De John S. Thompsonbrug

Luisterplek 123 Grave De John S. Thompsonbrug

Een lessenserie voor leerlingen van de bovenbouw van de basisschool.

123 2 Inhoudsopgave

Inleiding 3 Lessenserie 4 Luisterverhalen 6 Les 1 7 Les 2 9 Les 3 11 Les 4 17

Bijlagen 1: Achtergrondinformatie: Tweede Wereldoorlog 19 2: Dilemmatest 23 3: Achtergrondinformatie: bevrijding van het Zuiden 26 4: Literatuur over de Tweede Wereldoorlog 29 5: Monumenten 30 6: Achtergrondinformatie luisterverhaal 33 7: Werkblad 1. Tussen vrijheid en vrede 35 8: Werkblad 2. Getuigen in het landschap 38

Bronnen 42 Colofon 43 3 Inleiding

Inleiding

Deze lessenserie is ontwikkeld in het kader van de Veel plekken in Noord-Brabant hebben direct te Liberation Route. maken met historische gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op verschillende plekken zijn De Liberation Route volgt het pad dat de geallieerden langs de Liberation Route gemarkeerde veldkeien, bewandelden tijdens de bevrijding van Europa. De zogeheten luisterplekken neergezet. In de directe route begint bij Normandië en loopt door Noord- omgeving van deze keien zijn dingen gebeurd die de Brabant en Gelderland richting Berlijn. De regio geschiedenis van de omgeving kleuren. Bij de veldkei Nijmegen, Zuid-Veluwe speelde aan het einde van de is door middel van een hoorspel te horen wat één Tweede Wereldoorlog een hoofdrol op het wereldto- of meerdere personen bij die plek hebben meege- neel. Ook Noord-Brabant was het toneel van heftige maakt.

gebeurtenissen. De geallieerden startten in september 1944 Operatie Market Garden. Om ook scholieren te laten beleven wat er in hun Ondanks dat het één van de grootste directe omgeving zich heeft afgespeeld is deze les- luchtlandingsoperaties was uit de geschiedenis, is de senserie bij een aantal luisterverhalen ontwikkeld. operatie slechts deels geslaagd. Het lukte de gealli- De lessenserie bestaat uit vier lessen. De eerste les eerden om het zuiden van Nederland tot Nijmegen is een algemene les over de Tweede Wereldoorlog. te bevrijden, maar ze konden Arnhem niet De tweede les is facultatief en bestaat uit een bezoek behouden. In februari 1945 startte vanuit dit gebied aan een museum in de buurt, namelijk aan het de finale van de bevrijding, Operation Veritable. Liberty Park Overloon in Overloon; Museum Bevrij- Deze operatie was de start van het grote dende Vleugels in Best; of Nationaal Monument Rijnlandoffensief, een veldslag die past in het rijtje Kamp Vught. De derde les zoomt in op het regionale van Stalingrad, Normandië en Berlijn. Militairen en verhaal en op één van de luisterplekken en handelt burgers waren de deelnemers in de onberekenbare over datgene wat er in de directe omgeving van de oorlogsroulette die draaide om overleven of sterven, leerling gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog. om vreugde en verdriet. Uitein-delijk werd de Ook de vierde les is facultatief: tijdens deze les ma- vrijheid in heel Nederland herwonnen. ken de leerlingen n.a.v. de informatie uit de voorafgaande lessen hun eigen monument.

Wij horen graag wat u van deze lessenserie vindt. Lees meer over hoe u dat ons kunt laten weten op bladzijde 6. 4 Lessenserie

Lessenserie

Doelgroep: landelijke introductie zoomen de leerlingen in de vol- De doelgroep van dit project zijn jongeren tussen 10 gende lessen steeds verder in op de oorlogsverhalen en 12 jaar. Het project is geschreven voor leerlingen uit hun eigen omgeving. van groep 8 van het basisonderwijs. De tweede les is facultatief en bestaat uit een bezoek aan een museum. In het Liberty Park Overloon in Doel: Overloon; Museum Bevrijdende Vleugels in Best; of De doelstellingen van het project zijn: Nationaal Monument Kamp Vught maken de leer-  De leerlingen kennen de hoofdlijnen van Opera- lingen kennis met de geschiedenis van de Tweede tie Market Garden. Wereldoorlog.  De leerlingen maken kennis met lokale verhalen Na dit bezoek volgt de derde les waarin het regionale over de bevrijding. en lokale oorlogsverhaal centraal staat. Op de luis-  De leerlingen ervaren hoe lastig het is om in terlocaties van de Liberation Route zijn de plaatse- oorlogstijd keuzes te maken. lijke verhalen te beluisteren. Na afloop van deze les weten de leerlingen hoe de lokale geschiedenis zich De geschiedenismethoden richten zich op het lan- verhoudt ten opzichte van de regionale en landelijke delijke verhaal over de Tweede Wereldoorlog. Het geschiedenis. project rond de Liberation Route vertelt zowel het re- In de vierde les verwerken de leerlingen de informa- gionale als het lokale oorlogs- of bevrijdingsverhaal. tie uit de voorafgaande lessen in een ontwerp voor een oorlogsmonument waarin elementen uit het Opzet van de lessenserie: landelijke, regionale en/of lokale verhaal verbeeld Het project bestaat uit vier lessen en start met worden. De leerlingen kunnen zich op de website het teruggrijpen naar het landelijke verhaal uit de www.liberationroute.nl en/of met een bezoek geschiedenismethode. Tijdens de eerste les wordt de aan een plaatselijk oorlogsmonument laten inspire- kennis van de leerlingen over de Tweede Wereldoor- ren door het bekijken van bestaande monumenten. log aan de hand van de methode opgefrist. Na deze

Opbouw in schema:

Les Focus Onderwerp Lesmateriaal 1: introductie Landelijk Tweede Wereldoorlog Lesmethode geschiedenis / www.liberationroute.nl 2: museumbezoek Landelijk/ regionaal De bevrijding Educatie museum 3: verdieping Regionaal/ lokaal Verhaal bij luisterplek www.liberationroute.nl 4: verwerking Kunstzinnig Monumenten www.liberationroute.nl 5 Lessenserie

Kerndoelen 53 De leerlingen leren over de belangrijke histori- De lessen sluiten aan bij de volgende kerndoelen: sche personen en gebeurtenissen uit de Neder- landse geschiedenis en kunnen die voorbeeld- Mondelinge taalvaardigheid: matig verbinden met de wereldgeschiedenis. 1 De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, Kunstzinnige oriëntatie: mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te 54 De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel geven. en beweging te gebruiken, om er gevoelens en 2 De leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit ervaringen mee uit te drukken en om er mee te te drukken bij het geven en vragen van informa- communiceren. tie, het uitbrengen van verslag, het geven van 55 De leerlingen leren op eigen werk en dat van uitleg, het instrueren en bij het discussiëren. anderen te reflecteren. 3 De leerlingen leren informatie te achterhalen in 56 De leerlingen verwerven enige kennis over en informatieve en instructieve teksten, waaronder krijgen waardering voor aspecten van cultureel schema’s, tabellen en digitale bronnen. erfgoed. 4 De leerlingen leren informatie en meningen te ordenen bij het lezen van school- en studie- Kosten teksten en andere instructieve teksten, en bij De lessenserie is gratis te downloaden van systematisch geordende bronnen, waaronder www.liberationroute.nl digitale bronnen. Voor het bezoek aan het museum is wel entreegeld 5 De leerlingen leren informatie en meningen te verschuldigd. vergelijken en te beoordelen in verschillende teksten. Spreiding lessen: 6 De leerlingen leren informatie en meningen De activiteiten zijn door de leerkracht zelf in te delen. te ordenen bij het schrijven van een brief, een Alleen voor het museumbezoek dient een afspraak verslag, een formulier of een werkstuk. Zij be- gemaakt te worden. steden daarbij aandacht aan zinsbouw, correcte spelling, een leesbaar handschrift, bladspiegel, Dat kan met: eventueel beeldende elementen en kleur. Liberty Park Overloon 7 De leerlingen krijgen plezier in het lezen en tel: +31 (0)478-641250 schrijven van voor hen bestemde verhalen, e-mail: [email protected] gedichten en informatieve teksten. website: www.libertypark.nl

Oriëntatie op jezelf en de wereld: Museum Bevrijdende Vleugels Best 51 De leerlingen leren gebruik te maken van een- tel: +31 (0)499-329722 voudige historische bronnen en ze leren aandui- e-mail: [email protected] dingen van tijd en tijdsindeling te hanteren. website: www.wingsofliberation.nl 52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van het volgende tijdvak: wereldoorlogen en Nationaal Monument Kamp Vught Holocaust. tel: +31 (0)73-6566764 e-mail: [email protected] website: www.nmkampvught.nl 6 Luisterverhalen

Luisterverhalen

Bij deze lessenserie Liberation Route Brabant zijn zeven luisterverhalen geselecteerd. De verhalen van die plekken zijn te beluisteren via de website www.liberationroute.nl. Ook zijn de luisterfragmenten ter plekke te horen door bij de veldkeien te bellen naar 0900 54 23 728 of door de QR-code te scannen.

De geselecteerde verhalen kunt u vinden door bij 'Ontdek de geschiedenis' te klikken op 'luisterverhalen’.

Luisterverhalen:

Nummer Verhaal gemeente 103 Dankzij de ondergrondse Bladel 109 Een paratrooper in Eindhoven Eindhoven 114 De burg of je leven Son 118 Vluchteling Holthees 122 De kleine Elft Reek 123 De John S. Thompsonbrug Grave 126 Luchtarmada boven Vught Vught

Uw mening telt! Wanneer u gebruik heeft gemaakt van deze lessenserie horen wij graag wat u er van vindt. Daarvoor hebben we een korte vragenlijst samengesteld. Wij zouden het bijzonder op prijs stellen als u deze vragenlijst invult.

De vragenlijst kunt u vinden op www.enqueteviainternet.nl/liberationroute

Alvast bedankt! 7 Les 1

Algemene les over de Tweede Wereldoorlog

De geschiedenismethode behandelt de Tweede We- wat je doet als je niet meer bij die overheid terecht reldoorlog. Een aanvulling hierop is deze les waarin kunt. de vraag centraal staat: Wat zou jij doen? Inleiding: Duur: U legt de leerlingen de volgende vraag voor. Activiteit 1: 15 minuten Activiteit 2: 40 minuten 1 Je bent op weg naar huis en al laat. Je had je moeder beloofd op tijd thuis te zijn voor het Voorbereiden: eten. Je ziet een jongetje rennen en struikelen  U behandelt de Tweede Wereldoorlog via de op de grond. Hij blijft liggen en huilt. geschiedenismethode.  U leest de achtergrondinformatie over de Wat doe je? Tweede Wereldoorlog in Nederland. a Je stopt en probeert het jongetje te helpen. Dan Zie bijlage 1. maar te laat en misschien een boze moeder. b Je denkt: ‘ik mag niet te laat komen’ en je fietst Benodigdheden: door.  Papier en pen. c Je rent naar het dichtstbijzijnde huis, en hoopt  Kopieën van de dilemmatest en het antwoord- dat iemand thuis is om te helpen. blad (bijlage 2) d Je hebt geen idee wat je zou doen.

Activiteit 1. U vraagt: wie kiest er voor antwoord a? En vraagt U heeft het landelijke verhaal over de oorlog in een leerling waarom die hiervoor kiest. Dit doet u bij Nederland aan de hand van de geschiedenismethode ieder mogelijk antwoord. Bij de kinderen die kiezen behandeld. Maak eventueel gebruik van deel 1 van voor antwoord c benadrukt u dat deze kinderen bijlage 1 naast uw geschiedenismethode. Nu komt ervoor kiezen om hulp te zoeken. u hierop terug. Bespreek met de leerlingen wat ze al weten over de Tweede Wereldoorlog. Hiervoor U legt de kinderen de volgende vraag voor: maakt u samen met de leerlingen een woordweb en stuurt het gesprek zo dat de volgende onderwerpen 2 Je loopt op straat. Je ziet hoe een jongen een aan bod komen: Hoe kon de oorlog ontstaan; van vrouw omver duwt en haar handtas afpakt. De wanneer tot wanneer was de oorlog; fascisme van vrouw gilt: ‘Houd de dief!’ De jongen rent met Hitler; Jodenvervolging; het verzet; de NSB; Slag om de handtas jouw kant op. Arnhem (Operatie Market Garden). Wat doe je? Activiteit 2. a Je gaat in de weg staan van de dief. In deze activiteit onderzoekt u met de leerlingen de b Je belt het alarmnummer 112. rol van de overheid bij de veiligheid van burgers en c Je loopt gauw de andere kant op. d Je hebt geen idee wat je zou doen. 8 Les 1

Wederom vraagt u wie voor welk antwoord kiest en mensen uit het verzet of aan jonge mannen die niet waarom. Bij antwoord b benadrukt u dat deze kin- voor de Duitsers wilden werken. Er waren ver- deren hulp zoeken bij mensen die in dienst zijn van zetsgroepen actief. Een voorbeeld van verzet is de onze overheid: namelijk de politie. Februaristaking in 1941 toen duizenden mensen het werk neerlegden als protest tegen de Jodenvervol- U bespreekt met de leerlingen dat we in geval van ging. Deze staking werd door de Duitsers met geweld nood hulp krijgen van onze overheid. We gaan er neergeslagen. Alle verzetsdaden deden mensen met vanuit dat die ons wel zal helpen. U vraagt de leer- gevaar voor eigen leven. Waarom zouden deze men- lingen op welke manier de overheid voor het welzijn sen dat gedaan hebben? van de mensen zorgt. Maar niet iedereen was tegen de bezetter. Er waren Dan bespreekt u met de leerlingen hoe dat voor de ook mensen die ervoor kozen de bezetter te helpen. Nederlanders was in oorlogstijd. In oorlogstijd namen Waarom steunden deze mensen de bezetter? Ook de Duitsers de macht over in ons land. De Duitse be- hier zijn veel verschillende redenen voor te beden- zettingsmacht bepaalde de regels zonder overleg met ken. De mensen geloofden bijvoorbeeld dat Hitler de burgers. De Nederlanders moesten zich steeds ervoor zou kunnen zorgen dat er minder armoede meer aanpassen aan dat wat de bezetter wilde. Ook en meer werk zou zijn. En dat het voor hen beter zou al ging dat ten koste van hun eigen of andermans worden. veiligheid. Ineens waren gezagdragers niet meer de Zo maakte iedereen in de oorlog een andere keuze. mensen die je hielpen, maar waren het mensen voor wie je bang was. Hoe moet je daarmee omgaan? De Kern: mensen reageerden daar verschillend op. De leerlingen maken nu de dilemmatest uit bijlage 2. Door het maken van de dilemmatest gaan de leerlin- De meeste mensen in de oorlog kozen niet voor gen nadenken over wat zij zelf in bepaalde situaties actief verzet tegen de Duitsers en hun anti-joodse zouden doen. maatregelen. Bespreek met de leerlingen waarom mensen dat niet deden. Er zijn meerdere redenen te Afsluiting: bedenken. Ze waren bang en dachten dat het toch U bespreekt met de leerlingen de resultaten van de niet zou uitmaken of ze wel of niet wat deden. De dilemmatest. eerste maatregelen die de Duitsers namen waren Waarom kiest de één voor het ene antwoord en de nog niet zo erg voor de joden. En sommige maat- ander voor wat anders? regelen vonden ze wel goed voor Nederland. Of ze probeerden het leven van voor de oorlog zo goed en zo kwaad als het ging voort te zetten.

Toch waren er ook mensen die op hun eigen manier in verzet gingen. Mensen pleegden grote daden van verzet maar ook kleine. Er waren mensen die niet reageerden op de oproep van Duitsers om zich te melden. Er waren mensen die stiekem kranten drukten; of mensen die onderdak boden aan joden, 9 Les 2

Bezoek museum

Deze les is facultatief. Om een zo compleet mogelijk Wat kunt u verwachten van het bezoek aan het beeld te geven van de Tweede Wereldoorlog be- museum? zoekt u met de leerlingen een museum in de buurt. Hier bekijken de leerlingen vanuit een regionale Liberty Park Overloon invalshoek de gebeurtenissen tijdens de Tweede De museumles van het Liberty Park gaat in op de Wereldoorlog. Het museumbezoek zoomt in op de werking van propaganda. Het doel is om jongeren regionale gebeurtenissen en plaatst de gebeurtenis- bewust te maken van de manipulatie waaraan zij sen tijdens de Tweede Wereldoorlog in hun eigen blootstaan. Aan de hand van een overzichtstentoon- omgeving in een context en is daarmee een voorbe- stelling van zestig affiches uit de oorlogsjaren legt reiding op les 3 waarin de leerlingen het verhaal uit een medewerker van het museum uit hoe dat werkt. hun eigen gemeente leren kennen. Daarna gaan de leerlingen er zelf mee aan de slag. Elk groepje ontwerpt een affiche op een digitaal Afhankelijk van het onderwerp en de locatie van de werkstation. luisterplek, kiest de leerkracht een museum in de Als u wilt kunt u de les ook combineren met andere buurt. De oorlogsmusea zijn in Overloon: Liberty Park activiteiten in het museum. De publieksdienst van Overloon; Best: Museum Bevrijdende Vleugels; of het museum informeert u graag over de verschil- Vught: Nationaal Monument Kamp Vught. In ieder lende mogelijkheden. museum is educatief materiaal van het museum aanwezig. Contactgegevens:

Het museumbezoek duurt - zonder de heen en Museumpark 1 terugreis - anderhalf uur. 5825 AM Overloon tel: +31 (0)478-641250 Voorbereiding: e-mail groepsreserveringen:  Museum naar keuze inlichten over uw komst [email protected]  Vervoer regelen (bus of ouders die willen rijden) website: www.libertypark.nl 10 Les 2

Museum Bevrijdende Vleugels, Best Nationaal Monument Kamp Vught Een van de belangrijke doelstellingen van het mu- Bij het Nationaal Monument Kamp Vught kunt u een seum is om de jeugd een duidelijk beeld te geven rondleiding en voorbereidend lespakket in één boe- van de gebeurtenissen in de periode 1930 - 1945. ken. Het voorbereidende lespakket heet ‘Kamp Vught De expositie is opgebouwd rondom verschillende in de klas’. U kunt kiezen uit drie rondleidingen: thema’s, zoals:  Kamp Vught in de klas. Dit is de ‘standaard’- De Bezetting van Nederland rondleiding. Hierbij is het de bedoeling dat u met De Concentratiekampen uw klas de DVD uit het voorbereidende lespak- De Bevrijding ket hebt behandeld. Eén hoofdpersoon uit het Operatie Market Garden lespakket staat ook centraal in de rondleiding. Deskundige gidsen verzorgen de rondleidingen. U  Personen. In deze rondleiding wordt het verhaal kunt in verband met de behandelde leerstof vooraf van Kamp Vught verteld, plus het verhaal van aangeven welke aspecten speciale aandacht moeten een gevangene uit dezelfde streek of plaats waar krijgen. Indien nodig kan met de coördinator van de uw groep vandaan komt. rondleiders een speciaal programma worden opge-  Voorwerpen. In deze rondleiding wordt het steld. Duur van de rondleiding is ongeveer twee uur. verhaal van Kamp Vught verteld aan de hand van In verband met de organisatie graag ten minste vier het terrein en van een tas met voorwerpen uit weken van te voren reserveren. Kamp Vught die de rondleider meeneemt. De rondleider vertelt het verhaal van Kamp Vught De contactgegevens zijn: in grote lijnen, maar heeft ook de ruimte om specifiek in te gaan op vragen vanuit de groep. Sonseweg 39 5681 BH Best De prijzen en boekingsvoorwaarden kunt u vinden Tel: +31 (0)499-329722 op de site van Nationaal Monument Kamp Vught. De e-mail: [email protected] rondleiding duurt ongeveer een uur. website: www.wingsofliberation.nl De contactgegevens zijn:

Lunettenlaan 600 5263 NT Vught Tel: +31 (0)73-6566764 e-mail: [email protected] website: www.nmkampvught.nl 11 Les 3

De John S. Thompsonbrug

De brug over de Maas in Grave was een belangrijk Doel strategisch punt in de route van Operatie Market  De leerlingen leren wat Operatie Market Garden Garden. Het 504e Parachutisten Infanterie Regiment is en wat deze militaire actie betekende voor van de Amerikaanse 82e Luchtlandingsdivisie had de bevrijding van Nederland en in het bijzonder de opdracht de brug onbeschadigd in handen te voor de bevrijding van het zuiden. krijgen. De E-compagnie van dit regiment zou de  De leerlingen onderzoeken de bijzondere positie brug vanaf de Brabantse zijde bestormen. Maar die het zuiden van Nederland innam tijdens de deze compagnie sprong te vroeg en kwam ver van laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog. zijn doel neer. Een kleine groep van 16 man onder  De leerlingen leren de achtergronden van het leiding van Luitenant John Thompson landde door luisterverhaal kennen in hun directe Thompsons alertheid wel vlak bij de brug. Thomp- woonomgeving. son besloot om meteen aan de bestorming te beginnen, omdat het verrassingseffect nog maximaal was. De snelle verovering was een van de best geslaagde acties van 17 september 1944. Werkwijze Activiteit 1: in tweetallen Activiteit 2: klassikaal Activiteit 3: in tweetallen

Duur Activiteit 1- 45 minuten Activiteit 2- 30 minuten Activiteit 3- 30 minuten (exclusief reistijd) 12 Les 3

Activiteit 1: Tussen vrijheid en vrede

Het zuiden van Nederland werd als eerste bevrijd. Bespreek: Maar deze bevrijding betekende nog geen vrede. De  Wat was er anders in het zuiden dan in de rest leerlingen bekijken een film met originele filmbeel- van Nederland? den en ontdekken aan de hand van opdrachten het  Hoe kwam dat? verhaal van het Zuiden in 1944. Kern Voorbereiding Verdeel dan de groep in tweetallen. De leerlingen  Lezen achtergrondinformatie over het zuiden gaan in tweetallen met behulp van een werkblad vra- van Nederland in bijlage 3 gen over de film beantwoorden. Ze hebben hiervoor  Kopiëren werkblad 1: Tussen vrijheid en vrede een computer met internetverbinding nodig.  Op www.youtube.com/user/liberationroute Ze bekijken steeds een hoofdstuk uit de film en be- kunt u de film en de afzonderlijke hoofdstukken antwoorden daar vragen over. vinden Afsluiting Benodigdheden Spreek met de groep na.  Digibord  Computers met internetaansluiting  Werkblad 1. Tussen vrijheid en vrede

Inleiding Komt kort terug op de vorige lessen. Vertel de leerlingen dat het zuiden van Nederland een uniek verhaal kent. Dat is te zien en te horen in de film met de originele beelden van toen. Kijk met de hele groep naar de film. Deze film duurt ruim 14 minuten. 13 Les 3

Activiteit 2: de leerlingen aan de vorige activiteit waarbij duidelijk Luisterkei 123 werd dat de mensen in Noord-Brabant tijdens de De John S. Thompsonbrug laatste maanden van de oorlog tussen vrijheid en vrede hebben geleefd. Praat er met de leerlingen over. En vertel dat ze gaan luisteren naar het luisterverhaal dat zich in hun om- Ook in hun eigen omgeving is tijdens de Tweede geving afspeelt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Wereldoorlog veel gebeurd. Misschien hebben de leerlingen daar wel eens iets over gehoord van hun Een van de meest geslaagde militaire acties tijdens ouders of grootouders. Operatie Market Garden is de snelle inname van deze Praat er met de leerlingen over. En dat ze gaan luiste- brug. Luitenant John Thompson en zijn groep landen ren naar het luisterverhaal dat zich in hun omgeving niet ver van de zuidelijke oprit. De rest van zijn com- afspeelt tijdens de Tweede Wereldoorlog. pagnie is veel verder weg neergekomen. Thompson besluit om niet op hen te wachten en direct de brug Leid het luisterverhaal als volgt in: “Om Nederland te te bestormen. Het verrassingselement is daardoor bevrijden landden op 17 september 1944 duizenden maximaal en hij krijgt de brug onbeschadigd in han- parachutisten tussen Eindhoven en Arnhem. Ze hadden. Sinds 2004 draagt de brug zijn naam. den de taak de bruggen veilig te stellen zodat vanaf de grond de soldaten van de geallieerden met tanks konden oprukken naar Arnhem. Ook in Grave in de Voorbereiden buurt van Maasbrug landden parachutisten. Hoe dat  Downloaden luisterverhaal 123 ging hoor je in dit luisterverhaal.” via www.liberationroute.nl. Klik op 'Ontdek de geschiedenis' en vervolgens op 'luisterplekken'. Via deze webpagina kunt u het Kern verhaal opzoeken, beluisteren en in mp3-formaat Luister klassikaal naar het verhaal. downloaden. Het bestand is te vinden bij 'media’. Het verhaal is eveneens te beluisteren via de app: Stel na het luisteren van het verhaal deze vragen: www.liberationroute.nl/app.  Lezen achtergrondinformatie luisterverhaal Wie was John S. Thompson? (bijlage 6). (Een Amerikaanse luitenant die met de parachutisten van zijn compagnie bij de dropzone bij Grave moest Benodigdheden landen)  Computer (of digibord) met luidsprekers waar vanaf het luisterverhaal is af te spelen Wat was de taak van deze E-compagnie? (De brug bestormen vanaf Brabantse zijde)

Inleiding Kom terug op de vorige lessen. Wat is er gebeurd in de Tweede Wereldoorlog, wat hebben ze geleerd van het bezoek aan het museum. Vervolgens herinnert u 14 Les 3

Waarom is het belangrijk om een brug in handen te Afsluiting hebben? In het verhaal horen we hoe de Duitse soldaat Georg (De grondtroepen van de geallieerden konden alleen Jansen ervoor koos de brug niet op te blazen. via een brug de rivier oversteken, daarom was de Omdat hij de Duitse nationaliteit had, moest de boer brug een belangrijk doelwit voor de vijand) wiens boerderij in Nederland stond, dienen in het Duitse leger. In die tijd was er dienstplicht. Zijn taak Waarom wachtte Thompson met springen? was om de brug op te blazen als het nodig was. De (Hij zag daken van huizen en herkende de dropzone Maasbrug was zwaar beladen met explosieven. Hij niet) wilde niet meewerken aan het opblazen van de brug. Dat is de reden dat hij zich schuilhield op kritieke mo- Waar kwam de 16 man van de groep van Thompson menten, ook op 17 september. Op dat moment zat neer? hij verborgen in de hooiberg bij bevriende boeren in (Op nog geen 700 meter van de zuidzijde van de Nederasselt. Deze mensen gaven hem burgerkleding brug) zodat hij op 19 september onopvallend op de fiets kon vertrekken. Hoe kwam het dat de brug ondanks de aanwezigheid van de Duitse vijand niet was opgeblazen? Praat met de leerlingen over de keuze die deze (Een Duitse boer die in Nederland woonde toen hij Duitser maakt. Hij koos niet voor zijn vaderland maar dienst moest nemen bij het Duitse leger weigerde de voor Nederland, wetend dat hij risico liep. Hij moest brug op te blazen) onopvallend vertrekken op de fiets? Waarom was dat nodig? Op welke manier wilde Thompson de vijand verras- sen? (Door direct de aanval in te zetten en niet te wachten op de rest van de compagnie) 15 Les 3

Activiteit 3: Inleiding Luisteren op locatie Kom terug op de vorige activiteit. Vertel de leerlingen dat ze gaan kijken op de plek waar het luisterverhaal In de klas hebben de leerlingen het fragment ge- in 1944 is gebeurd. Verdeel de groep in tweetallen. hoord en gekoppeld aan luisteren verdiepingsvra- gen. Op locatie komen daar kijken verbeeldingsvra- Kern gen bij. De leerlingen krijgen een beeld van de plek Op de plek maken de leerlingen in tweetallen werk- waar het verhaal zich heeft afgespeeld. blad 2.

Voorbereiding Afsluiting Kopieer het werkblad 2 voor de leerlingen. Spreek in de klas met de leerlingen de antwoorden U kunt de omgeving ter voorbereiding alvast bekijken op het werkblad na. met Google Streetview. Zorg eventueel voor begeleiding. Vragen en antwoorden 1 Bij welk dorp waren de andere mannen van de Benodigdheden E-Compagnie geland?  Kopieën werkblad 2 Velp. ( Dit antwoord is te vinden op de tekst bij  Klemborden of andere harde ondergrond voor het Airborne Monument) het opschrijven van de antwoorden  Potloden 2 Kruis op de plattegrond aan waar de mannen ongeveer zijn geland. Adres In de polder Mars en Wyth Mars en Wythdijk. Bij nummer 1 staat de luisterkei. 3 Welk nummer op de kaart hoort bij deze kazemat? Nummer 5

4 Welk nummer op de kaart hoort bij het Gemaal van Sasse? Nummer 2

5 Op welke kant zie je de meeste kogelgaten? Zet een streep bij die muren op de plattegrond. De noordelijke en westelijke muur

6 Vanaf welk punt kwamen de meeste kogels vandaan? Teken dat op de plattegrond. Vanaf de polder en vanaf de brug 16 Les 3

7 Teken hieronder het monument na. Tip 1: Naar eigen inzicht Kijk ook eens naar de lesbrief bij de luisterplekken 2 en 3. Nederasselt en Overasselt. Vrijheid valt uit de 8 Wat valt je op aan de vorm? lucht & Josephine Baker treedt op! Parachute Wat betekende het om te leven in en langs de frontlinie? In het verhaal van Nederasselt hoor je het 9 Waarom heeft de maker van het monument voor verhaal over de duizenden geallieerde soldaten die deze vorm gekozen? vanuit de lucht hier landden en hun kampen opsloe- De bevrijders landden hier met parachutes gen in deze omgeving. Wat betekende de komst van duizenden soldaten voor de lokale bevolking? Het 10 Op de plattegrond staan nummers bij een aantal luisterverhaal in Overasselt vertelt hoe de moraal bij gebouwen en plekken die met het verhaal te deze soldaten hoog gehouden werd door de komst maken hebben. Niet alle nummers heb je al van de zwarte revueartieste Josephine Baker. Twee opgeschreven. onderdelen van het lespakket zijn specifiek gemaakt Welke nummers horen bij deze plekken: om uit te voeren tijdens een verblijf in groepsaccom- Kazemat- Noord : 3 modatie Het Buitencentrum te Overasselt. De luisterkei De John S. Thompsonbrug: 1 Het Airborne Monument: 4 Tip 2: Naast een bezoek aan één van de drie musea van les 2, kunt u met de klas ook een bezoek brengen aan het Graafs Museum. Naast het museum in het centrum van Grave beheert het museum ook de twee kazematten bij de burg. In de kazematten worden voorwerpen en foto's geëxposeerd die betrekking hebben op de gebeurtenissen die zich afspeelden rondom deze kazematten in de periode 1936 - 1944.De kazematten zijn in het weekend en op afspraak geopend. Tot en met 17 jaar gratis toegang. Kijk voor actuele openingstijden en contactgegevens op www.graafsmuseum.nl 17 Les 4

Maak een monument

De leerlingen maken een monument waarin ze gedenksteen, standbeeld, kunstwerk, soms zijn er datgene vormgeven wat ze de voorgaande lessen van die plekken langs de weg waar mensen bloemen hebben ontdekt en ervaren. neerleggen omdat daar iemand verongelukt is). Vraag de leerlingen waarom deze monumenten er mo·nu·ment het; o -en 1 iets dat opzettelijk bestemd zijn. Waarom we herinneren. Vinden ze dat belang- is om de herinnering aan iemand of iets te bewaren; rijk? Vinden de leerlingen dat het herdenken moet gedenkteken 2 gebouw, terrein enz., van algemeen stoppen? Waarom wel of niet? Hoelang denken de belang vanwege schoonheid, wetenschappelijke leerlingen door te gaan met het herdenken van de waarde enz. oorlog? Zullen we dat over 50 jaar nog doen?

Werkwijze (10 minuten) In bijlage 5 staan afbeeldingen van mo- Klassikaal en individueel numenten in Noord-Brabant die de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog herdenken. Duur 70 minuten Bekijk samen met de leerlingen de afbeeldingen. Verdeel de groep in tweetallen. Benodigdheden Geef ze een afbeeldingen van een monument en  Voorbeelden van monumenten (bijlage 5) laat ze met zijn tweeën associëren op het beeld. Kun  Schetspapier en potlood je aan het beeld zien welke gebeurtenis hier wordt  Klei (luchtdrogend) , onderleggers en kleigereed- herdacht? schap (iedere leerling krijgt een stuk klei van 15 cm3) Bespreek de bevindingen met de klas. Zijn de as- sociaties hetzelfde? Vertel ze wat het monument Inleiding verbeeldt. Zijn er thema’s te onderscheiden? (10 minuten) Een monument is een standbeeld, Schrijf deze op het bord: vieren van de herwon- gedenksteen of kunstwerk dat is gemaakt om te nen vrijheid; herdenken van de oorlogsslachtoffers; herinneren aan een persoon of aan een belangrijke eerbetoon aan de militairen die ons land hebben gebeurtenis. Achter al deze gedenktekens gaan ver- bevrijd. Welk monument hoort bij welk thema? halen schuil. Ook vanwege de Tweede Wereldoorlog zijn veel monumenten gemaakt. Kern Vertel de leerlingen dat ze zelf een monument gaan Vraag de leerlingen welke monumenten ze kennen. maken. Ze gaan een beeld maken in klei. Hierin ver- Bijvoorbeeld het Nationaal Monument op de Dam in beelden ze één van de drie thema’s die op het bord Amsterdam waar op 4 mei ieder jaar de oorlogsdo- staan geschreven. Ze kiezen welk thema hun het den herdacht worden. meeste aanspreekt. Bespreek met de leerlingen of zij in hun directe omgeving een monument weten (bijvoorbeeld: 18 Les 4

(10 minuten) De leerlingen maken in een schets een ontwerp van het monument dat ze gaan maken. (30 minuten) De leerlingen krijgen een stukje klei van ongeveer 15 cm3 en maken hiervan hun eigen monument.

Afsluiting (10 minuten) Vraag aan de leerlingen om de werkstukken neer te zetten op een presentatietafel. Bekijk met de groep wat ze hebben gemaakt. Bespreek met ze de volgende onderwerpen: Welk werkstuk hoort bij welk thema? Hoe kun je dat zien? Waarom kozen de leerlingen voor dat thema? Rangschik met de leerlingen de werkstukken die bij één thema horen bij elkaar. 19 Bijlage 1: Achtergrondinformatie

Tweede Wereldoorlog

Wat er aan vooraf ging Aanval op Nederland In de jaren dertig van de 20e eeuw was er wereldwijd Op vrijdagochtend 10 mei 1940 werden veel Neder- veel armoede. Door een economische crisis waren landers wakker van het gebrom van vliegtuigen, ont- veel mensen werkloos en arm. Vooral de mensen ploffende bommen en het geratel van tanks. Duitse in Duitsland hadden het zwaar te verduren. Omdat soldaten waren de grens over getrokken. De oorlog Duitsland de Eerste Wereldoorlog had verloren was begonnen. De Nederlandse soldaten probeerden moest het land veel geld (herstelbetalingen) betalen de Duitsers tegen te houden langs de verdedigingsli- aan de landen die deze oorlog hadden gewonnen. nies zoals de Grebbelinie en de Maaslinie. Veel Duitse mensen waren arm, werkloos en onte- vreden. Adolf Hitler werd de leider van de Nationaal- Capitulatie Nederland Socialistische Duitse Arbeiders Partij (NSDAP). Hij Het Nederlandse leger was veel te zwak om de vertelde de Duitsers dat hij van Duitsland weer een Duitse aanval te kunnen afslaan. De Nederlanders machtig land zou maken. Steeds meer mensen ge- waren niet goed voorbereid, ze hadden verouderd loofden hem en zo werd zijn macht en de macht van materieel, terwijl het Duitse leger allemaal nieuw en zijn partij steeds groter. modern wapentuig had om mee te vechten. Nadat de Duitse luchtmacht op 14 mei 1940 het centrum Hitler aan de macht van Rotterdam had gebombardeerd, en andere In 1933 kwam Adolf Hitler met de NSDAP in Duits- steden hetzelfde lot wachtte, besloot de Nederlandse land aan de macht. Hitler wilde van Duitsland het legerleiding te capituleren. De regering en de konin- machtigste land van Europa maken. Om dat te gin waren toen al uitgeweken naar Engeland. bereiken wilde hij landen veroveren. Eerst richtte hij zijn pijlen op Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije en Polen, Bezetting Nederland vervolgens wilde hij Duitslands grote tegenstander In het begin leek de bezetting mee te vallen, maar in West-Europa uitschakelen: Frankrijk. In de aanval al snel werd duidelijk wat onvrijheid betekende. op Frankrijk zouden ook Nederland en België worden Nederlandse mannen werden gedwongen in Duitse bezet. fabrieken te werken. Gaandeweg werden mensen zonder vorm van proces opgesloten in gevangenissen Voor Hitler waren niet alle mensen gelijk. De NSDAP en concentratiekampen. Het eten ging op de bon. ‘s propageerde Jodenhaat. Hij vond het Arische of Ger- Avonds moest iedereen binnen blijven en de ramen maanse ras beter dan de rest. Hij vond bijvoorbeeld verduisteren. Omdat de aanvoer van grondstoffen joden, zigeuners en mensen met een niet blanke een probleem was, namen de Duitsers alles mee wat huidskleur minder waard. voor hen bruikbaar was. Omdat ze bijvoorbeeld het rubber van de fietsbanden nodig hadden, fietsten de mensen op houten banden. Het brons van de kerk- klokken gebruikten ze om munitie van te maken. Het gelui van klokken hoorde je niet meer. 20 Bijlage 1: Achtergrondinformatie

Geallieerden De Slag om Arnhem Groot-Brittannië, de Sovjet-Unie, Canada en de Ver- Op 18 september landden Britse parachutisten op enigde Staten werkten samen in het bevrijdingsleger, de Ginkelse hei bij Ede, en bij Wolfheze en Heelsum. de geallieerden. Bezette landen zoals Frankrijk, Bel- Een dag later volgden de Polen. Maar het lukte gië, Nederland en Polen waren bondgenoot van de de Britse en Poolse soldaten niet om het doel, de geallieerden. Zij vochten tegen de Duitse dictatuur. Rijnbrug bij Arnhem, te veroveren. De sterke Duitse Een grote gezamenlijke actie van de geallieerden was legermacht die op dat moment toevallig met tanks de invasie met de codenaam Operatie Overlord. Die en pantserwagens in de buurt van Arnhem was, begon met de ‘D-day’ op 6 juni 1944. Amerikaanse, hadden ze niet verwacht. Slechts een kleine groep Engelse, Canadese en zelfs Franse troepen landden van zevenhonderdvijftig soldaten, onder leiding van aan de Franse kust in Normandië. Vanaf daar trokken luitenant-kolonel John Frost, bereikte onderlangs de ze onder andere naar het noorden, richting België Rijn de Rijnbrug. Omdat hulp van de grondtroepen en Nederland. Het was de bedoeling om richting de uit de richting van Nijmegen uitbleef, en de rest van Duitse hoofdstad Berlijn te gaan om Hitler te ver- de divisie niet verder kwam dan de buitenwijken van slaan. De operatie verliep in eerste instantie voor- Arnhem, moesten de mannen van John Frost na vier spoedig: de geallieerden hadden in augustus 1944 dagen de strijd opgeven. Ze gaven zich over aan de grote delen van Frankrijk en België bevrijd. Duitsers. Operatie Market Garden was mislukt. De oorlog zou nog tot 5 mei 1945 duren. Operatie Market Garden In september 1944 begon de geallieerde opmars Hongerwinter verder naar het noorden. Het plan was om nu Ne- Het noorden en westen van Nederland kreeg te derland te bevrijden. Veel Nederlanders dachten dat maken met de Hongerwinter. Door extreem voedsel- de bevrijding slechts een kwestie van tijd was. De gebrek verzwakte de bevolking en kwamen enkele geallieerden wilden in één keer alle bruggen over de tienduizenden mensen om. In mei 1945 lukte het om grote rivieren de Maas, de Waal en de Rijn verove- de rest van Nederland te bevrijden. ren, en dan door trekken naar het IJsselmeer. Dit plan had de codenaam Operatie Market Garden. ‘Market’ Vrede staat voor de luchtlandingstroepen die de bruggen De vredesonderhandelingen waren in hotel ‘de over de Maas, Waal, Rijn en andere waterwegen in Wereld’ in Wageningen. Hier tekende in mei 1945 Brabant en Gelderland moesten veroveren. ‘Garden’ de Duitse commandant de overgave in aanwezigheid staat voor de grondtroepen die via een smal front in van Prins Bernard. De wederopbouw kon beginnen. drie dagen op moesten rukken naar Arnhem. Op 17 september 1944, begon Operatie Market Garden met luchtlandingen van de geallieerde troepen. Verspreid over drie dagen landden duizenden parachutisten in Nederland, van Eindhoven tot Arnhem. 21 Bijlage 1: Achtergrondinformatie

Het verzet tegen een onbetrouwbare overheid in oorlogstijd

Onder Duits gezag schakeld en politieke partijen mochten niet meer De Nederlandse regering verbleef vanaf mei 1940 bestaan. Gaandeweg beheersten de Duitsers steeds in Londen in ballingschap. In Nederland namen de meer onderdelen van de Nederlandse samenleving. Duitsers de macht over en Hitler benoemde functi- De politie moest de Duitse bezettingsmacht dienen. onarissen die het bestuur van Nederland moesten De rechtspraak kwam steeds meer in handen van de leiden. Nederland moest steeds meer gaan lijken bezetter. Door al deze maatregelen begon het verzet op het Duitsland dat Hitler wenste. Nederland werd van de Nederlanders te groeien. Met kleine acties eigenlijk een provincie van Duitsland. Een van de werd er geprotesteerd en verzet gepleegd tegen de eerste maatregelen was dat de klok gelijk werd gezet Duitsers. Er kwamen verzetsblaadjes en stakingen. met de tijd in Berlijn. De hoogste gezagsdrager van Maar over het algemeen ging het dagelijks leven van het Duitse bestuur in Nederland, was de Oostenrijkse de Nederlanders vrij rustig door. Mensen gingen naar nationaalsocialist Seyss-Inquart. Hij was Rijkscommis- de film en de kinderen naar school. Mensen gingen saris en stond rechtstreeks onder Hitler. Verder werd dagjes uit, ze vierden Sinterklaas met cadeautjes en Nederland ook nog bestuurd door 1500 bestuurs- er was genoeg te eten. ambtenaren. Zij oefenden toezicht uit en gaven be- velen die door de Nederlandse ambtenaren moesten Geleidelijk buitensluiten van joden worden uitgevoerd. Als een sluipend gif begonnen de Duitsers vanaf het begin van de oorlog met anti-joodse maatregelen. Geknevelde vrijheid Relatief ‘kleine’ maatregelen die in het Nederland Aanvankelijk was er weinig verzet tegen de Duitse van toen nauwelijks opvielen. Al twee maanden na overheersing. De Nederlandse bevolking hoopte het het begin van de oorlog mochten de joden niet meer leven van voor de oorlog te kunnen voortzetten. En meewerken aan de luchtbescherming. In septem- de eerste maatregelen van de Duitsers waren nog ber 1940 mochten overheidsdiensten geen joden mild. De Duitsers wilden dat steeds meer mensen na- meer aannemen. Vervolgens moesten de joden tionaalsocialistisch werden. Ze maakten propaganda zich -zogenaamd voor hun eigen veiligheid- laten voor het nationaalsocialisme d.m.v. affiches, kranten, registeren. Stap voor stap werden de joden steeds radio-uitzendingen en voorprogramma’s in biosco- verder geïsoleerd. Ze moesten een Jodenster dragen pen. De Eerste en de Tweede Kamer werden uitge zodat iedereen kon zien dat ze joden waren. Op hun persoonsbewijs werd een grote J gestempeld. Ze moesten bij elkaar gaan wonen in bepaalde wijken. Omdat het zo geleidelijk ging, wekte het weinig reactie op van de burgers. 22 Bijlage 1: Achtergrondinformatie

Februaristaking 1941 Groeiend verzet tegen het nieuwe gezag Vanaf 1941 werden de anti-joodse maatregelen van In de provincie woonden minder joden dan in de de Duitsers grimmiger. In Amsterdam woonden veel Randstad dus hier vielen de anti-joodse maatrege- joden. Als reactie op een razzia in de Amsterdamse len minder op en was er aanvankelijk minder reden Jodenwijk, legden Amsterdamse trambestuurders tot verzet. Vanaf 1943, toen mensen moesten gaan en arbeiders in februari 1941 het werk neer. Deze werken in Duitsland, veranderde het dagelijks leven staking breidde zich uit tot Haarlem, de Zaanstreek van de Nederlanders drastisch. Steeds meer mensen en Utrecht. Met geweld braken de Duitsers deze weigerden zich aan te passen aan de oorlogsomstan- staking. Er vielen doden en gewonden. Uit angst voor digheden en samen te werken met de bezetters. De het geweld gingen de mensen weer aan het werk. anti-Duitse stemming nam toe. Hoe meer het verzet Er volgden represailles van de Duitsers. Een aantal groeide, hoe harder de Duitsers reageerden. Ze mensen die hadden meegedaan aan de staking wer- gingen steeds strenger controleren en wilden steeds den doodgeschoten en de steden die mee hadden meer groeperingen in de Nederlandse samenleving gedaan aan de staking moesten hoge boetes beta- beheersen. Zo moesten kunstenaars lid worden van len. De Duitsers lieten hun masker vallen en gingen de nationaalsocialistische Kultuurkamer. De omroep- steeds opener over tot Jodenvervolging. organisaties werden vervangen door één Rijksradio: De Nederlandse Omroep. Alle vakverenigingen Jodenvervolging gingen op in het Nederlandse Arbeidersfront. De NSB De Duitse bezetter transporteerde meer dan 100.000 werd de enige politieke partij die was toegestaan. joodse mannen, vrouwen en kinderen in goederen- treinen vanuit Nederland naar concentratiekampen, waar de meesten werden vermoord. De Duitsers werden in Nederland bijgestaan door le- den van de Nationaal- Socialistische Beweging (NSB) die een vergelijkbare ideologie hadden, en door meelopers en profiteurs. Aan de andere kant stond het verzet, dat vooral tegen het einde van de oorlog aanhang kreeg. Het grootste deel van de bevolking was anti-Duits maar passief. 23 Bijlage 2: Dilemmatest

Doe de dilemmatest:

1 Je bent op weg naar school. Je bent een beetje zenuwachtig: je moet zo een spreekbeurt houden. Vlak voor je rijdt een klein meisje met haar fiets tegen een stilstaande auto. Ze huilt vreselijk, en haar fiets is kapot.

Wat doe je? a Je denkt: ‘ik mag niet te laat op school komen’ en je fietst door. b Je stopt en probeert het meisje te helpen. Dan maar te laat op school en misschien een boze juf. c Je rent naar het dichtstbijzijnde huis, en hoopt dat iemand thuis is om te helpen. d Je hebt geen idee wat je zou doen.

2 Je loopt door de winkelstraat. Je hoort schreeuwen in de fotozaak en het alarm gaat af. Er rennen een jongen en een meisje met een dure camera de winkel uit. Ze hollen in jouw richting.

Wat doe je? a Je probeert zo te gaan staan dat ze niet langs je komen. b Je belt het alarmnummer 112. c Je ziet opeens dat je veter los is… d Je hebt geen idee wat je zou doen.

3 Het is 1940, het eerste oorlogsjaar. Je zit in de klas met een joods meisje en de dochter van een NSB’er. Je kunt het met beiden goed vinden. Je moet een werkstuk maken. Het liefst doe je dat met beide meisjes. Maar de dochter van de NSB’er wil het joodse meisje er niet bij hebben.

Wat doe je? a Je vindt het belangrijk goede maatjes te blijven met de dochter van de NSB’er en zegt tegen het joodse meisje dat ze een ander groepje moet zoeken. b Je besluit met het joodse meisje samen te werken. c Je denkt: ‘mij te lastig hoor’, en zoekt een ander groepje. d Je hebt geen idee wat je zou doen.

4 In 1944 is er bijna niets meer te eten in jouw woonplaats. Samen met een vriend probeer je eten bij elkaar te zoeken bij boeren. De honger is zo groot dat je besluit om alleen naar Groningen te gaan. Je vriend mag niet van zijn ouders.

Wat doe je? a Je gaat toch: de honger is enorm. b Je besluit om niet te gaan, want die ouders hebben eigenlijk wel gelijk. c Je probeert een andere vriend over te halen om ook mee te gaan. d Je hebt geen idee wat je zou doen. 24 Bijlage 2: Dilemmatest

5 Het is avond en donker buiten. Niemand mag meer op straat zijn. De bel gaat. Je weet dat dit alleen maar gevaar kan betekenen. Iemand die zich moet verstoppen voor de Duitsers, bijvoorbeeld.

Wat doe je? a Je doet open, zonder erbij na te denken. Als iemand hulp nodig heeft, is hij welkom. b Je denkt aan de gevaren voor jezelf en je familie, en laat de deur dicht. c Je doet de deur op een kiertje open en fluistert: ‘Ga maar naar de overburen’. d Je hebt geen idee wat je zou doen.

6 De Duitsers hebben mensen nodig om in hun fabrieken te werken. Ook jij krijgt een oproep: je moet je morgen melden.

Wat doe je? a Je vraagt je baas een brief te schrijven dat je onmisbaar bent. Dat is niet zo, maar dan hoef je nu nog niet mee. b Je meldt je op tijd bij de Duitsers. c Je duikt onder bij vrienden die ergens anders wonen. Maar je weet dat dit gevaarlijk kan zijn voor je ouders, broer, zus: misschien worden zij gestraft. d Je hebt geen idee wat je zou doen.

7 Je loopt op straat en er klinkt afweergeschut. Iedereen duikt een schuilkelder in. Volwassenen duwen je weg om zelf de kelder in te komen.

Wat doe je? a Je holt naar een andere schuilkelder. b Je vecht jezelf naar binnen: jij wilt ook veilig zitten! c Je probeert op straat ergens te schuilen en hoopt er het beste van. d Je hebt geen idee wat je zou doen.

8 School is er niet meer en je hebt ontzettende honger. Samen met vrienden probeer je eten te vinden bij boeren. Dan besluiten je vrienden om een broodkar van een bakker om te duwen om zo broden te pik- ken.

Wat doe je? a Je wilt niet meedoen: stelen kan echt niet! b Je besluit om langs nog meer boeren te gaan. c Je wilt niet stelen, maar de honger is te groot. d Je hebt geen idee wat je zou doen.

Kijk op het antwoordblad: wat voor type ben jij? 25 Dilemmatest antwoordblad

Kijk bij iedere vraag welk antwoord (a, b, c, d) je hebt gegeven.

Vul hieronder per vraag je punten in. Voor een d-antwoord krijg je geen punten.

1 a 1 punten; b 8 punten; c 4 punten; d 0 punten, dus ik heb …… punt(en) 2 a 8 punten; b 4 punten; c 1 punten; d 0 punten, dus ik heb …… punt(en) 13 a 1 punten; b 7 punten; c 3 punten; d 0 punten, dus ik heb …… punt(en) 14 a 8 punten; b 2 punten; c 3 punten; d 0 punten, dus ik heb …… punt(en) 5 a 8 punten; b 1 punten; c 3 punten; d 0 punten, dus ik heb …… punt(en) 6 a 2 punten; b 4 punten; c 4 punten; d 0 punten, dus ik heb …… punt(en) 7 a 4 punten; b 8 punten; c 2 punten; d 0 punten, dus ik heb …… punt(en) 8 a 1 punten; b 2 punten; c 8 punten; d 0 punten, dus ik heb …… punt(en)

Tel al je punten bij elkaar op: …… punten Tel nu het aantal keer dat je antwoord d hebt gegeven: …… keer

Wat zegt het antwoord over jou?

Heb je meer dan vier keer een d inge- Heb je tussen 31 en 42 punten? vuld? Je bent dapper, maar denkt ook goed na over de ri- Vond je het zo moeilijk? Of had je geen zin om na sico’s die je loopt. Jij wil graag mensen helpen, maar te denken? Toch maar eens doen – keuzes maken is houdt je ogen open voor het gevaar. Daarom doe heel belangrijk! Als je nooit durft te kiezen, kiest een je ook wel eens niets. Mensen zoals jij waren heel ander voor jou. belangrijk voor het verzet.

Heb je 16 punten of minder? Heb je meer dan 42 punten? Je hebt wel wat weinig punten. Je bent erg voor- Ben je echt zo moedig? Of ben je vooral onvoorzich- zichtig. Daarmee had je een grote kans de oorlog te tig? Je moet ook wel aan je eigen veiligheid denken! overleven. Maar als iedereen zo was geweest als jij, Je had je in de oorlog vast ingezet voor iedereen die had de oorlog misschien wel langer geduurd. vervolgd werd. Maar of jij het zelf overleefd zou hebben, is maar de vraag. Heb je 17 – 30 punten? Je bent voorzichtig en kiest meer voor veiligheid dan avontuur. Je vindt je eigen familie erg belangrijk. Je denkt goed na voor je een keuze maakt Deze dilemmatest is ontwikkeld door en weegt de risico’ s tegen elkaar af. Maar soms durf je wel dapper te zijn. 26 Bijlage 3: Achtergrondinformatie

Bevrijding van het Zuiden

3.1 Ten strijde voor de bevrijding was dezelfde dag geland bij Driel. Een deel van hen slaagde erin de Rijn over te steken om de Britse Air- Operatie Market Garden bornes te versterken. De overigen groeven zich in bij Op 17 september 1944, begon Operatie Market Driel. Op 25 september moest de 1e Airborne divisie Garden met luchtlandingen van de geallieerde troe- zich uiteindelijk over de Rijn terugtrekken. Operatie pen. Door een gebrek aan vliegtuigen en geoefende Market Garden was mislukt. bemanning waren de luchtlandingen over drie dagen verdeeld. Hierdoor ging het verrassingselement Het zuiden bevrijd verloren. Duizenden parachutisten landden in Neder- Wel waren Nijmegen en omgeving, een deel van de land, van Eindhoven tot Arnhem. De operatie verliep Betuwe en een strook in Brabant bevrijd. Vanuit dit trager dan verwacht. Bij Son zagen de Duitsers kans gebied werd in oktober en november het overgrote de brug over het Wilhelminakanaal te vernielen. Dit deel van Brabant en Limburg bevrijd. Bovendien veroorzaakte oponthoud bij de grondtroepen. Bij werd het bevrijde Rijk van Nijmegen in het voorjaar Koevering en Eerde in de omgeving van Veghel moes- van 1945 de springplank voor de uiteindelijke bevrij- ten de Amerikanen zware gevechten leveren om de ding in mei 1945. route naar Arnhem open te houden. De weg kreeg de veelzeggende bijnaam Hell’s Highway. Slag om Overloon De Maasbrug bij Grave viel betrekkelijk eenvoudig Om het gebied ten westen van de Maas te bevrijden in geallieerde handen, maar voor de verovering van werd eind september een Amerikaanse pantserdivi- de Nijmeegse Waalbrug werden hevige gevechten sie naar Overloon gestuurd. Bij Overloon kwam het geleverd. In Nijmegen hadden Duitse troepen de tot de hevigste tankslag van West-Europa maar de omgeving van de brug zwaar versterkt. Pas na een Duitsers bleven meester van het terrein. Pas begin wanhopige oversteek van de Waal door Amerikaanse december was het gebied voldoende in geallieerde parachutisten in canvasboten kon de brug veroverd handen. De verwoestingen en het leed onder de worden. De opmars naar Arnhem kwam niet verder bevolking waren enorm. dan Elst. Het oosten van Nederland wordt De Slag om Arnhem bevrijd. De 1e Britse Airborne divisie moest de brug in Arn- De bevrijding van Nederland ging in de lente van hem veroveren. Ze landde op 17 en 18 september 1945 weer door. Vanuit Nijmegen vielen de geal- ten westen van de stad. Slechts een kleine groep pa- lieerden Duitsland binnen en veroverden hier alsnog rachutisten wist de noordelijke oprit van de Rijnbrug de Rijn. Deze grote aanval heette ‘het Rijnlandoffen- te bezetten. Na vier dagen van hevige gevechten her- sief’. Toen dit succesvol was konden de geallieerden overden de Duitsers op 21 september de Rijnbrug. vanuit Duitsland de Achterhoek in trekken en meer De Airborne divisie trok zich terug naar Oosterbeek. van Nederland bevrijden. Het oosten en noorden van De 1e Poolse Onafhankelijke Parachutisten Brigade Nederland werden in april bevrijd, alleen het westen bleef nog bezet. 27 Bijlage 3: Achtergrondinformatie

Capitulatie Schaarste Uiteindelijk capituleerden op 4 mei 1945 op de Lüne- Ook in de rest van het bevrijde Zuiden was de oorlog burger Heide alle Wehrmacht-eenheden in Noord- nog steeds voelbaar. Alles stond in dienst van de oor- west Europa. Hoewel de eigenlijke capitulatie toen al logsvoering. Het geallieerde leger had voorrang bij een feit was besloot generaal Foulkes, commandant alles wat het leger nodig had en de burgers moesten van het 1e Canadese Legerkorps, tot een aparte zichzelf maar zien te redden. En de nood was hoog. capitulatieovereenkomst. De Duitse bevelhebber Ge- Voedsel was nog steeds schaars en op de bon. Ook neraloberst J. Blaskowitz kreeg opdracht om op 5 mei kleding, zeep en brandstof was er nauwelijks. De oor- naar hotel De Wereld in Wageningen te komen om log had veel verwoestingen aangericht. Gebouwen, een gedetailleerd capitulatiedocument te tekenen. wegen en spoorlijnen waren kapotgeschoten. Er Bij deze bespreking was ook Prins Bernhard, als op- stond een strenge winter voor de deur en er waren perbevelhebber van de Binnenlandse Strijdkrachten, geen bouwmaterialen om de beschadigde huizen te aanwezig. Aan Blaskowitz werden de condities van de repareren. Ook de elektrische centrale en gasfabrie- overgave overhandigd. Hij vroeg 24 uur uitstel en zou ken waren gehavend. De energie die er nog wel was, de volgende dag op 6 mei dit document onderteke- was bestemd voor het geallieerde oorlogsapparaat nen. Nederland was bevrijd. en de burgers kregen alleen tijdens etenstijd wat gas geleverd. Ook de levering van elektriciteit was 3.2. Wel bevrijd maar geen vrede beperkt.

Tussen vrijheid en vrede Verder waren er grote vervoersproblemen omdat Midden oktober was het zuiden van Nederland be- de bezetter veel vervoersmiddelen had geroofd vrijd. Eindelijk was de bezetting voorbij. Opgetogen en omdat door het oorlogsgeweld de bruggen en hingen de mensen de rood-wit-blauwe vlag uit toen spoorwegen waren vernield. De burgers waren dan de geallieerde troepen de Brabantse dorpen en ste- wel bevrijd maar niet vrij. Reizen was alleen mogelijk den binnentrokken. Tijdens de dansfeesten ontmoet- met een vergunning. Telefooncentrales waren zwaar ten de Nederlandse meisjes de jonge Engelse, Poolse, beschadigd en de telefoonverbindingen die het nog Canadese en Amerikaanse soldaten. Menig huwelijk wel deden, mochten de burgers niet gebruiken. Dit kwam uit deze ontmoetingen voort. omdat de geallieerden wilden voorkomen dat onbetrouwbare personen informatie van en voor de vijand Na de bevrijding wilden de mensen het liefst zo snel zou overbrieven. De post werd ook gecensureerd. Je mogelijk het gewone leven weer oppakken. wist maar nooit wat de vijand met de informatie kon. Het bevrijdingsfeest was groot maar de kater volgde snel. Het zuiden van Nederland was bevrijd maar de Afrekening vrede leek nog ver weg. De burgers gingen gebukt Direct na de bevrijding begon de afrekening met onder de oorlog die nog door woedde. Het gebied mensen die met de vijand hadden geheuld. Meisjes langs de grote rivieren was na september 1944 die het met een Duitse soldaat hadden aangelegd maandenland frontgebied. Hier leefde de bevolking werden bij wijze van straf in het openbaar kaalge- te midden van voortdurende beschietingen of moest schoren. Groepen uit het voormalige verzet begon- ze vluchten voor het oorlogsgeweld. nen meteen met het arresteren van verdachte personen. Verdacht waren mensen die lid waren geweest van de NSB; mensen die collaboreerden 28 Bijlage 3: Achtergrondinformatie

met de Duitse bezetter en mensen die onderduikers, verzetsmensen en joden hadden aangebracht. Ook de mensen die nauwe banden hadden met deze verdachte personen en met de Duitsers werden gearresteerd. Hierbij werden veel fouten gemaakt. Dui- zenden mensen werden opgepakt en zonder proces- verbaal vastgehouden. Ze werden overgebracht naar geïmproviseerde kampen waar de omstandigheden erbarmelijk waren. Er was geen controle en te weinig onderzoek. Daardoor werden er ook onschuldige mensen aangehouden. 29 Bijlage 4

Literatuur over de Tweede Wereldoorlog

Tip: leg op een aandachtstafel in de klas deze boeken ter inzage en kies een boek als voorleesboek.

Achtergrondinformatie op www.entoen.nu  De Duitse inval in Nederland en het bombardement op Rotterdam  Verhalen uit het verzet: de overval in Leeuwarden, Putten, Hannie Schaft, Engelandvaarders  De NSB  De Hongerwinter  De Slag om Arnhem, D-day en de bevrijding in mei 1945

Leesboeken over Tweede Wereldoorlog:  Eric Heuvel, De ontdekking (Amsterdam 2003) (stripboek)  Zwarte confetti, foto’s, verhalen, gedichten en tekeningen over de oorlog (10+)  Paul Biegel, De karabijn (8+)  Peter Smit, Leve je-weet-wel-wie (8+)  Gerard Sonnemans, In het hol van de leeuw (9+)  Sandi Toksvig, Hitlers kanarie (Denemarken) (9+)  Sunny J. Jansen, In verzet (10+)  Peter van Gestel, Winterijs (10+)  Jacques Vriens, Oorlogsgeheimen (11+)  Theo Engelen, Oorlog in de klas (11+)  Martine Letterie, Bommen op ons huis (11+)  Evert Hartman, Oorlog zonder vrienden (12+)  Els Pelgrom, Kinderen van het Achtste Woud (12+)  Jan Terlouw, Oorlogswinter (12+)  Dennis Hamley, De Tweede Wereldoorlog (12+ info)  Reg Grant, De Tweede Wereldoorlog in Europa (12+ info)  Oorlog 40- 45.nl. ( 13+)

Meer boeken zijn te vinden op www.entoen.nu en www.leesplein.nl 30 Bijlage 5

Monumenten

SON ‘De Parachutist’ herinnert de inwoners van Son (gemeente Son en Breugel) aan de bevrijding van hun dorp op 17 september 1944 door het 506de Parachute Infanterie Regiment en eenheden van de 326ste Airborne Engineers. Met het gedenkteken worden de geallieerde militairen die hierbij zijn HOLTHEES omgekomen, herdacht. Het oorlogsmonument in Holthees is opgericht ter

nagedachtenis aan twintig medeburgers die in de GRAVE Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen. Het bevrijdingsteken herinnert de inwoners van Grave aan Operatie Market Garden’, een geallieerd bevrijdingsoffensief van 17 tot 26 september 1944.

OVERLOON Het monument ‘Dwangarbeid 1940-1945’ te Over- loon brengt alle Nederlanders in herinnering die tijdens de Tweede Wereldoorlog dwangarbeid hebben verricht. 31 Bijlage 5

GRAVE HOOGELOON / BLADEL Het monument aan de Maaskade herinnert de inwo- Het monument aan het Heieind herinnert de inwoners van Grave aan de bevrijding op 18 september ners van Hoogeloon (gemeente Bladel) aan het feit 1944 door het Amerikaanse 504e regiment van de dat het plaatselijke verzet hier in de laatste oor- 82e Airborne Divisie. logsdagen met gevaar voor eigen leven een aantal Amerikaanse piloten onder de grond verborgen heeft gehouden.

EINDHOVEN Het oorlogs- en bevrijdingsmonument in Eindhoven is opgericht ter nagedachtenis aan de circa 500 à 600 medeburgers die tijdens de bezettingsjaren door oorlogshandelingen zijn omgekomen.

HOOGELOON / BLADEL Het herdenkingsmonument in Hoogeloon (gemeente Bladel) is opgericht ter nagedachtenis aan alle gesneuvelden in de Tweede Wereldoorlog. In het bijzonder worden twee Nederlandse, één Britse en vier Ame- rikaanse militairen herdacht die in de strijd tegen de bezetter zijn gesneuveld.

32 Bijlage 5

BEST Het ‘Joe Mann monument’ herinnert de inwoners van Best aan alle geallieerde militairen die tijdens de Tweede Wereldoorlog op Nederlands grondgebied zijn gesneuveld en in het bijzonder aan Joe Mann. Op 19 september 1944 redde deze Amerikaanse parachutist het leven van zijn kameraden door zich op een handgranaat te werpen. De tekst op het monument luidt:

‘ZIJN BUITENGEWONE VOORKOMENDHEID EN ZIJN SCHITTEREND GEDRAG WAREN EEN EEUWIGDURENDE INSPIRATIE VOOR ZIJN KAMERADEN, VOOR WIE HIJ ZIJN LEVEN GAF’.

De pelikaan is een christelijk symbool voor totale zelf- opoffering. Volgens de legende voedt de vogel zijn jongen met zijn eigen bloed.

VUGHT Het Nationaal Monument Kamp Vught in Vught herinnert aan wat zich hier tijdens de Tweede We- reldoorlog heeft afgespeeld. Tevens moet het kamp mensen bewust maken van het feit dat vergelijkbare systemen en middelen niet zomaar tot de geschiedenis behoren, maar nog steeds in onze wereld voorkomen.

Op het kindergedenkteken staan de namen en de leeftijden van de 1.269 joodse kinderen die in juni 1943 zijn weggevoerd met de zogenoemde kinder- transporten. Het is gemaakt door de beeldhouwer Teus van den Berg-Been. Sinds de oprichting van het monument zijn meer namen bekend geworden, waardoor nu 1.296 namen bekend zijn. Eigenlijk heet het gedenkteken het ‘Monument voor de weg- gevoerde Joodse kinderen’, maar al snel werd het afgekort tot ‘kindergedenkteken’. 33 Bijlage 6: Achtergrondinformatie

De John S. Thompsonbrug

Grave is een vestingstad. In 1285 liet de macht- de Maasbrug een belangrijke rol. De waterovergan- hebber van de stad , de heer van Kuyk, de stad gen moesten veilig gesteld zodat de troepen vanaf versterken in verband met de dreiging die uitging het zuiden richting Arnhem konden. van het gebied van Gelre aan de overzijde van de Maas. Hiermee werd de grondslag gelegd voor de De brug over de Maas in Grave was een belangrijk latere vestingbouw die een zo sterke stempel op de strategisch punt in de route van Operatie Market geschiedenis van Grave gedrukt heeft. Belegering en Garden. Voor de rest van de oorlog was de Graafse verovering werden schering en inslag, De inwoners verkeersbrug van belang voor de logistieke opbouw van Grave hebben in de eeuwen daarna diverse grote van het Britse XXXe legerkorps dat van 8 februari tot oorlogen meegemaakt. 5 maart 1945 onder de codenaam ‘Operation Verita- ble’ vanuit het gebied rond Nijmegen met succes de Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd Grave twee- aanval uitvoerde op het Duitse Rijnland. maal belegerd en veroverd. In de stad lag meer tegen de vlakte dan dat er nog overeind stond. Na Rond de Maasbrug landden op 17 september dit zware beleg werden de vestingwerken grondig verschillende pelotons. Het 504e Regiment van de vernieuwd. Het kasteel verdween en de Hampoort 82e Luchtlandingsdivisie landde ten noorden van de werd gebouwd. Nog eenmaal werd Grave belegerd Maas bij Overasselt. Een compagnie van dit regi- en beschoten; in 1794 verdedigde generaal De Bons ment, onder kapitein Walter VanPoyck, moest echter de stad tegen de Fransen. Na enkele weken moest hij ten zuiden van de Maas bij Grave neerkomen. Het de strijd opgeven. Opnieuw lag de stad in puin. Pas in doel was de brug met een lengte van 520 meter te 1874 werd Grave als vestingstad opgeheven. veroveren. Het 504e Parachutisten Infanterie Regi- ment van de Amerikaanse 82e Luchtlandingsdivisie Oorlogsdreiging bracht in 1938 het garnizoen weer had de opdracht de brug onbeschadigd in handen terug naar Grave. De naar Grave komende solda- te krijgen want een nieuwe brug maken was vrijwel ten - het ging o.a. om het grensbataljon van het 15e onmogelijk. De E-compagnie van dit regiment zou de regiment infanterie - werden aanvankelijk gehuisvest brug vanaf de Brabantse zijde bestormen. Maar deze in geïmproviseerde verblijven in de stad Grave. Grave compagnie sprong te vroeg en kwam ver van zijn ging, net als de rest van Nederland, een angstige pe- doel neer. riode tegemoet. De stad Grave zelf heeft de Tweede Wereldoorlog nagenoeg onbeschadigd doorstaan. Een kleine groep van 16 man onder leiding van Dit in tegenstelling tot de Maasbrug. De brug over luitenant John Thompson landde door Thompsons de Maas speelde een belangrijke strategische rol bij alertheid wel vlak bij de brug. Thompson was pelo- de gevechten aan het begin en aan het eind van de tonscommandant en kwam met 16 mannen, op 17 oorlog. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog september 1944, neer in de Mars en Wythpolder werd de brug vernietigd om optrekken van de vijand zo'n 700 meter verwijderd van de brug. Hij besloot te bemoeilijken. Tijdens de bezetting werd deze brug om meteen aan de bestorming te beginnen, omdat werd opgebouwd. Ook in september 1944 speelde het verrassingseffect nog maximaal was. Eerst ging 34 Bijlage 6: Achtergrondinformatie

hij naar gemaal Van Sasse en vanaf daar ging hij via het water naar het dijkje tussen het gemaal en de rijksweg. Op de kazematten bij de brug stond Duits afweergeschut dat door een bazooka‐schutter van de para's uitgeschakeld werd. Het peloton kon na gevechten met de Duitsers de zuidelijke oprit van de brug innemen. Later die dag werd er contact gemaakt met de troepen die ten noorden van de brug waren geland.

Na de geslaagde verovering van de Graafse brug pa- trouilleerden in de late avond van 17 september de eerste para’s door de straten van Grave. De Duitsers hadden zich al in de richting van Gassel teruggetrok- ken. Rond middernacht ging de bevolking in feest- stemming de straat op. Grave was bevrijd. Er was nog geen aansluiting met het Britse XXXste Legerkorps. Tot de ochtend van dinsdag 19 september, wanneer de voorhoede van dat korps contact maakt met de para’s, is het stadje onderdeel van het door de Ame- rikanen gevormde bruggenhoofd. Al is de verbinding met het legerkorps en daarmee het corridor‐gedeelte Eindhoven – Grave na 19 september veilig gesteld, voor Grave was de oorlog nog niet afgelopen. De onbeschadigde verkeersbrug bleef voor de rest van de oorlog een belangrijk onderdeel voor de logistieke opbouw van de Britse 21e Legergroep die van 8 februari tot 5 maart 1945, onder de codenaam Opera- tion Veritable, vanuit het gebied rond Nijmegen, met succes, de aanval uitvoerde op het noordelijk deel van het Duitse Rijnland. 35 Bijlage 7: Werkblad 1

Tussen vrijheid en vrede

Het leger van de geallieerden is het bevrijdingsleger van de Canadezen, Britten, Russen en de Amerikanen. Bezette landen zoals Frankrijk, België, Nederland en Polen waren bondgenoot van de geallieerden.

A Bekijk hoofdstuk 1 en beantwoord deze vragen:

1 Op D-Day kwam de langverwachte landing van de geallieerden in Normandië. Wanneer was dat?

2 Welke voertuigen gebruikten de geallieerden?

3 Waarmee vochten ze?

4 Hoe reageerden de Duitsers in Nederland op de oprukkende geallieerden?

5 En hoe reageerden de Nederlanders? 36 Bijlage 7: Werkblad 1

B Bekijk hoofdstuk 2 en beantwoord de volgende vragen:

1 Wat wilden de geallieerden bereiken met Operatie Market Garden?

2 Waardoor is de Slag om Arnhem verloren?

3 Wanneer was het Peelgebied bevrijd?

C Bekijk hoofdstuk 3 en beantwoord de volgende vragen:

1 Hoe reageren de mensen op de bevrijders?

Tijdens Operatie Market Garden zijn ruim 17.000 geallieerde soldaten gedood, raakten gewond of werden krijgsgevangen gemaakt. Aan Duitse zijde sneuvelden naar schatting tussen de 4000 en 8000 soldaten.

2 Welke hoge prijs hebben de burgers betaald voor de bevrijding?

3 Welke noden had de burgerbevolking na de bevrijding?

4 Je ziet in de film mensen in de rij staan. Waarvoor staan ze in de rij?

5 Waardoor was er gebrek aan van alles? 37 Bijlage 7: Werkblad 1

6 Met welke vreemde gewoonten en gebruiken krijgt de bevolking te maken?

7 Wat doen de bevrijders voor de kinderen?

8 Het zuiden is bevrijd. Is het al veilig voor de burgers? Zijn ze al vrij? Leg je antwoord uit.

D Bekijk hoofdstuk 4 en beantwoord de volgende vragen:

1 Wie worden er gearresteerd?

2 Zijn daar ook kinderen bij?

3 Wat gebeurt er met deze mensen?

4 Gaat het arresteren en opsluiten van deze mensen zoals het hoort? Leg je antwoord uit. 38 Bijlage 8: Werkblad 2

Getuigen in het landschap

Julie zijn op de plek waar het luisterverhaal zich heeft afgespeeld. In het landschap zie je een aantal gebouwen en plekken die met het verhaal te maken hebben.

Dat zijn: De Mars en Wythpolder Afwateringskanaal Het Gemaal van Sasse Kazemat- Noord Kazemat-Zuid De luisterkei John S. Thompsonbrug Het Airborne Monument 39 Bijlage 8: Werkblad 2

De brug over de Maas in Grave was een belangrijk strategisch punt in de route van Operatie Market Garden. Rond de Maasbrug landden verschillende pelotons. Een compagnie van dit regiment moest ten zuiden van de Maas bij Grave neerkomen. Het doel was de brug met een lengte van 520 meter onbeschadigd te veroveren. Want een nieuwe brug maken was vrijwel onmogelijk.

De E-compagnie van dit regiment zou de brug vanaf de Brabantse zijde bestormen. Maar deze compagnie sprong te vroeg en kwam ver van zijn doel neer.

1 Bij welk dorp waren de andere mannen van de E-Compagnie geland?

Een kleine groep van 16 man onder leiding van luitenant John Thompson landde door Thompsons alertheid wel vlak bij de brug. Thompson was pelotonscommandant en kwam met 16 mannen zo'n 700 meter verwijderd van de brug neer in de Mars en Wythpolder.

John Thompson vertelde over de landing het volgende: “Het springen verliep zonder bijzonder voorval, hoewel een hardnekkig vuren uit de richting van Grave te horen was. Verzamelen van manschappen en materieel was snel gebeurd, hoewel twee manschappen bij de landing in een afwateringskanaal waren terecht gekomen en moeite hadden daaruit te komen. “

2 Kruis op de plattegrond aan waar de mannen ongeveer zijn geland.

Luitenant Thompson besloot om meteen aan de bestorming te beginnen, omdat het verrassingseffect het grootst was. Thompson: “We gingen moeizaam onze weg dwars door de verscheidene kanaaltjes, waarbij we tot onze nek door het water moesten waden. Intussen was het vuren vanuit de stad toegenomen en was er ook geschutvuur vanaf de gecamoufleerde kazemat aan de zuidelijke opgang van de brug.”

Een kazemat is een bunker met schietgaten en ruimte voor het opstellen van een groot vuurwapen. Deze bun- kers zijn meestal gemaakt van beton.

Kijk om je heen. Waar staat deze hoge kazemat?

3 Welk nummer op de kaart hoort bij deze kazemat? 40 Bijlage 8: Werkblad 2

Thompson: “Toen we de brug naderden, zagen we Duitse soldaten rennen van en naar het gemaal Van Sasse die een kleine vijftig meter pal ten westen van de brug stond.” Het bleek dat de Duitse soldaten op de vlucht sloegen en bezig waren geweest hun persoonlijke uitrusting weg te dragen.

4 Welk nummer op de kaart hoort bij het Gemaal Van Sasse?

Vanaf de hoge kazemat ten zuiden van de brug werden Thompson en zijn mannen beschoten. Het lukte de mannen het bovendeel van de kazemat te raken. Het geschut stopte. Thompson: “Binnen vonden we twee gesneuvelde Duitsers, één gewonde.”

Loop naar de zuidelijke kazemat. Je ziet in de muren gaten die door vuurgevechten zijn veroorzaakt.

5 Op welke kant zie je de meeste kogelgaten? Zet een streep bij die muren op de plattegrond .

6 Vanaf welk punt kwamen de meeste kogels vandaan? Teken dat op de plattegrond.

Het peloton kon na de gevechten met de Duitsers de zuidelijke oprit van de brug innemen. Later die dag werd er contact gemaakt met de troepen die ten noorden van de brug waren geland. Nadat vanuit de Nederas- seltse kant van de brug een aantal parachutisten in looppas de brug waren overgestoken, kon over de radio het volgende bericht worden doorgegeven: “Bridge number 11 is ours.” Oftewel: “Brug nummer 11 is van ons.” Dat was om 15:30 uur.

Bij de brug staat het Airborne Monument Grave. Het monument herinnert ons aan de bevrijding .

7 Teken hiernaast het monument na. 41 Bijlage 8: Werkblad 2

8 Wat valt je op aan de vorm?

9 Waarom heeft de maker van het monument voor deze vorm gekozen?

10 Op de plattegrond staan nummers bij een aantal gebouwen en plekken die met het verhaal te maken hebben. Niet alle nummers heb je al opgeschreven. Welke nummers horen bij deze plekken?

Kazemat- Noord: De luisterkei John S. Thompsonbrug : Het Airborne Monument: 42 Bronnen

Bronnen

Uitgave:  Tussen vrijheid en vrede, het bevrijde Zuiden, september ’44 mei -’45; Jan A. Van Oudheusden, Henk Termeer; Waanders Uitgeverij Zwolle, Stichting Brabantse Geschiedbeoefening, ’s Hertogenbosch; ISBN 90-6630-484-7  Grave in oorlog en bevrijding, Th. N. Hamers; Infotekst Uitgeefprojecten; ISBN: 90-72795-02-4

Beeldmateriaal:  Stichting Liberation Route  Erfgoed Brabant

Internet:  www.entoen.nu  www.wikipedia.nl  www.februaristaking.nl  www.geheugenvanplanzuid.nl/tijdtijn/razzia’s2.htm  www.4en5mei.nl/4en5mei  www.liberationroute.nl

Overig:  Dilemmatest – Anno

Met dank aan:  Ben Bregman, EDU-ART 43 Colofon

Dit is een uitgave van: Liberation Route Brabant www.liberationroute.nl

Opdrachtgever: Vrijetijdshuis Brabant

Ontwikkeling en samenstelling: Elsebeth Hoeven Erfgoed Brabant

Vormgeving: Valt het Op? Grafische vormgeving

Met medewerking van: Nationaal Monument Kamp Vught Museum Bevrijdende Vleugels Liberty Park Overloon

Liberation Route Brabant is een samenwerkingsproject van Vrijetijdshuis Brabant, Liberty Park Overloon, Muse- umpark Bevrijdende Vleugels en Stichting Platform Market Garden. Liberation Route Brabant maakt onderdeel uit van Stichting Liberation Route Europe.