Średniowieczny Grot Włóczni Z Rudnika Nad Sanem

282 Średniowieczny grot włóczni z Rudnika nad Sanem

Marek Florek*

Średniowieczny grot włóczni z Rudnika nad Sanem1 Medieval spearhead from Rudnik on San

Abstract: A spearhead that was accidentally found in a forest to the south-east of buildings of Rudnik nad Sanem seems to be the closest to Type V according to A. Nadolski and Type III according to A. N. Kirpichnikov, which was popular in Central Europe between the 10th and 13th centuries. On the other hand, its earlier (the Pre-Roman and the Roman Period) and later (Late Middle Ages) chronology cannot be unambiguously ruled out. This would be the third medieval spearhead that was found in this part of the Sandomierz Forest. These spearheads may be remains of fights that were waged in the Polish-Ruthenian borderland, or, which seems 0 3 km to be more probable, of hunting activity. Ryc. 1. Rudnik nad Sanem, pow. niżański. Lokalizacja miejsca zna- Key words: Middle Ages, Polish-Ruthenian borderland, lezienia grotu włóczni (oznaczona strzałką) na podkładzie mapy to- Sandomierz Forest, stray finds, spearhead. pograficznej Wojskowego Instytutu Geograficznego w Warszawie z 1936 r. Oprac. M. Florek.

Received: 02.08.2020; Accepted: 31.09.2020; Revised: Fig. 1. Rudnik nad Sanem, Nisko District. Find place of the spearhead 01.10.2020. (marked with an arrow) against the background of a topographic map of the Military Geographical Institute in Warszawa from 1936. Citation: Florek M. 2020. Średniowieczny grot włóczni Elaborated by M. Florek. z Rudnika nad Sanem. „Acta Militaria Mediaevalia” XVI, 282-286. DOI: 10.48280/AMMXVI.2020.017.

Wczesną wiosną 2020 r. do Rudnickiego Stowa- w przekroju, wyraźnie rozszerzającą się ku nasadzie rzyszenia Pasjonatów Historii w Rudniku nad Sanem tulejką, której długość wynosi w przybliżeniu 1/2 dłu- (pow. niżański, woj. podkarpackie) trafił średniowiecz- gości liścia (ryc. 2). Grot jest dość dobrze zachowany – ny (?) grot włóczni znaleziony w tej miejscowości zniszczone przez rdzę zostały jedynie krawędzie, po- w bliżej nieokreślonych okolicznościach, zapewne nadto ma zgięty w ok. 2/3 swej długości liść. Wymiary: podczas poszukiwań nielegalnie prowadzonych przy zach. dł. – 28,5 cm; dł. liścia – 20,8 cm; maksymalna użyciu wykrywacza metali. Grot miano znaleźć w le- szer. liścia – 4,4 cm; maksymalna grub. liścia – 0,8 cm; sie, na południowy wschód od zabudowań miasta, kil- średn. tulejki w miejscu przejścia w liść – 1,8 cm; kanaście metrów od koryta rzeczki Ruda, po jej prawej średn. tulejki u nasady – 3,1 cm; średn. otworu tulejki stronie (działka nr 4388) (ryc. 1). u nasady – 2,0 cm. Jest to wykonany z żelaza dość duży, smukły grot Grot jest znaleziskiem luźnym, stąd określenie z liściem kształtu pośredniego między lancetowatym jego chronologii jest możliwe wyłącznie na podsta- a deltoidalnym bądź trójkątnym (trudność w jedno- wie analizy formalnej zabytku. Zbliżone groty można znacznym określeniu formy wynika ze stanu zachowa- spotkać w młodszym okresie przedrzymskim i okre- nia), o podwójnie daszkowatym przekroju poprzecz- sie rzymskim (por. Kaczanowski 1995; Łuczkiewicz nym, ze słabo zaznaczonym żeberkiem oraz okrągłą 2006, 99-145). Zgięcie liścia, sugerujące intencjonal-

* Instytut Archeologii UMCS, Lublin, Polska; ORCID: 0000-0002-9917-710X; e-mail: [email protected]. 1 Artykuł powstał w ramach zadań statutowych Instytutu Archeologii UMCS w Lublinie. Średniowieczny grot włóczni z Rudnika nad Sanem 283

0 5 cm

Ryc. 2. Rudnik nad Sanem, pow. niżański. Grot włóczni. Rys. M. Florek.

Fig. 2. Rudnik nad Sanem, Nisko District. Spearhead. Drawing by M. Florek. ne zniszczenie grotu przed włożeniem go do grobu, groty możemy odnaleźć wśród militariów z okresów praktykowane m.in. w kulturze przeworskiej (por. przedrzymskiego i rzymskiego z ziem polskich, to nie Godłowski 1981, 107), ale także sporadycznie we ma on analogii wśród dość licznej grupy grotów kul- wczesnym średniowieczu (por. Kurasiński 2011, 227), tury przeworskiej znanych z północnej części Kotliny jak się wydaje, nastąpiło już w trakcie procesów po- Sandomierskiej, pochodzących zarówno z cmentarzysk depozycyjnych, nie może być zatem przesłanką chro- (np. Kopki, Pikule), jak też tzw. znalezisk luźnych nologiczną. Brak jest też na powierzchni grotu śla- (por. Jamka 1934; Garbacz 1991; Florek, Libera dów tzw. patyny ogniowej, często występującej na 2006; 2009; Kuraś, Tokarczyk 2011; Karski, Kuraś, przedmiotach metalowych stanowiących wyposażenie Tokarczyk 2016). grobów ciałopalnych. Należy również zwrócić uwagę, Nie wykluczając jednoznacznie wcześniejszej chro- iż mimo że – jak zaznaczono wyżej – zbliżone formą nologii grotu, najbardziej prawdopodobne wydaje się, 284 Średniowieczny grot włóczni z Rudnika nad Sanem

że pochodzi on z okresu średniowiecza2. Swą formą XVI w., zaś jego przysiółek Doliny powstał dopiero najbardziej przypomina on typ V według Andrzeja Na- w końcu XVIII w. (Florek 2012, 497-501). Metryka dolskiego (1954, 54-55) oraz typ III Anatoliâ N. Kir- Nowosielca, z którego pochodzi trzeci grot, do chwili pičnikova (Kirpichnikov 1966, ris. 1), najpowszechniej obecnej otoczonego ze wszystkich stron lasami, jest występujący na terenie Europy Środkowej, a jednocześ- jeszcze późniejsza, jako że założony został dopiero nie najbardziej zróżnicowany jeśli chodzi o wielkość w pierwszej połowie XIX w. Miejsca, gdzie znalezio- i proporcje (por. Strzyż 2006, 68-70). Można też do- no wszystkie trzy groty, są oddalone od kilku do kil- szukać się, zwłaszcza biorąc pod uwagę kształt tulejki, kunastu kilometrów od krawędzi doliny Sanu, gdzie pewnego podobieństwa do grotów typu IV według usytuowane są najbliższe znane stanowiska wczesno- klasyfikacji A. Nadolskiego (1954, 54), chociaż ma średniowieczne – osady w Nisku, Bielinach, Kopkach on większe od nich rozmiary. Groty typu IV datowane i Krzeszowie – chronologicznie odpowiadające grotom, są na XI w. (Nadolski 1954, 54; Strzyż 2006, 68; a więc z okresu między X a XIII w. (por. Kunysz 1980, Świątkiewicz 2002, 42; Wilke 2018, 62). Groty typu V 60-70; Florek 2012, 498-500 – tam dalsza literatura). występowały od IX po XIII w., jednak najliczniejsza Krawędzią doliny Sanu w średniowieczu (a także grupa egzemplarzy pochodzi z XI i XII w. (Nadolski później) prowadził szlak komunikacyjny łączący San- 1954, 55; Strzyż 2006, 70-71). Najmłodsze egzem- domierz z Przemyślem, którym w XIII w. kierowały się plarze grotów zbliżonych do typu V są datowane na niektóre z najazdów ruskich i mongolskich na ziemię XIV w. (np. grot z grodziska w Widoradzu, pow. wie- sandomierską (Florek 2007 – tam dalsza literatura). luński – Abramek 2007, 107, ryc. 6), a nawet XV w. Od XI do połowy XIV w. w odległości od 6 do 12 km (np. grot z zamku w Międzyrzeczu, pow. loco – Gło- od miejsc znalezienia grotów z Rudnika, Dolin i No- sek 1990, 132, ryc. 24). Grot z Rudnika nad Sanem wosielca przebiegała granica polsko-ruska, która należałoby zatem najprawdopodobniej datować w dość przecinała San bezpośrednio na zachód od Krzeszowa szerokich ramach chronologicznych – między X będącego grodem ruskim. Jak sugeruje nazwa daw- a XIV w., ze wskazaniem raczej na drugą połowę nej wsi Stróża, obecnie dzielnicy Rudnika nad Sa- tego przedziału czasowego. nem, na jej terenie, już po stronie polskiej, mógł się Prezentowany grot, przyjmując jego średnio- znajdować jakiś obiekt o charakterze strażnicy, wcho- wieczną chronologię, jest kolejnym tego typu znale- dzący w skład systemu obronnego Sandomierza ziskiem pochodzącym z terenów nad dolnym Sanem, (por. Florek 2005, 37-39). Groty z Rudnika, Rudnika- z północnej części Puszczy Sandomierskiej. Większy, Dolin i Nowosielca mogą zatem stanowić świadec- bardziej masywny grot oszczepu bądź włóczni, rów- two jakichś działań wojennych prowadzonych w śre- nież reprezentujący typ V w klasyfikacji A. Nadolskie- dniowieczu w sąsiedztwie granicy polsko-ruskiej. go, znaleziono przed 1980 r. na terenie Dolin, niegdyś Druga możliwość, jak się wydaje bardziej prawdo- przysiółka Rudnika nad Sanem, obecnie stanowią- podobna, jest taka, że są one pozostałością po cych jego część (Florek 1992, 249). Kolejne znalezisko polowaniach, także monarszych, jakie odbywały się wczesnośredniowiecznego grotu oszczepu, także typu V, w średniowieczu w lasach Puszczy Sandomierskiej. pochodzi z Nowosielca, pow. niżański (Florek 2014, Z polowaniami tymi łączony jest zamek, a właściwie 207-208). Oba te groty, podobnie jak ostatnie znalezi- niewielkie, zbudowane z cegły i drewna fortalicjum, sko z Rudnika nad Sanem, są datowane dość szeroko, w miejscowości Przyszów, pow. stalowowolski, znaj- bo między końcem X a końcem XIII w. dujące się kilka kilometrów od miejsc znalezienia Wszystkie trzy groty znaleziono w lasach stano- wszystkich trzech grotów. Według Jana Długosza wiących pozostałość dawnej Puszczy Sandomierskiej. wzniesione zostało przez Kazimierza Wielkiego, Rudnik nad Sanem, na terenie którego znaleziono a w źródłach pisanych z okresu staropolskiego okreś- dwa groty – obecnie opisywany i grot z Dolin – był lane jako „zameczek myśliwski” (Florek 2018, 322; lokowany na „surowym korzeniu” w drugiej połowie Marciniak-Kajzer 2005, 109).

Bibliografia (transliteracja)

2 Autor dziękuje prof. dr. hab. Andrzejowi Kokowskiemu i dr. hab. prof. UMCS Piotrowi Łuczkiewiczowi z Instytutu Archeologii UMCS za pomoc w ustaleniu prawdopodobnej chronologii zabytku. Średniowieczny grot włóczni z Rudnika nad Sanem 285

Florek M. 2018. Stan badań archeologicznych nad budownictwem obronnym północnej części Kotliny Sandomier- skiej w średniowieczu i w okresie staropolskim (do końca XVIII w.). W: M. Kuraś (red.), Archeologia Kotliny Sandomierskiej. Vol. 2. Stalowa Wola, 308-342. Florek M., Libera J. 2006. Zabytki archeologiczne pochodzące z odkryć przypadkowych z północnej części Kotliny Sandomierskiej. „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 27, 101-117. Garbacz K. 1991. Nowo odkryte cmentarzysko (?) kultury przeworskiej w Pikulach, gm. Janów Lubelski, woj. Tarnobrzeg. „Sprawozdania Archeologiczne” 43, 199-226. Garbacz K. 2009. Ergebnisse der Forschungen auf der großen Nekropole In Pikule, Gemeinde Janów Lubelski – Beitrag zu den Studien über die jüngere vorrömische Eisenzeit in Polen. „Sprawozdania Archeologiczne” 61, 297-379. Głosek M. 1990. Broń drzewcowa i obuchowa. W: A. Nadolski (red.), Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350- 1450. Łódź, 131-142. Godłowski K. 1981. Kultura przeworska. W: J. Wielowiejski (red.), Prahistoria ziem polskich. T. 5: Późny okres lateński i okres rzymski. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 57-135. Jamka R. 1934. Cmentarzysko w Kopkach (pow. niski) na tle okresu rzymskiego w Małopolsce zachodniej. „Przegląd Archeologiczny” 5/1 (za 1933 r.), 23-62. Kaczanowski P. 1995. Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego. Kraków. Karski K., Kuraś M., Tokarczyk T. 2016. Grot włóczni z okresu rzymskiego odkryty w miejscowości Gorzyce, powiat tarnobrzeski. „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 37, 319-324. Kirpichnikov A. N. 1966. Drevnerusskoe oruzhie. Vyp. Vtoroĭ. Kop’͡ia, suli͡tsy, boevye topory, bulavy, kisteni IX-XIII vv. Arkheologi͡ia SSSR. Svod arkheologicheskikh istochnikov E1-36. Moskva–Leningrad. Kunysz A. 1980. Wczesnośredniowieczne osadnictwo w widłach Wisły i Sanu (VI-XIII w.), W: J. Półćwiartek (red.), Puszcza Sandomierska wczoraj i dziś. Rzeszów, 57-106. Kurasiński T. 2011. Łamanie, zginanie, wbijanie. O kilku nietypowych zabiegach dotyczących uzbrojenia na wczesnośredniowiecznych cmentarzyskach szkieletowych z ziem polskich. W: O. Ławrynowicz, J. Maik, P. A. Nowakowski (red.), Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin. Łódź, 220-236. Kuraś M., Tokarczyk T. 2011. Grot żelazny z młodszego okresu przedrzymskiego z Pikul, pow. Janów Lubelski. „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 32, 239-244. Łuczkiewicz P. 2006. Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie przedrzymskim. Seria Archeologia Militaria 2. Lublin. Marcinak-Kajzer A. 2005. Przyszów – zamek królewski czy „zameczek myśliwski. W: L. Kajzer (red.), Późnośre- dniowieczne zamki na terenie województwa sandomierskiego. Kielce, 109-115. Nadolski A. 1954. Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII w. Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis 3. Łódź. Strzyż P. 2006. Uzbrojenie we wczesnośredniowiecznej Małopolsce. Acta Archaeologica Lodziensia 52. Łódź. Wilke G. 2018. Broń drzewcowa z Ostrowa Lednickiego. W: P. Sankiewicz, A. M. Wyrwa (red.), Broń drzewcowa i uzbrojenie ochronne z Ostrowa Lednickiego, Giecza i Grzybowa. Biblioteka Studiów Lednickich B1/1. Lednica, 33-87.

Bibliografia

Abramek B. 2007. Militaria z grodziska wczesnośredniowiecznego w Widoradzu pod Rudą k. Wielunia. „Archeologia Historica Polona” 17, 95-111. Florek M. 1992. Wczesnośredniowieczny grot oszczepu z Rudnika – Dolin. „Materiały i Sprawozdania Rzeszow- skiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1985-1990”, 249-250. Florek M. 2005. Sandomierski ośrodek grodowo-miejski w średniowieczu. Warszawa. Florek M. 2007. Najazdy mongolskie na Ziemię Sandomierską w XIII wieku. „Zeszyty Sandomierskie” 24, 6-9. Florek M. 2012. Rudnik on the San: spatial arrangement and changes in town topography from the mid-sixteenth to late nineteenth century. „Analecta Archaeologica Ressoviensia” 7, 497-518. Florek M. 2014. Wczesnośredniowieczny grot włóczni z Nowosielca. „Acta Militaria Mediaevalia” X, 207-208. Florek M. 2018. Stan badań archeologicznych nad budownictwem obronnym północnej części Kotliny Sando- mierskiej w średniowieczu i w okresie staropolskim (do końca XVIII w.). W: M. Kuraś (red.), Archeologia Kotliny Sandomierskiej. Vol. 2. Stalowa Wola, 308-342. Florek M., Libera J. 2006. Zabytki archeologiczne pochodzące z odkryć przypadkowych z północnej części Kotliny Sandomierskiej. „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 27, 101-117. Garbacz K. 1991. Nowo odkryte cmentarzysko (?) kultury przeworskiej w Pikulach, gm. Janów Lubelski, woj. Tarnobrzeg. „Sprawozdania Archeologiczne” 43, 199-226. Garbacz K. 2009. Ergebnisse der Forschungen auf der großen Nekropole In Pikule, Gemeinde Janów Lubelski – Beitrag zu den Studien über die jüngere vorrömische Eisenzeit in Polen. „Sprawozdania Archeologiczne” 61, 297-379. 286 Tarczka boczna kordu z Kotliny Kłodzkiej

Głosek M. 1990. Broń drzewcowa i obuchowa. W: A. Nadolski (red.), Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350-1450. Łódź, 131-142. Godłowski K. 1981. Kultura przeworska. W: J. Wielowiejski (red.), Prahistoria ziem polskich. T. 5: Późny okres lateński i okres rzymski. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 57-135. Jamka R. 1934. Cmentarzysko w Kopkach (pow. niski) na tle okresu rzymskiego w Małopolsce zachodniej. „Prze- gląd Archeologiczny” 5/1 (za 1933 r.), 23-62. Kaczanowski P. 1995. Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego. Kraków. Karski K., Kuraś M., Tokarczyk T. 2016. Grot włóczni z okresu rzymskiego odkryty w miejscowości Gorzyce, powiat tarnobrzeski. „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 37, 319-324. Кирпичников А. Н. 1966. Древнерусское оружие. Вып. второй. Копья, сулицы, боевые топоры, булавы, кистени IX-XIII вв. Археология СССР. Свод археологичных источников Е1-36. Москва–Ленинград. Kunysz A. 1980. Wczesnośredniowieczne osadnictwo w widłach Wisły i Sanu (VI-XIII w.), W: J. Półćwiartek (red.), Puszcza Sandomierska wczoraj i dziś. Rzeszów, 57-106. Kurasiński T. 2011. Łamanie, zginanie, wbijanie. O kilku nietypowych zabiegach dotyczących uzbrojenia na wczesno- średniowiecznych cmentarzyskach szkieletowych z ziem polskich. W: O. Ławrynowicz, J. Maik, P. A. No- wakowski (red.), Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin. Łódź, 220-236. Kuraś M., Tokarczyk T. 2011. Grot żelazny z młodszego okresu przedrzymskiego z Pikul, pow. Janów Lubelski. „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 32, 239-244. Łuczkiewicz P. 2006. Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie przedrzymskim. Seria Archeologia Militaria 2. Lublin. Marcinak-Kajzer A. 2005. Przyszów – zamek królewski czy „zameczek myśliwski. W: L. Kajzer (red.), Późnośre- dniowieczne zamki na terenie województwa sandomierskiego. Kielce, 109-115. Nadolski A. 1954. Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII w. Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis 3. Łódź. Strzyż P. 2006. Uzbrojenie we wczesnośredniowiecznej Małopolsce. Acta Archaeologica Lodziensia 52. Łódź. Wilke G. 2018. Broń drzewcowa z Ostrowa Lednickiego. W: P. Sankiewicz, A. M. Wyrwa (red.), Broń drzewcowa i uzbrojenie ochronne z Ostrowa Lednickiego, Giecza i Grzybowa. Biblioteka Studiów Lednickich B1/1. Lednica, 33-87.