Nieznane Plany Rozbudowy Kościoła Św. Marii Magdaleny W Tarnobrzegu Unknown Plans of Alterations to the Church of St
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
PREZENTACJE – RAPORTY PRESENTATIONS AND REPORTS Adam Wójcik-Łużycki Nieznane plany rozbudowy kościoła św. Marii Magdaleny w Tarnobrzegu Unknown plans of alterations to the church of st. Mary Magdalene in Tarnobrzeg W zbiorach Muzeum Historycznego m. Tarnobrzega Nie wiemy, jak wyglądała ściana zachodnia świątyni, zachował się interesujący projekt rozbudowy miejscowego ale – być może – obecna jej wersja pochodząca z I połowy kościoła pw. św. Marii Magdaleny, pochodzący z okresu XIX wieku jest powtórzeniem kształtu z XIV stulecia. międzywojennego. Warto go przybliżyć, gdyż stanowi Kościół został nakryty dachem dwuspadowym o pokryciu on przykład myśli architektonicznej i konserwatorskiej gontowym, jego wnętrze zaś sklepieniem krzyżowym z okresu II Rzeczypospolitej. Jest też w istocie swoistym o dwóch przęsłach. Prowadzone kilka lat temu prace kon- zamknięciem procesu przekształceń średniowiecznej świą- serwatorskie ujawniły na jednym ze zworników sklepienia tyni, zapoczątkowanego w XVII wieku. datę „1340” (zapisaną cyframi rzymskimi), będącą zapewne Tarnobrzeg, za sprawą jeszcze niedawno funkcjo- rokiem ukończenia budowy. Z okresu budowy i czasów nującego kombinatu siarkowego kojarzony przez ogół nieco późniejszych na ścianie ołtarzowej zachowały się Polaków ze współczesnością, posiada w swoich granicach fragmenty polichromii ze sceną Ukrzyżowania, zaś z wie- administracyjnych dawne miejscowości o co najmniej śred- ku XV – kute w żelazie drzwi do zakrystii oraz kamienna niowiecznym rodowodzie. Jedną z nich jest Miechocin, chrzcielnica datowana na rok 1484. stanowiący dzisiaj południową część miasta. Zachował się W II ćwierci XVII wieku, w związku z budową miasta tutaj ceglany kościół parafi alny pod wezwaniem św. Marii Tarnobrzega, ówczesny właściciel okolicznych dóbr kasz- Magdaleny, którego dzisiejsze prezbiterium pochodzi telan wojnicki Michał Stanisław Tarnowski rozbudował z I połowy XIV wieku. niewielki dotąd kościół o dwa kolejne przęsła, przy czym Miejscowa parafi a erygowana za sprawą księcia Henryka ta część była nieco szersza od wcześniejszej, stanowiąc Sandomierskiego w roku 1185 była przez kilka wieków swoisty zalążek obecnej nawy głównej. W tym samym czasie jedyną w Puszczy Sandomierskiej i aż do początków XIX przebudowano gotycką zakrystię, która odtąd pełniła także wieku obejmowała znaczny obszar sięgając po odległą o 50 funkcję skarbczyka, zaś jej architektoniczna forma przypo- kilometrów Kolbuszową. Do tejże parafi i przynależał Ta r- minała z zewnątrz kaplicę barokową. W tymże skarbczyku nobrzeg (założony przez Tarnowskich na przełomie XVI aż do początków XX wieku przechowywano bogaty księ- i XVII wieku) aż do 1922 roku. Jak świadczy jej pierwotny gozbiór tzw. Akademii Miechocińskiej, szkoły parafi alnej obszar, tereny na których funkcjonowała, były słabo zalud- utworzonej z inicjatywy Jana Długosza, która w XVI i XVII nione, toteż nie było potrzeby tworzenia innych parafi i. wieku stanowiła placówkę fi lialną Akademii Krakowskiej. Kościół miechociński był także miejscem, do którego często Zmiany w wyposażeniu kościoła następowały stop- przybywali przedstawiciele dynastii Piastów i Jagiellonów niowo w ciągu kolejnych stuleci, zwłaszcza że w okresie polujący w puszczy, najczęściej w czasie pobytów w nieod- szwedzkiego potopu kościół uległ poważnemu zniszczeniu. ległym Sandomierzu. O ówczesnym znaczeniu Miecho- Na przełomie XVII i XVIII wieku świątynia zyskała m.in. cina świadczy fakt, iż w pierwszych latach XVI wieku król interesujący ołtarz główny utrzymany w duchu klasy- Aleksander Jagiellończyk wyznaczył go na miejsce zborne cyzującego baroku, skomponowany na schemacie łuku szlachty województwa sandomierskiego przed wyprawą triumfalnego. Jego centralne miejsce zajmuje ozdobna rama wojenną na Tatarów. w kształcie serca, w które wmontowano krucyfi ks według Dawniejsi regionaliści sugerowali, że kościół miecho- miejscowej legendy wyłowiony z Wisły podczas „potopu” ciński został wzniesiony w pogańskim miejscu kultowym szwedzkiego. Owa ołtarzowa rama jest odpowiednikiem z okresu przedpiastowskiego. Nie jest to wykluczone, choć okna w ścianie szczytowej prezbiterium świątyni, także brak też potwierdzeń źródłowych dla tego rodzaju hipotez. mającego kształt serca i datowanego również na II poło- Jak wspomniano – pierwszą miechocińską świątynią wę XVII wieku. Z I połowy XVIII wieku pochodzą stalle był niewielki kościół drewniany. Dopiero w I połowie XIV i polichromie w prezbiterium, a także dwa ołtarze boczne wieku, być może za sprawą króla Kazimierza Wielkiego ustawione przy ścianie tęczowej. wzniesiono nowy, murowany z cegły, orientowany, na W latach 30. XIX wieku dobudowano kolejne trzy rzucie prostokąta zbliżonego, z prostą ścianą ołtarzową. przęsła nawy, powtarzając rozmiary, wygląd i kształt tych 146 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 Ryc. 1. Kościół św. Marii Mag- daleny w Tarnobrzegu – widok od strony północno-zachodniej Fig. 1. Church of St. Mary Magdalene in Tarnobrzeg – view from the north-west Ryc. 2. Kościół św. Marii Magdaleny w Tarnobrzegu – stan obecny Fig. 2. Church of St. Mary Magdalene in Tarnobrzeg – current state Ryc. 4. Projekt przebudowy kościoła św. Marii Magdaleny w Tarno- brzegu autorstwa L. Gyurkovicha Fig. 4. Project of alterations to the church of St. Mary Magdalene in Tarnobrzeg by L. Gyurkovich Ryc. 3. Projekt przebudowy kościoła św. Marii Magdaleny w Tarno- Ryc. 5. Projekt przebudowy kościoła św. Marii Magdaleny w Tarno- brzegu autorstwa L. Gyurkovicha brzegu autorstwa L. Gyurkovicha. Widok boczny Fig. 3. Project of alterations to the church of St. Mary Magdalene in Fig. 5. Project of alterations to the church of St. Mary Magdalene in Tarnobrzeg by L. Gyurkovich. Tarnobrzeg by L. Gyurkovich. Side view Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 147 Ryc. 6. Projekt przebudowy kościoła św. Marii Magdaleny w Tarno- Ryc. 8. Projekt przebudowy kościoła św. Marii Magdaleny w Tarno- brzegu autorstwa L. Gyurkovicha. Rzut fundamentów brzegu autorstwa L.Gyurkovicha. Przekrój poprzeczny Fig. 6. Project of alterations to the church of St. Mary Magdalene in Fig. 8. Project of alterations to the church of St. Mary Magdalene in Tarnobrzeg by L. Gyurkovich. Plan of foundations Tarnobrzeg by L. Gyurkovich. Cross section Ryc. 7. Projekt przebudowy kościoła św. Marii Magdaleny w Tarno- Ryc. 9. Projekt przebudowy kościoła św. Marii Magdaleny w Tarno- brzegu autorstwa L. Gyurkovicha. Rzut parteru brzegu autorstwa L. Gyurkovicha. Przekrój podłużny Fig. 7. Project of alterations to the church of St. Mary Magdalene in Fig. 9. Project of alterations to the church of St. Mary Magdalene in Tarnobrzeg by L. Gyurkovich. Ground fl oor plan Tarnobrzeg by L. Gyurkovich. Longitudinal section wzniesionych dwa wieki wcześniej. Ściana szczytowa wraz z nawą rodzaj nieistniejącego dotąd transeptu. Każda (zachodnia) została skomponowana na wzór niewielkich z kaplic miała być zwieńczoną kopułą z latarnią, wspartą na kościołów gotyckich z trójkątnym szczytem i ostrołukową wydatnym tamburze. arkadą wejścia głównego w strefi e parteru. Niewykluczo- Przy zachodniej ścianie kościoła Gyurkovich planował ne, że ściana ta jest powtórzeniem wcześniejszej z okresu wzniesienie niewielkiej kruchty, której ściana szczytowa rozbudowy w XVII wieku, a ta z kolei była repliką fasady byłaby rodzajem miniaturki równoległej fasady świątyni. świątyni średniowiecznej. Mimo przekształceń zachodzących od XIV do XIX wieku Mimo dostawienia do XIV-wiecznego kościoła nawy miechociński kościół pozostał niewielką, kameralną bu- (w dwóch etapach), zachował on rozmiary i charakter dowlą i choć wzniesiony na wzgórzu, nie był zbyt widoczny prowincjonalnej i kameralnej budowli. Zmienić to miał w okolicznym pejzażu. Być może ta okoliczność nasu- projekt opracowany przez lwowskiego architekta Ludomiła nęła architektowi myśl zbudowania smukłej dzwonnicy Gyurkovicha (1899-1980). Decyzją z dnia 9 listopada 1928 w pobliżu narożnika południowo-zachodniego świątyni, roku projekt ten został pozytywnie zaopiniowany przez połączonej z nią ażurową przewiązką o ostrołukowych ar- Konserwatora Wojewódzkiego Oddziału Sztuki i Kultury kadach. Łącznik ten stanowiłby rodzaj soboty, a także mógł we Lwowie, który stwierdził, że „ze stanowiska konserwa- pełnić rolę kapliczki. Projektowana na planie kwadratu torskiego i estetycznego może być wykonane”. dzwonnica miała niemal dwukrotnie przewyższać wysokość Zasadniczo bryła kościoła miała pozostać w dotychcza- kościoła; wieżę dzwonnicy miał nakryć sześcioboczny hełm sowym kształcie. Powiększenie świątyni projektant widział zwieńczony wysoką iglicą w formie rozkwitającego kielicha poprzez wzniesienie dwóch naprzemianległych kaplic kwiatowego z krzyżem. bocznych na planie półkola przy północnej i południowej Poza kilkoma rysunkami L. Gyurkovicha, jakie znajdują ścianie nawy, tuż przy jej łączeniu z prezbiterium. W ten się w zbiorach tarnobrzeskiego Muzeum, nic nie wiadomo sposób nowo projektowane kaplice tworzyłyby na rzucie o innych szczegółach czy zmianach, jakie mogłyby nastą- 148 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 pić w wyniku planowanej rozbudowy. Z opisanych wyżej kopułami rozszerzałyby optycznie bryłę świątyni, a dzwon- projektów zrealizowano jedynie boczną kaplicę przy ścianie nica dodałaby jej smukłości i strzelistości. północnej kościołea.łn Pą realizację projektów uniemożli- Obecne traktowanie obiektów zabytkowych uniemoż- wiły zapewne problemy natury fi nansowej. liwia większe ingerencje w ich architekturę ukształtowaną Patrząc na plany rozbudowy świątyni sprzed blisko stu