 1961 do 1985 roku czynna była kopalnia kruszywa naturalnego „Nowosolna”. Obecnie działająca, położona obok kopalnia „Nowosolna II”, jest obok kopalni „Stoki”, najpoważniejszym dostawcą kruszywa naturalnego do budownictwa i drogownictwa w regionie łódzkim. Złoże jest eksploatowane przez Kopalnię Surowców Mine- ralnych „Kosmin” z Łodzi na podstawie koncesji wydanej do roku 2007. Wyznaczony obszar i teren górniczy dla tego złoża wynosi 31,9 ha. W pobliżu kopalni znajduje się zakład prze- róbczy kopaliny. Złoże antropogeniczne „Fara II” było eksploatowane było na podstawie koncesji wydanej Zakładowi Usług Budowlanych s.c. J. Kacperek z Tomaszowa Mazowieckiego do roku 2002. Obszar górniczy tego złoża wynosił 1,3 ha, teren górniczy – 1,7 ha. Po roku 2003 za- przestano eksploatacji tego złoża. Złoże „Moskwa” było czynne okresowo, eksploatację prowadzono w zależności od bie- żących potrzeb użytkowników. Złoże to było eksploatowane na podstawie koncesji wydanej dla Urzędu Gminy Nowosolna na obszar 0,4 ha. Powierzchnia obszaru górniczego wynosiła

13 0,6 ha, terenu górniczego – 2,0 ha. Ponieważ złoże to zlokalizowane jest na terenie Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich nie przedłużono koncesji po roku 2002. W latach 80-tych zaniechano wydobycia kruszywa ze złoża piasku i żwiru „Fara”. Zło- ża piasku i żwiru „Byszewy-Boginia” i „Huta Wiskicka” oraz piasku: „Bukowiec”, „Kurowi- ce” i „Łódź Iglasta IV” pozostają niezagospodarowane. W chwili obecnej na obszarze arkusza Łódź–Wschód nie wydobywa się surowców ilastych ceramiki budowlanej. Złoże „Brzeziny” jest obecnie zaniechane, a złoża „Stróża” i „Stoki” z powodu wyczerpania zasobów skreślone zostały z „ Bilansu ...” (2002). Zlokali- zowane na obszarze arkusza dwie cegielnie: w Stokach i Brzezinach oraz zakład ceramiczny w Andrespolu bazują na surowcu dostarczanym z dalszych regionów. W rejonie złóż „Bukowiec” i „Kurowice” (gmina Brójce) zlokalizowane są miejsca wy- stępowania kopaliny. Są to z reguły stare, nieeksploatowane wyrobiska kruszywa naturalnego.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopaliny

Na obszarze arkusza Łódź–Wschód prowadzono szereg prac poszukiwawczych i roz- poznawczych, których celem było znalezienie i udokumentowanie złóż kopalin użytecznych. Wyniki tych prac pozwalają stwierdzić, że najbardziej rozpowszechnioną kopaliną perspek- tywiczną są piaski ze żwirem, wodnolodowcowe i lodowcowe, występujące w rejonie Nowo- solnej (Osendowska, Lichwierowicz, 1989)) oraz w Łodzi-Stoki. Litologicznie są to piaski różnoziarniste ze żwirkiem, o znacznej miąższości (powyżej 30 m) i nadkładzie niewielkiej grubości (około 1,0 m). Poziom wód gruntowych kształtuje się na głębokości poniżej 50 m p.p.t. Dla obu wyżej wymienionych rejonów wyznaczono obszary perspektywiczne. Na wyznaczonych obszarach możliwa jest eksploatacja pod warunkiem prowadzenia odpowiedniej polityki środowiskowej, a kopalina może być zastosowana w budownictwie i drogownictwie. W rejonach tych wyznaczono dwa obszary prognostyczne: nr I – rejon złoża kruszywa naturalnego „Nowosolna II” nr II - rejon złóż kruszywa naturalnego; „Łódź Listopadowa”, „Łódź Pomorska”, „Stoki”, „ Łódź Iglasta II, III i IV”. Dla wyżej wymienionych obszarów obliczono zasoby w kategorii D1, które wynoszą 34 856,6 tys. ton (rejon I) oraz 24 786,5 tys. ton (rejon II). Rejon I obejmuje piaski budowlane o zawartości pyłów mineralnych - 0,6 %, zawartości frakcji < 2 mm - 95,3 % i znacznej miąższości 24,8-53,5 m. W rejonie II występu- ją piaski nadające się do drogownictwa i budownictwa ogólnego o miąższości 14,6-30,0 m, punkcie piaskowym 94,9 % i zawartości pyłów mineralnych - 2,0 % (Tabela 3).

14 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

- u i a r - i a o 1 n

adu e z ł

3 h y s D k k

c kom- b b eksu czn . m d e a gru- z i t

o o kopal ciowe i . r

a ść s. t. a s g ny ś s r e (m) n (ha) a k i o

e W ty y

lo do (m) t Z kopaliny w na mapi m w ść redni Parametry o kompl jak odzaj u Zastosowanie cowego od - Ś lito P surowcowego pleksu surow- bo Grubo R N 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Punkt piaskowy - 95,3 % Zawartość pyłów min. - 0,6 % 24,8 - 20 384 I 52 p Q Zawartość frakcji poniżej 0,2 Skb 53,5 34 857 5 mm - 97,6 % Zawartość nadziarna powyżej 40 mm - 0,1 % Punkt piaskowy - 94,9 % Zawartość pyłów min. - 2,0 % Pyły min. powyżej 14,6 - 14 495 II 65 p Q 0,3 Skb, Sd 0,075 mm - 2,4 % 30,0 24 787 Gęstość nasypowa w stanie zagęszcz. - 1,71 t/m3 Rubryka 5: p – piaski Rubryka 6: Q – czwartorzęd Rubryka 9: Skb – kruszywo budowlane, Sd – kruszywo drogowe Perspektywiczne, jako kruszywo naturalne dla drogownictwa, chociaż na mniejszą ska- lę wydają się być wodnolodowcowe piaski różnoziarniste ze żwirem, występujące w rejonie Bukowca i Kurowic. Miąższość tej kopaliny wynosi 6–12 m, poziom wód gruntowych kształ- tuje się poniżej spągu złoża. Miąższość nadkładu wynosi powyżej 1 m. Prace poszukiwawcze prowadzone na południe od złoża „Bukowiec” (Rypuszyńska, 1972) wykazały w niektórych otworach występowania wkładek pylastych, co może nieco obniżyć jakość kopaliny. Na obszarze gminy Brójce i Andrespol były prowadzone prace geologiczno - poszukiwawcze za złożem kruszywa naturalnego dla celów drogowych w rejonie miejscowości Wi- skitno-Las i Bukowiec Górny (Mikinka, Sztykiel, 1987). Stwierdzono tam występowanie pia- sków drobnoziarnistych, pylastych i gliniastych nieodpowiadających kryteriom bilansowości dla złóż kruszywa naturalnego, chociaż w miejscowości Huta Wiskicka udokumentowano w roku 2001 małe (675 m2) złoże piasku ze żwirem. Dla celów drogowych prowadzono prace poszukiwawcze na terenie gminy Rzgów w rejonie Grodziska (Osendowska, Lichwierowicz, 1989). Poszukiwania prowadzono w rejonie kemowych pagórków piaszczysto-żwirowych. Stwierdzono występowanie serii piaszczysto-żwirowej z przewagą frakcji drobnej, nieprzydatnej do eksploatacji na skalę przemysłową.

15 W rejonie Brzezin wyznaczono obszar perspektywiczny glin zwałowych (surowce ilaste ceramiki budowlanej). Gliny o średniej miąższości 6,0 m, przy średniej grubości nadkładu 1,2 m, nadają się do wyrobu ceramiki budowlanej. Na obszarze arkusza w dolinach rzek Ner i Miazga były udokumentowane w latach 50 złoża torfu (bilansowe w kategorii C2 i pozabilansowe) przez Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach. Cechą charakterystyczną torfowisk w dolinach Neru i Miazgi jest duża zmienność i mozaika płatów florystycznych. Gatunkiem dominującym jest torf drzew- no-trzcinowy o stopniu rozkładu 35-40 % i torf drzewny niski (przeciętny stopień rozkładu 35 %). Torfowiska odznaczają się łagodnym przechodzeniem pokładów torfu w gleby torfo- wo-mineralne. W latach 90-tych dokonano weryfikacji tych złóż pod kątem kryteriów odpo- wiadających bazie zasobowej i ustalono, że żadne nie odpowiada tym kryteriom (Ostrzyżek, Dembek 1996).

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Sieć hydrograficzną na terenie objętym arkuszem Łódź - Wschód tworzą źródłowe od- cinki Bzury, Neru, Miazgi, Moszczenicy, Mrogi i Mrożycy. W rejonie Nowosolnej i Moskuli znajduje się węzeł hydrograficzny, w którym zbiegają się linie wododziałowe głównych cie- ków całego rejonu Wzniesień Łódzkich. Wzdłuż linii Sikawa-Nowosolna-Andrzejów-Wola Rakowa biegnie dział wodny I rzędu rozdzielający dorzecza Odry i Wisły. Dział wodny II rzędu między dorzeczami Bzury i Pilicy rozpoczyna się koło Nowosolnej i biegnie przez Wiączyń do Gałkówka po niewielkich kul- minacjach. Dział wodny I rzędu dzieli omawiany obszar na część zachodnią, zurbanizowaną, z zaburzonymi kierunkami odpływu (sieć kanalizacyjna, ujęcia wodne, uszczelnianie koryta - powodują niezgodności działów wodnych z topografią) oraz część wschodnią rolniczą, tylko z lokalnymi zaburzeniami odpływu. Wykonuje się badania czystości wód w rzece Miazdze (zlewnia Pilicy) w dwóch stanowiskach: w Bedoniu i w Karpinie. Do zlewni Pilicy poprzez Miazgę odprowadza się 310 m3/d ścieków. Większość wylotów komunalnych nie posiada praktycznie żadnych urządzeń oczyszczających. Główne wyloty komunalne, odprowadzające powyżej 80 % ogólnej ilości ścieków z województwa łódzkiego wyposażone są jedynie w komory krat i piaskowniki („Smulsko”, Stacja Oczyszczalni Ścieków „Lublinek” i „Górna I” - poza terenem arkusza). W Bedoniu badania wykonane w roku 2002 wykazały III klasę czystości wód ze względu na zawartości substancji biogenicznych, w Karpinie woda

16 w Miazdze jest pozaklasowa ze względu na przekroczone zawartości substancji organicznych, biogenicznych (Raport ...”, 2002). Ze względu na duże niedobory zasobów wód powierzchniowych należy tworzyć zbiorniki małej retencji. W obszarze arkusza zbiorniki małej retencji (Olejniczak, 1996) znajdują się w dolinie Miazgi (zbiornik „Bedoń” i „Hulanka”), w Byszewach, w dolinie Olechówki (zbiornik „Tomaszowska”), na Nerze we wsi Giemzów (zbiornik „Giemzów I”) oraz na Ole- chówce w okolicy Młynka (zbiornik „Stawy Młynek”). Niektóre z istniejących zbiorników mają być rekonstruowane. Projektuje się dodatkowo zbiornik retencyjny na rzece Miazdze w Kurowicach. Średnia głębokość zbiorników wynosi 1,5 m, wysokość piętrzenia od 1 m do 2 m. 2. Wody podziemne Czwartorzędowy poziom wodonośny jest związany z serią piaszczysto-żwirową genezy wodnolodowcowej i fluwialnej o maksymalnej miąższości do 150 m. Strop tej serii z reguły stanowią gliny zlodowacenia środkowopolskiego, natomiast spąg gliny południowopolskie. Na arkuszu Łódź–Wschód jest to główny poziom eksploatacyjny dla studzien o małej i średniej wydajności (40-70 m3/h). Średni współczynnik filtracji, miarodajny dla całej warstwy wodonośnej w rejonie łódzkim wynosi około 0,000024 m/s. W strefie głębokich wcięć erozyjnych (doliny Miazgi i Neru) istnieje więź hydrauliczna z głębszymi poziomami wodo- nośnymi. Część tego poziomu (zbiornik międzymorenowy Brzeziny - Lipce Reymontowskie) została zaliczona do głównych zbiorników wód podziemnych GZWP (Kleczkowski, 1990). Znaczny obszar zbiornika Brzeziny - Lipce Reymontowskie (Fig. 3) włączono do obszarów wysokiej ochrony (OWO). Generalnie wody czwartorzędowe posiadają odczyn obojętny i są średniotwarde. Górnokredowy poziom wodonośny jest eksploatowany w zachodniej części arkusza. Ośrodek wodonośny ma charakter szczelinowy, lokalnie szczelinowo-porowy osiągający głę- bokość do 400 m i jest związany z wapieniami i opokami. Wydajność ujęć wynosi około 300 m3/h. Dolnokredowy poziom wodonośny jest związany z piaskami i piaskowcami. Ośrodek wodonośny ma charakter porowy. Miąższość warstwy wodonośnej dochodzi do 150 m. Ze względu na duży stopień odnawialności zasobów, jest to poziom zaliczony do GZWP (niecka łódzka), a w części do obszarów ONO (obszary największej ochrony) i OWO (obszary wysokiej ochrony). Wydajność ujęć wynosi około 100-300 m3/h.

17 Górnojurajski poziom wodonośny jest związany z wapieniami marglistymi i marglami. Ośrodki hydrogeologiczne mają charakter szczelinowo-krasowy i wykazują niski stopień od- porności naturalnej na zanieczyszczenie. Cały poziom wodonośny zaliczony do GZWP (zbiornik „Stryków” w całości do OWO, zbiornik „Koluszki-Tomaszów” w części do ONO i OWO). Średnia głębokość ujęć wynosi 200 m, wydajność około 100 m3/h. Wody górnoju- rajskie mają przeciętnie odczyn obojętny, są dość twarde, o przewadze twardości węglano- wej. Zawartość metali ciężkich nie przekracza dopuszczalnych norm dla wód pitnych.

Fig. 3 Położenie arkusza Łódź–Wschód na tle mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony (wg A. S. Kleczkowskiego, 1990) 1 – obszar najwyższej ochrony GZWP - ONO; 2 – obszar wysokiej ochrony GZWP - OWO; 3 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym, jego numer, nazwa i wiek utworów wodonośnych: 401-niecka łódzka, kreda dolna (K1); 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym, jego numer, nazwa i wiek utworów wodonośnych: 402- zbiornik Stryków, jura górna (J3), 404-zbiornik Koluszki – Tomaszów, jura górna (J3); 5 – granica GZWP w ośrodku porowym, jego numer, nazwa i wiek utworów wodonośnych: 403-zbiornik Brzeziny-Lipce Reymontowskie, czwar- torzęd (Q).

18 Nadmierna eksploatacja wód podziemnych, a zwłaszcza poziomu górnokredowego do- prowadziła do powstania rozległego i osiągającego kilkadziesiąt metrów depresji leja w zachodniej części arkusza (Bierkowska, 2002). W obszarze arkusza istnieją dwie strefy ochrony ujęć wód z utworów czwartorzędo- wych o wydajności powyżej 100 m3/h w Łodzi – Nowosolnej (Fabianowski, 1995) oraz w Ju- stynowie (Gaik, 1995). Na mapie zaznaczono tylko najważniejsze studnie i ujęcia o wy- dajności powyżej 100 m3/h. Żaden z przedstawionych na figurze 3 zbiorników GZWP nie ma dokumentacji hydrogeologicznej.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 628-Łódź Wschód za- mieszczono w tabeli 4. W celu porównania uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995) – opró- bowanie w siatce 5x5 km oraz „Atlasu geochemicznego aglomeracji łódzkiej. Część I. 1:100 000” (Lis, Pasieczna 1998) – opróbowanie w siatce 1x1 km. Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m). Po- bierane gleby o masie około 1000 g były suszone w temp. pokojowej, kwartowane i przesie- wane przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon.

19 Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy zawartości w Wartość przeciętnych (me- Wartość przeciętnych (median) glebach na arkuszu dian) w glebach na arkuszu w glebach obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporządze- 4) nie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) 628-Łódź Wschód 628- Łódź Wschód dowanych Polski Metale N=257 N=257 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-10 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6-177 30 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-22 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 9-272 28 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-1,6 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-5 2 2 Cu Miedź 30 150 600 1-53 6 4

20 Ni Nikiel 35 100 300 <1-13 3 3 Pb Ołów 50 100 600 4-80 14 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,16 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 628-Łódź Wschód w poszczególnych grupach 1) grupa A zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na As Arsen 257 podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Ba Bar 257 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Cr Chrom 257 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia Zn Cynk 247 10 dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy Cd Kadm 253 4 wynikające ze stanu faktycznego, Co Kobalt 257 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod sta- Cu Miedź 254 3 wami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużyt- Ni Nikiel 257 ki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysło- Pb Ołów 253 4 wych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 257 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 628-Łódź Wschód do po- 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 szczególnych grup zanieczyszczeń (ilość próbek) N – ilość próbek 242 15

Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin- Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwa- rantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach anali- tycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowane gęstości opróbowania (1 próbka na około 25 km2 oraz 1 próbka na około 1 km2) nie są dostateczne do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka prze- wyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczysz- czeniu gleb z danego miejsca w przypadku ich zaklasyfikowania do grupy B. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 4). Wartości median arsenu, chromu, kadmu, kobaltu, niklu i rtęci w glebach arkusza są identyczne jak w glebach terenów niezabudowanych Polski, a przeciętne ilości pozostałych pierwiastków pozostają zbliżone do wartości median obliczonych dla gleb całego kraju. Pod względem zawartości metali i według klasyfikacji sumarycznej (Tabela 4) 242 próbki (94 %) badanych gleb arkusza należy do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), zaś do grupy B zaliczono 15 próbek ze względu na podwyższone zawartości cynku, kadmu, miedzi i ołowiu w tych glebach. Klasyfikacja gleb do grup A i B pozwala na ich wie- lofunkcyjne użytkowanie. Skałami macierzystymi gleb arkusza są przede wszystkim plejstoceńskie gliny zwałowe oraz wodnolodowcowe piaski i żwiry. Dna dolin rzecznych pokrywają holoceńskie mułki,

21 piaski i żwiry (Klatkowa, 1978; Piwocki, 1981). Na tych utworach rozwinęły się głównie gleby piaszczyste o niewielkiej zawartości metali pochodzenia naturalnego. Zanieczyszczenia gleb metalami we wschodniej części Łodzi i w rejonie Bedoń Kościelny – Andrzejów mają zatem głównie źródła antropogeniczne. Łódź stanowi centrum okręgu przemysłowego, w którego gospodarce znaczące miejsce zajmuje przemysł włókienniczy, poligrafia, elektronika, przemysł elektromaszynowy, spo- żywczy, chemiczny i techniki medycznej. W większości badanych gleb zawartość kadmu nie przekracza 0,5 mg/kg. Podwyższe- nia zawartości tego pierwiastka osiągają maksymalnie 1,6 mg/kg. W kilku punktach zaznaczają się podwyższenia zawartości miedzi (do 53 mg/kg), oło- wiu (do 30 mg/kg) i cynku (do 272 mg/kg). Dane prezentowane na mapie pozwalają na oszacowanie stanu gleb w miejscach pobra- nia i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł za- nieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwo- wano tylko dla jednego pierwiastka. 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla wschodniej krawędzi arkusza mapy. Zabieg taki jest możliwy, gdyż krawędź ta jest zbieżna z generalnym przebie- giem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje za-

22 warte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

Fig. 4 Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych opis siatki kilometrowej arkusza) Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

23 Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma zarejestrowane wzdłuż obu profili: profilu zachodniego i profilu wschodniego są zbliżone do siebie. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 20 do około 55 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 20 do około 45 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej także około 30 nGy/h. Powierzch- nię obszaru opisywanego arkusza budują przede wszystkim plejstoceńskie gliny zwałowe oraz różnowiekowe osady piaszczysto-żwirowe (wodnolodowcowe i rzeczne). Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od około 0,5 do około 3 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 0,5 do około 2,5 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy skła- dowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w sto- sunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: − tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inżyniersko-geologiczne; − tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze wzglę- du na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); − tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu.

24 Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 5). Tabela 5 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 5; − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jedno- rodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (Tabela 6) wykorzystano przy wyznaczaniu obszarów POLS. Profile te przedstawiają budowę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej położonej pod utworami izolującymi. Wybrane z zamieszczonych w tabeli 6 otwory (których profile wnoszą istotne informacje dotyczące wykształcenia warstwy izolacyjnej) zlokalizowano również na MGP - plansza B. Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano także odpowiednimi symbolami wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozosta- wienie niezagospodarowanych nisz i zagłębień w morfologii mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem wykorzystania naturalnej bądź stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczano je na Planszy B wyłącznie w formie punktowych znaków graficz- nych, zróżnicowanych ze względu na charakter kopalin. Na arkuszu Łódź Wschód bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: − obszary zwartej i gęstej zabudowy,

25 − doliny rzek: Miazga i Ner w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceń- skich, − tereny położone w sąsiedztwie zbiorników wód śródlądowych, obszarów źródlisko- wych, bagiennych i podmokłych, − strefy ochronne ujęć wód podziemnych w Nowosolnej i Janówce, − tereny rezerwatów przyrody, − zwarte obszary leśne o powierzchni powyżej 100 ha. Tereny, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych podłoża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk występują głównie w północno-wschodniej i południowej części arkusza. Wysoczyzna polodowcowa pokryta jest tam słaboprzepuszczalnymi glinami zwałowy- mi zlodowacenia warty występującymi najczęściej od powierzchni terenu. Są to gliny piaszczyste z niewielką ilością materiału grubszego. Miąższość utworów słaboprzepuszczalnych jest bardzo zmienna i wynosi od 1 do kilkunastu metrów. Zwierciadło pierwszego poziomu wodonośnego, na wyznaczonych obszarach, znajduje się głębiej niż 5 m p.p.t. Na przeważającej części arkusza głównymi poziomami użytkowymi są warstwy wodonośne w osadach czwartorzędu. Występują one zazwyczaj na głębokości większej niż 15 m p.p.t., tylko lokalnie w pobliżu miejscowości Andrzejów, Andrespol, Ku- rowice Rządowe i Jordanów nieco płycej. W południowo-zachodniej części arkusza główny poziom zalega w utworach górnokredowych na głębokości ponad 50 m, a miejscami nawet ponad 100 m. Na mapie wyznaczono również kilkanaście obszarów o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża, gdzie rozpatrywane gliny przykryte są utworami piaszczystymi (o miąż- szości nieprzekraczającej 2,5 m). Obszary występowania glin stanowić mogą podłoże dla bezpośredniego składowania wyłącznie odpadów obojętnych. W przypadku potrzeby lokalizowania na tym terenie składo- wisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (do których należą odpady komunalne) konieczne będzie zastosowanie uzupełniających, sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. W obrębie poszczególnych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wań (RWU) wyróżnione na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk wynikających z istnienia obszarów podlegających ochronie ze względu na:

26 b – zabudowę mieszkaniową, obiekty przemysłowe i użyteczności publicznej, p – walory przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wody podziemne, z – złoża kopalin. Ograniczenia te nie mają ultymatywnego charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowi- sko potencjalnego składowiska a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służ- bami: nadzoru budowlanego, ochrony przyrody oraz zabytków, administracji geologicznej i gospodarki wodnej. Obszarowe ograniczenia lokalizacji składowisk w odległości 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy wyznaczono w sąsiedztwie Łodzi i Brzezin oraz miejscowości Andrespol, Wi- śniowa Góra, Justynów i Gałków. Na większości obszarów arkusza wytyczono tereny ograni- czeń warunkowych wynikających z istniejących tam stref najwyższej (ONO) i wysokiej (OWO) ochrony wód podziemnych dla GZWP: „Niecka Łódzka” nr 401, „Zbiornik Stryków” nr 402, „Zbiornik Brzeziny-Lipce Reymontowskie” nr 403 i „Zbiornik Koluszki-Tomaszów” nr 404. Do 2004 r. dla wszystkich tych zbiorników nie wykonano dotąd dokumentacji hydrogeologicznej. Należy się jednak liczyć z faktem, że po ich sporządzeniu zasięg i zakres ochrony zbiorników może ulec zmianie. Do obszarów o warunkowych możliwościach lokalizacji składowisk włączono również rejon występowania złoża glin - Brzeziny a także tereny leżące w obrębie Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich, jego strefie ochronnej oraz Obszary Chronionego Krajobrazu: „Mrogi i Mrożycy” i „Tuszyńsko-Dłutowsko- Koluszkowski”. Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikają- ce z występowania w obrębie wyróżnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Na terenie arkusza Łódź Wschód są to m.in. zabytki, obiekty kultowe, pomniki przyrody żywej i stanowiska archeologiczne wyszczególnione na planszy A mapy. W ramach warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” na planszy B Mapy przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza niezrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpa- dów po przeprowadzeniu badań geologiczno - inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń.

27 Wyrobiska pozostałe po eksploatacji piasków i żwirów położone są na północny- wschód i południe od Łodzi. Miejsca te w ramach poszukiwania optymalnego sposobu zagospodarowania obszarów poeksploatacyjnych mogą być rozpatrywane jako nisze, w których po wykonaniu sztucznych barier izolacyjnych możliwa będzie lokalizacja składowisk. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tabela 6 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych POLS (materiały archiwalne) Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. Miąższość podziemnej występującego pod Profil geologiczny Archi- na mapie warstwy warstwą izolacyjną wum i nr dokumen- izolacyjnej [m p.p.t.] otworu tacyjnej strop litologia i wiek zwierciadło zwierciadło B warstwy [m] warstwy nawiercone ustalone [m.ppt] 1 2 3 4 5 6 7 BH 0,0 Glina Q 1 4,5 20,0 20,0 6280087 4,5 Piasek 0,0 Gleba 0,4 Glina piaszczysta 2,0 Piasek średnioziarnisty BH 22,0 Żwir z otoczakami Q 2 1,6 29,6 29,6 6280396 24,0 Piasek drobnoziarnisty 26,0 Piasek gruboziarnisty 28,0 Żwir z otoczakami 30,0 Piasek średnioziarnisty 0,0 Gleba 0,4 Piasek pylasty BH 3 1,2 Glina piaszczysta Q 2,8 b.d. b.d. 6280398 4,0 Głazy narzutowe 10,0 Piasek różnoziarnisty

28 Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. Miąższość podziemnej występującego pod Profil geologiczny Archi- na mapie warstwy warstwą izolacyjną wum i nr dokumen- izolacyjnej [m p.p.t.] otworu tacyjnej strop litologia i wiek zwierciadło zwierciadło B warstwy [m] warstwy nawiercone ustalone [m.ppt] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Glina 15,0 Glina piaszczysta BH 4 19,0 Glina pylasta Q 24,0 24,0 22,4 6280414 21,0 Glina 24,0 Piasek średnioziarnisty 0,0 Gleba 0,3 Piasek drobnoziarnisty 1,0 Glina BH 1,5 Glina piaszczysta 5 6,6 19,8 19,8 6280480 4,8 Glina zwałowa Q 7,6 Piasek drobnoziarnisty 14,5 Żwir 18,3 Piasek średnioziarnisty 0,0 Glina pylasta 3,8 Piasek gliniasty średnioziarnisty BH 6 4,0 Piasek drobnoziarnisty Q 3,8 21,3 21,3 6280479 7,0 Piasek gruboziarnisty 11,2 Piasek pylasty 0,0 Gleba 0,5 Glina zwałowa BH 3,0 Piasek różnoziarnisty Q 7 2,5 27,1 27,1 6280427 6,0 Żwir różnoziarnisty 18,0 Glina zwałowa 24,0 Żwir różnoziarnisty 0,0 Humus 0,3 Glina piaszczysta Q 1,7 BH 8 2,0 Piasek gliniasty 30,6 b.d. 6280409 3,0 Glina piaszczysta 19,0 22,0 Piasek gruboziarnisty 0,0 Humus 0,5 Piasek drobnoziarnisty BH 9 1,0 Glina piaszczysta Q 7,0 16,0 b.d. 6280411 8,0 Żwir 16,0 Głazy narzutowe 0,0 Gleba BH 10 0,2 Glina piaszczysta Q 10,2 12,6 12,6 6280364 10,4 Piasek średnioziarnisty BH 0,0 Glina Q 11 6,0 15,0 15,0 6280445 6,0 Piasek średnioziarnisty 0,0 Humus 0,5 Glina piaszczysta BH 2,0 Piasek drobnoziarnisty Q 12 1,5 30,0 b.d. 6280425 6,0 Piasek różnoziarnisty 12,0 Glina piaszczysta 16,0 Żwir 0,0 Piasek drobnoziarnisty/Glina BH 13 7,0 Glina piaszczysta Q 3,0 10,0 b.d. 6280241 10,0 Piasek różnoziarnisty 0,0 Gleba BH 14 0,3 Glina piaszczysta Q 17,5 17,8 6,8 6280122 17,8 Piasek średnioziarnisty 0,0 Gleba 0,3 Glina BH 15 3,0 Glina zwałowa Q 45,3 45,6 5,2 6280257 45,6 Piasek drobnoziarnisty 18,0 Piasek różnoziarnisty

29 Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. Miąższość podziemnej występującego pod Profil geologiczny Archi- na mapie warstwy warstwą izolacyjną wum i nr dokumen- izolacyjnej [m p.p.t.] otworu tacyjnej strop litologia i wiek zwierciadło zwierciadło B warstwy [m] warstwy nawiercone ustalone [m.ppt] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,5 Piasek drobnoziarnisty BH 0,8 Glina piaszczysta Q 16 13,7 14,5 11,9 6280533 14,5 Piasek drobnoziarnisty 16,0 Glina piaszczysta 17,5 Piasek średnioziarnisty 0,0 Gleba BH 0,3 Glina zwałowa Q 17 15,2 15,5 12,0 6280227 15,5 Żwir 17,5 Piasek średnioziarnisty 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta BH 18 21,3 Piasek drobnoziarnisty/Ił Q 21,0 21,3 19,8 6280617 23,8 Glina piaszczysta 25,5 Piasek drobnoziarnisty/Ił 0,0 Gleba BH 0,2 Glina piaszczysta 19 5,8 6,5 6,5 6280422 6,0 Żwir różnoziarnisty Q 8,0 Glina zwałowa 0,0 Gleba BH 0,3 Glina piaszczysta Q 20 1,2 5,0 5,0 6280616 1,5 Piasek drobnoziarnisty 5,0 Piasek różnoziarnisty 0,0 Glina 3,0 Piasek drobnoziarnisty 4,0 Glina Q BH 21 10,0 Glina pylasta/Ił 18,0 22,0 12,6 6280575 14,0 Glina 22,0 Piasek pylasty 24,0 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Nasyp 0,5 Glina zwałowa 3,0 Piasek różnoziarnisty BH 22 6,0 Żwir z otoczakami Q 2,5 18,0 16,9 6280235 7,0 Piasek różnoziarnisty 10,0 Glina piaszczysta 18,0 Piasek różnoziarnisty 0,0 Gleba BH 0,4 Glina Q 23 4,1 4,5 4,5 6280178 4,5 Żwir 6,6 Glina zwałowa 0,0 Gleba BH 0,3 Glina zwałowa Q 24 14,7 15,0 15,0 6280299 12,0 Glina 15,0 Żwir 0,0 Glina BH 4,0 Glina zwałowa 25 6,0 6,2 6,2 6280454 6,0 Piasek pylasty Q 6,8 Piasek drobnoziarnisty Rubryka 1: BH – Bank HYDRO, Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Rubryka 7: b.d. – brak danych.

X. Warunki podłoża budowlanego

Zgodnie z „Instrukcją...”(2002) warunków podłoża budowlanego nie ustalono w obszarach złóż kopalin, otuliny Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich, przyrodniczych ob-

30 szarów chronionych (z wyłączeniem obszaru chronionego krajobrazu), terenów zieleni urzą- dzonej, obszarów zwartej zabudowy miejskiej, terenów leśnych, gruntów rolnych klasy IIIa - IVa oraz łąk na glebach pochodzenia organicznego. Tereny takie zajmują około 60 % powierzchni arkusza. Tereny o warunkach korzystnych dla budownictwa występują na obszarach zdenudo- wanej wysoczyzny zbudowanej z mało skonsolidowanych glin zwałowych zlodowacenia warty, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów sypkich (piasków wodnolodowcowych i lodowcowych) średniozagęszczonych i zagęszczonych. Poziom wód gruntowych z reguły przekracza głębokość 2 m. Na obszarach tych nie występują zjawiska geodynamiczne. Opi- sywane obszary wysoczyznowe zlokalizowane są głównie w zachodniej części arkusza (Łódź - Widzew). Również korzystne obszary dla budownictwa znajdują się na powierzchni tarasów nadzalewowych Neru, Miazgi, Olechówki i Mrogi zbudowanych z piasków rzecznych zlo- dowaceń północnopolskich oraz odsłaniających się na niewielkich obszarach w dolinach Mrogi i Mrożycy skonsolidowanych glin zwałowych zlodowacenia odry. Grunty korzystne dla budownictwa zajmują około 35 % powierzchni arkusza. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo związane są głów- nie z dolinami (Miazgi, Neru, Olechówki, Mrogi i Mrożycy), zagłębieniami bezodpływowy- mi oraz pokrywami piasków eolicznych i nasypów antropogenicznych o miąższości powyżej 2 m. Doliny oraz zagłębienia wypełnione są przez luźne piaski drobnoziarniste i pylaste, torfy, namuły organiczne oraz pyły o miąższości 2-3 m. Lokalnie miąższość tych utworów może dochodzić do 15 m (dolina Mrogi i Olechówki). Zwierciadło wód gruntowych w rejonie dolin kształtuje się z reguły na głębokości 0-2 m p.p.t. Niewielkie płaty luźnych piasków eolicznych występują w rejonie Łodzi - Olechowa oraz Kurowic. W północno-wschodniej części Łodzi występują wały i pagóry spowodowane zjawiskami glacitektonicznymi, na obszarach tych w przypadku planowania zabudowy należy wykonać badania geologiczno-inżynierskie. Obszary o spadkach większych od 12% znajdują się na terenach niewaloryzowanych – parku krajobrazowego i lasów. Grunty niekorzystne dla budownictwa zajmują jedynie około 5 % powierzchni arkusza.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Region Łódzki jeszcze do XIX wieku był słabo zaludniony i zachowało się dużo lasów o mało zmienionym składzie gatunkowym. Osadnictwo, rozwój rolnictwa, gwałtowny rozwój przemysłu i wojny doprowadziły do niemal zupełnego zniszczenia Puszczy Łódzkiej. Dla ochrony najcenniejszych jej fragmentów utworzono dwa rezerwaty przyrody (Tabela 7).

31 Rezerwat leśny Wiączyń stanowi naturalny las bukowo-jodłowy z udziałem grabu, so- sny, jawora i świerka. Zachowało się 17 buków w wieku ok. 300 lat oraz 2 jawory i staro- drzew jodły w wieku 130 lat. Rezerwat leśny Gałków jest to również las bukowo-jodłowy, obiektem szczególnej ochrony jest tu 5 buków pospolitych. Na obszarze arkusza zarejestrowano w sumie 34 wystąpienia pomników przyrody ży- wej. Są to zarówno pojedyncze drzewa, jak i zespoły kilku gatunków drzew (Tabela 7). Wśród drzew pomnikowych dominują okazy lipy, znacznie rzadziej występują dęby, buki, wiązy, wierzby, graby i klony. W północno-zachodniej części arkusza zaprojektowano Zespół Przyrodniczo- Krajobrazowy „Nad Łagiewniczanką”. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i zespołów przyrodniczo -krajobrazowych

Forma Gmina Rok za- Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat twierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Nowosolna L – „Wiączyń” 1 R Wiączyń 1958 m. łódzki (8,29) Koluszki L – „Gałków” 2 R Gałków 1958 Łódź Wschód (57,85) Pż Nowosolna 3 P Byszewy - park dworski 1990 2 dęby szypułkowe, m. łódzki 2 buki pospolite Łódź Łódź Pż 4 P 1993 ul. Brzezińska- Junacka m. łódzki wiąz szypułkowy Nowosolna Pż 5 P Natolin 22 1993 m. łódzki lipa drobnolistna Nowosolna Pż 6 P Lipiny 56 1991 m. łódzki wiąz szypułkowy Łódź - park Widzewski Łódź Pż 7 P 1990 ul. Piłsudskiego-Niciarniana m. łódzki 2 wierzby białe Łódź, ul. Pomorska - róg Łódź Pż 8 P 1990 Mazowieckiej m. łódzki lipa drobnolistna Łódź Łódź Pż 9 P 1990 ul. Kosodrzewiny 42 m. łódzki lipa drobnolistna Łódź Łódź Pż 10 P 1993 ul. Kosodrzewiny 56 m. łódzki lipa drobnolistna Łódź Pż 11 P Łódź, ul. Malownicza 21 1993 m. łódzki klon zwyczajny Łódź Pż 12 P Łódź, ul. Malownicza 48 1993 m. łódzki lipa drobnolistna Łódź Pż 13 P Łódź, ul. Malownicza 65 1993 m. łódzki lipa drobnolistna Pż Wiączyń Dolny - na wyso- Nowosolna 14 P 1993 lipa drobnolistna, kości ul. Malowniczej m. łódzki wiąz pospolity Wiączyń Dolny - obok le- Nowosolna Pż 15 P 1993 śniczówki d/s łowieckich m. łódzki 2 lipy drobnolistne Wiączyń Dolny - obok le- Nowosolna Pż 16 P 1993 śniczówki m. łódzki grab zwyczajny, lipa drobnolistna,

32 Forma Gmina Rok za- Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat twierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 dąb szypułkowy Nowosolna Pż 17 P Podwiączyń 49 1993 m. łódzki lipa drobnolistna Nowosolna Pż 18 P Podwiączyń 57 1993 m. łódzki lipa drobnolistna Łódź Łódź Pż 19 P 1993 ul. Rokicińska 264 m. łódzki jesion wyniosły Łódź Pż 20 P Łódź, ul. Rokicińska 456 1991 m. łódzki lipa drobnolistna Łódź Pż 21 P Łódź, ul. Wieńcowa 5 1991 m. łódzki 2 lipy drobnolistne Andrespol, ul. Ceramiczna Andrespol Pż 22 P 1991 przy Przedszkolu Łódź Wschód lipa drobnolistna Andrespol Andrespol Pż 23 P 1991 ul. Rokicińska 146 Łódź Wschód klon pospolity Bedoń Nowy Andrespol Pż 24 P 1991 ul. Modrzewiowa 4 Łódź Wschód lipa drobnolistna Bedoń Nowy Andrespol Pż 25 P 1991 ul. Okrężna Łódź Wschód 4 lipy drobnolistne Pż Bedoń Nowy Andrespol dąb szypułkowy, 2 lipy drobnolist- 26 P 1991 ul. Sienkiewicza 15 (park) Łódź Wschód ne, 2 klony jawory, 3 wiązy szypuł- kowe Bedoń Nowy Andrespol Pż 27 P 1990 ul. Sienkiewicza 19 Łódź Wschód wiąż górski Koluszki Pż 28 P Rezerwat „Gałków” 1987 Łódź Wschód 5 buków pospolitych Łódź – Wiskitno - park Łódź Pż 29 P 1993 wiejski m. łódzki 2 lipy drobnolistne Wiśniowa Góra Andrespol Pż 30 P 1991 - Dom Pomocy Społ. Łódź Wschód 4 dęby szypułkowe Andrespol, ul. Ceramiczna Andrespol Pż 31 P 1991 przy Straży Pożarnej Łódź Wsch. dąb szypułkowy Andrespol, ul. Rokicińska - Andrespol Pż 32 P 1991 naprzeciw przystanku PKS Łódź Wschód lipa drobnolistna Andrespol Pż 33 P Kraszew 79-81 1990 Łódź Wschód dąb szypułkowy Brójce Pż 34 P Giemzów 5 - park dworski 1993 Łódź Wschód 4 lipy drobnolistne Brójce Pż 35 P Leśne Odpadki 9 1990 Łódź Wschód lipa drobnolistna Brójce Pż 36 P Kurowice 210 1990 Łódź Wschód 2 lipy drobnolistne Zespół przyrodniczo krajo- m. Łodź 37 Z brazowy nad Łagiewniczan- * „Nad Łagiewniczanką” m. łódzki ką Rubryka 2: R – rezerwat, P - pomnik przyrody, Z – zespół przyrodniczo - krajobrazowy; Rubryka 5: * – obiekt projektowany; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu L – leśny; rodzaj pomnika przyrody Pż – pomnik przyrody żywej.

Fig. 5 Położenie arkusza Łódź–Wschód na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE (Dyduch- Falniowska, 1999) System ECONET 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym i jego numer: 21M-obszar Puszczy Pilickiej; 2 – bio- centrum w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynarodowym; 3 – strefa buforowa w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynarodowym; 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 42k-Rawki.

Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich o powierzchni 10 748 ha i otulinie 3029 ha, został utworzony w 1996 roku wspólnym rozporządzeniem Wojewody Łódzkiego i Skiernie- wickiego. Ochroną objęto najcenniejsze fragmenty krawędzi Wysoczyzny Łódzkiej - m.in. unikatowy Las Łagiewnicki w Łodzi, fragment dorzecza górnej Mrożycy - z licznymi obsza- rami źródliskowymi. Na terenie arkusza znajdują się fragmenty Obszarów Chronionych Krajobrazów: Mro- gi i Mrożycy (istniejącego) oraz Tuszyńsko-Dłutowsko- Koluszkowskiego (projektowanego). Na terenie arkusza przeważają gleby brunatne i gleby płowe zasobne w próchnicę oraz gleby organiczne i mineralno-organiczne, występujące na tarasach zalewowych dolin rzecznych. Pod względem rolniczej przydatności są to głównie kompleksy żytnie nadające się pod

34 uprawy zbóż. Gleby chronione klas bonitacyjnych IIIa – IVa zajmują około 40 % powierzchni arkusza i grupują się w północno-wschodniej i południowo-zachodniej części arkusza. Lasy zajmują jedynie około 15 % powierzchni arkusza. Największe kompleksy leśne zlokalizowane są w okolicach Gałkowa Małego, Wiączynia i Wiśniowej Góry. Obszar arkusza Łódź–Wschód nie leży w zasięgu Krajowej Sieci Ekologicznej ECO- NET - Polska (Liro, 1998) i nie został uwzględniony w systemie informacji przyrodniczej CORINE (Dyduch-Falniowska, 1999) (Fig. 5).

XII. Zabytki kultury

Pierwsze ślady osadnictwa znalezione na przedstawianym na mapie terenie datowane są na okres brązu i kultury łużyckiej. Stanowiska archeologiczne objęte ochroną prawną wy- stępują na całym terenie arkusza, między innymi są to cmentarzyska i osady wielokulturowe z epoki brązu i neolitu. Największym ośrodkiem kulturalno-naukowym na opisywanym obszarze jest Łódź, przy czym arkusz obejmuje jedynie wschodnią dzielnicę Łodzi – Widzew. Pierwsze wzmianki o wsi Lodza pochodzą z 1332 r. Prawa miejskie Łódź otrzymała w 1423 r., natomiast w 1821 r. zaliczono ją do tzw. miast fabrycznych i od tego czasu datuje się jej dynamiczny rozwój. Zabytki fabrycznej Łodzi z XIX wieku zlokalizowane na obszarze objętym arkuszem Łódź–Wschód to: „Widzewska manufaktura” przy ul. Piłsudskiego i „Łódzka manufaktura” przy ul. Niciarnianej. W pobliżu znajduje się Kościół parafialny Św. Kazimierza (ul. Kazimierza), w stylu neoempire z 1925 roku. Na obszarze objętym arkuszem znajdują się cztery zabytkowe zespoły architektonicz- ne. We wschodniej części Widzewa, w Stokach, zachowała się stara wieś owalnicowa z drewnianym kościołem parafialnym z 1766 roku (Mileszki) oraz zespół osiedlowy Stoki (początek XX w.). W strefie ochrony konserwatorskiej znajduje się również Nowosolna - jako wieś powstała w ramach osadnictwa na planie ośmioramiennej gwiazdy, na początku XIX wieku. Zabytkowym zespołem architektonicznym jest prawie cały obszar miasta Brzezi- ny, które prawa miejskie uzyskały w 1364 roku. W mieście (poza terenem arkusza) znajdują się zabytkowe kościoły z XIV i XVIII wieku. W Bedoniu Przykościelnym, Giemzowie, Wiskitnie i Byszewach zachowały się ze- społy dworskie z XIX wieku otoczone parkami, które od roku 1985 znajdują się pod opieką i ochroną prawną.

35 Na uwagę zasługuje kościół parafialny zbudowany w Bedoniu Przykościelnym, we- dług projektu J. Korskiego w 1925 r. W Wiączyniu w pobliżu kompleksu leśnego znajduje się cmentarz wojenny z 1914 roku oraz pomnik upamiętniający miejsce hitlerowskich egzekucji.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Łódź–Wschód wszystkie złoża zagospodarowane posiadają kon- cesję na eksploatację. Wydobywanie kopalin ma wpływ na zmianę pierwotnego użytkowania terenu, powoduje powstanie jego deformacji oraz utraty walorów krajobrazowych. Należy położyć szczególny nacisk na doskonalenie sposobów i form eksploatacji, aby zapobiec ujem- nym wpływom tej działalności na otoczenie. Dotyczy to szczególnie złóż położonych na terenach zurbanizowanych („Łódź Listopadowa”, „Łódź Pomorska I”, „Stoki”, „Łódź Iglasta IV” i „Łódź Iglasta VI” oraz „Nowosolna II”). Należy dążyć do eksploatacji szczególnie małych złóż, przy których jest mniejsza możliwość naruszenia walorów środowiska. Wyznaczono cztery obszary perspektywiczne występowania kruszywa naturalnego dla budownictwa i drogownictwa oraz jeden obszar perspektywiczny surowców ilastych ceramiki budowlanej. W ramach obszarów perspektywicznych wyznaczono dwa obszary prognostyczne złóż kruszywa naturalnego w Nowosolnej i Łodzi - Stoki. Ważnym czynnikiem w likwidowaniu ujemnych skutków eksploatacji jest właściwe i sukcesywne wykonywanie zabiegów rekultywacyjnych. Właściwe terytorialnie urzędy rejo- nowe w porozumieniu z samorządami gmin winne egzekwować od dawnych i obecnych użyt- kowników prawidłowe zagospodarowanie terenów poeksploatacyjnych (kopalnie „Konstan- tyna” - kruszywo naturalne i „Stoki” - surowce ilaste). Złoża: „Moskwa” i „Fara II” występujące na obszarach Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich (bardzo konfliktowe) powinny być na stałe wyłączone z eksploatacji. Ludność zamieszkująca obszar objęty arkuszem Łódź–Wschód zaopatrywana jest w wodę ze zlokalizowanego na Pilicy (poza terenem arkusza) zbiornika Sulejowskiego oraz z czterech poziomów wodonośnych: jurajskiego, dolnokredowego, górnokredowego i czwar- torzędowego, przy czym największe znaczenie mają poziomy kredowe (wydajności ujęć 100– 300 m3/h). W celu ograniczenia zanieczyszczeń wód powierzchniowych należy dążyć do ukoń- czenia budowy Grupowej Oczyszczalni Ścieków – „Smulsko” w Łodzi, zgodnie ze standardami europejskimi oraz przeprowadzać regularne kontrole obiektów odprowadzających ście- ki. Obecnie oczyszczalnia ta przerabia około 172 tys. m3/dobę ścieków z aglomeracji miej-

36 skiej. Po roku 2004 oczyszczalnia przerabiać będzie 275 tys. m3/dobę ścieków z Łodzi, Kon- stantynowa, Pabianic, Rzgowa i Nowosolnej i pozwoli m.in. na przywrócenie znaczenia rzeki Ner i wykorzystanie jej do nawodnień rolniczych. Właściwe organy administracyjne powinny również nakłaniać zakłady produkujące ścieki lub w inny sposób zanieczyszczające środowi- sko, do opracowania polityki środowiskowej zgodnie ze standardami SZŚ (System Zarządza- nia Środowiskiem) ISO- 14 000 (wprowadzonymi w 1996 roku). Obszary preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów występują głównie w północno-wschodniej i południowej części arkusza Łódź Wschód. W rejonach tych na powierzchni odsłaniają się słaboprzepuszczalne gliny zwałowe zlodowacenia warty, które mogą stanowić podłoże dla bezpośredniego składowania wyłącznie jednak odpadów obojętnych. Natomiast w przypadku potrzeby lokalizowania na tych obszarach składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (do których należą odpady komunalne) konieczne będzie wykonanie dodatkowych, sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Wytypowane na mapie obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych, niż składowiska odpadów, inwestycji uciążliwych, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Ze względu na obecność dużych kompleksów gleb chronionych i lasów oraz walory krajobrazowe, proponuje się rolniczo-leśny i rekreacyjno-turystyczny kierunek rozwoju wschodniej części arkusza, z zachowaniem przemysłu wydobywczego głównie w zachodniej części, w obrębie aglomeracji łódzkiej. W ramach ekorozwoju gminy i samorządy terytorialne powinny podnosić świadomość ekologiczną lokalnych społeczności.

XIV. Literatura

BIERKOWSKA M., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000. Arkusz Łódź Wschód (628). Centr. Arch. Geol., Warszawa. DYDUCH-FALNIOWSKA A., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce (CORINE). Instytut Ochro- ny Przyrody PAN, Kraków. FABIANOWSKI W., 1995 – Dokumentacja ujęcia wód podziemnych z utworów czwartorzę- dowych wraz z ustaleniem zasobów eksploatacyjnych w Łodzi - Nowosolnej przy ul. Pomorskiej 512. Arch. UW Łódź.

37 GAIK CZ., 1995 – Aneks do dokumentacji hydrogeologicznej ujęcia wody z utworów czwar- torzędowych dotyczący wyników prac i badań związanych z wykonaniem otworu nr 3 na ujęciu w Justynowie wraz z obliczeniem geologicznych granic stref ochron- nych ujęcia. Arch. UW Łódź. JANKOWSKA B., 1995 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej „Brzeziny”. Centr. Arch. Geol., Warszawa.

KAŁUZIAK M., 1999 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku dla budownictwa ogólnego i drogowego) „Stoki”. Centr. Arch. Geol., Warszawa. KLATKOWA H., 1980 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000 (A), ark. Łódź. Inst. Geol. Warszawa. KLATKOWA H., PIWOCKI M., 1981 – Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000 (A), ark. Łódź. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony skala 1:500 000. AGH Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa. LICHWIEROWICZ T., 2001 – Dodatek nr 2 do uproszczonej dokumentacji geologicznej

w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Łódź-Listopadowa”. Centr. Arch. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fun- dacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1998 – Atlas geochemiczny aglomeracji łódzkiej. Część I. 1:100 000. Państw Inst. Geol. Warszawa. MAPA GŁÓWNYCH zbiorników wód podziemnych w skali 1:500 000, PIG 2003 r.; MATERIAŁY archiwalne zgromadzone w bazie danych Banku HYDRO i CAG PIG. MICHALAK Z. 1980 – Karta rejestracyjna złoża piasku do poboru mas ziemnych na przebu- dowę drogi Łódź - Tomaszów Mazowiecki „Kurowice”. Arch. Dyrekcji Okręgowej Dróg Publicznych w Łodzi.

38 MICHALAK Z., NOWAK T., 1980 – Karta rejestracyjna złoża piasku „Bukowiec” do poboru mas ziemnych na przebudowę drogi państwowej Łódź - Tomaszów Mazowiecki, Arch. Dyrekcji Okręgowej Dróg Publicznych w Łodzi. MIKINKA N., SZTYKIEL W., 1987 – Dokumentacja z wyników przeprowadzonych prac geologiczno-poszukiwawczych za złożem kruszywa naturalnego (piasku i pospółki) dla celów drogowych w rejonie miejscowości Wiskitno Las - Bukowiec Górny. Arch. UW Łódź. OLEJNICZAK J., 1996 – Program potrzeb inwestycji melioracyjnych i małej retencji na terenie województwa łódzkiego do 2015 r. Arch. UW Łódź.

OSENDOWSKA E., 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku): Łódź Iglasta III” w Łodzi. Centr. Arch. Geol., War- szawa. OSENDOWSKA E., LICHWIEROWICZ T., 1989 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego (pospółki) przydatnej dla celów drogowych, występującej w promieniu 25 km od miejscowości Stryków - Nowosolna - Andrespol - Gołygów, Arch. UW Łódź. OSENDOWSKA E., LICHWIEROWICZ I.,1992 – Karta rejestracyjna z projektem zagospodarowania złoża kruszywa naturalnego (pospółki) „Moskwa”. Centr. Arch. Geol., Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Falenty.

PIĘTERA Z., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku ze żwirem) „Huta Wiskicka”. Centr. Arch. Geol., Warszawa.

PIĘTERA Z., 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Łódź Iglasta IV”. Centr. Arch. Geol., Warszawa.

PIĘTERA Z., 1998 a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Łódź Iglasta VI”. Centr. Arch. Geol., Warszawa.

PIĘTERA Z., 1998 b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Łódź Pomorska I”. Centr. Arch. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2002 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XI.2001 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

39 RAPORT o stanie środowiska województwa łódzkiego, 2002. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska w Łodzi. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. RÜHLE E., 1986 – Mapa geologiczna Polski zakryta w skali 1:500 000. Inst. Geol., Warsza- wa. RYPUSZYŃSKA ST. 1972 – Orzeczenie o wynikach badań geologicznych złoża kruszywa

naturalnego „Kraszew – Kurowice” kategorii C2. Arch. UW w Łodzi. SOLARSKI Z., STRZELCZYK S., 1979 – Dokumentacja geologiczna w kategorii B - złoża piasków budowlanych „Nowosolna”. Arch. UW w Łodzi. STACHY J., 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. WG Warszawa. STANEK E., 1997 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000. Centr. Arch. Geol., Warszawa. TRZMIEL B., NOWACKI K., 1987 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 – arkusz Łódź - Wschód (628). Inst. Geol., Warszawa. WOŹNIAK K., 1978 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku ze żwirem) „Byszewy - Boginia” dla celów drogowych „Geocerkon” Konstantynów. Arch. UW w Łodzi. ZAŁUSKI A., JANKOWSKA B., 1994 – Złoże odpadów po wzbogaceniu kruszywa w Brze- zinach przy ulicy Waryńskiego 25 „Fara II”. Centr. Arch. Geol., Warszawa.