Bellona 1/2012 SPIS TREŚ CI

1918–1950 BELLONA 1950–2007 MYŚL WOJSKOWA

KWARTALNIK BELLONA

Pismo naukowe wydawane przez Ministerstwo Obrony Narodowej

Rocznik XCIV (VI)

Nr 1/2012 (668) SPIS TREŚ CI

BEZPIECZEŃSTWO kmdr J. Ochman Udział prezydencji Polski w kształtowaniu Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony ...... 7 ppłk rez. dr G. Ciechanowski Polacy pod błękitną flagą ...... 34 płk dypl. w st. spocz. Z. Czarnotta, płk w st. spocz. dr Z. Moszumański Ocean Indyjski i jego znaczenie geostrategiczne ...... 47 dr R. Czulda Polityka a strategia bezpieczeństwa – ujęcie teoretyczne ...... 57 płk rez. dr L. Chojnowski Sektorowa analiza bezpieczeństwa ...... 62 kmdr por. M. Nałęcz Reforma sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej ...... 76

SZTUKA WOJENNA płk w st. spocz. prof. zw. dr hab. L. Wyszczelski Polska sztuka wojenna w okresie narastania zagrożenia wojennego (1935–1939) ...... 89 wiceadm. w st. spocz. dr inż. H. Sołkiewicz Działania bojowe polskich sił podwodnych podczas drugiej wojny światowej (1939–1945). Cz. II ..108

DOŚWIADCZENIA prof. zw. dr hab. J. Symonides Zastosowanie koncepcji zasady odpowiedzialności za ochronę w konflikcie libijskim ...... 129 gen. dyw. dr hab. B. Pacek, płk mgr inż. J. Gęsior Odzyskiwanie izolowanego personelu ...... 148 płk dr M. Banasik Integrowanie działań w przyszłym środowisku operacyjnym ...... 162

EDUKACJA płk dr hab. prof. AON D. Kozerawski, płk nawig. dr inż. R. Niedźwiecki, płk dr A. Brzozowski Jak kształcić strategicznie? Koncepcja podyplomowych studiów bezpieczeństwa narodowego ... 173 dr Ł. Kamieński Hitler i jego „spidowe” armie ...... 179 płk mgr M. Karasek, mjr dr P. Wasilewski Przełożony dyscyplinarny w świetle obowiązujących przepisów...... 191

TECHNIKA I LOGISTYKA płk rez. dypl. nawig. J.M. Brzezina Współdziałanie śmigłowców bojowych ze statkami bezzałogowymi na polu walki ...... 199 płk dr inż. C. Sochala, mgr inż. D. Mientkiewicz, mgr inż. B. Wójtowicz, ppłk dr inż. T. Nalepa Możliwości finansowego wsparcia rozwoju PPO. Cz. II. Działania doraźne: NSIP, HNS, offset, projekty badawcze ...... 206

2 Kwartalnik Bellona 1/2012 SPIS TREŚ CI

W INNYCH ARMIACH prof. dr hab. F. Olejnik, prof. dr hab. F. Adamczyk ATC simulators and flight trainers – medium to increase the safety of air traffic control ...... 221

CZYTELNICY PISZĄ kmdr por. rez. dr hab. K. Kubiak Pomnik weteranów wojny koreańskiej w Waszyngtonie ...... 227

RECENZJE I OMÓWIENIA prof. dr hab. A. Makowski Dyplomacja współczesna i protokół dyplomatyczny. Teoria i praktyka. Recenzja podręcznika dr. S. Miłosza Dyplomacja współczesna i protokół dyplomatyczny. Teoria i praktyka ...... 230 prof. dr hab. J. Płaczek Zarządzanie bezpieczeństwem. Recenzja książki E. Nowak, M. Nowaka Zarys teorii bezpieczeństwa narodowego. Zarządzanie bezpieczeństwem ...... 233 płk dr hab. prof. AON T. Kośmider Zaangażowanie amerykańskich sił zbrojnych w Iraku i Afganistanie. Recenzja książki B. Kruszyń- skiego Udział sił zbrojnych USA w konfliktach w Iraku i Afganistanie – największych wojnach przełomu XX/XXI wieku (na podstawie źródeł i opracowań amerykańskich) ...... 237

* * *

Streszczenia w języku angielskim ...... 242 Warunki zamieszczania artykułów ...... 248

Dyrektor Wojskowego Skład i łamanie: Projekt graficzny: Instytutu Wydawniczego Stanisław Ekert Łukasz Kaugan/caStudio redaktor naczelny: Tłumaczenie na jęz. ang.: Skład komputerowy: Marek Sarjusz-Wolski Anita Kwaterowska Filia WIW, ul. Kościuszki 92/98, tel.:+48 22 684 53 65 Egzemplarze czasopisma 61-716 Poznań. Redaktor prowadzący: są dostępne w wewnętrznym Oddano do druku adres: Wojskowy płk rez. dr kolportażu wojskowym w lutym 2012 r. Instytut Wydawniczy Józef Zieliński oraz w prenumeracie. Nakład 1200 egz. Al. Jerozolimskie 97, tel. +48 61 857 27 74 Elektroniczna wersja 00-909 Warszawa 60, e-mail: [email protected] czasopisma – na stronie: Kolportaż i reklamacje: www.polska-zbrojna.pl [email protected] www.polska-zbrojna.pl TOPLOGISTIC e-mail: sekretariat@ Redaktor: Artykuły zamieszczone tel.:+48 22 389 65 87 zbrojni.pl tel.: +48 725 880 231 w „Kwartalniku Bellona” fax:+48 22 301 86 61 fax: +48 22 684 55 03 Teresa Wieszczeczyńska są recenzowane. e-mail: [email protected]

Projekt okładki: Druk: Drukarnia ArtDruk, Monika Siemaszko ul. Napoleona 4, 05-230 Kobyłka, i Marcin Dmowski ISSN 1897-7065 www.artdruk.com

Kwartalnik Bellona 1/2012 3 TABLE OF CONTENTS

SECURITY Capt (N) J. Ochman Polish Presidency’s Influence on Common Defense and Security Policy ...... 7 LtCol (Ret). G. Ciechanowski , PhD Poles under Blue Flag ...... 34 Col (Ret) Z. Czarnotta, Col (Ret) Z. Moszumański, PhD Indian Ocean and its Geostrategic Significance ...... 47 R. Czulda, PhD Security Policy vs. Security Strategy - Theory ...... 57 Col (Ret) L. Chojnowski, PhD Security Analysis ...... 62 Cdr M. Nałęcz Reforms in the Russian Armed Forces ...... 76

ART OF WAR Col (Ret) L. Wyszczelski, Prof. Polish Art of War in Time of Growing Threat (1935–1939) ...... 89 Vice Admiral (Ret) H. Sołkiewicz, PhD Combat Operations of Polish Submarines in WWII (1939–1945). Part II ...... 108

EXPERIENCE J. Symonides , Prof. Use of Responsibility for Protection Concept in Libyan Conflict ...... 129 MajGen B. Pacek, PhD; Col J. Gęsior Personnel Recovery System ...... 148 Col M. Banasik, PhD Integrating Activities in Future Operations ...... 162

EDUCATION Col D. Kozerawski, Prof.; Col R. Niedźwiecki, PhD; Col A. Brzozowski, PhD How to Educate Strategically? Post-Graduate Studies in National Security ...... 173 Ł. Kamieński, PhD Hitler and his Armies on Speed ...... 179 Col M. Karasek, Maj P. Wasilewski, PhD Disciplinary Superior in the Light of Legal Regulations ...... 191

TECHNOLOGY AND LOGISTICS Col (Ret) J.M. Brzezina Cooperation of Combat Helicopters with UAVs on Battlefield ...... 199 Col C. Sochala, PhD; D. Mientkiewicz, MS; Wójtowicz, MS; LtCol T. Nalepa, PhD Financial Capability to Support Industrial Defense Potential. Part II. Current Activities: NSIP, HNS, Offset, Research ...... 206

4 Kwartalnik Bellona 1/2012 TABLE OF CONTENTS

IN OTHER ARMIES F. Olejnik, Prof.; F. Adamczyk, Prof. ATC simulators and flight trainers – medium to increase the safety of air traffic control ...... 221

READERS WRITE Cdr K. Kubiak, PhD Statue of Korean War Veterans in Washington ...... 227

REVIEWS A. Makowski, Prof. Contemporary Diplomacy and Diplomatic Protocol. Theory and Practice. Book review:S. Miłosz Dyplomacja współczesna i protokół dyplomatyczny. Teoria i praktyka ...... 230 J. Płaczek, Prof. Security Management. Book review: E. Nowak, M. Nowak Zarys teorii bezpieczeństwa narodowego. Zarządzanie bezpieczeństwem ...... 233 Col T. Kośmider, Prof. USAF Engagement in Iraq and Afghanistan. Book review: B. Kruszyński Udział sił zbrojnych USA w konfliktach w Iraku i Afganistanie największych wojnach przełomu XX/XXI wieku (na podstawie źródeł i opracowań amerykańskich) ...... 237

* * *

Summary ...... 242 Publishing Terms and Conditions ...... 248

Szanowni Czytelnicy!

„Kwartalnik BELLONA” już w prenumeracie. Jej koszt w 2012 roku to tylko 100 zł (4 numery w cenie 25 zł każdy).

Prenumeratę można zamówić: – e-mailem: [email protected] – listownie: Wojskowy Instytut Wydawniczy, 00-909 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 97 – faksem: +48 22 684 55 03. Warunkiem wysyłki kwartalnika jest wpłata 100 zł na konto: 23 1130 1017 0020 1217 3820 0002.

Kwartalnik Bellona 1/2012 5 Od redakcji Nasze czasopismo ma już 94 lata. W kolejny rok służby czytelnikom wkra- czamy z zamiarem jeszcze większego angażowania się w rozwój polskiej myśli wojskowej i problematyki bezpieczeństwa. Wsparcie i życzliwe nastawienie prze- łożonych resortu obrony pozwala nam żywić nadzieję na realizację naszych pla- nów. Cieszymy się, że współpracę z czasopismem zechciały podjąć znamienite postaci polskiej nauki. Dzięki temu pismo będzie mogło prezentować istotne aspekty historii oraz współczesności państwa i wojska z jeszcze większą intelektualną wnikliwością. Pragniemy w nowy sposób prezentować na łamach aktualną tematykę. Przykładem tego jest zawarta w numerze ocena przewodnictwa Polski w Radzie Unii Europejskiej. Czy Polska wykorzystała szansę na wzmocnienie swojej pozycji strategicznej? Odpowiedź na to pytanie można znaleźć w artykule kmdr. Jacka Ochmana „Udział prezydencji Polski w kształtowaniu Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obro- ny”. Uwagę czytelników zwracamy również na artykuł kmdr. por. Macieja Nałęcza „Reforma sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej”. W dziale „Sztuka wojenna” przedstawiamy dwa artykuły: prof. zw. dr. hab. Lecha Wyszczelskiego i wiceadm. w st. spocz. dr. Henryka Sołkiewicza. Pierwszy autor omawia zmiany w polskiej sztuce wojennej w okresie narastania zagrożenia wojennego w latach 1935–1939, natomiast drugi analizuje działa- nia polskich sił podwodnych podczas drugiej wojny światowej, zwłaszcza zaś dokonania ORP „Orzeł” i ORP „Wilk”. Dział „Doświadczenia” otwiera artykuł „Zastosowanie koncepcji zasady odpowiedzialności za ochro- nę w konflikcie libijskim” autorstwa wybitnego specjalisty w dziedzinie prawa międzynarodowego i praw człowieka prof. zw. dr. hab. Janusza Symonidesa. W artykule między innymi podjęto kwestię: Czy użycie siły w celu ochrony ludności przed zbrodniami międzynarodowymi jest prawem ONZ czy narusze- niem przezeń suwerenności państwa? Polecam również artykuł gen. dyw. dr. hab. Bogusława Packa i płk. mgr. inż. Janusza Gęsiora „Odzyskiwanie izolowanego personelu”. W dziale „Edukacja” zespół autorski pod kierownictwem płk. dr. hab. Dariusza Kozerawskiego przedstawia nowatorską koncepcję kształcenia w ramach podyplomowych studiów bezpieczeństwa narodowego, opracowaną w Katedrze Strategii i Geostrategii Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego Aka- demii Obrony Narodowej. Godny polecenia jest także artykuł dr. Łukasza Kamieńskiego o wspomaganiu żołnierzy podczas drugiej wojny światowej substancjami, które dzisiaj są określane jako narkotyki. Zachęcam do lektury pozostałych, równie interesujących artykułów. płk rez. dr Józef Zieliński

RADA NAUKOWA „KWARTALNIKA BELLONA”

gen. dyw. dr Anatol Wojtan (przewodniczący), prof. dr hab. inż. Radosław Trębiński (zastępca przewodniczącego), płk rez. dr Józef Zieliński (sekretarz), prof. dr hab. Andrzej Makowski, prof. dr hab. Józef Półturzycki, prof. dr hab. Bogdan Szulc, płk prof. dr hab. Mariusz Wiatr, prof. dr hab. Kazimierz Doktór, prof. dr hab. Jan Maciejewski, prof. nadzw. dr hab. Marian Kozub, płk nawig. prof. nadzw. dr hab. Marek Grzegorzewski, płk prof. dr hab. Jarosław Wołejszo, płk prof. nadzw. dr hab. Marek Wrzosek, gen. dyw. prof. nadzw. dr hab. Bogusław Pacek, kmdr por. rez. prof. nadzw. dr hab. Krzysztof Kubiak, płk rez. dr hab. Ryszard Szczepanik, gen. dyw. Krzysztof Załęski, płk dr hab. Wojciech Horyń

6 Kwartalnik Bellona 1/2012 Udział prezydencji Polski w kształtowaniu Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony

Od 1 lipca do 31 grudnia 2011 roku Rzeczpospolita Polska sprawowała przewodnictwo w Radzie Unii Europejskiej. W tym czasie przewodniczyła pracom Rady Unii Europejskiej jako pierwsze państwo tria: Rzeczpospolita Polska, Królestwo Danii i Republika Cypryjska. Sprawowanie prezydencji w Unii Europejskiej jest naturalną konsekwencją przystąpienia Polski do Unii w 2004 roku i szczególnego rodzaju zobowiązaniem, wynikającym ze statusu państwa członkowskiego. Jed- nym z priorytetów naszego kraju w tym okresie było zwiększenie znaczenia i efek- tywności Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. Położono akcent zwłaszcza na rozwój stosunków Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego–Unia Europej- ska, zdolności wojskowych oraz współpracy cywilno-wojskowej, a także na relacje kmdr Unii z jej partnerami i sąsiadami. Autor zaznajamia czytelników z wynikami podję- JACEK OCHMAN tych działań. Koordynator grupy zadaniowej do spraw koordynacji d 1 lipca do 31 grudnia skiej prezydencji w obszarze przedsięwzięć SG WP 2011 roku Polska sprawo- Wspólnej Polityki Bezpieczeń- wynikających wała przewodnictwo stwa i Obrony. z przewodnictwa O w Radzie Unii Europejskiej. Jed- Przygotowaniami Polski do pre- Rzeczypospolitej Polskiej w Radzie nym z priorytetów naszej prezy- zydencji kierował pełnomocnik Unii Europejskiej. dencji było rozwijanie Wspólnej rządu do spraw przygotowania Absolwent Wyższej Polityki Bezpieczeństwa i Obro- organów administracji rządowej Szkoły Marynarki ny – WPBiO (Common Security i sprawowania przez Rzeczpospo- Wojennej, and Defence Policy – CSDP). Wy- litą Polską przewodnictwa w Ra- European Security and Defence College odrębniono cztery zasadnicze kie- dzie UE, powołany 15 lipca 2008 oraz Uniwersytetu runki działań: roku. Pełnił on także funkcję se- Warszawskiego — wzmocnienie relacji Unia kretarza stanu w Urzędzie Komi- Europejska–NATO; tetu Integracji Europejskiej oraz — relacje z partnerami, głów- wiceprzewodniczącego Komitetu nie wschodnimi sąsiadami Unii Europejskiego Rady Ministrów. Europejskiej; Działania w ramach resortu — współpraca cywilno-woj- obrony narodowej koordynował skowa; Zespół do spraw Udziału Mini- — rozwój zdolności obron- sterstwa Obrony Narodowej nych Unii Europejskiej. w Sprawowaniu przez Rzeczpo- W artykule podejmuję próbę spolitą Polską Przewodnictwa wstępnego podsumowania tego w Radzie Unii Europejskiej, po- okresu w kontekście działań pol- wołany decyzją nr 387/MON

Kwartalnik Bellona 1/2012 7 Bezpieczeństwo

Rys. 1. Struktura kierowania prezydencją

8 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo z 14 sierpnia 2008 roku i późniejszą nr 522/ W związku ze sprawowaniem prezydencji MON z 21 listopada 2008 roku. Przewodni- również Sztab Generalny WP (SGWP) wypeł- czył mu podsekretarz stanu do spraw polity- niał dodatkowe obowiązki, związane z koniecz- ki obronnej, a w jego skład weszli przedsta- nością wspierania działań przewodniczącego wiciele 26 departamentów i jednostek orga- Komitetu Wojskowego UE (KW UE) oraz sta- nizacyjnych resortu obrony oraz Służby łego przedstawiciela RP przy Komitecie Poli- Kontrwywiadu Wojskowego. Zespół podzie- tycznym i Bezpieczeństwa (PSC) w zakresie lono na cztery podzespoły tematyczne: me- spraw dotyczących bezpieczeństwa i obrony. rytoryczny, do spraw łączności i informatyki, Na czas polskiej prezydencji utworzono do spraw kadr i szkoleń oraz do spraw przed- Grupę Zadaniową (GZ), bezpośrednio pod- sięwzięć międzynarodowych. porządkowaną pierwszemu zastępcy szefa Zadaniem zespołu było merytoryczne i lo- SGWP, której celem było koordynowanie gistyczne przygotowanie prezydencji zgod- działań oraz wykonywanie podstawowych nie z zakresem kompetencji Ministerstwa zadań Sztabu Generalnego WP, wynikających Obrony Narodowej (MON), w tym: z przewodnictwa Polski w Radzie UE. — współpraca z Ministerstwem Spraw Za- Grupa ta pełniła wyłącznie funkcje mery- granicznych w celu wypracowania prioryte- toryczne i koordynacyjne, wykorzystując po- towych kierunków działań w dziedzinie tencjał ekspercki Sztabu Generalnego WP. WPBiO; W jej skład weszli: przewodniczący, zastęp- — usprawnienie obiegu informacji; ca i koordynator merytoryczny (odpowie- — wytypowanie i przygotowanie perso- dzialny za całokształt działań GZ), a także nelu; specjaliści: do spraw rozwoju organizacyjne- — zapewnienie przygotowania przedsię- go (przedstawiciel Zarządu Organizacji wzięć międzynarodowych organizowanych i Uzupełnień – P1), do spraw operacji (przed- przez Ministerstwo Obrony Narodowej i ich stawiciel Zarządu Planowania Operacyjnego realizacji. – P3), do spraw logistyki (przedstawiciel Za- W ramach zespołu został utworzony robo- rządu Planowania Logistyki – P4), do spraw czy podzespół do spraw organizacji przed- rozwoju zdolności (przedstawiciel Zarządu sięwzięć międzynarodowych, mający za Planowania Strategicznego – P5), do spraw zadanie przygotowywanie i realizację oficjal- łączności i informatyki (przedstawiciel Zarzą- nych przedsięwzięć związanych z prezy- du Planowania Systemów Dowodzenia dencją, organizowanych w kraju i za granicą. i Łączności – P6), do spraw ćwiczeń i szko- Minister obrony narodowej uznał jednak tę lenia (przedstawiciel Zarządu Szkolenia – P7) formułę za niewystarczającą i 16 listopada oraz do spraw obsługi organizacyjnej (przed- 2010 roku podczas posiedzenia kierownictwa stawiciel Biura Koordynacyjnego). MON polecił powołać nieetatowego pełno- W składzie GZ był również pracownik cy- mocnika ministra obrony narodowej wraz wilny oraz oficer łącznikowy z zespołem do z Zespołem do spraw Zorganizowania i Prze- spraw organizacji przedsięwzięć międzyna- prowadzenia przez Ministerstwo Obrony rodowych związanych z przewodnictwem Narodowej Przedsięwzięć Międzynarodo- Polski w Radzie UE (obaj z ZPS – P5). wych Wynikających z Przewodnictwa Polski Do pracy w GZ wyznaczono oficerów zna- w Radzie Unii Europejskiej. Zespół ten zo- jących zasady i procedury obowiązujące stał podporządkowany podsekretarzowi sta- w UE i NATO oraz biegle władających języ- nu do spraw polityki obronnej. kiem angielskim1.

1 Decyzję o powołaniu przedstawiciela zgłoszonego do GZ każdorazowo podejmował przewodniczący po przeprowadzeniu przez koordynatora merytorycznego rozmowy kwalifikacyjnej.

Kwartalnik Bellona 1/2012 9 Bezpieczeństwo

Wspólnym zadaniem wymienionych zespo- skierowali 6 grudnia 2010 roku do wysokie- łów i GZ było przygotowanie kadr wojsko- go przedstawiciela Unii do spraw zagranicz- wych i cywilnych do wykonywania zadań nych i polityki bezpieczeństwa (tzw. list we- wynikających z przygotowania i sprawowa- imarski), zawierający deklarację woli wspie- nia przewodnictwa w Radzie UE oraz koor- rania Unii Europejskiej w działaniach na rzecz dynowanie działań MON z nim związanych. rozwoju WPBiO. Wsparciu temu ma służyć W MON wyselekcjonowano grupę około 60 między innymi: osób (ich liczba zmieniała się w miarę postę- — zwiększenie zdolności do planowania pu prac), które tworzyły tak zwany korpus i prowadzenia operacji na szczeblu strategicz- prezydencji. Osoby te rekrutowały się z per- nym, operacyjnym i taktycznym, w tym utwo- sonelu zaangażowanego w przygotowanie rzenie stałej cywilno-wojskowej struktury prezydencji i zostały przyporządkowane do planistycznej i wykonawczej oraz lepsze przy- różnych kategorii funkcyjnych w zależności stosowanie grup bojowych UE do potrzeb od charakteru postawionych im zadań. operacji cywilno-wojskowych; Plan szkoleń korpusu prezydencji oraz GZ — zacieśnienie współpracy UE–NATO; przewidywał szkolenia językowe, meryto- — zacieśnienie współpracy wielonarodo- ryczne oraz interpersonalne, a także staże wej w dziedzinie obrony. zagraniczne, w tym staże w Stałym Przedsta- W celu zapewnienia ciągłości działań jako wicielstwie RP przy UE oraz w Polskim zasadę przyjęto uzgadnianie 18-miesięcznych Przedstawicielstwie Wojskowym przy Komi- programów działania w gronie trzech państw tecie Wojskowym NATO. Szkolenia przepro- kolejno sprawujących 6-miesięczne prezy- wadzano od drugiego półrocza 2009 roku do dencje (tak zwanych triów2). końca 2010 roku. Jednocześnie prowadzono konsultacje mię- Stosunki z sojuszem dzyresortowe oraz z wybranymi partnerami północnoatlantyckim Unii Europejskiej w celu pozyskania informacji o ich przygotowaniach do prezydencji. Polskie wysiłki koncentrowały się na pró- Chodzi o państwa, które wcześniej sprawo- bie zwiększenia intensywności i znaczenia wały prezydencję (Węgry) oraz o pozostałe współpracy na poziomie operacyjnym i tak- państwa Grupy Wyszehradzkiej (Czechy tycznym, między innymi dzięki harmonizo- i Słowacja), a także o partnerów z Trójkąta waniu i synchronizowaniu rozwoju jak naj- Weimarskiego (Francja i Niemcy) i tak zwa- szerzej rozumianych zdolności. Rozważano nego tria prezydencji. możliwość zainicjowania prac nad nowym porozumieniem, które regulowałoby kwestie Osiąganie priorytetowych celów wzajemnego wykorzystania zdolności pla- w dziedzinie WPBiO nistycznych UE i NATO i zastąpiłoby dotychczasowe porozumienie Berlin Plus, Zasadniczym kierunkiem działania polskiej umożliwiające wykorzystanie przez Unię prezydencji w dziedzinie WPBiO było osią- zdolności planistycznych sojuszu. Zarazem gnięcie postępu w dziedzinie rozwoju unij- zakładano ustanowienie racjonalnych i dłu- nych zdolności obronnych. Za punkt wyjścia gofalowych wzajemnych stosunków, zapew- przyjęto list, który ministrowie spraw zagra- niających efektywne wykorzystanie posia- nicznych i obrony Polski, Francji i Niemiec danych zasobów finansowych oraz gwa-

2 Polska formuje trio wspólnie z Danią i Cyprem. Pierwszy z tych krajów nie uczestniczy w rozwoju zdolności wojskowych UE, a drugi nie podpisał umowy o ochronie informacji niejawnych z NATO, co ogranicza możliwości jego współpracy z tą organi- zacją.

10 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo rantujących zoptymalizowanie podejmowa- Stosunki nych działań. z partnerami wschodnimi Większość działań polskiej prezydencji była ukierunkowana na zacieśnienie współ- Oryginalną ideą Partnerstwa Wschodnie- pracy obydwu organizacji w dziedzinie przygo było zróżnicowanie podejścia Unii Euro- gotowania i prowadzenia operacji. Dążono pejskiej do jej wschodnich sąsiadów4 oraz do zwiększenia zakresu konsultacji i koordy- zintensyfikowanie relacji między nimi a Unią. nacji działań w celu uniknięcia powielania Inicjatywa ta miała również umożliwić po- działań, tym samym do zwiększenia ich efek- szczególnym państwom wschodnim osiągnię- tywności i zmniejszenia kosztów. cie własnych celów integracyjnych, związa- W sferze tej nie osiągnięto jednak więk- nych z perspektywą europejską. Z drugiej szego postępu, głównie z powodu wysokie- strony, partnerzy wschodni oczekiwali głów- go stopnia upolitycznienia relacji NATO–UE nie złagodzenia polityki wizowej oraz utoż- – już długoletniego klinczu w stosunkach samiali ją z polityką rozszerzenia UE. W okre- Grecji z Turcją. Ta ostatnia wciąż nie uznaje sie poprzedzającym polską prezydencję była podmiotowości prawnomiędzynarodowej to inicjatywa o charakterze na wskroś poli- Cypru i blokuje dostęp tego kraju do infor- tycznym, mająca wzmocnić mechanizmy macji niejawnych NATO3. Podobnie postę- działania w relacji UE–Wschód. Zbudowana puje Cypr i wspierająca go Grecja w sprawie na podstawach Europejskiej Polityki Sąsiedz- dostępu Ankary do podobnych informacji twa (EPS) stanowiła jej wzmocnienie5. unijnych. Tym samym Turcja nadal nie ma Polska prezydencja dała impuls inicjatywie zgody na zwiększenie swojego udziału w pro- Partnerstwa Wschodniego (PW) oraz ją cesie podejmowania decyzji co do operacji wzbogaciła, włączając w jej ramy projekty prowadzonych przez UE oraz w pracach Eu- bilateralne i multilateralne, związane z sze- ropejskiej Agencji Obrony, a Cypr ani nie roko pojętym bezpieczeństwem, wchodzą- może zasiadać, ani nie ma prawa głosu w cia- cym w obszar zainteresowania WPBiO. łach UE, których decyzje dotyczą prowadzo- Urzeczywistnienie tej inicjatywy okazało się nych operacji, na przykład operacji „Althea” jednak dość trudne, przede wszystkim z po- (jej dowództwem operacyjnym jest SHAPE). wodu zainteresowania państw członkowskich Każda strona blokowanie drugiej uznaje za rejonem Afryki Północnej, dość nieprzewidy- ważny element swojej polityki zagranicznej. walnym pod względem rozwoju sytuacji spo- Uniemożliwia to efektywne realizowanie po- łeczno-politycznej, co wymuszało ostrożność rozumień Berlin Plus, a także ich ewentualne w działaniu. Ponieważ wprowadzenie demo- uzupełnianie, zwłaszcza w sferze współpra- kracji w tym regionie jest niełatwe, a niekiedy cy obydwu organizacji na teatrze działań. Dla wręcz niepożądane (pełna demokracja w stylu Polski jako państwa sprawującego prezyden- zachodnim mogłaby wynieść do władzy rów- cję była to trudna sytuacja. Polskie zamierze- nież ugrupowania ekstremistyczne), wiele nia powinny być uzgodnione bowiem z po- państw starało się wpłynąć na bieg zdarzeń zostałymi państwami tria, margines negocja- w taki sposób, by reżimy nieprzyjazne zostały cyjny był więc niezwykle wąski. zastąpione skłonnymi do współpracy.

3 Jest to zawarowane w umowie między NATO a UE, dotyczącej ochrony informacji niejawnych. Także w umowie Berlin Plus zapisano, że odnosi się ona jedynie do tych państw UE, które są bądź państwami NATO, bądź należą do programu „Partnerstwo dla pokoju” (PdP). Cypr nie należy ani do paktu, ani do programu. 4 Do programu należą: Ukraina, Gruzja, Armenia, Azerbejdżan, Mołdawia oraz Białoruś. 5 Celem Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (EPS) jest poszerzenie obszaru stabilności, bezpieczeństwa i dobrobytu na kraje sąsiadujące z Unią Europejską. EPS ma przyczynić się do zanikania różnic między Unią a sąsiadami, zwłaszcza w wymiarze politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturalnym. W jej ramach można wyróżnić dwa główne kierunki: wymiar wschodni oraz wymiar południowy.

Kwartalnik Bellona 1/2012 11 Bezpieczeństwo

Doceniając wagę tych uwarunkowań, Pol- — kryzys ekonomiczny, który spowodo- ska w czasie przewodniczenia Radzie Unii wał, że wiele krajów UE powstrzymywało się zarówno skupiła uwagę na rozwoju relacji od zwiększania zaangażowania na nowym dla z państwami wschodniego sąsiedztwa UE nich obszarze, podczas gdy istniały realne dzięki promowaniu ich udziału w operacjach szanse na zawarcie szybkich, wymiernych w ramach WPBiO oraz uczestnictwa w przed- i długoterminowych kontraktów w ramach sięwzięciach edukacyjnych, jak i zamierzała odbudowy państw arabskich; doprowadzić do zacieśnienia stosunków oraz — polityczne ryzyko ulokowania inwesty- do współpracy nad reformą sektora obrony. cji na Białorusi (choć niektóre kraje nie Założono, że takie działania mogą w przy- zmniejszyły tempa współpracy gospodarczej szłości pozytywnie wpływać, z jednej strony, z tym krajem); na sytuację polityczną i bezpieczeństwa — ryzyko zaistnienia konfliktu ze znacz- w regionie, a z drugiej – na zwiększenie wynie ważniejszym (strategicznym) partnerem, miany ekonomicznej. Wśród celów szczegó- a za takiego jest postrzegana Rosja, w przy- łowych za najważniejsze uznano polityczne padku jednoznacznego wsparcia aspiracji zbliżanie wymienionych krajów z UE oraz państw objętych programem, często sprzecz- pogłębienie dialogu na temat bezpieczeństwa nych z rosyjskimi interesami gospodarczymi. regionalnego. W ramach tych działań 6 września 2011 Współpraca roku Polska zorganizowała w Warszawie kon- cywilno-wojskowa ferencję, której celem było umożliwienie specjalistom zajmującym się zagadnieniami Uznano, że proces planistyczny operacji związanymi z WPBiO wymiany doświadczeń wojskowych UE na szczeblu strategicznym oraz opinii. Podczas konferencji dokonano jest nieefektywny. Jako przyczynę wskazano przeglądu dotychczasowych działań oraz pod- zbyt długi czas reakcji na kryzys, wynikający jęto próbę wytyczenia kierunków współpra- z upolitycznienia decyzji nawet w sprawach cy w takich dziedzinach, jak: szkolenie, dia- technicznych. W rezultacie dokumenty pla- log polityczny, reagowanie kryzysowe oraz nistyczne są opracowywane pospiesznie, nie- reforma sektora bezpieczeństwa (podczas mal w ostatniej chwili, tym bardziej że w każ- spotkania nie planowano podejmowania kon- dym przypadku konieczne jest przeprowadze- kretnych decyzji, pozostawiono je w gestii nie procesu tworzenia sił. Podkreślono, że nie głów państw i rządów, którzy zebrali się wypracowano jednolitego i efektywnego w ramach szczytu Partnerstwa Wschodniego modelu współpracy cywilno-wojskowej, w Warszawie, zorganizowanego 29–30 wrze- przy czym część państw członkowskich opo- śnia 2011 roku). wiada się za rozwojem autonomicznych Wspomniane działania podejmowano struktur planowania i prowadzenia unijnych w trudnym okresie6, co w dużym stopniu za- operacji wojskowych, natomiast pozostałe ważyło na ich skuteczności. O ile działania uważają te działania za zbędne lub wręcz na polu dyplomatycznym można uważać za szkodzące pozycji NATO i więziom trans- zakończone powodzeniem, o tyle w dziedzi- atlantyckim. nie wojskowej nie osiągnięto postępu. Na- Problemem, który starano się rozwiązać, leży jednak podkreślić, że na taki stan rze- była formuła prowadzenia operacji czysto czy wpłynęły również inne czynniki, mię- wojskowych. Od pewnego czasu jest ona dzy innymi: kwestionowana, a każda akcja militarna sta-

6 Chodzi między innymi o sytuację na Białorusi i Ukrainie, a także o swoiste przeciwdziałanie Rosji, która razem z Białorusią i Kazachstanem podjęła próbę budowania Unii Euroazjatyckiej.

12 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo nowi tylko jedną z możliwości osiągnięcia utworzenia nowych organów, takich jak cy- celu, czyli ustabilizowania sytuacji na danym wilno-wojskowe dowództwo operacyjne. obszarze. Wszystkie tego typu działania po- Przeforsowanie tej inicjatywy w trakcie pre- winny być uzupełnione (i zakończone) dzia- zydencji Polski było mało prawdopodobne – łaniami o charakterze cywilnym (odbudowa czego się obawiano – ponieważ część państw regionu postkonfliktowego). członkowskich Unii Europejskiej, zwłaszcza Jednym z ważniejszych zagadnień polskiej coraz bardziej eurosceptyczna Wielka Bry- prezydencji w obszarze WPBiO była próba tania, jest przeciwna tworzeniu nowych struk- zdefiniowania i opracowania całkowicie no- tur planistyczno-decyzyjnych WPBiO. Ideę wych metod, narzędzi oraz procedur współ- tę promowano więc stopniowo i starano się pracy cywilno-wojskowej. Ma temu służyć tworzyć klimat do zwiększenia zdolności pla- przekonstruowanie zasad osiągania zdolno- nistycznych przez integrowanie dotychczas ści cywilnych i wojskowych oraz ujednolice- istniejących podmiotów. nie i zharmonizowanie działań. Działania Polski były ukierunkowane na Unia nie może się ograniczać do dotych- osiągnięcie celu w trzech etapach, rozłożo- czasowych kierunków aktywności w sferze nych na wiele lat (bez określania terminu re- WPBiO7. Przyjęto, że powinny być one po- alizacji): szerzone między innymi o zagadnienia zwią- — I etap – przekształcenia w ramach ist- zane z bezpieczeństwem morskim oraz bez- niejących struktur w celu ich zoptymalizowa- pieczeństwem cybernetycznym i szeroko ro- nia oraz osiągnięcia większej synergii wojsko- zumianym bezpieczeństwem wewnętrznym. wego i cywilnego procesu planistycznego jako Podczas prezydencji Polska podjęła próbę zalążka przyszłej stałej, cywilno-wojskowej zbliżenia stanowisk w sprawie budowy w ra- komórki planowania i prowadzenia operacji mach UE stałej struktury planistyczno-do- UE; wódczej na szczeblu strategicznym, zdolnej — II etap – rozwijanie struktury według do planowania i prowadzenia całego spektrum stosownego planu osiągania/pogłębiania kooperacji oraz uwzględniającej działania cy- lejnych zdolności planistycznych oraz dowód- wilne, cywilno-wojskowe i wojskowe jako czych UE; elementu budowania zdolności UE do — III etap – osiągnięcie pełnej zdolności wszechstronnego reagowania na sytuacje kry- operacyjnej zintegrowanej cywilno-wojsko- zysowe na świecie. wej struktury planowania i prowadzenia ope- W większym stopniu i w sposób systemo- racji UE. wy starano się koordynować działania wszyst- Polskie propozycje życzliwie przyjęły kich niezbędnych podmiotów cywilnych Niemcy, Francja i Włochy. Zamiast jednak i wojskowych wewnątrz państw członkow- wspierać wysiłki naszego kraju, państwa te skich oraz w ramach UE, a także działań po- przedstawiły własne inicjatywy „uzupełnia- dejmowanych w wyniku kontaktów z pań- jące”. Choć prezentowały one ten sam kieru- stwami i organizacjami trzecimi. nek, różniły się szczegółami lub sposobami Podczas polskiej prezydencji próbowano osiągnięcia celu. To zaś rozbijało jedność jasno zdefiniować nowe ramy współpracy wysiłku państw, a nawet dezorientowało je – cywilno-wojskowej, z zastosowaniem właści- poszczególne państwa nie wiedziały, kogo wej metodyki, po to by stworzyć podstawy warto poprzeć.

7 Mowa o: rozdzielaniu stron konfliktu (Separation of Parties by Force Operation), stabilizacji, odbudowie i doradztwie wojskowym państwom trzecim (Stabilization, Reconstruction and Military Advice to Third Countries), a także o misjach zapobiegania konfliktom (Conflict Prevention), misjach ewakuacyjnych (Evacuation Operations) oraz wsparciu misji humanitarnych (Assistan- ce to Humanitarian Operations).

Kwartalnik Bellona 1/2012 13 Bezpieczeństwo

Przeciwko utworzeniu stałych struktur pla- cha dowodzenia (podporządkowania cywilów nistyczno-operacyjnych UE nadal najbardziej wojskowym, co w wielu krajach nie jest moż- oponuje Wielka Brytania. Jej sprzeciw po liwe ze względów prawnych) oraz zasad części wynika ze względów doktrynalnych finansowania (dodatkowego obciążenia bu- (więzi transatlantyckie), a po części pragma- dżetu wojskowego na rzecz działań o charak- tycznych (duże cięcia budżetu obronnego terze cywilnym). nakazują zapewnić bezpieczeństwo Wysp w Okazało się, że większość państw człon- sposób już wypróbowany – z wykorzystaniem kowskich Unii Europejskiej boryka się z pro- potencjału amerykańskiego). blemami nie tyle niedostosowania grup bo- Mimo że większość państw członkowskich jowych do współczesnych uwarunkowań czy opowiada się za kompromisowymi rozwią- braku woli politycznej użycia grup, ile z pro- zaniami, to droga do ich wypracowania jest blemem finansowania misji i operacji woj- jeszcze długa. skowych. Zagadnienie to nawet w okresie przed kryzysem ekonomicznym wywoływa- Rozwój zdolności obronnych ło kontrowersje. Obecnie w zarządzaniu finansowaniem Polska położyła nacisk na wykorzystanie kosztów wspólnych operacji wojskowych lub grup bojowych Unii Europejskiej (GB UE) mających wojskowe implikacje stosuje się jako jednostek szybkiego reagowania oraz na mechanizm Athena. Pozwala on na współfi- uzupełnienie braków zdolności wojskowych. nansowanie niektórych kosztów operacji Dodatkowe zdolności grupy te zyskałyby wojskowych podejmowanych przez UE. dzięki włączeniu do ich składu między inny- Koszty te są pokrywane przez wszystkie pań- mi ograniczonego komponentu sił morskich stwa członkowskie niezależnie od tego, czy i powietrznych oraz elementu cywilnego. uczestniczą one w konkretnej operacji czy też Drugi filar polskich inicjatyw dotyczył nie uczestniczą w niej. Ponadto państwa zmniejszenia niedoborów zdolności wojsko- uczestniczące ponoszą dodatkowe koszty, wych. związane z wystawieniem kontyngentów wojskowych, co skutecznie zniechęca je do Grupy bojowe UE podejmowania działań wykraczających poza sferę ich bezpośredniego zainteresowania. Oryginalnym celem polskiej prezydencji Należy zaznaczyć, że tylko niektóre pań- było przystosowanie unijnych grup bojowych stwa członkowskie UE są zdolne wykonywać do wymagań współczesnych operacji zarzą- zadania strategicznego transportu powietrz- dzania kryzysowego. Miało to zapobiec nego. Koszty tego transportu są wysokie. Dla zmniejszaniu się politycznego zainteresowa- przykładu, przerzut drogą powietrzną grupy nia tymi jednostkami. Włączenie do składu bojowej standardowej wielkości do rejonu grup bojowych komponentów sił morskich operacji w rejonie śródlądowym obejmuje i powietrznych nie stanowi problemu praw- osiem lotów samolotów A-340 (personel) nego, ponieważ komponenty te są przewidzia- i 100 lotów samolotów An-124 (sprzęt ne w Koncepcji grup bojowych UE. Ich funk- i uzbrojenie). W przypadku pierwszych ma- cjonowanie w grupie zależy jedynie od po- szyn jest to wydatek 2,5 mln euro, a w przy- ziomu ambicji danej grupy, ustalanego przez padku drugich – aż 20 mln euro. Jeśli jesz- państwa ją tworzące. Trudności nastręcza cze uwzględnić koszt transportu personelu natomiast urzeczywistnienie idei włączenia do i sprzętu z lotniska do rejonu operacji (śred- składu grupy elementu cywilnego. Problemy nio około 6 mln euro), to ogólne koszty wy- wynikają z nierozstrzygnięcia kwestii łańcu- niosą 28,5 mln euro w ciągu 60 dni.

14 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Jeśliby wykorzystać mieszany transport a) trwałego objęcia wspólnym finansowa- powietrzno-morski, koszt wyniósłby: niem transportu strategicznego GB UE do — osiem lotów samolotówA-340 (przerzut rejonu operacji i z powrotem; całości personelu) – 2,5 mln euro; b) objęcia wspólnym finansowaniem: — 20 lotów samolotów An-124 (20% – w fazie przygotowania operacji: rozpo- sprzętu i uzbrojenia) – 4 mln euro; znania strategicznego; — dwa rejsy statków typu ro-ro (80% – w fazie aktywnej operacji: zabezpiecze- sprzętu i uzbrojenia) – 4 mln euro; nia medycznego na wszystkich poziomach, — transport z miejsc rozładunku do rejo- rozpoznania taktycznego na teatrze działań, nu operacji – 12,2 mln euro. transportu taktycznego na teatrze działań oraz Ogólnie byłby to wydatek 22,7 mln euro zabezpieczenia logistycznego. w ciągu 70 dni. Jednym z priorytetów polskiej prezydencji W przypadku operacji prowadzonej w re- było poszerzenie zakresu wspólnego finan- jonie położonym w pobliżu brzegu morskie- sowania między innymi o transport strategicz- go koszt transportu powietrznego identycz- ny grup bojowych UE. Cel ten udało się osią- nej grupy bojowej wyniósłby: gnąć. — osiem lotów samolotów A340 (100% Poczynione uzgodnienia, zwłaszcza dekla- personelu) – 2,5 mln euro; racja do decyzji Rady, pozwala na wspólne — 100 lotów samolotów An-124 (100% finansowanie kosztów strategicznego trans- sprzętu i uzbrojenia) – 20 mln euro. portu lądowego, morskiego i powietrznego Koszt całkowity to 22,5 mln euro w czasie grup bojowych Unii do końca 2013 roku. 50 dni. Zgodnie z nową decyzją Rady wspólnym W przypadku użycia mieszanego transpor- finansowaniem objęto także koszty związa- tu powietrzno-morskiego wydatek byłby na- ne z: stępujący: — rekonesansem przed operacją; — osiem lotów samolotów A340 (100% — transportem dla dowództwa operacyj- personelu) – 2,5 mln euro; nego (OHQ) i dowództwa sił (FHQ) oraz ich — 20 lotów samolotówAn-124 (20% utrzymaniem w czasie trwania operacji; sprzętu i uzbrojenia) – 4 mln euro; — zabezpieczeniem medycznym na pozio- — dwa rejsy statków typu ro-ro (80% mie 2 i 3; sprzętu i uzbrojenia) – 4 mln euro; — ewakuacją medyczną. Razem: 10,5 mln euro w ciągu 30 dni. Istnieje również możliwość wspólnego po- Z przedstawionych wyliczeń wynika, że krywania innych wydatków, na przykład kosz- przerzut wojsk w sposób mieszany – po- tów uzasadnionego wyposażenia dodatkowe- wietrzno-morski – jest szybszy i tańszy. Trud- go, informacji satelitarnych oraz elementów no nie skonstatować, że często sugerowane krytycznych dla funkcjonowania operacji, przez planistów rozwiązania, wymagające które są pozyskiwane na wniosek dowódcy dłuższego czasu i droższe, nie zawsze są zgod- operacji i są zatwierdzone przez Komitet Spe- ne z zasadami logiki. cjalny Athena. W celu ograniczenia kosztów ponoszo- Środki finansowe na pokrycie polskiego nych przez Polskę, w tym związanych z uży- wkładu do mechanizmu Athena pochodzą ciem unijnych grup bojowych, starano się – z Ministerstwa Spraw Zagranicznych, zatem drogą zmiany decyzji Rady – włączyć konie obciążają budżetu Ministerstwa Obrony lejne sfery działalności do kategorii świad- Narodowej. czeń podlegających wspólnemu finansowa- Problem finansowania można by częścio- niu. Dotyczyło to: wo rozwiązać, gdyby niektóre elementy

Kwartalnik Bellona 1/2012 15 Bezpieczeństwo

GB UE, na przykład pododdziały współpra- realnych konsekwencji. Niemniej jednak sta- cy cywilno-wojskowej (Civil-Military Coope- nowiły istotny element nacisku na instytucje ration), CIMIC, przeciwpożarowe, morskiej unijne, co znalazło wyraz we wnioskach koń- służby poszukiwania i ratownictwa (Search cowych ze spotkania, sformułowanych w for- and Rescue), SAR czy służby zdrowia, były mie zalecenia instytucjom UE kontynuowa- wykorzystywane w działaniach o charakterze nia prac w tym zakresie. cywilnym8. Osiągnięcie postępu w tej dziedzinie było Polska podjęła wiele prób zainteresowania trudne z powodów politycznych i finanso- państw tą problematyką. Do najważniejszych wych. Dlatego za sukces należy uważać już należy zaliczyć: zorganizowanie wspólnie samo kontynuowanie rozmów. Polska dążyła z Instytutem Egmont w Brukseli 5 lipca 2011 więc do tego, by Rada do spraw Zagranicz- roku seminarium na temat możliwości zwięk- nych (Foreign Affairs Council – FAC), szenia elastyczności i wykorzystania grup obradująca z udziałem ministrów obrony bojowych UE, wrześniowy list ministra obro- 30 listopada 2011 roku, przyjęła konkluzje, ny narodowej do wysokiej przedstawiciel oraz których częścią byłoby wskazanie możliwo- spotkania na poziomie dyrektorów polityki ści lepszego przystosowania grup bojowych obronnej i szefów resortów. UE do potrzeb operacyjnych Unii i ich bar- Wszystkie te działania zyskały werbalne dziej elastyczne wykorzystanie oraz wytycze- poparcie państw członkowskich – utrzymanie kierunków dalszych działań. nie grup bojowych uznano za istotny czynnik i narzędzie rozwoju WPBiO. Przeszkodę Niedobory w ich wykorzystaniu stanowią względy poli- zdolności wojskowych9 tyczne i finansowe. Wydaje się to zrozumia- łe, jeśli uwzględnić kontekst czasowy (kry- Inicjatywa wspólnego pozyskiwania (po- zys finansowy). Dlatego w trakcie wspomnia- oling) i wykorzystania (sharing) zdolności nych spotkań rozważano możliwość wyko- oraz podziału zadań (pooling and sharing) rzystania unijnych grup bojowych w misjach stała się jednym z podstawowych działań Unii i operacjach o mniejszej skali i intensywno- Europejskiej w zakresie Wspólnej Polityki ści bez konieczności wprowadzenia zmian do Bezpieczeństwa i Obrony. Idea podziału za- Koncepcji grup bojowych UE. Jako możliwe dań – zmniejszenia kosztów utrzymywania opcje zaktywizowania unijnych grup bojo- i pozyskiwania zdolności obronnych – ma na wych rozważano ewentualność wariantowego celu złagodzenie wpływu kryzysu gospodar- przygotowania obydwu dyżurujących w każ- czego na budżety obronne państw UE. Cel dym półroczu zestawów GB UE, wprowadze- ten ma być osiągany dzięki podejmowaniu nie elementów cywilnych do ich składu lub do- działań: pooling i sharing. W kwietniu 2011 browolne zwiększenie czasu pełnienia dyżuru roku państwa członkowskie UE, odpowiada- z sześciu miesięcy do roku. jąc na prośbę przewodniczącego Komitetu Wszystkie te rozważania miały charakter Wojskowego UE, wstępnie zgłosiły, jakie wyłącznie akademicki i nie były poparte żad- działania chciałyby rozwijać w ramach ini- nymi analizami ani nie powodowały żadnych cjatywy. Polska wyselekcjonowała siedem

8 Zgodnie z regulacjami prawnymi Unii Europejskiej nie można przeznaczać środków z budżetu operacyjnego CFSP na prowadzenie operacji i misji mających implikacje wojskowe. 9 Zdolności wojskowe – pojęcie to często jest kojarzone jedynie z posiadaniem określonego potencjału, wyrażonego ilością i jakością sprzętu wojskowego oraz uzbrojenia. Tymczasem należy je rozumieć szerzej, obejmuje ono bowiem zagadnienia doktrynalne i koncepcyjne, organizacyjne, łączności, szkoleniowe, sprzętowe, rozwoju zasad dowodzenia, doboru personelu, odpowiedniej infrastruktury, bazy naukowo-technicznej i przemysłowej, sprawności zarządzania oraz poziomu interoperacyjno- ści. Wymienione sfery powinny być odpowiednio skorelowane w celu zapewnienia osiągnięcia pożądanych efektów.

16 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo obszarów współpracy: strategiczny transport Jako dziedziny zacieśnienia współpracy powietrzny, dostępność i zabezpieczenie dzia- najczęściej wymieniano: harmonizowanie łań śmigłowców na teatrze, obrona przed im- planów rozwoju, prace badawczo-rozwojo- prowizowanymi ładunkami wybuchowymi, we, zakupy wyposażenia i sprzętu wojskowe- rozpoznanie satelitarne, wparcie medyczne na go, szkolenia i ćwiczenia, ujednolicenie struk- teatrze działań, szkolenie, ćwiczenia i eduka- tur dowodzenia i procedur oraz optymalizo- cja wojskowa oraz jednostki (formacje) wie- wanie kosztów operacyjnych. lonarodowe, w tym grupy bojowe UE. Państwom Trójkąta Weimarskiego, które Uwzględniając zgłoszone przez państwa ob- były inicjatorem tej inicjatywy, udało się spo- szary współpracy, Komitet Wojskowy UE wodować, że konkluzje Rady do spraw Za- opracował wykaz ponad 300 propozycji, któ- granicznych (FAC) ze stycznia 2011 roku ry stał się podstawą do kolejnej tury zgłoszeń, zobowiązywały Catherine Ashton do przed- już ostatecznych. W połowie września 2011 stawienia w połowie roku raportu, w którym roku szef Sztabu Generalnego WP, po uzy- odniesiono by się między innymi do zagad- skaniu akceptacji ministra obrony narodowej, nień związanych z rozwojem zdolności woj- przekazał Komitetowi Wojskowemu UE skowych UE (poruszonych w liście weimar- listę 15 programów, które Polska chciałaby skim). W raporcie, który ukazał się w lipcu realizować w ramach inicjatywy. Pion pod- 2011 roku, czyli już w czasie naszej prezy- sekretarza stanu w MON do spraw polityki dencji, zaproponowano jednak utworzenie obronnej zorganizował we wrześniu 2011 dowództwa operacyjnego w Brukseli. Spo- roku seminarium poświęcone politycznym wodowało to sprzeciw Litwy i Wielkiej Bry- aspektom inicjatywy pooling and sharing tanii. Ta ostatnia już tradycyjnie obawiała się oraz wizji jej rozwoju. W połowie paździer- dublowania struktur NATO i zwiększania nika Sztab Wojskowy UE przesłał wstępne kosztów prowadzenia operacji przez UE. wnioski z analizy ostatecznych wkładów Uniemożliwiło to przyjęcie konkluzji w cza- państw do inicjatywy pooling and sharing, sie posiedzenia ministrów spraw zagranicz- w których wskazano 15 priorytetowych pro- nych UE, zorganizowanego 18 lipca, to zaś gramów (w tym siedem z Polski) spośród znacznie utrudniło realizację celów polskie- 122 zgłoszonych przez państwa. go przewodnictwa, dotyczących dania impul- Ponadto przeprowadzono analizę możliwo- su do dalszego rozwoju WPBiO. Poczynio- ści współpracy ukierunkowanej na zmniejsze- no zatem kroki w celu wypracowania propo- nie wspomnianych niedoborów. W tym celu zycji dalszych działań, możliwych do zaak- zdolności podzielono na trzy kategorie: ceptowania przez ministrów obrony i spraw — zdolności żywotne dla bezpieczeństwa zagranicznych. państwa i ściśle przez nie kontrolowane (jed- Mimo wysiłków nie udało się ani określić nostki bojowe wysokiej gotowości, wywiad, metodologii działań w sferze pooling and samoloty wielozadaniowe). W tym wypadku sharing, ani nie uzgodniono podstawowych założono, że współpraca ograniczałaby się do definicji z tym związanych. W konsekwencji zwiększenia interoperacyjności; każde państwo członkowskie UE postrzega — podjęcie współpracy w celu wspólne- tę ideę jako „ja produkuję dla całej Europy go wykorzystania zdolności narodowych tego – wy kupujecie”. Takie podejście spłyciło sens samego rodzaju (pooling), na przykład trans- działań (wysuwano nawet propozycje wspól- portu strategicznego lub logistyki; nych ćwiczeń wojskowych, co w tym kon- — ścisła współpraca, oparta na podziale tekście zakrawało na groteskę) w odróżnie- ról i zadań (role and task sharing) podczas niu od retoryki wypowiedzi, które stawały się realizacji wspólnego projektu. coraz bardziej „bojowe”.

Kwartalnik Bellona 1/2012 17 Bezpieczeństwo

Hamująco na prace wpłynęła również kon- wojskowego i uzbrojenia tych państw. Per- kurencyjna inicjatywa natowska – Smart De- spektywa wielomiliardowych dochodów spo- fence, która wskazywała praktycznie takie wodowała, że państwa członkowskie Unii, same cele, i to w sytuacji, gdy większość nękane kryzysem, nie były chętne do dziele- państw UE należy do NATO, a wszystkie nia się zyskami z innymi krajami. Dotyczyło opowiadają się za eliminowaniem dublowa- to zarówno potęg gospodarczych, jak i do- nia działań10. stawców zdolności niszowych. Dla obydwu Problemem stało się również to, że nawet tych grup ograniczenie wydatków na sferę w UE nie uzgodniono z Komisją Europejską wojskową częstokroć łączyło się z ryzykiem działań w obszarze pooling and sharing oraz zamknięcia fabryk, a tym samym zwiększe- że nie ustanowiono linii podziału kompeten- nia bezrobocia (między innymi z tego powo- cji między Komisją Europejską a Europejską du Stany Zjednoczone nadal są obecne Agencją Obrony (European Defence Agency w Afganistanie). – EDA). Teoretycznie mogłoby się zdarzyć, Nie należy się też się dziwić, że stosunko- że państwa UE wybierając jeden wspólny wo nikłe były wyniki działań podjętych w celu europejski myśliwiec lub inny sprzęt wojsko- wspólnego tworzenia i wykorzystania zdol- wy, spowodowałaby, że ich wytwórca stałby ności wojskowych (pooling and sharing). się monopolistą na skalę europejską i z defi- Państwa UE dość późno dostrzegły, że tym nicji podlegałby napiętnowaniu przez komi- zagadnieniem powinny interesować się nie sarza do spraw konkurencji. tyle poszczególne siły zbrojne czy resorty Nie rozwiano także politycznych obaw obrony, ile całe państwo. Wiązało się to dotyczących możliwości pozbycia się przez z koniecznością przemodelowania struktur za- niektóre państwa pewnych zdolności w chwi- równo sił zbrojnych, jak i przemysłu oraz li, gdy w zapisach konstytucyjnych wyraźnie z podjęciem decyzji o charakterze politycz- wskazuje się, że siły zbrojne powinny być no-społecznym (specjalizacja danego pań- zdolne do obrony niezawisłości danego kra- stwa, rezygnacja z pełnej suwerenności obron- ju nie tylko w układzie sojuszniczym, lecz nej w przypadku dzielenia się specyficznymi także samodzielnie. To zaś implikowało ko- zdolnościami z innymi państwami, ryzyko nieczność posiadania różnorodnych zdolno- bezrobocia strukturalnego w przypadku za- ści, tym bardziej że nadal żywe są wzajemne mykania niekonkurencyjnych gałęzi przemy- animozje Turcji i Grecji, Turcji i Francji (ten słu obronnego itp.). Dopóki idea ta była roz- pierwszy kraj średnio raz na dwa–trzy lata ważana teoretycznie, dopóty była nośna. Gdy zrywa współpracę wojskową z pierwszym, jednak zaczęto mówić o konkretach – obli- formułując nowe „poważne ostrzeżenia”), czono koszty i rozważono implikacje poli- Węgier i Rumunii czy państw bałkańskich. tyczne – zainteresowanie państw drastycznie Na rozwoju idei pooling and sharing oraz się zmniejszyło. inicjatywy Smart Defence zaważyła także Jednym z największych problemów w dzie- sytuacja w północnej Afryce, dająca okazję dzinie rozwoju zdolności stała się sama Eu- do odbudowania potencjału wojskowego mię- ropejska Agencja Obrony. Została powołana dzy innym Libii i krajów sąsiednich po tzw. już w 2004 roku jako instytucja mająca za arabskiej wiośnie, w czasie której poważnie zadanie optymalizowanie i konsolidowanie został uszczuplony stan posiadania sprzętu wysiłków w celu rozwoju europejskich zdol-

10 Niektórzy obserwatorzy oceniają przedstawienie inicjatywy Smart Defence jednoznacznie: Unia Europejska stanowi unię zarówno gospodarczą, jak i celną. Jeśli więc określony produkt o przeznaczeniu wojskowym byłby produkowany na terenie jednego z państw UE, to cenowo konkurowałby z podobnym produktem sprowadzanym z zewnątrz, np. z USA. Stąd owa kontrakcja.

18 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo ności obronnych. Do tej pory nie ma osią- dę na wykorzystanie Centrum Operacyjnego gnięć, a UE zamiast skoncentrować swoje na rzecz operacji w Rogu Afryki. wysiłki w ramach tego ciała, wciąż wysuwa Nowe rozwiązania mają pozwolić na: nowe i powiela własne inicjatywy. — przyspieszenie procesu podejmowania Smaczku dodaje fakt, że propozycja budże- decyzji na poziomie politycznym; towa EDA na 2012 rok sprowadza się do po- — polepszenie wymiany informacji, iden- ziomu budżetu z 2010 roku i nie uwzględnia tyfikacji synergii cywilno-wojskowych oraz nawet wskaźnika wzrostu inflacji11. W 2012 zacieśnienie współpracy z innymi organiza- roku nadal pozostaną nieobsadzone wakaty cjami międzynarodowymi. zastępcy dyrektora wykonawczego i jego asy- Ustalono, że do końca 2011 roku zostanie stenta. Nabór nowych pracowników na etaty zakończony przegląd mechanizmu Athena. stałe został ograniczony do minimum. Wysoką przedstawiciel zobowiązano do Ponadto plan pracy EDA na najbliższe trzy przedstawienia do połowy 2012 roku wyni- lata (2012–2014) jest oparty raczej na zało- ków analiz dotyczących polepszenia funkcjo- żeniach wcześniejszego planu rozwoju zdol- nowania bieżących misji i operacji UE. ności (CDP), nie uwzględniono w nim po- Dzięki polskim wysiłkom zobowiązano Eu- trzeb wynikających z inicjatywy pooling and ropejską Służbę Działań Zewnętrznych do sharing. opracowania analiz i rekomendacji dla państw Konkluzje tworzących grupy bojowe, dotyczących ich Rady do spraw Zagranicznych ścisłej współpracy z czynnikami cywilnymi. Jest to istotny element, decydujący o długofa- Potwierdzeniem i uznaniem polskich sta- lowych efektach działań kryzysowych12. rań było przyjęcie 1 grudnia 2011 roku kon- W ramach wzmacniania zdolności operacyj- kluzji Rady do spraw Zagranicznych (FAC), nych UE określono obszary i projekty współ- która obradowała dzień wcześniej. W trakcie pracy w zakresie pooling and sharing, co po- tego posiedzenia uzyskano kompromis winno pozwolić na przejście do fazy realizacji w sprawie rozwoju Wspólnej Polityki Bez- konkretnych projektów13. Zalecono zapewnie- pieczeństwa i Rozwoju, co stworzyło for- nie komplementarności prac prowadzonych malną podstawę do dalszych prac nad nią przez obydwie organizacje w ramach pooling w trakcie kolejnych prezydencji. and sharing (UE) oraz Smart Defence We wspomnianych konkluzjach podkre- (NATO). ślono konieczność wzmocnienia zdolności Choć UE koncentruje uwagę na obszarze planistycznych UE z uwzględnieniem istnie- położonym na południe od niej, udało się jących struktur oraz zwróceniem uwagi na uzyskać jej akceptację rozwoju współpracy zapewnienie większej spójności działań cy- z państwami Partnerstwa Wschodniego. Eu- wilnych i wojskowych, co oznacza, że de- ropejska Służba Działań Zewnętrznych zo- cyzja o powołaniu stałego dowództwa ope- stała zobowiązana do opracowania w pierw- racyjnego UE została przesunięta na czas szym kwartale 2012 roku propozycji (tzw. nieokreślony. policy paper) współpracy z partnerami UE, Po raz pierwszy w historii Wspólnej Poli- z partnerami wschodniego sąsiedztwa włącz- tyki Bezpieczeństwa i Obrony wyrażono zgo- nie.

11 W propozycji przewidziano całkowity budżet Agencji na 2012 rok w wysokości 30,5 mln euro, w tym 22,5 mln euro to budżet na wydatki personalne i funkcjonowanie Agencji oraz 8 mln euro to budżet operacyjny. Również w perspektywie budżetowej na lata 2012–2014 nie przewidziano realnego wzrostu finansowania Agencji, co pośrednio świadczy o poziomie zaufania państw członkowskich do tej instytucji. 12 Wyniki prac zostaną przedstawione w pierwszej połowie 2012 roku. 13 Rada oceni postępy w tej dziedzinie w kwietniu 2012 roku.

Kwartalnik Bellona 1/2012 19 Bezpieczeństwo

W dziedzinie zdolności cywilnych Rada: prac we współdziałaniu z innymi resortami — zobowiązała wysoką przedstawiciel do (spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, opracowania wieloletniego programu prac sprawiedliwości, finansów). w celu wzmocnienia zdolności cywilnych; Podkreślono także znaczenie rozwoju — wezwała państwa członkowskie do wy- współpracy z partnerami spoza UE (NATO, syłania na misje personelu cywilnego; ONZ, sąsiedztwo wschodnie) z poszanowa- — podkreśliła wagę prac dotyczących niem pełni autonomii decyzyjnej wszystkich wzmacniania związków między Wspólną zaangażowanych stron. Polityką Bezpieczeństwa i Obrony a Obsza- rem Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedli- Podsumowanie wości. Podkreślono znaczenie unijnych grup bo- W skali makro Polska, wspierana działa- jowych w systemie reagowania kryzysowe- niami głównych państw członkowskich (naj- go UE. Przyznano zarazem, że w pierwszej silniejszych ekonomicznie i politycznie) oraz połowie 2012 roku dyżur będzie pełniła tyl- wysokiej przedstawiciel, zainicjowała wiele ko jedna grupa, co zmniejsza zdolności re- procesów UE, stymulowała dyskusje oraz agowania UE. W tym kontekście wyrażono przygotowywała grunt pod przyszłe decyzje. zaniepokojenie zbyt skomplikowanym i nie- Należy zauważyć, że polska prezydencja efektywnym systemem budowania zdolności przypadła na okres budowy struktur powsta- na potrzeby misji i operacji WPBiO. łych w wyniku przyjęcia traktatu lizbońskie- Jednocześnie zaakcentowano potrzebę bu- go, a także poważnych trudności związanych dowy kompleksowych cywilno-wojskowych z ogólnoświatowym spowolnieniem ekono- zdolności zarządzania kryzysowego i post- micznym. Dlatego inicjatywy i duża aktyw- konfliktowej odbudowy rejonów objętych ność Polski nie znalazły bezpośredniego od- kryzysem. zwierciedlenia w rezultatach. Częściowo Wiele uwagi Rada poświęciła działaniom wpłynęły na to również indywidualne ambi- Unii w Afganistanie, Kosowie, Demokratycz- cje poszczególnych podmiotów unijnych, co nej Republice Konga oraz w Rogu Afryki. skutkowało brakiem należytej koordynacji Podkreślono, że konieczne jest planowanie prac. Stare powiedzenie mówi, że jeśli nie nowych misji, przy czym zwrócono uwagę na wiadomo o co chodzi, to chodzi o pieniądze. konieczność zapewnienia właściwej realizacji Często trzeba było hamować zapędy po- misji już prowadzonych14. Zapowiedziano szczególnych państw, które nierzadko wy- przedłużenie mandatu misji EUNAVFOR żej stawiały partykularne interesy niż ogól- „Atalanta” do 2014 roku i po raz pierwszy przy- ne dobro. Równie często starano się zwal- znano, że baczniejszej uwagi wymaga sytuacja czać objawy zamiast przyczyny konkretne- w rejonie Sahelu. Stosownie do wagi zagad- go stanu rzeczy. nienia wiele miejsca poświęcono idei wspól- Od grudnia 2009 roku, zgodnie z postano- nego pozyskiwania i wykorzystania zdolności wieniami traktatu lizbońskiego, wysoki przed- wojskowych oraz cywilnych. Zaznaczono, że stawiciel do spraw Wspólnej Polityki Zagra- tylko częściowo zrealizowano wytyczne zawar- nicznej i Bezpieczeństwa (WPZiB): te w Celu operacyjnym 2010, w związku — prowadzi wszystkie sprawy związane z czym zobowiązano wysoką przedstawiciel z WPBiO; do opracowania wieloletniego planu rozwoju — przewodniczy Radzie do spraw Zagra- zdolności cywilnych oraz do koordynowania nicznych (Foreign Affairs Council – FAC);

14 Jest to tym bardziej istotne, że coraz częściej podczas misji i operacji – zarówno natowskich (Afganistan), jak i unijnych („Atalanta”) – daje się zauważyć następująca prawidłowość: partyzantka wygrywa, jeśli nie przegrywa, a regularne siły zbrojne przegrywają, jeśli nie wygrywają.

20 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

— działa z jej upoważnienia i czuwa nad ne rozwiązania. To z kolei obligowało do uzy- spójnością działań zewnętrznych UE; skania każdorazowo poparcia państw człon- — określa program prac Rady UE i kieru- kowskich w celu wywierania nacisku na naj- je procesem uzgodnień politycznych państw wyższe gremia decyzyjne UE. członkowskich; Z drugiej strony, mimo przeciwności pod- — jako zastępca przewodniczącego Komi- jęto działania związane z propozycją szko- sji Europejskiej odpowiada za realizowanie lenia oficerów i urzędników innych państw, i koordynowanie działań w dziedzinie stosun- zarówno członkowskich UE, jak i państw ków zewnętrznych. trzecich, w tym objętych programem Part- Konsekwencją nadania tych uprawnień nerstwa Wschodniego15. było zmniejszenie znaczenia i zadań rotacyj- Szczególnego znaczenia nabrała umiejęt- nej prezydencji w obszarze WPBiO, która ność prowadzenia nieformalnego dialogu straciła dotychczasowy wpływ na konstruk- i wypracowywania konsensusu. Polska była cję programu prac Rady i jej działalność. zmuszona oficjalnie zachować pozycję neu- Podczas analizy wyników polskiej prezy- tralną i nie promować ściśle narodowych dencji należy wziąć pod uwagę, że istnieje interesów. Tylko w ten sposób można było wyraźne rozgraniczenie między poziomem uzyskać poparcie dla własnych idei – nale- ambicji i aktywności państwa prezydencji żało się liczyć z uwarunkowaniami wyni- a możliwymi do uzyskania rezultatami. Ini- kającymi z pozycji prawnej państw nasze- cjatywy i wnioski polskiej prezydencji mo- go tria. gły mieć charakter jedynie doradczy. Podsta- Jedno z nich, Dania, nie uczestniczy w roz- wową formą działania były seminaria i konwoju zdolności wojskowych UE. Dlatego ferencje tematycznie związane z ustalonymi w toku konsultacji ustalono następujący po- priorytetami. Przedstawiano również doku- dział ról w okresie duńskiej prezydencji menty, w których dawano pod rozwagę róż- (1 stycznia–30 czerwca 2012 roku)

Zagadnienie Obowi¹zek przejmie

1 2 Raporty dla przewodnicz¹cego Komitetu Przewodnicz¹cy Komitetu Wojskowego UE Wojskowego UE z wyników posiedzeñ Rady na podstawie materia³ów duñskiej prezydencji do spraw Zagranicznych (FAC MFA/MOD) (rozwi¹zanie to bêdzie stosowane do czasu ustalenia sta³ych zasad postêpowania w podobnych przypadkach) Raporty dla przewodnicz¹cego Komitetu Przewodnicz¹cy Komitetu Wojskowego UE Wojskowego UE z wyników posiedzeñ dyrektorów na podstawie materia³ów duñskiej prezydencji politycznych MO (rozwi¹zanie to bêdzie stosowane do czasu ustalenia sta³ych zasad postêpowania w podobnych przypadkach) Informacje z Komitetu Wojskowego NATO Polska jako pañstwo, które ju¿ sprawowa³o dla Komitetu Wojskowego UE i informacje prezydencjê (alternatywnie dyrektor generalny o pracach Komitetu Wojskowego UE dla Komitetu Sztabu Wojskowego UE) Wojskowego NATO Przewodniczenie Komitetu Wojskowego UE Cypr jako pañstwo sprawuj¹ce nastêpn¹ w czasie nieobecnoci sta³ego przewodnicz¹cego prezydencjê (alternatywnie dziekan przedstawicieli wojskowych przy Komitecie Wojskowym UE).

15 Zasadne byłoby wykorzystanie doświadczeń innych państw europejskich i pozaeuropejskich. Dzięki tego typu kształceniu konsekwentnie formują one grupę absolwentów, którzy po powrocie do domu często reprezentują lub co najmniej wspierają (nawet nieświadomie) polityczne i gospodarcze interesy państwa gospodarza.

Kwartalnik Bellona 1/2012 21 Bezpieczeństwo

1 2 Przewodniczenie Grupie Zadaniowej UE Cypr jako pañstwo sprawuj¹ce nastêpn¹ w czasie nieobecnoci sta³ego przewodnicz¹cego prezydencjê Reprezentowanie przewodnicz¹cego Komitetu Cypr jako pañstwo sprawuj¹ce nastêpn¹ Wojskowego UE (w czasie jego nieobecnoci) prezydencjê (alternatywnie dziekan na posiedzeniach Rady Steruj¹cej EDA przedstawicieli wojskowych przy Komitecie Wojskowym UE) Opracowanie planu pracy Komitetu Wojskowego Biuro przewodnicz¹cego Komitetu UE, kalendarza i spotkañ przewodnicz¹cego Wojskowego UE Komitetu Wojskowego UE, agendy posiedzeñ Komitetu Wojskowego UE itp. Opracowanie planu pracy Grupy Zadaniowej Biuro przewodnicz¹cego Grupy Zadaniowej EUMC, kalendarza spotkañ, ich agendy itp. Komitetu Wojskowego UE Opracowanie planu pracy Grupy Zadaniowej Przewodnicz¹cy HTF i jego sztab do spraw zdolnoci (HTF), kalendarza spotkañ, ich agendy itp. Cotygodniowe rutynowe meldunki prezydencji Przewodnicz¹cy Komitetu Wojskowego UE na forum Komitetu Wojskowego UE (przedstawiciele duñskiej prezydencji bêd¹ uczestniczyli w cotygodniowych nieformalnych spotkaniach koordynacyjnych w biurze przewodnicz¹cego Komitetu Wojskowego UE)

Czynnikiem, który istotnie wpłynął na tok przełożonym. Taka struktura umożliwiła tak- naszej prezydencji, był kryzys ekonomiczny. że efektywne koordynowanie działań w ob- Rządy wielu państw ukierunkowały swoją szarach funkcjonalnych leżących w kompe- energię nie tyle na niezbędne reformy, ile na tencjach komórek i jednostek organizacyj- łatwe do „sprzedania” działania doraźne. nych podległych szefowi Sztabu Generalne- Nader często kierowano się zasadą, którą wie- go WP. le lat temu sformułował sir Basil H. Liddell Zakres kompetencji Grupy Zadaniowej Hart, mówiącą, że w sferze wojskowości jest umożliwił skupienie wysiłków Sztabu Gene- tylko jedna rzecz trudniejsza od zaakcepto- ralnego WP na sferze współdziałania z UE, wania nowych pomysłów. Jest nią porzuce- zapobiegł także dublowaniu obowiązków nie starego sposobu myślenia. struktur podległych szefowi Sztabu General- Chwalebnym wyjątkiem (i nie jedynym), nego WP. Obecnie są analizowane wnioski zaprzeczającym poglądom o uniwersalno- dotyczące wspomnianych działań. Z pewno- ści i ponadczasowości tej tezy, były działa- ścią pozwoli to na dalsze optymalizowanie nia podjęte w resorcie obrony narodowej, struktur dowodzenia i kierowania, tak by od- polegające na wdrożeniu nowoczesnych powiadały wyzwaniom współczesności. zasad pracy w sytuacjach, w których podstawowe znaczenie niejednokrotnie ma Kilka wniosków czynnik czasu. dla sił zbrojnych Jako przykład nowego podejścia można wskazać Grupę Zadaniową Sztabu General- W konkluzjach Rady do spraw Zagranicz- nego WP. Jej strukturę maksymalnie spłasz- nych określono kierunki dalszych działań czono, by dać specjalistom swobodę działa- w sferze WPBiO. Uzasadnione wydaje się nia i umożliwić im szybką reakcję na poja- sformułowanie przez krajowe czynniki poli- wiające się problemy bez konieczności każ- tyczne wytycznych dla sił zbrojnych, ukierun- dorazowego kontaktowania się z nominalnym kowujących działania planistyczne w celu

22 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo ewentualnego przygotowania się do udziału Do najważniejszych należy zaliczyć: nierów- (kadrowego, logistycznego, sprzętowego, ności społeczne, zmiany klimatyczne, globa- doktrynalnego) w przewidywanych misjach lizację i współzawodnictwo o surowce natu- i operacjach UE. Wytyczne powinny zawie- ralne. rać jasne wskazanie, na które kierunki zaan- Ocena się, że do 2025 roku prawie 60% gażowania Unii należy zwrócić szczególną społeczeństwa będzie mieszkało w rejonach uwagę w kontekście czynnego wsparcia (na zurbanizowanych. Tymczasem światowe zaco należy się odpowiednio przygotować), potrzebowanie na energię dynamicznie się a które należy jedynie monitorować. zwiększa, w czasie gdy alternatywne jej źró- W przewidywalnej przyszłości należy się dła nadal stanowią margines. Zwiększa się spodziewać zwiększenia (a przynajmniej nie- również uzależnienie krajów rozwiniętych od osłabienia) znaczenia sił zbrojnych. Będzie importu energii, co istotnie wpływa na ich to związane z coraz większą rywalizacją ekonomię. W związku z tym należy spodzie- państw dążących do uzyskania kontroli nad wać się większego zaangażowania sił zbroj- źródłami surowców o znaczeniu strategicznych w operacje zabezpieczenia rejonów po- nym, ochrony dróg ich transportu (morskich zyskiwania źródeł energii oraz tras ich trans- i lądowych) oraz miejsc składowania. Ko- portu17. niecznością stanie się rozwijanie wszystkich Wyzwaniem dla sił zbrojnych będą opera- możliwych do uzyskania zdolności, ponieważ cje pomocy humanitarnej, wynikającej ze konkurujące ze sobą państwa nie będą skłon- zmian w środowisku naturalnym, niedobora- ne ich użyczyć potencjalnemu kontrkandyda- mi wody i klęskami naturalnymi oraz wywo- towi do zysków. Sytuacja będzie wymagała łanymi działalnością ludzką. spojrzenia długofalowego, stąd znaczenie Ważnym czynnikiem określającym przyszłe ugruntowania i rozwoju potencjału eksperc- środowisko bezpieczeństwa będzie także roz- kiego i pozycji takiego organu, jakim jest wój nauki i technologii, co przy ułatwionym Sztab Generalny WP (bez względu na to, jak przepływie informacji może doprowadzić do w przyszłości będzie brzmiała jego nazwa). proliferacji broni masowego rażenia. Przedstawione przewidywania znajdują Coraz trudniej będzie przewidywać źródła uzasadnienie w tym, że we wszystkich pol- potencjalnych konfliktów. Nie należy jednak skich dokumentach doktrynalnych jest mowa wykluczać, że będą one oparte na wymienio- o jak najściślejszym współdziałaniu w dzie- nych przesłankach. Konflikty mogą mieć róż- dzinie obronności z podmiotami ponadnaro- norodny charakter. Dotychczasowe i nowe dowymi (NATO, UE), także w samej Euro- zagrożenia będą występowały równolegle pejskiej strategii bezpieczeństwa, przyjętej w różnych kombinacjach, co utrudni ich li- 12 grudnia 2003 roku i zaaprobowanej przez kwidowanie jedynie środkami militarnymi. nasz kraj, zapisano, że żadne państwo nie UE i jej państwa członkowskie dysponują może samo rozwiązywać dzisiejszych złożo- różnorodnymi instrumentami umożliwiają- nych problemów16. cymi działania w ramach Wspólnej Polityki Z analizy trendów strategicznych wynika, Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Zdolności że istnieje wiele czynników, które mogą przy- te należy zwiększać nie tylko w aspekcie du- czynić się do zdestabilizowania międzynaro- żych operacji UE, lecz także krótkotrwałych dowej sytuacji politycznej i bezpieczeństwa. działań. Unia powinna być zdolna do podej-

16 Europejska strategia bezpieczeństwa. Bruksela 2003, s. 1 (w najbliższym czasie należy spodziewać się działań w celu jej zaktualizowania). 17 Dla przykładu, do największych odbiorców ropy z Iranu należą między innymi Chiny, Indie, Włochy i Francja, co sprawi, że koordynowanie ewentualnych działań przeciw Iranowi będzie utrudnione zarówno na forum ONZ, jak i NATO oraz UE.

Kwartalnik Bellona 1/2012 23 Bezpieczeństwo mowania długotrwałych wysiłków, głównie Można założyć, że ewolucja WPBiO bę- prewencyjnych, promujących demokrację, dzie ukierunkowana na trzy obszary związa- praworządność, współpracę regionalną ne z bezpieczeństwem: i walkę ze zorganizowaną przestępczością. — uzyskanie prewencyjnego wpływu na Dlatego nacisk powinien być położony na środowisko bezpieczeństwa; ujednolicenie poglądów i działań UE w tej — posiadanie zdolności do zdecydowane- dziedzinie. go i szybkiego reagowania na zagrożenia; Legitymizacja działań w obszarze polityki — zagwarantowanie ochrony obywatelom zagranicznej i bezpieczeństwa jest czynni- UE przebywającym na terenach objętych kon- kiem niezbędnym, zapewniającym między- fliktami oraz zapewnienie systemu bezpie- narodowe poparcie oraz przychylność opinii czeństwa zbiorowego. społecznej. Operacje UE powinny być opar- W związku z tym UE powinna wypraco- te na zasadach prawa międzynarodowego, wać takie mechanizmy dotyczące sił zbroj- w szczególności na Karcie Narodów Zjedno- nych państw członkowskich, w których ra- czonych, przy czym w działaniach Unii po- mach WPBiO będzie mogła skoordynować winny być uwzględnione wspólne interesy działania różnorodnych elementów reagowa- państw członkowskich. Dlatego też w opera- nia oraz być przedmiotem kompleksowego i cje należy angażować jak największą liczbę zintegrowanego planowania. państw członkowskich i podczas działań Oprócz dotychczasowych domen przyszłe w jak największym stopniu wykorzystywać środowisko operacyjne będzie zawierało do- środki cywilne i wojskowe. menę cybernetyczną – sferę pozwalającą na UE ma ambicję odgrywania roli gracza glo- pozyskiwanie informacji i manipulowanie balnego, z czym łączy się zobowiązanie do nimi. Instrumenty wojskowe powinny więc dzielenia odpowiedzialności za bezpieczeń- umożliwiać używanie następujących domen: stwo globalne. Dlatego konieczne są skoor- — fizycznej (lądowej, powietrznej i mor- dynowane działania dyplomatyczne i inne skiej), w której będą prowadzone operacje w celu wsparcia operacji o charakterze woj- o większej skali – w większej odległości i na skowym. W przyszłości unijne operacje mi- większym obszarze, w różnych warunkach litarne będą prowadzone na podstawie posta- terenowych i klimatycznych; nowień traktatu lizbońskiego, powinny więc — cybernetycznej, wykorzystującej postęp uwzględniać następujące możliwe zadania technologiczny; wojskowe: — osobowej, wykorzystującej przede — działania związane z zapobieganiem sy- wszystkim znajomość aspektów kulturowych tuacjom kryzysowym, w tym współpracę możliwych rejonów operacji celem osiągnię- obronną oraz udział w akcjach rozbrajania; cia wpływu na prowadzone operacje. — akcje interwencyjne (przywracające Potencjalny przeciwnik, prowadząc dzia- tam, gdzie to pożądane, status quo ante), ze łania asymetryczne oraz hybrydowe, będzie szczególnym uwzględnieniem wojskowych stosował zaawansowane rozwiązania techno- operacji zarządzania kryzysowego; logiczne. Dlatego w przyszłości siły zbrojne — operacje ochronne (stabilizacyjne), będą zmuszone do szybkiego przystosowa- ukierunkowane zwłaszcza na reakcje na ka- nia się do nowych form konfliktów, do wy- tastrofy naturalne, operacje ewakuacyjne, za- konywania nowych zadań oraz do uwzględ- bezpieczenia szlaków komunikacyjnych oraz niania uczestników konfliktów. Źródeł zagro- operacje stabilizacyjne w regionach wydoby- żeń należy upatrywać w niestabilności państw cia surowców naturalnych o znaczeniu stra- i rejonów, w których UE będzie prowadziła tegicznym. działania w celu wyeliminowania zjawisk

24 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo groźnych dla nie samej. Niemożliwe będzie żałoby preferować częste ćwiczenia o małej przewidzenie w sposób dokładny i dłuższej intensywności w celu przeszkolenia personelu perspektywie źródeł oraz charakteru owych cywilnego i wojskowego również na szcze- zagrożeń, co wymusi konieczność przygoto- blu politycznym oraz rezerw osobowych. wania się do szybkiej reakcji na sytuacje kry- Ważne byłyby ćwiczenia na potrzeby konkret- zysowe. Przyszłe operacje wojskowe UE po- nych misji, mające przygotować do spraw- winny być poprzedzone analizą możliwych nego wykonywania konkretnych zadań. korzyści, z uwzględnieniem zmienności ich in- 3. Dowodzenie i kierowanie. Będą stano- tensywności. Zasadnicze znaczenie będzie wiły element decydujący o osiągnięciu prze- miała możliwość osiągnięcia celów w sposób wagi informacyjnej i decyzyjnej. C2 powin- szybki i zdecydowany. Operacje ukierunkowany być zapewnione w czasie rzeczywistym ne na wyczerpanie przeciwnika powinny być na wszystkich szczeblach dowodzenia i or- zastąpione kompleksowymi i skoordynowany- ganizacyjnych, to zaś będzie wymagało ujed- mi działaniami wszystkich czynników decy- nolicenia i uproszczenia procedur C2. Na- dujących o powodzeniu działań w celu uzy- leży się liczyć z koniecznością posiadania skania efektu ekonomiki wykorzystania sił. zdolności sieciocentrycznych. Struktura do- Będzie to wymagało odpowiedniego zharmo- wodzenia powinna zapewniać bezpieczeń- nizowania zdolności oraz wstępnego określe- stwo i elastyczność działania na wszystkich nia stosownych komponentów i partnerów. szczeblach. W przyszłości siły zbrojne powinny być 4. Zarządzanie informacjami. Prowadze- zdolne do operowania w sposób uwzględnia- nie operacji będzie wymagało zdolności zbie- jący wymagania dotyczące wielonarodowo- rania, przetwarzania, selekcji, rozdzielania, ści oraz działań połączonych, a także zaan- rozpowszechniania, wyszukiwania i przecho- gażowanie czynników organizacyjnych i ad- wywania informacji. Zasadniczą rolę w tym ministracyjnych UE. Podczas działań należy procesie będą odgrywały systemy zarządza- zwracać uwagę na interoperacyjność elemen- nia informacjami o zasięgu światowym, tów dowodzenia i kierowania (C2) oraz pla- o bezpiecznych łączach i dużej prędkości nowania i wymiany informacji, same działa- transferu danych. nia zaś powinny obejmować najniższe szcze- 5. Podjęcie działań. Aby móc sprawować ble dowodzenia. W związku z tym można kontrolę w czasie i przestrzeni na lądzie, podjąć próbę określenia zasadniczych ram w powietrzu, na morzu oraz w przestrzeni in- rozwoju zdolności wojskowych sił zbrojnych formatycznej, trzeba będzie pozyskać zdol- państw członkowskich: ności do natychmiastowego podjęcia działań 1. Szkolenie podstawowe. Poziom szko- precyzyjnych, szybkich i o zasięgu global- lenia indywidualnego i zespołowego powi- nym. nien zależeć od wyszkolenia podstawowego, 6. Przedsięwzięcia defensywne. Mają za- taktycznego, technicznego, fizycznego, inte- pewnić możliwość ochrony, obrony i prze- lektualnego i w zakresie aspektów psycholo- ciwdziałania próbom zaburzenia toku wła- gicznych. Równie ważne jest uświadomienie snych operacji. Należy dążyć do uzyskania uczestnikom operacji znaczenia mediów oraz zdolności do wykrywania i zwalczania wszel- utrzymania odpowiednich standardów zacho- kich rodzajów broni i uzbrojenia, które mogą wania, a także posiadania siły moralnej być wykorzystane przez potencjalnego prze- i możliwości wzajemnego porozumiewania ciwnika. się w wybranym języku. 7. Przerzut. Zdolność do przerzutu wła- 2. Ćwiczenia. Priorytet powinny mieć snych sił jest podstawowym warunkiem roz- połączone ćwiczenia wielonarodowe. Nale- poczęcia i prowadzenia operacji w odległych

Kwartalnik Bellona 1/2012 25 Bezpieczeństwo regionach. Siły zbrojne, samodzielne lub —ciągłego optymalizowania struktur or- w układzie sojuszniczym, powinny mieć do ganizacyjnych SGWP; dyspozycji różnorodne środki transportu stra- — koordynowania procesu wsparcia za- tegicznego wraz z elementami wspomagają- granicznych organów przedstawicielskich; cymi go, takimi jak środki tankowania w po- — przystosowywania systemu łączności wietrzu. i obiegu informacji do systemów istniejących 8. Prowadzenie działań długotrwałych. w strukturach NATO i UE; Sukces operacji wojskowych będzie również — optymalizowania systemu pozyskiwania, uzależniony od możliwości utrzymywania sił analizowania i wdrażania wniosków, obejmu- i środków przerzuconych w ramach tych jącego wszystkie sfery działania polskich sił operacji. Obszar przedsięwzięć powinien zbrojnych na arenie międzynarodowej. obejmować zagadnienia zaopatrzenia, wy- Konieczne jest ustawiczne, planowe i per- miany, rotacji sił i środków zgodnie z wyma- spektywiczne kształcenia kadr SZ RP ganiami operacyjnymi. w celu ich przygotowania do wykonywa- Obecnie Siły Zbrojne RP wydzielają oko- nia zadań wynikających ze zobowiązań so- ło trzech tysięcy żołnierzy i pracowników juszniczych w ramach UE i NATO18. Po- cywilnych wojska do udziału w misjach i ope- nieważ w pakcie i Unii wszystkie decyzje racjach poza granicami kraju. Bieżące i pla- o charakterze obronnym są podejmowane nowane zobowiązania międzynarodowe po- kolektywnie, z zastosowaniem zasady jed- zwalają wnioskować, że udział ten nie zma- nomyślności, brak rozwiązań korzystnych leje. Polskie siły zbrojne są zaangażowane z punktu widzenia interesów Polski może w prace związane z rozwojem zdolności być konsekwencją bierności lub braku wie- obronnych NATO i UE, co będzie bezpośred- dzy i doświadczenia personelu wyznaczo- nio rzutowało na ich rolę i możliwości ope- nego do obsługi zobowiązań międzynaro- rowania w europejskim oraz światowym sys- dowych. W związku z tym konieczne jest temie bezpieczeństwa. zapewnienie wszechstronnie wykwalifiko- Struktury planowania i dowodzenia soju- wanego personelu, zdolnego sprostać co- szu północnoatlantyckiego oraz Unii Euro- raz większym wymaganiom. pejskiej są głęboko przekształcane w celu ich Działania we współczesnym środowisku dostosowania do stale zmieniających się wa- międzynarodowym, zarówno w ramach struk- runków oraz osiągnięcia większej elastycz- tur przedstawicielskich i sojuszniczych oraz ności. Działania te powinny wymuszać na w operacji, wymagają od personelu pełnej Siłach Zbrojnych RP ciągłe doskonalenie or- gotowości – z chwilą objęcia konkretnego ganizacji i funkcjonowania własnych struktur stanowiska każdy członek personelu Sił analityczno-decyzyjnych. Chodzi o zachowa- Zbrojnych RP powinien być przygotowany nie adekwatności polskich struktur organiza- do wykonywania stawianych przed nim zacyjnych do struktur NATO i UE zgodnie dań. Nie obniżając rangi procesu samokształ- z kierunkami ich rozwoju zaakceptowanymi cenia, konieczne wydaje się więc podnie- przez Rzeczpospolitą Polską. sienie poziomu i efektywności szkolenia Zasadniczą rolę w systemie planowania w zakresie problematyki UE i NATO, i to udziału Sił Zbrojnych RP w misjach i opera- zarówno na poziomie podstawowym, jak i za- cjach prowadzonych we współpracy z orga- awansowanym. nizacjami o charakterze międzynarodowym Optymalizacja wspomnianych działań po- odgrywa Sztab Generalny WP. Zmusza to do: winna objąć wszystkie elementy i poziomy

18 Innymi słowy, należy jednoznacznie zerwać z tradycją pięknie opisaną przez A. Mickiewicza w księdze V „Pana Tadeusza”: Szabel nam nie zabraknie; szlachta na koń wsiędzie, /Ja z synowcem na czele, i – jakoś to będzie!//.

26 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Rys. 2. Charakter pożądanej wiedzy systemu edukacji wojskowej odpowiadające — na bieżąco monitorować podjęte dzia- za kształcenie (rys. 2). łania oraz natychmiast reagować na zaistnia- Powtarzające się trudności z wyłonieniem łe problemy i zmieniające się uwarunkowa- odpowiedniej pod względem liczebnym i fa- nia. chowym grupy kandydatów do objęcia sta- Konieczne jest także ciągłe analizowanie nowisk (zwłaszcza konkursowych) w struk- efektywności systemu stopniowego i kom- turach sojuszniczych i przedstawicielskich pleksowego podwyższania kwalifikacji. Jego oraz w dowództwach międzynarodowych istotnym elementem powinien być komplet- wskazują na znaczenie bieżącej i obiektyw- ny cykl szkolenia specjalistycznego kandy- nej ewaluacji dotychczasowych rozwiązań datów, mający na celu uaktualnienie i posze- stosowanych w SZRP. Aby móc elastycznie rzenie wiedzy. Taki system, przewidujący reagować na zapotrzebowanie struktur mię- kolejno: kształcenie teoretyczne szczebla dzynarodowych, należy: podstawowego, przydział na niższe i średnie — szczegółowo ocenić istniejące i prze- stanowiska w strukturach międzynarodo- widywane potrzeby; wych, przydział w narodowych strukturach — kompleksowo przeanalizować zasygna- sztabowych i jednostkach liniowych w celu lizowane problemy; zdobycia odpowiedniego doświadczenia oraz — określić metodykę działań w celu po- służbę na coraz wyższych stanowiskach lepszenia sytuacji; w strukturach międzynarodowych, rozdzie- — wprowadzić środki zaradcze; loną przez stosowne kursy specjalistyczne

Kwartalnik Bellona 1/2012 27 Bezpieczeństwo i praktyki, pozwoliłby zminimalizować ryzy- Postulowaną krytyczną analizę systemu ko wysuwania do konkursów na stanowiska i bieżącą ocenę wprowadzanych rozwiązań w strukturach międzynarodowych kandyda- należałoby przeprowadzić według następują- tur personelu nieprzygotowanego merytorycz- cych kryteriów: nie i lingwistycznie do wykonywania zadań. — trafności – obejmującego określenie, Pożądane byłoby, na przykład, uczestnictwo czy cele i zastosowane metody będą odpo- w kursach (na wszystkich poziomach) orga- wiednie do problemów, które mają być roz- nizowanych i koordynowanych przez Sekre- wiązane; tariat Generalny Rady UE oraz Sojusznicze — skuteczności – badającego stopień re- Dowództwo Transformacji, a także odbywa- alizacji zakładanych celów, skuteczność uży- nie krótko- i średnioterminowych praktyk tych metod oraz wpływ czynników zewnętrz- w strukturach przedstawicielskich SZRP. nych na ostateczne efekty; Przedstawiony system powinien funkcjono- — wydajności – zakładającego analizę wać na każdym poziomie kształcenia i anga- relacji między nakładami finansowymi, ludz- żować głównie: kimi i administracyjnymi a osiągniętymi efek- — podstawowe szkolnictwo wojskowe; tami; — akademie wojskowe i cywilne; —użyteczności – będącego powtórzeniem — cywilne i wojskowe centra szkolenia kryterium trafności (stawiającym identyczne specjalistycznego; pytania), jednak stosowanym w trakcie reali- — zagraniczne ośrodki szkoleniowe, zacji projektu; w tym system Military Erasmus; — trwałości – obejmującego pytania o cią- — kształcenie zdalne (np. NATO Join Ad- głość efektów. vanced Distributed Learning). Jest to istotne, tym bardziej że system zbie- Celowe byłoby również przeanalizowanie rania wniosków i wykorzystania doświadczeń możliwości opracowania modelowego prze- w Siłach Zbrojnych RP nadal napotyka na licz- biegu służby w strukturach przedstawiciel- ne przeszkody. Taki stan rzeczy wynika głów- skich i międzynarodowych, obejmującego nie z podejścia mentalnego, wręcz nakazują- dwa etapy: cego osiągnąć sukces już za pierwszym po- — pierwszy – określenie możliwości in- dejściem. Tymczasem stara wojskowa maksy- dywidualnych; ma mówi, że plan jest niczym, a planowanie — drugi – wykorzystanie uwidocznionych wszystkim. Prawdziwym sukcesem polskiej zdolności i predyspozycji. prezydencji w omawianej sferze będzie uświa- Pierwszy etap powinien polegać na obser- domienie sobie faktu, że żaden plan nie wy- wowaniu i przeprowadzeniu analizy, w tym trzymuje zderzenia z rzeczywistością, a strata psychologicznej, żołnierza zawodowego peł- taktyczna może zaowocować korzyścią na niącego funkcje na różnorakich stanowiskach poziomie operacyjnym. Jedynie dzięki ciągło- w celu określenie jego predyspozycji. Następ- ści podejmowanych działań, cierpliwości w ich nie żołnierz powinien obejmować kolejne sta- realizacji, ustawicznemu doskonaleniu nowiska – liniowe, analityczne, specjalistycz- i optymalizowaniu własnej działalności oraz ne – aby można było jak najszerszej wyko- elastycznemu adaptowaniu się do zmiennych rzystać jego indywidualne predyspozycje, uwarunkowań można osiągnąć cele długofa- określone w poprzednim etapie. lowe, a nie tylko doraźne sukcesy.

28 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Za³¹cznik nr 1

Kalendarium zasadniczych przedsiêwziêæ resortu obrony narodowej w ramach prezydencji Rzeczypospolitej Polskiej w sferze Wspólnej Polityki Bezpieczeñstwa i Obrony

Lipiec

Dzieñ Przedsiêwziêcie 5 seminarium na temat grup bojowych, Bruksela 5 podpisanie porozumienia technicznego GB UE 2013/I, Bruksela 68 spotkanie Komitetu Polityki i Bezpieczeñstwa, Sopot 1819 nieformalne spotkanie dyrektorów do spraw polityki obronnej, Sopot

Wrzesieñ

Dzieñ Przedsiêwziêcie 56 konferencja Wspó³praca z partnerami wschodnimi w sferze CSDP, Warszawa 6 seminarium na temat bezpieczeñstwa dostaw Security on Supply, Kielce 79 nie-formalne spotkanie Komitetu Athena (Athena Away Days), Kraków 1920 seminarium na temat ³¹czenia i udostêpniania zdolnoci (Pooling and Sharing), Kraków 21 konferencja UE dotycz¹ca wsparcia in¿ynieryjnego, Bruksela 2223 nieformalne spotkanie ministrów obrony UE, Wroc³aw 26 posiedzenie Komitetów Wojskowych NATO i UE, KG NATO - Bruksela 2930 szczyt Partnerstwa Wschodniego, Warszawa

Padziernik

Dzieñ Przedsiêwziêcie 12 spotkanie spo³ecznoci wywiadu i rozpoznania UE, Bruksela 1214 seminarium na temat Erasmusa wojskowego, Warszawa 12 posiedzenie Komitetu Wojskowego UE w formacie +7, Rada UE Bruksela 12 spotkanie przedstawicieli pañstw tworz¹cych GB UE (Battlegroup Community Meeting BGCM), Bruksela 13 konferencja koordynacyjna GB UE (Battlegroup Coordination Conference BGCC), Bruksela 1819 nieformalne spotkanie Komitetu Wojskowego UE (EUMC Away Days), Kraków 2728 spotkanie dyrektorów do spraw polityki obronnej + posiedzenie grupy do spraw zdolnoci EU-NATO (Capability Group), Bruksela

Listopad

Dzieñ Przedsiêwziêcie 22 spotkanie Komitetu Wojskowego UE z udzia³em sztabów UE, Bruksela 237 grudnia æwiczenie CME 11, Bruksela 28 posiedzenie komitetów wojskowych NATO i UE, Rada UE ,Bruksela 29 konklawe dyrektorów do spraw wywiadu i rozpoznania UE, Bruksela 30 Rada do spraw Zagranicznych z udzia³em ministrów obrony, Bruksela

Grudzieñ

Dzieñ Przedsiêwziêcie 14 posiedzenie Komitetu Wojskowego UE w formacie +7, Rada UE, Bruksela

Kwartalnik Bellona 1/2012 29 Bezpieczeństwo

Załącznik nr 2 Porozumienie Berlin Plus — zaadaptowanie systemu planowania obronnego NATO, uwzględniającego dostęp- Porozumienie Berlin Plus określa zasady ność sił dla operacji UE. współpracy między UE a NATO w zakresie Wypracowano szczegóły techniczne doty- udostępniania Unii Europejskiej zasobów czące udostępniania, monitorowania i odbie- militarnych sojuszu. Zbiór podstawowych rania zasobów i zdolności NATO podczas ope- dokumentów o współpracy został uzgodnio- racji kierowanych przez Unię Europejską. Za- ny przez obie organizacje 17 marca 2003 stępca SACEUR (zawsze jest nim Europej- roku. Pięć dni wcześniej podpisano porozu- czyk) może być także dowódcą operacyjnym mienie UE–NATO w sprawie bezpieczeństwa misji prowadzonej przez UE. Unia i NATO informacji, zezwalające na wymianę i obrót uzgodniły procedury konsultacji w kontekście niejawnych informacji oraz materiałów zgod- misji prowadzonej przez UE, korzystającej ze nie z wzajemnie stosowanymi zasadami bez- wspólnych zasobów i zdolności sojuszu. pieczeństwa. Uzgodniono porozumienie w sprawie stworze- Określenie Berlin Plus należy łączyć z tym, nia spójnych i wzajemnie wzmacniających się że spotkanie w 1996 roku, podczas którego wymogów odnośnie do zdolności. ministrowie spraw zagranicznych NATO zgo- Od pewnego czasu pojawiają się propozy- dzili się tworzyć Europejską Tożsamość Bez- cje zawarcia układu odwrotnego do porozu- pieczeństwa i Obrony (ESDI) oraz udostęp- mienia Berlin Plus. Zgodnie z nową propozycją nić na te potrzeby zasoby sojuszu, odbyło się NATO mogłoby korzystać ze zdolności cywil- w Berlinie. nych UE, tak jak obecnie UE korzysta z plani- Porozumienie Berlin Plus ma na celu unik- stycznych zdolności wojskowych sojuszu. nięcie niepotrzebnej duplikacji środków Urzeczywistnienie tej idei jest jednak mało i obejmuje cztery elementy. Są to: prawdopodobne. Wynika to z faktu, że praw- — zapewnienie UE dostępu do planowa- dziwe zyski osiąga się w wyniku ekonomicz- nia operacyjnego NATO; nego wejścia w obszar, w którym uprzednio — udostępnienie UE zdolności i wspól- prowadziło się działania zbrojne czy stabili- nych zasobów NATO; zacyjne. W konsekwencji niektóre większe — europejskie opcje dowodzenia w ra- państwa NATO wyraziłyby zgodę na pono- mach NATO dla operacji prowadzonych szenie kosztów działań wojskowych i zara- przez Unię Europejską, w tym rozwinięcie zem zrezygnowałyby z korzyści wynikają- europejskiej roli zastępcy naczelnego dowód- cych z odbudowy terenu objętego konfliktem cy Sił Sojuszniczych NATO w Europie (SA- oraz ekonomicznej w nim obecności po wy- CEUR); cofaniu się sił zbrojnych.

30 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Załącznik nr 3 Inicjatywa Grupy Zadaniowej Sztabu Generalnego WP dotycząca zwiększenia prawdopodobieństwa użycia grup bojowych UE (GB UE) dzięki reformie finansowania wykorzystania ich elementów

W okresie prezydencji Grupa Zadaniowa rzędzia używanego jedynie w ostateczności1. prowadziła prace koncepcyjno-analityczne W latach ubiegłych podejmowano dyskusje nad możliwymi kierunkami rozwoju CSDP mające na celu zmianę takiego sposobu poj- w kontekście priorytetów polskiej prezyden- mowania użycia wojska, jednak nie przynio- cji w Radzie UE. Podczas prac przeanalizo- sły one ani oczekiwanego skutku ani nie powano opcje zwiększenia prawdopodobień- zwoliły na wypracowania wiążących decyzji2. stwa użycia GB UE. 4. Dotychczasowe rozwiązania odzwier- Na potrzeby analizy przyjęto następujące ciedlają więc sposób percepcji ukształtowa- założenia: ny dotychczasową praktyką, co skutkuje 1. Warunkiem zwiększenia zdolności utrzymywaniem ścisłego rozdziału działań i prawdopodobieństwa prowadzenia opera- z użyciem środków reagowania cywilnego cji zarządzania kryzysowego przez Unię Eu- i wojskowego oraz stosowaniem dwóch me- ropejską jest posiadanie skutecznych mecha- chanizmów ich finansowania3. nizmów działania oraz stworzenie warunków 5. Koszty misji i operacji prowadzonych zachęcających państwa do udziału w opera- w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej cjach. Celowi temu ma służyć między inny- i Bezpieczeństwa (CFSP)4 są pokrywane ze mi realizacja Koncepcji grup bojowych UE, wspólnego budżetu unijnego, z wyłączeniem która jest priorytetową inicjatywą realizowaną wydatków na prowadzenie operacji i misji w ramach Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa wojskowych lub posiadających implikacje i Obrony (CSDP). wojskowe (z wyjątkiem przypadków, w któ- 2. Mimo utrzymywania w dyżurach bo- rych Rada UE – działając jednomyślnie – jowych sił i środków adekwatnych do potrzeb zadecyduje inaczej). Koszty misji i operacji wynikających z założonego poziomu ambi- wojskowych UE (tylko niektóre, głównie cji państw nadal problemem jest pokonanie powstające na poziomie operacyjnym) są niechęci do praktycznego użycia grup bojo- finansowane z wykorzystaniem mechanizmu wych UE, głównie z powodu wysokich kosz- Athena. Wydatki te są pokrywane przez tów ponoszonych przez państwo wydzielają- wszystkie państwa UE niezależnie od tego, ce siły do grupy. czy uczestniczą one w konkretnej operacji. 3. Powodem ograniczenia użycia GB UE Prowadzi to do sytuacji, w której mimo po- jest postrzeganie przez społeczność między- noszenia wydatków na budowanie szerokie- narodową potencjału wojskowego jako na- go wachlarza zdolności wojskowych i utrzy-

1 Guidelines on the use of Military and Civilian Defense Assets to Support United Nations Humanitarian Activities in Complex Emergencies (March 2003) and Oslo Guidelines on the use of Military and Civilian Defense Assets in disaster Relief .Project DPR 213/3 MCDA May 1994. 2 General framework for the use of Member States military and military chartered Transportation Assets and ESDP Coordination tools in Support of EU Disaster Response. Doc. 8976/06 of 4 May 2006; Military support to EU disaster response – identification and coordination of available assets and capabilities. Doc. 9462/3/06 of 25 October 200. 3 Mechanizmy finansowania działań wynikających z CFSP oraz mechanizm finansowania działań o charakterze wojskowym lub mających implikacje wojskowe Athena. 4 Operacje humanitarne i ratunkowe oraz operacje zarządzania kryzysowego (peacekeeping tasks and tasks of combat forces In crisis management, including peacekeeping).

Kwartalnik Bellona 1/2012 31 Bezpieczeństwo mywania ich w dyżurach nie uzyskuje się żad- elementy do działań innych niż o charakterze nych wymiernych korzyści. ściśle militarnym lub mających wojskowe 6. Koncepcja GB UE określa jedynie implikacje. Tego typu operacje, na przykład maksymalną odległość, w jakiej mogą dzia- likwidowanie skutków powodzi i innych klęsk łać te jednostki (6 tys. km od Brukseli)5. Nie żywiołowych, mogłyby być finansowane określa jednak odległości minimalnej. Nie nie z zastosowaniem mechanizmu Athena, zakłada również, ale też nie zabrania ich wy- lecz z innych źródeł. W pierwszej kolejności korzystania na terenie państw członkowskich dotyczy to wykorzystania funduszy CFSP. Unii. Dostępny potencjał wojskowy jest na- 3. Zasugerowany w punkcie 2 sposób tomiast równoprawny z innymi narzędziem finansowania nie powinien zahamować prac reagowania kryzysowego, pozostającym nad osiągnięciem polskich celów, związanych w ciągłej wysokiej gotowości – częstokroć z rewizją mechanizmu Athena pod kątem bardziej efektywnym niż narzędzia cywilne. zwiększenia obszarów wspólnego finansowa- 7. Wymienione zasady finansowania woj- nia misji i operacji CSDP, a jedynie stanowić skowych i cywilnych operacji zarządzania alternatywną propozycję w przypadku niepo- kryzysowego mają lukę, nie zawierają bo- wodzenia wymienionych działań. wiem żadnych wytycznych dotyczących wy- 4. Zasadne jest skonsultowanie niniejszej korzystania jednostek wojskowych do zadań propozycji w trybie roboczym z DPBM oraz o charakterze cywilnym6. – za pośrednictwem PPW przy KW NATO Uwzględniając przedstawione uwarunko- i UE – z przedstawicielami pozostałych państw wania, Grupa Zadaniowa sformułowała na- członkowskich. Dalsze kroki powinny być stępujące propozycje: uzależnione od wyników tych konsultacji. 1. Uregulowania wprowadzone traktatem Wskazano następujące argumenty wspie- lizbońskim umożliwiają podjęcie dyskusji na rające: ten temat na podstawie zapisów, które nie wy- 1. Zgodność niniejszej propozycji z du- kluczają użycia potencjału wojskowego w ope- chem inicjatywy ministrów spraw zagranicz- racjach reagowania kryzysowego, w tym likwi- nych państw Trójkąta Weimarskiego, którzy dowania następstw klęsk żywiołowych lub spo- 27 kwietnia 2010 roku przedstawili nowe wodowanych działalnością ludzką (disaster podejście do grup bojowych UE, nie wycho- relief)7. Polemika w tej sprawie powinna być dząc poza ramy obowiązującej koncepcji tych starannie moderowana – należy dążyć do ofi- grup. Zgodnie ze wspomnianą inicjatywą cjalnego zaakceptowania faktu, że wszelkie zdolność unijnych grup można zwiększyć operacje przeciwdziałania skutkom katastrof między innymi przez nadanie im charakteru naturalnych powinny być objęte mechanizmem cywilno-wojskowego. wspólnego finansowania wszystkich operacji 2. Racjonalne wykorzystanie środków zarządzania kryzysowego UE. wydanych na przygotowanie GB UE. 2. Grupy bojowe UE to stosunkowo nie- 3. Zmniejszenie i zoptymalizowanie wielki, kompaktowy zestaw sił i środków, kosztów misji i operacji reagowania kryzy- przeznaczony do wykonania ściśle określo- sowego dzięki wykorzystaniu jednostek już nych zadań, wynikających z założonego po- przygotowanych i zgranych, również na za- ziomu ambicji. Jest jednak na tyle duży sadzie prewencji (skuteczniejszej i tańszej niż i wszechstronny, że można z niego wybrać likwidowanie skutków).

5 EU Battlegroup Concept . Doc. 13618/06, 5 October 2006, pkt 13. 6 Wykorzystano ją już dwukrotnie: w przypadku EUSEC RD Congo i Aceh MM. Były to misje cywilne jedynie z nazwy, finansowane z budżetu CFSP, jednak ich personel w całości składał się z osób wojskowych. 7 Artykuł 42 traktatu lizbońskiego: Postanowienia dotyczące Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony.

32 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

4. Częściowa analogia z działaniami po- 5. Przewidywane poparcie państw szuka- dejmowanymi w NATO: dotychczas trzykrot- jących dróg do użycia grup bojowych, w pierw- nie wykorzystano wybrane elementy Sił Od- szym rzędzie skandynawskich i Francji. powiedzi NATO (zestawy: SON-3, SON-5, Za niekorzystne czynniki uznano: SON-7), zawsze w działaniach o charakterze Możliwy opór podmiotów/państw człon- niebojowym: kowskich niechętnych wprowadzeniu nowych — po raz pierwszy SON użyto do zapew- rozwiązań, zwłaszcza tych o skutkach finan- nienia ochrony igrzysk olimpijskich sowych. Zasugerowano rozważenie możliwo- i paraolimpijskich w Atenach w 2004 ści zastosowania proponowanego rozwiąza- roku. Wpisywało się to w koncepcję uży- nia w stosunku do narodowego elementu Gru- cia SON i wykazało zdolność do koordy- py Bojowej UE 2013/I, samodzielnie w cza- nowania działań, przerzutu sił i integracji sie jej dyżuru. w strukturach zadaniowych (w misji bra- Jako potencjalne korzyści wymieniono: ło udział około 50 żołnierzy z 4 Pułku 1. Możliwość wysunięcia na forum Unii Chemicznego z Brodnicy); Europejskiej nowej inicjatywy w okresie pol- — po raz drugi NATO zdecydowało się użyć skiej prezydencji. elementów SON do udzielenia pomocy 2. Dzięki wykorzystaniu elementów sił Pakistanowi po trzęsieniu ziemi 8 paź- zbrojnych na rzecz społeczeństwa, na przy- dziernika 2005 roku. Podejmowane za- kład w operacjach likwidowania skutków dania były wykonane w ramach udziele- katastrof naturalnych, w tym powodzi, uzy- nia wsparcia rejonom dotkniętym skutka- skanie zrozumienia opinii publicznej dla wymi kataklizmów. Mimo wielu trudności datków na obronę narodową podczas operacji zademonstrowano zdol- 3. W razie wyrażenia przez Radę UE zgo- ność Sił Odpowiedzi NATO do niesienia dy na wykorzystanie elementów Grupy Bo- pomocy humanitarnej w odległym rejo- jowej UE 2013/I do ewentualnej pomocy ofia- nie (w przedsięwzięciu tym brała udział rom klęski żywiołowej istnieje możliwość kompania inżynieryjna z 1 Brygady Sa- finansowania części kosztów przerzutu i uży- perów z Brzegu); cia z funduszy niepochodzących z budżetu — po raz trzeci SON zostały użyte do za- krajowego (MON). pewnienia bezpieczeństwa podczas szczy- 4. Otwarcie drogi do rewizji koncepcji tu NATO w Rydze (w misji tej uczestni- grup bojowych przez zaangażowanie ich ele- czyli żołnierze z 4 Pułku Chemicznego mentów w operacje, których koszty byłyby z Brodnicy oraz śmigłowce z Wojsk Lą- akceptowalne przez państwa członkowskie. dowych i Sił Powietrznych). Obecnie inicjatywa ta jest konsultowana.

Kwartalnik Bellona 1/2012 33 Polacy pod błękitną flagą

Autor opisuje polskie wysiłki w operacjach pokojowych prowadzonych przez ONZ. Omawia działania żołnierzy w kontyngentach wojskowych w misjach: UNEF II w Egipcie, UNDOF w Syrii, UNIFIL w Libanie, UNTAG w Namibii, MINURCAT w Czadzie, UNPROFOR, UNCRO i UNTAES w Chorwacji oraz UNTAC w Kambo- dży. Podkreśla rolę polskich generałów – dowódców sił pokojowych w poszczegól- nych operacjach. W artykule zostały uwypuklone charakterystyczne cechy polskich działań pod flagą ONZ: duże zaangażowanie kontyngentów w okresie komunistycznym oraz po odzyskaniu niezawisłości przez państwo, a także umiejętność sprostania wyzwaniom, przed jakimi stanęły operacje pokojowe ONZ po zakończeniu zimnej ppłk rez. dr wojny. Zdaniem autora, zaskakuje decyzja rządu o wycofaniu w 2009 roku wszyst- GRZEGORZ kich kontyngentów z operacji pokojowych ONZ. CIECHANOWSKI Adiunkt Katedry Badań nad Konfliktami iłom pokojowym ONZ twa w operacjach pokojowych i Pokojem Wydziału przyznano Pokojową Na- ONZ. W kolejnych latach zaanga- Humanistycznego grodę Nobla za działalność żowanie to było jeszcze większe. Uniwersytetu S na rzecz zbliżenia między naroda- Warto zatem, choć w zarysie, za- Szczecińskiego. Absolwent Akademii mi, rozbrojenia i krzewienia idei prezentować wysiłki i dokonania 1 Obrony Narodowej. pokojowych . Odebrał ją 10 grud- Polski w tej dziedzinie. Autor m.in. publikacji nia 1988 roku w Oslo sekretarz ge- „Żołnierze polscy neralny Organizacji Narodów W międzynarodowych w misjach i operacjach Zjednoczonych (ONZ) Perez de pokojowych poza komisjach nadzorczych granicami kraju Cuellar. Towarzyszyła mu hono- w latach 1953–1989” rowa eskorta żołnierzy, przedsta- Zanim polskie kontyngenty woj- oraz „Polskie wicieli kilku najbardziej aktyw- skowe pojawiły się w siłach po- kontyngenty wojskowe nych kontrybutorów operacji pokojowych ONZ, oficerowie i żoł- w operacjach kojowych. Wśród nich był Polak, nierze Wojska Polskiego przez pokojowych st. chor. sztab. Edward Ziobro, wiele lat występowali w składach 1990–1999”. żołnierz 62 Kompanii Specjalnej międzynarodowych komisji nad- z Bolesławca, który w maju 1975 zorczych w Korei, Indochinach roku rozpoczął służbę w Polskiej oraz Nigerii. Komisje azjatyckie Wojskowej Jednostce Specjalnej były powoływane na mocy trak- (PWJS) w Egipcie. tatów kończących konflikty okre- Od 1973 roku do ceremonii su zimnej wojny2. W 1953 roku w Oslo służbę pod błękitną flagą po zakończeniu wojny w Korei pełniło około 20 tys. żołnierzy prace w Komisji Nadzorczej polskich. Udział przedstawiciela Państw Neutralnych (Neutral Na- Wojska Polskiego w tej uroczysto- tions Supervisory Commission – ści był wyrazem uznania społecz- NNSC) rozpoczęli przedstawicie- ności międzynarodowej dla wkła- le Czechosłowacji i Polski oraz du naszego kraju w urzeczywist- Szwajcarii i Szwecji. W lipcu na- nianie idei aktywnego uczestnic- stępnego roku, gdy podpisano

1 Oświadczenie Polskiej Agencji Prasowej z 11 grudnia 1988 r. 2 Wbrew opiniom wielu autorów komisje ICSC, ICCS i OTN nie były operacjami Organizacji Narodów Zjednoczonych.

34 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo układy genewskie o politycznej przyszłości w toczącej się tam wojnie domowej o sepa- Indochin, powołano międzynarodowe komi- rację Biafry. sje nadzoru i kontroli (International Commis- W 1973 roku żołnierze z Indonezji, Kana- sion for Supervision and Control – ICSC), dy, Polski i Węgier, później także z Iranu, z udziałem przedstawicieli Indii, Kanady rozpoczęli pracę w Międzynarodowej Komi- i Polski, które działały w Kambodży, Laosie sji Kontroli i Nadzoru (International Commis- oraz w Wietnamie3. sion of Control and Supervision – ICCS) W latach 1968–1970 w składzie Między- w Wietnamie Południowym. Polacy jako je- narodowej Grupy Obserwatorów w Nigerii dyni przedstawiciele komisji zostali w Saj- (Observer Team in Nigeria – OTN) działali gonie do upadku rządu i wkroczenia oddzia- Brytyjczycy, Kanadyjczycy, Polacy i Szwe- łów komunistycznych. Nie ulega wątpliwo- dzi, a ich zadaniem było ocenienie zasadno- ści, że głównym zadaniem wykonywanym ści zarzutów zgłaszanych przez rebeliantów w skrajnie niebezpiecznych warunkach oblę- o dokonywanie zbrodni przez armię federalną żonego miasta było obserwowanie „od środ-

Rys. 1. Polskie kontyngenty wojskowe pod flagą ONZ w latach 1973–2009 ÓZródło: Opracowanie własne

3 Więcej na temat działalności NNSC: C. Birchmaier, M. Burdelski, E. Jendraszczak: 50-lecie Komisji Nadzorczej Państw Neu- tralnych w Korei. Warszawa 2003; na temat ICSC, ICCS i OTN: J. Zuziak: Wojsko Polskie w misjach pokojowych w latach 1953–1990. Warszawa 2009, s. 47–81.

Kwartalnik Bellona 1/2012 35 Bezpieczeństwo ka” działań wojsk południowowietnamskich Ich działalność umacniała bowiem prestiż oraz doradców amerykańskich. kraju oraz pozycję komunistycznego rządu za Rezultaty prac komisji powoływanych granicą. Mimo to pierwsza propozycja Orga- w okresie ostrej walki ideologicznej często nizacji Narodów Zjednoczonych, dotycząca okazywały się iluzoryczne. Wielonarodowe oddelegowania jednostki Wojska Polskiego zespoły były wewnętrznie rozdarte i różnie do wyjątkowo niebezpiecznej Operacji Or- oceniały zastaną rzeczywistość. Stanowiły ganizacji Narodów Zjednoczonych w Kongu jednak miejsce dialogu i – co warte podkre- (United Nations Operation in the Congo ślenia – przynajmniej próbowały podejmo- – ONUC), została odrzucona. Z drugiej oka- wać współpracę. Dla Polaków, w swoim kra- zji wysłania jednostki polskiej do misji po- ju indoktrynowanych, pracujących w komi- kojowej pod błękitną flagą już skorzystano. sjach w otoczeniu oficerów kontrwywiadu, którzy kontrolowali ich działania, kontakty Na Bliskim Wschodzie z cudzoziemcami stały się okazją do zdobywania osobistych doświadczeń. W październiku 1973 roku, krótko po za- Eksperci międzynarodowi oceniali Pola- kończeniu wojny Jom Kippur, sekretarz ge- ków jako partnerów zdyscyplinowanych, neralny ONZ zaprosił polski rząd do udziału łatwo nawiązujących kontakty4. Władze w misji pokojowej Drugich Doraźnych Sił w Warszawie były zainteresowane udziałem Zbrojnych ONZ w Egipcie (Second United żołnierzy w komisjach międzynarodowych. Nations Emergency Force – UNEF II)5. Za-

Rys. 2. Kalendarium udziału polskich kontyngentów wojskowych w operacjach pokojowych ONZ ÓZródło: Opracowanie własne

4 Już w październiku 1954 roku szef trzeciej z kolei szwajcarskiej delegacji w NNSC dywizjoner (gen. dyw.) E. Gross w sprawoz- daniu do przewodniczącego Rady Związkowej w Genewie napisał: Polska delegacja wyróżniała się świetnie dobranymi indywi- dualnościami. Byli to sprawni, świetnie wykształceni i zręczni dyskutanci [...]. Stosunki z Polakami i Czechosłowakami układały się Szwajcarom bardzo przyjemnie i poprawnie. Ci pierwsi z czasem zrezygnowali nawet z wszelkich prób wykorzystania działań komisji w celach propagandowych. Starali się jednocześnie przedstawiać się jako ludzie towarzyscy i przystępni. C. Birchmaier, M. Burdelski, E. Jendraszczak: 50-lecie Komisji..., op.cit., s. 329. 5 Pierwszą w historii ONZ misją z użyciem sił pokojowych była UNEF, rozwinięta w 1956 roku – na mocy rezolucji Zgromadzenia Ogólnego, a nie Rady Bezpieczeństwa – po agresji wojsk izraelskich i angielsko-francuskich (operacja „Muszkieter”) na Egipt. Dlatego następną misję w Egipcie, powołaną w 1973 roku, określono jako UNEF II.

36 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo daniem polskiego batalionu było logistyczne Warto wskazać na niektóre wojskowe zabezpieczenie działań jednostek operacyj- aspekty działań polskich kontyngentów w lanych misji stacjonujących w strefie buforo- tach 70. i 80. ubiegłego wieku, a także na ele- wej położonej na wschód od Kanału Sueskie- menty charakterystyczne dla późniejszego go, rozdzielającej siły egipskie od izraelskich6. okresu. Sformowano Polską Wojskową Jednostkę Spe- W wypadku UNEF II Polacy w dobrym cjalną na Bliskim Wschodzie, w której skład tempie zrealizowali przedsięwzięcia narzuco- wszedł między innymi wspomniany batalion ne przez ONZ: 25 października 1973 roku oraz powołany rok później POLLOG w Si- powołano Polską Wojskową Jednostkę Spe- łach Narodów Zjednoczonych do Obserwacji cjalną, 13 listopada do Kairu przybyła grupa Rozdzielenia Wojsk na Wzgórzach Golan rekonesansowa, trzy dni później w Egipcie (United Nations Disengagement Observer For- wylądowała pierwsza grupa żołnierzy sił ce – UNDOF). W obydwu tych operacjach głównych batalionu, sformowanego na bazie Polacy i Kanadyjczycy wspólnie odpowiadali 6 Pomorskiej Dywizji Powietrznodesanto- za zabezpieczenie logistyczne misji7. wej8.

Fot. 1. Rozładunek m/s „Wieliczka” w porcie w Aleksandrii, 1973 rok Z archiwum Stowarzyszenia Kombatantów Misji Pokojowych ONZ

6 D. Kozerawski: Udział jednostek Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973–2003. Wybrane problemy. Warszawa 2004, s. 10. 7 Strona kanadyjska była odpowiedzialna za kontrolowanie osób i ładunków, organizowanie i obsługiwanie łączności oraz zabezpieczenie działań lotnictwa transportowego. Zob.: G. Ciechanowski: Żołnierze polscy w misjach i operacjach pokojowych poza granicami kraju w latach 1953–1989. Toruń 2007, s. 126–190. 8 6 PDPD cieszyła się zasłużoną renomą. Jej walory potwierdził sukces, z jakim wykonała zadania podczas bezprecedenso- wych ćwiczeń „Burza październikowa”, przeprowadzonych w Erfurcie w 1965 roku.

Kwartalnik Bellona 1/2012 37 Bezpieczeństwo

Przerzut wojska sprawnie skorelowa- Polski personel wysyłany na misje ONZ no z transportem wyposażenia. Samochody w okresie PRL nie znał dostatecznie języka i sprzęt inżynieryjny przewieziono z Gdyni angielskiego. Charakterystyczny obrazek do Aleksandrii statkami Polskich Linii Oce- z tamtych czasów: oficerowi najczęściej to- anicznych. M/s „Radzionków” już 20 grud- warzyszył tłumacz. nia zawinął do portu w Egipcie. Wkrótce do- PRL, cierpiąca na brak walut wymie- tarły tam następne dwa statki: m/s „Gorlice” nialnych, zarabiała na wysyłaniu kontyngen- i m/s „Wieliczka”9. tów na misje. Finanse z ONZ jako zapłata tra- Pierwsi polscy żołnierze UNDOF wy- fiały, co prawda czasami poniewczasie, do bu- wodzili się z drugiej zmiany UNEF II dżetu państwa kontrybutora. Stamtąd część w Egipcie. Główne siły „syryjskiego” POL- pieniędzy przekazywano na wypłaty dla per- LOG 4 czerwca 1974 roku rozpoczęły prze- sonelu służącego w misjach. Ale zarówno grupowanie z Egiptu10. Kolumna miała dłu- w czasach PRL, jak i III RP żołnierze pol- gość około 2 km. Grupa liczyła 92 żołnie- skich kontyngentów należeli do grupy najni- rzy i 39 pojazdów. Wyruszyła znad Kanału żej wynagradzanej. Sueskiego, przemieszczała się przez Synaj Ministerstwo Obrony Narodowej i pod- i Strefę Gazy, przecięła terytorium Izraela ległe mu instytucje nie wyciągały właściwych i zakończyła marsz w rejonie syryjskich wniosków z doświadczeń służby własnych wzgórz Golan. Trasę około 750 km pokona- pododdziałów w odmiennych warunkach kli- ła w ciągu 36 godzin. matycznych. Dla przykładu: żołnierze często Dyscyplinę, porządek wojskowy oraz wyjeżdżali na misje w standardowych mun- determinację polskich żołnierzy w wykony- durach, zupełnie nieprzystosowanych do lo- waniu zadań oceniano wysoko. Wielokrotnie kalnych warunków. Z tym problemem bory- stawiano ich za przykład innym kontyngen- kały się także kolejne polskie kontyngenty, tom. powoływane w XX i XXI wieku. W parku samochodowym POLLOG Decydenci PRL znakomicie wykorzy- dominowały samochody Star 660 w wersji stali propagandowo zaszczytną służbę swo- podstawowej ze skrzynią ładunkową, samo- ich wojsk w imię pokoju, natomiast nie wyka- chody cysterny, a także chłodnie, ruchome zywali żadnego zainteresowania warunkami warsztaty samochodowe, dźwigi samochodo- i przebiegiem służby w rejonie operacji. Za- we, ruchome stacje uzdatniania wody oraz równo w okresie PRL, jak i – co może dziwić łaźnie polowe11. Sprzęt ten funkcjonował bar- – w pierwszej dekadzie lat 90. ubiegłego wie- dzo dobrze, mimo intensywnego użytkowa- ku do żołnierzy polskich służących na misjach nia w skrajnie trudnych warunkach pustyn- nie przybywali żadni przedstawiciele władz nego Egiptu i Syrii12. cywilnych, w odróżnieniu od zachowania Stronie polskiej postawiono prestiżowe władz państw kontrybutorów z demokracji za- zadanie rozwinięcia placówki medycznej chodnich oraz państw azjatyckich czy afry- UNEF II. Polski Szpital Polowy Misji UNEF kańskich. Wyjątkiem były wizyty oficerów II – taką miał oficjalną nazwę – dysponował instytucji centralnych MON, którzy gorliwie 50 łóżkami w trzech oddziałach: wewnętrz- kontrolowali działalność kontyngentów, przy nym, chirurgicznym i zakaźnym. Szybko stał czym często mieli mgliste pojęcie o specyfi- się wizytówką PWJS. ce ich funkcjonowania.

9 G. Ciechanowski: Morskie akcenty służby polskich żołnierzy w Egipcie pod błękitną flagą ONZ. „Zeszyty Naukowe Akademii Morskiej w Szczecinie” 2009 nr 18, s. 24–33. 10 J. Markowski: Polska w operacjach pokojowych. Operacje pokojowe ONZ. Warszawa 1994, s. 44. 11 W parku PWJS były też pojazdy produkcji radzieckiej – samochody osobowo-terenowe GAZ-69. 12 Żołnierze pierwszej zmiany UNDOF wywodzili się głównie z 7 Łużyckiej Dywizji Obrony Wybrzeża z Gdańska.

38 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

zamiast 150-osobowej jednostki logistycznej blisko 400-osobowego batalionu operacyjnego (POLBATT15). 8 grudnia 1993 roku batalion objął straż nad południowym sektorem strefy rozgraniczenia, mającej kształt klina o długości ponad 50 km i szerokości od kil- kuset metrów do 9 km, przebiegającej mię- dzy pozycjami izraelskimi a syryjskimi. W 2009 roku, ostatnim roku służby polskiego wojska na wzgórzach Golan, żołnierze PKW obsadzali 9 pozycji, 12 posterunków i wysuniętych placówek oraz kontrolowali Fot. 2. Rozwiązanie Polskiej Wojskowej Jednostki 19 tras patroli samochodowych i pieszych16. Specjalnej w Ismaili (Egipt), 29 października 1979 roku. Sztandar przekazano delegacji żołnierzy kontyngentu UNDOF W Libanie Z archiwum Stowarzyszenia Kombatantów Misji Pokojowych ONZ Od 1978 roku obszar mandatowy na pół- noc od rzeki Litani obsadziły Tymczasowe Po zakończeniu działalności UNEF II Siły Zbrojne ONZ w Libanie (United Na- w lipcu 1979 roku POLLOG w UNDOF tions Interim Force in Lebanon – UNIFIL). nadano oficjalną nazwę: Polski Kontyngent Misję tę powołano w związku z konfliktem Wojskowy (PKW). Tym samym podkreślo- izraelsko-palestyńskim. Organizacja Wy- no jego pełną samodzielność (fot. 2). Liczeb- zwolenia Palestyny (OWP) przeprowadza- ność polskiego oddziału zwiększyła się do ła z tej części Libanu ataki na Izrael. Odpo- ponad 150 żołnierzy, a wykonywane przez wiadając na nie, Izraelczycy najechali na batalion zadania zaopatrzeniowo-transporto- Liban i rozpoczęli okupację tych obszarów. we i inżynieryjno-saperskie wykraczały poza Aby zapewnić bezpieczeństwo i czuwać nad jego pierwotnie ustalone obowiązki13. W paź- wycofywaniem się Izraelczyków, Rada Bez- dzierniku 1993 roku Polacy przekazali zada- pieczeństwa ONZ podjęła decyzję o powo- nia logistyczne kontyngentowi kanadyjskie- łaniu UNIFIL. mu. W 38 zmianach polskiego kontyngentu W kwietniu 1992 roku Polacy przejęli od na wzgórzach Golan uczestniczyło łącznie wycofujących się Norwegów i Szwedów szpi- 3662 żołnierzy i pracowników cywilnych14. tal polowy misji. Placówka była wyposażona Rozwiązanie POLLOG stanowiło element w 30 łóżek. Zadaniem Polskiej Wojskowej ambitnego projektu restrukturyzacji rozbudo- Jednostki Medycznej – tak w nomenklaturze wanych sił UNDOF. Wykonanie tego zada- wojskowej określono tę formację – było zania powierzono gen. dyw. Romanowi Misz- pewnienie stałej opieki medycznej i denty- talowi. Był to pierwszy Polak, który objął sta- stycznej personelowi UNIFIL, czyli łącznie nowisko dowódcy sił zbrojnych misji poko- sześciu tysiącom osób. jowej ONZ. Owo wyróżnienie zbiegło się z 15 kwietnia 1994 roku Polska wystawiła ko- propozycją sekretarza generalnego ONZ, lejną jednostkę: Batalion Logistyczny – POL- dotyczącą wystawienia przez władze polskie LOG. Batalion ten wraz z funkcjonującą do-

13 J. Rajch: Pod błękitną flagą. „Żołnierz Wolności” 1989 nr 66, s. 6. 14 F. Gągor, K. Paszkowski: Międzynarodowe operacje pokojowe. Warszawa 2001, s. 151. 15 W literaturze pojawia się również nazwa POLBAT. W dokumentach operacyjnych opracowanych w rejonie wykonywania misji stosowano jednak skrót POLBATT, pochodzący od angielskiej nazwy Polish Battalion. 16 http://www.do.wp.mil.pl/. Dowództwo Operacyjne SZRP.

Kwartalnik Bellona 1/2012 39 Bezpieczeństwo

materiałów z Izraela i Libanu do magazynów Kwatery Głównej. Polakom podlegała także Centralna Składnica Zaopatrzenia Misji. Po- nadto oficerowie Wojska Polskiego pełnili funkcje na stanowiskach sztabowych w Kwa- terze Głównej UNIFIL, podobnie jak wcze- śniej w UNEF II i UNDOF. 1 kwietnia 1995 roku stanowisko dowód- cy sił UNIFIL, wówczas drugiej co do wiel- kości misji ONZ w świecie, objął gen. bryg. dr Stanisław F. Woźniak. Sekretarz generalny ONZ wiązał z tą nominacją nadzieję na Fot. 3. Patrol żołnierzy PKW UNIFIL skuteczną reformę misji. Niezwykle trudne Fot. R. Matuszewski zadanie zostało wykonane, a propozycje przedstawione przez polskiego generała za- tychczas placówką medyczną utworzył Polski akceptowała Rada Bezpieczeństwa ONZ. Kontyngent Wojskowy w UNIFIL (fot. 3). Działalność generała przeszła do historii mi- POLLOG w Libanie zajmował się głównie sji ONZ, jednak wcale nie z powodu wyko- transportem żywności, paliwa oraz innych nania zadań administracyjnych17 (fot. 4).

Fot. 4. Dowódca sił UNIFIL gen. S. Woźniak przy rannym żołnierzu batalionu Fidżi, kwiecień 1996 rok Z archiwum Stowarzyszenia Kombatantów Misji Pokojowych ONZ

17 11 kwietnia 1996 roku wojska izraelskie rozpoczęły operację „Grona gniewu”, skierowaną przeciwko bazom bojowników Hezbollahu w południowym Libanie. Ofiarami tej wojny byli głównie uchodźcy. Na posterunku batalionu UNIFIL z Fidżi w miej- scowości Kaana od ognia artylerii izraelskiej, sprowokowanego przez Hezbollah, zginęło 106 osób, a wiele innych odniosło rany. Generał S. Woźniak interweniował, koordynował działania, odwiedzał w szpitalach rannych, utrzymywał kontakt z Radą Bezpieczeństwa i osobiście z sekretarzem generalnym ONZ. Zjawił się w miejscu tragedii w Kaanie. Za zaangażowanie został odznaczony przez sekretarza generalnego ONZ Medalem w Służbie Pokoju ONZ oraz Krzyżem Komandorskim Republiki Liba- nu, który wręczył mu prezydent tego kraju.

40 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Polski kontyngent rozbudowywano. Od to gwałtowne zwiększenie liczby operacji czerwca 1996 roku do lipca 2001 roku w miej- pokojowych ONZ, które charakterem odbie- scowości Jwayya funkcjonowało zgrupowa- gały od misji podejmowanych w okresie zim- nie pododdziałów inżynieryjnych18. Jego nej wojny, funkcjonujących jako strefy bufo- głównym zadaniem było zabezpieczenie in- rowe między zwaśnionymi stronami. Nierzad- żynieryjne całości sił ONZ w tym rejonie (roz- ko kontyngenty ONZ kierowano do państw minowywanie, likwidowanie niewybuchów, istniejących w zasadzie z nazwy – bez rzą- niewypałów oraz materiałów niebezpiecz- dów i instytucji, które mogłyby zagwaranto- nych oraz utrzymywanie patrolu rozminowa- wać bezpieczeństwo personelowi działające- nia w 15-minutowej gotowości do użycia). mu pod błękitną flagą. W tych warunkach 1 czerwca 1996 roku rozwinięto kolejny misje z czysto wojskowych przeobrażały się polski pododdział – zgrupowanie pododdzia- w operacje wielofunkcyjne, z dodatkowo two- łów remontowych19. Miał on za zadanie na- rzonymi silnymi komponentami cywilnymi prawianie i obsługiwanie pojazdów, genera- i policyjnymi. Wojsko musiało współpraco- torów prądotwórczych, pomp wodnych, dys- wać z lokalnymi władzami (lub ich na- trybutorów paliwa oraz innego sprzętu z wy- miastką), organizacjami pozarządowymi oraz posażenia misji. dziennikarzami. W 2001 roku w wyniku redukcji Tymcza- Polską specjalnością w ONZ w ostatniej sowych Sił Zbrojnych ONZ w Libanie dekadzie XX wieku stały się bataliony logi- zmniejszył się także polski kontyngent. styczne20. W kwietniu 1989 roku utworzono W październiku 2005 roku Polacy przekazali POLLOG na potrzeby Grupy Pomocy ONZ szpital polowy UNIFIL. Wybuch w 2006 roku w Okresie Przejściowym dla Namibii (Uni- kolejnego konfliktu na Bliskim Wschodzie – ted Nations Transition Assistance Group – między Izraelem a libańskim Hezbollahem – UNTAG). Chodziło o udzielenie pomocy Na- spowodował, że liczbę personelu UNIFIL mibii w uzyskaniu niepodległości dzięki wol- zwiększono do 15 tys. W drugiej połowie nym wyborom przeprowadzonym pod nadzo- kwietnia 2007 roku z inicjatywy hiszpańsko- rem ONZ. Siły pokojowe miały także położyć -polskiej utworzono batalion piechoty zmo- kres zbrodniom i monitorować wycofywanie toryzowanej, z polską kompanią manewrową. się wojsk Republiki Południowej Afryki. Grupa 80 żołnierzy POLLOG oraz kompa- Trzon Polskiej Wojskowej Jednostki Lo- nia manewrowa tworzyły ostatnią XXXI gistycznej (PWJL) w UNTAG stanowił wspo- zmianę PKW UNIFIL. Polacy opuścili ob- mniany POLLOG21. Miał za zadanie trans- szar mandatowy 27 października 2009 roku. portować osoby cywilne i wojskowe oraz materiały dla sił pokojowych. Pod zarządem Daleko od kraju Polaków pozostawała Centralna Składnica Zaopatrzenia Misji. Drogą morską i lotniczą W ostatniej dekadzie XX wieku nasiliły się trafiały do niej towary z całego świata. Stąd konflikty lokalne, często zaskakujące nieprze- zaopatrzenie pobierała kanadyjska i polska widywalnością i brutalnością. Spowodowało jednostka logistyczna. W celu udoskonalenia

18 W nomenklaturze UNIFIL zgrupowanie występowało pod nazwą POLENGCOY – Polska Kompania Inżynieryjna. 19 W nomenklaturze UNIFIL zgrupowanie występowało pod nazwą Polska Kompania Remontowa (Polish Maintenance Compa- ny – PMC). 20 Mało znany jest fakt, że polski rząd wyraził zgodę na wystawienie POLLOG-u w Misji Narodów Zjednoczonych na rzecz Referendum w Saharze Zachodniej – MINURSO (United Nations Mission for the Referendum in Werstern Sahara). Do rozwinię- cia sił tej operacji, która funkcjonuje do dzisiaj jako misja obserwacyjna, jednak nie doszło. 21 POLLOG wspólnie z 89 Kanadyjską Jednostką Logistyczną i szwajcarską jednostką medyczną PKW tworzył Logistyczną Grupę Wsparcia misji UNTAG.

Kwartalnik Bellona 1/2012 41 Bezpieczeństwo pracy służb zaopatrzenia trzej polscy ofice- bory, a państwo uzyskało niepodległość. Była rowie wprowadzili komputerowy system ewi- to jedna z niewielu udanych operacji pokojo- dencji magazynowej. Wówczas był to pomysł wych Organizacji Narodów Zjednoczonych. nowatorski nawet w skali działań ONZ. Ze Żołnierzom polskiego kontyngentu misja względu na prostotę, logiczność i przydatność UNTAG zapadła w pamięć z innego powo- rekomendowano go do wprowadzenia w in- du: wyjeżdżali do Afryki z Polskiej Rzeczy- nych misjach pokojowych ONZ22. pospolitej Ludowej, a wracali do III Rzeczy- W związku z przygotowywanymi w Nami- pospolitej Polskiej (w marcu 1990 roku). bii wyborami utworzono grupę obserwatorów Inaczej potoczyły się losy żołnierzy wojskowych, liczącą 300 oficerów z 14 POLLOG w Tymczasowej Administracji Or- państw. Dowódcą tego zespołu został Polak ganizacji Narodów Zjednoczonych w Kam- pułkownik Bolesław Izydorczyk. Dwudzie- bodży (United Nations Transitional Authori- stu polskich oficerów, z doświadczeniem ty in Cambodia – UNTAC). Operacja miała z poprzednich misji, było w stanie podjąć ko- zapewnić wypełnienie postanowień porozu- lejne wyzwanie – samodzielną służbę w roli mienia politycznego o zakończeniu konflik- obserwatora. Bezpośrednio podporządkowa- tu w Kambodży, podpisanego w Paryżu ni ONZ, opłacani z budżetu organizacji oraz 23 października 1991 roku. Mandat UNTAC zdani na własne siły od 1989 roku biorą udział obejmował działania w dziedzinie praw czło- w dziesiątkach misji ONZ w Europie, Azji wieka, zorganizowanie i przeprowadzenie i Afryce. Przykładem drogi związanej ze wyborów, utrzymanie porządku i bezpieczeń- służbą dla ONZ jest kariera generała Fran- stwa, powrót uchodźców oraz pomoc w od- ciszka Gągora23. budowaniu infrastruktury w kraju zrujnowa- Mimo problemów działania sił UNTAG nym przez ludobójczą politykę Czerwonych okazały się efektywne: przeprowadzono wy- Khmerów (fot. 5).

Fot. 5. Ufortyfikowany posterunek 4 Kompanii Logistycznej w Kambodży. Polacy w operacji UNTAC po raz pierwszy doświadczyli ataków na siły ONZ Fot. D. Zgorzelski

22 Kompania transportowa POLLOG była wyposażona w sprzęt polskiej produkcji – samochody ciężarowe Star-266 i Jelcz- -415D. Pojazdy te okazały się niezawodne. Biblioteka OSnpSP: Teczka UNTAG, poz. 28. Sprawozdanie PKW UNTAG w Nami- bii za okres 09.04–09.10.1989 r. 23 Generał Franciszek Gągor (1951–2010), doktor nauk wojskowych, szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w latach 2006–2010, specjalista w dziedzinie rozpoznania i operacji pokojowych. W latach 1988–1990 był starszym oficerem operacyjnym do spraw kontyngentów wojskowych w Głównym Zarządzie Szkolenia Bojowego Wojska Polskiego, a następnie pracował w Zarządzie Wojskowych Spraw Zagranicznych. Pełnił różne stanowiska w PKW UNDOF i UNIKOM.

42 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Nieustabilizowana sytuacja polityczno-mi- zaczęli napadać na bazy ONZ. Polacy po raz litarna w rejonie mandatowym oraz brak efek- pierwszy stali się celem napaści w połowie tywnie działającej centralnej i lokalnej wła- kwietnia 1993 roku. Wówczas magazyny dzy, z którą mogłyby współpracować siły 5 kompanii zostały zaatakowane przez komu- ONZ, wpływały na obniżenie poziomu bez- nistycznych partyzantów. Była to zapowiedź pieczeństwa personelu ONZ oraz na trudno- dalszych napaści. Polacy, uzbrojeni w broń ści z wykonywaniem zadań postawionych osobistą i maszynową, brali udział w kilku przez UNTAC. potyczkach. Należy dodać, że podczas przy- Zmiany polityczne i gospodarcze w Polsce gotowań do misji ani w Nowym Jorku, ani doprowadziły do pauperyzacji żołnierzy za- w Warszawie nie wzięto pod uwagę tego ro- wodowych, dlatego do miejsca formowania dzaju zagrożeń25. Po dotarciu do obozów kontyngentu zgłaszało się wielu wojskowych, wyszło na jaw, że Kwatera Główna nie pod- w większości niemających żadnego doświad- pisała kontraktów na dostawę żywności. Spo- czenia w służbie pod błękitną flagą. W pierw- żywano więc polskie suchary i racje wojsko- szej połowie lipca 1992 roku zakończono we. W gorącym klimacie Kambodży już po formowanie kontyngentu. krótkim czasie nie nadawały się one do spo- Żołnierze nie byli przygotowani do służby życia. Żołnierze za własne pieniądze kupo- w warunkach, jakie zastali. Od 14 czerwca wali więc żywność na straganach otaczają- do 14 lipca 1992 roku do obozu przejścio- cych obozy, pragnienie zaś gasili wodą z miej- wego w Kambodży przerzucono ponad scowych ujęć. Później okazało się, że nie jest 700 osób z polskiego kontyngentu. Właśnie ona zdatna do picia. Z powodu trudnych wa- rozpoczynała się pora deszczowa, szczegól- runków żołnierze często zapadali na choro- nie uciążliwa dla Europejczyków. Żołnierzy by. Brak jakiegokolwiek kontaktu z rodzina- pozostawiono samym sobie. Nie było z nimi mi w kraju dodatkowo obniżał ich morale. psychologa, kapelan dołączył w składzie Zdesperowani żołnierze napisali list do pre- ostatniej grupy, dodzwonić się do kraju było zydenta Rzeczypospolitej Polskiej z prośbą trudno i drogo. Polacy już tradycyjnie byli o wsparcie i podwyżkę żenująco niskich wy- najniżej opłacani wśród żołnierzy uczestni- nagrodzeń26. W Kambodży do końca opera- czących w misji UNTAC24. cji, czyli do września 1993 roku, nie pojawił Po raz pierwszy polski kontyngent wojsko- się żaden przedstawiciel polskiego rządu, wy nie stanowił jednej zwartej jednostki. Skła- mimo że uczestników tej trudnej misji odwie- dał się z kilku niezależnych komponentów. dzali czołowi politycy i urzędnicy państw Ponieważ nie wyznaczono jednego dowódcy kontrybutorów, wizytujący swoich żołnierzy PKW, dochodziło do sporów kompetencyj- i podejmujący na miejscu wiążące decyzje. nych między szefem logistyki UNTAC, formalnie starszym oficerem narodowym, a do- Na Bałkanach wódcą POLLOG. O wiele poważniejszym problemem była Aby zapobiec eskalacji konfliktu na tery- działalność Czerwonych Khmerów, którzy torium byłej Jugosławii, w 1991 roku utwo-

24 Poczta z Transit Camp nie wychodziła, docierały jedynie listy z Polski. Żołnierzom nie zapewniono ani opieki psychologów, ani bazy kulturalno-oświatowej. 25 Przez pierwsze dni polski obóz w Siem Reap był pilnowany przez strażnika uzbrojonego w bambusowy kij, a w arsenale obozo- wym znajdował się tylko jeden karabinek AKM. Zanim polski kontyngent dotarł do Kambodży, wyekspediowano statkiem broń, amunicję oraz sprzęt i wyposażenie. Wyposażenie to, podobnie jak w wypadku misji egipskiej, nie dotarło do polskich obozów na czas. Nie wzięto też pod uwagę katastrofalnego stanu dróg, pogorszonego przez rozpoczynającą się porę deszczową. 26 Przesyłkę przemycono na pokładzie jednego z zachodnich samolotów rejsowych, ponieważ wcześniejsze pisma kierowane do zwierzchnika polskich sił zbrojnych przepadały, a zapewne nawet nie opuszczały Phnom Penh. List musiał dotrzeć do adre- sata, gdyż w bazach nagle pojawili się oficerowie WSI. Niemniej skarga spowodowała interwencję rzecznika praw obywatel- skich, który potwierdził część zarzutów.

Kwartalnik Bellona 1/2012 43 Bezpieczeństwo rzono Siły Ochronne Organizacji Narodów nowił powołany po raz pierwszy w historii Zjednoczonych (United Nations Protection PKW Batalion Operacyjny POLBATT, liczą- Force – UNPROFOR). Początkowo siły po- cy 893 żołnierzy28. Zasadnicze zadania od- kojowe działały w Chorwacji na obszarach działu obejmowały patrolowanie nadzorowa- zamieszkanych w znacznej części przez Ser- nego obszaru, ochranianie ważnych instala- bów, którzy powołali państwa nieuznawane cji oraz eskortowanie konwojów humanitar- przez inne rządy. UNPROFOR najpierw miał nych. Misja trwała od kwietnia 1992 roku do rozdzielić walczących, a następnie – zgodnie maja 1995 roku. POLBATT służył w ramach z zasadą neutralności, czyli nieangażowania UNPROFOR, a później Operacji Organiza- się w konflikt – doprowadzić do demilitary- cji Narodów Zjednoczonych Przywrócenia zacji terenów, nadzorować proces formowa- Zaufania w Chorwacji (United Nations Con- nia się lokalnej policji, monitorować powrót fidence Restoration Operation – UNCRO). uchodźców i stworzyć warunki do przepro- Gdy sytuacja wymykała się spod kontroli, wadzenia wyborów samorządowych. oddział był wzmacniany i w szczytowym Mandat UNPROFOR upoważniał siły okresie, w lutym 1995 roku, liczył 1245 osób. ONZ do sprawowania kontroli nad trzema Funkcjonował do końca operacji, czyli do strefami ochronnymi ONZ. wolnymi od zbroj- grudnia 1995 roku. nych ataków i niepokojów27. To w ramach tej Rozpoczęta 5 sierpnia 1995 roku ofensy- operacji sformowano PKW, którego trzon stawa pod kryptonimem „Oluja” („Burza”), pro-

Fot. 6. Polscy oficerowie podczas rozładunku pierwszego kontyngentu PKW UNPROFOR, Karlovac (Chor- wacja), 1992 rok Fot. A. Wajda

27 W 1992 roku mandat UNPROFOR powiększono o monitorowanie innych terytoriów (tzw. różowe strefy), pełnienie funkcji granicznych, kontrolowanie przepływu ludności w strefach, nadzorowanie demilitaryzacji półwyspu Prevlaka oraz kontrolowanie tamy Peruca. W trakcie działań siły zobowiązano do wprowadzenia w życie porozumienia rozejmowego, zawartego w marcu 1994 roku między rządem Chorwacji a społecznością Serbów, mniejszością w tym kraju. 28 Batalionu nie zdołano skompletować – w rejon misji wyjechała jednostka licząca 874 osoby. Zbiór materiałów autorskich z seminarium przeprowadzonego w dniach 8–9 maja 1996 r. J. Maj (red.). Warszawa 1998, s. 30.

44 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo wadzona przez wojska chorwackie i wspie- GROM zatrzymali serbskiego zbrodniarza rające je oddziały muzułmańskiego 5 Korpu- wojennego Slavko Dokmanovicia. W ciągu su Armii Bośni i Hercegowiny przeciwko sześciu godzin od chwili ujęcia przetranspor- serbskim quasi-państewkom proklamowanym towano go do siedziby Międzynarodowego na terytorium Chorwacji, przyniosła ofiary Trybunału Karnego dla Byłej Jugosławii wśród żołnierzy ONZ. Polskie posterunki w Hadze34. Pod koniec 1998 roku polscy ko- UNPROPFOR, które były rozmieszczone mandosi udali się do Kosowa35. w strefie rozdzielenia, w większości znalazły się Niepowodzenia większości wysiłków ONZ w obszarze walk obydwu stron. Niektóre po- na rzecz stabilizacji sytuacji na Bałkanach sterunki zostały całkowicie zniszczone. Zgod- sprawiły, że zdecydowano się na wprowadzenie z mandatem misji oddziałom sił pokojo- nie rozwiązań bardziej radykalnych. Tak roz- wych nie było wolno odpowiadać ogniem. poczęły się operacje wymuszania pokoju: Część załóg posterunków została pod groźbą Implementation Force (IFOR), Stabilization użycia broni brutalnie rozbrojona i ograbio- Force (SFOR), Albania Force (AFOR) i Ko- na, nawet z mienia osobistego. Szczególną sovo Force (KFOR), prowadzone na podsta- brutalnością wyróżniali się żołnierze oddzia- wie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ łów muzułmańskich. Kilkunastu polskich przez siły NATO i państwa zrzeszone w pro- żołnierzy odniosło rany, głównie od pośred- gramie „Partnerstwo dla pokoju”. We wszyst- niego ognia artyleryjskiego i czołgowego29. kich wymienionych operacjach wzięli udział Kolejną wielofunkcyjną operacją pokojową polscy żołnierze. podjętą na obszarze wschodniej Chorwacji W odniesieniu do PKW pod flagą ONZ była Tymczasowa Administracja Narodów wystawianych w okresie III RP należy zwró- Zjednoczonych we Wschodniej Slawonii, cić uwagę na kilka aspektów: Baranii i Zachodnim Śremie (United Nations Przemiany ustrojowe przyczyniły się do Transitional Administration for Eastern Sla- zmiany humanitarnego wymiaru służby żoł- vonia, Baranja and Western Sirmium – nierzy. Dla przykładu: w 1989 roku w PKW UNTAES)30. Celem działań sił ONZ było UNDOF wprowadzono 60-godzinne prze- nadzorowanie demilitaryzacji regionu i mo- pustki dla żołnierzy kontyngentu. Niemal na- nitorowanie powrotu uchodźców. Tworzono tychmiast, głównie w weekendy, zaczęto or- również tymczasowe siły policyjne oraz or- ganizować trzydniowe wycieczki do najbar- ganizowano tymczasową administrację31. dziej atrakcyjnych miejsc w Syrii. Po raz W operacji, oprócz polskich obserwatorów pierwszy uczestniczyli w nich także żołnie- wojskowych, wziął udział zwarty oddział rze służby zasadniczej. Kadra zawodowa 53 żołnierzy jednostki GROM32. Do wyko- mogła zapraszać na czas urlopów swoje ro- nywania zadania we Wschodniej Slawonii dziny. przystąpił on 3 grudnia 1996 roku33. Pół roku Zwiększenie zadań związanych z przy- później, 27 czerwca 1997 roku, żołnierze gotowaniami kolejnych jednostek do opera-

29 Ibidem, s. 130. 30 http://www.un.org/. Misja powołana przez Radę Bezpieczeństwa ONZ na mocy rezolucji S/RES/1037. 31 Ibidem. 32 GROM podlegał wówczas Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. 33 H. Królikowski: Operacja Little Flower. Gdańsk 2002, s. 119. 34 http://www.icj-cij.org/. 29 czerwca 1998 roku Slavko Dokmanović popełnił samobójstwo w celi, jeszcze przed ogłoszeniem wyroku przez trybunał międzynarodowy. 35 Operację UNTAES uznano za przykład zakończonej sukcesem wielofunkcyjnej operacji pokojowej ONZ. Zdemilitaryzowany i bezpieczny region przekazano rządowi chorwackiemu, gdy wygasł mandat misji – 15 stycznia 1998 roku. Nie określono żadnych kompetencji sił międzynarodowych, ponieważ prawo do symbolicznego już nadzoru przekazano policji i cywilnym przedstawicielom Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

Kwartalnik Bellona 1/2012 45 Bezpieczeństwo cji pokojowych sprawiło, że w 1989 roku du i Republice Środkowoafrykańskiej – powołano do życia Wojskowe Centrum Szko- MINURCAT37. Tym samym decyzją rządu lenia dla potrzeb Sił Pokojowych Organiza- zamknięto jeden z najbardziej chlubnych roz- cji Narodów Zjednoczonych w Kielcach. Do działów polskiej działalności na rzecz utrzy- dziś spełnia ono swoje funkcje36; mania pokoju na świecie, prowadzonej pod Na początku lat 90. ubiegłego wieku, flagą ONZ. Decyzja ta była następstwem an- jeszcze przed uruchomieniem programu gażowania coraz większych sił do operacji „Partnerstwo dla pokoju”, który miał popro- sojuszu północnoatlantyckiego prowadzonej wadzić Polskę do NATO, nasz kraj intensyw- przez Międzynarodowe Siły Wsparcia Bez- nie angażował się w ekspediowanie kontyn- pieczeństwa (ISAF) w Afganistanie38. gentów wojskowych do operacji pokojowych Obecnie, gdy już podjęto decyzję o wyj- ONZ. W kwietniu 1992 roku ruszył do Chor- ściu naszych wojsk z Afganistanu, warto prze- wacji kontyngent, którego sam batalion ope- analizować możliwość powrotu polskich kon- racyjny liczył blisko 900 osób. Dwa miesią- tyngentów do służby w operacjach pokojo- ce później do Kambodży skierowano ponad wych ONZ. W dobie zmęczenia opinii pu- 700 żołnierzy (PKW UNTAC) – pozostawa- blicznej doniesieniami o brutalizacji działań li w służbie do września 1993 roku. W grud- w Afganistanie i ofiarach tam ponoszonych niu 1993 roku rozpoczął działalność blisko zyskuje na znaczeniu uczestnictwo żołnierzy 400-osobowy batalion operacyjny w rejonie w mniej dramatycznych, tym samym bardziej wzgórz Golan (UNDOF). Natomiast od prestiżowych formach niesienia pokoju i de- kwietnia 1992 roku w strukturach UNIFIL mokracji. pracował personel szpitala tej misji. Kontyn- W pierwszej dekadzie XXI wieku, zwłasz- gent w południowym Libanie został zresztą cza po wejściu Polski do NATO, politycy rozbudowany – w kwietniu 1994 roku Polska w Warszawie wreszcie uświadomili sobie, za- wystawiła Batalion Logistyczny POLLOG. pewne pod wpływem kolegów z demokracji zachodnich, jak ważnym elementem kształ- Spojrzenie w przyszłość towania ich wizerunku jest uczestniczenie w spotkaniach z żołnierzami na posterunkach W 2009 roku zlikwidowano wszystkie pol- położonych daleko od kraju. Choćby z tego skie kontyngenty wojskowe w operacjach względu powinni zatroszczyć się o stworzenie pokojowych ONZ: PKW UNDOF, PKW nowych miejsc do takich spotkań. Pozwoli- UNIFIL oraz PKW w Misji Organizacji łoby to podnieść prestiż naszego państwa oraz Narodów Zjednoczonych w Republice Cza- zdobyć kolejne doświadczenia wojskowe.

36 W kieleckim centrum, Wojskowym Studium Nauczania Języków Obcych w Łodzi oraz szkołach oficerskich intensywnie prowadzono prace nad wdrożeniem języka angielskiego do Sił Zbrojnych RP. Odniesiono spektakularny sukces. W przedsięwzię- ciu tym polskim placówkom pomocy udzieliły niektóre państwa członkowskie NATO. 37 Misja Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Czadzie – MINURCAT – była bezpośrednią kontynuacją dwóch zmian misji EUFOR/Czad. Pod flagą ONZ funkcjonowały dwie ostatnie zmiany – od 28 listopada 2008 roku do 6 grudnia 2009 roku. 38 Niewielkimi kontyngentami oprócz PKW ISAF, od lat uczestniczącymi w operacjach pokojowych, są PKW EUFOR i PKW KFOR na Bałkanach.

46 Kwartalnik Bellona 1/2012 Ocean Indyjski i jego znaczenie geostrategiczne

W artykule omówiono geostrategiczne znaczenie Oceanu Indyjskiego – trze- ciego pod względem wielkości zbiornika wodnego na świecie. Obszar ten, mimo że w latach zimnej wojny nieco utracił na znaczeniu, nadal jest istotny pod wzglę- dem geostrategicznym. Ta ważna droga, łącząca Bliski Wschód z Afryką, połu- dniową Azją i Australią, stanowi bowiem szlak przewozu ropy naftowej oraz pro- duktów ropopochodnych z rejonu Zatoki Perskiej i Indonezji. W artykule wskazano, w jaki sposób wymiar handlowo-polityczny w obszarze Oceanu Indyjskiego wpływa na interesy państw, a ściślej – jakie powoduje konflikty. Te zaś stają się wyzwaniami geostrategicznymi. Autorzy zwracają uwagę na trzy płaszczyzny pro- blemów: gospodarczą, bezpieczeństwa politycznego i kulturową. Mimo że oddzia- płk dypl. w st. spocz. ływanie tych pól napięć ma różne oblicza, znajdują się one w sferze zainteresowa- ZYGMUNT nia nie tylko państw europejskich. Jednym z takich problemów jest walka z pirac- CZARNOTTA twem morskim. Absolwent OSA w Toruniu. Dowodził 2 pa i 32 BA. Był zastępcą szefa dy w maju 2010 roku mia- Gdy sporządzano mapy, Ocean WRiA WP. stami Taszkient i Osz Indyjski „trafił” w środek świata. Gwstrząsnął konflikt, gdy Nie budzi zdziwienia to, że ów w Kirgistanie doszło do rewolu- region ma duże znaczenie geostra- cji politycznej, która groziła tegiczne. Jest bowiem ogniwem wojną domową, na Morzu Połu- łączącym globalnej gospodarki. dniowochińskim w stan pełnej Azja i Oceania są wzajemnie gotowości bojowej został posta- i z Afryką dłużej powiązane ani- wiony chiński niszczyciel rakie- żeli Europa z Ameryką Północną. towy „Shenzhen”. Okręt wziął Około 1500 roku w Nankinie kurs na Ocean Indyjski. W por- w Chinach podziwiano afrykań- cie docelowym – Karaczi – miał skie żyrafy przywiezione statkami płk w st. spocz. dr oczekiwać na dalsze rozkazy1. z Czarnego Lądu. Indyjscy du- ZBIGNIEW Dlaczego okręt chińskiej Floty chowni niewolnicy już w XVIII MOSZUMAŃSKI Południowej wysłano na Ocean wieku działali na Zanzibarze. Na Absolwent WSOWRiA, Indyjski, gdy niepokoje miały Sumatrze w XVIII wieku żyła Wydziału Geodezji miejsce w kraju środkowoazja- mniejszość afrykańska. Nacjona- i Kartografii PW, Podyplomowego tyckim? Otóż geografia politycz- liści malezyjscy po drugiej woj- Studium Historii Sztuki na Azji nie zna pojęcia „Azja nie światowej osiedlali się w Egip- Wojennej AON. Środkowa”, a tamtejsze republi- cie. Także brytyjskie Dowództwo Były redaktor naczelny ki należą do obszaru geostrate- Azji Południowo-Wschodniej „Przeglądu Wojsk gicznego Oceanu Indyjskiego. (South East Asia Command) obej- Lądowych”

1 H. Schneider: In der Mitte der Welt. „Österreichische Militärische Zeitschrift” 2011 No. 3, s. 26.

Kwartalnik Bellona 1/2012 47 Bezpieczeństwo mowało swoim zasięgiem, po kapitulacji Ja- — problemy gospodarcze, bezpieczeństwa ponii, wszystkie kraje i terytoria przylegle do politycznego i kulturowe, w tym centralna Oceanu Indyjskiego2. pozycja islamu (z kwestią terroryzmu i Bli- Ujmując region Oceanu Indyjskiego w po- skiego Wschodu); szerzonej perspektywie, dzisiaj obejmującej — światowa polityka energetyczna; Australię, region arabski, a nawet Izrael, na- — rozwój Chin i Indii jako ogólnoświato- leży podkreślić, że na tym obszarze rozwinę- wych graczy (global players) i antagonistów ły się trzy religie monoteistyczne: judaizm, w zdecentralizowanym i wielobiegunowym chrześcijaństwo i islam, a także dwie religie systemie. Wschodu: hinduizm i buddyzm. Z regionem Sfery te oddziałują w różny sposób. Zwró- tym łączy się zarówno jedwabny szlak, jak cenie strategicznej uwagi na region Oceanu i dawne szlaki morskie między Indiami, Indyjskiego na pewno będzie procentowało. Afryką a Indonezją. Kraje nad Oceanem In- By przeżyć we współczesnym świecie, Euro- dyjskim historycznie łączą również takie zja- pa potrzebuje tego najmniejszego z oceanów. wiska kulturowe, jak powstanie pisma, roz- Kto panuje nad cieśniną Malakka, trzyma wój osiedli miejskich oraz pierwsze wojny za gardło Wenecję...3 – pisał Tomé Pires na z udziałem wielotysięcznych armii. początku XVI wieku podczas podróży do Azji W okresie zimnej wojny region ten stracił Południowo-Wschodniej po portugalskim nieco na znaczeniu strategicznym. W global- podboju sułtanatu Malakki. Z wypowiedzi tej nych zmaganiach NATO–Układ Warszawski można wysnuć wniosek, że wąska cieśnina państwa niezrzeszone – Indie, Pakistan, Ma- Malakka umożliwia kontrolowanie relacji lezja i Indonezja – nie były brane pod uwagę. handlowych Wschód–Zachód oraz że każdy, Iran po rewolucji religijnej znalazł się w sta- kto dominuje w tym przejściu i kontroluje nie długoletniej wojny z Irakiem. Arabia Sau- przepływ towarów, ma szansę na lukratywny dyjska była powiązana wątpliwymi sojusza- interes w Europie. Było to w czasie, gdy We- mi. Afryka zaangażowała się w walkę z bo- necja prowadziła ożywiony handel z krajami jówkami komunistycznymi, a Chiny uznawa- zarówno Europy, jak i Azji4. Cokolwiek wów- no za agresora potencjalnie atakującego Taj- czas wymieniano w regionie Oceanu Indyj- wan. Tym samym dla strategów atrakcyjne skiego, zazwyczaj trafiało do Europy. Doty- stały się Atlantyk i Pacyfik. Nie dotyczyło to czyło to idei religijnych, bogactw, handlu, jednak handlu. Mimo przesunięcia się punk- a nawet chorób, a ostatnio również konflik- tów ciężkości gospodarki światowej, region tów i kryzysów5. Oceanu Indyjskiego nie stracił znaczenia jako Relacje handlowo-polityczne w regionie rynek. W okresie globalizacji gospodarki jego Oceanu Indyjskiego często prowadzą do kon- znaczenie zwiększa się jeszcze bardziej. fliktu interesów, te zaś stają się wyzwaniami W regionie Oceanu Indyjskiego są wi- geostrategicznymi. doczne trzy sfery, które mogą być źródłem napięć:

2 J. Ritter: Mountbatten, Anglo-American policy, and the creation of modern Southeast Asia after World War II http://sjeaa.stan- ford.edu/journal102/10-2_11%20SeA-Ritter.pdf [dostęp: 11.11.2011]. 3 Tomé Pires: The suma oriental. An account of the East, from the Red Sea to Japan, written in Malacca and India in 1512–1515. New Delhi 2005, s. LXXV. http://books.google.pl/books?id=h82D-Y0E3TwC&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_sum- mary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false [24.10.2011]. 4 Stwierdzenie Tomé Piresa nadal jest aktualne, choć zamiast Malakka lepiej mówić Singapur, a zamiast Wenecja – Europa lub, ogólnie, Zachód. 5 Ujmując problem z perspektywy światowej, w regionie tym 75% ludności zamieszkuje w 300-kilometrowym pasie wzdłuż linii brzegowej oceanu.

48 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Handel siębiorstwa mają do dyspozycji więcej środ- ków aniżeli przedsiębiorstwa prywatne. Środ- Od czasu operacji „Atalanta”6 aż do dzi- ki te mogą być oferowane krajom docelowym siaj największa część globalnie wymienianych jako duże inwestycje. Gdyby środków nie towarów pochodzi z regionu Oceanu Indyj- starczało, państwo może interweniować drogą skiego (w niektórych grupach do 90%). Stra- kredytów. W wyniku tego państwowe przed- tegicznie ważna ropa naftowa (w 65%) i jej siębiorstwa kapitalistyczne prawie nie mają przetwory (w 70%) są transportowane w re- konkurentów. Kryzys zwiększa więc możli- lacjach: Chiny–Indie–Morze Arabskie–Afry- wości Chin i Indii w lokowaniu ich interesów ka. Również transport kontenerowy w 50% handlowych w Afryce9. odbywa się na Oceanie Indyjskim. Szlaki mor- Także Europa ma powiązania handlowe skie mają jednak tak zwane wąskie gardła – z Japonią, Koreą Południową, Tajwanem cieśniny: Malakka (40% transportów), Ormuz i Tajlandią. Transport odbywa się przez cie- (40% ropy naftowej) i Bab al-Mandab (dzien- śniny Malakka i Bab al-Mandab oraz Kanał nie 3 mln baryłek ropy naftowej). Sueski do Amsterdamu czy nawet Bazylei. Zapotrzebowanie na energię w najbliższych Gaz ciekły jest transportowany tankowcami 20 latach wzrośnie o około 40%, głównie w do Neapolu. Jeśli ropa naftowa płynie ruro- Chinach i Indiach7. Zwiększy się więc zna- ciągami – lądem, to państwa ją importujące czenie Oceanu Indyjskiego. Chiny planują, są zależne od krajów leżących nad Oceanem że około 2020 roku ich dzienny import ropy Indyjskim. Wówczas wystarczy punkt zapal- naftowej wyniesie 7 mln baryłek, co stanowi ny – niepokoje w Pakistanie czy wojna do- połowę dzisiejszego wydobycia Arabii Sau- mowa w Iranie – by skutki odczuły Azerbej- dyjskiej. Indie – czwarty w świecie użytkow- dżan czy Turkmenistan. Właśnie te państwa nik energii, po Stanach Zjednoczonych, Chi- Azji Środkowej są dla Rosji alternatywą nach i Japonii – stawiają na import węgla w zaopatrywaniu Europy w ropę naftową. One z Afryki, głównie z Mozambiku. Ponad 65% zaś poszukują sposobów powiązania się z re- zapotrzebowania energetycznego Indii pokry- gionem indyjskim. Państwa Kaukazu i Azji wa import drogą morską. Chiny i Indie są Środkowej próbują wejść w wielobiegunowy klientami Afryki. Ich współpraca z poszcze- świat. Ze względu na położenie mogą dzia- gólnymi krajami tego kontynentu będzie się łać elastycznie. Nie mają też skrupułów – jed- zacieśniała8. nocześnie handlują z Niemcami i Rosją oraz Kryzys światowy umacnia te tendencje. z Chinami i Indiami. Ważne są dla nich także Obecne zamieszanie w świecie wolnego ka- powiązania z Iranem, Pakistanem oraz Birmą. pitalizmu przynosi Chinom, Indiom oraz in- Oczywiście wielu aktorów operuje na nym krajom Azji dydaktyczny efekt ubocz- Oceanie Indyjskim i wokół niego nielegal- ny. Dostrzegają one w azjatyckim kapitalizmie nie. Mowa o piractwie morskim, przemytni- państwowym właściwy sposób zachowania kach, handlarzach bronią i narkotykami, się państwa i przedsiębiorców. Państwowe, a także o terrorystach na drogach wodnych częściowo upaństwowione i narodowe przed- i lądowych.

6 Operacja EUNAVFOR „Atalanta” – misja antypiracka Unii Europejskiej, rozpoczęta 8 grudnia 2008 roku u wybrzeży Somalii. Zob.: D.Möckli: Operation „Atalanta”. Piraterie und Schweizer Sicherheitspolitik. http://www.ssn.ethz.ch/Aktuell/CSS-Analysen/ /Detail/?lng=de&id=101035 [dostęp: 24.10.2011]. 7 H. Schneider: In der Mitte..., op.cit., s. 27. 8 H.G. Broadman: China and India go to Africa. New deals in the developing world. http://www.foreignaffairs.com/articles/63224/ /harry-g-broadman/china-and-india-go-to-africa [dostęp: 11.11.2011]. 9 Etiopia eksportuje swoje towary do Chin, Niemiec, Japonii, Stanów Zjednoczonych i do Arabii Saudyjskiej, importuje zaś z Arabii Saudyjskiej, Chin oraz Indii. W Kenii 80% przemysłu należy do inwestorów z Indii, których partnerami są Stany Zjedno- czone, Chiny i Arabia Saudyjska.

Kwartalnik Bellona 1/2012 49 Bezpieczeństwo

Warto zwrócić uwagę również na inne za- właśnie na akwenie indyjskim. Także Europa gadnienia, między innymi na transfery know- ma tu swoje interesy i potrzebuje dróg mor- -how – wiedzy i dewiz w różnych kierunkach. skich. Ale muszą one być bezpieczne – Zato- Handlarze giełdowi, inwestorzy, kredytodaw- ka Adeńska i cieśnina Malakka nie mogą być cy i doradcy z Europy oraz bogatych krajów zagrożone piractwem. Europejscy armatorzy arabskich są eksportowani do Indii, Singapu- muszą mieć zapewniony bezpieczny transport ru i Malezji10. Są uruchamiane fundusze in- towarów. Można też mówić o dalszych inte- westycyjne i obrót dewizami. Strumień de- resach Europy, zwłaszcza z punktu widzenia wiz płynie w obydwu kierunkach mimo kry- Unii Europejskiej. Choć jej poszerzenie zysu. Europejscy eksperci finansowi są do w kierunku wschodnim na razie nie jest bra- dyspozycji w całym regionie Oceanu Indyj- ne pod uwagę, Unia ma interesy na Kaukazie skiego. i w Azji Środkowej. A rejony te są splecione Eksport know-how odbywa się różnymi z obszarem indyjskim. Należą też do sfery drogami. Renomowane uniwersytety Europy wpływów indyjskich, co znowu wiąże je mają swoich partnerów i filialne uczelnie (za- z Europą. kłady) w pobliżu akwenu indyjskiego, mię- W ostatnich latach także sojusz północno- dzy innymi w Indiach, Singapurze oraz Du- atlantycki ulokował swoje interesy na Oce- baju. anie Indyjskim. Ze względu na wojnę w Afga- Także we wszystkich kierunkach płynie nistanie, a wcześniej w Iraku jest powiązany strumień migracyjny. Młodzi Hindusi szukają z regionem jako aktor militarny. Prowadząc przyszłości w krajach arabskich (na Półwy- misje u wybrzeży Somalii, zaznacza swoją spie Arabskim mieszka 3,5 mln Hindusów). obecność także na Oceanie Indyjskim. Islamscy pielgrzymi z Dalekiego Wschodu, Organizacja Traktatu Północnoatlantyckie- gdy wywiążą się z obowiązku w Mekce, po- go jest osadzona w Azji Środkowej również zostają w Arabii Saudyjskiej, by zyskać nową politycznie – w ramach programu „Partner- wiedzę i doświadczenia. Potem, bogatsi inte- stwo dla pokoju” oraz dzięki uczestnictwu lektualnie, wracają do domu. Afrykanie po- w dialogu Izrael–Jordania na Bliskim Wscho- szukują pracy w rejonie Zatoki Adeńskiej, by dzie. Bezpośrednio konkuruje tam z Szang- stąd wyruszyć dalej, do Europy. hajską Organizacją Współpracy (Shanghai Cooperation Organisation – SCO) – subre- Interesy gionalną organizacją międzynarodową, w któ- rej skład wchodzi sześć państw: Chiny, Ka- Państwa europejskie mają podstawy, by zachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan i Uz- interesować się wydarzeniami w regionie bekistan12. Jej terytorium obejmuje 61% ob- Oceanu Indyjskiego. Znajdują się tam bo- szaru euroazjatyckiego, a ludność stanowi wiem kraje BRICS11. Indie dały nazwę oce- 25% ogółu mieszkańców globu ziemskiego. anowi i traktują go priorytetowo jako obszar Celem Szanghajskiej Organizacji Współ- interesów. Chińczycy potrzebują dróg handlo- pracy jest umacnianie wzajemnego zaufania, wych do Europy, Afryki i innych krajów Azji współdziałania w obszarach politycznym,

10 H. Schneider: In der Mitte..., op.cit., s. 27. 11 W skład tej grupy państw wchodzą: Brazylia, Chiny, Indie, Republika Południowej Afryki i Rosja. Są to duże i najszybciej rozwijające się rynki jutra. Z wyjątkiem Rosji lepiej radzą sobie z kryzysem gospodarczym niż Stany Zjednoczone i Unia Euro- pejska. Zajmują czwartą część powierzchni kuli ziemskiej, zamieszkaną przez 40% ludności globu. Ich zsumowany produkt krajowy brutto wynosi około 9 bln dolarów, czyli o wiele mniej niż PKB samej Ameryki – 14,3 bln dolarów. Zob.: Premiere erfolgreich. BRICS plant Business-Foren im Jahrestakt. http://de.rian.ru/politics/20110414/258839183.html [dostęp: 11.11.2011]. 12 Status obserwatorów mają: Indie, Iran, Mongolia i Pakistan. Partnerami dialogu są zaś Białoruś i Sri Lanka. Zob.: D. Trachsler: Die Shanghai Cooperation Organisation. Bedeutung für den Westen. http://kms2.isn.ethz.ch/serviceengine/Files/SSN/110140/ ichaptersection_singledocument/8af5ad16-356d-46b5-9c91-bac729af85dd/de/css_analysen_nr66_d.pdf [dostęp: 29.10.2011].

50 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo gospodarczo-technicznym, kulturowym, tury- Przegląd militarno-strategiczny stycznym i ekologicznym oraz w zakresie handlu, energii, transportu, gwarancji bezpie- Ocean Indyjski nie jest ani homogeniczny, czeństwa i wsparcia pokoju w regionie. Sta- ani spokojny, i to nie tylko z powodu monsu- nowi ona zatem w Azji Środkowej, w Euro- nów. Jego obszar ciągnie się od wybrzeża pie Wschodniej (Białoruś) oraz w regionie wschodnioafrykańskiego po zachodnią Au- indyjskim (Indie, Iran, Pakistan oraz państwa stralię. Na północy Półwysep Indyjski roz- ASEAN13) element zarówno polityczny, jak dziela go na Morze Arabskie i Zatokę Ben- i militarny. galską. Po obydwu jego stronach znajdują się Od czasu operacji „Atalanta” dają się za- kraje historycznie niestabilne: Pakistan i Bir- uważyć oznaki wybiórczej współpracy mię- ma. Na zachód od Indii leży Półwysep Arab- dzy Szanghajską Organizacją Współpracy ski – obszar konfrontacji Arabii Saudyjskiej a Unią Europejską i NATO. Walcząc z pirata- z Iranem. Na wschodzie są położone państwa mi u wybrzeży Somalii, sojusz północnoatlan- Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo- tycki próbuje zająć pozycję partnera multila- -Wschodniej, które jest partnerem dialogowym teralnego i kooperanta różnych krajów Azji. Szanghajskiej Organizacji Współpracy i zarazem największym azjatyckim obszarem Konflikty wielkiego handlu, łączącym Ocean Indyjski z Oceanem Spokojnym. Znajdują się tu pań- Na Oceanie Indyjskim trwa walka o pano- stwa kooperujące z Zachodem, między inny- wanie. Rozwijają na nim swoje siły marynar- mi Tajlandia, oraz kraje dążące do panowa- ki wojenne Chińskiej Republiki Ludowej, nia w tym regionie, jak Malezja czy Indone- Japonii, Indii, Stanów Zjednoczonych, Unii zja. Europejskiej i NATO. Są budowane porty Chiny (zwane Wschodem) i Australia i rozlokowywane siły morskie. Po raz pierw- (zwana Zachodem) na półkuli wschodniej szy od blisko pięciuset lat w tym kluczowym także należą do dalszego spektrum regionu regionie obserwuje się upadek zachodnich indyjskiego. Na wschodnich obrzeżach ob- mocarstw morskich14. I nie chodzi o renesans szaru rozciąga się Singapur, jeden z krajów piractwa morskiego czy o policję światową, uznawanych za państwa wzorcowe. Nie za- lecz o rozstrzygnięcie kwestii, kto i jaką ma prowadzono w nim demokracji na wzór za- odgrywać rolę, jeśli Amerykanie już nie chro- chodni, jest jednak stabilniejszym obszarem nią w pożądany sposób komunikacji mor- regionu i ważnym rynkiem finansowym skich. Być może należy przyznać rację gen. świata. Chlubi się jednym z największych dyw. w st. spocz. dr. Hansowi Bachofnerowi, portów w świecie. Ostatnio stał się nawet byłemu szefowi szkolenia operacyjnego ar- modelem polityczno-ekonomicznym dla mii szwajcarskiej, który – występując 3 kwiet- Chińskiej Republiki Ludowej. Ma tylko nia 2009 roku przed czołowymi politykami jedną wadę: jest położony u wejścia do cie- szwajcarskimi – powiedział, że sytuacja kon- śniny Malakka – regionu aktywnej działal- fliktowa w regionie Oceanu Indyjskiego może ności piractwa pełnomorskiego. mieć istotne znaczenie dla bezpieczeństwa Między wschodnią a zachodnią granicą re- Europy15. gionu indyjskiego leży wiele państw wyspiar-

13 The Association of Southeast Asian Nations – Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej. Zob.: ASEAN Member States. http://www.aseansec.org/18619.htm [dostęp: 11.11.2011]. 14 Już w 1510 roku Portugalczyk Afonso de Albuquerque zajął Goa, a w 1511 roku – Malakkę. Jego flota walczyła z Arabami, wspieranymi przez Wenecjan, o kontrolę nad handlem na Oceanie Indyjskim oraz na Morzu Czerwonym. Zob.: H. Morse Ste- phens: Albuquerque. New Delhi 2000, rozdziały III–VI. 15 H. Bachofner: Hearings zum Sicherheitspolitischen Bericht 2009. http://www.sipol09.ethz.ch/Transkriptionen/Verschiedene/ /Div-a.D.-Dr.-iur.-Hans-Bachofner [dostęp: 11.11.2011].

Kwartalnik Bellona 1/2012 51 Bezpieczeństwo skich, na przykład Sri Lanka, Mauritius i Se- na- i podwodnych18. Wówczas staną się na szele, których porty nadają się na porty tran- Oceanie Indyjskim potęgą morską. Wciąż zytowe. Niektóre z nich już są wykorzysty- jednak problemem jest Ormuz – przez tę cie- wane przez Chiny, Indie, Malezję i Indone- śninę i przez wody terytorialne Pakistanu zję na podstawie ekskluzywnych umów (ukła- przepływa aż 80% indyjskiego importu i eks- dów). Istotne jest to, że każdy użytkownik portu19. takiego portu może zabronić konkurentom Z rozwiązaniem mogą przyjść Chiny. Wła- handlowym korzystania z niego bądź owo dze w Pekinie uważają Nowe Delhi za swo- korzystanie utrudnić. jego potencjalnego pierwszego przeciwnika W regionie tym jest obecny Zachód: Fran- na morzu. Dla Chin problemem jest jednak cja z zamorskim departamentem Majotta, Tajwan. Chińscy stratedzy uważają, że w ra- Wielka Brytania z wyspą Diego Garcia16 i Au- zie wojny Tajwan należy opanować, zanim stralia z kilkoma wyspami (grupami wysp). swoje siły zmobilizują Stany Zjednoczone. Każdy kraj, zwłaszcza jednak dwaj główni Miałoby to odstraszyć Amerykanów od an- antagoniści, pilnuje swoich interesów. Chiny gażowania się w wojnę po stronie Tajwanu. zerkają w stronę Birmy, ponieważ jest to kraj Chiny zamierzają także rozbudować flotę zasobny w ropę naftową. Interesy mają tu tak- wojenną, by mogły użyć jej na Oceanie In- że Indie. Indie i Chiny poszukują dróg mor- dyjskim. Dążą do wyparcia Amerykanów skich na zachód po bogactwa naturalne Afry- z wykorzystaniem silnej marynarki wojennej, ki oraz lepsze dojście do krajów arabskich. lecz bez konfrontacji zbrojnej. Władze Chiny próbują zbudować lub rozbudować w Pekinie chcą całkowicie wypchnąć amery- większe porty handlowe w Pakistanie kańską marynarkę wojenną z akwenów przy- i w małych państwach wyspiarskich z myślą ległych do Chin. Unikają jednak konfronta- o ich zaadaptowaniu na bazy wojenno-mor- cji z nią w sprawie Tajwanu, wolą bowiem skie. Niektóre małe państwa próbują się zbli- siły te skierować na Ocean Indyjski. żyć do zantagonizowanych Indii i Chin. Ostat- Chińczycy cierpią na kompleks cieśniny nio jednak poddano je naciskom – mają się Malakka, dlatego usiłują utworzyć na Oce- zdecydować, z którym państwem chcą współ- anie Indyjskim tak zwany sznur pereł – łań- pracować. cuch małych portów, które miałyby ułatwić Indie zbliżyły się z Iranem. Wzajemna przy- przemieszczanie się floty handlowej i wojen- jaźń wyraża się w budowaniu urządzeń por- nej po oceanie20.Chiny mają składnicę pali- towych w irańskim Czabaharze17 w Zatoce wa na Sri Lance. W bangladeskim mieście Omańskiej. Mogą one być łatwo przestawio- Ćottogram wybudowały port cargo. W por- ne na potrzeby wojenne indyjskiej marynarki tach pakistańskich Gwadar i Pasni jest nato- wojennej. Indie ponownie uruchomiły bazy miast świadczona chińska pomoc rozwojo- morskie w pobliżu cieśniny Malakka, na wa. Powstaje tam infrastruktura dla marynar- Wyspach Andamańskich i Nikobarach. Do ki wojennej i handlowej oraz droga łącząca 2015 roku zamierzają zbudować trzy atomo- obydwa porty. Mogą one być połączone ze we okręty podwodne i trzy lotniskowce, by środkowoazjatyckimi rurociągami naftowy- mieć w wyposażeniu 155 jednostek morskich mi i gazowymi21.

16 Na wyspie Diego Garcia swoją bazę wojskową – morską i lotniczą – utrzymują także Stany Zjednoczone. 17 H. Schneider: In der Mitte..., op.cit., s. 29. 18 M. Singh: The Indian Navy in 2020. http://www.bharat-rakshak.com/SRR/2006/02/56.html [dostęp: 11.11.2011]. 19 New record in Iran-India trade. http://edition.presstv.ir/detail/73952.html, $13bn [dostęp: 11.11.2011]. 20 F. Ghitis: Sri Lanka i Chiny tworzą strategiczną tarczę przeciw Zachodowi. http://stosunkimiedzynarodowe.info/arty- kul,780,Sri_Lanka_i_Chiny_tworza_strategiczna_tarcze_przeciw_Zachodowi [dostęp: 24.10.2011]. 21 China to make investment in Pasni, Gwadar. Fisheries projects. http://archives.dawn.com/2003/12/27/ebr3.htm [dostęp: 11.11.2011].

52 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Europejskie państwa i przedsiębiorstwa nach międzynarodowych zachodniej części również próbują znaleźć drogę pośrednią do Oceanu Indyjskiego. Uprowadzanie statków głównych państw regionu. Nie zawsze to się handlowych i prywatnych łodzi stało się lu- im udaje. Często są traktowane instrumental- kratywnym interesem. Okup płacony w minie przez kraje kapitalizmu państwowego. lionach dolarów nie jest zjawiskiem rzadkim. Widać to na przykładzie przydziału dróg han- Do końca 2011 roku piraci somalijscy prze- dlowych, które prowadzą przez wody teryto- trzymywali około 15 statków handlowych rialne państw. i ponad 200 zakładników23. Aby połączyć południowe prowincje Zatokę Adeńską przecinają najważniejsze z Oceanem Indyjskim, a zarazem obejść cie- światowe drogi handlowe. Ich znaczenie śninę Malakka, Chiny planują zbudowanie w epoce globalizacji znacznie się zwiększy- kanału na 44-kilometrowym przesmyku Kra ło. Zakłócenia na trasach morskich między na Półwyspie Malajskim22. Europą, Półwyspem Arabskim a Azją mogą niekorzystne wpłynąć na gospodarkę świa- Piractwo morskie tową oraz na zaopatrzenie w surowce, zwłasz- cza energetyczne. Około 20% światowego Z wąskimi gardłami Oceanu Indyjskiego handlu korzysta z cieśniny Bab al-Mandab. łączą się liczne wyzwania militarne. Do 2005 Rocznie przez akwen Zatoki Adeńskiej prze- roku z powodu działań piratów najbardziej chodzi około 250 tys. statków. Aktywność pi- cierpiała cieśnina Malakka. Po 2006 roku pi- ratów skutkuje dodatkowymi kosztami trans- raci zaktywizowali się w Zatoce Adeńskiej. Jak portu, wynikającymi ze straty czasu i wyż- widać, działają na obydwu krańcach Oceanu szych opłat ubezpieczeniowych. Indyjskiego. Od 2006 roku corocznie notowa- Piractwo morskie przyczyniło się także do no w cieśninie Malakka około 90 ataków pi- zaostrzenia sytuacji w Somalii. Dlatego Rada rackich, a w tzw. Rogu Afryki – około 130. Bezpieczeństwa ONZ zaszeregowała ją jako Wskazano wiele przyczyn piractwa. We „zagrożenie międzynarodowego pokoju”. wschodniej części oceanu na działania pira- Piractwo utrudnia przede wszystkim niesie- tów w znacznej mierze wpływają: geografia nie humanitarnej pomocy dla ludności Soma- wysp i wysepek, wewnętrzne trudności poli- lii – ze wsparcia korzysta aż 1/3 mieszkań- tyczne państw przyległych do cieśniny, walki ców tego kraju. partyzanckie, terroryzm oraz niejasny prze- Międzynarodowy układ do walki z pirata- bieg granic państwowych. Na zachodnim mi okrzepł. Po pierwszej operacji NATO, krańcu oceanu sytuacja jest łatwiejsza do podjętej jesienią 2008 roku w celu ochrony wyjaśnienia – rozpad państwa i próżnia wła- statków światowego programu wyżywienia dzy w Somalii pozwalały rabusiom morskim ONZ, ster przejęła Unia Europejska i od na rozwijanie działalności. Od 2008 roku 8 grudnia 2008 roku przeprowadziła opera- wezwanie do przeciwdziałania piractwu już cję odstraszającą „Atalanta”. Prewencja i od- leżało w interesie bezpieczeństwa międzyna- straszanie piratów procentują. W styczniu rodowego. Nie chodzi bowiem tylko 2009 roku Stany Zjednoczone sformowały do o większą aktywność piratów, lecz także o roz- walki z piratami wielonarodowe połączone szerzenie się promienia ich działalności. Ope- siły zadaniowe Combined Task Force 151 rują oni na wodach Zatoki Adeńskiej i akwe- (CTF-151)24. U wybrzeży Somalii znajdują

22 Zob.: R.B. Cathcart: Kra Canal (Thailand) excavation by nuclear-powered dredges. „International Journal of Global Environ- mental Issues” 2008 nr 8, s. 248–255. 23 H. Schneider, In der Mitte..., s. 30. 24 CTF-151. Counter-piracy. http://combinedmaritimeforces.com/ctf-151-counter-piracy [dostęp: 29.10.2011].

Kwartalnik Bellona 1/2012 53 Bezpieczeństwo się okręty innych państw NATO pod narodo- go wysłannika ONZ do spraw rozwiązania wymi dowództwami, na przykład Rosji, Chin konfliktu. 22–23 kwietnia 2009 roku w Bruk- i Indii. Organem koordynującym działanie jest seli odbyła się konferencja, której celem było Grupa Kontaktowa, do której przystąpiło wsparcie somalijskich instytucji bezpieczeń- prawie 30 państw i sześć organizacji mię- stwa oraz misji pokojowej Unii Afrykań- dzynarodowych. Wszystkie działania są skiej25. Z inicjatywy Francji rozpatrzono moż- podejmowane z zastosowaniem konwencji liwość działania w Somalii cywilnej misji prawa morskiego oraz rezolucji ONZ, w któ- Wspólnej Europejskiej Polityki Bezpieczeń- rych wzywa się państwa do działań przeciw- stwa i Obrony26, między innymi w zakresie ko somalijskim piratom. W skład CFT-151 szkolenia policji. Unia Europejska jest naj- wchodzą okręty Stanów Zjednoczonych, większym źródłem finansowania programu Turcji, Korei Południowej i Singapuru. rozwoju i pomocy humanitarnej dla Somalii. Operacja „Atalanta” jest prowadzona Operacja „Atalanta” ma również aspekt do- w ramach Wspólnej Europejskiej Polityki Bez- świadczalny. Stanowi swego rodzaju spraw- pieczeństwa i Obrony (Common Security and dzian reagowania Unii Europejskiej na pro- Defence Policy). Celem tej pierwszej unijnej blemy w regionie Oceanu Indyjskiego. operacji morskiej jest ochrona humanitarnej U wybrzeży Somalii operują też inne mię- pomocy dla ludności somalijskiej i bezpie- dzynarodowe jednostki morskie. Stopień ich czeństwo żeglugi cywilnej. Przewiduje się też aktywności, udziału i współdziałania w ak- aktywną walkę z piratami na pełnym morzu cjach jest zróżnicowany. W natowskiej ope- oraz na wodach terytorialnych Somalii. Zgod- racji „Allied Protector” biorą udział siły mor- nie z rezolucjami ONZ istnieje możliwość skie Portugalii, Kanady, Holandii, Hiszpanii wejścia na ląd w pościgu za piratami. i Stanów Zjednoczonych27. Natomiast opera- Pozytywne skutki operacji „Atalanta” były cja antyterrorystyczna „Enduring Freedom” już widoczne po pierwszych ośmiu miesią- jest prowadzona przez Combined Task For- cach jej prowadzenia. Choć ogólna liczba ata- ce 150 – z udziałem sił Australii, Danii, Fran- ków nie zmniejszyła się w sposób zauważal- cji, Kanady, Niemiec, Pakistanu, Stanów ny, to znacznie zmniejszyła się liczba ataków Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii28. Pod udanych. Pod egidą Unii Europejskiej do narodowymi dowództwami działają okręty Somalii bezpiecznie dotarło 30 statków wojenne Chin, Francji, Indii, Iranu, Japonii, z pomocą humanitarną. Około 150 statków Malezji, Rosji, Stanów Zjednoczonych oraz przeprowadzono bezpiecznie w 20 konwo- Włoch. jach przez wody Zatoki Adeńskiej. Ponad 50 piratów przekazano kenijskim organom Rozwiązania militarne ścigania. Operacja „Atalanta” jest postrzegana jako część wojskowej strategii somalijskiej Eksperci, oceniając działania na Oceanie Unii Europejskiej. Unia wspiera także pro- Indyjskim, wskazują, że: Piractwo stanowi ces pokojowy w Somalii i wysiłki specjalne- potencjał, który łączy antagonistów.29 Zarzą-

25 The International Conference in support of the Somali Security Institutions and the African Union Mission in Somalia, 22–23 April, Brussels [2009]. http://www.mofa.go.jp/region/africa/somali/communique0904.pdf [dostęp: 11.11.2011]. 26 Udział w misji zapowiedziały takie państwa, jak: Hiszpania, Niemcy, Francja, Włochy i Szwecja. Zob. H. Schneider: In der Mitte..., op.cit., s.31. 27 Operation Allied Protector. NATO to resume counter piracy operation off Horn of Africa. http://www.manp.nato.int/operations/ /allied_provider/web_copy_op_allied_protector.pdf [dostęp: 11.11.2011]. 28 Combined Task Force 150 Maintains Presence off East Coast of Africa. http://www.navy.mil/search/display.asp?story_id=27242 [dostęp: 24.10.2011]; Combined Task Force 150. http://www.royalnavy.mod.uk/Operations/Enduring-Operations/Middle-East/ Combined-Task-Force-150 [dostęp: 1.01.2021]. 29 R. Kaplan: Center Stage for the Twenthy first Century. „Forreign Affairs” 2009 nr 2, s. 29.

54 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo dzenie o ochronie statków u wybrzeży So- Indyjskim wynika jednak, że państwa stać na malii ma charakter zarówno wojskowy, jak działania racjonalne, tym samym istnieją i ekonomiczny. W mniejszym stopniu chodzi możliwości elastycznego współdziałania. o nadzorowanie Somalii – okazało się to ilu- Idea elastycznych sojuszów mogłaby być zoryczne nawet pod mandatem ONZ – nato- drogowskazem do tworzenia architektury miast w większym o stworzenie armatorom bezpieczeństwa politycznego na Oceanie In- i logistykom warunków do prowadzenia bez- dyjskim w przyszłości. Szanse na utworzenie pośredniego handlu. Statki państw, które nie takich sojuszów są jednak małe, dlatego uczestniczą w operacjach ochronnych, są w poszczególnych operacjach trzeba używać strzeżone (ochraniane) w drugiej kolejności. połączonych sił zadaniowych, których dzia- Zastrzeżenia w stosunku do operacji EU- łanie polega na osiągnięciu ustalonego celu, NAVFOR „Atalanta” dotyczyły kwestii praw- a ściślej – na wykonaniu zadania. Po zakoń- nych. Wydaje się jednak, że problemy te zo- czeniu zadania siły te są rozformowywane. stały rozwiązane. Do walki z piractwem, tak- W takim wypadku cele polityczne i militarne że na wodach terytorialnych Somalii, upoważ- mogą być osiągane nawet przez strony zanta- niają rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ gonizowane, bez potrzeby podejmowania z 2008 roku: nr 1814 z 15 maja, nr 1816 zobowiązań sojuszniczych. Jest to szansa dla z 2 czerwca, nr 1838 z 7 października oraz Unii Europejskiej i NATO. Istota sprawy tkwi nr 1846 z 2 grudnia30. Trzeba też uwzględnić w tym, że konieczność obrony, na przykład korzyści i wydatki (około 200 mln euro) oraz interesów państwowych bądź ekonomicz- ich wzajemne zależności, wszakże ochroną nych, staje się elementem jednoczącym do objęte są statki państw uczestniczących przeprowadzenia operacji wojskowej bez w operacji. Jest to jednak strategicznie nie- uwzględniania jakiejkolwiek podbudowy ide- dopuszczalne uproszczenie sytuacji, zwłasz- ologicznej czy innej. cza jeśli chodzi o korzyści. Zdarzenia, do któ- Państwa członkowskie NATO są zaanga- rych dochodzi w Zatoce Adeńskiej i u brze- żowane w operację „Atalanta”, w której gów Somalii, są testem dla różnych formacji uczestniczą także kraje skupione w Szanghaj- militarnych, dla Unii Europejskiej i NATO. skiej Organizacji Współpracy. Współdziała- Testuje się między innymi ową strategiczną nie tych państw świadczy o tym, że obydwie „nowość”. Okręty i wojska Unii Europejskiej organizacje nie działają przeciwko sobie, lecz użyte w operacji „Atalanta” współdziałają funkcjonują zgodnie i komplementarnie na z siłami zadaniowymi CTF-151 (siły Korei rzecz wykonywanego zadania. Podobnie Południowej, Singapuru, Stanów Zjednoczo- można by współdziałać na wschodzie Oce- nych i Turcji) oraz z innymi sojuszniczymi anu Indyjskiego w walce z piratami. W zasa- zgrupowaniami tworzonymi ad hoc. Fakt dzie operacja „Atalanta” mogłaby być zarów- współdziałania w tak szerokiej płaszczyźnie no testem, jak i wzorcem podobnych opera- należy zaakcentować, ponieważ dotychcza- cji przeciwpirackich. sowe sojusze w regionie Oceanu Indyjskiego Są nadzieje na współdziałanie w regionie na ogół były niestałe. Każdy układ dwóch wschodnim. Jeśli Chiny podejmą budowę państw w opinii państw trzecich był uznawa- kanału na przesmyku Kra, to udział w tej inny za wymierzony przeciwko nim, dlatego westycji zaoferowało przedsiębiorstwo Du- każdemu związkowi bilateralnemu z góry bai Port World31, które chciałoby się zaanga- groził rozpad. Z obecnej sytuacji na Oceanie żować w sferę handlu światowego w tym re-

30 H. Schneider: In der Mitte..., op.cit., s. 31; UN Security Council. Resolutions 2008. http://www.un.org/Docs/sc/unsc_resolu- tions08.htm [dostęp: 11.11.2011] 31 D. Soysa: Thai Kra Canal – Preparatory Work for Sri Lanka. http://www.island.lk/2008/12/21/features5.html [dostęp: 9.11.2011].

Kwartalnik Bellona 1/2012 55 Bezpieczeństwo gionie. Dubai Port World zarządza prawie Perspektywy 50 wielkimi portami na świecie, między innymi w Antwerpii, Londynie Gateway, Kon- Amerykanie uważają, że w przyszłości bę- stancy (Rumunia), Pusanie (Korea) oraz dzie możliwe wykonywanie zadań policyj- Dżuddzie (Arabia Saudyjska), a także ośmio- no-morskich na szlakach handlowych zagro- ma portami w Chinach i dziewięcioma w In- żonych przez piratów. Ponieważ Stany Zjed- diach. Po zakończeniu budowy kanału Kra noczone nie zgłaszają w Azji roszczeń tery- zapewne będzie potrzebna pomoc międzyna- torialnych, jako supermocarstwo mogłyby rodowa do ochrony statków ze względu na swoje siły i możliwości demonstrować na piractwo morskie w tym regionie. Jeśli więc Oceanie Indyjskim. Władze w Waszyngto- operacja „Atalanta” odniesie sukces, to może nie mogłyby niektóre obszary swojego za- się stać wzorcem dla podobnej akcji właśnie interesowania scedować na sojuszników. w północnej części cieśniny Malakka. Problemem staje się jednak tworzenie okre- Trzeba uwzględnić, że połączenie Morza ślonych morskich zgrupowań zadaniowych, Południowochińskiego z Oceanem Indyjskim mających na celu rozstrzygnięcie kwestii mogłoby się rozwinąć w swoisty „Fulda dotyczących prowadzenia operacji (misji) Gap”32 piractwa morskiego w tym obszarze. i kierowania nimi. Amerykanie mają na tym Akwen jest bowiem duży, lecz stosunkowo obszarze wielu konkurentów o ambicjach najmniej ochraniany. Wody terytorialne Wiet- przywódczych, choćby Chiny, Indie, SCO namu, Kambodży, Indonezji, Malezji i Sin- czy NATO. Łatwo może dojść do konfliktu gapuru nie są wystarczająco chronione przez interesów. Dotychczasowe operacje na Oce- marynarki wojenne tych państw. Przyczyn anie Indyjskim nie zawsze były wolne od takiego stanu rzeczy jest dużo, główny po- tego problemu. Próbowano je jednak roz- wód dotyczy jednak sporu o granice państw, wiązywać pragmatycznie, najczęściej z po- zwłaszcza morskie. Ponadto sąsiedzi często wodzeniem. nie są zainteresowani współdziałaniem, po- Trudno prognozować, czy operacje niosą nieważ różnią się pod względem ustroju. Za- ze sobą pokój i stabilizację. Są one bowiem zwyczaj nie dysponują też środkami pozwa- głównie instrumentem strategii bezpieczeń- lającymi skutecznie bronić wybrzeży (z wy- stwa i koncentrują się na zadaniach policyj- jątkiem Singapuru). Uwarunkowania te nych. Chodzi przede wszystkim o ochronę zwiększają możliwości bezkarnego działa- wyznaczonych akwenów, rejonów i obiektów nia piratów. Można się więc spodziewać, że (na przykład statków czy konwojów mor- na nowym szlaku morskim przez kanał skich), w mniejszej mierze zaś o ściganie pi- Kra, na którym ruch statków będzie duży, ratów, przemytników, nielegalnych handlarzy zwiększy się także zagrożenie piractwem. bronią czy terrorystów. Koniecznością było- by więc współdziałanie wszystkich krajów regionu, ten cel zaś na Oceanie Indyjskim jest najtrudniej osiągnąć.

32 Określenie „Fulda Gap”, inaczej „korytarz Fuldy”, jest znane z okresu zimnej wojny. W opinii strategów amerykańskich nizinne okolice miasta Fulda w ówczesnej RFN w Hesji Wschodniej (w pobliżu granicy z NRD) umożliwiały związkom operacyjnym Układu Warszawskiego, a w rzeczywistości sowieckiej 8 Armii Gwardii, dogodne wtargnięcie na zachód i szybkie wyjście nad Ren w okolicy Frankfurtu nad Menem oraz rozcięcie Republiki Federalnej Niemiec na dwie części, łącznie ze zdobyciem ważnej bazy lotniczej NATO – Rhein-Mainz Air Base. (Zob.: H. Faringdon: Strategic geography. NATO, the Warsaw Pact, and the superpowers. Routledge 1989, s. 375–380). Podobnie jest ukształtowana cieśnina Malakka, która stanowi morski korytarz o długości 937 km i szerokości 36 km między Półwyspem Malajskim a Sumatrą. Owa cieśnina stała się takim „Fulda Gap” XXI wieku dla piratów we wschodniej części Oceanu Indyjskiego. Zob.: F. F. Seidler: Himalaya und Malakka – die fallenden Barrie- ren zwischen Indien und China. http://www.seidlers-sicherheitspolitik.net/2010/11/himalaya-und-malakka-die-fallenden.html [do- stęp: 10.11.2011].

56 Kwartalnik Bellona 1/2012 Polityka a strategia bezpieczeństwa – ujęcie teoretyczne

Choć w dyskusjach nad bezpieczeństwem często używa się takich pojęć, jak polityka i strategia, to jednak zdarza się, że w niewłaściwym kontekście. Celem artykułu jest zdefiniowanie obydwu terminów, a także wskazanie występującej między nimi relacji. W praktyce przedstawienie dokładnych definicji jest dość utrudnione – obydwa pojęcia mają bowiem wiele różnych znaczeń, po części dlatego, że są używane nie tylko przez ekspertów politycznych i militarnych. Wyjaśnienie znaczenia polityki i strategii bezpieczeństwa byłoby niepełne bez wskazania za- leżności, a ściślej – współzależności, która występuje między tymi dwoma zjawiskami (trzema, jeśli wliczyć taktykę). Chociaż to polityka zajmuje miejsce naczelne, zawsze trzeba brać pod uwagę strategiczne ograniczenia. Bez tego nawet dr najlepiej prowadzona polityka zakończy się fiaskiem. ROBERT CZULDA Wykładowca 2 w Katedrze Teorii definiowanie pojęcia „poli- przez nią serię działań (decyzji) , Polityki Zagranicznej tyka bezpieczeństwa” (po- nieustanny proces. Szerszej defi- i Bezpieczeństwa licy) nie jest łatwym zada- niuje ją David Vital, twierdząc, że Uniwersytetu Z niem. Badacze zdają się unikać jest to formułowanie upragnio- Łódzkiego. Redaktor naczelny jego naukowego określenia i ra- nych skutków, które są zamierzo- miesięcznika „Armia”, czej opierają się na potocznym ne (lub oczekiwane) i stanowią zastępca redaktora rozumieniu lub też całkowitym konsekwencję przyjętych (lub już naczelnego przeniesieniu znaczenia tego ter- dokonanych) decyzji tych, którzy miesięcznika minu z gruntu nauk politycznych mają władzę (lub zdolność) wyko- „Stosunki i socjologii. rzystania machiny państwowej Międzynarodowe”, współpracownik Jedną z definicji zaproponował i znaczących zasobów do realiza- tygodnika Józef Zubek. Ujmuje on politykę cji tegoż celu3. Według Johna Gar- „Polska Zbrojna”. bezpieczeństwa jako element po- netta natomiast polityka to stru- lityki państwa w zakresie prak- mień celowych działań w pewnej tycznej działalności władzy wyko- perspektywie czasowej4. Podkre- nawczej w sferze tworzenia i wy- ślenie celowości działania wyróż- korzystania potencjału obronnego nia również oficjalną definicję do osiągania określonych celów amerykańską, zgodnie z którą po- oraz wykonywania zadań1. Czym lityka narodowa (national policy) jednak jest polityka w ogólnym oznacza szeroki wachlarz działań rozumieniu? Hugh Heclo rozumie lub deklaracji przyjętych przez

1 J. Zubek: Doktryny bezpieczeństwa. Warszawa 1992, s. 11. 2 H. Heclo: Review Article: Policy Analysis. „British Journal of Political Science” 1972 vol. 2 No. 1, s. 84. 3 D. Vital: The Making of British Foreign Policy. Allen and Unwin: London 1968, s. 11. 4 J.C. Garnett: Some Constraints on Defence Policy-makers. W: The Management of Defence. L.W. Martin (red.). Macmillan, London 1976, s. 30.

Kwartalnik Bellona 1/2012 57 Bezpieczeństwo rząd na poziomie narodowym, które mają ekonomicznego, stanu środków prowadzenia prowadzić do realizacji celów narodowych5. wojny oraz położenia geograficznego własne- Zrozumienie istoty polityki bezpieczeństwa go i przeciwnika9. państwa wymaga dokładnego poznania znaczenia terminu „strategia”. Próba jego zdefi- Ewolucja znaczenia strategii niowania okazuje się jednak trudna. Między innymi dlatego, że dość często pojęcie stra- Zasadniczy problem wiąże się także z ewo- tegii jest używane jako synonim określenia lucją znaczenia pojęcia „strategia”. W ciągu „doktryna” (doktryna wojenna). Francuski zaledwie kilkudziesięciu lat rozumienie ter- generał André Beaufre wyraził pogląd, że stra- minu istotnie się zmieniało. Aż do lat 50. XX tegia (doktryna) to sztuka użycia sił zbrojnych wieku używano go jedynie w kręgach poli- do osiągania celów wytkniętych przez politycznych i wojskowych. Później zakres zna- tykę6, mająca na celu jak najlepsze wykorzy- czeniowy tego pojęcia znacznie rozszerzono, stanie posiadanych sił i środków. Wydaje się, a nawet zbanalizowano10. Zaczęto mówić że właściwe byłoby rozróżnianie obydwu ter- o strategii firmy, strategii działania, strategii minów. Wówczas za doktrynę należałoby rozwoju czy strategii spójności. W wymiarze uznać ogół twierdzeń, założeń lub przekonań państwowym termin „strategia” zrównano dotyczących pewnej dziedziny wiedzy, wła- z najwyższą sztuką zabezpieczenia interesów ściwych danemu myślicielowi lub szkole, po- narodowych, sztuką mierzenia i łączenia ra- danych w postaci teorii, nauki, albo ustalo- zem wszystkich środków, którymi dysponują nego i zaakceptowanego systemu wiedzy7. naród i państwo, aby zapewnić powodzenie Z kolei Julian Lider w doktrynie wojennej wyraźnie zdefiniowanej polityki ogólnej11. upatruje przede wszystkim koncepcji przy- Należy jednak pamiętać, że ów termin ma szłej wojny, sposobów jej prowadzenia oraz rodowód stricte wojskowy (z greckiego stra- kierunku przygotowania kraju i jego sił zbroj- tos – wojsko, gia – wiedza), co aż nadto jest nych do tej wojny8. Również on odróżnia widoczne przy próbie zastosowania klasycz- doktrynę od strategii, przy tym tę ostatnią po- nych definicji. Generał Franciszek Skibiński strzega jako sposób prowadzenia polityki lub przez strategię rozumie konkretny sposób realizacji jakiejś teorii. Ale takie rozumienie postępowania w przygotowaniu i przeprowa- strategii nie jest dominujące. Bywa ona defi- dzaniu danej, konkretnej wojny, kampanii lub niowana bowiem jako ogół założeń, twierdzeń bitwy, obrany i zastosowany przez najwyższe z określonej dziedziny wiedzy właściwych ogniwa władzy państwowej, naczelne do- danemu myślicielowi lub szkole, przy czym wództwo sił zbrojnych lub naczelne dowódz- jednocześnie stwierdza się, że charakter dok- two konkretnego teatru działań wojennych12. tryny wynika z istniejących warunków, mię- Antoine Henri Jomini, szwajcarski teoretyk dzy innymi ustroju politycznego, potencjału żyjący w XIX wieku, nazywa strategię sztuką

5 Joint Publication 1-02 Dictionary of Military and Associated Terms. Department of Defense, Joint Chiefs of Staff 2010, s. 316. 6 A. Beaufre: Wstęp do strategii. Odstraszanie i strategia, Warszawa 1968, s. 15, 31. Ze zrównaniem semantycznym obydwu terminów nie zgadza się Franciszek Skibiński, autor przedsłowia do książki Beaufre’a. Pisał on, że strategia zdecydowanie nie jest doktryną, ani też odwrotnie, ale – oczywiście – pomiędzy tymi dwoma pojęciami istnieje bardzo ścisły związek i dwustronna, wzajemna reakcja. 7 K. Nożko: Podstawowe problemy współczesnej doktryny wojennej, nauki i sztuki wojennej. Wydawnictwo MON, Warszawa 1974, s. 7. W ujęciu wojskowym zob.: M Frunze: Dzieła wybrane. Warszawa 1953, s. 154. 8 J. Lider: Doktryna wojenna i polityka wojskowa Wielkiej Brytanii. Wydawnictwo MON, Warszawa 1964, s. 5. 9 B. Chocha, J. Kaczmarek: Wojna i doktryna wojenna. Wydawnictwo MON, Warszawa 1980, s. 15. 10 R. Kuźniar: Polityka i siła. Scholar, Warszawa 2006, s. 11. 11 J. Kukułka: Problemy teorii stosunków międzynarodowych. PWN, Łódź 1978, s. 122. 12 A. Beaufre: Wstęp do strategii…, op.cit., s. 3.

58 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo prowadzenia wojny13. W kontekście wojsko- w celu osiągnięcia politycznych celów woj- wym strategię zdefiniował również Brytyj- ny18. Strategia stanowi zarówno stan, jak czyk Basil H. Liddell Hart: uznał ją za sztukę i proces, oznacza tworzenie planów – okre- rozlokowywania i użycia środków wojsko- ślonych sposobów rozwiązywania proble- wych, której celem jest osiągnięcie celów mów i implementowania ich do dynamiczne- polityki (policy)14. Inny autorytet w dziedzi- go, zmiennego środowiska. Wymaga szcze- nie wojskowości, Carl von Clausewitz, za stra- gólnego planowania i energicznego adapto- tegię (wojenną) uznaje sposób wykorzystywa- wania pojawiających się zadań. nia bitwy do celów wojny, przy czym dodaje, W amerykańskim Departamencie Stanu że celem wojny jest osiągnięcie postawionych rozróżnia się strategię i strategię narodową. celów politycznych. W takim ujęciu strategia Ta ostatnia oznacza sztukę i naukę rozwoju jest niejako zwornikiem między celami poli- i wykorzystania dyplomatycznych, ekono- tyki a taktyką pola bitwy, rozumianej jako micznych i informacyjnych zasobów państwa, sposób użycia sił zbrojnych w bitwie15. Na- razem z siłami zbrojnymi, zarówno podczas wet współczesny teoretyk strategii, Brytyj- pokoju, jak i wojny, celem zabezpieczenia czyk Colin Gray, definiuje strategię przez pry- interesów narodu oraz zwiększenia szans na zmat spraw wojskowych, pisze bowiem, że zwycięstwo i zmniejszenia szans na porażkę19. jest to użycie lub groźba użycia siły w celu W definicji przyjętej przez amerykański De- realizacji polityki16. partament Marynarki Wojennej zapisano, że Obecnie pojęcie strategii jest używane nie strategia narodowa jest perspektywą globalną tylko przez wojskowych. Zyskało ono nowe i wymaga koordynowania wszystkich czyn- znaczenie wskutek przesuwania się jego ko- ników składających się na narodową siłę na notacji w stronę kierowania państwem, wy- poziomie regionalnym i globalnym20. Z kolei magającego podejścia strategicznego. Zgod- amerykański US Army War College dodaje, nie z definicją zawartą w oficjalnej publika- że to rozumiany w szerokim znaczeniu spo- cji amerykańskiego Departamentu Stanu stra- sób realizowania narodowych interesów tegia to sztuka i nauka zsynchronizowanego w systemie międzynarodowym [...]. Dobra i zintegrowanego rozwijania i wykorzystywa- strategia narodowa wykorzystuje, lub choć- nia elementów narodowego potencjału w celu by zakłada wykorzystanie, wszystkich elemen- osiągania regionalnych, narodowych i/lub tów narodowej siły21. Strategię można więc wielonarodowych celów17. Jest to niemal po- zdefiniować jako określony i przemyślany wtórzenie szerszej definicji Liddella Harta, sposób postępowania obrany dla poszczegól- który upatrywał w strategii sztuki koordyno- nego przypadku, jako pewną koncepcję dzia- wania i użycia wszystkich zasobów państwa łania. Mianem strategii, w tym przypadku stra-

13 E. C. Dolman: Pure Strategy. Power and Principle in the Space and Information Age, Frank Cass, London 2005, s. 144. 14 H.B. Liddell Hart: The Strategy. The Indirect Approach. Faber and Faber: London 1954, s. 338. 15 K. von Clausewitz: O wojnie. MON, Warszawa 1958, s. 143; C.S. Gray: Fighting Talk. Forty Maxims on War, Peace, and Strategy. Potomac Books, Washington 2009, s. 48. 16 J. B. Bartholomees Jr.: A Survey of the Theory of Strategy. W: U.S. Army War College Guide to National Security Issues. Volume I: Theory of War and Strategy. J.B. Bartholomees Jr. (red.). Strategic Studies Institute of the U.S. Army War College, Carlisle Barracks 2008, s. 15. 17 Joint Publication 1–02 Dictionary of Military and Associated Terms. Department of Defense, Washington 2001, s. 511. 18 Za: C. Koliopoulos, A.G. Platias: Thucydides on Strategy: Grand Strategies in the Peloponesian War and Their Relevance Today. Columbia University Press, New York–Chichester 2010, s. 14. 19 Joint Publication 1–02..., op.cit., s. 362. 20 Fleet Marine Force Manual 1–1: Campaigning. Headquarters United States Marine Corps, Department of the Navy, Washing- ton 1997, s. 4. 21 R.H. Dorff: A Primer in Strategy Development. W: U.S. Army War College Guide Strategy. J.R. Cerami, J.F. Holcomb Jr. (red.). Strategic Studies Institute of the U.S. Army War College, Carlisle Barracks 2001, s. 11.

Kwartalnik Bellona 1/2012 59 Bezpieczeństwo tegii bezpieczeństwa, nazywać więc będzie- wykonawcze, a nie decyzyjne. Zgodnie z zamy określone powiązania wyznaczonych sadami demokracji wojskiem kierują polity- przez politykę celów (co?), które chcemy cy, a politykami suweren, czyli społeczeństwo. osiągnąć w określony sposób (jak?), biorąc Chociaż to wojskowi są najbardziej kompe- pod uwagę dostępne środki (czym?)22. Jeśli tentni w identyfikowaniu zagrożeń i wskazy- polityka odpowiada na pytanie „co robić?”, waniu środków zaradczych, to jednak tylko to strategia mówi „w jaki sposób” to zrobić. decydenci polityczni mogą wskazać akcep- Innymi słowy, strategia bezpieczeństwa jest towalny przez dane społeczeństwo poziom usystematyzowanym, przemyślanym i zhie- ryzyka. Dosadnie ujął to premier Francji Geor- rarchizowanym narzędziem realizacji polity- ges Clemenceau: wojna to zbyt poważna spra- ki bezpieczeństwa. Takie jej rozumienie, wy- wa, aby zostawić ją wojskowym24. kraczające poza wymiar wojskowy, jest współcześnie najbardziej adekwatne. Relacja wzajemna

Wyjaśnienie znaczenia polityki bezpieczeń- stwa i strategii bezpieczeństwa byłoby nie- pełne bez przedstawienia zależności, a ści- ślej – współzależności występujących między Rys. Strategia jako łącznik między polityką a taktyką tymi dwoma zjawiskami (a nawet trzema, je- ÓZródło: D. Jablonsky: Why is Strategy Difficult? W: U.S. Army War College Guide to National Security Policy and Strategy, śli liczyć taktykę). Wśród badaczy kwestia ta 2nd Edition Revised and Expanded. J.B. Bartholomees (red.). nie budzi takich kontrowersji, jak próba zde- Strategic Studies Institute of the U.S. Army War College, Car- lisle Barracks 2006, s. 116. finiowania bezpieczeństwa czy strategii. Zgodnie z powszechnie przyjętą regułą Takie ujęcie funkcjonowało już w latach główną rolę odgrywa polityka (rys. 1). Moc- przedwojennych i w okresie zimnej wojny, no krytykowany przez brytyjskich strategów dlatego w żaden sposób nie może być uzna- Clausewitz (głównie przez Basila H. Liddel- ne za produkt współczesności. Jako przykład la Harta i Johna F.C. Fullera) relację określił podam definicję z uznanej publikacji Encyc- następująco: by wojna była politycznym in- lopedia Americana z 1958 roku. Zapisano strumentem wymagany jest polityczny cel, w niej, że strategia jako sztuka i nauka o roz- który by był osiągalny, musi być strategicz- woju i wykorzystaniu politycznych, ekono- nie możliwy23. To właśnie ten pruski strateg micznych, psychologicznych i militarnych sił pierwszy dostrzegł istotny i nierozerwalny narodu w czasie wojny i pokoju ma udzielać związek między strategią a polityką. Dla maksymalnego poparcia polityce narodo- Clausewitza, którego poglądy wyznawał bry- wej25. Wyższość polityki uznaje również Wiel- tyjski strateg Julian S. Corbett, wojna była ka Brytania, co można dostrzec analizując instrumentem polityki, a wojsko jedynie na- choćby dzieła Liddella Harta. Stwierdził on, rzędziem. Zgodnie z prymatem polityki woj- że kierowanie wojną na wyższym poziomie skowi pełnią funkcje jedynie doradcze i dowodzenia (higher conduct of the war) musi

22 Ibidem, s. 11–12. 23 Za: B.H. Reid: Studies in British Military Thought. Debates with Fuller and Liddell Hart. University of Nebraska Press: Lincoln 1998, s. 113. O Basilu H. Liddellu Harcie oraz jego wpływie na brytyjskie myślenie strategiczne zob.: J.J. Mearsheimer: Liddell Hart and the Weight of History. Cornell University: New York 1988, s. 157–178. 24 Za: D.S. Yost: France. W: The Defense Policies of Nations. A Comparative Studies. D.J. Murray, P.R. Viotti (red.). Johns Hopkins University Press, Baltimore 1994, s. 260. 25 The Encyclopedia Americana. The International Reference Work. T. XXV. Americana Corp., New York 1958, s. 712.

60 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo podlegać kompetencjom rządu, a nie głów- ku27. Owa współzależność sprawia, że w prak- nych dowódców, którym powierza się funk- tyce polityka (cele) często jest mylona ze stra- cje wykonawcze26. Konieczna jest dobra ko- tegią (środkami i metodami). Problem zdaje munikacja między cywilami a wojskowymi. się narastać, ponieważ coraz mniejszy jest od- Ci drudzy muszą pamiętać o politycznej wła- setek decydentów, którzy odbyli służbę woj- dzy tych pierwszych, ci pierwsi natomiast nie skową, a jeszcze mniejszy lub często zerowy mogą ignorować rad oficerów. W przeciw- tych, którzy mają stopień oficerski oraz brali nym razie może dojść do klęski – jak w przy- udział w przygotowaniach taktycznych i stra- padku premiera Winstona Churchilla i do- tegicznych. Ten błąd metodologiczny może wódcy sił brytyjskich na Bliskim Wschodzie skutkować nieefektywną polityką bezpieczeń- generała Archibalda Wavella. Warto przy- stwa, wyrażoną choćby nieadekwatną strate- pomnieć, że również amerykański generał gią dotyczącą wyznaczonych celów. Dla przy- Douglas MacArthur kwestionował podczas kładu, podczas pierwszej wojny światowej wojny koreańskiej polityczne zwierzchnic- cel, czyli zwycięstwo, był jasno wytyczony, two prezydenta. ale rozwiązania strategiczne nie pozwalały go Pogląd, że strategia stanowi efekt polityki, osiągnąć. Do strategicznych porażek należy a nie odwrotnie, że dostarcza polityce usys- zaliczyć również działania w Afganistanie tematyzowanych rozwiązań, jest w pewnym (2001) oraz w Iraku (2003). Podane przykła- stopniu modelem teoretycznym, ponieważ dy potwierdzają opinię Colina S. Graya, że w praktyce zależność nie jest aż tak jedno- decydenci polityczni zbyt często chwytają za stronna – ma charakter bardziej dynamiczny, broń bez wcześniejszego przyjrzenia się często stanowiący formę sprzężenia zwrotne- w sposób holistyczny strategicznym wyzwa- go. Niemniej jednak obydwa elementy wza- niom28. Mimo że polityka jest nadrzędna, za- jemnie się przenikają. Bez polityki nie ma wsze musi uwzględniać ograniczenia strate- strategii, a polityka bez strategii to – jak na- giczne. Bez tego nawet najlepsza polityka nie pisał Peter Hennessy – działanie po omac- zostanie zrealizowana.

26 B.H. Liddell Hart: Strategy. Frederick A. Praeger Publishers, New York–Washington 1967, s. 333. 27 Oral Evidence. Taken before the Public Administration Committee. W: Who does UK National Strategy. First Report of Session 2010-11. House of Commons – Public Administration Select Committee, 9.09.2010, s. ev2. 28 C.S. Gray: Fighting Talk. Forty Maxims on War, Peace, and Strategy. Potomac Books, Washington 2009, s. 83.

Kwartalnik Bellona 1/2012 61 Sektorowa analiza bezpieczeństwa

Poszerzony zakres znaczeniowy współczesnego bezpieczeństwa nadaje mu złożony i wieloaspektowy charakter. Skuteczne podejmowanie i rozwiązywanie problemów bezpieczeństwa wymaga ich deagregacji na sektory analizy, które re- dukują liczbę zmiennych oraz umożliwiają zastosowanie specjalistycznych metod, technik i narzędzi badawczych, charakterystycznych dla różnych dziedzin działalności człowieka. Kompleksowa analiza bezpieczeństwa zawiera się w sektorach: politycznym, militarnym, ekonomicznym, ekologicznym, kulturowo-tożsamościowym oraz sektorze bezpieczeństwa powszechnego. Zakres znaczeniowy poszczególnych sek- torów zależy od poziomu analizy i kategorii podmiotu bezpieczeństwa, z którego płk rez. dr perspektywy analiza jest prowadzona. LECH Współzależność sektorów analizy bezpieczeństwa wymusza syntezę wyników CHOJNOWSKI analizy sektorowej bezpieczeństwa, która umożliwia opracowanie spójnej koncepcji Adiunkt Katedry bezpieczeństwa podmiotu. Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Pomorskiej w Słupsku. łożoność współczesnego takiego podziału, a zwłaszcza za- Pełnił służbę wojskową środowiska bezpieczeń- kresu znaczeniowego poszczegól- między innymi Zstwa sprawia, że dość po- nych kategorii, może spowodować w Dowództwie wszechnie dokonuje się rozległej dodatkowe utrudnienia poznaw- Sił Powietrznych typologii bezpieczeństwa, zwłasz- cze, wynikające z nadmiaru termi- oraz w Sojuszniczym Dowództwie cza na podstawie kryterium pod- nów i pojęć, często znaczeniowo ds. Transformacji. miotowego i przedmiotowego, tożsamych. i tym samym kreuje różne „rodza- Uporządkowane metodologicz- je” bezpieczeństwa. Przyjmując za nie podejście do podmiotowo- podstawę podziału przedmioto- przedmiotowej analizy bezpie- wość bezpieczeństwa, najczęściej czeństwa zaproponowali B. Bu- wyróżnia się bezpieczeństwo: po- zan, O. Waever. i J. de Wilde1, któ- lityczne, militarne, ekonomiczne, rzy określili nowe ramy analizy ekologiczne, społeczne, kulturo- bezpieczeństwa, oparte na anali- we, informatyczne, energetyczne, zie sektorowej (w wymiarze przed- technologiczne, żywnościowe miotowym), prowadzonej na róż- i zdrowotne. nych poziomach bezpieczeństwa Jakkolwiek przedmiotowa typo- – systemu międzynarodowego, logia bezpieczeństwa powinna podsystemu międzynarodowego, ułatwić zrozumienie złożonej pro- jednostki (państwo, naród), sub- blematyki bezpieczeństwa, to sam jednostki (grupy i organizacje fakt wyodrębnienia długiej listy funkcjonujące poniżej poziomu „rodzajów” bezpieczeństwa, bez subjednostki) oraz jednostki ludz- wyraźnego wskazania kryterium kiej2.

1 B. Buzan, O Waever, J. de Wilde: Security A New Framework For Analysis. Lynne Rienner Publisher, Boulder, London 1998. 2 Szerzej: L. Chojnowski: Poziomy analizy bezpieczeństwa. W: Współczesne bezpieczeństwo. Perspektywa teoretyczno-metodologiczna. S. Jaczyński, M. Kubiak, M. Minkina (red.). Wydaw- nictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Siedlce 2011.

62 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Koncepcja ny – polityczną i militarną, lecz także ekono- analizy sektorowej mię, nauki przyrodnicze i społeczne. Z perspektywy podmiotu przedmiotowa bezpieczeństwa deagregacja bezpieczeństwa umożliwia tak- Aby lepiej poznać i zrozumieć zjawiska że zbudowanie systemu bezpieczeństwa ro- zachodzące w sferze bezpieczeństwa, deagre- zumianego jako uporządkowany zbiór wza- guje się je pod względem przedmiotowym na jemnie powiązanych elementów organizacyj- sektory analizy (rys. 1). Celem wyodrębnie- nych, ludzkich i materiałowych, działających nia sektorów jest „uproszczenie” problema- na rzecz bezpieczeństwa podmiotu4. Dotyczy tyki bezpieczeństwa przez zmniejszenie licz- to zwłaszcza państwa, które w dziedzinie bez- by zmiennych uwzględnianych podczas ana- pieczeństwa pozostaje podmiotem dominu- lizy w ramach poszczególnych sektorów. jącym. Chodzi o lepsze zrozumienie wieloaspekto- Sektory analizy wyodrębnia się na podsta- wości i wielowymiarowości bezpieczeństwa3. wie selekcji możliwych do zidentyfikowania Potrzeba deagregacji problematyki bezpie- i wyodrębnienia wzorców interakcji, charak- czeństwa wynika także z konieczności stoso- terystycznych dla poszczególnych sektorów. wania odmiennych metod, technik i narzędzi Analiza bezpieczeństwa w ramach poszcze- badań, charakterystycznych dla poszczegól- gólnych sektorów obejmuje całość problema- nych sektorów bezpieczeństwa. Jest to sku- tyki bezpieczeństwa, jednak jest prowadzo- tek interdyscyplinarności bezpieczeństwa, na z perspektywy jednego obszaru zaintere- które obejmuje nie tylko tradycyjne dziedzi- sowania – sektora5.

Rys.1. Procedura analizy sektorowej bezpieczeństwa ÓZródło: Opracowanie własne na podstawie: B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde: Security A New Framework..., op.cit., s. 7–8; L. Chojnowski: Ekologiczny wymiar bezpieczeństwa…, op.cit., s. 167.

3 B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde: Security A New Framework…, op.cit., s. 7–8; L. Chojnowski: Ekologiczny wymiar bezpie- czeństwa. „Przedsiębiorczość i Zarządzanie” 2010 t. 11, z. 12 Współczesne aspekty zarządzania bezpieczeństwem, s. 166. 4 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego. Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2009, s. 139. 5 B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde: Security A New Framework…, op.cit., s. 7–8; L. Chojnowski: Ekologiczny wymiar bezpie- czeństwa…, op.cit., s. 166:

Kwartalnik Bellona 1/2012 63 Bezpieczeństwo

Wzorce zidentyfikowane w ramach po- Jeśli uwzględnić postulat wyodrębnienia szczególnych sektorów nie są niezależne, sektora bezpieczeństwa powszechnego, to pozbawione powiązań z innymi sektorami. można założyć, że całość problematyki Oznacza to, że analiza bezpieczeństwa współczesnego bezpieczeństwa zawiera się w ramach poszczególnych sektorów powin- w sześciu sektorach analizy bezpieczeń- na kończyć się syntezą (agregacją) wyników. stwa: politycznym, militarnym, ekonomicz- Chodzi bowiem o zidentyfikowanie i prze- nym, ekologicznym, kulturowo-tożsamo- analizowanie relacji zachodzących między ściowym oraz bezpieczeństwa powszech- poszczególnymi sektorami oraz o sformu- nego (rys. 2). łowanie wniosków do prowadzenia kom- Wyodrębnione sektory analizy bezpieczeń- pleksowej polityki bezpieczeństwa. Ze stwa zwykle są określane „rodzajami” bez- względu na dynamiczny charakter bezpie- pieczeństwa8, co nie oznacza, że każdy ro- czeństwa cykl analizy sektorowej powtarza dzaj bezpieczeństwa należy traktować z osob- się w celu uwzględnienia nowych wartości na. Przeciwnie, ciągle chodzi bowiem o to zmiennych6. samo bezpieczeństwo podmiotu, jedynie po- Przyjmując takie założenia badawcze, strzegane przez pryzmat różnych dziedzin B. Buzan B., O. Waever i J. de Wilde wyod- odgrywających istotną rolę w jego zapewnie- rębnili pięć sektorów analizy bezpieczeń- niu. stwa: polityczny, militarny, ekonomiczny, Zakres i treść analizy w poszczególnych ekologiczny oraz kulturowo-tożsamościowy sektorach są zróżnicowane w zależności od (societal). poziomu analizy bezpieczeństwa, kategorii Jakkolwiek zaproponowane sektory wydają podmiotu bezpieczeństwa oraz indywidual- się w pełni obejmować problematykę bezpie- nej charakterystyki i uwarunkowań funkcjo- czeństwa w zakresie stosunków międzynaro- nowania konkretnego podmiotu, z którego dowych, to jednak do kompleksowej analizy perspektywy analiza jest przeprowadzana. bezpieczeństwa, również w wymiarze we- Uwarunkowanie to potwierdza tezę, że głów- wnętrznym bezpieczeństwa państw, konieczne kryterium analizy bezpieczeństwa stanowi ne jest wyodrębnienie jeszcze jednego obsza- kryterium podmiotowe (odpowiada na pyta- ru analizy – sektora dotyczącego ochrony nie, o czyje bezpieczeństwo chodzi), natomiast i obrony ludności przed działaniami lub zja- kryterium przedmiotowe jest podstawowym wiskami niszczącymi7. Ich źródłem może być wymiarem uzupełniającym. działalność człowieka – zamierzona (działal- Głównym wymogiem związanym z formo- ność przestępcza) lub niezamierzona (awarie waniem sektorów analizy bezpieczeństwa techniczne, katastrofy budowlane, wypadki jest ich przedmiotowa kompletność – anali- komunikacyjne) – bądź destrukcyjne oddzia- za dotyczy całości problematyki bezpieczeń- ływanie niszczycielskich sił natury. Problema- stwa z perspektywy wszystkich kategorii tyka ta mieści się w zakresie znaczeniowym podmiotów (człowieka, grup i organizacji bezpieczeństwa powszechnego, ukierunkowa- społecznych funkcjonujących wewnątrz nego na ochronę ludności i jej mienia przed państw, państwa, narodu oraz grup i organi- fizycznymi czynnikami destrukcyjnymi, gene- zacji ponadnarodowych), umiejscowionych rowanymi przez człowieka oraz siły natury. na różnych poziomach analizy. Praktycznym

6 Zob.: B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde: Security A New Framework…, op.cit., s. 7–8; L. Chojnowski: Ekologiczny wymiar bezpieczeństwa…, op.cit., s. 167. 7 S. Koziej określa tę sferę bezpieczeństwem fizycznym. Zob.: S. Koziej: Podstawy bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego. „Myśl Wojskowa” 2005 nr 4, s. 6. 8 W literaturze wspomina się również o innych „rodzajach” bezpieczeństwa, takich jak: energetyczne, finansowe, żywnościowe, surowcowe, technologiczne, rolne, społeczne, naukowo-techniczne, demograficzne, humanitarne, socjalne i kulturowe.

64 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Rys. 2. Sektory analizy bezpieczeństwa * Tradycyjne sektory analizy bezpieczeństwa. ** Określany również jako bezpieczeństwo kulturowe, społeczno-kulturowe lub tożsamościowe. ÓZródło: Opracowanie własne na podstawie: B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde: Security A New Framework…, op.cit., s. 7–8. Zob.: L. Chojnowski: Ekologiczny wymiar bezpieczeństwa…, op.cit., s. 166–167. testem kompletności sektorów bezpieczeń- tem i podsystemy międzynarodowe (regional- stwa jest możliwość „zakwalifikowania” do ne) oraz państwa, jak i grupy, organizacje jednego lub większej liczby sektorów anali- funkcjonujące w państwach, a także jednost- zy jakiegokolwiek zjawiska, procesu, zda- ka ludzka. rzenia czy przejawu działalności człowieka W odniesieniu do państwa, ciągle trakto- związanej bezpośrednio lub pośrednio z bez- wanego jako główny podmiot bezpieczeństwa pieczeństwem. Mogą to być: wypadek ko- politycznego (i nie tylko), bezpieczeństwo munikacyjny, atak terrorystyczny, lokalna polityczne oznacza stabilność społeczną pań- klęska żywiołowa, niepokoje i protesty spo- stwa i rządu oraz jego suwerenność. Jest to łeczne, międzynarodowy konflikt zbrojny, związane z rzeczywistą kontrolą określone- a także zjawiska odnoszące się do społeczeń- go terytorium przez legalne władze państwa10. stwa globalnego, na przykład ocieplanie się Zagrożenia bezpieczeństwa politycznego klimatu Ziemi. państwa są ukierunkowane na zdestabilizo- wanie i osłabienie instytucji państwa, a tym Sektor polityczny samym na ograniczenie jego suwerenności analizy bezpieczeństwa. oraz uniemożliwienie pełnienia jego podsta- Bezpieczeństwo polityczne wowych funkcji zgodnie z interesem narodowym. Przedmiotem analizy politycznego sektora W odniesieniu do systemu i podsystemu bezpieczeństwa jest suwerenność, organiza- międzynarodowego bezpieczeństwo poli- cyjna stabilność oraz ideologia, na podstawie tyczne dotyczy stabilności ładu międzypań- której funkcjonują podmioty9. Szczegółowy stwowego oraz struktur wspierających jego zakres i treść sektora politycznego zależą od utrzymanie. Należą do nich między innymi kategorii podmiotu, którymi są zarówno sys- reżimy międzynarodowe11, a także organi-

9 Zob.: B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde: Security A New Framework…, op.cit., s. 22. 10 Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka. K. Żukrowska, M. Grącik (red). Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2006, s. 74. 11 Reżimy międzynarodowe oznaczają ściśle określone zasady i reguły postępowania w stosunkach międzynarodowych.

Kwartalnik Bellona 1/2012 65 Bezpieczeństwo zacje odpowiedzialne za implementowanie Sektor militarny i przestrzeganie tych reżimów. Wynikają analizy bezpieczeństwa. one z przyjętych konwencji, traktatów i innych porozumień międzypaństwowych, Bezpieczeństwo militarne które w mniejszym lub większym zakresie regulują funkcjonowanie anarchicznego Sektor militarny, podobnie jak sektor poli- systemu międzynarodowego. Szczególną tyczny, należy do tradycyjnych sektorów ana- rolę w tym zakresie odgrywają mechanizmy lizy bezpieczeństwa. W wymiarze podmio- pokojowego rozstrzygania sporów między towym dotyczy niemal wyłącznie państwa, narodami. ponieważ z punktu widzenia prawa między- Bezpieczeństwo polityczne na poziomie narodowego jedynie państwa są uprawnione systemu i podsystemu międzynarodowego do posiadania i legalnego stosowania siły nie jest rozpatrywane w kontekście suweren- militarnej. ności, jak w przypadku państwa. Nie doty- Dominowanie państwa w sektorze militar- czy to jednak organizacji ponadnarodowych, nym wynika również z faktu, że jedynie pań- na przykład takich jak Unia Europejska, któ- stwo posiada wyłączne prawo do zarządza- re należałoby rozpatrywać podobnie jak pań- nia swoim terytorium i ludnością, a siły zbroj- stwa, z podkreśleniem aspektu budowania ne są skutecznym środkiem spełniania tej i ochrony integralności oraz wewnętrznej funkcji. Wprawdzie państwo dysponuje in- spójności. nymi środkami pozwalającymi na osiągnię- W odniesieniu do organizacji społecznych cie owego celu, to jednak, gdy nie są one zdol- funkcjonujących w państwach oraz jednostki ne wypełnić tej wewnętrznej funkcji państwa, ludzkiej bezpieczeństwo polityczne dotyczy siły zbrojne pozostają ostatecznym środkiem podstawowych praw i wolności człowieka, utrzymania kontroli nad terytorium i społe- które często są utożsamiane z bezpieczeń- czeństwem. stwem humanitarnym. Inne podmioty odniesienia w sektorze mi- Naczelne wartości chronione bezpieczeń- litarnym należą do wyjątków i występują stwa politycznego, czyli suwerenność, ide- zwykle tam, gdzie państwo utraciło – całko- ologia i organizacyjna stabilność podmio- wicie lub częściowo – kontrolę nad swoim tu, mogą być zagrożone w wyniku zastoso- terytorium, co prowadzi do anarchii i pozo- wania szerokiego spektrum instrumentów stawiania władzy w rękach warlords, gangów charakterystycznych nie tylko dla sektora posiadających „prywatne armie” (Afganistan, politycznego, lecz również dla innych dzie- Somalia oraz niektóre rejony Pakistanu), czy dzin. Analiza w sektorze politycznym ogra- też rebeliantów stosujących środki militarne. nicza się jednak do ochrony tych wartości Na przełomie XX i XXI wieku rozwinął jedynie z perspektywy zagrożeń niemilitar- się terroryzm międzynarodowy, który także nych, i to tych, które nie są uwzględniane wiąże się ze stosowaniem instrumentów mi- w pozostałych sektorach analizy bezpie- litarnych, a jedna z metod walki z nim czeństwa. uwzględnia użycie na dużą skalę regularnych Sektor polityczny odgrywa istotną rolę sił zbrojnych, tak jak na przykład w Afgani- w państwach, które odzyskały suwerenność stanie. po zakończeniu zimnej wojny. Wynika to Uwzględnienie pozapaństwowych podmio- z problemów dotyczących transformacji in- tów w sektorze militarnym wymaga rozsze- stytucji państwa w struktury demokratyczne. rzenia zakresu znaczeniowego pojęcia „mili- Ich słabość sprawia, że są szczególnie podat- tarny”, które tradycyjnie wiąże się wyłącznie ne na czynniki destabilizujące i korupcyjne. z siłami zbrojnymi bądź z wojskiem, te zaś

66 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo są wyłączną domeną państwa. Rozszerzona że podmiotów pozapaństwowych, np. orga- interpretacja powinna obejmować podmioty nizacji terrorystycznych – oraz koncepcje ich pozapaństwowe dysponujące środkami mili- wykorzystania. tarnymi (wojskowymi) podobnymi do tych, Instrumenty sektora militarnego mogą być którymi dysponuje wojsko. wykorzystane do osiągania celów definiowa- W praktyce militarny sektor bezpieczeń- nych w innych sektorach bezpieczeństwa, stwa jest utożsamiany z bezpieczeństwem w tym do przeciwstawienia się zagrożeniom militarnym, rozumianym jako pewność prze- niemilitarnym, charakterystycznym dla tych trwania i rozwoju podmiotu (głównie państw) sektorów. wynikającą z braku zagrożeń militarnych (zwłaszcza zewnętrznych, ale w określonych Sektor ekonomiczny sytuacjach również wewnętrznych) lub posia- analizy bezpieczeństwa. dania zdolności obrony przed takimi zagro- Bezpieczeństwo ekonomiczne żeniami w przypadku ich wystąpienia. Bezpieczeństwo militarne jest głównym Sektor ekonomiczny obejmuje szeroki za- obszarem zainteresowania nurtu realistyczne- kres podmiotowy – od konkretnych podmio- go w teorii stosunków międzynarodowych tów: jednostki ludzkiej, państwa i organiza- i odnosi się głównie do przetrwania państwa cji międzyrządowych, a w ograniczonym za- jako niezależnej jednostki w anarchicznym kresie przedsiębiorstw i klas społecznych, po systemie międzynarodowym, przetrwania bardziej abstrakcyjne formy, takie jak system narodu jako wyróżnionej grupy etnicznej oraz i podsystem międzynarodowy (np. rynek glo- biologicznego przeżycia ludności, które to balny lub rynki regionalne)13. mogą być zagrożone w wyniku użycia siły Jakkolwiek globalne siły rynku (systemu militarnej, zwłaszcza przez inne państwo lub międzynarodowego) mają znaczny udział grupę państw. w kształtowaniu bezpieczeństwa poszczegól- W przypadku państwa bezpieczeństwo nych podmiotów, podobnie jak korporacje militarne oznacza obronność lub obronę na- międzynarodowe, to ciągle najważniejszym rodową i obejmuje radzenie sobie – wyko- podmiotem w sektorze ekonomicznym pozo- rzystanie szans, zapobieganie, redukowanie, staje państwo. Wynika to z podstawowych przygotowanie i reagowanie – z zewnętrz- funkcji państwa (wewnętrznych i zewnętrz- nymi wyzwaniami, ryzykiem oraz zagroże- nych), które choć zostały nieco osłabione niami militarnymi, z wykorzystaniem całe- w wyniku internacjonalizacji większości dzie- go państwowego zasobu sił i środków (za- dzin życia społeczno-gospodarczego, to jed- równo militarnych, jak i niemilitarnych) nak nie zdewaluowały w znaczący sposób włącznie12. pozycji państw narodowych. Podstawowe problemy analizy militarnego Przedmiotem analizy sektora ekonomicz- sektora bezpieczeństwa dotyczą stosunków nego bezpieczeństwa jest realizacja interesów między podmiotami, głównie między pań- ekonomicznych podmiotów na takim pozio- stwami, w zakresie wywierania przymusu za mie, by zaspokoić ich podstawowe potrzeby pomocą siły militarnej. Z tego względu przed- oraz umożliwić im pełnienie swoich funda- miotem analizy są ofensywne i defensywne mentalnych funkcji. zdolności militarne podmiotów – przede Zakres znaczeniowy pojęcia „bezpieczeń- wszystkim państw, lecz w pewnej mierze tak- stwo ekonomiczne” jest uzależniony od ka-

12 Zob.: S. Koziej: Podstawy bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego…, op.cit., s. 6. 13 B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde: Security A New Framework…, op.cit., s. 100. Zob. także: L. Chojnowski: Sektor ekonomiczny analizy…, op.cit., s. 141.

Kwartalnik Bellona 1/2012 67 Bezpieczeństwo tegorii podmiotu, którego dotyczy, oraz wy- b) budowaniu i utrzymaniu siły militar- nika z koncepcji charakterystycznych dla nej państwa, która w dalszym ciągu głównych szkół myśli ekonomicznej: merkan- stanowi podstawowy czynnik za- tylizmu (ekonomiczny odpowiednik realizmu pewniania bezpieczeństwa narodo- politycznego), szkoły marksistowskiej (rady- wego; kalizmu) oraz liberalizmu ekonomicznego. c) kreowaniu i skutecznym stosowaniu Różnią się one zwłaszcza sposobem postrze- instrumentów ekonomicznych do gania roli państwa w systemie ekonomicznym osiągania celów politycznych pań- – od minimalistycznej w przypadku liberali- stwa (embargo i zachęty ekonomicz- zmu ekonomicznego do nadrzędnej i domi- ne); nującej pozycji państwa w stosunku do go- d) uodparnianiu i budowaniu zdolno- spodarki w przypadku merkantylizmu i rady- ści gospodarki narodowej do ela- kalizmu. stycznego reagowania na nieprzewi- Z punktu widzenia państwa bezpieczeństwo dywalne i niekorzystne zjawiska na ekonomiczne dotyczy ochrony i skutecznej rynku światowym; realizacji interesów ekonomicznych państwa e) kształtowaniu korzystnego dla pań- w warunkach zmienności oraz niepewności stwa ładu międzynarodowych sto- środowiska wewnętrznego i zewnętrznego sunków ekonomicznych; (międzynarodowego). Jest ono miejscem zda- 2) budowania dobrobytu ekonomicznego rzeń, zjawisk oraz zamierzonych i niezamie- społeczeństwa15. rzonych działań, będących wynikiem działal- ności człowieka lub sił natury, generowanych Sektor kulturowo-tożsamościowy w sferze ekonomicznej lub w dziedzinach analizy bezpieczeństwa. pozaekonomicznych, które mogą stanowić Bezpieczeństwo kulturowo- wyzwania i/lub zagrożenia bezpieczeństwa -tożsamościowe ekonomicznego. Celem bezpieczeństwa ekonomicznego Podmiotami kulturowo-tożsamościowego16 państwa jest zmniejszenie niepewności utrzy- sektora analizy bezpieczeństwa są grupy mania trwałej prosperity ekonomicznej, ozna- (zbiorowości) tożsamościowe (cywilizacje, czającej, że poziom rozwoju ekonomiczne- narody, grupy etniczne, grupy religijne) po- go państwa nie będzie niższy niż akceptowal- wstałe na skutek rozłamów społecznych, ne minimum, zapewniające realizację żywot- przedmiotem analizy zaś jest tożsamość zbio- nych interesów narodowych14. rowa tych grup17. Ekonomiczne interesy państwa dotyczą Zbiorowe tożsamości powstały na skutek dwóch zasadniczych sfer: rozłamów społecznych, rozumianych jako 1) budowania potencjału ekonomicznego rozszczepienie społeczeństwa odzwierciedla- państwa, który odgrywa podstawową rolę w: jące różnorodność funkcjonujących w jego a) tworzeniu potęgi państwa, rozumia- ramach formacji społecznych. Dają one lu- nej jako zdolność wpływania na in- dziom poczucie osobistej i zbiorowej tożsa- nych uczestników stosunków mię- mości opartej na uznaniu różnic. W zależno- dzynarodowych; ści od typu powstałe formacje mogą charak-

14 C.R. Neu, C.Wolf Jr.: The Economic Dimension of National Security. RAND, National Defense Research Division, Santa Monica 1994, s. 11–12. 15 Zob.: L. Chojnowski: Sektor ekonomiczny analizy bezpieczeństwa…, op.cit., s 147. 16 Bezpieczeństwo kulturowo-tożsamościowe jest również określane jako bezpieczeństwo społeczno-kulturowe, społeczne lub kulturowe. 17 Zob.: B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde: Security A New Framework…, op.cit., s. 119–120.

68 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo teryzować się więziami społecznymi, gospo- opracowanie odpowiednich koncepcji ich darczymi, rasowymi, religijnymi oraz kultu- ochrony. rowymi. Więzi sprawiają, że jednostki mówią o sobie i swojej formacji „my”, a o wszyst- Sektor ekologiczny kich innych pozostających poza nią „oni”. analizy bezpieczeństwa. Przynależność do określonej grupy oznacza, Bezpieczeństwo ekologiczne że jednostki ją tworzące utożsamiają się z nią, czyli akceptują to, co stanowi o jej odrębno- Sektor ekologiczny analizy bezpieczeń- ści. Za najważniejsze rozłamy społeczne pro- stwa, w przeciwieństwie do tradycyjnych sek- wadzące do powstania grup tożsamościowych torów – politycznego i militarnego, ma sto- uznaje się podziały na: klasy społeczne, rasy, sunkowo krótką, aczkolwiek dość dyna- płeć kulturową, religie, etniczności (w tym miczną historię. narody i grupy etniczne) oraz kultury18. O problemach ekologii zaczęto mówić naj- Z punktu widzenia bezpieczeństwa główną wcześniej, bo w latach 60. i 70. ubiegłego rolę odgrywają podziały według etniczności, wieku, w krajach wysoko rozwiniętych, kultury i religii. znacznie później – w latach 90. ubiegłego stu- Bezpieczeństwo kulturowo-tożsamościo- lecia – zainteresowano się nią w państwach we to stan pewności przetrwania i utrzyma- Drugiego Świata20, natomiast zagadnienia te nia w ramach akceptowanych warunków nadal nie stanowią powszechnego przedmio- ewolucji tego, co składa się na tożsamość tu polityki bezpieczeństwa państw w krajach dużych zbiorowości ludzkich, czyli świado- rozwijających się. mości narodowej, przynależności etnicznej, Ekologiczny sektor bezpieczeństwa doty- religii i kultury, a zwłaszcza języka, tradycji czy analizy systemów pod kątem ekologicz- i zwyczajów19. nego wsparcia cywilizacji oraz potrzeby pod- Problemy tożsamości zbiorowej stanowiły trzymania rozwoju. Obejmuje szeroki zakres i nadal stanowią źródło konfliktów zarówno podmiotów: od przetrwania indywidualnych wewnątrz państw, jak i w wymiarze między- gatunków czy typów środowiska (lasy tropi- narodowym oraz cywilizacyjnym. Obecnie, kalne) po zagadnienia globalne (ocieplenie w erze dynamicznej globalizacji, również klimatu)21. kulturowej, problematyka ochrony tożsamo- Bezpieczeństwo ekologiczne oznacza ści zbiorowych, zwłaszcza tradycyjnych pod- utrzymanie lokalnej i globalnej biosfery22 jako miotów – narodów, nabiera szczególnego podstawowego systemu wsparcia, od które- znaczenia. go zależy przetrwanie i rozwój człowieka. Wyodrębnienie kulturowo-tożsamościo- Główne problemy bezpieczeństwa ekologicz- wego sektora bezpieczeństwa pozwala na nego obejmują takie zagadnienia, jak: przeprowadzenie analizy bezpieczeństwa — zakłócenia ekosystemów23, w tym zmia- pod kątem zagrożeń dla tożsamości dużych ny klimatyczne, utrata różnorodności biolo- zbiorowości ludzkich, a zarazem umożliwia gicznej, wylesienie, pustynnienie i inne for-

18 A. Heywood: Teoria polityki. Wprowadzenie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 53–58. 19 Zob.: L. Chojnowski: Kulturowo-tożsamościowy wymiar bezpieczeństwa. W: Współczesne bezpieczeństwo. Perspektywa teoretyczno-metodologiczna…, op.cit., s. 135. 20 Za kraje Drugiego Świata uważano państwa byłego bloku wschodniego. 21 Zob.: B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde: Security A New Framework…, op. cit., s. 8. 22 Biosfera [gr. bíos ‘życie’, sphaíra ‘kula’] – przestrzeń zajęta przez organizmy żywe i znajdująca się pod silnym wpływem ich działalności. Za: Multimedialna encyklopedia powszechna [CD-ROM], PWN, Warszawa 2009, hasło: biosfera. 23 Ekosystem to wszystkie organizmy żywe oraz nieożywione elementy ich środowiska, połączone wzajemnymi oddziaływaniami i zależnościami. Wszystkie ekosystemy Ziemi, powiązane siecią wzajemnych zależności, tworzą biosferę. Za: Multimedialna encyklopedia powszechna…, op.cit., hasło: ekosystem.

Kwartalnik Bellona 1/2012 69 Bezpieczeństwo my erozji, zmniejszanie się warstwy ozono- Wymienione problemy ekologiczne wpły- wej oraz zanieczyszczenia ziemi, wody i po- wają na inne sektory analizy bezpieczeństwa. wietrza; Niektórzy uważają je nawet za dominujące — problemy energii, dotyczące zarówno sektory analizy, a sektor ekologiczny za je- wyczerpywania się naturalnych jej zasobów, dynie pełniący funkcje uzupełniające. jak i jej niedoboru oraz nierównomiernej dys- trybucji; Sektor bezpieczeństwa po- — problemy demograficzne, dotyczące wszechnego. Bezpieczeństwo przyrostu ludności i konsumpcji przekracza- powszechne jącej możliwości Ziemi, a także związane z tym epidemie oraz niski poziom opieki zdro- Sektor bezpieczeństwa powszechnego wotnej lub jej brak, wzrost analfabetyzmu, łączy się z terminem „bezpieczeństwo fizycz- niekontrolowana migracja na podłożu poli- ne”, który oznacza ochronę i obronę przed tycznym i społecznym oraz niekontrolowana działaniami lub zjawiskami niszczącymi25. urbanizacja; Zagrożenia te mogą wynikać z działalności — problemy związane z wyżywieniem: człowieka i/lub destrukcyjnego oddziaływa- ubóstwo, głód, niedożywienie i nadkonsump- nia sił przyrody (rys. 3). cja oraz choroby wynikające z tych skrajno- Bezpieczeństwo powszechne oznacza pew- ści, utrata żyzności gleby i zasobów wody, ność przetrwania i rozwoju człowieka oraz a także niedobór żywności oraz jej nierówna zbiorowości ludzkich wynikającą z braku sił dystrybucja24. niszczących (destrukcyjnych) generowanych

Rys. 3. Źródła czynników niszczących (destrukcyjnych) ÓZródło: Opracowanie własne

24 Zob.: B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde: Security A New Framework…, op.cit., s. 74–75; L. Chojnowski: Ekologiczny wymiar bezpieczeństwa…, op.cit., s. 177–178. 25 S. Koziej: Podstawy bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego…, op.cit., s. 6.

70 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo przez człowieka i siły natury, a w przypadku nie są niezależne, przeciwnie – pozostają ich wystąpienia – z pewności posiadania sys- w licznych relacjach z innymi sektorami. temu ochrony przed zagrożeniami. W praktyce oznacza to, że większość zda- Bezpieczeństwo powszechne jest zapew- rzeń i procesów objętych zakresem znacze- niane w ramach systemu ochrony ludności, niowym terminu „bezpieczeństwo” zazwy- rozumianego jako zbiór uporządkowanych czaj ma swoje implikacje w więcej niż jed- wewnętrznie i powiązanych ze sobą elemen- nym sektorze analizy. Ponadto problemy bez- tów organizacyjnych, ludzkich i materiało- pieczeństwa pojawiające się w konkretnych wych, mających na celu ochronę ludności sektorach z reguły nie występują samodziel- i ich mienia przed destrukcyjnym działaniem nie, lecz stanowią jedno z wielu różnych uwa- sił natury oraz skutkami zamierzonej i nieza- runkowań bezpieczeństwa, obejmujących mierzonej działalności człowieka, przezwy- również inne sektory. Stąd konieczność syn- ciężanie ich następstw, a także zapewnienie tezy wyników analizy sektorowej bezpieczeń- warunków niezbędnych do przetrwania. stwa ukierunkowanej na konkretny podmiot W warunkach międzynarodowego konflik- i uwzględniającej uwarunkowania między- tu zbrojnego system ochrony ludności funk- sektorowe. cjonuje jako obrona cywilna i ma na celu ochro- Konieczność syntezy wyników sektoro- nę ludności przed skutkami działań zbrojnych. wych świadczy o nadrzędności wymiaru pod- Podstawowe zagadnienia sektora bezpie- miotowego bezpieczeństwa, rozpatrywanego czeństwa powszechnego dotyczą: w różnych płaszczyznach, oraz o komplemen- — ochrony ludności przed skutkami kata- tarności wymiaru przedmiotowego i sektorów strof naturalnych i klęsk żywiołowych; analizy bezpieczeństwa. — awarii technicznych, katastrof budow- Współzależność sektorów bezpieczeństwa lanych i wypadków komunikacyjnych; można zobrazować na podstawie sektora eko- — problemów bezpieczeństwa i porząd- nomicznego, który jest ściśle związany z po- ku publicznego (niepokoje społeczne, prze- zostałymi sektorami, przy czym zależności te stępczość, bezpieczeństwo imprez maso- pozostają wielokierunkowe. Z jednej strony, wych)26; instrumenty ekonomiczne umożliwiają osią- — zagrożeń terrorystycznych; ganie celów zdefiniowanych w innych sekto- — destrukcyjnych skutków działań zbroj- rach, z drugiej zaś – sektor ekonomiczny po- nych na ludność cywilną (realizowane w ra- zostaje pod wpływem uwarunkowań genero- mach obrony cywilnej). wanych w pozostałych sektorach analizy bez- Z sektorem bezpieczeństwa powszechne- pieczeństwa. go wiążą się między innymi takie pojęcia, jak: Instrumenty ekonomiczne, oprócz środ- sytuacje kryzysowe, zarządzanie kryzysowe, ków dyplomatycznych i militarnych, należą infrastruktura krytyczna oraz ratownictwo. do podstawowych narzędzi wykorzystywanych przez państwo do realizacji interesów Współzależność sektorów narodowych na arenie międzynarodowej. analizy bezpieczeństwa Mogą to być działania pozytywne, mające formę nadawania wybranym państwom spe- Wzorce interakcji charakterystyczne dla cjalnych przywilejów handlowych, bądź od- poszczególnych sektorów bezpieczeństwa działywania negatywne, wyrażone w formie

26 Zależności między bezpieczeństwem i porządkiem publicznym a bezpieczeństwem powszechnym nie są metodologiczne rozstrzygnięte. Problem dotyczy odpowiedzi na pytanie, czy bezpieczeństwo publiczne (w zakresie terminu „bezpieczeństwo i porządek publiczny”) i bezpieczeństwo powszechne są synonimami, czy też mają inny zakres znaczeniowy. Zob.: W. Kitler: Dylematy teoretyczne i praktyczne bezpieczeństwa powszechnego. W: Bezpieczeństwo ludności cywilnej. Towarzystwo Wiedzy Obronnej, Warszawa 2010, s. 53–54.

Kwartalnik Bellona 1/2012 71 Bezpieczeństwo sankcji ekonomicznych. Skuteczność stoso- – brak jedności środowiska naturalnego wania tego typu narzędzi w dużej mierze i transgranicznego charakteru zanieczyszczeń zależy jednak od siły ekonomicznej państwa, z państwowo-terytorialną organizacją świata; rozumianej jako zdolność wpływania na eko- – konflikty wynikające z rozbieżności in- nomię innych aktorów systemu międzyna- teresów poszczególnych państw w procesie rodowego. korzystania ze wspólnych dóbr, np. mórz Silna gospodarka, będąca domeną sektora i oceanów29. ekonomicznego, również determinuje budo- Negatywne sprzężenia mogą dotyczyć tak- wanie innych elementów potęgi państwa, że stosowania technik modyfikacji środowi- zwłaszcza siły militarnej. Tworzenie spraw- ska naturalnego w celach wrogich, na przy- nego systemu militarnego państwa jest moż- kład przez tworzenie różnego rodzaju niesta- liwe jedynie w warunkach silnej i zaawanso- bilności czy naruszanie kruchej równowagi wanej technologicznie gospodarki narodowej. środowiska naturalnego, a tym samym wy- Z drugiej strony, sektor ekonomiczny pozo- woływanie potężnych niszczycielskich sił: staje pod wpływem działań podejmowanych trzęsienia ziemi, sztormów, sztucznych dziur w innych sektorach bezpieczeństwa. Implika- ozonowych czy zakwaszanie atmosfery środ- cje te mogą mieć różne źródła – wystarczy kami chemicznymi w celu uzyskania efektu wspomnieć o ekonomicznych skutkach wojen kwaśnego deszczu30. i konfliktów zbrojnych, politycznych ograni- Pozytywne sprzężenia problemów ekolo- czeniach i blokadach wymiany handlowej bądź gicznych i bezpieczeństwa są rezultatem za- o kosztach przestawienia gospodarki na tech- cieśniania współpracy międzynarodowej nologie proekologiczne. Skutkiem negatyw- w celu zapobiegania zagrożeniom ekologicznych oddziaływań na system ekonomiczny nym i eliminowania ich. Oddzielenie proble- mogą być takie niekorzystne zjawiska, jak: mów ekologicznych od rywalizacji między bezrobocie, przestępczość, migracje ludności państwami wydaje się łatwiejsze niż w innych czy problemy tożsamościowe27. obszarach stosunków międzynarodowych. Silne związki z innymi sektorami bezpie- Z racji swojej natury problemy ekologiczne czeństwa można zauważyć również w sekto- nie mogą być rozwiązywane drogą tradycyj- rze ekologicznym. M. Pietraś wskazuje na nej rywalizacji, opartej na polityce domina- pozytywne i negatywne sprzężenia proble- cji. Konieczne są działania wspólne i długo- mów ekologicznych z innymi dziedzinami terminowe, a taka forma relacji sprzyja usu- bezpieczeństwa28. waniu napięć i budowie zaufania, tym samym Negatywne sprzężenia odnoszą się do sy- umożliwia rozwiązywanie wielu innych pro- tuacji, w których problemy ekologiczne pro- blemów bezpieczeństwa, nie tylko ekologicz- wadzą do napięć i konfliktów między pań- nych. Współdziałanie w rozwiązywaniu pro- stwami. Powodem tych zadrażnień mogą być: blemów ekologicznych może prowadzić do – walka o dostęp i dystrybucję zasobów stabilizacji stosunków między państwami oraz naturalnych, minerałów, żywności, wody oraz stymulować ich dalsze prace31. surowców energetycznych, zwłaszcza w sy- Problemy ekologiczne jako źródło napięć tuacji ich wyczerpywania się czy deficytu; społecznych i konfliktów międzynarodowych

27 L. Chojnowski: Sektor ekonomiczny analizy bezpieczeństwa…, op. cit., s. 133–152. 28 M. Pietraś: Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Składowskiej, Lublin 1996, s. 73–85. 29 Ibidem. 30 Ibidem. 31 M. Pietraś: Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie…, op. cit., s. 80–85. Zob.: L. Chojnowski: Ekologiczny wymiar bezpieczeń- stwa…, op.cit., s. 175–176.

72 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo stanowią przedmiot teorii sformułowanej my wewnętrzne państw – konflikty społecz- przez Thomasa F. Homera-Dixona, opartej na ne na tle eskalacji żądań i nacisków na insty- sekwencji: zmiany ekologiczne–zmiany spo- tucje państwowe32. łeczne–konflikty międzynarodowe. Zgodnie Już tych kilka przykładów współzależno- z tą teorią zmiany ekologiczne spowodowa- ści obecnych problemów bezpieczeństwa w ne przez takie zjawiska, jak: efekt cieplarnia- sposób jednoznaczny wskazuje na wielo- ny, zanik warstwy ozonowej, degradacja gle- aspektowość omawianego zagadnienia, uza- by, zmniejszanie obszarów zalesionych, za- sadniającą wyodrębnienie i praktyczne zasto- nieczyszczenie i wyczerpywanie zasobów sowanie przedmiotowych sektorów bezpie- wody pitnej oraz nadmierna eksploatacja czeństwa. Pozwalają one wskazać sektor do- łowisk ryb mogą generować konflikty mię- minujący i sektory z nim powiązane, a to dzy grupami społecznymi wpływające na bez- z kolei umożliwia wyłonienie podmiotu głów- pieczeństwo międzynarodowe i narodowe. nego oraz instytucji współpracujących przy Zjawiska te mogą wystąpić wskutek dużych rozwiązywaniu konkretnych problemów bez- migracji społecznych, spowodowanych pieczeństwa. Najczęściej jest to realizowane zmniejszeniem efektywności gospodarczej, w formie „siatki bezpieczeństwa”, będącej co z kolei może stwarzać problemy kulturo- zestawieniem szans, wyzwań i zagrożeń bez- wo-tożsamościowe. Skutkiem zmniejszenia pieczeństwa, z jednoczesnym wskazaniem efektywności gospodarczej zwykle są proble- instytucji głównej oraz podmiotów z nią

Tabela. Zakres znaczeniowy sektorów analizy bezpieczeństwa z perspektywy państwa i bezpieczeństwa narodowego

Sektor analizy Zakres analizy bezpieczeñstwa Przetrwanie oraz stabilne i suwerenne funkcjonowanie konstytucyjnych Polityczny instytucji pañstwa, zapewniaj¹cych spe³nianie podstawowych funkcji pañstwa: zewnêtrznej i wewnêtrznej Utrzymanie zdolnoci militarnych i systemu ich wsparcia jako podstawowego instrumentu ochrony i obrony naczelnych wartoci bezpieczeñstwa Militarny narodowego, zw³aszcza fizycznego przetrwania narodu i pañstwa, oraz jego suwerennoci i integralnoci terytorialnej przed zagro¿eniami militarnymi Realizacja ekonomicznych interesów pañstwa skupiaj¹cych siê na budowie jego potêgi (si³y), warunkuj¹cej osi¹ganie celów polityki bezpieczeñstwa Ekonomiczny pañstwa w anarchicznym systemie miêdzynarodowym, oraz jakoci ¿ycia spo³eczeñstwa Utrzymanie rodowiska naturalnego jako podstawowego systemu wsparcia, Ekologiczny umo¿liwiaj¹cego przetrwanie oraz rozwój cywilizacyjny narodu i pañstwa Utrzymanie w ramach akceptowanych warunków ewolucji tego, co sk³ada siê na Kulturowo- to¿samoæ narodow¹, w tym wiadomoæ narodow¹, kulturê, jêzyk, -to¿samociowy tradycje i zwyczaje Ochrona ludnoci i jej mienia przed destrukcyjn¹ dzia³alnoci¹ cz³owieka Bezpieczeñstwa (zamierzon¹ i niezamierzon¹) oraz niszczycielskich si³ natury (katastrofy powszechnego naturalne i klêski ¿ywio³owe)

ÓZródło: Opracowanie własne

32 T.F. Homer-Dixon: Environmental Scarcities and Violent Conflict. Evidence and Cases. „International Security” 1994 vol. 19, No. 1. Za: M. Pietraś: Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie…, op.cit., s. 77.

Kwartalnik Bellona 1/2012 73 Bezpieczeństwo współpracujących w dążeniu do wykorzysty- złożoną problematykę współczesnego bezpie- wania szans, podejmowania wyzwań i zapo- czeństwa. Wydaje się więc, że z tego typu biegania zagrożeniom bezpieczeństwa oraz narządzi analitycznych należy korzystać ochrony przed zagrożeniami w przypadku ich z dużą rozwagą. wystąpienia. Źródła dodatkowej kategoryzacji bezpie- czeństwa w wymiarze przedmiotowym, Sektory analizy bezpieczeństwa oprócz sektorów analizy, mogą wynikać a bezpieczeństwo narodowe z potrzeby wyodrębnienia szczegółowych ob- szarów analizy, występujących w ramach pod- W tabeli przedstawiono zakres znaczenio- stawowych sektorów bezpieczeństwa i miesz- wy poszczególnych sektorów ze względu na czących się w ich zakresie znaczeniowym, np. dominujący podmiot bezpieczeństwa, czyli bezpieczeństwo energetyczne czy bezpie- państwo. czeństwo finansowe wyodrębniane w ramach Poszczególne sektory analizy bezpieczeń- bezpieczeństwa ekonomicznego. Tego typu stwa są ukierunkowane na ideologię państwa, kategoryzacja wydaje się zasadna, jednak pod jego instytucje oraz bazę fizyczną. warunkiem, że analiza jest przeprowadzana w kontekście właściwego sektora, w tym przy- Sektory analizy padku ekonomicznego, i szerzej osadzona a typologia bezpieczeństwa w kompleksowym ujęciu bezpieczeństwa podmiotu, obejmującym wszystkie sektory W literaturze przedmiotu często jest przed- analizy. stawiana rozbudowana typologia bezpieczeń- Inne źródło kreowania „rodzajów” bezpie- stwa. Stanowi ją długa lista „rodzajów” bez- czeństwa może wynikać z uwzględnienia i sto- pieczeństwa, co w połączeniu z ideą analizy sowania głęboko zakorzenionych w świado- sektorowej dodatkowo komplikuje i tak już mości społecznej terminów, których zakres

Rys. 4. Państwo a sektory analizy bezpieczeństwa ÓZródło: Opracowanie własne na podstawie: B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde: Security A New Framework…, op.cit., s. 7–8; L. Chojnowski: Ekologiczny wymiar bezpieczeństwa…, op.cit., s. 30.

74 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo znaczeniowy mieści się w proponowanych analizy bezpieczeństwa można sprowadzić do sześciu sektorach analizy bezpieczeństwa. następujących wniosków: Dotyczy to zwłaszcza wewnętrznych aspek- 1. Poszerzony zakres znaczeniowy współ- tów bezpieczeństwa państwa, w tym odno- czesnego bezpieczeństwa nadaje mu złożo- szących się do jednostki ludzkiej jako pod- ny i wieloaspektowy charakter. Skuteczne miotu bezpieczeństwa. Chodzi o takie okre- podejmowanie i rozwiązywanie problemów ślenia, jak bezpieczeństwo socjalne, społecz- bezpieczeństwa wymaga ich deagregacji na ne, publiczne oraz konstytucyjne. sektory analizy w celu zmniejszenia liczby „Rodzaje” bezpieczeństwa są tworzone zmiennych oraz umożliwienia zastosowania również na podstawie kryterium charakteru specjalistycznych metod, technik i narzędzi zagrożeń bezpieczeństwa. Zagrożenia te za- badawczych, charakterystycznych dla róż- zwyczaj odnoszą się do kilku sektorów ana- nych dziedzin działalności człowieka; lizy bezpieczeństwa, a niekiedy nawet do 2. Kompleksowa analiza bezpieczeństwa wszystkich. Mowa o już dobrze utrwalonych zawiera się w sześciu sektorach bezpieczeń- terminach, takich jak: bezpieczeństwo infor- stwa: politycznym, militarnym, ekonomicz- macyjne (lub bezpieczeństwo informacji), nym, ekologicznym, kulturowo-tożsamościo- telekomunikacyjne, teleinformatyczne, tech- wym oraz sektorze bezpieczeństwa po- nologiczne, oraz o nowo wprowadzanych, na wszechnego. Zakres znaczeniowy poszcze- przykład bezpieczeństwo infrastruktury kry- gólnych sektorów zależy od poziomu analizy tycznej. Choć wprowadzanie i stosowanie i kategorii podmiotu bezpieczeństwa, z któ- wymienionych „rodzajów” bezpieczeństwa rego perspektywy analiza jest prowadzona; może ułatwić prowadzenie ukierunkowanych, 3. Współzależność sektorów analizy bez- specjalistycznych działań ochronnych przed pieczeństwa wymusza syntezę wyników ana- tego typu zagrożeniami, to z perspektywy lizy sektorowej, która umożliwia wypracowa- kompleksowego bezpieczeństwa podmiotu nie spójnej koncepcji bezpieczeństwa pod- takie podejście ma znaczenie drugorzędne. miotu, uwzględniającej uwarunkowania po- Sceptycznie o tworzeniu tego typu „rodza- szczególnych sektorów i wykorzystującej jów” bezpieczeństwa wyraził się W. Kitler, spektrum instrumentów, którymi dysponuje uzasadniając swoje stanowisko interdyscypli- podmiot (w ramach poszczególnych sekto- narnym charakterem skutków zagrożeń bez- rów); pieczeństwa, które mogą dotyczyć jednocze- 4. Wyodrębnienie sektorów analizy bez- śnie kilku dziedzin bezpieczeństwa33. pieczeństwa jest praktycznie uzasadnione, ponieważ umożliwia opracowanie „siatki bez- Podsumowanie pieczeństwa”, mającej na celu wskazanie podmiotów (głównych i współpracujących) Rozważania na temat wymiaru współcze- predysponowanych do rozwiązywania kon- snego bezpieczeństwa w formie sektorów kretnych problemów bezpieczeństwa.

33 W. Kitler A. Skrabacz: Bezpieczeństwo ludności cywilnej. Pojęcie, organizacja i zadania w czasie pokoju, kryzysu i wojny. Towarzystwo Wiedzy Obronnej, Warszawa 2010, s. 34.

Kwartalnik Bellona 1/2012 75 Reforma sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej

Od rozpadu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w 1991 roku Rosja kilkakrotnie rozpoczynała reformy struktur siłowych. Kończyły się one niepowo- dzeniem zwykle już na starcie. Kryzys sił zbrojnych, ich złe struktury i niewydolny system dowodzenia – wszystkie te niedomagania zostały obnażone podczas krót- kotrwałego konfliktu zbrojnego z Gruzją. Już po upływie miesiąca od jego zakoń- czenia rozpoczęto szeroko zakrojoną reformę, obejmującą wszystkie rodzaje sił zbrojnych, zmieniającą wojskowy podział administracyjny państwa. W artykule omówiono początki reform oraz plany zmian strukturalnych, a także długoterminowe plany zakupu uzbrojenia. Autor, opierając się na źródłach rosyjskich i angielskojęzycznych, próbuje ocenić szanse na powodzenie największej kmdr por. w ciągu ostatnich dziesięcioleci reformy sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej. MACIEJ NAŁĘCZ Absolwent Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni i amerykańskiego łównym celem najwięk- czyła większość radzieckich sił Naval Staff College szej w ostatnich dziesię- zbrojnych, które były zorganizo- w Newport. Gcioleciach reformy sił wane – upraszczając – zgodnie z zbrojnych Federacji Rosyjskiej doktryną działań w masowej woj- jest przywrócenie Rosji statusu nie lądowej na terenie Europy mocarstwa światowego w wymia- bądź Azji. Tymczasem siły te zna- rze militarnym. Po 20 latach nie- lazły się w środowisku bezpie- możności zrealizowania planów czeństwa, w którym dominowały i rozpoczętych programów Rosja zagrożenia asymetryczne w po- zaangażowała się w szeroko za- staci działań przeciwko partyzan- krojoną i rokującą powodzenie tom i które było skupione na mi- reformę sił zbrojnych. Oparto ją sjach pokojowych. Choć gospo- na założeniu – prawdopodobnie darka pogrążała się w kryzysie, jednak zbyt optymistycznym – że Rosja rozwijała zdolności projek- do 2020 roku Federacja Rosyjska towania siły, by budować wize- będzie miała nowoczesne, mobil- runek mocarstwa światowego. ne i profesjonalne siły, zdolne do Zarazem w dokumentach, głów- przeciwdziałania zagrożeniom nie doktrynalnych, zapewniano, oraz ich wyeliminowania. Rosja że Federacja Rosyjska nie ma chciałaby być postrzegana jako określonych wrogów, a jako państwo mające wpływ na sytu- prawdopodobne zagrożenie jej ację wojskowo-polityczną na po- bezpieczeństwa narodowego ziomie nie tylko regionalnym, lecz wskazywano NATO, Chiny i se- także globalnym. paratyzm wewnętrzny. Od rozpadu Związku Socjali- Żaden z prezydentów Federa- stycznych Republik Radzieckich cji Rosyjskiej, ani Borys Jelcyn (ZSRR) w 1991 roku Rosja bo- (1991–1999), ani Władimir Pu- rykała się z wieloma problema- tin (1999–2008), nie zmienił mi. Przede wszystkim odziedzi- skostniałych struktur sił zbroj-

76 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Fot. 1. Rosyjska kolumna zmechanizowana w Osetii Południowej Fot. Internet Reforma nych. Choć w latach 90. ubiegłego wieku armia otrzymała znaczne środki finansowe 11 września 2008 roku Miedwiediew za- (w tym okresie gospodarka przeżywała okres pewnił, że jego rząd skupi się na moderniza- koniunktury w wyniku wzrostu cen surow- cji uzbrojenia. Kryzys kaukaski, gruzińska ców energetycznych, których Rosja stała się agresja i trwająca [światowa – przyp. M.N.] największym eksporterem na świecie), to w militaryzacja czynią to zadanie najwyższym większości zostały one zmarnotrawione. priorytetem państwa2. Prezydent ustalił na- Wydano je na niewydolne, zbyt rozbudowa- stępujące priorytety: zwiększenie efektywno- ne struktury, oparte na służbie poborowej, ści operacyjnej sił zbrojnych (nawet kosztem zupełnie nieodpowiadające ówczesnym, ich wielkości), utrzymywanie odpowiednich obecnym i przyszłym wyzwaniom1. nuklearnych sił odstraszania, rozwijanie moż- Ułomność sił rosyjskich została obnażona liwości projekcji siły na postsowiecką „bliską w obydwu wojnach czeczeńskich oraz zagranicę” i pacyfikowanie wszelkich we- w wojnie z Gruzją w sierpniu 2008 roku. Pre- wnętrznych oraz występujących w bezpośred- zydent Dmitrij Miedwiediew podjął więc de- niej bliskości granic niepokojów i ruchów se- cyzję o zreformowaniu wojska. Skupiono się paratystycznych, a także utrzymywanie czę- na programie reorganizacji strukturalnej, co ści zdolności oddziaływania w oddalonych w przyszłości miało pozwolić na zwiększe- rejonach świata. nie wydatków obronnych, a tym samym zdol- W rezultacie podjętych prac i decyzji poli- ności operacyjnych. tycznych minister obrony Anatolij Serdiukow

1 M. Galeotti: Russian reform act. „Jane’s Defence Weekly” 2010, Vol. 47, No. 39, s. 26. 2 Dmitrij Miedwiediew prowioł sowieszczanije po woprosam razwitija Woorużonnych Sił Rossii. http://www.kremlin.ru/news/1364 [dostęp: 11.09.2008].

Kwartalnik Bellona 1/2012 77 Bezpieczeństwo mógł 14 października 2008 roku ogłosić roz- — Zachodni, z dowództwem w Sankt Pe- poczęcie nowej reformy militarnej. Przedsta- tersburgu; wił ją jako najbardziej radykalne zmiany —Południowy, z Kaukazem Północnym w siłach zbrojnych od zakończenia drugiej włącznie, z dowództwem w Rostowie nad wojny światowej. Za najważniejsze przedsię- Donem; wzięcia w ramach reformy uznano: — Centralny, z dowództwem w Jekateryn- — zmniejszenie liczebności sił do milio- burgu; na żołnierzy do 2012 roku, przy czym zało- — Wschodni, z dowództwem w Chaba- żono kontynuowanie służby poborowej oraz rowsku. zwiększanie liczby żołnierzy zawodowych Okręgi miały powstać 1 grudnia, ale nie- (ostatecznymym celem ma być osiągnięcie które z nich zaczęły funkcjonować już wcze- w terminie długookresowym służby całkowi- śniej – na przykład Zachodni Okręg Wojsko- cie profesjonalnej); wy (OW) działa od 1 września 2010 roku. — zmniejszenie kadry oficerskiej, w tym Formowaniem nowych okręgów wojskowych generalicji, o 200 tys. etatów; zajęli się zastępcy ministra obrony narodo- — wyeliminowanie jednostek zbędnych wej – każdemu podlegał jeden okręg. Zapew- z operacyjnego punktu widzenia, a pozosta- ne dlatego proces zmian przebiegł tak spraw- wienie jednostek całkowicie obsadzonych nie. i gotowych do użycia w krótkim czasie Połączone dowództwa strategiczne są od- (w poprzednim modelu sił zbrojnych jedynie powiedzialne za siły konwencjonalne znaj- co piąta jednostka prezentowała odpowied- dujące się w ich strukturach terytorialnych, nio wysoki stan gotowości do działania); łącznie z dotychczas w dużym stopniu auto- — skrócenie struktury dowodzenia – zre- nomicznymi wojskami powietrznodesanto- zygnowanie ze struktur dywizyjnych na rzecz wymi (WPD). Wojska powietrznodesantowe wzmocnionych i bardziej elastycznych bry- pozostają oddzielnym rodzajem wojsk, od- gad, podległych połączonym dowództwom wodem naczelnego głównodowodzącego. strategicznym (PDS); Celem restrukturyzacji było również rozdzie- — podniesienie poziomu szkolenia i go- lenie funkcji między Sztab Generalny (SG), towości bojowej oraz zapewnienie stałej dowództwa rodzajów sił zbrojnych, dowód- modernizacji systemów uzbrojenia. ców okręgów wojskowych i inne struktury. Restrukturyzację sił uznano za podstawo- Dążono do uniknięcia dublowania zadań we zadanie. W 2009 roku podczas wyjazdo- i kompetencji. Dowództwa rodzajów sił wego zebrania kierowniczej kadry sił zbroj- zbrojnych zostaną zmniejszone do 150–200 nych Federacji Rosyjskiej szef Sztabu Gene- oficerów (dotychczas około tysiąca). Za przy- ralnego gen. Makarow stwierdził, że jednym gotowanie operacyjne będą odpowiadali, na z zadań w nowym roku szkoleniowym będzie swoich poziomach, Sztab Generalny, PDS zorganizowanie szkolenia indywidualnego i dowództwa armii, a za szkolenie bojowe – żołnierzy, uwolnienie kadry od zadań niezwią- dowódcy wszystkich poziomów dowodzenia. zanych ze szkoleniem bojowym, zwiększe- Ze struktur wojskowych zostaną wycofane nie poziomu wyszkolenia podoficerów oraz organy finansowe, by wyeliminować korup- przygotowanie pododdziałów do działań cję. Żaden dowódca nie będzie dysponował w trudnych warunkach. środkami finansowymi. Od 1 grudnia 2010 roku obowiązuje nowa Wraz z reorganizacją sił zmieniono ro- struktura terytorialna. Zgodnie z nią państwo syjską doktrynę wojskową. Przyjęty w 2000 zostało podzielone na cztery okręgi wojsko- roku dokument był zbyt obszerny i niejedno- we (dotychczasowych było ich sześć): znaczny. Obecnie obowiązująca doktryna,

78 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo zatwierdzona przez prezydenta Miedwiedie- są marnotrawione. Do redukcji przyczynił się wa, jest krótsza, bardziej przejrzysta i choć również ogólnoświatowy kryzys finansowy. nawiązuje do rosyjskich aspiracji bycia mo- W 2009 roku budżet obrony został ograni- carstwem, to ujmuje tę kwestię dość reali- czony o 15%, zwłaszcza w sferze badawczo- stycznie. Jest surowsza i bardziej ograniczo- -rozwojowej i zakupów nowego uzbrojenia. na w treści. Mniej akcentuje globalne aspira- W następnym roku budżet wyniósł 1,1 bln cje Moskwy, ale bardziej podkreśla sferę ro- rubli. Lepsza sytuacja gospodarcza i uzasad- syjskich wpływów polityczno-militarnych nione nadzieje Miedwiediewa na pozostanie w postsowieckiej Eurazji. Rosja utrzymuje bazy przy władzy, tym razem jako premier, spo- w Armenii, Azerbejdżanie, Białorusi, Gruzji wodowały, że na wydatki wojskowe w 2012 (Osetii Południowej i Abchazji), Kazachsta- roku zaplanowano znaczne środki. Rosja zanie, Kirgistanie, Mołdawii, Tadżykistanie chowuje odpowiednie proporcje wzrostu upo- i Ukrainie. Mimo że rosyjscy politycy ciepło sażenia i środków skierowanych na zakupy wypowiadają się o współpracy z Zachodem, sprzętu oraz uzbrojenia. W Państwowym pro- w doktrynie wspomniano o ekspansji NATO gramie uzbrojenia na lata 2011–2020 zapi- na Wschód jako o najważniejszym zagroże- sano, że każdego roku do modernizacji zo- niu bezpieczeństwa Rosji w przyszłości. stanie skierowane 11% posiadanego sprzętu, W efekcie do 2020 roku 70% sił będzie uży- Budżet wało nowoczesnego sprzętu3. Plan jest ambitny i trudny do zrealizowania. Takim od- Pod rządami Putina wydatki na obronność setkiem nowoczesnego uzbrojenia, jaki za- wyniosły 2,63% PKB i zwiększały się wraz łożyła Rosja, może pochwalić się jedynie z cenami eksportowanej ropy naftowej i gazu. kilka państw. W lipcu 2010 roku dowódca Do 2008 roku do budżetu wpłynął bilion ru- sił lądowych generał Aleksandr Postnikow bli (wówczas równowartość 42 mld dolarów). stwierdził, że podległe mu siły są nowocze- Za prezydentury Miedwiediewa zmniejszo- sne jedynie w 12%. no fundusze, głównie ze względu na koniecz- Niezwykłe w polityce zakupów uzbrojenia ność ich urealnienia i upewnienia się, że nie rosyjskich sił zbrojnych jest to, że coraz czę-

Fot. 2. Rosyjski system obserwacji kosmicznej Fot. 3. Bezzałogowy statek powietrzny Searcher II Okno w pobliżu miejscowości Nurek w Tadżykistanie zakupiony przez Rosję ÓZródło: http://www.globalsecurity.org/ Fot. Internet

3 Materiały z poszerzonego posiedzenia Kolegium Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej, z udziałem prezydenta Dmitrija Miedwiediewa, z 18 marca 2011 roku. F. Kozanczuk: Szto sdiełano, szto priedstoit sdiełat’ „Rossijskoje Wojennoje Obozrenije” 2011 nr 3, s. 9.

Kwartalnik Bellona 1/2012 79 Bezpieczeństwo

ściej kupują one broń i wyposażenie od firm rodzaje z czterech obecnie wykorzystywa- zagranicznych, zwłaszcza tych, które wyko- nych rakiet. Będą to: RS-18 (SS-19), RS-20 rzystują najnowsze technologie. Decydenci (SS-18) i mobilne RS-12M Topol (SS-25). zwracają uwagę zwłaszcza na opcję transfe- W wyposażeniu pozostaną stacjonarne i mo- ru technologii i prowadzenia produkcji w za- bilne pociski balistyczne RS-12M1/2 (SS-27). kładach w Federacji Rosyjskiej. Siły morskie Wkrótce do uzbrojenia zostaną wprowadzo- będą kupowały wielozadaniowe okręty desan- ne nowe wielogłowicowe rakiety RS-24 Jars. towe francuskiego projektu Mistral, a woj- Rosyjskie siły lotnicze dalekiego zasięgu, ska lądowe otrzymają pojazdy wielozadanio- niezależnie od pogłosek o budowie nowego we od nowo powstałego konsorcjum, w któ- bombowca strategicznego, podprawdopo- rego skład wchodzi wytwórca ciężarówek dobnie wciąż będą wykorzystywały samo- Kamaz i włoska firma Iveco. 6 września 2010 loty Tu-95. Ich resursy co prawda kończą roku Rosjanie podpisali kontrakt z Israel Ae- się, a połowa obecnie wykorzystywanych rospace Industries na produkcję na terenie platform tego typu zostanie wycofana w cią- Federacji Rosyjskiej izraelskich bezzałogo- gu najbliższych pięciu lat. W służbie znaj- wych statków powietrznych, porzucając tym dują się również, w liczbie 16 egzemplarzy, samym nieudane własne projekty. bombowce strategiczne Tu-160, które są W 2011 roku Rosja wydała na bezpieczeń- sukcesywnie remontowane. stwo narodowe i programy obronne 63,4 mld Morską składową triady jądrowej stanowią dolarów, czyli 19% budżetu państwa. Było atomowe okręty podwodne (AOP). W ich to o wiele więcej niż zamierzano wydać, składzie znajduje się sześć jednostek projek- w planach na 2011 rok zapisano bowiem tu 667 BDRM (Delta IV), przy czym na kwotę 49,4 mld dolarów. dwóch są prowadzone prace modernizacyjne. Największe z dotychczas wyprodukowa- Siły strategiczne nych AOP projektu 941 (Typhoon) wybrano

Rosjanie wciąż utrzymują potężny arsenał nuklearny. W kwietniu 2010 roku Federacja Rosyjska podpisała z USA porozumienie START, zgodnie z którym w ciągu siedmiu lat obydwa państwa zredukują swoje środki o prawie 30%. Każda strona układu zgodziła się na limit 1550 głowic jądrowych i 700 platform przenoszenia. Po koniec 2010 roku Rosja miała 369 po- cisków bazowania lądowego, które mogą przenieść łącznie prawie 1250 głowic, 12 ato- mowych okrętów podwodnych zdolnych do przeniesienia 160 pocisków z 576 głowicami jądrowymi oraz 76 bombowców strategicznych przystosowanych do zabrania 500–600 pocisków manewrujących Ch-55 (w kodzie NATO: AS-15). Wiele tych platform jest przestarzałych lub ich resursy dobiegają koń- Fot. 4. Strategiczny atomowy okręt podwodny typu ca. W najbliższym czasie z użycia zostaną wy- Delta IV cofane, również ze względu na wiek, trzy Fot. Internet

80 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo na platformy testowe rakiet RSM-56 (SS-N-30) 5–5,5 tys. żołnierzy, cechujące się uniwersal- Buława. Resursy wszystkich wymienionych nością, możliwością samodzielnego działa- okrętów dobiegają końca. Jednostki Delta IV nia oraz zdolnością do wykonywania zadań zostały jednak przystosowane do przenosze- w różnym środowisku. W przeszłości struk- nia rakiet Siniewa, dlatego będzie można turę brygadową miały jednostki specjalizo- wykorzystywać je do lat 2020–2025. wane, takie jak pokojowe czy przeznaczone W przyszłości podstawą strategicznej ato- do działań w górach. mowej floty podwodnej będzie osiem jedno- Ważnym elementem rosyjskich sił zbroj- stek projektu 955 Borey – mają wejść do służ- nych pozostają elitarne jednostki wojsk po- by do 2017 roku. Już zakończono serię prób wietrznodesantowych. Brygady tych wojsk, pierwszego okrętu tego typu. Pod koniec 2011 dotychczas niezależne, zostały podporząd- roku wprowadzono do uzbrojenia rakiety kowane połączonym dowództwom strate- Buława. Pociski te miały wejść do służby kil- gicznym, a każdy nowo powstały okręg woj- ka lat temu, jednak na skutek serii niepomyśl- skowy ma w swoim składzie jednostki nych prób, termin ten parokrotnie przesuwa- spadochronowe. Zmiana struktur okręgów no. Niedopracowany konstrukcyjnie okazał wojskowych pozwoliła na zwiększenie czę- się również prototypowy okręt „Jurij Dołgo- stotliwości szkolenia WPD z jednostkami rukij”. Na początku 2011 roku jednostka po- wojsk lądowych. wróciła do stoczni na okres około sześciu Wojska lądowe, dotychczas składające się miesięcy w celu wyeliminowania usterek4. Nie raczej z dużych i mało mobilnych jednostek, należy jednak uważać tego za porażkę kon- także redukują swoje struktury. Jeszcze na struktorów i stoczniowców. Jest to częsta początku 2009 roku było 1890 jednostek, do praktyka w przypadku budowy prototypo- 2012 roku mają pozostać jedynie 172 jednost- wych okrętów podwodnych, zwłaszcza z na- ki. Takie zmiejszenie sił ma przyczynić się pędem nuklearnym5. nie tylko do podniesienia poziomu wyszkolenia, lecz także ma ułatwić wyposażenie Wojska lądowe wojsk w najnowszy sprzęt i uzbrojenie, to zaś ma pozwolić efektywnie reagować na obec- W siłach lądowych są dokonywane naj- ne zagrożenia oraz demonstrować siłę w re- większe zmiany, głównie ze względu na rolę, jonach konfliktu. O niedostosowaniu struk- jaką wojska te odgrywają w rejonie Kaukazu tur i uzbrojenia wojsk do istniejących uwa- Północnego, oraz ze względu na możliwość runkowań świadczy przykład 58 Armii pod- wysyłania ich poza Rosję. Z pewnością do czas konfliktu z Gruzją w sierpniu 2008 roku. reorganizacji wojsk lądowych przyczynił się Aż 75% jej środków pancernych stanowiły generał Makarow, który w przeddzień kon- czołgi T-62 i T-72. Te ostatnie były nawet fliktu z Gruzją surowo ocenił ich stan: 83% wyposażone w reaktywne pancerze, jednak jednostek sił lądowych nie było skompleto- ze względu na zwykły bałagan i braki finan- wanych zgodnie ze wskaźnikami i jedynie sowe nie zostały wypełnione materiałami 17% było zdolnych do prowadzenia działań wybuchowymi. Brakowało także podstawo- bojowych6. W następstwie zmian struktury wych elementów wyposażenia żołnierzy. dywizyjnej na brygadową, rozpoczętych Choć już przed dziesięcioma laty podjęto w 2009 roku, stworzono jednostki liczące decyzję o zastąpieniu przestarzałych karabi-

4 WMF mogut woorużyt’ „Buławoj” w 2011 godu, jeśli nositiel budiet gotow. http://www.rian.ru/ z 20 grudnia 2010 r. 5 Próby morskie konwencjonalnego prototypowego okrętu podwodnego „Sankt Petersburg” projektu 677 Łada rozpoczęto w listopadzie 2005 roku, a do służby we Flocie Bałtyckiej jednostka weszła w maju 2010 roku. 6 M. Galeotti: Russian reform…, op.cit., s. 28.

Kwartalnik Bellona 1/2012 81 Bezpieczeństwo

Fot. 5. AN-94 Abakan dotychczas trafił do niewielu rosyjskich jednostek Fot. Internet nów AK-74 nowoczesnymi AN-94, to prze- blemy kryminalne, z którymi borykają się zbrojono jedynie nieliczne jednostki specjal- wszystkie korpusy osobowe, lecz także cone. Brak nowoczesnych, a często jakichkol- dzienne problemy, związane z wyżywieniem wiek środków łączności zmuszał dowódców i funkcjonowaniem jednostek. Dąży się do do komunikowania się z podległymi jednost- tego, by żołnierze poświęcali czas na szkole- kami za pomocą telefonów komórkowych. nie, a nie na rozstrzyganie kwestii logistycz- W najbliższych latach do wyposażenia mają nych. trafiać nowe systemy łączności, pojazdy i uzbrojenie, w tym nowoczesne czołgi T-90, Wojska arktyczne wyposażone we francuskie systemy kierowania ogniem. Na początku września 2010 roku W związku z ekspansją na tereny północne podjęto decyzję o zaprzestaniu prac nad no- oraz z coraz szerszym wykorzystaniem surow- wym czołgiem. T-90, stale rozwijany i uno- ców dotychczas niedostępnych ze względów wocześniany, będzie więc stanowił podstawę technologicznych i klimatycznych, głównie sił pancernych w najbliższych dwóch–trzech gazu i ropy naftowej, zamierza się dysloko- dziesięcioleciach. Rosja wyraziła chęć zaku- wać na Półwyspie Kolskim brygadę zmecha- pu 1100 transporterów M65, produkowanych nizowaną. Jednostka ma być przygotowana przez włoskie Iveco. Pojazdy mają być pro- i przeznaczona do działań w warunkach ar- dukowane w jednym z zakładów rosyjskich. ktycznych. Nowa brygada powstanie na ba- Kontrakt ten należy jednak uznać za bezpre- zie 200 Brygady Zmechanizowanej Wojsk cedensowy i zarazem za ostrzeżenie dla ro- Lądowych, a jej pododdziały zostaną roz- syjskich wytwórców tego rodzaju uzbrojenia. mieszczone w miejscowości Pieczenga. Ponadto wskazuje się na konieczność pozy- Oprócz standardowego wyposażenia żoł- skania najnowszych technologii. nierze brygady będą wykorzystywali uzbro- Modernizowane będą środki obrony po- jenie, umundurowanie, środki łączności i inny wietrznej sił lądowych, głównie dzięki zaku- sprzęt opracowany specjalnie do działań powi większej liczby zestawów Tor-M2 (SA- w skrajnie niesprzyjających warunkach kli- -15) i Pancyr S1 na poziomie taktycznym oraz matycznych. Infrastruktura brygady i jej wy- zestawów S-400 na poziomie operacyjno- posażenie ma być budowane z wykorzysta- -strategicznym. niem doświadczenia sił zbrojnych Norwegii Ostatnim elementem reformy wojsk lądo- i Finlandii. wych jest, jak to określił minister Serdiukow, Brygada powstanie zgodnie z dokumentem humanizacja. Należy rozwiązać nie tylko pro- doktrynalnym Podstawy polityki państwowej

82 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo

Federacji Rosyjskiej w Arktyce na okres do jowe. W rezultacie doszło do załamania stan- roku 2020 i w dalszej perspektywie, przyję- dardów utrzymania sprzętu oraz do drama- tym przez Radę Bezpieczeństwa Federacji tycznego ograniczenia liczby godzin nalotu Rosyjskiej. Przewidziano w nim stworzenie pilotów. Średni czas rocznego nalotu wynosi jednostek wojskowych, które zapewnią bez- 10–30 godz., przy czym za minimum pozwa- pieczeństwo w rosyjskiej Dalekiej Północy7. lające utrzymać niezbędne nawyki i umiejęt- Obecnie jednostki sił zbrojnych są dyslo- ności przyjmuje się 60 godz. kowane w obwodzie murmańskim i archan- W marcu 2010 roku dowódca sił powietrz- gielskim oraz na Nowej Ziemi. nych generał pułkownik Aleksander Zelin przedstawił ambitny plan przezbrojenia, Siły powietrzne zgodnie z którym w 2020 roku uzbrojenie sił powietrznych powinno być w 70% nowocze- Wydawałoby się, że w tym rodzaju sił sne i zmodernizowane. Zamierza się zakupić zbrojnych zmiany jakościowe i liczebne po- 350 nowych samolotów bojowych, natomiast winny być największe. Jest jednak inaczej. 500 maszyn zmodernizować. Rosja nie dorównuje rozwiniętym technolo- Prawdopodobieństwo, że program ten zo- gicznie państwom Zachodu, co powoduje, że stanie zrealizowany jest jednak niewielkie, z każdym rokiem powiększa się różnica mię- tak jak było w przypadku wielu ambitnych dzy potencjałami rosyjskiej i zachodniej flo- i podobnych programów, które ogłaszano ty samolotów bojowych. w Rosji w ciągu ostatnich dwóch dekad. Za- W nowej strukturze terytorialnej wszystkie grożone mogą być nie tylko zakupy nowego elementy lotnictwa bojowego uzbrojonego sprzętu, lecz także prace modernizacyjne w broń konwencjonalną podlegają jednemu eksploatowanych samolotów. Przykładem z połączonych dowództw strategicznych – modernizacja samolotów szturmowych (OSK). Można więc przypuszczać, że jed- Su-25 do standardu Su-25SM z nową awio- nostki sił powietrznych (Wojenno-Wozdusz- niką i nowymi węzłami podwieszenia uzbro- nych Sił – WWS) w większości będą dowo- jenia. W sierpniu 2009 roku po katastrofie dzone przez oficerów wojsk lądowych. Kie- jednej ze zmodernizowanych maszyn uzie- rownictwo sił powietrznych wyraża obawy, miono wszystkie pozostałe samoloty. Przy- że podstawowa rola środków lotniczych zo- puszczalnie prace modernizacyjne przepro- stanie ograniczona do bezpośredniego wspie- wadzono w niedostatecznym zakresie – nie rania wojsk działających na lądzie oraz do uwzględniono płatowca. W czasie eksplo- przechwytywania środków lotniczych prze- atacji samolotów okazało się, że jest on zbyt ciwnika. przestarzały do stosunku do wprowadzonych Decydentów musi niepokoić także stan ro- zmian. syjskiego lotnictwa. Aż nadto widoczne są Zagrożona jest modernizacja samolotów bowiem skutki 20-letniego zaniechania zaku- MiG-29 do standardu MiG-29SMT. Trwają pu nowych maszyn i redukcji środków. Pod prace w celu określenia zasadności unowo- koniec pierwszej dekady XXI wieku Rosja cześniania tych maszyn. Podczas prac wyja- ma w swoich zasobach nieliczne i przesta- śniających, które przeprowadzono po dwóch rzałe środki lotnicze. W latach 1994–2003 siły katastrofach lotniczych z 2008 roku, odkry- powietrzne nie otrzymały żadnych nowych to, że w wypadku 200 maszyn z floty samo- samolotów, natomiast w latach 2004–2009 do lotów tego typu są skorodowane ważne czę- uzbrojenia wprowadzono trzy maszyny bo- ści, co w praktyce dyskwalifikuje te maszyny

7 W Rossii uże w 2011 godu pojawiatsia arkticzeskije wojska – w specformie i so spectiechnikoj. http://www.arms-expo.ru/ z 23 marca 2011 r.

Kwartalnik Bellona 1/2012 83 Bezpieczeństwo

roku wszystkich niezbędnych prób w pierwszej transzy zostanie zamówionych 50 nowoczesnych samolotów wielozadaniowych tego typu. Większość śmigłowców sił zbrojnych Fe- deracji Rosyjskiej jest podporządkowana wojskom lądowym. Podstawę potencjału ude- rzeniowego stanowi blisko 500 śmigłowców Mi-24 różnych wariantów oraz śmigłowce transportowe wersji Mi-8/Mi-17. Do wypo- sażenia niektórych jednostek trafiają śmi- głowce szturmowe Mi-28, ale jeśli uwzględ- nić, że do 2015 roku zamówiono jedynie 67 egzemplarzy tych maszyn, można założyć, że w najbliżych latach podstawowym śmi- głowcem pozostanie Mi-24. Fot. 6. Samolot bombowy Su-34 W planach dekapitalizacji środków trans- ÓZródło: http://defenseindustrydaily.com/ portu powietrznego położono nacisk na tak ważną cechę nowoczesnej armii, jak mo- nie tylko z programu modernizacji, lecz tak- bilność. Można ją osiągnąć dzięki zastoso- że z dalszej eksploatacji w takim stanie. waniu niezbędnych środków transportu Niepewne są również plany zakupu nowych – w obecnych uwarunkwaniach głównie lot- samolotów, głównie ze względu na lawino- niczych. W najbliższych latach okaże się, czy wy wzrost kosztów produkcji, ale także rosyjski budżet udźwignie równoczesne za- z powodu niewydolności organizacyjnej kupy lekkich samolotów transportowych i technologicznej zakładów produkcyjnych. Ił-112, wielozadaniowego samolotu transpor- Do 2015 roku zamierzano zakupić 70 samo- towego produkowanego w partnerstwie z In- lotów bombowych Su-34, które miałyby za- diami, średniego samolotu transportowego stąpić około 400 starszych maszyn Su-24. An-70 oraz strategicznych samolotów trans- W poprzednich planach założono kupno 58 sa- portowych Ił-476 i An-124. Wydaje się mało molotów w terminie do 2015 roku i 200 ma- prawdopodobne, by ogłoszone plany zakupu szyn do 2020 roku. Tymczasem pierwsze dwa wszystkich wymienionych typów samolotów samoloty produkcyjne trafiły do ośrodka przetrwały do momentu rozpoczęcia ich pro- szkolenia sił powietrznych w Lipiecku w 2006 dukcji. roku. Zgodnie z decyzją podjętą w listopadzie kolejnych sześć maszyn trafiło do bazy Marynarka wojenna lotniczej w Woroneżu w grudniu 2011 roku. Dużo uwagi kierownictwo poświęca naj- Zadaniem Wojenno-Morskogo Fłota nowszemu produktowi koncernu Suchoja – (WMF) jest przede wszystkim obrona wód myśliwcowi piątej generacji T-50 PAK-FA8, przybrzeżnych przed potencjalnym przeciw- i to zarówno ze względu na uzbrojenie wła- nikiem. Są to przede wszystkim siły defen- snych sił, jak i perspektywy pozyskiwania sywne, z ograniczonymi możliwościami pre- znacznych środków ze sprzedaży eksporto- zentowania bandery, tym samym potęgi mor- wej. Zakłada się, że po zakończeniu do 2015 skiej państwa. Z floty zbudowanej przez

8 Pierspiektiwnyj Awiacyonnyj Kompleks Frontowoj Awiacyi – Perspektywiczny Lotniczy System Lotnictwa Frontowego.

84 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo jednego z rosyjskich wizjonerów morskich — Flota Czarnomorska, z dowództwem admirała Siergieja Gorszkowa (w 2010 roku w Sewastopolu, wraz z Flotyllą Kaspijską, przypadła 100. rocznica jego urodzin) pozo- z dowództwem w Astrachaniu, została pod- stało niewiele. Gorszkow w publikacji Potę- porządkowana Południowemu OW. ga morska współczesnego państwa9 za czyn- W ostatnich latach rosyjska marynarka pró- niki warunkujące stworzenie potęgi morskiej buje powrócić na wody oceaniczne, głównie uznał: ze względów ekonomicznych i politycznych. —możliwości państwa poznawania oce- Dla Moskwy takie działania, jak rejs zespołu anu (prowadzenia badań) i wykorzystywania okrętów bojowych z atomowym krążowni- jego bogactw; kiem „Piotr Wielikij” w rejon Morza Karaib- — stan floty handlowej i rybackiej oraz ich skiego i Oceanu Indyjskiego czy udział zdolność do zaspokajania potrzeb kraju; w operacji antypirackiej w regionie Rogu — posiadanie odpowiedniej morskiej siły Afryki, mają demonstrować powrót Rosji do wojskowej. mocarstwowych aspiracji, do bycia już nie Admirał zaznaczył również, że sposób tylko mocarstwem regionalnym, lecz przede wykorzystania oceanu oraz stopień rozwoju wszystkim mocarstwem globalnym. W pla- wymienionych komponentów potęgi morskiej nach na najbliższe lata założono skierowanie ostatecznie zależą od poziomu rozwoju eko- do marynarki funduszy w wysokości wyno- nomicznego i społecznego państwa oraz jego szącej 24% ogólnych środków przewidzia- polityki10. nych na przezbrojenie sił zbrojnych, w tym Gorszkow często przypominał słowa twór- należy uwzględnić również wojska brzego- cy floty rosyjskiej cara Piotra I Wielkiego: we marynarki z systemami przeciwokrętowy- Władca, który ma tylko siły lądowe, ma tylko mi Bastion. jedną rękę, ten, który ma również marynarkę Zgodnie z rządowym planem przezbroje- wojenną, ma dwie ręce. nia siły morskie w latach 2011–2020 otrzy- Rosjanie, głównie dzięki wprowadzeniu mają pięć trylionów rubli z ogólnej puli w życie doktryny morskiej i skierowaniu do 19 trylionów przeznaczonych na całe siły marynarki znacznych środków finansowych, zbrojne. W tym okresie do uzbrojenia mary- zaczynają przypisywać siłom morskim coraz narki ma wejść około 100 okrętów podwod- większe znaczenie – wyprowadzają je na szer- nych i nawodnych. Zaplanowano zbudowa- sze wody oceaniczne i w świat polityki. Nie nie 20 konwencjonalnych okrętów podwod- zawsze przebiega to jednak tak, jak chcieliby nych (głównie projektu 636), ośmiu atomo- tego przywódcy i dowódcy. wych okrętów podwodnych (projektu 885 W wyniku reorganizacji terytorialnej sił i 955), 35 korwet rakietowych (głównie pro- zbrojnych Federacji Rosyjskiej doprowadzo- jektu 20380) i 15 fregat rakietowych (projektu no do podporządkowania flot dowództwom 22350 i 11356M). Budowane będą również strategicznym: okręty desantowe różnych typów, okręty roz- — Flota Bałtycka, z dowództwem w Kali- poznania elektronicznego, okręty ratownicze ningradzie, oraz Flota Północna, z dowódz- i inne pomocnicze jednostki pływające. W tak twem w Siewierodwińsku, zostały podporząd- dużym dopływie środków budżetowych na- kowane Zachodniemu OW; leży dopatrywać się rzeczywistej determina- — Flota Oceanu Spokojnego, z dowódz- cji i chęci przezbrojenia sił zbrojnych – fun- twem we Władywostoku, została podporząd- dusze zostały zwiększone prawie czterokrot- kowana Wschodniemu OW; nie, z planowanych w programie na lata 2006–

9 Potęga morska współczesnego państwa. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1979. 10 Potęga morska współczesnego państwa jest uważana za doktrynę morską ZSRR i jako taka bywa nazywana doktryną Gorsz- kowa.

Kwartalnik Bellona 1/2012 85 Bezpieczeństwo

–2015 pięciu trylionów rubli dla wszystkich Marynarka rozpoczęła budowę nowych rodzajów sił zbrojnych do już wspomnianych dużych okrętów nawodnych oraz przystąpiła 19 trylionów. do modernizowania jednostek już posiada- Okręty są budowane w szybkim tempie. nych. W listopadzie 2010 roku ostatecznie W pierwszej kolejności intensywnie zostanie zadecydowano o rozpoczęciu prac moderni- doposażona Flota Czarnomorska. Decyzje zacyjnych krążownika rakietowego „Admi- podjęte na najwyższych szczeblach państwo- rał Nachimow”, który przebywał przy nabrze- wych zaowocowały rozpoczęciem budowy żu największej rosyjskiej stoczni Siewmasz fregat rakietowych i okrętów podwodnych w Siewierodwińsku. Z czterech dotychczas w bałtyckich stoczniach rosyjskich. W poło- zbudowanych krążowników tego typu w służ- wie grudnia 2010 roku w stoczni Jantar w Ka- bie jest tylko wspomniany „Piotr Wielikij”. liningradzie rozpoczęto budowę pierwszej We wstępnych planach wspomina się o krą- z planowanych trzech fregat rakietowych pro- żowniku „Admirał Łazariew”, który będzie jektu 11356. Po raz pierwszy w historii Ro- przywrócony do służby we Flocie Oceanu sjanie zbudują na potrzeby własnych sił okręt Spokojnego, oraz o pierwszym okręcie serii według projektu przygotowanego dla odbior- „Admirał Uszakow”. Ten ostatni również cy zagranicznego. Zgodnie z tym projektem zostanie zmodernizowany, choć początkowo w Sankt Petersburgu powstały trzy fregaty miał być złomowany. typu Talwar dla sił morskich Indii. Następne W pierwszym kwartale 2011 roku podjęto trzy jednostki dla tego samego odbiorcy po- decyzję o zmianie dyslokacji sił okrętowych. wstają w stoczni Jantar11. W lutym 2011 roku „Marszał Ustinow”, krążownik z napędem zaczęto łączyć sekcje kadłuba okrętu „Nowo- klasycznym projektu 1164 Atłant, dotychczas rossijsk” projektu 636, również przeznaczo- wchodzący w skład Floty Północnej, po prze- nego dla Floty Czarnomorskiej. W śmiałych prowadzeniu planowego remontu średniego planach ujęto budowę trzech okrętów tego przejdzie w 2012 roku do miejsca nowej dys- typu (zmodernizowany Kilo) i przekazanie lokacji – Floty Oceanu Spokojnego13. Podob- ich siłom morskim do 2014 roku. Pierwsza ny los czeka inną jednostkę tego typu – krą- jednostka ma wejść do służby rok wcześniej12. żownik „Moskwa”, jednocześnie okręt flago-

Fot. 7. „Admirał Łobow” (dawniej „Ukraina”) czeka na decyzje polityczne Fot. Internet

11 W Kaliningradie założyli pierwyj fregat nowogo projekta dla WMF RF. http://www.rian.ru/ z 18 grudnia 2010 r. 12 Na „Admirałtiejskich wierfiach” pristupili k sborkie sekcyj submariny „Noworossijsk”. http://www.fontanka.ru/ z 4 lutego 2011 r. 13 Rakietnyj krejsier „Marszał Ustinow” pieriedadut Tichookeanskomu fłotu. http://www.lenta.ru [dostęp: 23.03.2011].

86 Kwartalnik Bellona 1/2012 Bezpieczeństwo wy Floty Czarnomorskiej, którego rejonem ty typu Udaloy. W przyszłym roku zostanie operowania powinny być znacznie szersze zakończona faza projektowa nowego okrętu akweny oceaniczne niż dość ograniczone tej klasy, a jego budowa ma rozpocząć się do i zamknięte Morze Czarne. Do krążowników 2013 roku. tego projektu należy także „Ukraina”, jednost- Rosyjskie siły morskie zwróciły uwagę na ka, który przypadła Ukrainie po podziale Flo- bezpieczeństwo transportu morskiego, ty Czarnomorskiej. Ponieważ Ukraińcy nie zwłaszcza w rejonie Rogu Afryki. W 2013 widzą w swoich siłach morskich miejsca na roku zostanie sformowane Dowództwo Stre- tę jednostkę, ukończony w 70% okręt ocze- fy Dalekiej14, które będzie kierowało siłami kuje na decyzje. Prawdopodobnie zostanie operującymi na akwenie Oceanu Indyjskie- zakupiony przez Rosję lub pozyskany za sym- go. Siły te zostaną utworzone z okrętów wy- boliczną hrywnę w zamian za zobowiązania dzielonych ze składu Floty Czarnomorskiej, ekonomiczne, choćby takie jak remont rosyj- a wzorem do ich budowy będzie 5 Eskadra skich okrętów w stoczniach ukraińskich. Śródziemnomorska i 8 Operacyjna Eskadra Dowódca WMF admirał Wysocki udzielił Indyjska WMF ZSRR. Zapewne problemem wywiadu, w którym mówił o planach budo- stanie się zabezpieczenie materiałowo-tech- wy sześciu lotniskowców. Choć zapadły de- niczne tych sił, działających w znacznym cyzje o budowie pierwszego lotniskowca, to oddaleniu od baz macierzystych i przez długi jednak wydaje się, że plany te należy trakto- czas. W czasach radzieckich 5 Eskadra Śró- wać w kategorii pobożnych życzeń. Obecnie dziemnomorska wykorzystywała punkt za- wykorzystywany „Admirał Kuzniecow” jest, bezpieczenia materiałowo-technicznego zgodnie z rosyjską nomenklaturą, ciężkim (PZMT) w syryjskim porcie Tartus, a jednym krążownikiem lotniskowcowym. Nowa kon- z miejsc bazowania 8 Eskadry Indyjskiej była strukcja – prace projektowe zakończono jemeńska wyspa Sokotra. Obecnie PZMT w 2011 roku – ma charakteryzować się wy- Tartus jest jedynym punktem bazowania ro- pornością około 60 tys. t, a na jego pokładzie syjskiej floty za granicą, nie licząc bazy mor- będzie bazowało 50–60 samolotów i śmi- skiej w Sewastopolu. Składa się z dwóch na- głowców. Budowa lotniskowca rozpocznie się brzeży pływających, warsztatu, zbiorników przed 2015 rokiem i zostanie ukończona paliwa i licznych budynków gospodarczych. w 2020 roku. Ze względu na brak odpowiednio dużego doku plany te wydają się jednak Piechota morska zbyt optymistyczne. Jeśli wspomniane plany zostałyby zreali- Wchodząca w skład sił morskich piechota zowane, w połączeniu z zakupem i budową morska, podlegająca dowódcom poszczegól- czterech wielozadaniowych okrętów desan- nych flot, ma zostać przezbrojona. Do wypo- towych typu Mistral, to Rosja w latach 2020– sażenia brygad trafią bojowe wozy piechoty –2025 dysponowałby ogólną liczbą dużych BMP-3, czołgi T-90, pojazdy rozpoznawcze okrętów nawodnych w granicach 12–15 jed- BRDM-3, transportery opancerzone BTR- nostek. Wkrótce ze służby będą wycofywane -82A, armaty samobieżne 2S31 Wiena kali- niszczyciele typu Sowriemiennyj, Kaszyn bru 120 mm oraz środki obrony przeciwlot- i fregaty typu Kriwak, a także wchodzące niczej. Ze względu na stosunkowo niewielką w skład Floty Bałtyckiej: „Nastojcziwyj”, liczebność piechoty, wynoszącą 7,5 tys. żoł- „Biespokojnyj” i „Pylkij”. Trzonem floty nisz- nierzy, należy przyjąć, że przezbrojenie po- czycieli w przyszłej dekadzie pozostaną okrę- winno zakończyć się do 2015 roku. Podod-

14 O. Władykin: U rossijskogo fłota bolszije ambicyi. http:// www.ng.ru/nvo [dostęp: 23.03.2011].

Kwartalnik Bellona 1/2012 87 Bezpieczeństwo działom piechoty morskiej wciąż przypisu- jednej brygady rakietowej, dwóch brygad ar- je się duże znaczenie, jednostki są więc do- tyleryjskich, siedmiu brygad obrony powietrz- brze wyszkolone. Brały udział w konfliktach nej, dziewięciu brygad rozpoznawczych w Czeczenii, a w ostatnich latach przepro- i trzech brygad inżynieryjnych. 1 grudnia 2011 wadziły kilka spektakularnych akcji w ra- roku utworzono Wojska Obrony Powietrzno- mach operacji antypirackiej w rejonie Rogu -Kosmicznej. W ich skład weszły jednostki Afryki, między innymi w maju 2010 roku dotychczas podlegające połączonym dowódz- odbiły z rąk piratów zbiornikowiec „Uniwer- twom strategicznym. sytet Moskiewski”. Najprawdopodobniej już w połowie obecnej dekady okaże się, czy program moder- Przyszłość nizacji będzie kontynuowany i w jaki spo- sób. Początek reform na pewno można uznać Celem następnego etapu reformy będzie za udany. Rosjanie oczekują gruntownych zwiększenie możliwości bojowych zgrupo- zmian. Ich siły zbrojne, źle skonstruowane, wań wojsk na kierunkach strategicznych. przestarzałe i mało mobilne, niezdolne do W 2011 roku zakończono formowanie no- szybkiego i zdecydowanego reagowania na wych związków taktycznych i jednostek woj- zagrożenia, takich zmian niewątpliwie wy- skowych, trzech brygad ogólnowojskowych, magają.

88 Kwartalnik Bellona 1/2012 Polska sztuka wojenna w okresie narastania zagrożenia wojennego (1935–1939)

Narastające w drugiej połowie lat 30. XX wieku zagrożenie wojenne spowodo- wało, że czołowe armie europejskie zaczęły zmieniać narodowe zasady prowadzenia wojny. Takich zmian dokonano również w polskiej sztuce wojennej. Autor przyjmuje, że polska doktryna wojenna w analizowanych latach ewoluowała ku wariantowi wojny długotrwałej, preferowała działania obronne przy coraz bardziej pesymistycznej ocenie własnych możliwości wyjścia zwycięsko z tej konfrontacji. W doktrynie nie sprecyzowano, jaką rolę w przyszłej wojnie będzie odgrywał po- tencjał wojenno-ekonomiczny państw, a zwłaszcza zaopatrzenie materiałowe wojsk. Działania podejmowane w celu dozbrojenia i zmodernizowania armii były jednak ograniczone z powodu niedoinwestowania, zwłaszcza materiałowego, Woj- płk w st. spocz. ska Polskiego. Z pewnością nie były to zmiany na miarę narastającego zagroże- prof. zw. dr hab. nia, a co dopiero stawienia czoła agresji dwóch potężnych sąsiadów we wrześniu LECH 1939 roku. WYSZCZELSKI Profesor zwyczajny Uniwersytetu Przyrodniczo- ormowane po listopadzie wojny, i to wojny wcale nie o cha- -Humanistycznego 1918 roku Wojsko Polskie rakterze lokalnym. Tymczasem w Siedlcach, nie wypracowało zasad wła- w Wojsku Polskim niemal przez kierownik Katedry F Historii i Teorii snej sztuki wojennej, dlatego czer- całe dwudziestolecie międzywo- Wychowania. pało z doświadczeń obcych armii jenne, a z pewnością do śmierci Przez ponad 20 lat oraz zdobywało praktykę w toku Józefa Piłsudskiego 12 maja 1935 związany z wyższym wojen o granice państwa prowa- roku, doświadczenia zdobyte w tej szkolnictwem dzonych w latach 1918–1921. Od- wojnie traktowano jako zasadni- wojskowym (WAP, AON). noszono się zwłaszcza do najwięk- cze dla obowiązującej sztuki wo- Autor 36 książek szej wojny – polsko-rosyjskich jennej. W latach 1926–1935 fak- i około 420 innych zmagań z lat 1919–1920. Ze tyczna władza znajdowała się publikacji. względu na specyfikę tej wojny w rękach Piłsudskiego. W tym Specjalizuje się (uczestniczyły w niej armie impro- czasie nie rozpatrywano wariantu w historii wojskowości wizowane, słabo wyszkolone wojny powszechnej, w której mia- i historii myśli wojskowej. i wyposażone, a działania były łaby uczestniczyć Polska, w star- prowadzone w inny sposób niż ciach dwustronnych zaś nie w dopiero zakończonej wojnie uwzględniano aktywnego udziału światowej – z dominacją manew- państw sojuszniczych mimo ist- rowych form walki) nie mogła ona nienia układów politycznych stanowić podstawy do opracowa- i konwencji wojskowych z Francją nia zasad i sposobów przygotowa- i Rumunią. W wizjach wojny nie nia państwa oraz sił zbrojnych do rozpatrywano jej koalicyjnego

Kwartalnik Bellona 1/2012 89 Sztuka wojenna przebiegu. Uważano, że Wojsko Polskie bę- zwany pakt morski, który umożliwiał jawną dzie zdolne samodzielnie obronić niepodle- rozbudowę Kriegsmarine. Podobnie niepoko- głość, przy czym zakładano walkę tylko z jed- jące było umocnienie wpływów faszystow- nym z wielkich sąsiadów Polski. Za realną skich w Wolnym Mieście Gdańsku po wybo- uznano wojnę z ZSRR. rach do miejscowego parlamentu w kwietniu Wydarzenia z 1935 roku wymuszały rewi- 1935 roku. Szczególnie niebezpiecznym sy- zję dotychczasowych poglądów na obowią- gnałem napływającym z Berlina była jednak zujące zasady sztuki wojennej. decyzja Hitlera z 7 marca 1936 roku o remi- litaryzacji Nadrenii. Dla Polski była to spra- Wpływ nowych uwarunkowań wa wielkiej wagi, ponieważ ewentualna geostrategicznych akcja zbrojna Francji w obronie traktatu wer- na przewartościowania salskiego mogła wpłynąć na realizację zobo- w polskiej sztuce wojennej wiązań podjętych przez Warszawę, zawartych w polsko-francuskim układzie politycznym Śmierć Józefa Piłsudskiego nastąpiła i konwencji wojskowej z 1921 roku, dotyczą- w okresie pogarszającej się sytuacji politycz- cych wzajemnego działania, w tym militarnej w Polsce, związanej z coraz bardziej jaw- nego, w celu udaremnienia agresywnych po- nymi przygotowaniami wojennymi Niemiec. czynań Berlina. Polski rząd wykorzystał tę Adolf Hitler z jednej strony kokietował War- sytuację do zadeklarowania gotowości wy- szawę sygnałami o chęci dobrosąsiedzkiego wiązania się z układu politycznego łączące- ułożenia wzajemnych stosunków na mocy go obydwa kraje od 1921 roku, a także obo- deklaracji z 26 stycznia 1934 roku, z drugiej wiązującej je konwencji wojskowej. Był to zaś dokonywał gwałtu na traktacie wersal- zachowanie sugerujące chęć ożywienia skim. współdziałania obydwu państw w celu po- 16 marca 1935 roku w Niemczech została wstrzymania agresywnych dążeń Hitlera. uchwalona ustawa wojskowa (Wehrgesetz), Oferta Polski siłowego zareagowania na po- zgodnie z którą trzykrotnie zwiększono li- czynania Niemiec nie została przez Francję czebność Wehrmachtu – do 36 dywizji pie- przyjęta, państwo to bowiem już realizowało choty, oraz wprowadzono obowiązkową służ- politykę appeasementu. bę wojskową poborowych. Choć ustawa ta Niepokojące dla Warszawy, mimo formal- w sposób jawny łamała postanowienia trak- nego oficjalnego polepszenia stosunków, było tatu wersalskiego, nie wywołała zdecydowa- także zachowanie Moskwy. W połowie 1935 nej reakcji mocarstw. Ustawodawstwo woj- roku bolszewicy podczas obrad VII Kongre- skowe Niemiec przyjęło też 21 maja 1935 su Międzynarodówki Komunistycznej pod- roku tajną Ustawę o obronie Rzeszy (Reich- jęli decyzję o podjęciu kolejnej próby uak- sverteidigungsdesetz). W tym samym dniu tywnienia strategii eksportu rewolucji przez rząd niemiecki mianował ministra gospodar- jej import na zachód Europy. Miała ona być ki Hjalmara Schachta generalnym pełnomoc- realizowana pod hasłem tworzenia frontów nikiem do spraw gospodarki wojennej i po- ludowych, czyli szerokich koalicji skupiają- wierzył mu kierowanie ekonomicznymi cych partie lewicowe, ruchy anarchistyczne i finansowymi przygotowaniami do wojny. i inne, organizowanych jako przeciwstawie- Wprowadzono też zmiany w kierownictwie nie rozlewającej się fali ideologii faszystow- Wehrmachtu pod kątem jego przewidywa- skiej oraz przygotowań do wojny światowej. nych zadań wojennych. Polskę powinien był Generał Edward Śmigły-Rydz, jak się wy- również zaniepokoić zawarty przez Niemcy daje, wyraźniej niż minister spraw zagranicz- i Wielką Brytanię w czerwcu 1935 roku tak nych Józef Beck dostrzegał groźbę wybuchu

90 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna wojny, podczas której Polska znalazłaby się wojny z Niemcami w pierwszej jej fazie, co w niekorzystnym położeniu polityczno-mili- pieczętowało wydarzenia, do których doszło tarnym. Dlatego tuż po objęciu stanowiska we wrześniu 1939 roku. Ustalenia te były taj- Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych zlecił ne, natomiast oficjalnymi kanałami przekazy- Sztabowi Głównemu opracowanie studium wano do Warszawy zachęcające deklaracje. porównawczego polskiego oraz niemieckie- W latach 1935–1939 stopniowemu ochło- go i rosyjskiego potencjału wojennego1. Wy- dzeniu ulegały stosunki z sojuszniczą Rumu- kazało ono ogromną dysproporcję sił i po- nią. Mimo to w marcu 1936 roku obydwa tencjału, niekorzystną dla Polski. Śmigły- państwa w sposób automatyczny przedłuży- -Rydz uznał, że kraj nie jest przygotowany do ły na pięć lat sojusz polityczny i konwencję samodzielnego przeciwstawienia się agresji wojskową. W 1937 i 1938 roku odbyły się nawet jednego z potencjalnych przeciwników. też konferencje międzysztabowe. Przekonał więc kierownictwo polityczne pań- Druga połowa 1935 roku była trudna dla stwa, zwłaszcza prezydenta Rzeczypospoli- Polski także ze względu na jej sytuację we- tej Polskiej Ignacego Mościckiego, mimo wnętrzną. Śmierć Piłsudskiego spowodowa- pewnej niechęci Becka, o konieczności po- ła przetasowania na scenie politycznej. Stop- wrotu do koncepcji oparcia bezpieczeństwa niowo umacniała się nowa ekipa, tak zwana państwa na współdziałaniu koalicyjnym, grupa zamkowa, skupiona wokół prezydenta głównie z Francją, jednak z myślą o pozy- Mościckiego, i przede wszystkim grupa ge- skaniu także Wielkiej Brytanii. Zamiar ten zre- nerała Śmigłego-Rydza. Zabiegając o odgry- alizował tylko częściowo. Strona francuska wanie głównej roli w kierowaniu państwem, z rezerwą podchodziła bowiem do nadania a nie tylko wojskiem, Śmigły-Rydz urucho- sojuszowi wojskowemu nowych znaczących mił między innymi rządową i wojskową ma- impulsów, zwłaszcza unikała skonkretyzowa- chinę propagandową do lansowania hasła: nia wzajemnych zobowiązań. Z Londynem Naród pod bronią jako spoiwa dla społeczeń- zaś układ polityczny został podpisany dopie- stwa skupionego wokół idei obrony zagrożo- ro 25 sierpnia 1939 roku. nej państwowości i niepodległości. Po 1936 roku stosunki polsko-francuskie, Wojsko, które ze względu na narastające zwłaszcza wojskowe, w pewnej mierze po- zagrożenie wojenne przejęło na siebie spra- lepszyły się, ale już nie powróciły do stanu wę konsolidacji społeczeństwa, dążyło do sprzed 1926 roku. Ponadto Wielka Brytania jego militaryzacji przez głoszenie, szczegól- i Francja aż do marca 1939 roku starały się nie intensywnie od początku 1939 roku, ha- konsekwentnie realizować politykę appease- sła: Naród pod bronią, żołnierz obywatel oraz mentu, która była groźna dla bezpieczeństwa przez lansowanie wizji Polski jako mocar- Polski. Sprawą groźną dla Warszawy była stwa. zasadnicza zmiana doktryny wojennej przez Rozpatrując położenie wewnętrzne Polski Francję, wprowadzona jesienią 1937 roku. w kontekście jej bezpieczeństwa zewnętrz- Francuzi przyjęli doktrynę wyczekiwania, nego, należy podkreślić, że wpływał na nie czyli militarnego nieangażowania się w woj- skład narodowościowy państwa. Mniejszości nę z Niemcami w wypadku zaatakowania narodowe stanowiły 1/3 ogółu ludności Pol- przez nie Polski lub Czechosłowacji. 4 kwiet- ski i były zgrupowane na obszarach najbar- nia 1938 roku przedstawiciele sztabów gene- dziej narażonych na zagrożenie wojenne. Zie- ralnych Francji i Wielkiej Brytanii zgodnie mie byłego zaboru pruskiego zamieszkiwała zadecydowali o defensywnym prowadzeniu podatna na wpływy nazistów znaczna mniej-

1 L. Wyszczelski: W obliczu wojny. Wojsko Polskie 1935–1939. Warszawa 2008, s. 17.

Kwartalnik Bellona 1/2012 91 Sztuka wojenna szość niemiecka, na Kresach Wschodnich szawą stosunków dyplomatycznych3. W sto- przeważała ludność niepolska, zwłaszcza sunkach między obydwoma państwami na- narodowości ukraińskiej i białoruskiej, która stąpił stan odprężenia i w opinii Warszawy częściowo ulegała wpływom propagandy Litwa nie była już rozpatrywana jako poten- bolszewickiej. Warto zwrócić uwagę, że cjalny przeciwnik w wojnie. w latach 1935–1939 w Wojsku Polskim oko- III Rzesza przygotowywała się do wojny ło 30% stanowili żołnierze narodowości nie- potajemnie. Plany prowadzenia przez to pań- polskiej, przy czym dotyczyło to głównie po- stwo agresywnych wojen powstawały w la- borowych. tach 1937–1939 w trakcie czterech tajnych W przygotowaniach do kolejnej wojny świa- posiedzeń jego kierownictwa politycznego towej Hitler zamierzał skonsolidować państwa i wojskowego. faszystowskie – Niemcy i Włochy, a także po- Tymczasem Hitler zachęcony ustępliwością zyskać do współpracy Japonię w celu utwo- mocarstw zwiększał żądania. Jesienią 1938 rzenia koalicji polityczno-militarnej nastawio- roku doszło do kryzysu monachijskiego, nej na agresję. Oś Berlin–Rzym została w 1939 związanego z żądaniem Hitlera przyłączenia roku zastąpiona tak zwanym paktem stalowym, do Niemiec czeskich Sudetów. Udział w tym uzupełnionym o pakt antykominternowski – kryzysie miała także Polska – starała się wy- układ podpisany przez Niemcy, Włochy i Hisz- korzystać go do zagarnięcia Zaolzia, do któ- panię, do którego przyłączyła się na krótko, rego od zarania niepodległości zgłaszała pre- od 7 kwietnia do 25 sierpnia 1939 roku, Japo- tensje, powołując się na istniejące tam sto- nia2. Propozycję przystąpienia do paktu anty- sunki narodowościowe. kominternowskiego otrzymywała z Berlina, Aneksja Sudetów, stanowiąca faktyczne i to wielokrotnie, także Polska, zdecydowanie rozbrojenie militarne i psychiczne Czecho- odrzucała ją jednak w obawie o zwasalizowa- słowacji, wówczas nie była jeszcze postrze- nie przez Niemcy. gana przez Warszawę jako istotne pogorsze- W 1938 roku posunięcia polityczne i mili- nie położenia geostrategicznego Polski. Ale tarne w Europie stwarzały zagrożenie dla bez- już wkrótce się o tym przekonano. Włącze- pieczeństwa Polski. Agresywna polityka fanie do Polski Zaolzia w niewielkim stopniu szystowskich Niemiec i Włoch, zespolonych zwiększyło jej potencjał wojenny, miało zaś od 25 listopada 1936 roku paktem osi, zapo- dotkliwe skutki uboczne: znaczna mniejszość wiadała szybki wybuch nowej wojny. Mocar- niemiecka zamieszkująca ten obszar była stwa zachodnie nadal konsekwentnie realizo- wykorzystywana przez służby specjalne wały politykę appeasementu, nie reagując, III Rzeszy do działań dywersyjnych, akcji spe- poza werbalnymi notami protestacyjnymi, na cjalnych i prowadzenia wywiadu. rozpoczętą przez Hitlera politykę podbojów Natychmiast po sukcesie monachijskim w imię zdobycia przestrzeni życiowej. Swo- Hitler wysunął roszczenia terytorialne wo- iście tej polityce sprzyjała także dyplomacja bec Polski. Faktycznie Hitler już wczesną polska, nie zaprotestowała bowiem przeciw- wiosną 1939 roku postawił na militarne poko przeprowadzonemu przez Niemcy konanie Polaków. Ostateczną decyzję o mi- 12 marca 1938 roku anszlusowi Austrii. Co litarnej rozprawie z nimi podjął 23 maja więcej, stosując dyktat, w marcu tego same- 1939 roku na odprawie wyższych dowód- go roku zmusiła Litwę do nawiązania z War- ców wojskowych4.

2 W.T. Kowalski: Ostatni rok Europy (1939). Warszawa 1989, s. 401. 3 P. Łossowski: Polskie ultimatum do Litwy w marcu 1938 r. widziane z placówki RP w Tallinie. „Studia z Dziejów ZSRR i Europy Środkowej” 1975 t. XI, s. 231–233. 4 C. Grzelak, H. Stańczyk: Kampania polska 1939 roku. Początek II wojny światowej. Warszawa 2005, s. 111.

92 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna

Polityka appeasmentu poniosła fiasko Los Polski wydawał się przesądzony. Co 15 marca 1939 roku, gdy Hitler nie respektu- prawda dyplomacja światowa usiłowała jesz- jąc wcześniejszych zobowiązań, i to nawet cze ratować pokój, ale miało to się odbywać pisemnych, nakazał Wehrmachtowi wkroczyć wyłącznie kosztem ustępstw Polski na rzecz do Pragi, co oznaczało całkowitą likwidację Niemiec. państwowości czechosłowackiej. Zakończy- Fiasko rozmów sztabowych w Moskwie ła się era Monachium. Pod koniec marca 1939 oraz podpisanie paktu niemiecko-radzieckie- roku z inicjatywy Londynu zaczęto organi- go skłoniło Londyn do podpisania z Polską zować antyniemiecki blok państw z udziałem 25 sierpnia 1939 roku układu politycznego5. Polski. Podczas wizyty Becka w Londynie Był to kolejny wybieg taktyczny mocarstw w kwietniu 1939 roku Wielka Brytania udzie- zachodnich, mający skłonić Warszawę do nie- liła Polsce gwarancji na wypadek agresji nie- ulegania dyktatowi Berlina. mieckiej, które polski minister uzupełnił Położenie polityczne i militarne Polski o gwarancje dwustronne. Tymczasem Hitler w ostatnich dniach sierpnia 1939 roku było potraktował zbliżenie polsko-brytyjskie trudne. Choć łączyły ją, z litery prawa mię- i udzielone wzajemne gwarancje jako pretekst dzynarodowego obowiązujące, trzy układy do zerwania polsko-niemieckiej deklaracji polityczne z Francją i Rumunią, zawarte z 1934 roku, co uczynił 28 kwietnia 1939 roku. jeszcze w 1921 roku i następnie odnawiane Położenie geostrategiczne, polityczne oraz modyfikowane, a także układ z Wielką i militarne Polski od marca 1939 roku uległo Brytanią z 25 sierpnia 1939 roku, to faktycz- istotnemu pogorszeniu. Wpłynęło na to mię- na wartość tych zobowiązań była jednak dzy innymi utworzenie niepodległej Słowa- wątpliwa (co później się potwierdziło). Po cji, zwasalizowanej przez Niemcy, i związa- odrzuceniu niemieckiego dyktatu Polskę nie- na z tym możliwość natarcia Wehrmachtu uchronnie więc czekała konfrontacja mili- z terytorium tego państwa – była to zupełnie tarna z Niemcami, a po zacieśnieniu więzi odsłonięta flanka polskiego ugrupowania niemiecko-rosyjskiej z 23 sierpnia 1939 roku obronnego i dotychczas nawet teoretycznie – także z ZSRR. Nie mogła też już liczyć na nierozważana jako przypuszczalny kierunek pomoc Ligi Narodów ze względu na paraliż agresji. tej organizacji. Żadnego znaczenia nie przed- Wobec przyjęcia strategicznego założenia, stawiał dla niej również formalnie istnieją- że Polska jest zdolna prowadzić wojnę cy układ polityczny i wojskowy z Rumunią. obronną, ale tylko z jednym z potencjalnych Nie była pewna postawy państw sąsiedzkich przeciwników, i to pod warunkiem uczestnic- – Litwy i Łotwy, a o nowych sąsiadach po twa w koalicyjnym – z Francją lub Rumunią upadku Czechosłowacji – Słowacji i Wę- – wysiłku zbrojnym, sprawą priorytetową grzech – wiedziała, że są zwasalizowane było dopracowanie szczegółów takiego przez Berlin. współdziałania. Obaj sojusznicy nie kwapili Szybko narastała groźba wojny w Wehr- się jednak do jakichkolwiek uzgodnień. machtem. Potencjałem militarnym zdecydo- Wiosną i latem 1939 roku doszło do zbli- wanie przewyższał on potencjał Wojska Pol- żenia niemiecko-radzieckiego, które zakoń- skiego, o czym na bieżąco informował polski czyło się podpisaniem 23 sierpnia 1939 roku wywiad wojskowy. Po 23 sierpnia 1939 roku układu Ribbentrop–Mołotow. Zapoczątkowa- realna stała się groźba wojny dwufrontowej, ło to sojusz obydwu totalitarnych państw oraz także z udziałem Armii Czerwonej. Na taki podział stref wpływów (tajny protokół do tego wariant wojny strona polska nie była przygo- układu) w Europie Wschodniej i Środkowej. towana, nawet teoretycznie. Rachuby na dzia-

5 H. Batowski: Agonia pokoju i początek wojny. Poznań 1984, s. 182–184.

Kwartalnik Bellona 1/2012 93 Sztuka wojenna

łania sojusznicze, zwłaszcza na militarną po- Opracowywaniem wytycznych dla rządu moc francuską, były iluzoryczne, tymczasem i koordynowaniem prac w dziedzinie obron- tylko na takim wariancie opierał się polski ności, w tym nadzorowaniem modernizacji plan wojny obronnej z Niemcami. Dlatego i rozbudowy sił zbrojnych, miał zajmować się rychłe starcie militarne nie mogło nie zakoń- Komitet Obrony Rzeczypospolitej (KOR), czyć się druzgocącą klęską. Tego jednak nie powołany w 1936 roku przez prezydenta. Fak- dopuszczało kierownictwo polityczne i woj- tycznie rolę koordynatora pełnił Sekretariat skowe Polski. (SeKOR). Na szczeblu wojska odpowiedzial- Reasumując, Polska była otoczona przez ność za dozbrojenie armii spoczywała na dwóch agresorów i pozbawiona, w sensie re- Sztabie Głównym, osobiście zaś na jego sze- alnej pomocy militarnej, autentycznych so- fie gen. Wacławie Stachiewiczu i jego zastęp- juszników, potencjałem wojennym zaś nie cy gen. Tadeuszu Malinowskim. Poszczegól- dorównywała agresorowi i znajdowała się nym oddziałom Sztabu Głównego zlecono w niekorzystnym położeniu geostrategicz- przygotowanie określonego elementu planu nym. Wszystko to przesądzało o wyniku mi- całościowego. Dodatkowo w czerwcu 1936 litarnym zbliżającej się wojny, niepewne były roku powołano nieetatowy zespół – kierował też jej przyszłe polityczne implikacje. nim płk Jan Jagmin-Sadowski – mający za zadanie opracowywanie pewnych elementów Plany wzmocnienia ogólnego planu w formie referatów dotyczą- polskiego potencjału wojennego cych wybranych działów wojska lub pojedyn- i modernizacji armii czych broni i rodzajów wojsk. Wytyczne dla zespołu wydawał gen. Stachiewicz, gen. Ma- Groźba zbliżającej się wojny wymuszała linowski lub szef Oddziału I Sztabu General- rewizję polskiej sztuki wojennej, w tym nego płk Józef Wiatr. Zespół płk. Sadowskie- wzmocnienie potencjału wojennego kraju go upoważniono do konsultowania opraco- oraz sił zbrojnych. wywanej kwestii – zbierania opinii zarówno Po 1935 roku stan Wojska Polskiego, oficerów z fachowych oddziałów Sztabu zwłaszcza jego wyposażenia technicznego, Głównego i departamentów Ministerstwa był w takim stopniu zły, a groźba wojny Spraw Wojskowych (MSWojsk.), jak w takim stopniu realna, że nowy Generalny i dowództw broni i wojsk oraz żądania od tych Inspektor Sił Zbrojnych przekonał kierownic- komórek przesyłania potrzebnych materiałów two państwa do wyrażenia zgody na przyspie- i innych dokumentów. Tym samym przygo- szoną modernizację i rozbudowę wojska. Co towaniem planu zajmował się pion wojenny prawda jeszcze za życia Józefa Piłsudskiego wojska, MSWojsk. zaś praktycznie zostało rozpatrywano kwestię dozbrojenia wojska, ale pozbawione wpływu na podejmowane decy- brakowało środków finansowych oraz nie zje. Z tego względu współpraca Sztabu Głów- sprzyjała temu sytuacja gospodarcza. Ponadto nego, któremu podlegał także zespół płk. Sa- zagrożenie wojną wydawało się jeszcze dość dowskiego, z MSWojsk. nie była harmonij- odległe. Po zmianie ekipy rządzącej ogólne na. Sztab, dążąc do zmonopolizowania prac wytyczne planu modernizacji i rozbudowy nad przygotowywaniem planu, unikał zazna- Wojska Polskiego zostały przygotowane jesz- jamiania ministerstwa ze szczegółowymi usta- cze w drugiej połowie 1935 roku, chociaż leniami. Powodowało to liczne spory kom- konkretne prace nad jego realizacją podjęto petencyjne – największy powstał między mi- w roku następnym6. nistrem spraw wojskowych gen. Kasprzyckim

6 A. Rzepniewski: Wojsko Polskie wobec perspektywy zagrożenia wojennego (13 maja 1935–31 sierpnia 1939). Cz. 1. Warsza- wa 1992, s. 158.

94 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna a szefem Sztabu Głównego gen. Stachiewi- Jeszcze gorzej miało się przedstawiać zaopa- czem i dotyczył kierunku mechanizacji wojsk. trzenie Wojska Polskiego w środki motory- Harmonogram pracy zakładał przygotowa- zacyjne. Autorzy planu przewidywali bo- nie wycinkowych referatów do października wiem, że polskie dywizje piechoty będą po- 1936 roku, natomiast miesiąc później zamie- siadały tylko nieliczne elementy trakcji mo- rzano opracować całościowy plan moderni- torowej. zacji i rozbudowy Wojska Polskiego wraz Analizowany dokument w zasadzie doty- z kosztorysem jego realizacji7. Nie było to czył już istniejących związków taktycznych, rozwiązanie optymalne, obejmowało bowiem co oznaczało, że nie był to plan rozbudowy, przygotowywanie dokumentów wycinko- lecz plan dozbrojenia formacji wystawia- wych bez jednolitej wizji planu ogólnego. nych w okresie pokoju. Ze zmian organiza- Faktycznie prace nad elaboratami wycin- cyjnych dotyczących najważniejszej broni kowymi były prowadzone dwutorowo – przez – piechoty – początkowo przewidziano wy- zespół płk. Sadowskiego i oddziały Sztabu stawienie na czas wojny sześciu rezerwo- Głównego. Przyjęto niezbyt racjonalną me- wych dywizji. W odniesieniu do tej broni todę zatwierdzania wycinkowego elementów przewidywano przede wszystkim jej dozbro- tego planu przez Komitet do spraw Uzbroje- jenie – doposażenie w broń maszynową, nia i Sprzętu Wojennego (KSUSW) po wcześ- z wyłączeniem pistoletów maszynowych, gra- niejszym ich zaakceptowaniu przez szefa natników, karabinów przeciwpancernych Sztabu Głównego. Największym niedocią- i dział polowych, tak by dorównywała ona gnięciem było jednak niedotrzymanie czaso- dywizjom piechoty głównych armii europej- wego harmonogramu przygotowywania opra- skich, ale według ich stanu z 1936 roku. Stop- cowań cząstkowych, zwłaszcza zaś planu ca- niem nasycenia w artylerię przeciwpancerną, łościowego. Powodowało to, że wycinkowe przeciwlotniczą, moździerze, miny i środki koncepcje były rozpatrywane i zatwierdzane łączności miała natomiast osiągnąć poziom jeszcze w 1938 roku i do tego czasu brako- połowy tego wyposażenia analizowanych wało też planu całościowego. obcych związków taktycznych tej broni, i to W założeniach do koncepcji rozbudowy również według ich stanu z 1936 roku. i modernizacji Wojska Polskiego uznano, że W planie nie przewidywano zwiększenia konieczne jest wzmocnienie siły ogniowej liczebności kawalerii. Przewidywano nato- zarówno pułków, jak i dywizji piechoty. Mia- miast zwiększenie siły ogniowej brygady ka- no to osiągnąć dzięki zwiększeniu etatowej walerii o 50%. Ale nawet wówczas miała ona ilości broni maszynowej (ciężkich i ręcznych mieć siłę naliczeniową czterech batalionów karabinów maszynowych), granatników, ka- piechoty. Za najważniejsze jej wzmocnienie rabinów przeciwpancernych i dział polo- uznano przydzielenie w etacie wojennym wych do poziomu innych armii europejskich, dwóch szwadronów czołgów rozpoznaw- a wyposażenia w artylerię przeciwpancerną czych i samochodów pancernych (faktycz- i przeciwlotniczą, moździerze, środki nie otrzymała tylko szwadron pancerny), dy- łączności radiowej i miny – do poziomu wizjonu artylerii przeciwpancernej (16 dział około 50% wyposażenia dywizji tych armii. kalibru 37 mm) i plutonu dział przeciwlot- Dorównanie poziomowi uzbrojenia wspo- niczych (cztery działa kalibru 40 mm) oraz mnianych związków taktycznych w specja- 73 karabinów przeciwpancernych. Zamie- listyczną artylerię i wyposażenie techniczne rzano również częściowo zmotoryzować ta- nie było jednak możliwe ze względu na prze- bory i służby tej brygady, jednak tego za- widywane koszty całego przedsięwzięcia. miaru nie urzeczywistniono.

7 E. Kozłowski: Wojsko Polskie 1936-1939. Próba modernizacji i rozbudowy. Warszawa 1974, s. 24.

Kwartalnik Bellona 1/2012 95 Sztuka wojenna

W planie założono niewielkie zmiany przeprawowych oraz wystawiania zapór. Za- w artylerii. Przewidziano rozwój artylerii cięż- łożono częściowo motoryzacją i mechaniza- kiej, utworzenie kilku nowych dywizjonów cję sprzętu używanego przez te wojska. artylerii najcięższej, haubizację artylerii dy- Przewidywano znaczną rozbudowę wojsk wizyjnej oraz zgromadzenie zapasów poci- łączności. Największe wydatki przeznaczo- sków artyleryjskich na pół roku wojny. Zde- no na polepszenie stanu łączności na niższych cydowano się na zmotoryzowanie jedynie szczeblach dowodzenia. Dotyczyło to łączno- artylerii odwodu Naczelnego Wodza. ści kablowej na potrzeby głównych rodzajów W propozycjach modernizacji i rozbudowy broni, z wyraźnym niedoinwestowaniem wojska nie postulowano radykalniejszej roz- łączności radiowej przewidywanej dla wyż- budowy broni pancernej. Zaplanowano wysta- szych dowództw. Niewielkie środki finanso- wienie ośmiu batalionów czołgów lekkich, we przewidziano na polepszenie stanu łącz- 11 dywizjonów pancernych dla brygad kawa- ności wojsk technicznych i wielu rodzajów lerii, 22 kompanii czołgów rozpoznawczych broni. dla dywizji piechoty i oddziałów motorowych W planie założono znaczną rozbudowę lot- oraz czterech kompanii czołgów lekkich dla nictwa, w związku z czym na ten cel przy- oddziałów motorowych. Autorzy projektu podzielono dość dużą część środków. W uchwa- stulowali utworzenie czterech oddziałów pan- le KSUSW z jesieni 1936 roku przewidziano cerno-motorowych, głównie na bazie likwi- wystawienie 78 eskadr bojowych, w tym: dowanych pułków kawalerii, w celach roz- 15 myśliwskich, 10 pościgowych, 21 bom- poznawczych broni pancernej przeciwnika bowych, 14 liniowych i 18 obserwacyjnych, oraz opóźniania ich działań. W praktyce przy- oraz 12 plutonów łącznikowych. Łącznie sta- jęto inną wersję tworzenia samodzielnych for- nowiło to 745 samolotów8. Głównie zamie- macji broni pancerno-motorowej, mianowi- rzano znacznie zwiększyć stan lotnictwa bom- cie opracowaną przez MSWojsk. bowego, natomiast sprzęt innych rodzajów Motoryzacja miała objąć tylko niektóre ele- lotnictwa miał być jedynie modernizowany. menty Wojska Polskiego. Przyjęto jednak Realizacja tego planu przebiegała jednak ina- inną metodę niż ta, którą zaproponował Sztab czej niż pierwotnie przewidywano. Główny. Otóż kolumny transportowe i sani- Obrona przeciwlotnicza miała zostać istot- tarne zamierzano tworzyć dopiero podczas nie wzmocniona w dziale obrony przeciwlot- mobilizacji z rekwirowanych ciężarowych niczej kraju oraz rozbudowy artylerii prze- środków motorowych. Wcześniej ich nabyw- ciwlotniczej, z przeznaczeniem dla dywizji cy, w liczbie tysiąca rocznie, mieli być spe- piechoty i brygad kawalerii. Na potrzeby tych cjalnie premiowani przez wojsko. KSUSW formacji zaplanowano przydział po jednej podzielił opinię zespołu płk. Sadowskiego baterii dział przeciwlotniczych. Dowództwa i uchwałą z grudnia 1937 roku zadecydował związków operacyjnych miały otrzymać po o motoryzacji wybranych elementów, ale nie cztery baterie takich dział. W planie założo- według planów Sztabu Głównego. W prakty- no wystawienie 126 baterii artylerii, co i tak ce realizacja tego przedsięwzięcia w dużym w niewielkim stopniu niwelowałoby dyspro- stopniu odbiegała od założeń. porcje między potencjałem polskiej armii W planie modernizacji i rozbudowy wojsk a potencjałem analizowanych armii państw saperskich nacisk położono na formowanie europejskich. W pewnej mierze miano roz- pododdziałów, które miały być przydzielane budować obronę przeciwlotniczą kraju. do dywizji piechoty i brygad kawalerii w celu Przedstawione założenia planu moderniza- zabezpieczenia im niezbędnych środków cji i rozbudowy Wojska Polskiego dotyczyły

8 A. Kurowski: Lotnictwo polskie w 1939 roku. Warszawa 1962, s. 20.

96 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna tylko wojsk lądowych i lotnictwa, ponieważ wojska, inicjując rozbudowę polskiego prze- marynarka wojenna, traktowana jako samo- mysłu wojennego, popierało ideę budowy dzielny rodzaj sił zbrojnych, przygotowywa- Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP) ła – siłami Kierownictwa Marynarki Wojen- jako inwestycji niezbędnej ze względów stra- nej – oddzielny plan. Uwzględniono w nim tegicznych, z punktu widzenia obronności podstawowe założenia sześcioletniego planu kraju. Było to spowodowane niekorzystnym rozbudowy całych sił zbrojnych II Rzeczy- w wypadku wojny z Niemcami położeniem pospolitej. Brakuje jednak pełnych danych Górnego Śląska, głównego ośrodka przemy- o dokumencie przygotowanym na potrzeby słu ciężkiego, oraz zmonopolizowaniem nie- marynarki wojennej. których gałęzi przemysłowych, istotnych dla Ograniczoność przyjętych rozwiązań – na bezpieczeństwa kraju, w rękach obcych wła- ambitniejsze brakowało środków finanso- ścicieli prywatnych. W 1937 roku udział ka- wych – nie może przysłonić faktu, że zamie- pitału obcego w górnictwie i hutnictwie wy- rzano uczynić ogromny skok w modernizacji nosił 52,1%, w górnictwie naftowym – 87,5%, Wojska Polskiego. Jego wartość bojowa miała w przemyśle elektrotechnicznym – 66,1%, wydatnie się zwiększyć. a w przemyśle chemicznym – 59,9%9. Wiele Ujmując całościowo plan modernizacji zakładów produkcyjnych i wydobywczych i rozbudowy polskich sił zbrojnych, nie spo- należało do Niemców, co w wypadku wojny sób nie dostrzec preferowania technicznego z III Rzeszą mogło oznaczać ich sabotaż. doposażenia wybranych rodzajów broni. Naj- Kierownictwo Wojska Polskiego, przewidu- więcej środków miała pochłonąć rozbudowa jąc taką sytuację, starało się przeszkolić Po- lotnictwa, a następnie obrona przeciwlotni- laków kandydatów na komendantów wojen- cza, artyleria, broń pancerna i fortyfikacje. nych zakładów pracy. Podczas pierwszego W planie sześcioletnim modernizacji i roz- takiego kursu, zorganizowanego jesienią 1935 budowy Wojska Polskiego największe kwo- roku w Katowicach, przeszkolono 32 ofice- ty przewidziano na rozwój lotnictwa i wojsk rów rezerwy, w czasie następnego – 44. obrony przeciwlotniczej (32,11%), co świad- W 1936 roku SeKOR wystąpił z inicjatywą czyło z jednej strony o ich wcześniejszym za- przeprowadzenia w następnym roku kolej- cofaniu, z drugiej zaś – o dostrzeganiu zanych kursów. MSWojsk. natomiast zamierza- grożenia z powietrza i skutkach braku prze- ło utworzyć w 1938 roku w zakładach prze- ciwdziałania mu. mysłu zbrojeniowego stanowiska pełnomoc- Autorzy planu musieli rozstrzygnąć kwe- ników wojskowych. Ale te przedsięwzięcia stię, z jakich źródeł pozyskiwać zaplanowa- tylko połowicznie rozwiązywałyby problem ne ilości uzbrojenia i zaopatrzenia? W zasa- pełnego nadzoru wojska nad tym przemysłem. dzie były dwie możliwości – produkcja ro- W takich uwarunkowaniach budowa nowe- dzima lub zakupy zagraniczne. Ostatecznie go centrum polskiego przemysłu wojennego zdecydowano się na dostawy ze źródeł kra- zlokalizowanego na bezpieczniejszym obsza- jowych przy ograniczeniu zakupów zagra- rze była więc nieodzowna. Na podstawie stu- nicznych. diów terenowych przeprowadzonych przez Podstawą modernizacji i dozbrojenia Woj- zespół oficerów Sztabu Głównego w 1936 ska Polskiego było założenie szybkiej rozbu- roku wybrano rejon tzw. trójkąta bezpieczeń- dowy rodzimego przemysłu zbrojeniowego, stwa, położony w widłach Wisły i Sanu oraz zgodnie z ustaleniami bowiem większość kie- na terenie Lubelszczyzny i Kielecczyzny. rowanego do armii uzbrojenia miała pocho- Wojsko, a ściślej – SeKOR, przejęło rolę dzić z produkcji krajowej. Kierownictwo koordynatora budowy COP. Z ramienia

9 K. Pindel: Śląsk w systemie obronnym II Rzeczypospolitej. Warszawa 1998, s. 110.

Kwartalnik Bellona 1/2012 97 Sztuka wojenna

MSWojsk. nadzór sprawowała specjalna ko- Sztab Główny, postanowiono, że plan zosta- misja, kierowana przez płk. Tadeusza Gra- nie rozłożony na sześć lat – na okres 1936– bowskiego. Inwestycja ta wymagała jednak 1942, a roczne wydatki wyniosą 790–800 ogromnych nakładów finansowych. mln złotych. Plan miał być skorelowany Kierownictwo polskich sił zbrojnych było z czteroletnim planem gospodarczym kraju, świadome tego, że gospodarka narodowa nie głównie z budową COP. Założono łączne udźwignie ciężaru realizacji planu moderni- wydatki w kwocie 2355 mln złotych. W bu- zacji i rozbudowy armii oraz związanych dżecie państwa, zwłaszcza wojska, takich z tym inwestycji w ramach czteroletniego pla- sum nie było. nu budowy COP. Urzeczywistnienie tego Szef Sztabu Głównego konsekwentnie do- przedsięwzięcia była możliwe pod warunkiem magał się więc od rządu zwiększenia nakła- uzyskania znacznych kredytów zagranicz- dów na realizację zarówno czteroletniego nych. Zasugerowało to środowisko wojsko- planu inwestycyjnego, jak i planu moderni- we podczas konferencji u szefa administracji zacji i rozbudowy wojska. Gen. Stachiewicz armii gen. Felicjana Sławoja Składkowskie- dostrzegał, i to już po koniec 1936 roku, niego 3 marca 1936 roku. O pożyczkę zwróco- bezpieczeństwo niezrealizowania nawet no się do Francji. Uzyskano ją podczas wizy- przedsięwzięć ujętych w sześcioletnim pla- ty gen. Śmigłego-Rydza we Francji latem nie modernizacji i rozbudowy sił zbrojnych, 1936 roku. Pożyczka z Rambouillet wynio- a cóż dopiero w czteroletnim planie inwe- sła 2 mld franków (około 570 mln złotych), stycyjnym kraju. Pierwsze wersje planu już później została zwiększona do 2,6 mld fran- w kwietniu 1937 roku zostały uznane przez ków (około 740 mln złotych). Kwoty te nie Sztab Główny za niewystarczające, dlatego rozwiązały jednak problemu sfinansowania domagał się on podniesienia kosztów reali- planowanego przedsięwzięcia. Dlatego posta- zacji przedsięwzięcia o 62%. Przede wszyst- nowiono, że kolejnym źródłem jego finanso- kim postulowano duże nakłady na motory- wania będzie ogólnokrajowa pożyczka na zację. cele obronne. Rozpisano ją w wysokości 500 Bilans pierwszych dwóch lat realizowania mln złotych. Środki krajowe wystarczyły na planu (1936–1937) wykazał, że jest on za- pokrycie, i to w wymiarze maksymalnym, grożony brakiem realnych podstaw sfinanso- 500–550 mln planowanych rocznych kosz- wania. W tej sytuacji kierownictwo wojska tów, czyli 2/3 przewidywanych wydatków. na początku 1938 roku, nie mając możliwo- Stąd zamiar ubiegania się o pożyczki zagra- ści pozyskania nowych funduszy, zdecydo- niczne. wało się na wydłużenie terminu realizacji pla- Wobec pilnych potrzeb wojska realizację nu. Przyjęto wersję planu 10-letniego, czyli planu rozpoczęto już w 1936 roku, a więc z terminem zakończenia dopiero w 1946 roku, wcześniej niż został on przyjęty jako doku- a przy tworzeniu półrocznych zapasów amu- ment całościowy. Początkowo prace były nicji nawet do 1947 roku. W 1938 roku za- finansowane z budżetu rezerwy zaopatrzenia, proponowano także nieco inne proporcje o którego zwiększenie zabiegał Śmigły- wydatków na poszczególnego rodzaju broń -Rydz10. i wojska. W nowej wersji planu nieco czytel- Po zbilansowaniu potrzeb określonych niejszy jest podział zaplanowanych wydat- przez siły zbrojne oraz zestawieniu przewi- ków, dotyczący rodzajów sił zbrojnych oraz dywanych kosztów, a także po uprzednim pozostałych komponentów obronności pań- zredukowaniu potrzeb, zwłaszcza przez stwa. Plan w tej wersji był ukierunkowany nie

10 W. Stachiewicz: Wierności dochować żołnierskiej. Przygotowania wojenne w Polsce 1935–1939 oraz kampania 1939 w relacjach i rozważaniach szefa Sztabu Głównego i szefa sztabu Naczelnego Wodza. Warszawa 1998, s. 221.

98 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna tyle na dozbrojenie i modernizację najważ- z powodu braku środków finansowych. Po- niejszego komponentu sił zbrojnych – wojsk nadto w samej konstrukcji planu można do- lądowych, ile na ich utechnicznienie. Nadal strzec wiele nieprawidłowości. W zestawie- jednak za konieczność uważano przeciwdzia- niu z efektami był kosztowny. Dozbrajano łanie narastającemu zagrożeniu uderzeniami związki taktyczne i oddziały już istniejące, z powietrza jako najbardziej niedoinwesto- a nie tworzono nowych formacji, wydajniej- waną składową polskiego wojska. Dlatego szych i nowocześniejszych, oraz nie likwido- nakłady na lotnictwo i obronę przeciwlotniczą wano formacji przestarzałych. Z tego wzglę- miały wynieść 31,1% ogólnych wydatków. du budżet wegetacyjny nadal pochłaniał duże Wydaje się, że nowa wersja planu moder- środki finansowe. Wojsko modernizowano nizacji i rozbudowy polskich sił zbrojnych i rozbudowywano z rozmachem zamiast kon- była bardziej realna, jeśli oceniać podstawy centrować uwagę na wybranych jego elemen- jego zabezpieczenia finansowego, ale nie tach. Prowadziło to do rozpraszania środków uwzględniała faktycznego stopnia zagrożenia i uniemożliwiało wystawienie formacji w peł- i przewidywanego terminu wybuchu wojny. ni nowoczesnych. W wyniku realizacji tego Ponadto brakuje wiarygodnych źródeł, które planu nie osiągnięto nowej jakości w organi- potwierdzałyby, że ta wersja planu została lub zacji Wojska Polskiego, o czym świadczył nie została zatwierdzona przez kierownictwo procentowy udział poszczególnych broni państwa. Nie można wykluczyć, że była to i wojsk, lecz jedynie w pewnej mierze je uno- tylko hipoteza niemająca formalnego zatwier- wocześniono i doposażono. Wadą tego przed- dzenia. sięwzięcia było dozbrajanie wojsk istnieją- Wydaje się więc, że za w pełni udokumen- cych na etacie pokojowym bez stwarzania re- towany można uznać plan obejmujący lata zerwy uzbrojenia i wyposażenia dla formacji 1936–1942. Realizowano go, odbiegając od mobilizowanych. pierwotnych założeń ze względu na brak wystarczających środków finansowych. Ana- Modyfikacja lizując poszczególne składowe Wojska Pol- doktryny wojennej skiego w dalszej części artykułu, postaram się wykazać, w jakim stopniu założenia plani- Zmiana położenia geostrategicznego i na- styczne były realizowane praktyczne i w ja- rastanie zagrożenia wojennego oraz ocena kiej mierze przyczyniły się do zwiększenia własnych możliwości obrony kraju zmuszały bojowych możliwości polskich sił zbrojnych. nowe kierownictwo wojskowe Polski do Plan modernizacji i rozbudowy polskich sił znacznego zmodyfikowania założeń doktry- zbrojnych oparto na wątłych podstawach ny wojennej. W warstwie militarnej doktry- finansowych. W budżecie państwa po prostu na ta coraz bardziej opierała się na koncepcji nie było kwot deklarowanych zarówno na prowadzenia obrony strategicznej, i to zarów- realizację czteroletniego planu inwestycyjne- no w wypadku wojny na wschodzie, jak i na go, jak i sześcioletniego planu modernizacji zachodzie. Co prawda w 1936 roku mówio- i rozbudowy wojska. Także pożyczka fran- no jeszcze o prowadzeniu działań metodą cuska nie zaspokoiła potrzeb finansowych. bicia kolejnych sił przeciwnika przez prze- Plan modernizacji i rozbudowy polskich sił prowadzanie manewru po liniach wewnętrz- zbrojnych, choć był zamierzeniem ambitnym, nych i podobne warianty przewidziano także świadczącym o tym, że kierownictwo państwa w planie wojny „Wschód”, ale w miarę zbli- i wojska dostrzegało zacofanie techniczne żania się zagrożenia wojną odstępowano od wojska, zwłaszcza na tle potencjalnych agre- takiego sposobu działania. Nie dostrzegano sorów, nie mógł być w pełni zrealizowany realnych szans na powodzenie takich manew-

Kwartalnik Bellona 1/2012 99 Sztuka wojenna rów z powodu coraz większej dysproporcji cyjne obejmowały tylko wariant wojny jed- sił obydwu potencjalnych przeciwników. Cał- nofrontowej. kowicie odrzucono natomiast wariant wojny W planach wojny z potencjalnymi agreso- błyskawicznej i krótkotrwałej. Założono, że rami założono, że w pierwszej fazie uwaga obrona strategiczna w wojnie z Niemcami zostanie skupiona na obronie strategicznej, może dopuszczać możliwość odwrotu strate- co nie wykluczało, w wariancie wojny z Armią gicznego z wyczekiwaniem na ofensywne Czerwoną, działań uprzedzających na wybra- działania aliantów. Wówczas przewidywano nych kierunkach, z wykorzystaniem atutu za- ewentualność przejścia do natarcia strategicz- kładanego własnego szybszego czasu rozwi- nego. Przed obroną strategiczną stawiano nięcia mobilizacyjnego i przeprowadzenia zadanie powstrzymania ofensywy przeciwni- koncentracji oraz sprawności organizacyjnej ka w wybranym terenie i zadania jego woj- wojsk. Nadal rozważano możliwość prowa- skom jak największych strat, uniemożliwia- dzenia manewru po liniach wewnętrznych jących kontynuowanie działań zaczepnych11. i bicia przeciwnika częściami. Miała ona zaoszczędzić własne siły, zyskać Istotne zmiany dotyczące koncepcji prowa- na czasie i stworzyć warunki do przeprowadzenia walki zbrojnej wprowadzono w regu- dzania ewentualnych przeciwuderzeń. Uważa- laminach i instrukcjach. W miarę narastania no, że obrona strategiczna może przyjmować zagrożenia wojennego polska doktryna wo- różne formy: obrony stałej, obrony manewro- jenna odchodziła od założeń obrony rucho- wej i działań opóźniających12. Optowano wej na rzecz sposobienia się do obrony sta- zwłaszcza, lecz tylko do 1938 roku, za prowa- tycznej. Nieaktualna stała się więc Ogólna dzeniem strategicznej obrony manewrowej instrukcja walki z 1931 roku. Początkowo oraz strategicznych działań opóźniających. stosowano rozwiązania prowizoryczne, ale Obronę strategiczną miały poprzedzać dzia- okazały się one niewystarczające. Dlatego łania osłonowe, wysunięte 50–100 km od 8 października 1937 roku marszałek Śmigły- ugrupowania głównego. Główny opór miał -Rydz powołał komisję regulaminową, pod być stawiany na pozycji głównej, w razie jej kierunkiem generała Tadeusza Piskora, w celu przełamania do przeciwuderzenia miał być opracowania nowych zasad prowadzenia wprowadzony odwód strategiczny. Wariant walki. Zadanie to wykonała ona w listopa- obrony strategicznej, lecz z licznymi działa- dzie roku następnego, przedkładając częścio- niami ofensywnymi i wykorzystaniem zasa- wy projekt Ogólnej instrukcji walki. Dotyczył dy bicia przeciwnika częściami, przewidzia- on tylko zasad działań obronnych. Propono- no w planie wojny „Wschód”. wano w nim nowy sposób prowadzenia wal- W marcu 1939 roku gruntownie zmienio- ki, sankcjonujący obronę stałą jako najbar- no polską doktrynę wojenną. Całkowicie po- dziej skuteczną formę obrony13. Wprawdzie i rzucono myśl o wojnie z ZSRR i skoncen- w tym dokumencie podkreślono potrzebę pro- trowano się na przygotowaniach do wojny wadzenia obrony aktywnej, którą miały za- z Niemcami. Wyrazem tego było odłożenie pewnić zwroty zaczepne, kontrataki do akt operacyjnego planu wojny „Wschód”, i przeciwuderzenia, lecz zasad tych nie zdo- gwałtowne przyspieszenie prac nad operacyj- łano utrwalić w procesie szkolenia. Dokument nym planem wojny „Zachód” oraz wprowa- został przesłany dowództwom okręgów kor- dzenie zmian w planie mobilizacyjnym zna- pusów i związkom taktycznym jako pomoc nym jako plan „W 2”. Obydwa plany opera- w bieżącym szkoleniu wojsk. Instrukcja od-

11 S. Feret: Polska sztuka wojenna 1918–1939. Warszawa 1972, s. 148. 12 H. Hermann: Polska sztuka wojenna w wojnie obronnej 1939 roku. „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej” 1999 nr 2A, s. 83. 13 Ogólna instrukcja walki. Zasady ogólne i obrona stała (projekt). Warszawa 1938, s. 19.

100 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna zwierciedlała realne spojrzenie na przyszłe no natomiast myśl o wojnie krótkotrwałej. pole walki i uwzględniała możliwości współ- Wobec przyjęcia koncepcji przygotowań sił czesnych środków walki. Wyraźnie różnico- zbrojnych do prowadzenia głównie działań wano w niej działania obronne na szczeblu obronnych w ujęciu strategicznym uznano, że operacyjnym i taktycznym. Warto nadmienić nie wyklucza to wykonywania zwrotów za- jednak, że zasady i normy taktyczne zawarte czepnych, ale co najwyżej w wymiarze ope- w tej instrukcji, ze względu na polskie realia racyjnym. W pierwszym okresie wojny mia- i możliwości, nie były stosowane w praktyce. ły być podejmowane działania opóźniające. Zweryfikowano również regulaminy i in- W wariancie planu wojny „Wschód” zamie- strukcje określające zachowanie się w boju rzano je prowadzić z wykorzystaniem stałych poszczególnych broni i wojsk. W lotnictwie i polowych fortyfikacji oraz umocnień przy obowiązywał przede wszystkim Regulamin wykonywaniu lokalnych przeciwnatarć lotnictwa z 1938 roku, w którym kładziono i zwrotów zaczepnych wojsk własnych, a tak- nacisk na pełnienie przez lotnictwo funkcji że sojuszniczej Rumunii. Działania w formie usługowych na rzecz wojsk lądowych. Nowe obrony strategicznej, trwającej do czasu wy- założenia doktrynalne zawierały też wytycz- stąpienia armii francuskiej, były przewidziane MSWojsk. z 9 czerwca 1939 roku, naka- ne także w planie wojny „Zachód”. Za cel zujące wojskom opanować zasady obrony pierwszego etapu tej wojny uznano jak naj- stałej w warunkach dużej przewagi lotniczej dłuższą obronę ziem polskich położonych na i w broni pancernej przeciwnika. W latach zachód od Wisły, określanych jako „tułów 1938–1939 opracowano kilkanaście regula- strategiczny” Polski. Miano utrzymać te zie- minów i instrukcji dla poszczególnych broni, mie do czasu rozpoczęcia generalnej ofensy- wojsk i służb. Stanowią one pewną wykład- wy przez aliantów zachodnich. Krytycznie nię zmian, jakie zachodziły w doktrynie wo- należy ocenić kierownictwo państwa i woj- jennej. ska, które z optymizmem oczekiwało, że W polskiej teorii wojny, zwłaszcza w la- mocarstwa zachodnie wywiążą się ze składa- tach 1935–1937, dużą wagę przykładano do nych Polsce obietnic i podpisanych zobowią- wypracowania zasad prowadzenia obrony zań sojuszniczych. Z drugiej strony jednak operacyjnej. W jej ramach miano prowadzić brak wiary w pomoc tych państw oznaczałby działania: osłonowe, odwrotowe i elementy z góry pogodzenie się z nieuchronnością klę- obrony stałej. Jako zasadę przyjmowano, że ski, do czego psychicznie nie było przygoto- do przeprowadzenia przeciwuderzenia na- wane ani kierownictwo państwa i wojska, ani leży przygotować od 2/3 do 1/2 sił14. Obro- naród. nę preferowano także na szczeblu taktycznym. Można przyjąć, że polska doktryna wojen- Rozróżniano: obronę stałą, obronę ruchową na w analizowanych latach ewoluowała ku i działania opóźniające. Dywizja piechoty wariantowi wojny długotrwałej, preferowała w obronie stałej w zasadzie miała bronić pasa działania obronne przy coraz bardziej pesy- szerokości 10 km, a brygada kawalerii – mistycznej ocenie własnych możliwości wyj- 3–4 km. Przewidywano jednak możliwość ścia zwycięsko z tej konfrontacji. Nie wypo- ich poszerzania w dogodnym terenie. wiadano się natomiast na temat skali przy- Podczas prac nad doktryną wojenną zasad- szłej wojny (lokalna czy światowa). Przede nicze znaczenie miało określenie charakteru wszystkim w doktrynie nie sprecyzowano, przyszłej wojny. Przyjęto, że będzie to wojna jaką rolę w przyszłej wojnie będzie odgry- koalicyjna, totalna i manewrowa15. Odrzuco- wał potencjał wojenno-ekonomiczny państw,

14 J. Kirchmayer: Obrona ruchowa wśród innych form obrony taktycznej. „Bellona” 1937 z. 4–6, s. 1076. 15 L. Wyszczelski: Polska myśl wojskowa 1914-1939. Warszawa 1988, s. 305.

Kwartalnik Bellona 1/2012 101 Sztuka wojenna a zwłaszcza zaopatrzenie materiałowe wojsk. jak i informacji pochodzących z własnych Można nawet uznać, że hołdowano swoistej źródeł wywiadowczych. doktrynie ubóstwa. W polskiej doktrynie wojennej ograniczo- Po ustaleniu przeciwników i sojuszników ne zadania wyznaczono marynarce wojennej, oraz charakteru przyszłej wojny należało lotnictwu i broni pancernej. Liczebnie nie określić rolę poszczególnych broni i wojsk dorównywały one potencjalnym przeciwni- w prowadzeniu działań militarnych. Niestety kom. Marynarce wojennej, chociaż stanowi- ten aspekt został ujęty w polskiej doktrynie ła samodzielny rodzaj sił zbrojnych, wyzna- wojennej w sposób zachowawczy. Nadal hoł- czono, i to tylko do lata 1939 roku, niewielką dowano poglądom konserwatywnym – nie do- rolę – obrony własnych baz morskich i utrud- ceniono należycie roli nowoczesnej techniki niania działań flot przeciwnika. Po jedno- bojowej, zwłaszcza lotnictwa i broni pancer- znacznej deklaracji strony brytyjskiej, że nie nej, oraz motoryzacji wojsk. Ciężar wojny przewiduje ona działania swoich sił morskich miał spoczywać na piechocie, i to niewiele na Bałtyku, kierownictwo Wojska Polskiego zmodernizowanej w stosunku do okresu zadecydowało o odesłaniu w okresie bezpo- pierwszej wojny światowej. W porównaniu średniego zagrożenia wojennego trzech naj- z potencjalnymi przeciwnikami była ona zde- nowszej klasy niszczycieli do portów brytyj- cydowanie słabiej wyposażona w nowocze- skich, co praktycznie oznaczało rezygnację sne środki walki – czołgi, artylerię przeciw- z efektywnych działań operacyjnych własnej lotniczą, artylerię przeciwpancerną i artyle- floty w wojnie z Niemcami. rię polową, a ponadto opierała się na trakcji Lotnictwo i broń pancerna, w myśl ustaleń konnej, co z góry pozbawiało ją znaczących doktrynalnych, miały działać wyłącznie na walorów operacyjnych. Błędem kierownictwa korzyść wojsk lądowych, i to operując w roz- wojska, mimo dostrzegania tego przez część drobieniu organizacyjnym, co wykluczało ich wysokich stopniem wojskowych, było pod- użycie do samodzielnych działań operacyj- trzymywanie wiary w użyteczność na polu nych. Lotnictwo, traktowane jako broń po- walki kawalerii, i to kawalerii tradycyjnej. mocnicza, zostało więc przeznaczone do Próby jej zmechanizowania i zmotoryzowa- wykonywania zadań wyłącznie wspierających nia nie miały większego znaczenia. Polska wojska lądowe16. Stało się to faktem zwłasz- kawaleria w uwarunkowaniach nowoczesnej cza w marcu 1939 roku po dymisji generała wojny traciła zdolności operacyjne, ponadto Ludomiła Rayskiego i odstąpieniu od rozwoju była przewidywana jedynie do działań osło- lotnictwa bombowego na rzecz lotnictwa nowych i zabezpieczenia skrzydeł związków myśliwskiego, co lansował generał Józef Za- taktycznych. Mimo zwiększenia siły ognia jąc. W pewnym sensie było to wbrew domi- brygady kawalerii nadał był to słaby związek nującym trendom doktrynalnym głównych taktyczny, przewidziany do walki w szyku mocarstw, zwłaszcza Luftwaffe, ale w warun- pieszym, praktycznie w minimalnym stopniu kach Polski takie rozwiązanie uznano za ra- zmotoryzowany i niewytrzymujący konfron- cjonalne ze względu na przewagę liczebną tacji z dywizjami lekkimi Wehrmachtu. Kry- lotnictwa przeciwników. Decyzję tę podjęto tycznie należy ocenić zwłaszcza zbyt małe jednak zbyt późno: z jednej strony wpłynęła docenienie w doktrynie wojennej walorów ona na zahamowanie produkcji samolotów nowoczesnej techniki bojowej i stopnia jej bombowych, z drugiej zaś nie przyczyniła się zagrożenia ze strony potencjalnych agreso- do zwiększenia potencjału lotnictwa myśliw- rów. Nie wykorzystano, na miarę faktycznych skiego. Ponadto w polskiej doktrynie wojen- zagrożeń, zarówno dorobku myśli wojskowej, nej do marca 1939 roku brakowało jakiejkol-

16 A. Grzywacz, G. Mazur: Lotnictwo polskie w planie operacyjnym „Wschód”. „Zeszyty Historyczne” (Paryż), 1995 z. 113, s. 50–53.

102 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna wiek wzmianki o roli lotnictwa myśliwskie- na celu przygotowanie ludności do obrony go w obronie powietrznej kraju. Zadania ta- biernej. kie miała wykonywać Brygada Pościgowa Wadą doktryny wojennej było przyjęcie tworzona na czas wojny, lecz tylko w ramach niewłaściwych zasad dowodzenia na szcze- obrony aglomeracji warszawskiej. Z kolei blu strategicznym. Śmigły-Rydz, podobnie lotnictwo przydzielone poszczególnym ar- jak Piłsudski, przejawiał nadmierną skłonność miom było małe liczebnie i wyposażone do osobistego dowodzenia jak największą w zbyt przestarzały sprzęt, by mogło zapew- liczbą operacyjnych ogniw dowodzenia. Błę- nić osłonę powietrzną tych związków opera- dem na niższym poziomie dowodzenia było cyjnych. Można przyjąć, że polska koncep- także nieuregulowanie w wojennej strukturze cja bojowego wykorzystania lotnictwa zde- wojska sprawy jego składu organizacyjnego cydowanie nie nadążała za światowymi tren- oraz nawet szkieletowych dowództw grup dami, a nawet poglądami głoszonymi przez operacyjnych jako szczebla pośredniego mię- rodzimych teoretyków wojskowych. Wska- dzy armiami a związkami taktycznymi i ich zać należy jednak i to, że przyjęcie innej opcji tworzenie na zasadzie improwizacji – tuż, w zasadzie nie było możliwe ze względu na a nawet dopiero po rozpoczęciu wojny. szczupłość tego lotnictwa, jego – na ogół – Przyjęte latem 1939 roku założenia polskiej zacofanie techniczne oraz niewielkie możli- doktryny wojennej w jej części militarnej, wości bojowe. odnoszące się do wojny z Niemcami, opiera- Jeszcze w gorszym stanie była broń pan- ły się na: cerna. Liczebnie nie dorównywała broni po- —wiązaniu częścią sił (ponad 50%) nie- tencjalnych agresorów. Dysponowała sprzę- przyjaciela na pozycji głównej; tem o małych walorach techniczno-taktycz- — likwidowaniu włamań za pomocą od- nych, w jej składzie dominowały czołgi roz- wodów operacyjnych i odwodu głównego; poznawcze, słabo uzbrojone i opancerzone. — chronieniu części sił do czasu ofensy- Ostatecznie w doktrynie przyjęto, że czołgi wy aliantów w celu przeprowadzenia własne- zostaną przydzielone związkom operacyjnym go zwrotu zaczepnego. – 10 Brygadzie Kawalerii (BK) i Warszaw- Była to doktryna zbyt pasywna, nieprzy- skiej Brygadzie Pancerno-Motorowej. Takie stająca do ofensywnie nastawionego przeciw- z góry rozdysponowanie sprzętu odbierało nika, który stosował koncepcję wojny błyska- broni pancernej jej najważniejszy atut, eks- wicznej, z założeniem wykonywania głębo- ponowany przez teoretyków wojskowych – kich operacji okrążających. Można więc możliwość, dzięki działaniu w grupie, wyko- uznać, że doktryna ta, i to w przededniu dru- nywania samodzielnych zadań operacyjnych. giej wojny światowej, była w dużej mierze Dziedziną szczególnie zaniedbaną, mimo konserwatywna. Nie przypisano w niej od- danych o coraz większym zagrożeniu z po- powiedniego znaczenia nowoczesnym środ- wietrza, była obrona przeciwlotnicza kraju. kom walki, taktyce ich użycia oraz material- Taki stan rzeczy utrzymywał się, choć szef nej bazie wojsk, które prowadziły działania Inspektoratu Obrony Powietrznej Państwa wojenne. generał Zając wykazywał duży realizm i po- Podstawową wadą polskiej doktryny wo- dejmował wielokierunkowe zabiegi, by jennej analizowanego okresu było oparcie wzmocnić obronę17. Ubóstwo środków do jej na nierealistycznej wizji przyszłych zma- obrony czynnej nie mogło być jednak zrekom- gań wojennych. Przyjęto wariant wyłącznie pensowane nawet dużym wysiłkiem mającym wojny jednofrontowej, z aktywnym udzia-

17 Zob.: J. Zając: Dwie wojny – mój udział w wojnie o niepodległość i w obronie powietrznej Polski. Londyn 1964; idem: Przygo- towanie Polski do obrony przeciwlotniczej przed r. 1939. „Bellona” 1947 z. II; idem: Dokończenie. „Bellona” 1947 z. IV.

Kwartalnik Bellona 1/2012 103 Sztuka wojenna

łem mocarstw zachodnich, głównie Francji. Ważne znaczenie w ukierunkowaniu szko- Tymczasem we wrześniu 1939 roku trzeba lenia bojowego wojsk miał przygotowany było prowadzić wojnę dwufrontową, i to bez w listopadzie 1938 roku projekt nowej Ogól- efektywnej pomocy sojuszników. W takich nej instrukcji walki. Choć dokument ten nie uwarunkowaniach wynik wojny był przesą- został oficjalnie wprowadzony, to stał się pod- dzony. stawą do opracowania nowej koncepcji szko- Uogólniając, można stwierdzić, że mimo lenia bojowego wojsk. Najwyższe poziomy pewnego zmodyfikowania w drugiej połowie szkolenia zespołowego związków taktycz- lat 30. XX wieku oficjalnych polskich zało- nych były nadzorowane przez GISZ, który po żeń dotyczących charakteru, przygotowania uzgodnieniach z MSWojsk., ustalał zasady i prowadzenia przyszłej wojny, nadal była to i terminy prowadzenia manewrów, gier wo- doktryna konserwatywna, w niewielkim stop- jennych, ćwiczeń międzydywizyjnych oraz in- niu uwzględniająca zmiany w ówczesnej nych form wyszkolenia polowego i teoretycz- wojskowości oraz w poglądach na charakter nego, a także odpowiadał za ich przebieg oraz prowadzonych działań wojennych. Nie za formułowanie wniosków i wytycznych. uwzględniała faktycznego obrazu wojny. Swoistą cechą dowództw i sztabów wystę- Można ją więc uznać za jedną z przyczyn tra- pujących w wojennej strukturze wojska było gicznej klęski poniesionej w wojnie z Niem- to, że do wybuchu wojny nie występowały cami oraz braku zorganizowanego przeciw- one i nie ćwiczyły w składach, jakie przewi- stawienia się agresji Armii Czerwonej. Jako dywał etat wojenny. Dotyczyło to zarówno usprawiedliwienie można dodać, że równie szczebla strategicznego, jak i operacyjnego. dotkliwą klęskę w starciu z Wehrmachtem W tej sytuacji nawet szef Sztabu Głównego w pierwszym okresie drugiej wojny świato- gen. Stachiewicz zdobył się na w miarę obiek- wej poniosły armie o wiele silniejsze i nowo- tywną refleksję – choć wyraził ją już po za- cześniejsze niż Wojsko Polskie (np. armia kończeniu wojny – napisał bowiem: Nieza- francuska i radziecka). leżnie od tego umiejętność właściwej pracy wyższych dowódców z ich sztabami, jak też Nowe zasady sztabów w warunkach zbliżonych do wojen- szkolenia bojowego wojsk nych nie zawsze stała na wymaganym pozio- mie18. Marszałek Śmigły-Rydz nigdy nie oma- Po 1935 roku, podobnie jak wcześniej, wiał, nawet z dowódcami przyszłych armii, w Wojsku Polskim funkcjonował system zasad prowadzenia walki oraz współdziała- szkolenia polegający na tym, że MSWojsk. nia. Inspektorzy armii do marca 1939 roku dwukrotnie w roku wydawało wytyczne do nie wiedzieli, którymi armiami będą dowo- szkolenia wojsk na poszczególne okresy. Były dzili i jakie będą ich składy, o prowadzeniu one przygotowywane i wydawane przez De- jakiejś namiastki ćwiczeń nie wspominając. partament Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. Podczas szkolenia bojowego wojsk, oprócz Uwzględniały sugestie Generalnego Inspek- podstawowego wyszkolenia prowadzonego tora Sił Zbrojnych oraz wnioski przedstawia- w warunkach garnizonowych, nadal dużą ne przez inspektorów armii i generałów wagę przykładano do obozów (koncentracje inspekcjonujących. W odniesieniu do szko- letnie i zimowe), ćwiczeń międzydywizyjnych lenia bojowego obowiązywały specjalne pro- oraz manewrów, a także do gier wojennych. gramy, opracowywane w związkach taktycz- Po 1935 roku z inicjatywy Śmigłego-Rydza nych na podstawie zaleceń GISZ. zmniejszono liczbę ćwiczeń międzydywizyj-

18 W. Stachiewicz: Wierności dochować żołnierskiej…, op. cit., s. 187.

104 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna nych. Zwiększono natomiast liczbę gier wo- ny Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, jennych, które były prowadzone bez udziału zagrożonego natarciem niemieckim prowa- wojsk i miały na celu doskonalenie się w do- dzonym od południowego zachodu. Podob- wodzeniu wyższych dowódców oraz sztabów. nej problematyce, tylko zagrożeniu wycho- Ich słabszą stroną było to, że miały charakter dzącemu od północy, ten sam inspektor armii wyłącznie szkoleniowy i nie służyły wypra- poświęcił grę wojenną, którą przeprowadzo- cowywaniu wniosków do przygotowywania no na początku 1937 roku. planów wojny19. Przede wszystkim zaś nie Następny rok nadal obfitował w gry wo- ćwiczono w składach, które zostały przewi- jenne, przy czym ograniczono ćwiczenia mię- dziane do faktycznego uczestnictwa w woj- dzydywizyjne (było ich tylko pięć). Wiosną nie. 1937 roku minister spraw wojskowych prze- W 1936 roku odbyły się dwie wielkie gry prowadził grę wojenną obejmującą obszar wojenne, przygotowane i prowadzone przez Mołodeczno–Baranowicze–Mińsk. Była to generała Tadeusza Kutrzebę i Władysława innowacyjna gra, ćwiczono bowiem działa- Bortnowskiego. Pierwszy był autorem gry nia zaczepne prowadzone przez polski kor- wojennej, którą przeprowadzono w Złoczo- pus pancerny, wspierany przez lotnictwo. Cie- wie, obejmującej obszar Wołynia i Podola. kawy charakter miała także gra wojenna lot- Była to gra dwustronna, z udziałem po każ- niczo-kolejowa, prowadzona przez generała dej stronie czterech związków taktycznych20. Zająca po koniec 1937 roku. Chodziło o po- Generał Bortnowski natomiast opracował grę znanie możliwości bojowych współczesnego wojenną, którą przeprowadzono na Pomorzu lotnictwa oraz o ocenę wrażliwości krajowe- i wzorowano na przebiegu bitwy pod Tannen- go sytemu kolejowego na te działania21. Inte- bergiem z 1914 roku. W grze tej ćwiczyła resującą formę doskonalenia stanowiła gra grupa operacyjna złożona z czterech związ- operacyjna sztabów, którą we wrześniu 1937 ków taktycznych wzmocnionych formacjami roku w rejonie Poznania i Wągrowca prze- technicznymi. Podczas gry okazało się, że prowadził komendant Wyższej Szkoły Wo- ćwiczące zespoły nie znały w dostatecznym jennej generał Kutrzeba. stopniu zasad działań broni połączonych. W 1938 roku nie przeprowadzono wielu W 1936 roku przeprowadzono jeszcze trzy gier wojennych, ale warto wspomnieć o jed- gry wojenne. Generał Gustaw Orlicz-Dreszer nej z nich – przeprowadzonej 25–28 stycz- prowadził grę na obszarze Mołodeczna nia w Łodzi. Była poświęcona obronie łódz- i prawdopodobnie miała ona na celu spraw- kiego odcinka frontu przez uderzeniem sił dzenie pewnych elementów przygotowywane- niemieckich wychodzących z Dolnego Ślą- go planu wojny z ZSRR. Kolejną grę wojenną, ska. We wnioskach z niej wskazano na od- autorstwa generała Kutrzeby, przeprowadzo- cinek piotrkowski jako potencjalnie najbar- no w lipcu 1936 roku z udziałem marynarki dziej zagrożony w czasie ewentualnego ude- wojennej – dywizjonu kontrtorpedowców rzenia22. i morskiego batalionu strzelców. Obejmowała W 1939 roku zorganizowano cztery gry ona problematykę obrony przed desantem wy- wojenne. Interesującą grę przygotował konywanym na półwysep Hel. W tym samym i przeprowadził w lutym 1939 roku generał roku grę wojenną przygotował i prowadził Mieczysław Norwid-Neugebauer. Prowa- generał Leon Berbecki. Dotyczyła ona obro- dzono ją w okolicach Augustowa i Lidy. Wy-

19 T. Kośmider: Toruński Inspektorach Armii w systemie obronnym państwa polskiego w latach 1921-1939. Warszawa 2009, s. 296. 20 Omówienie gry wojennej gen. T. Kutrzeby z 29. 09. 1936 r. CAW, GISZ, Biuro Inspekcji, I. 302. 4. 1061. 21 M. Romeyko: Ze wspomnień „operatora”. „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1958 nr 3, s. 326–329. 22 Rozkaz organizacyjny do gry wojennej gen. J. Rómmla w Łodzi 25–28 I 1938 r. CAW, GISZ, Biuro Inspekcji, I. 302. 4.74.

Kwartalnik Bellona 1/2012 105 Sztuka wojenna kazała niski poziom wyszkolenia operacyj- Ważne znaczenie dla przygotowania bojo- nego ćwiczących dowództw i sztabów23. wego wojsk miały ćwiczenia międzydywizyj- Kolejne gry przeprowadzili generałowie Ju- ne, nazywane też manewrami. Odbywały się liusz Rómmel i Stanisława Miller. Ten latem, z reguły z udziałem dwóch–pięciu dy- pierwszy przygotował i prowadził grę wo- wizji piechoty i mniej więcej dwóch brygad jenną 25–27 stycznia 1939 roku w Kaliszu. kawalerii. Były prowadzone przez inspekto- Jej założenia i przebieg odbiegały od re- rów armii. Od 1936 roku liczbę manewrów aliów września 1939 roku. W czasie dru- ograniczono z powodu dużych kosztów or- giej gry ujawniły się rażące braki kadrowe ganizacyjnych. W 1935 roku przeprowadzo- i materiałowe artylerii, zwłaszcza jej zaco- no dziewięć takich ćwiczeń, w roku następ- fanie techniczne. nym – sześć, a w 1937 roku – pięć25. Do naj- Jak wspomina szef Sztabu Głównego ważniejszych ćwiczeń międzydywizyjnych generał Stachiewicz24, od 1936 roku do szko- w 1937 roku należy zaliczyć manewry, które lenia bojowego dowództw i sztabów dywizji przeprowadził generał Stefan Dąb-Biernacki piechoty i brygad kawalerii wprowadzono w rejonie Mołodeczna oraz we wrześniu ge- nową formę – szkieletowe ćwiczenia sztabów. nerał Bortnowski na Pomorzu. W 1938 roku Uczestniczyły w nich dowództwa i sztaby tych odbyło się pięć tego rodzaju ćwiczeń z udzia- związków taktycznych, ćwiczące jako ich łem czternastu dywizji piechoty. Najbardziej wojenne kwatery główne, i to z reguły uzu- spektakularne ćwiczenia zorganizowano w re- pełniane do etatu wojennego oraz wyposa- jonie Kolbuszowej, a kierował nimi dowód- żane w środki łączności. Ćwiczenia były pro- ca Okręgu Korpusu V generał Aleksander wadzone w formie zaimprowizowanych Narbut-Łuczyński. związków operacyjnych, niemających nic Corocznie odbywały się także manewry wspólnego z faktycznie później występują- z udziałem broni połączonych. Do najważniej- cymi, obejmujących do czterech kwater dy- szych należy zaliczyć manewry pomorskie pro- wizji (brygad). Prowadził je komendant wadzone we wrześniu 1937 roku przez gene- WSWoj. według wzorów szkolnych gier wo- rała Bortnowskiego, z udziałem czterech dy- jennych w wymiarze około tygodnia wizji piechoty i dwóch brygad kawalerii oraz w miesiącach letnich. Kolejną formą szko- formacji technicznych. Ostatnie manewry prze- leniową miały być ćwiczenia aplikacyjne prowadzono we wrześniu 1938 roku na Woły- sztabów wszystkich wielkich jednostek, pro- niu, pod kierownictwem generała Kazimierza wadzone w okresie zimowym w latach bez- Fabrycego, z udziałem pięciu dywizji piecho- pośrednio poprzedzających wojnę. ty, improwizowanej dywizji kawalerii, 10 BK Na przełomie drugiej i trzeciej dekady oraz licznych formacji technicznych26. Wnio- marca 1939 roku na Śląsku odbyły się oficerski z nich zostały wykorzystane do wytycznych skie ćwiczenia wojskowe. Jedne prowadził szkoleniowych wojsk na 1939 rok. generał Rómmel w okolicach Cieszyna, dru- Specyficzną formę miały manewry jesien- gie generał Bortnowski na Górnym Śląsku. ne 1938 roku przeprowadzone na Pomorzu, Miały one charakter demonstracyjny wobec część wojsk nie ćwiczyła bowiem na poligo- Niemców, którzy obsadzali byłą granicę pol- nach, lecz w przewidywanych rejonach przy- sko-czechosłowacką. szłych działań.

23 Wnioski Inspektora Armii, gen. dyw. M. Norwid-Neugebauera, z gry operacyjnej odbytej w dniach 23–25 lutego 1939 r. z czerwca 1939 r. W: Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł. E. Kozłowski (red.). Warszawa 1968, s. 311–313. 24 W. Stachiewicz: Wierności dochować żołnierskiej…, op. cit., s. 188. 25 Z. Matuszak: Obrona operacyjna w wojskowości polskiej w latach 1918–1939. Piotrków Trybunalski 2004, s. 271–277. 26 Sprawozdanie gen. Fabrycego z ćwiczeń wołyńskich 1938 r. CAW, GISZ, Biuro Inspekcji, I. 302. 4. 1467.

106 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna

Od 1937 roku najwięcej uwagi w progra- żyć to miało bezpośredniemu przygotowaniu mie szkolenia bojowego wojsk poświęcano do wojny27. opanowaniu zasad prowadzenia boju spotka- niowego. Dużą wagę przykładano także do * * * organizacji obrony przeciwpancernej i przeciwlotniczej, wykonywania marszów nocnych Polska w okres bezpośredniego zagroże- oraz do problematyki rozpoznania. nia wojennego wstępowała z konserwatyw- Przygotowanie bojowe wojsk uległo istot- nymi zasadami sztuki wojennej. Wizja woj- nym zmianom od jesieni 1938 roku. Wojska ny jawiła się, wbrew przewidywaniom teore- zaczęto szkolić wyłącznie w prowadzeniu tyków, jako zbliżona do obrazu wojny pol- obrony stałej. Sankcjonował to projekt Ogól- sko-rosyjskiej 1919–1920 roku. Do takich nej instrukcji walki z 1938 roku. Założono, działań dopasowywano zasady sztuki wojen- że najważniejszym elementem przygotowa- nej, przy czym nie dokonywano w nich po nia bojowego wojsk jest opanowanie umie- 1935 roku większych przewartościowań. jętności prowadzenia obrony stałej, w tym Kandydat na Naczelnego Wodza marszałek obrony przeciwpancernej, przeciwchemicz- Śmigły-Rydz nie był zdolny do przeprowa- nej i przeciwlotniczej. dzenia radykalnych zmian jej założeń. Nadal W marcu 1939 roku po częściowym zmo- obowiązywała konserwatywna doktryna wo- bilizowaniu niektórych dywizji i dyslokowa- jenna. Dostosowywano do niej zasady szko- niu ich do miejsc rozwinięcia wojennego lenia wojsk, chociaż w 1938 roku prawidło- zmieniono w tych jednostkach również sys- wo zadecydowano o przygotowywaniu wojsk tem szkolenia wojsk. Położono nacisk na głównie z myślą o prowadzeniu obrony sta- zgrywanie stanów osobowych, ćwiczenia łej. O ile było to założenie odpowiadające nocne oraz utrzymywanie pogotowia przeciw- realiom, o tyle rachuba na aktywną pomoc pancernego, przeciwlotniczego i przeciwga- mocarstw zachodnich okazała się zawodna. zowego. Odstąpiono natomiast od wyszkole- Podobnie jak nierozpatrywanie współdziała- nia indywidualnego. Z kolei w pułkach lotni- nia niemiecko-radzieckiego w wojnie z Polską. czych od maja 1939 roku na podstawie Za- Mimo ogromnego wysiłku państwa w nie- rządzenia szczegółowego w myśl wytycznych wielkim stopniu przeprowadzono moderniza- dowódcy lotnictwa na okres letni 1939 r. cję techniczną Wojska Polskiego. Nie miało zmodyfikowano proces szkolenia personelu więc ono jakiejkolwiek szansy na powstrzy- latającego pod kątem zmiany metodyki szko- manie agresji i obronę niepodległości we lenia pilotów myśliwskich w powietrzu. Słu- wrześniu 1939 roku.

27 A. Marciniuk: Szkolenie polskiego personelu latającego do walki w latach 1937-1939.W: 90 lat polskiego lotnictwa wojskowego – wyzwania przyszłości. Dęblin 2008, s. 84–85.

Kwartalnik Bellona 1/2012 107 Działania bojowe polskich sił podwodnych podczas drugiej wojny światowej (1939–1945) Cześć II

Nawiązując do zbliżającego się jubileuszu 80-lecia polskich sił podwodnych (przypada 1 maja 2012 roku), autor omawia działania bojowe tych sił podczas drugiej wojny światowej. Dokonuje charakterystyki skuteczności polskich sił podwodnych od pierwszego do ostatniego dnia wojny. Analizuje działania bojowe polskich okrętów podwodnych prowadzone na Morzu Bałtyckim, Morzu Norweskim i północnym Atlantyku oraz na morzach południowych: Śródziemnym, Adriatyckim i Egejskim. Autor wspomina również trudny okres internowania trzech okrętów podwodnych w Szwecji oraz opisuje ich powrót do kraju. Na uwagę zasługują dokonania zwłaszcza dwóch jednostek – ORP „Orzeł” i ORP „Wilk”. Z powodzeniem pokonały one cieśniny bałtyckie i udały się do Wielkiej Brytanii w celu konty- wiceadm. w st. nuowania u boku Royal Navy walki z agresorem. spocz. dr inż. HENRYK SOŁKIEWICZ kampanii wrześniowej dyplomatyczną starało się odzy- Pełnił funkcję szefa Sztabu Marynarki 1939 roku polskie okrę- skać internowane okręty i skiero- Wojennej. Obecnie Wty podwodne nie osią- wać je do walki u boku Royal Navy. zajmuje stanowisko gnęły wprawdzie spektakularnych Działania te nie znalazły jednak profesora wizytującego sukcesów bojowych, lecz wyko- zrozumienia u Brytyjczyków, któ- Akademii Marynarki nały rozkaz dowódcy floty naka- rzy nie chcieli wesprzeć polskiej Wojennej na Wydziale Dowodzenia i Operacji zujący związanie działaniami bo- inicjatywy podczas brytyjsko- Morskich. jowymi znacznych sił morskich szwedzkich działań dyplomatycz- wroga. Nie poniosły żadnych strat nych. Szwedzi, dążąc do zachowa- mimo dwudziestokrotnej przewa- nia neutralności, nie chcieli dać gi liczebnej sił morskich agreso- Niemcom pretekstu do inwazji na ra. Dwie jednostki – ORP „Wilk” ich kraj. W sprawie internowanych i ORP „Orzeł” – przedarły się załóg i okrętów starali się więc bez- przez silnie bronioną strefę cieśnin względnie przestrzegać zasad pra- bałtyckich i udały się do Wielkiej wa międzynarodowego. Brytanii, natomiast trzy jednostki Fiasko starań Kierownictwa – ORP „Sęp”, ORP „Ryś” i ORP Marynarki Wojennej o odzyska- „Żbik” – zostały internowane nie internowanych okrętów, pa- w Szwecji. radoksalnie, przyniosło dobre re- Całą wojnę Kierownictwo Ma- zultaty. Po stracie ORP „Orzeł” rynarki Wojennej (KMW) drogą i ze względu na zły stan technicz-

108 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna ny ORP „Wilk” strona brytyjska 19 stycznia wojennych. W trakcie operacji ujawniły się 1941 roku przekazała stronie polskiej nowe usterki, które czasowo wyeliminowały w dzierżawę nowy okręt podwodny ORP ORP „Wilk” z akcji. Został on skierowany „Sokół”, a 4 września 1941 roku przestarzały do remontu w stoczni Dundee i po trzech amerykański okręt S-25. Ten ostatni służył miesiącach powrócił do Rosyth. w polskiej flocie jako ORP „Jastrząb”. Po Na początku 1940 roku podstawowe dzia- sześciomiesięcznej służbie pod polską ban- łania bojowe w wojnie morskiej toczyły się derą został pomyłkowo zatopiony przez siły na Morzu Północnym, na wodach wokół sojusznicze. W tej sytuacji 11 października Wysp Brytyjskich oraz na północno-wschod- 1942 roku strona brytyjska przekazała pol- nim Atlantyku. skiej marynarce w dzierżawę drugi nowo Po zaadaptowaniu wyrzutni torpedowych zbudowany okręt podwodny, który przyjął do angielskich wzorów torped zaczęto kiero- nazwę ORP „Dzik”. wać ORP „Orzeł” na samodzielne patrole Obydwa wydzierżawione okręty podwod- bojowe (południowe wybrzeże Norwegii, ne zapisały chlubną wojenną kartę historii Skagerrak, Kattegat, Helgoland). Polska jed- Polskiej Marynarki Wojennej (PMW), pro- nostka wykonała siedem patroli, przebywa- wadząc działania bojowe na wielu teatrach jąc w morzu łącznie 120 dni. Patrole trwały morskich, między innymi na morzach: Pół- przeważnie 16 dób i kończyły się tygodnio- nocnym, Śródziemnym, Tyrreńskim, Egej- wym pobytem w bazie. skim i Adriatyckim. Podczas piątego patrolu, 8 kwietnia 1940 roku, „Orzeł” wykrył idący bez bandery nie- Polskie okręty podwodne miecki transportowiec wojska „Rio de Jane- na Morzu Północnym iro”. Po ujawnieniu, że jednostka wzywa po- i północnym Atlantyku mocy drogą radiową, zgodnie z prawem mię- dzynarodowym, zatopił ją. Zatopienie trans- Po przybyciu do Wielkiej Brytanii polskie portowca było spektakularnym sukcesem okręty podwodne ORP „Wilk” i ORP „Orzeł” polskiej jednostki, ponieważ ujawniło plany borykały się z wieloma problemami natury hitlerowskiej inwazji na Norwegię (operacja technicznej i organizacyjnej. Pogłębiały je „Waserübung”). nieznajomość załogi języka angielskiego 23 maja 1940 roku ORP „Orzeł” wyszedł i braki w umundurowaniu wyjściowym. Oby- w swój siódmy patrol bojowy w rejon na podwa okręty zostały wydokowane w celu usu- dejściach do Skagerraku. Nie powrócił do nięcia uszkodzeń kadłubów, a następnie skie- bazy. Kierownictwo Marynarki Wojennej rowane do bazy Rosyth i wcielone w skład (KMW) 11 czerwca 1940 roku ogłosiło ofi- 2 Flotylli Okrętów Podwodnych. 8 grudnia cjalny komunikat o zaginięciu jednostki. Za 1939 roku drogą radiową ujawniono, że okrę- datę jej zaginięcia przyjmuje się 8 czerwca ty „Wilk” i „Orzeł” przebywają w Wielkiej 1940 roku, czyli datę planowanego powrotu Brytanii. Tym samym zadano kłam niemiec- do bazy. kiej propagandzie wojennej, która twierdzi- Drugi z polskich okrętów podwodnych, ła, że jednostki te we wrześniu zostały zato- ORP „Wilk”, po powtórnym remoncie po- pione na Bałtyku. wrócił do bazy Royal Navy w Rosyth. Wy- Pierwsze akcje bojowe obydwu polskich konywał z niej patrole bojowe w Kattegacie okrętów podwodnych były sprawdzianem i pod wybrzeżami norweskimi. Swój pierw- przystosowania ich załóg do prowadzenia szy i jedyny sukces jednostka odniosła działań bojowych według brytyjskich zasad 20 czerwca 1940 roku, gdy staranowała

Kwartalnik Bellona 1/2012 109 Sztuka wojenna w położeniu nawodnym niemiecki okręt pod- pedowy. Natomiast we wrześniu 1941 roku wodny1. przedarł się na Maltę i został wcielony do Do bezpośredniego spotkania doszło 10 Flotylli Okrętów Podwodnych. w warunkach ciemnej nocy, podczas ładowa- W tym czasie część załogi ORP „Wilk”, nia baterii akumulatorów, w odległości oko- pod dowództwem B. Romanowskiego, po ło 300 m i przy manewrowaniu z prędkością krótkim przeszkoleniu przejęła w New Lon- nawodną 4 w. Niemiecki okręt podwodny po- don (USA) okręt podwodny typu S-1 (Hol- kazał burtę, co dało asumpt do jego starano- land), dawniejszy S-25. W skład polskiej flo- wania. „Wilk” uderzył niemiecką jednostkę ty wszedł on 4 listopada 1941 roku pod nazwą w dziobową część (przed kioskiem) i całą ORP „Jastrząb”. Dla PMW nie był to dobry swoją długością przesunął się po niej. Nie- nabytek, konstrukcja pochodziła bowiem z lat miecki okręt próbował ratować się szybkim 1920–1922, była więc przestarzała. Jej prze- zanurzeniem. Prawdopodobnie zatonął. jęcie przez stronę polską miało charakter bar- ORP „Wilk” został poważnie uszkodzony: dziej propagandowy: Brytyjczycy otrzymali prawie całkowicie utracił obydwie śruby okrę- od Amerykanów sześć jednostek tego typu towe, pękł rurociąg systemu powietrznego i jedną z nich odstąpili Polakom jako sojusz- wysokiego ciśnienia (180 KG), została ścięta nikom. rura kolektora osuszania przedziału minowe- ORP „Jastrząb” bazował w Holy Loch go, pękł trzon steru kierunkowego oraz zo- w północnej Szkocji i stamtąd wychodził na stał uszkodzony log i żyrokompas. Mimo patrole w morza Północne i Norweskie. uszkodzeń jednostka szczęśliwie powróciła W omawianym okresie w składzie polskich do bazy w Rosyth. Wiosną 1941 roku stanęła okrętów podwodnych prowadzących działa- do generalnego remontu, a załogę częściowo nia bojowe na morzu były dwa okręty: ORP wyokrętowano i skierowano do Stanów Zjed- „Sokół”, który operował z Malty, i ORP „Ja- noczonych. strząb”, operujący ze Szkocji. Stan taki nie W związku z takim stanem rzeczy polskie trwał jednak długo – 2 maja 1942 roku „Ja- okręty podwodne nie brały udziału w działa- strząb” został pomyłkowo zatopiony przez niach bojowych na morzu od końca czerwca okręty sojusznicze podczas osłony konwoju 1940 roku aż do końca stycznia 1941 roku. do Murmańska. Zginęło pięciu członków za- Sytuacja zmieniła się po przejęciu nowego łogi, sześciu odniosło rany, a pozostałych ura- okrętu podwodnego typu U, który Polskiej towano. Marynarce Wojennej 19 stycznia 1941 roku W sierpniu 1942 roku z Morza Śródziem- przekazała (wydzierżawiła) flota brytyjska. nego powrócił do bazy ORP „Sokół” i stanął Jednostce nadano imię „Sokół”. do remontu. Ponownie żaden z polskich okrę- Do końca 1941 roku ORP „Sokół”, bazu- tów podwodnych nie brał czynnego udziału jąc w porcie Portsmouth, brał udział w dzia- w działaniach bojowych na morzu – od sierp- łaniach blokadowych Brestu, w którym schro- nia 1942 do lutego 1943 roku. niły się trzy niemieckie okręty: ciężki krążow- 12 grudnia 1942 roku, a więc niecałe pół nik „Prinz Eugen” oraz dwa pancerniki „Gne- roku od zatopienia ORP „Jastrząb”, w skład isenau” i „Scharnhorst”. W tym okresie ORP PMW wcielono nowo wybudowany okręt „Sokół” wykonał 13 patroli bojowych. Na- podwodny typu U – ORP „Dzik”. stępnie został skierowany na wody Zatoki ORP „Sokół” i ORP „Dzik” bazowały na Biskajskiej, gdzie podczas trzech patroli bo- wschodnim wybrzeżu Szkocji w porcie Dun- jowych wykonał jeden nieskuteczny atak tor- dee. Obydwa okręty wykonały po jednym

1 Pisemną relację z tego epizodu bojowego złożył bezpośredni jego uczestnik kmdr Bolesław Romanowski Zob.: B. Romanow- ski: Polskie okręty podwodne w II wojnie światowej. „Przegląd Morski” 1958 nr 3, s. 26–27.

110 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna patrolu bojowym na wodach norweskich i po Bilans działań bojowych poszczególnych powrocie z nich zostały skierowane do dzia- polskich okrętów podwodnych w latach łań bojowych na Morzu Śródziemnym. 1939–1945 przedstawiono w tabeli 1, a cha- rakterystykę ważniejszych ich osiągnięć Działania bojowe polskich – w tabeli 2. Uzupełnieniem obydwu tabel okrętów podwodnych na Morzu jest kalendarium, które przedstawiono w za- Śródziemnym łączniku. Malta ze względu na swoje strategiczne Działania bojowe polskich okrętów pod- położenie – dzieli Morze Śródziemne na dwie wodnych na Morzu Śródziemnym można części – była nazywana „niezatapialnym lot- podzielić na dwie kampanie: pierwszą, w któ- niskowcem”. Systematycznie bombardowa- rej brał udział ORP „Sokół” (wrzesień 1941– no ją z powietrza. Celami tych ataków były sierpień 1942), i drugą, w której wzięły udział zwłaszcza okręty brytyjskie w portach – na dwa okręty – ORP „Sokół” i ORP „Dzik” redach i kotwicowiskach. Znaczna część tych (marzec1943–kwiecień 1944). jednostek została zatopiona. Podczas jedne- W pierwszej kampanii śródziemnomorskiej go z nalotów poważnych uszkodzeń od po- ORP „Sokół”, z miejscem bazowania w por- bliskich wybuchów bomb lotniczych doznał cie La Valetta na Malcie, operował w skła- znajdujący się na Malcie ORP „Sokół”. Jego dzie 10 Flotylli Okrętów Podwodnych. Zato- kadłub sztywny został przebity w przeszło stu pił krążownik pomocniczy, niszczyciel, dwa miejscach, uszkodzone były również obie transportowce oraz szkuner. Ważniejsze ak- baterie akumulatorów. Po prowizorycznym cje bojowe ORP „Sokół” w latach 1941–1943 remoncie – siłami załogi – jednostka dotarła przedstawiono na rysunku 1. do Gibraltaru, a stamtąd do Holy Loch

Rys. 1. Ważniejsze akcje bojowe ORP „Sokół” w latach 1941–1943 ÓZródło: C. Rudzki: Polskie okręty podwodne…, op.cit., s. 156.

Kwartalnik Bellona 1/2012 111 Sztuka wojenna - n o a l i ñ ê r u p a w n ³ i k s d l i o a k o ¿ i ê i k l n i e z s o c g o y ³ d e e z i m i m a w n h w e z n i m e c a z j n e e z y i n u e r u z z i n w n , p i s u g j ³ l ó d a W d i c a ¹ u a e 4 m n ê j e n k M d l w z e i o o w g K a t r z e n U z z i n a d u a n 2 S z w o k h u e 5 4 i k c k o z e w 8 9 r z z e ê o - d y i 1 s r y n a 0 y s m u M n u 9 ³ o 4 i w i w a h c e e r 3 a n 9 i n o c t i w n e r e 9 1 n i y w e . ¿ g o z r p i 1 a w w . 6 n a a e e w r r e w o z o 0 0 ³ w j d k . e c o 1 t a o o t o o a . 1 ¹ r n j z wy t p b a d- p 1 1 y y ) n n j j 0 o o 4 ) 9 w w 9 1 . a 3 a l ) ) a 4 c c 9 e 9 9 t ñ ñ 0 ó 1 3 3 H a . . o o h 9 9 8 9 ) u k k c ( 1 1 s 0 s 0 . . p 3 . ñ o o d s n 4 0 9 w 9 a d 945 d n y ( 9 1 0 o e ) ) . y . 1 j d a i w 1 9 9 9 n ³ n 9 9 . 4 9 e s n G 3 c 3 3 r c ó 3 3 6 1 1 e R(d) l 9 ( o ( 9 9 a l o p 9 9 0 i t . n 1 939– 1 1 n e ³ 1 1 h . h ³ s . . ¿ L . t . 1 t 1 ó 9 u H ó a 9 9 y y ³ 9 9 2 n i / J 0 P p 0 s s 0 l d 0 0 . a l o . . i j . 0 . . o o z d 5 a 8 8 a n e 3 2 7 i Tt w R r ( lk R ( M ( n o 2 1i a 1 : i j c b a u e l b a w o y d b z ê h i n g i t S y o g y e i n n i i e s w k R n i i i o e ) w c i r a h i c e R ml m md k e t i o i n y s z y c j 0 N m a s z e o e 2n 1 2n e o i a e z w a i i a r w tów podwodnych w latach n n z n o b n n R p s ( ę o j e j j n j o i a y r t ¿ o e e e e e e c o p z i s e e d c n t w w w g o a c j z w k t E n r o o o e y e ( i b t o j e a u ( t z n n n n n i s i i i r z e n i s a c a i j d n : z l o u i l c e : m m m r c o j e i i o w e y j p a s n p c o n j n m m n ³ y y 2 y z l l l c s T w i n m i , k l e b r e ó d d d n i i o e o d s z o j a o e o a i w o o o i h h a P o c w n h r r S r M z r i z d s d c k k l . t z p l a k r g g g . e o e Z r S o o o a S i z o t t o h M a a a o u t p r e d T t z z z z z c p n z g w o z p p w ê y j j j z S S ê d e r S e d i o i w e e e a u w z k a i o t s a i k o o w r n n n () o ³ ³ o n e u o ³ ê j k n c i t n n n a p r e o o a z o i r c o a e . ê o o o k o i k k c ) k c y r r r r e p w b i w r r o g r r e k o i r m b b ; b i o c k o a e a a o g w n a c e o o o n ê l l y l n i i d j n e r i r u e ó ä ä s i ä n e m w e e a ; e e e e i n e s ; i i i ; t k z z t n a a M n M M a r r s s e e n n n e s m n m s i m n i z ) l h i l l i a r w p p c a a e e e a w c n o o o i i i a s o o o o r j i i o e r k n r n w r n a a o e o r p h ä h h c i w w w v v a v u r d o o o c o c n i z x i x i u x i e e n o i i p a a a s ä ä d ä n n s s z z z t t a t t y t t e o j a a j a r w k k k o r e e r z s s s e e e t n l e z e V S N j V S j V j e c c S a z i i a e t bojowych poszczególnych polskich okr e o o o r r a a t o i y y S t t n ń ³ ze ³ ; u u ; ; in b J b p0 p ( s h n p m p0 m a ł u t ê r k o e k k p 1 l i z i a y r ê b . Bilans dzia S W R ¯ O ) w 1 z a P P P P R N R R R P R O ³ O Oz On Oz Tabela Tabela

112 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna . . y y 980 j n 1 c e i o o w ê W l i n l s- 8– c . ó s u 1 t M w a u 9 l s e r g t ê i ó K t 1 . r n o a ê k y s r i r k m a u t e z a k l o g w k b a a c a l S 6 o o a z ó o p u ¹ b ³ 7 r A k t P z z y b w c y . o o ê c ¿ e t 0 o z 4 r e 0 g U y z i u d 4 t ³ c i S k r 6 j l e ³ w w s i 9 o o y p e l t c ó o o 1 m d ³ ³ t . 4 y ¹ b Redakcyjno-Wydawniczy e o o ó ł i d r r ³ a ê a z r 6 a t c r r t ó w e a l n B t i 0 i y w . a n o u d i s t z g o w z 3 z 1 k n k ³ n c z Z p u i 1 e s a y z o e j r . Zespó s b y n i m t m h o ść n y i ¹ o c o r o i ł ê k y w i y b t k K Polska Marynarka Wojenna s l n a g : s ê . o t i ³ o o e e e n g i s i n j a z p i g c w e p d w ¹ g d o o c r z r y i n a o e ¹ d r g t i o w d d o n o z w d i o wy k e s r u a z n a o N o y ³ t n e zu 6 s i P Ua o p R i h n k w w a a a n g wiatowej i c u n d n ś a e y u W i z b i w a o r j j c w n ü o z p c r dê ) ) ¹ o e o p r 2 i a r a e 4 4 n u i z r t o 4 p s i w w¹ 4 4 a e o e ê 9 o r r a n b 9 9 t n r i p 1 a ³ e 1 1 k . a a i t i W) o ze w g Je s ( s n o 5 1 3 0 . 4 4 h , , 2 9 9 m ( i 3 c e e a l h y h 1 1 ³ ³ i i y n n l l ( ( e c n c b o i a a r y y o o c z w 5 m m k t n n e e r r . i i t t o w w s c e e o a o o i i i k k j n a a M o o e ³ k k z z j j p s s L o j j p p y y ó w d d o o a r e e b w 985; C. Ciesielski, W. Pater, J. Przybylski: Pater, 985; C. Ciesielski, W. w ó ó 7 b 9 b n P o r g r g 1 Ny E E . . . . ³ ³ i y ñ ñ u z M M M M h b z a a d ³ ³ r c e u ê a a o z a i i y z m r p t z z r b m 945 Polska Marynarka Wojenna w walce o niepodleg s p y M d d o z 4 1 / i b h h w c m e e i m i i e c c n i y y y M s s L n z i d n 939– r w a a d n w w z 1 8 tów podwodnych w czasie drugiej wojny z z y p d c o o ę j j 7 0 c c n ¹ z ³ o o 9 2 7 c w w b b 9 . Wyd. MON, Warszawa . Wyd. MON, Warszawa 1 1 o ¹ ³ h 969 . o c z 1 i a y e e i i i 3 e c z n k z 9 c r ) ¹ y c a j a 1 d ¹ e p t 926– l e a j d . i y k j a t y 1 ³ e c a o z 9 r c e e w r w r i a c 0 H o z m w B y o a . c g ³ b j e i y i y k j s i i j ³ e d 7 a j p j z n e o y c e n c i p z 1 e i i 3 w e e c l n u S i b k c e i z i k z o ( l o y r 2 e j r k e n Na morzach i oceanach i n a j w t t a e n n e o ³ h P p i i n ¿ z n e s s t a w , b ó bojowych polskich okr . e j e n a y S o o i i w W ty podwodne o w k a e s a P n n r c e i ę ³ w ęć w s l n o j i o w . u o d d w l a ñ z n o l d a t c d e e r o r w R u M j j a e t gni a n y s n e N a k z i T d ą u t ê a r o o r i a w 2 7 T o n z b S d i p r m G s p P n o 4 1 T j R ³ ³ i i o R B z z Polskie okr b B ñ d d 0 . a o o ³ w 6 h s k k a ó 8 e c y e i z z t i i s i n y n z s s 8 k k k e c c 5 u u d w 2 c c 3 niejszych osi c c o o 3 i i y y y ż k o t n t t n u ³ ³ j ³ ³ ³ n ³ ³ i i u u ¿ a ó a a ó o o ¿ p p s j a a b B P B B P o o n e z t t n . . . . . o e a a 992. R t o z z t 1 bM.) M M M9 M M u t ê b r asne na podstawie: J.L. Englert, Z. Kryger: ¹ ł ³ k z ³ r ó o t e k k 1 1 i l s z i a z r o ê a J S D Se W e O w z a P P P P P P N R R R R R R Oh Om Oe Om Op Ok Marynarki Wojennej, Gdynia 2009; C. Rudzki: Marynarki Wojennej, Wyd. Bellona, Warszawa Wyd. Bellona, Warszawa Opracowanie w 2. Charakterystyka wa Tabela

Kwartalnik Bellona 1/2012 113 Sztuka wojenna W 6 ³ 4 M y ¹ 9 j z k 1 e c . s i l u ñ 8 k k o o s 0 l 7 o . p k r o 1 a d p ³ z 6 o y 4 z ¹ p w 9 r c 1 e ê ê ñ . d b b o 8 u ¿ ¿ n k k 0 u u . a ³ a ³ o z 3 b s r s e o a ³ c i g m ¹ p e j T m w o w a a ³ o i w t . y i ó ó R u n o z w h n a k k ¿ w y z z B a n c d ³ l i a a a i ó c u t . t o l i p k e e n , op.cit. ¹ s i a k a i z n 6 ³ e s h h j T y o r n z k c t t c c t e y t 5 1 o s a r y y z R s t s 1 1 r i o 5 u e m w w s B l ³ ³ o u k u i d 3 y t y y o o n n ³ a a t b i z 0 n s r u d d d n n r d a o z p 6 o ¿ a z e e e o o o e s c j n o 8 a p t k p p k k o ¹ 1 r d r n r ³ y y y m a 2 8 p 1 o e o o o y j t w Z 4 w t w t ³ t i o 3 s ty podwodne… ę e i l l h ³ ³ ³ o l o c r a a a r y e y t o t 5 n n n r a t a w w w o o o p a p o o o Polskie okr k k k j j j p y y y o o 2 o 2 w w w b b 3 b 1 1 ³ ³ y ³ y u y b ¿ z b e r u ³ i i z e o r s n n z r p ¹ ¹ m d d m y 4 i p k k c M 7 4 m s w s ê l l ¹ ¹ i i 1 ³ 2 r r i o M n o 0 s e z e p d p 4 e 0 i d d d 4 d 0 n 0 n d ê , op.cit.; B. Romanowski: m o 0 a 3 a o 1 p p 6 3 b 6 s b p 3 ¿ 9 u i ³ 3 j m d u c 9 - y z m z g e a 1 r d d y n . n w e w i z e ê o o 9 o ¹ w i ³ t ) ) z r r c b d y a n u 0 u o j i a w n n o y . w g g i i t S l e n ó r k t k n c f a 5 o a a z s h t . a k a a k o r l m m z z t w z 2 p 3 c v o s o r a w a p e t a z . s e a a g 0 0 y i e e i o o 9 i i z H n a n e 1 2 w y n i r N c e n p j n n 3 m i ( ( r r r ( a u w p w c y ¹ e j e j n 9 e ó a ¹ e Na morzach i oceanach… i i e t t i p o o w n o y t e e e a y 1 b k w r t k s c . w w s k c n o d d n s i r w o u o w w y , j ê a 9 a a o n o r e e j z ) o t t s o y o r o i w J u 0 w n b t y e p p k s ³ s ³ . o S p n n n e k a r r y z i i z ê y t o ó o ó d r ³ r r 8 p h o o o n w w t w z t p p m p i p m r o b s g c b p 1 h e e c n a n e n e i i i k a m k k k m s i e i n j i s s e s k e k M i k c i k a 2 e e e a c z z c o s k r j a y y w d w r d w t n s t i ³ r ³ r ³ e r L ó ó e ³ a o ó r o a r g o B g a . B N P N B E N a t n ...... k a a Z My My M M k M M M S M M asne na podstawie: J.L. Englert, Z. Kryger: ¹ ł ³ z r ó t k 1 k i i s z y o b a ¯ e J e De R S P P P P P R R R R R Oe Ok O b Oe O " Opracowanie w

114 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna w Szkocji. Została skierowana do remontu 1 Flotylli Okrętów Podwodnych, która bazo- w stoczni Blyth. wała w Bejrucie. Z bazy tej ORP „Sokół” W drugiej kampanii śródziemnomorskiej wykonał cztery patrole bojowe, tyleż samo obydwa polskie okręty podwodne zostały wykonał ORP „Dzik” na Morzu Egejskim. wcielone do 10 Flotylli Okrętów Podwod- Po wyparciu Niemców z tego akwenu nych, która bazowała w porcie La Valetta na 1 Flotylla Okrętów Podwodnych została prze- Malcie. Sukcesy „Dzika” i „Sokoła” spowo- niesiona na Daleki Wschód, obydwie polskie dowały, że do okrętów tych przylgnęło mia- jednostki zaś skierowano do Wielkiej Bryta- no „strasznych bliźniaków”. Operując z Mal- nii. ORP „Sokół” wszedł do Plymouth ty, patrolowały one akweny położone wzdłuż 30 marca 1944 roku, a ORP „Dzik” – tydzień włoskich i greckich wybrzeży (Morze Tyr- później, 7 kwietnia 1944 roku. reńskie, Adriatyk, Morze Egejskie), brały W czasie działań bojowych na Morzu Śród- udział w inwazji na Sycylię oraz zwalczały ziemnym polskie okręty podwodne wyróżni- żeglugę przeciwnika na tych akwenach. ły się wieloma walorami. Należy zwrócić W czasie działań ORP „Sokół” wykonał sie- uwagę na dobre wyszkolenie załóg, duże dem patroli bojowych, a ORP „Dzik” – umiejętności bojowe dowódców oraz chęć osiem. Ważniejsze akcje bojowe ORP walki. Jak stwierdził kmdr B. Romanowski, „Dzik” w 1943 roku przedstawiono na ry- marynarze polscy, dysponując takim samym sunku 2. sprzętem i działając w takich samych warun- Po kapitulacji Włoch i poddaniu się floty kach, bili się lepiej niż marynarze jakiejkol- włoskiej bazująca na Malcie 10 Flotylla Okrę- wiek innej narodowości. tów Podwodnych została rozwiązana. Oby- Bilans działań bojowych polskich okrętów dwa polskie okręty podwodne weszły w skład podwodnych na Morzu Śródziemnym jest

Rys. 2. Ważniejsze akcje bojowe ORP „Dzik” w 1943 roku ÓZródło: C. Rudzki, Polskie okręty podwodne…, op.cit., s. 160.

Kwartalnik Bellona 1/2012 115 Sztuka wojenna jednak ciągle „poprawiany” przez różnych lektury artykułów R.M. Kaczmarka trudno nie autorów. Twierdząc, że opierają się na „no- odnieść wrażenia, że wszelkie wątpliwości wych dokumentach brytyjskich”, wciąż bez- rozstrzyga on w sposób ostateczny. Zdaje się krytycznie rewidują oni sukcesy bojowe pol- nie zważać na to, co stwierdzili w relacjach skich jednostek. bezpośredni uczestnicy tych wydarzeń lub ich Liczbę i tonaż jednostek pływających za- przełożeni z KMW i za wiążące uważa jedy- topionych (uszkodzonych) przez obydwa nie te zapisy, do których udało się dotrzeć polskie okręty podwodne, podawanych przez w brytyjskich archiwach po ponad 60 latach. różnych autorów2, zestawiono w tabeli 3. Niestety już prawie stałą praktyką młodych, Z danych przedstawionych w tabeli 3 wy- bezkompromisowych i żądnych sukcesu „ba- nika, że rozbieżności zarówno w liczbie za- daczy” są działania w myśl zasady, że jeśli topionych (uszkodzonych) jednostek przeciw- fakty przeczą głoszonej przez nich tezie, tym nika, jak i ich tonażu są znaczne. W trakcie gorzej dla faktów.

Tabela 3. Liczba i tonaż jednostek pływających zatopionych (uszkodzonych) przez ORP „Dzik” i ORP „Sokół” (według różnych autorów)

Wspólne opracowanie Nazwa Dane wed³ug Dane wed³ug obu autorów (wersja okrêtu A. Bartelskiego R.M. Kaczmarka uzgodniona) ORP zatopi³ 13 jednostek zatopi³ 8 jednostek zatopi³ 8 jednostek Dzik p³ywaj¹cych o tona¿u p³ywaj¹cych o tona¿u p³ywaj¹cych o tona¿u 19 382 BRT, w tym: 8480 BRT, w tym: 16 169 BRT, w tym: zbiornikowiec, 2 frachtowce, 2 frachtowce, statek pasa¿erski, 3 promy desantowe, 3 promy desantowe, holownik, 2 szkunery, szkuner, szkuner, kuter rybacki 2 kutry rybackie 2 kutry, uszkodzi³ jednostki 7 barek p³ywaj¹ce o ³¹cznym tona¿u uszkodzi³ 4 jednostki 670 BRT p³ywaj¹ce o tona¿u 22 090 BRT, w tym: 2 zbiornikowce, 2 statki pasa¿erskie ORP zatopi³ 18 jednostek zatopi³ 17 jednostek zatopi³ 14 jednostek Sokó³ p³ywaj¹cych o tona¿u p³ywaj¹cych o tona¿u p³ywaj¹cych o tona¿u 15 668 BRT, w tym: 10 133 BRT, w tym: 10 793 BRT, w tym: 3 transportowce, transportowiec wojska, transportowiec wojska; 9 szkunerów, frachtowiec, frachtowiec, 5 kutrów, patrolowiec, patrolowiec, pomocniczy cigacz 9 szkunerów, 8 szkunerów, okrêtów podwodnych 5 kutrów rybackich 3 kutry rybackie uszkodzi³ 3 jednostki uszkodzi³ jednostki p³ywaj¹ce o tona¿u p³ywaj¹ce o ³¹cznym tona¿u 9006 BRT, w tym: 810 BRT oraz jednostkê transportowiec, o nieustalonym tona¿u statek pasa¿erski, kr¹¿ownik pomocniczy

Opracowanie własne na podstawie: J.L. Englert, Z. Kryger: Na morzach i oceanach…, op.cit., s. 75–76.

2 Chodzi o A. Bartelskiego i R.M. Kaczmarka. Autorzy ci przedstawiają zarówno różne dane, uzyskane w wyniku indywidualnie prowadzonych analiz, jak i dane wspólnie uzgodnione, stanowiące uzupełnienie artykułów R.M. Kaczmarka opublikowanych w czasopiśmie „Morze, Statki i Okręty”, w numerach 4/2004 i 6/2004.

116 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna

W niniejszej analizie bilansu działań bo- Kwestią do rozstrzygnięcia pozostaje po- jowych polskich okrętów podwodnych pod- ziom skuteczności naszych okrętów podwod- czas drugiej wojny światowej, oprócz danych podczas ataków torpedowych na okręty nych uzgodnionych przez A. Bartelskiego i statki handlowe przeciwnika. Na podstawie i R.M. Kaczmarka, przedstawiono informa- danych zawartych w artykułach R.M. Kacz- cje podane przez bezpośredniego uczestni- marka3 opracowano tabelę 5, w której przed- ka tych wydarzeń kmdr. B. Romanowskie- stawiono użycie uzbrojenia torpedowego go oraz przez historyka Marynarki Wojen- przez polskie okręty podwodne w czasie dru- nej kmdr. rez. dr. W. Patera. Ten ostatni ana- giej wojny światowej. Należy nadmienić, że lizował bilans działalności bojowej PMW ostateczne rezultaty działań bojowych były w 1946 roku na podstawie wyciągów z roz- osiągane nie tylko przy użyciu torped, lecz kazów dziennych szefa KMW. Sumaryczne także w wyniku ostrzału artyleryjskiego lub zestawienie bilansu działań bojowych pol- wysadzenia materiałem wybuchowym przez skich okrętów podwodnych w latach 1939– grupę pryzową. 1945 przedstawiono w tabeli 4. Mam nadzieję, że niniejsza analiza działań Celem analizy zebranych danych jest zo- bojowych polskich okrętów podwodnych biektywizowanie przedstawionych rozbieżno- pozwoli specjalistom ocenić, jak mało wia- ści i uwiarygodnienie danych, które zostały rygodne i mało obiektywne są informacje zaczerpnięte z pierwszego bilansu działalno- przekazywane przez R.M. Kaczmarka. ści bojowej PMW, dokonanego przez KMW Świadczą o tym zwłaszcza dane dotyczące w związku z przekazaniem w 1946 roku pol- skuteczności ataków torpedowych polskich skich okrętów (ich powrotem) do dyspozycji okrętów podwodnych. Admiralicji Brytyjskiej, oraz danych przed- Zebrane dane o atakach torpedowych, stawionych przez bezpośredniego uczestni- choć zapewne niepełne i wybiórcze, pozwa- ka opisywanych wydarzeń. W sumarycznym lają na przeprowadzenie analizy 34 ataków bilansie uwzględniono rezultaty działań bo- torpedowych z użyciem 89 torped, z których jowych ORP „Orzeł”, ORP „Wilk” i ORP 30 osiągnęło cel, a 59 chybiło. Dane te umoż- „Żbik” w latach 1939–1940. liwiają oszacowanie skuteczności ataków Jako sumaryczny bilans działań bojowych torpedowych polskich okrętów podwodnych polskich okrętów podwodnych w latach dru- na poziomie około 34%. Jest to dość niski giej wojny światowej przyjęto następujące poziom, jeśli wziąć pod uwagę stwierdze- dane (w tabeli 4 przedstawiono je w wyróż- nie R.M. Kaczmarka, że w większości były nionym polu): to ataki wykonywane do celu nieruchomego — zatopiono 52 okręty i statki handlowe („na stop”) lub też salwą torpedową (z trzech nieprzyjaciela o łącznym tonażu 74 708 BRT; lub czterech torped) z niedużych odległości — uszkodzono kilkanaście jednostek pły- salwy (400, 1000, 1200, około 2 Mm). Tak wających nieprzyjaciela o łącznym tonażu niefachowa ocena strzelań torpedowych musi 23 900 BRT. budzić zdziwienie specjalistów. Dane te stanowią kompromis między da- Zapewne brak obiektywizmu R.M. Kacz- nymi przytoczonymi przez B. Romanowskie- marka wynika z jego bezgranicznej wiary go i W. Patera, natomiast znacznie różnią się w prawdziwość zapisów zawartych w doku- od danych podanych przez A. Bartelskiego mentach brytyjskich (włoskich) oraz ze świa- i R.M. Kaczmarka. domego nieuwzględnienia dokumentów pol-

3 R.M. Kaczmarek: Polska wojna podwodna. Cz. I. „Morze, Statki i Okręty” 2004 nr 4, s. 48–55; idem: Polska wojna podwodna. Cz. II. „Morze, Statki i Okręty” 2004 nr 6, s. 44–52.

Kwartalnik Bellona 1/2012 117 Sztuka wojenna z o i e ¹ n j z c z r o u c i e y p z y h o z n z t ³ i r i c a n e i d u i l e e y j b p k b z t k k ê z j a r c p i i s a ³ ¯ r s ê o l y e u z W r r i a O w m m i z z O, o k ; k y z M ) o u 6 p e o g s e n j j d P p 4 n u c a R P s y a i e s 2 t i 9 k s m a R n ¹ n y O y R w w w : z k n 1 e d z r y a ¿ i ik O l d ó r s a e ¹ i a O z Ui l ( i t r ó l n B r e i n w d r i s o o B o i a w n a s j e b t o l a y . z d i z m P e n c n o u a p i ³ J h n y a a l j y n a z d a i t z t r W P w w a k w a e g c o s o r a a n ó h e i m t t a o P t w y l t w z w o t c y s W P m ê r i r o u y m R w y j k d n r a z z p e r R M d n i o o o k 8 r a t a O U e n z * p b d K p³ s i b A o 6 r³ Ok p n i d ) i y k n w t j ) 0 8 ł o a o w t 0 0 ñ k i ó w s i 9 7 h a t ³ c I i I c n ê a róde 4 3 r y i y ź h a t w 7 2 k z c i c n ê o d ¹ c r j u u a a : R t ¿ ¿ ³ k e a h s k l s a a a i o B z c n l w i nych r n n ó k a y i k ż l ³ 4 2 i p o o w n s t t o p 6 l 5 b y n e h 9 o k y w o m m c o n p e e j n n 6 y y y z ug ró t t ł a z h n n n h e 2 o s d s i d c z z c c d o o ; w o e p u y y a c c y T T n r o k w n ¿ o o w z ¹ ¹ t t z w w d ³ ³ a c a ó d w R R i o a s a o o t e i n c e y e j d t j k m B o j o B z u t n c o n c o w o w u t h a a ¹ i e a a s b p 945 (wed o j r c t s t s 1 w b r a m y e s y e y z ó o ( r w r d n s d - p y j ³ e z y a h s w w e k n c p i 939– n r n c ó ó e m u i n ¹ 1 ) r r ³ o e r a y t l k k t o r T t e a t r m z u o k o w w s n t t o R b p s k 7 5 a u o o ) s h d j r B k 7 1 1 3 t 9 6 n c T o a o ; z ³ y d n i 7 ) n ; ; k ; ; h ; R s c b z e ) d 2 T o j ¹ B d j T e 0 3 p n ñ j R ( 3 o a , 1 0 ³ o R a i t k B ³ 5 T , w 4 0 a z B p z a y R 1 4 ³ i c 0 1 s o c t 0 3 5 p z 0 6 u B w a ( e a 4 5 2 d i o G k g z l a 0 i 6 y 8 5 e ( , , P m o ( z c 0 t i w r T u c w t s 4 c i 5 a a ó s , ó R a r o i n t 8 t k 3 - n p e k c o a B s l ê t 3 j t d W r n o l M a o w o 0 k e t n u j u m tów podwodnych w latach m g a 8 c s o ¿ w d r z ę e . o e t 6 i 0 e j a a o i y e z c 4 p 2 n o z k r e c , w 5 e w i w i l i c o s p k i j T t d i 3 o n n ó e e j i t w i i n o n o c r k e u e c t c o ; n m i m p o t w o w ¿ n y y o a r y e T t t z z p o i a m a n c m n o ¿ s c ê c s m n u R n n z d e o r p z l i n ¹ ¹ o e o s c ³ o k 8 r B p s t s e a c ó p c i w ; i ¹ k o n r 1 l w ³ o n t e g 0 e o n w ³ i ³ ³ k W i ó a e t i m d i i i ³ ³ i e c r e 0 r a o o ; n k a z y z i t w y y l i n t o k z c i e z t z 0 o r z n z ³ e w o z i d d y h y o w b p i i w c l r r z a c p z c c c o o t t t w S W O ¯ o D 0 p p o a o e c z z s z c k k a u s r k ê ¿ o 1 o o z g s t s n ³ d r ¹ z r s z t t i i i k ³ f a ¹ s P P P P P a a a o t s k 2 s u r i c y n n a a r r bojowych polskich okr 4 u i o ¿ z t p t 4 z u z z p a k o n R R R R R ń W , ; ; ; ; ; y * * * i a O ³ Ok O ³ Ok Ok ł - , w a 8 ó , , 6 z . , m . . . e 9 t . a t z i i y i a t k 1 c h n e c c k i . . z , n : c a e s : i k o n p l p o e W r a a ³ K ³ r s n y ³ o o o l e n d . i d m d M , , z e o P a . . ó g ó u n . . M p K r . : . r e P y . g k o u r k e c a : ¹ o i a L z R i f e n K o n i k e . u , r c D i e d . i d z s r ) asne. a y z ( . k . i ł o e Z o w o s h s u 0 n n , w t l m w l 8 W r o c k z a 6 d e h u d ó : 3 n e t a o c l . w r o c r o r a p 1 z A s a g o e r 3 y p a s p t , n c m 6 3 o n K . B 1 a y - t a o a 4 t i W E . n r . 3 m 4 P , n c 9 ê . e R j . p 1 r 2 M i S . k 1 . L a . . o p z k o . . . e W z B o s A R r w d ia s J N o Tabela 4. Sumaryczny bilans dzia Tabela Opracowanie w

118 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna a n j a ê i i e u c i n g g c b i a j r e y a ü z 8 r r e w a k w r e p y s w o U o w n a i N W g d ó n h a j i ) i a r c d y e a n i j w z a a ó d z k ) v u ) m e z a h o i u n s s e a z a d j e i c b n k e a i y k m r i a n i i e o i a k s r g s N d i k n z a s o u l h o b i k M a t u ñ a e s R ó c w f y l T e y c e r d a s l r v a ñ e h i r l c o z n e w s 0 i y r d I e a r a c y G e n e r e a t B o ³ n 1 L 7 i e H r o o y a N g r w i s S a b c p ó c . i c a z T y o k c d a N o p ³ o o p ê k i L s e l d i o . T m j k o o o . s n a o n o c t ³ n e o . d t y a e n o d n k M S ³ d ³ o i ³ o a ó g ³ n a P t w o r M u e ó o p Z p ³ i z a ( o M a ( a k p c o n k t z m d a p j a w n o ( M w n e 0 w 2 y a l z i g r k e l y y i a c k u e s i c g p r l e j n n t c n s a l i r e b n i e i o d y y l o i r a a ê c a o d t i o o m t c ( ³ r k z t r y a a n s n e w e w n w w ) o u N k c c h s z w e I r h c B p l o e B o o o z y k o e i c c a r m i c e r k a c k k a w s n h z i i n a i i n i wiatowej* e z r o n o i f f t n) c e t c c r o s k d m ś e P e e n i i l i a y 6 y u p t a e r c w t t e e z o e n i i n i i o a k i b w a r a i e l n n i d r e o k t k a t z w i n t t i w o w w n i c d e e e c e r J s a a s i d n a o d r k o o e ( m e r a d d i t e k i o p C i i i o a p f s k w e e z e p e t k i h s i F p z z o i w r t p a n o i o d p t v s n c m ³ o s r n e e a d r ³ r ¿ i i i t ñ a e n z C A(p w i o o n n o r ¹ w i o e u t i fa a r n ) r de b Ra t k o za a a a a y i a e e d d d , c d n n n t a e e e a , , e e d o o a i i n n n n n n n n n n u z t n p u u p p l p e l l l r r j r r b b r o o o o o o o o o o t o i i i i i i i i i i e i e e y y , u o o o 5 o i t c t t b b b b b b b b b b t c c h h b u z l y y y y y y y y y y y c c a e a a a e e w h h h h h h h h h h w w h i g n n n y y c c c c ck c c c c c c R c u z w z d d d r r r t t d w e e e d j j j ty podwodne w czasie drugiej wojny ę - m m m y æ m m e l M 0 0 w 4 l 0 0 e e e e e e o 0 0 d ³ 2 a 0 0 2 0 O g s 4a 4a 1 1e ~ j e a e . d d d d d d d d d d z z z y a a e e e e e e e e e e w c c i y a a a a a a a a a a d a d d p p p p p p p p p p n n o n y r r r r r r r r r r n y y e w w w w w w w e w w w w e d 3 z l l l l l l l l l l a l o o o o o o o o o o d r d d p p p t t t t t t t t t t e t a a a a a a a a a a a g r r r e e e r j s s s s s s s s s s j j p s o o o 2 4 4 3 2 4 2 3 2 3 t t t r o o O z z z z z z z z z z o p p t 4 9 4 4 4 4 4 4 4 4 4 3 3 1 9 9 9 9 9 9 . 9 9 9 9 a 9 1 1 1 1 1 1 t 2 ...... 1 1 1 1 1 2 . . . . . a 0 7 0 1 4 1 0 . 1 9 3 6 9 1 1 0 1 0 1 D 4 . . . . 1 . . 0 0 0 0 . . . . . 8 1 8 2 5 0 9 / 2 2 7 8 4 1 2 1 2 1 1 3 1 ³ ³ ycie uzbrojenia torpedowego przez polskie okr ³ ó ó ó ó ó ó ó ż a e e u k k k k k p k k l t z z i r y w r o o o o o ê o o ê 1 z r O 0 R 9 S 1 W 0 S 1 S 1 S 3 S 2 S O S S a k o N P P P P P P P P P P P P R R R R R R R R R R R R O9 O ³ O O ³ Ok O0 O1 O ³ O1 O ³ O ³ O ³ Tabela 5. U Tabela

Kwartalnik Bellona 1/2012 119 Sztuka wojenna e e i n y r k o t i c u 8 p a k o b t 3 y a r z ) i y c e i m d i i p o a ê r M y t l s m z e a n p i k m y 6 c a a y s c l e s t B o w j o o 1 M r ³ y ³ v u e o i C z z y , e r u t o o o i ó i t t w z z t i a 8 l l P r l l m k r n p g K p g a a 3 a a y a u l l o e u o d e i i a ³ y t i c y l e p a i P L r M M p o o z o y z k ³ e n M M k r S a h o k d i y s u o u u S p o j s t r p i c ³ p k 7 a a ê ¿ ¿ t p k r a i i i i ñ e e h s l l t o i e k d s s i k o a o I e e g c l k i b b k y m w d d o r , r d p S - u r , n s E , o o ¹ ¹ k j w a ¹ l l y o k d l k o ( . P y p p d a j e y y t T y y n y ó o i t k o z z t ³ e g z s M a . c h r r i w w r r a o a o i r o a i o t c E p p r p M r k d g n d s . a w ³ d r d u d Z A w ó r o M A A o p e a m V n w A c y ê e a c c i o r a P P p n c k n ¹ k k e k g i y j p y w c d i e s O O i i j n e s n o z e o r j o e o r t i h m w t r i i e c t z z o o t a w i e i o r k y e a i s n n w o p t e c c r t n z w z i t o w s n w n o k u w u a d r r s u c a a a o e h k u ê O o a s o w p i t k k ¿ d o ³ c i e t o n a g g r r i p g g i k X i z i i k r s n h o i a t t r w m i n e p e p i t r w e a n z i e f s c c c u n c S k a r z n s w u o e s t ¿ g E 6 y n s o s a r i t i e k b c a i a w c t i o r k e e e a i k n r ê i a i i g r r i n t i i b d n e c z e r t f b o f p a g w a i k s o t c w t s o k k a a w a r V z y s s r i i k e r r s c t o t e a p a i a c c o C k v i n i k m k t S t o G t d n A o o o A n i a e d s i k t p o s m e e k a i ö i c s t s i e j h i i r k a p k z i e n s r e s r i k e o c o s g s s t C i n ³ e M r u d a o m m p i o k i s ³ a v e a r ³ e n r o w a b t w r e e z ³ n c m o ö i i f w a o ³ w e te e r e z n n w w i i t r M y w ny e n ge a u l a y y y y u w l e n l d , , l d d d d c e o a e a a e e i e e e c n n n n n u u u u s n n p c l l l l l l p b p p p w r r r r r o o o o o y o o i i i i i e e e e e e i i a w o 5 o o o o w h t c c c c c c b b b b b z t t t t b b c y y y y y a s y y e a a i e e e e w w w w w w h h h h h n h h i i i i w e n g i b c c c c ct r d c c w w w w u d b o e e r i j d d d d e o j d p m 4 0 u a e u e e e u e 0 4 j - y - y e d d d d d d d d d d e d n d w a a a e e e e e e e e e e y l p e ¿ r a a a a a a a a a a a a a d d d p p p p p p p p p p d a p a r r r r r r r r r r o n n n r w w w w e e w w w w e w w s e t 3 l l l l l l l l l l k j o o o o o o o o o o d d d o p p p t t t t t t t t t t t a a a a a a a a a a o r r r e 2 e e e i w j j j s s s s s s s s s s p o o o 3 2 4 4 4 3 3 4 2 2 e t t t w o y z z z z z z z z z z z 2 d p d c 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 1 1 1 1 1 1 1 1 ...... 1 1 . 1 2 . . . 6 7 8 8 1 5 2 1 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 1 ...... 1 1 1 . . . 9 1 7 9 5 9 4 1 7 7 4 1 1 1 1 1 1 1 2 ³ ³ ³ ³ ³ ³ ó ó ó ó ó ó k k k k k k k k k k k i i i i i z z z z z o o o o o o 1 S S S S S S D D D D D P P P P P P P P P P P R R R R R R R R R R R O3 O3 O3 O3 O3 O3 O3 O3 O3 O3 O3

120 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna

skich – wyciągów z rozkazów dziennych szefa KMW, treści pierwszego bilansu działań bo-

8 jowych KMW z 1946 roku oraz relacji bez- wysadzenia ź

d pośrednich uczestników tych wydarzeń. ą O braku obiektywizmu autora świadczy rów- nież jego ocena – bezkrytyczna – skuteczno- a i

t ści brytyjskich okrętów podwodnych. Wyko- s s a d a o

i nując ataki torpedowe, co warto podkreślić, ó B a t n i i h t s u u artyleryjskiego b e k m c s ł t a na te same cele, które wcześniej atakowały r c s s e a j B y o L w e B s p u r polskie okręty podwodne, okręty brytyjskie g y t a 7 u r o t o p E n r o s K d

o uzyskiwały trafienie i zatopienie, i to po wy- p y m p a e M i w a n M c

d strzeleniu pojedynczej torpedy. Chodzi mię- a d o ³ o j n. m e 1 r o e 1

w wyniku ostrza dzy innymi o okręty „Proteus” i „Torbay”. k d ż o

p Wskazując te dwa przykłady, nie zamie- rzam pomniejszać wartości analizowanych artykułów, a jedynie zwrócić uwagę na nie- h i - l c o k h u u i y t prawidłowość ocen i zbytnią pochopność osą- c r J a n ) i o jednak równie l w ł o c k k w o o a p e t c e

i dów. Ponadto nie wydaje się właściwa prak- n k o t b i l s n l e g i s w n o a N A f a o o h a s

m tyka ciągłego „poprawiania” bilansu działań r a n p k i 6 t i e e r i a d k i n d m e n k K r i c e bojowych polskich okrętów podwodnych k t j a s o e j s w w i a i h l tów dochodzi 1 ñ l o o ó b ę w czasie drugiej wojny światowej. Tego ro- t y C 1 m u z t w e ( h m e i o m c l c o f n dzaju rewizje, gdy już upłynęło 65 lat od za- u r a e r r i p fs

wa kończenia wojny, nie powinny zdarzać się w naszej morskiej historiografii. ) statków i okr

ń Warto także zaznaczyć, że zgodnie z bry- l d d d d e e e e e n u u u u c l l l l l p p p p tyjskimi dokumentami obydwa polskie okrę- r r r r o i e e e e e 5 o o o o w c c c c c b t t t t

y ty podwodne – ORP „Sokół” i ORP „Dzik” – e i e e e e w w w w w h i i i i (uszkodze b c ń w w w w nie należały do najskuteczniejszych alianc- oc dy dy dy dy

, op.cit. kich okrętów podwodnych operujących w tym czasie na Morzu Śródziemnym4. Zarówno w tym przypadku, jak i w kwestii wcześniej- -u -u -e - - - - 4 szego zwolnienia polskich jednostek z inter-

Polska wojna… nowania w Szwecji strona brytyjska przed- d d d d d d a e e e e e e kładała własne interesy nad sprawy polskie. a a a a a a a d p p p p p p r r r r r r . n w w w w w w e 3 l l l l l l ą o o o o o o d

tów podwodnych. Do zatopie Nie po raz pierwszy i nie ostatni w tej wojnie p t t t t t t a a a a a a r ę e j s s s s s s o 2 4 2 3 2 2 t strona polska mogła się przekonać, że mię- z z z z z z

pryzow dzy brytyjskimi słownymi deklaracjami ę 4 4 4 (obietnicami) a praktyką (dokumentami) ist- 4 9 9 9

9 5 1 1 1 . . . 1 niała przepaść . 2 . 9 9 9 1 0 0 0 . . . 0 Właśnie tego rodzaju polskie doświadcze- . 1 4 2 7 2 2 2 nie wyniesione z czasów wojny upoważnia nas dzisiaj do stosowania zasady ograniczo- asne na podstawie R.M. Kaczmarek: ł to jedynie ataki torpedowe okr k k k k ę i i i i z z z z 4 1 D D D D J.L. Englert, Z. Kryger: Na morzach i oceanach…, op.cit., em wybuchowym przez grup ł s.76. P P P P 5 A. Staniszewski: Na szwedzkiej ziemi. „Morze, Statki i Okrę- R R R R O3 O3 O3 O4 ty” 2007 nr 7–8. materia Opracowanie w * W tabeli uj

Kwartalnik Bellona 1/2012 121 Sztuka wojenna nego zaufania podczas analizy dokumentów 17 członków załogi (podoficerów i maryna- z okresu drugiej wojny światowej, udostęp- rzy), na ORP „Ryś” – 16, a na ORP „Żbik” nianych przez brytyjskie archiwa. – 18 specjalistów okrętowych. Podczas po- wrotnego rejsu okrętami dowodzili: kmdr Powroty do kraju z internowania W. Salamon – ORP „Sęp”, kmdr A. Mohu- i służby w Wielkiej Brytanii czy – ORP „Ryś” i kpt. mar. rez. Mańkowski – ORP „Żbik”. Oficjalnie polskie okręty podwodne zwol- 1 października 1945 roku na okrętach uro- niono z internowania w Szwecji 1 sierpnia czyście podniesiono bandery i pożegnano 1945 roku. W trakcie internowania załogi były Sztokholm. Na redzie portu gdyńskiego okrę- poddawane naciskom politycznym, z jednej ty zakotwiczyły w godzinach nocnych strony, emisariuszy polskiego rządu emigra- 25 października 1945 roku i następnego dnia cyjnego, z attaché morskim kmdr. por. rano zacumowały w macierzystym porcie M. Wolbekiem na czele, którzy zalecali po- wojennym na Oksywiu. Stan załóg interno- zostawanie na emigracji w wybranym kraju, wanych w Szwecji i przybyłych do Polski na a z drugiej – przedstawicieli Polskiej Misji pokładach okrętów (październik 1945 roku) Morskiej, która dążyła do przejęcia okrętów przedstawiono w tabeli 6. od Szwedów, zorganizowania załóg i prze- Na mocy rozkazu naczelnego dowódcy prowadzenia ich do Gdyni. Wojska Polskiego okręty podwodne ORP W związku z uznaniem przez władze Szwe- „Sęp”, ORP „Ryś” i ORP „Żbik” 30 listopa- cji Tymczasowego Rządu Jedności Narodo- da 1945 roku zostały wcielone do Marynarki wej podjęto rozmowy z Polską Misją Morską. Wojennej i 15 grudnia 1945 roku weszły Szwedzi zajęli przyjazne stanowisko, sprzy- w skład samodzielnego Dywizjon Okrętów jające rewindykacji polskich jednostek wraz Podwodnych. Stan etatowy dywizjonu wyno- z załogami6. Królewska Marynarka Szwedz- sił 201 osób, w tym 51 etatów oficerskich. ka oficjalnie przekazała polskie okręty pod- Faktycznie dywizjon był obsadzony przez wodne 5 września 1945 roku. Obsadzono je 72 osoby, co stanowiło około 36% stanu eta- niepełnymi załogami, zebranymi w celu za- towego. pewnienia obsługi mechanizmów podczas Inną drogę powrotu do kraju wybrali pol- przejścia do kraju. Na ORP „Sęp” było scy żołnierze i marynarze, którzy służyli przy

Tabela 6. Stan załóg internowanych w Szwecji i przybyłych do Polski na pokładach okrętów (październik 1945 roku)

Liczba osób Swtopieñ ojskow y W procentach internowanych powracaj¹cych O6ficerowie 1126, S210tarsi bosmani 5 B1osmani 1654, 5 B3osmanmaci 241860, M7aci 591333, M4arynarze i starsi marynarze 601615, R3azem 117 5429,

ÓZródło: C. Rudzki: Polskie okręty podwodne…, op.cit., s. 175.

6 Na terytorium Szwecji, oprócz trzech okrętów podwodnych, były internowane dwie jednostki pływające: kuter pościgowy „Batory” ze Straży Granicznej i okręt szkolny PMH „Dar Pomorza”.

122 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna boku Anglików. Powołano Polski Korpus jowych, związała walką 40 niemieckich okrę- Przysposobienia i Rozmieszczenia, z gen. tów nawodnych, wykonała ataki na 175 eg- dyw. Stanisławem Kopańskim na czele. Prze- zemplarzy U-Bootów (dwa zatopiła i 11 praw- widziano dwuletni okres na znalezienie osta- dopodobnie uszkodziła), odparła ponad tecznego rozwiązania. Rozważano następu- 400 ataków Luftwaffe (zniszczyła 20 samo- jące warianty: powrót do Polski, zaciągnię- lotów) oraz zatopiła 39 transportowców. Suk- cie się do zawodowej armii brytyjskiej, emi- cesy te okupiła stratą pięciu okrętów i 431 grację do innych krajów oraz pracę w Wiel- marynarzy (w tym 23 oficerów, 8 podchorą- kiej Brytanii w zawodach cywilnych. żych, 137 podoficerów i 263 marynarzy)8. Ostatecznie z 249 tys. byłych żołnierzy Pol- Do osiągnięć PMW niewątpliwie przyczy- skich Sił Zbrojnych na Zachodzie deklarację niły się również okręty podwodne. Ich bilans wstąpienia do Korpusu złożyło 114 tys. osób strat (dwa zatopione okręty i 65 zabitych) oraz (około 46%), na powrót do kraju zdecydowa- strat zadanych przeciwnikowi (krążownik po- ło się 105 tys. (42%), pozostali zaś wybrali mocniczy, okręt podwodny, niszczyciel, ści- emigrację w Wielkiej Brytanii lub innym pań- gacz, 7 barek desantowych, 17 transportow- stwie (12%) na drodze indywidualnej i do- ców i 15 mniejszych jednostek – razem 53 browolnej demobilizacji. Demobilizacją i re- jednostki pływające)9 jest korzystny dla pol- patriacją objęto również stan osobowy PMW. skich jednostek. Mimo swobody podejmowania decyzji o po- Wydaje się, że bilans ten byłby jeszcze ko- wrocie do Polski chęć demobilizacji i repa- rzystniejszy, gdyby: triacji wyraziło niewielu. Większość maryna- – przewidziano bardziej elastyczny wariant rzy chciała powrócić na pokładach okrętów, użycia polskich okrętów podwodnych które przez ponad sześć lat stanowiły dla nich w pierwszych dniach wojny i pełniej wyko- cząstkę niepodległej ojczyzny. rzystano ich walory ofensywne, zamiast ści- Stało się jednak inaczej. Dzierżawione pod- słego przywiązywania jednostek do sektorów, czas wojny okręty zaczęto oddawać Brytyj- oraz zapewniono większą swobodę działań; czykom, co nasiliło nastroje niezadowolenia – udało się, na drodze dyplomatycznej mię- wśród marynarzy. 27 lipca 1946 roku prze- dzy Wielką Brytanią i Szwecją, odzyskać dla kazano stronie brytyjskiej ORP „Sokół”, PMW na Zachodzie trzy internowane okręty a 1 sierpnia 1946 roku – ORP „Dzik”. We podwodne – istotnie zwiększyłyby one stan wrześniu przekazano inne okręty, w tym ORP polskich okrętów podwodnych (z dwóch do „Wilk”7. W takiej sytuacji ponad 80% ofice- pięciu); rów Marynarki Wojennej postanowiło pozo- – w czasie wojny nasza marynarka obsa- stać na obczyźnie – przyjęło warunki przy- dziła większą liczbę okrętów podwodnych musowej emigracji i podpisało dwuletni kon- (podczas wojny Wielka Brytania zbudowała trakt. tylko 157 okrętów podwodnych, a gros bu- PMW, walcząc podczas drugiej wojny downictwa okrętowego było ukierunkowane światowej u boku Royal Navy, łącznie prze- na rozwój sił eskortowych – niszczyciele i fre- była 1 213 000 Mm (w tym: ORP „Piorun” – gaty – zabezpieczających życiowo ważne 218 000 Mm, ORP „Garland” – 217 000 Mm, konwoje). ORP „Błyskawica” – 146 000 Mm), eskorto- Niechaj podsumowanie moich rozważań wała 787 konwojów, odbyła 1162 patroli bo- stanowi fragment rozkazu dziennego szefa

7 Po sprzeciwie rządu polskiego okręt ten zwrócono stronie polskiej w 1951 roku. Rok później został przyholowany do Polski. Ze względu na nieopłacalność remontu podjęto jednak decyzję o kasacji jednostki (pocięciu jej na złom). 8 M.A. Peszke: Polska Marynarka Wojenna w II wojnie światowej. Szkic historyczny. Dodatek do „Przeglądu Morskiego” 1995 nr 4, s. 56. 9 B. Romanowski. Polskie okręty podwodne…, op.cit., s. 33.

Kwartalnik Bellona 1/2012 123 Sztuka wojenna

KMW z 19 września 1946 roku: Stanęliśmy końca…. Wkrótce przestaniemy być Mary- w tej wojnie, jako pierwsi u boku naszych narką, jednak świadomość całkowitego wy- brytyjskich sojuszników i z pełnią zaufania pełnienia naszych obowiązków tak wzglę- wnieśliśmy udział w walce tak materialny, dem Polski, jak i względem naszych sojusz- jak i moralny. Wypełniliśmy wiernie i ofiar- ników opromienia nam gorycz rzeczywisto- nie nasze sojusznicze obowiązki do samego ści10.

Załącznik Kalendarium działań polskich okrętów podwodnych podczas drugiej wojny światowej

Okres Wydarzenia, dzia³ania 1939 Waydanie rozkazu operacyjnego pod kryptonimem Burz (nr 2/N), w który m wskazano sektory dozorowania czterech okrêtów podwodnych podczas eNewentualnej wojny z Niemcami (wypadek ) oraz okrelono ich g³ówn zadanie: atakowanie okrêtów i transportowców nieprzyjaciela w celu zadania mu 30 marca jak najwiêkszych strat. W rozkazie przewidziano dzia³anie dwóch grup oykrêtów podwodnych (po dwie jednostki w ka¿dej) w celu stworzenia zagrod ruchomej (i£awica S³upskaZatoka Pomorsk aBornholm) zagrody sta³e j (na podejciach do portu Pilawa). OpRP Sê , dowodzony przez kmdr. ppor. W³adys³awa Salamona, po d pretekstem kolejnej postoczniowej próby odbiorczej wszed³ do bazy Horten. 2 kwietnia Zaniej uda³ siê do Polski w eskorcie ORP Burz . Ze wzglêdu na brak paliw a OpRP Sê bay³ holowany przez OR PBurz n.a trasie Bornhol mGdynia Wkydanie rozkazu operacyjnego pod kryptonimem Zna (nr 8/G), dotycz¹ceg o próby zmiany statusu Wolnego Miasta Gdañska (nie oceniano jej jako wojny pjolsko-niemieckiej). Nakazywano w nim utworzenie zjagrody sta³e na pode ciach do portów Hel, Gdynia i Gdañsk oraz okrelono sektory dzia³añ trzech 7 kwietnia okrêtów podwodnych (czwarty okrêt mia³ stanowiæ odwód). Uzupe³nieniem raozkazu by³ komunikat minowy Morw ,-w którym okrelono dziewiêæ pojedy n czych zagród minowych (z zanurzeniem min 3 m w jednej linii), oznaczonych lAoiterowo od dI. OpRP Sê iaOR PBurz w-esz³y do portu macierzystego w Gdyni. Okrêt po d 18 kwietnia wodny skierowano do gdyñskich warsztatów portowych w celu dokoñczenia prac wyposa¿eniowych. Wrydanie dla okrêtów podwodnych komunikatu minowego Mazu ,-który prz e wnidywa³ trzy has³a wykonawcze ( M,aazur Jede Miyazur Dw M.azur Trz ) W pierwszych dwóch podano dane dziesiêciu zagród minowych (d³ugoæ 26 maja i szerokoæ geograficzn¹ rodka zagrody, kierunek stawiania min, d³ugoæ ka¿dej zagrody), w trzecim za wspó³rzêdne geograficzne akwenu, w który m maj¹ byæ postawione nieregularne zagrody minowe. Wkydanie dwóch, wzajemnie uzupe³niaj¹cych siê rozkazów operacyjnych Wore iRurk a. W pierwszym okrelono u¿ycie piêciu okrêtów podwodnych w formi e jzagrody sta³e na podejciach do bazy Hel, manewruj¹cych w swoic h sektorach odpowiedzialnoci (okrelonych wed³ug mapy kwadratów). Drugi 24 sierpnia daokument dotyczy³ trzech pól minowych ( R,nurka Ann Riaurka Bara Rurk Cal ), któr e u³o¿one gwiadzicie wokó³ pó³wyspu Hel wraz z sektoram i okrêtów podwodnych mia³y stanowiæ szczeln¹ os³onê operacyjn¹ pó³wyspu . Og³oszono mobilizacjê w Dywizjonie Okrêtów Podwodnych.

10 J.L. Englert, Z. Kryger: Na morzach i oceanach…, op.cit., s. 53 (przypis).

124 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna

Okres Wydarzenia, dzia³ania Wydanie rozkazu wykonawczego pod kryptonimem Smok, w którym informo- wano, ¿e rozkaz ten otrzymany jakimikolwiek rodkami ³¹cznoci oznacza 26 sierpnia rozpoczêcie dzia³añ wojennych przeciwko Niemcom (dokument podpisa³ kmdr dypl. Marian Majewski). Przeprowadzono orientowanie operacyjne w miejscowoci Hel, podczas którego dowódca Dywizjonu Okrêtów Podwodnych zapozna³ podleg³ych mu 30 sierpnia dowódców okrêtów z operacyjnym wykorzystaniem jednostek planem Worek, którego by³ twórc¹ na wypadek agresji niemieckiej. Wydanie do rozkazu Worek uzupe³niaj¹cego rozkazu operacyjnego Sygna³owy nr 1, w którym przydzielono poszczególnym okrêtom sektory, 31 sierpnia wskazano rejony ³adowania baterii i ustalono godziny ³¹cznoci krótkofalowej (dziewiêæ seansów) i d³ugofalowej (dwa seanse). Rozkaz podpisa³ kmdr por. Aleksander Mohuczy, dowódca Dywizjonu Okrêtów Podwodnych. Rozpoczêcie dzia³añ wojennych przez Dywizjon Okrêtów Podwodnych w sk³a- dzie piêciu okrêtów podwodnych, w tym dwóch nowoczesnych okrêtów o zasiêgu oceanicznym (ORP Orze³ i ORP Sêp) i trzech podwodnych 1 wrzenia stawiaczy min (ORP Wilk, ORP Ry, ORP ¯bik). Wymienione okrêty podwodne opuci³y bazy w Gdyni i Helu i w wyznaczonych sektorach zaczê³y realizowaæ plan pod kryptonimem Worek. Postawienie obronnej zagrody minowej (20 min) przez ORP Wilk na linii 3/4 wrzenia Hel-Gdañsk. Wyznaczenie wszystkim okrêtom podwodnym nowych sektorów dzia³añ 5 wrzenia w rodkowej czêci Ba³tyku, maj¹ce na celu wyprowadzenie ich spod uderzeñ lotniczych i bomb g³êbinowych okrêtów nawodnych. Postawienie obronnej zagrody minowej (10 min) wzd³u¿ pó³wyspu Hel przez 7 wrzenia ORP Ry. Postawienie obronnej zagrody minowej (20 min) na pó³nocny wschód 9 wrzenia od Jastarni przez ORP ¯bik. Dowództwo Floty przekaza³o do wszystkich si³ radiogram o treci: Szkodziæ jak najwiêcej nieprzyjacielowi. Po wyczerpaniu wszystkich rodków udaæ siê do Anglii [ ]. Je¿eli to niemo¿liwe, dzia³aæ tak d³ugo jak tylko mo¿na na Ba³tyku, 14 wrzenia a nastêpnie internowaæ siê do Szwecji. Tego dnia ORP Orze³, aby zapewniæ pomoc¹ lekarsk¹ dowódcy okrêtu, wszed³ na redê portu Tallin. Zosta³ internowany przez w³adze estoñskie. Szwedzka obrona wybrze¿a w okolicach Landsort zaobserwowa³a (o godz. 5.00) uszkodzony okrêt ORP Sêp. Odprowadzi³a go do portu Nynäshamm, 17 wrzenia w którym zosta³ internowany. Nastêpnie polska jednostka pod eskort¹ zosta³a przeprowadzona do bazy szwedzkiej floty Stävnas. Szwedzki brzegowy punkt obserwacyjny odebra³ (o godz. 4.45) sygna³ z ORP Ry o wejciu na wody terytorialne w okolicach latarni Revengegrundet. Okrêt skierowano do bazy morskiej Stävnas, w którym ju¿ przebywa³ ORP Sêp. Nast 18 wrzenia êpnie obydwa polskie okrêty podwodne, eskortowane przez patrolowiec Pollux, zosta³y przeprowadzone do twierdzy Vaxholm w pobli¿u Sztokholmu. Ucieczka ORP Orze³ z Tallina. W pobli¿u latarni Revengegrundet zosta³ zlokalizowany ORP ¯bik przez kuter patrolowy V74. Pod jego eskort¹ polski okrêt przeszed³ do bazy morskiej 25 wrzenia Stävnas, a nastêpnie do twierdzy Vaxholm. W twierdzy tej ³¹cznie przebywa³o 169 polskich marynarzy, w tym 16 oficerów oraz 153 podoficerów i marynarzy, z trzech okrêtów podwodnych. Zatoniêcie niemieckiego tra³owca M85 (640 t) w pobli¿u Jastarni po wejciu na 1 padziernika minê postawion¹ przez ORP ¯bik (dowódca: kmdr ppor. Micha³ ¯ebrowski).

Kwartalnik Bellona 1/2012 125 Sztuka wojenna

Okres Wydarzenia, dzia³ania 14 padziernika ORP Orze³ wszed³ do brytyjskiej bazy w Rosyth. ORP Wilk i ORP Orze³ wcielono do 2 Flotylli Okrêtów Podwodnych, z miejscem bazowania w Rosyth. 7 grudnia Zatoniêcie niemieckiego kutra rybackiego Heima (13 BRT) niedaleko Möwenhaken po wejciu na minê, prawdopodobnie postawion¹ przez ORP Wilk (dowódca OP: kpt. mar. Bogus³aw Krawczyk). 1940 22 stycznia Zatoniêcie niemieckiego trawlera Mühlhausen (327 BRT), o numerze burtowym PG 314, wskutek poderwania siê na dryfuj¹cej minie, prawdopo-dobnie postawionej przez ORP ¯bik. 26 lutego Król Jerzy VI dokonuje przegl¹du 2 Flotylli Okrêtów Podwodnych w Rosyth i przeprowadza osobist¹ rozmowê z dowódcami polskich okrêtów podwodnych, które przedar³y siê do Wielkiej Brytanii kmdr. ppor. Bogus³awem Krawczykiem (ORP Wilk) i kpt. mar. Janem Grudziñskim (ORP Orze³). 8 kwietnia Pierwszy sukces polskich si³ podwodnych zatopienie niemieckiego statku Rio de Janeiro (5261 BRT) w rejonie Lillesand przez ORP Orze³ i tym samym zdemaskowanie operacji Waserübung (inwazji na Norwegiê). Zatopiono: cztery armaty przeciwlotnicze kalibru 105 mm, szeæ dzia³ek przeciwlotniczych kalibru 20 mm, 71 pojazdów, 73 konie, 292 t amunicji, benzyny lotniczej i zaopatrzenia. Zginê³o 164 ¿o³nierzy i 19 cz³onków za³ogi. 10 kwietnia Zatopienie niemieckiego statku lub okrêtu (pomocniczego patrolowca powsta- ³ego po uzbrojeniu trawlera rybackiego lub zbiornikowca) przez ORP Orze³. 23 maja ORP Orze³ wyszed³ z bazy Rosyth na patrol, z którego ju¿ nie powróci³. czerwiec Wys³anie 26-osobowej grupy internowanych marynarzy do miejscowoci Rommehed ko³o Falun (potocznie nazywanej obozem w Falun). Do miejscowoci tej zsy³ano niesubordynowanych marynarzy. 11 czerwca KMW og³osi³o oficjalny komunikat o utraceniu ORP Orze³. 20 czerwca ORP Wilk taranuje (i prawdopodobnie zatapia) niemiecki okrêt podwodny. Sam doznaje powa¿nych uszkodzeñ (utracone obydwie ruby, pêkniêty trzon steru kierunkowego, uszkodzony log i ¿yro oraz pêkniêty kolektor osuszania i powietrza wysokiego cinienia). W niektórych ród³ach podaje siê, ¿e by³ to holenderski okrêt podwodny 013. lipiec Przeholowanie ORP Sêp, ORP Ry i ORP ¯bik z twierdzy Vaxholm na jezioro Mälaren i zakotwiczenie na wysepce Fallskör. padziernik W zwi¹zku ze zbli¿aj¹c¹ siê por¹ zimow¹ zmieniono miejsce postoju internowanych okrêtów przeholowano je do miejscowoci Mariefred. 1941 19 stycznia Przejêcie ze stoczni Vickers-Armstrong nowego okrêtu podwodnego typu U i nadanie mu imienia Sokó³. wiosnajesieñ Rozpoczêto kapitalny remont ORP Wilk (usuniêcie usterek po staranowaniu przez jednostkê niemieckiego okrêtu podwodnego). Po remoncie okrêt przydzielono do flotylli æwiczebnej w Rothesay. Czêæ za³ogi wyokrêtowano i skierowano do Stanów Zjednoczonych po odbiór innego okrêtu podwodnego. 26 czerwca Zdjêcie przez Szwedów polskich wartowników z internowanych okrêtów i przeholowanie jednostek do Sztokholmu (z obsad¹ 20 marynarzy szwedzkich na ka¿dym okrêcie). Dzia³ania takie podjêto w wyniku uzyskania przez szwedzkie MSZ informacji o przygotowywanym sabota¿u (zainstalowaniu bomb) na polskich okrêtach. wrzesieñ ORP Sokó³ wcielony do 10 Flotylli Okrêtów Podwodnych na Malcie. 28 padziernika ORP Sokó³, dowodzony przez kpt. mar. Borysa Karnickiego, zatapia w pobli¿u wyspy Ischia w³oski kr¹¿ownik pomocniczy Citta di Palermo.

126 Kwartalnik Bellona 1/2012 Sztuka wojenna

Okres Wydarzenia, dzia³ania 2 listopada ORP Sokó ³(dowódca: kpt. mar. Borys Karnicki) zatopi³ ogniem artyleri i okrêtowej w³oski parowiec s/s Balilla" (2469 BRT) w rejonie wyspy Marettim o na Morzu Tyrreñskim. 4 listopada W bazie New London wszed³ w sk³ad polskiej floty amerykañski okrêt pbodwodny S-25. Nadano mu imiê Jastrz¹ . By³ to okrêt o przestarza³e j kionstrukcji, zbudowany w latach 1920 1922 w amerykañskiej stoczn Bethlehem S.B. Co. (w miejscowoci Quincy) w ramach serii rednich okrêtów podwodnych typu Holland (S). 19 listopada ORP Sokó ³mia³ym manewrem forsuje sieæ zagrodow¹ chroni¹c¹ wejci e do w³oskiej bazy Navarino i zatapia w³oski niszczyciel typu Soldati (prawdo- piodobnie o nazwie Abscar lu Alier i). W dokumentach w³oskich nie m a zapisów na ten temat. 1942 12 lutego ORP Sokó ³dokona³ aborda¿u i wysadzenia ³adunkiem materia³u wybucho - waego w³oskiego szkunera Giuseppin (392 BRT) u wybrze¿y Tunezji . wiosna OkRP Wil zosta³ przeniesiony do rezerwy i skierowany do flotylli æwiczebne j w Rothesay. 2 maja ORP Jastrz¹b zosta³ przez pomy³kê zaatakowany przez okrêty sojusznicze (brytyjski tra³owiec Seagull i norweski niszczyciel St. Albans) podczas os³ony konwoju PQ-15 do Murmañska. Wynurzaj¹c siê, po atakach bombami g³êbinowymi, dosta³ siê pod ogieñ artylerii okrêtowej, po czym zaton¹³. Wiêkszoæ za³ogi uratowano. Zginê³o piêciu cz³onków za³ogi, a szeciu odnios³o rany. Ocala³a za³oga obsadzi³a póniej (w padzierniku) nowo zbudowany okrêt podwodny typu U (ORP Dzik). Wojenny dowódca ORP Jastrz¹b:.kpt. mar. Boles³aw Romanowski (4.11.1941 2.05.1942) czerwiec ORP Sokó³ dotar³ do bazy morskiej w Gibraltarze mimo znacznych uszkodzeñ, których dozna³ w wyniku silnych ataków lotnictwa. Po wykonaniu pobie¿nego remontu kontynuowa³ przejcie do Wielkiej Brytanii. 9 lipca ORP Sokó³ szczêliwie dotar³ do Holy Loch i stan¹³ do kapitalnego remontu w stoczni w Blyth. 11 padziernika Przejêcie przez PMW ze stoczni Vickers-Armstrong w Barrow in Furness nkowego okrêtu podwodnego typu U i nadanie mu imienia Dzi (podniesieni e polskiej bandery). 12 grudnia OkRP Dzi zostaje wcielony do Polskiej Marynarki Wojennej, z miejsce m bazowania w Dundee na wschodnim wybrze¿u Szkocji. St¹d wspólnie z ORP ³Sokó wykona³ patrol bojowy w rejonie wybrze¿y norweskich . 1943 18 lutego P³rzystosowanie ORP Sokó ikOR PDzi do operowania w ciep³ym klimaci e (Morze ródziemne). Obydwa okrêty zosta³y wcielone do nowo sformowanej 7 Flotylli Okrêtów Podwodnych, bazuj¹cej w Dundee. 5 marca Wyjcie ORP Dzik z portu Dundee na Morze ródziemne. Podczas przejcia wykonano trzy patrole bojowe. 5 maja Ponowne w³¹czenie ORP Sokó³ w sk³ad 10 Flotylli Okrêtów Podwodnych w porcie La Valetta na Malcie. 6 maja Wkejcie ORP Dzi do portu La Valetta na Malcie i w³¹czenie go w sk³a d 10 Flotylli Okrêtów Podwodnych. 24 maja OkRP Dzi (dowódca: kpt. mar. Boles³aw Romanowski) zatopi³ ko³o przyl¹dk a Sopartivento w³oski zbiornikowiec m/s Carnar (6257 BRT) . 15 sierpnia OkRP Dzi wykona³ mia³y atak z bliskiej odleg³oci na zespó³ okrêtów nie - przyjaciela (transportowiec wojsk i zbiornikowiec w eskorcie siedmiu okrêtów bojowych) na podejciu do portu Bari na Adriatyku. Transportowiec zaton¹³ trzy

Kwartalnik Bellona 1/2012 127 Sztuka wojenna

Okres Wydarzenia, dzia³ania minuty po trafieniu torped, a zbiornikowiec siedem minut póniej. Zarówno kontrataki okrêtów nawodnych na ORP Dzik, jak i ich akcja ratownicza by³y w znacznym stopniu utrudnione przez ca³kowite zaæmienie S³oñca [sic!] 3 wrzenia Kapitulacja W³och na Morzu ródziemnym. Akt kapitulacji podpisa³ gen. Giuseppe Castellano, przy czym termin og³oszenia kapitulacji ustalono na 8 wrzenia. 8 wrzenia Og³oszenie kapitulacji W³och. 21 wrzenia ORP Dzik storpedowa³ na redzie portu Bastia (Korsyka) dwa statki handlowe, które dokonywa³y ewakuacji wojsk niemieckich z wyspy (wykrycie ewakuacji). Prawdopodobnie by³ to dawny francuski zbiornikowiec Champagne (9946 BRT) oraz niemiecki transportowiec Nikolaus (6793 BRT). W niektórych ród³ach podaje siê, ¿e zosta³y storpedowane jeszcze dwie jednostki: w³oski parowiec Gigliola (1339 BRT) i holownik Kraft. Ponadto ORP Dzik, stosuj¹c nowy sposób taktyczny u¿ycia uzbrojenia torpedowego nastawa zero, przebieg po powierzchni, zatopi³ trzy barki desantowe z ewakuowanym sprzêtem i wojskiem. Druga po³owa Przebazowanie ORP Sokó³ do bazy morskiej w Brindisi, która sta³a siê baz¹ wrzenia brytyjskich okrêtów podwodnych. 7 padziernika ORP Sokó³, dowodzony przez kpt. mar. Jerzego Kozio³kowskiego, storpedowa ³ i zatopi³ ko³o Poli niemiecki transportowiec wojska, dawniejszy w³oski statek pasa¿erski s/s Eridania (7095 BRT). Pocz¹tek ORP Sokó³ i ORP Dzik zosta³y przebazowane do Bejrutu i wesz³y w sk³ad listopada 1 Flotylli Okrêtów Podwodnych, która operowa³a na Morzu Egejskim. 11 listopada ORP Sokó³ dokona³ aborda¿u grupy pryzowej i wysadzenia ³adunkiem materia ³u wybuchowego niemieckiego szkunera Argentina (64 BRT) w pobli¿u Isoli na Morzu Egejskim. 17 grudnia ORP Sokó³ zatopi³ na wschód od Lemnos bu³garski frachtowiec Ba³kan (5609 BRT), który wczeniej prawdopodobnie p³ywa³ pod bander¹ greck¹. 1944 8/9 stycznia ORP Dzik, dowodzony przez por. mar. Andrzeja K³opotowskiego, dokona³ aborda¿u grupy pryzowej i wysadzenia ³adunkiem materia³u wybuchowego greckiego szkunera Elleni (200 BRT) na Morzu Egejskim. 30 marca Po przeniesieniu 10 Flotylli Okrêtów Podwodnych na Daleki Wschód ORP Sokó³ powróci³ z Morza Egejskiego do portu Plymouth. Ogó³em wykona³ 32 patrole bojowe. Po remoncie zosta³ przydzielony do 9 Flotylli Okrêtów Podwodnych w Dundee. Stamt¹d wykona³ cztery patrole bojowe. 7 kwietnia ORP Dzik wszed³ do portu Plymouth. Tym samym zakoñczy³ dzia³alnoæ na Morzu ródziemnym i Morzu Egejskim, na których wykona³ 12 patroli bojowych. Po remoncie zosta³ przemianowany na okrêt szkolny (w rezerwie). 1945 1 sierpnia Oficjalny koniec internowania trzech polskich okrêtów podwodnych w Szwecji przeholowanie ich do Sztokholmu. 21 padziernika ORP Sêp, ORP Ry i ORP ¯bik oraz Dar Pomorza i kuter pocigowy Batory opuci³y Sztokholm i uda³y siê do kraju. Na pok³adach okrêtów podwodnych powróci³ jeden oficer (z szesnastu) kmdr ppor. W³adys³aw Salamon w towarzystwie 50 marynarzy (29%). Wielu dawnych cz³onków za³óg okrêtów podwodnych wybra³o emigracjê: 75 osób postanowi³o pozostaæ w Szwecji, a reszta w Wielkiej Brytanii. 26 padziernika Wejcie ORP Sêp, ORP Ry i ORP ¯bik oraz Daru Pomorza i kutra pocigowego Batory do portu Gdynia. 15 grudnia Utworzono Dywizjon Okrêtów Podwodnych. Na dowódcê dywizjonu wyznaczono kmdr. por. Aleksandra Mohuczego.

128 Kwartalnik Bellona 1/2012 Zastosowanie koncepcji zasady odpowiedzialności za ochronę w konflikcie libijskim

Czy Rada Bezpieczeństwa ma prawo do użycia siły militarnej w celu ochrony ludności przed zbrodniami międzynarodowymi, czy też działanie takie jest naru- szeniem suwerenności państwa? Na ten temat debatowano na forum ONZ. Komi- sja ds. Interwencji i Suwerenności Państwowej, powołana z inicjatywy Kanady, przedstawiła raport dotyczący nowej koncepcji odpowiedzialności za ochronę. Koncepcja ta została jednomyślnie przyjęta w dokumencie końcowym przez Zgro- madzenie Ogólne 16 września 2005 roku. W sformułowanej w dwóch paragrafach zasadzie stwierdzono, że każde państwo ma obowiązek ochrony swojej ludności przed ludobójstwem, zbrodniami wojennymi, czystkami etnicznymi i zbrodniami przeciwko ludzkości. W sytuacji gdy władze nie chronią swojej ludności lub same prof. zw. dr hab. dopuszczają się zbrodni, obowiązek ochrony przyjmuje społeczność międzynaro- JANUSZ dowa. Ta zaś, działając za pośrednictwem Rady Bezpieczeństwa, może odwołać SYMONIDES się do interwencji militarnej. Gdy rząd Kaddafiego użył wojska, sił bezpieczeństwa i policji do walki z pokojowymi demonstracjami i zapowiedział bezlitosną rozprawę Kierownik Zakładu Prawa i Instytucji z opozycją w Benghazi, Rada Bezpieczeństwa przyjęła rezolucję nr 1973 (2011), Międzynarodowych w której upoważniła państwa do interwencji w Libii w celu ustanowienia ochrony Instytutu Stosunków ludności cywilnej oraz wprowadziła zakaz lotów, wykluczyła jednak jakąkolwiek Międzynarodowych możliwość okupowania Libii. Bez tego dokumentu i interwencji wojskowej ochrona Uniwersytetu ludności byłaby niemożliwa. Problemy i wyzwania, przed jakimi stoją nowe władze Warszawskiego. libijskie, związane z budową pokoju po konflikcie oraz tworzeniem państwa demo- Wybitny specjalista kratycznego, nie mogą być osiągnięte bez współpracy ze społecznością między- w dziedzinie prawa narodową, działającą przy pomocy Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Mię- międzynarodowego dzynarodowego Trybunału Karnego. i praw człowieka. W latach 1989–2000 był dyrektorem onflikt w Libii zapocząt- tycznych i praw człowieka Kad- Departamentu Praw kowały polityczne prote- dafi uzasadniał koniecznością Człowieka, Demokracji Ksty i demonstracje społe- ograniczania wpływów funda- i Pokoju UNESCO czeństwa. Inspirowane rewolucyj- mentalizmu islamskiego, a także w Paryżu. Autor ponad nymi wydarzeniami w sąsiedniej walką z Al-Kaidą. Wprowadził też 530 publikacji, m.in. już ośmiokrotnie Tunezji i Egipcie rozpoczęły się specyficzną formę rządów – jego wznawianego 15 lutego 2011 roku w Benghazi reżim funkcjonował nie na podsta- podręcznika „Prawo i Trypolisie, a następnie objęły wie normalnych instytucji pań- międzynarodowe cały kraj. Demonstranci żądali stwowych, lecz na wykorzystywa- publiczne” ustąpienia dyktatora Muammara niu wewnętrznych podziałów ple- (współautorem jest miennych i sprzecznych interesów Remigiusz Bierzanek). Kaddafiego, który przemocą i ter- rorem rządził Libią od ponad różnych grup społecznych. czterdziestu lat. Ograniczenia Zagrożony utratą władzy dyk- wolności oraz swobód demokra- tator użył wojska, sił bezpieczeń-

Kwartalnik Bellona 1/2012 129 Doświadczenia stwa i policji do rozprawienia się z demon- wiązek ochrony życia, wolności i bezpieczeń- strantami. Wykorzystał zwłaszcza lotnictwo, stwa obywateli3. Podobne oświadczenie które – bombardując i ostrzeliwując z broni wydał także wysoki komisarz ONZ do spraw maszynowej cywilów – zabiło ponad 300 osób. uchodźców. 21 lutego sekretarz generalny ONZ oświad- Wiele pozarządowych organizacji praw czył, że jest zszokowany informacją o ostrzale człowieka żądało powstrzymania zbrodni demonstracji pokojowych. i podjęcia działań przez Radę Bezpieczeń- W przemówieniu wytransmitowanym przez stwa zgodnie z przyjętą przez ONZ zasadą libijskie radio i telewizję 22 lutego Kaddafi odpowiedzialności za ochronę. W oświadcze- zadeklarował, że jest gotów raczej umrzeć niu z 21 lutego dotyczącym sytuacji w Libii jako męczennik, niż ustąpić. Wezwał swoich Globalne Centrum Odpowiedzialności za zwolenników do atakowania i oczyszczenia Ochronę wskazało, że państwa członkowskie Libii dom po domu aż do całkowitego pod- ONZ muszą postępować zgodnie ze swoimi dania się protestujących. Nieograniczone zobowiązaniami wynikającymi z odpowie- i niczym nieuzasadnione użycie sił na tak dzialności za ochronę i powinny niezwłocz- wielką skalę przeciwko ludności Libii dopro- nie podjąć działania w celu ochrony ludności wadziło do sytuacji, którą w prawie między- Libii przed masowymi zbrodniami4. Z ape- narodowym można zakwalifikować jako po- lem o podjęcie działań zgodnych ze wspo- pełnienie zbrodni przeciwko ludzkości1. mnianą zasadą o odpowiedzialności zwróci- W oświadczeniu dla prasy z 22 lutego 2011 ły się 20 lutego między innymi Human Ri- roku Rada Bezpieczeństwa wezwała rząd Li- ghts Watch oraz UN Watch. Żądanie takie bii do postępowania zgodnego z odpowie- sformułowały także Ciricus i Save Darfur dzialnością za ochronę własnej ludności. Za- Coalition. 25 lutego Rada Praw Człowieka apelowała do władz libijskich o działania ONZ utworzyła międzynarodową komisję z umiarem, o przestrzeganie praw człowieka śledczą w celu zbadania wszystkich zarzutów i międzynarodowego prawa humanitarnego2. pogwałcenia międzynarodowych praw czło- Wysoki komisarz do spraw praw człowieka wieka w Libii. Navi Pillay, odnosząc się do informacji o uży- 26 lutego 2011 roku Rada Bezpieczeństwa ciu karabinów maszynowych, snajperów oraz przyjęła pierwsza rezolucję dotyczącą Libii5. samolotów przeciwko demonstrantom, Wskazała w niej, że rozpowszechnione i sys- oświadczyła, że ta sytuacja wymaga przepro- tematyczne ataki na ludność cywilną mogą wadzenia pełnego i niezależnego śledztwa być kwalifikowane jako zbrodnie przeciwko oraz poniesienia odpowiedzialności przez ludzkości. W rezolucji przypomniano wła- winnych. Podkreśliła także, że obowiązek dzom libijskim o obowiązku ochrony własne- ochrony ludności cywilnej ma szczególne go społeczeństwa. Rada podjęła decyzję znaczenie w kontekście utrzymania porząd- o zbadaniu sytuacji w Libii, uwzględniając ku i rządów prawa oraz że państwo ma obo- okres od 15 lutego 2011 roku, przez prokura-

1 Potwierdzeniem dramatycznego wymiaru zaistniałej sytuacji były: odmówienie bombardowania ludności cywilnej w Benghazi, ucieczka dwóch pilotów libijskich na Maltę, oświadczenie zastępcy przedstawiciela Libii w ONZ, że popełnione zbrodnie są zbrodniami przeciwko ludzkości oraz wezwanie Rady Bezpieczeństwa ONZ do skierowania do Międzynarodowego Trybunału Karnego sprawy pogwałceń przez Kaddafiego międzynarodowego prawa humanitarnego. Por. http://www.responsibility-to-protect.org/index.php/component/content/article/. 2 Security Council Press Statement on Libya. UN Department of Public Information, 22 February 2011. 3 Pillay calls for international inquiry into Libyan violence and justice for victims. Office of the High Commissioner for Human Rights, 22 February 2011. 4 Open Statement on the Situation in Libya. Global Center for the Responsibility to Protect, 22 February 2011. 5 United Nations, Security Council: Resolution 1970 (2011) adopted by the Security Council at its 6491st meeting. 26 February 2011, Doc. S/RES/1970 (2011).

130 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia tora Międzynarodowego Trybunału Karnego a jego przeciwnikami. Ci drudzy podkreślali, (MTK), nałożyła także embargo na dostawy że kompetencje Rady Bezpieczeństwa wyni- broni. Sankcje – do nadzorowania ich prze- kające z rozdziału VII Karty Narodów Zjed- strzegania utworzono komitet sankcyjny – noczonych, upoważniające do podejmowania objęły zakaz podróży dotyczący 16 osób oraz akcji w razie zagrożenia pokoju, naruszenia zamrożenie aktywów sześciu osób odpowie- pokoju i aktów agresji, są ograniczone zaka- dzialnych za stosowanie represji. Do rezolu- zem podejmowania jakichkolwiek działań cji dołączono listę głównych przedstawicieli przeciwko suwerennym państwom w związ- reżimu, poczynając od Muammara Kaddafie- ku z wydarzeniami na ich terytorium. Należy go i członków jego rodziny. W rezolucji za- jednak pamiętać, że państwa, które w 1948 powiedziano również, że działania władz li- roku przyjęły konwencję w sprawie zapobie- bijskich będą przedmiotem ciągłej uwagi gania i karania zbrodni ludobójstwa, zgodzi- Rady, która – w zależności od rozwoju sytu- ły się, że ludobójstwo popełnione zarówno acji i zachowania władz – może rozważyć w czasie pokoju, jak i podczas wojny stano- wzmocnienie, zmodyfikowanie, zawieszenie wi zbrodnię w obliczu prawa międzynarodo- bądź zniesienie zastosowanych środków. wego oraz zobowiązały się do jej zapobiega- Przyjęta przez Radę Bezpieczeństwa rezo- nia i karania. Oznacza to uznanie ludobójstwa lucja nr 1970 (2011) może być uznana za za zagrożenie bezpieczeństwa wszystkich pierwszy krok w kierunku zastosowania państw oraz przyjęcie, że nie może być ono w stosunku do Libii zasady odpowiedzialno- tolerowane. Zasada nieinterweniowania ści za ochronę zgodnie z apelami, z którymi w sprawy wewnętrzne nie może więc służyć zwracała się międzynarodowa opinia publicz- do ochrony i niebrania odpowiedzialności za na. Proces przyjęcia rezolucji i konsolidacji akty ludobójstwa oraz za inne okrucieństwa przez Organizację Narodów Zjednoczonych i zbrodnie, które mogą być uznane za zagro- oraz jej zasadnicze elementy wymagają nie- żenie bezpieczeństwa międzynarodowego co szerszego zaprezentowania. i jako takie mogą uzasadniać podjęcie akcji przez Radę Bezpieczeństwa. Przyjęcie przez ONZ Rada Bezpieczeństwa nie była jednak ani zasady odpowiedzialności konsekwentna, ani skuteczna w swoich dzia- za ochronę ludności łaniach. Często były one podejmowane zbyt późno i w sposób niezdecydowany, a niekie- Nad prawem Rady Bezpieczeństwa do ak- dy w ogóle ich nie podejmowano. Społecz- ceptowania użycia siły militarnej w celu ność międzynarodowa stopniowo zaczynała ochrony ludności w przypadku zbrodni mię- jednak akceptować pogląd, że Rada może dzynarodowej debatowano na forum ONZ. zadecydować o podjęciu akcji wojskowej W Karcie Narodów Zjednoczonych nie za- w sytuacjach katastrof oraz wewnętrznych na- warto jednoznacznych zapisów na ten temat. ruszeń praw człowieka na wielką skalę, o ile Wprawdzie podkreślono w niej wiarę w fun- zakwalifikowano je jako zagrożenie między- damentalne prawa człowieka, ale nie wspo- narodowego pokoju i bezpieczeństwa, co nie mniano, jak prawa te mają być chronione. Co jest specjalnie trudne w przypadku zbrodni więcej, w punkcie 7 artykułu 2 zakazuje się międzynarodowych. interweniowania w sprawy, które z istoty swej Czy społeczność międzynarodowa może należą do kompetencji wewnętrznej którego- pozostawać bierna w sytuacjach katastrof kolwiek państwa. Prowadziło to do długo- humanitarnych, masowych morderstw i cier- trwałych sporów między zwolennikami pra- pień ludzkich na wielką skalę, czy raczej powa do interwencji w celu ochrony ludności winna nieść pomoc ludności w sytuacjach,

Kwartalnik Bellona 1/2012 131 Doświadczenia gdy państwa i władze nie są w stanie po- pytanie: jeśli interwencja humanitarna jest, wstrzymać masowego naruszania praw czło- istotnie, niedopuszczalnym zamachem na wieka przybierającego formę zbrodni między- suwerenność, to jak powinniśmy odpowie- narodowej lub, co gorsze, gdy one same są dzieć na Rwandę i Srebrenicę – na ciężkie sprawcami owych dramatów – przed takim i systematyczne gwałcenie praw człowieka. dylematem stanął świat pod koniec XX wieku. Interwencje wojskowe ze względów hu- Raport Międzynarodowej manitarnych były kwestionowane zarówno Komisji do spraw Interwencji wtedy, gdy je podejmowano, jak w przypad- i Suwerenności Państwowej ku Somalii, Bośni i Kosowa, jak i wtedy, gdy o odpowiedzialności za ochronę ich nie podejmowano, jak w przypadku Rwandy. Z jednej strony wskazywano na na- Pytanie postawione przez sekretarza gene- ruszenie zasady suwerenności i zakaz inter- ralnego w 1999 roku przypomniał rok póź- wencji w sprawy wewnętrzne, z drugiej zaś – niej rząd kanadyjski, tworząc Międzynaro- na brak działań wynikających choćby z po- dową Komisję do spraw Interwencji i Suwe- stanowień konwencji w sprawie ludobójstwa. renności Państwowej7. Informację na ten W wystąpieniu we wrześniu 1999 roku se- temat przedstawił premier Jean Chrétien na kretarz generalny ONZ Kofi Annan zwrócił sesji milenijnej Zgromadzenia Ogólnego we uwagę na kwestię bezpieczeństwa ludzkiego wrześniu 2000 roku. Współprzewodniczący- i interwencji w nadchodzącym XXI wieku. mi tej Komisji, złożonej z dwunastu osobi- Przypomniał niezdolność Rady Bezpieczeń- stości, zostali Gareth Evans, były minister stwa do podjęcia działań w Rwandzie i Ko- spraw zagranicznych Australii, oraz Moha- sowie oraz wezwał państwa członkowskie med Sahnoun, specjalny doradca sekretarza Organizacji Narodów Zjednoczonych do po- generalnego z Algierii8. Komisja zorganizo- godzenia zasad Karty Narodów Zjednoczo- wała pięć spotkań, wiele regionalnych kon- nych z zasadami ochrony ludności. Jeśli ludz- ferencji okrągłego stołu oraz konsultacji, kość nie znajdzie w Organizacji Narodów w których uczestniczyli przedstawiciele rzą- Zjednoczonych swojej najlepszej trybuny, to dów, organizacji rządowych i pozarządowych, powstaje niebezpieczeństwo, że będzie po- środowisk akademickich, a także społeczeń- szukiwała pokoju i sprawiedliwości gdzie in- stwa obywatelskiego. Przedstawiała regularne dziej. W ten sposób po raz pierwszy została informacje o swoich pracach zainteresowanym podkreślona kwestia odpowiedzialności ONZ rządom, przedstawicielstwom dyplomatycz- i społeczności międzynarodowej za ochronę nym w Ottawie, stałym przedstawicielstwom ludności. Jak później odnotował sam Annan, państw członkowskich w Nowym Jorku oraz jego przemówienie wywołało w Zgromadze- sekretarzowi generalnemu. Wszystkie te ini- niu Ogólnym konsternację6. cjatywy i działania miały na celu sprowoko- W raporcie milenijnym przedstawionym wanie debaty na temat kwestii objętych man- Zgromadzeniu Ogólnemu we wrześniu 2000 datem Komisji oraz doprowadzenie do sze- roku Annan przypomniał problem i ważkie rokiego konsensusu międzynarodowego

6 Secretary-General to UNHCR Executive Committee: World Summit made remarkable commitment to humanitarian community. SG/SM/10145, REF/1185, s. 2. 7 Nazwa angielska: International Commission on Intervention and State Security (ICISS). O utworzeniu Komisji poinformował minister spraw zagranicznych Kanady Lloyd Axworthy 14 września 2000 roku. 8 Członkami Komisji zostali: Gisele Cote-Harper (Kanada), Lee Hamilton (USA), Michael Ignatieff (Kanada) Władimir Łukin (Rosja), Klaus Naumann (Niemcy), CyriI Ramaphosa (RPA), Fidel V. Ramos (Filipiny), Cornelio Sommaruga (Szwajcaria), Eduardo Stein Barilas (Gwatemala) i Ramesh Thakur (Indie). Kanada powołała także Radę Doradczą, na której czele stanął Lloyd Axworthy, a w jej skład wszedł z Polski Bronisław Geremek.

132 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia i przejścia w sytuacjach katastrof humanitar- Komisja podkreśliła, że najważniejszym nych od polemik i kontrowersji, a często rodzajem odpowiedzialności za ochronę jest i paraliżu, do konkretnych działań, zwłasz- prewencja. Jej możliwości powinny być cza dzięki Radzie Bezpieczeństwa9. Prace w pełni wyczerpane przed odwołaniem się do Komisji zostały zakończone w ciągu roku, interwencji. Zapobieganie i reagowanie za- a raport przedstawiający jej stanowisko i reko- wsze najpierw powinny odwoływać się do mendacje został jednomyślnie przyjęty przez środków o mniejszej skali przymusu czy in- wszystkich członków i opublikowany w grud- terwencji. W przedstawionym raporcie Ko- niu 2001 roku10. Komisja uznała, że suweren- misja zwracała się do Zgromadzenia Ogól- ność stanowi podstawę odpowiedzialności nego z sugestią przyjęcia deklaracji w spra- państwa za ochronę jego ludności. Kiedy jed- wie odpowiedzialności za ochronę oraz do nak ludność ponosi poważne szkody w rezul- Rady Bezpieczeństwa z apelem o uzgodnie- tacie wojen wewnętrznych (konfliktów), ponie kryteriów użycia siły militarnej w odnie- wstań, represji czy upadku państwa, a suwe- sieniu do interwencji wojskowej. ren, na którego terytorium ma to miejsce, nie Rekomendacje Komisji podkreślają, że in- chce lub nie jest w stanie zapobiec sytuacji lub terwencja wojskowa w celu ochrony ludzi jest ją zmienić, zasada nieinterwencji ustępuje mię- środkiem wyjątkowym i nadzwyczajnym. dzynarodowej odpowiedzialności za ochronę. Może być usprawiedliwiona tylko w przypad- Odpowiedzialność za ochronę obejmuje ku poważnych i nieodwracalnych szkód wy- trzy stadia: odpowiedzialność za zapobiega- rządzonych ludziom, związanych z utratą nie (prewencja), odpowiedzialność za dzia- życia na wielką skalę czy czystek etnicznych łanie (reagowanie) i odpowiedzialność za znacznych rozmiarów z towarzyszącymi im odbudowę11. W pierwszym przypadku odpo- zabójstwami, przymusowymi wysiedleniami wiedzialność polega na ostrzeganiu oraz usu- oraz gwałtami. Przy podejmowaniu decyzji waniu źródeł i przyczyn konfliktów we- o interwencji wojskowej należy kierować się wnętrznych, a także powodowanych przez następującymi kryteriami: człowieka katastrof i kryzysów. Drugi rodzaj — słuszną intencją – jej podstawowym ce- odpowiedzialności odnosi się do działań ma- lem musi być powstrzymanie bądź zapobie- jących na celu reagowanie (odpowiedź) na ganie ludzkim cierpieniom. Słuszność inten- ludzkie potrzeby za pomocą właściwych środ- cji czy sprawiedliwa przyczyna jest w więk- ków. Mogą nimi być środki przymusu, takie szym stopniu zagwarantowana w przypadku jak sankcje i odpowiedzialność karna, a w eks- interwencji wielostronnych, wspieranych przez tremalnych sytuacjach także interwencja woj- organizacje regionalne i subregionalne; skowa. Trzeci rodzaj odpowiedzialności obej- — ostatecznością – interwencja militarna muje zapewnienie niezbędnej pomocy w trak- może być usprawiedliwiona tylko w sytuacji, cie odbudowy, rekonstrukcji i pojednania, gdy wszystkie opcje prewencji lub pokojo- zwłaszcza po interwencji militarnej, oraz eli- wego rozwiązania kryzysu zostały wyczer- minowanie przyczyn kryzysów i szkód, któ- pane i istnieją rozsądne podstawy do uzna- re miały być powstrzymane czy usunięte w nia, że środki niewojskowe nie zapewnią wyniku interwencji. sukcesu;

9 Kanada w znacznym stopniu wzorowała się na modelu stworzonym przez komisję Brundtland do spraw środowiska i rozwoju, utworzoną w latach 80. XX wieku, która doprowadziła do pogodzenia kwestii ochrony środowiska, a w konsekwencji do przyję- cia koncepcji zrównoważonego rozwoju. 10 ICISS. The Responsibility to Protect, December 2001. Report of the International Commission on Intervention and State Sovereignty, published by the International and Development Research Centre, Ottawa 2001. Do sprawozdania Komisji został dołączony dodatkowy tom, przedstawiający badania, bibliografię i dokumentację przeprowadzonych konferencji oraz konsultacji. 11 Komisja określa je jako responsibility to prevent, responsibility to react i responsibility to rebuild.

Kwartalnik Bellona 1/2012 133 Doświadczenia

— proporcjonalnością – skala, czas i in- na pogłębiające się podziały między państwa- tensywność podejmowanej interwencji woj- mi oraz jednostronne działania. W celu skowej powinny być utrzymane na najniż- usprawnienia istniejących instrumentów szym poziomie, zapewniającym niezbędną i mechanizmów oraz znalezienia sposobów ochronę; skutecznego działania ONZ w XXI wieku — szansą na sukces – musi istnieć nadzie- Annan utworzył Panel Wysokiego Szczebla ja na osiągnięcie sukcesu oraz zapobieżenie do spraw Zagrożeń, Wyzwań i Zmiany. szkodom i cierpieniom bądź na ich powstrzy- W jego skład weszli byli szefowie państw i rzą- manie i polepszenie sytuacji. Nie może ist- dów, ministrowie spraw zagranicznych oraz nieć groźba pogorszenia warunków. wysocy funkcjonariusze międzynarodowi13. Decyzja o podjęciu interwencji wojskowej Panel, pod przewodnictwem Ananda Pany- powinna być podejmowana przez Radę Bez- arachuna (Tajlandia), przedstawił 2 grudnia pieczeństwa12. 2004 roku raport z rekomendacjami14. W jego trzeciej części, zatytułowanej Bezpieczeństwo Odpowiedzialność za ochronę zbiorowe i użycie siły, był zawarty punkt: w dokumencie końcowym Rozdział VII Karty Narodów Zjednoczonych, przyjętym przez wewnętrzne zagrożenia i odpowiedzialność Zgromadzenie Ogólne ONZ za ochronę. Prace Panelu dotyczyły bezpie- czeństwa zbiorowego, głównie zaś problemu Koncepcja międzynarodowej odpowie- interwencji wojskowej przez Radę Bezpie- dzialności za ochronę sformułowana przez czeństwa w celu ochrony ludności. Komisję i zaprezentowana przez Kanadę na Członkowie Panelu jednoznacznie poparli forum Organizacji Narodów Zjednoczonych normę dotyczącą kolektywnej międzynarodo- istotnie przyczyniła się do jej zaakceptowa- wej odpowiedzialności za ochronę. Zgodnie nia przez społeczność międzynarodową. Zo- z nią Rada Bezpieczeństwa może zadecydo- stała też uwzględniona w raportach przedsta- wać o podjęciu akcji wojskowej (jako osta- wionych podczas debaty dotyczącej reformy teczności) w przypadku ludobójstwa, innych ONZ oraz w czasie wystąpień na kolejnych masowych zabójstw, czystek etnicznych, sesjach Zgromadzenia Ogólnego. a także poważnych naruszeń międzynarodo- Sekretarz generalny Organizacji Narodów wego prawa humanitarnego w sytuacjach, gdy Zjednoczonych Kofi Annan, przemawiając suwerenne rządy nie były w stanie lub nie w 2003 roku na sesji Zgromadzenia Ogólne- chciały temu zapobiec. Stanowczo podkre- go, ostrzegł, że Organizacja znalazła się na ślono, że akcja wojskowa jest ostatecznością, rozstajnych drogach. Stwierdził, że może ona a społeczność międzynarodowa powinna przeciwdziałać nowym zagrożeniom i podej- działać w następującej kolejności: prewencja, mować wyzwania lub ulec erozji ze względu powstrzymanie przemocy i odbudowa „roz-

12 W celu zapewnienia większej skuteczności Rady Komisja zaproponowała, by jej stali członkowie zgodzili się nie stosować weta w sprawach, które nie angażują ich fundamentalnych interesów, jeśli Rada Bezpieczeństwa nie może podjąć decyzji. Jako alternatywne rozwiązania wskazano rozważenie sporu przez Zgromadzenie Ogólne na nadzwyczajnej sesji specjalnej zgodnie z rezolucją Uniting for Peace lub przez organizację regionalną, która powinna zwrócić się o odpowiednie upoważnienie do Rady Bezpieczeństwa. Komisja wskazała także na wiele dodatkowych operacyjnych kryteriów, zapewniających sukces interwencji militarnej, takich jak: jasne cele i mandat oraz niezbędne środki, jedność dowództwa, właściwe stosowanie i stopniowanie środków wojskowych, przestrzeganie międzynarodowego prawa humanitarnego, uznanie, że ochrona sił wojskowych nie może być zasadniczym celem oraz zapewnienie maksymalnej współpracy i koordynacji z organizacjami humanitarnymi. 13 Byli to: R. Badinter (Francja), J.C. Baena Soares (Brazylia), G.H. Brundtland (Norwegia), D. Hannay (Wielka Brytania), M. Chinery-Hesse (Ghana) G. Evans (Australia), E. Iglesias (Urugwaj). A Moussa (Egipt), S. Nambiar (Indie), S. Ogata (Japo- nia), Y. Primakow (Rosja), Q. Aichen (Chiny), N. Safik (Pakistan), S.A. Salim (Tanzania) i B. Scowcroft (Stany Zjednoczone). 14 A More Secure World: Our Shared Responsibility. Report of the Secretary–General’s High Level-Panel on Threats, Challen- ges and Change. United Nations 2004. Doc. A/59/565, par. 199–203.

134 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia bitych” społeczeństw. Punkt ciężkości powin- akcji zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczo- no stanowić udzielanie pomocy w celu prze- nych, ze środkami przymusu włącznie. rwania przemocy dzięki mediacji, a także mi- Choć od przedstawienia raportu przez Ko- sjom humanitarnym, prawom człowieka oraz misję do spraw Interwencji i Suwerenności akcjom policyjnym. Państwowej w 2001 roku zasada odpowie- 21 marca 2005 roku sekretarz generalny dzialności za ochronę była dyskutowana na przedstawił Zgromadzeniu Ogólnemu swoją kolejnych sesjach Zgromadzenia Ogólnego, wizję Organizacji Narodów Zjednoczonych to debata na ten temat rozgorzała po przed- w XXI wieku – raport zatytułowany Ku więk- stawieniu raportów Panelu Wysokiego Szcze- szej wolności: rozwój, bezpieczeństwo i pra- bla oraz sekretarza generalnego w związku wa człowieka dla wszystkich. Podkreślił z koniecznością przygotowania projektu do- w nim niepodzielność bezpieczeństwa oraz kumentu w sprawie reformy ONZ, który miał współzależność między nim a rozwojem być przyjęty na szczycie zaplanowanym na i prawami człowieka, a także między demo- początek jubileuszowej 60. sesji. kracją, prawami człowieka a rządami prawa. Podczas negocjacji ujawniły się różnice W części IV, poświęconej prawom człowie- stanowisk. Poparcie dla zasady wyraziły Ar- ka, znajdują się dwa paragrafy dotyczące gentyna, Brazylia, Kanada, Korea Południo- odpowiedzialności za ochronę15. Sekretarz wa, Meksyk, Rwanda, kraje Unii Europejskiej generalny wskazał w nich, że w żadnej dzie- i Stany Zjednoczone, natomiast zastrzeżenia dzinie nie ma tak dużej rozbieżności między zgłosiły Chiny, Egipt, Iran, Kuba, Pakistan deklaracjami a działaniami jak w międzyna- i Rosja. Wyrażano obawy, że zasada odpo- rodowym prawie humanitarnym. Ustosunko- wiedzialności za ochronę może pełnić rolę wując się do zasady odpowiedzialności za swoistego listka figowego dla interwencji po- ochronę, nawiązał do stanowiska Międzyna- dejmowanych ze względów innych niż ochro- rodowej Komisji do spraw Interwencji i Su- na ludności i interesów oraz że zamiast dzia- werenności Państwowej oraz Panelu Wyso- łań zmierzających do wyeliminowania rze- kiego Szczebla, które opowiedziały się za czywistych źródeł zagrożeń, może oznaczać uznaniem powstającej normy o zbiorowej reagowanie tylko na ich skutki. Mimo roz- odpowiedzialności za ochronę. Kofi Annan bieżności i zastrzeżeń sformułowanych przez zdecydowanie poparł to stanowisko. Jego niektóre państwa, zasadę odpowiedzialności zdaniem należy nie tylko uznać odpowiedzial- za ochronę zapisano we wszystkich kolejnych ność za ochronę, lecz także – gdy jest to ko- wersjach projektu dokumentu. nieczne – zgodnie z nią działać. Odpowie- Proponowany dokument został przyjęty bez dzialność spoczywa na każdym państwie, któ- głosowania i jednomyślnie na zakończenie rego raison d’etre i obowiązkiem jest ochro- szczytu 16 września 2005 roku. Zasadę od- na ludności. Gdy jednak władze krajowe nie powiedzialności za ochronę umieszczono mogą lub nie chcą chronić swoich obywateli, w nim nie w części dotyczącej bezpieczeń- odpowiedzialność spada na społeczność mię- stwa międzynarodowego, lecz w części po- dzynarodową. Ta zaś powinna odwołać się święconej prawom człowieka i rządom pra- do metod dyplomatycznych, humanitarnych wa. Na uwagę zasługuje tytuł, pod którym uję- i innych, by pomóc chronić prawa człowieka to zasadę w dokumencie. Nie powiedziano oraz ludność cywilną. Jeśli te metody okażą o ogólnej odpowiedzialności za ochronę, lecz się nieskuteczne, Rada Bezpieczeństwa może, jednoznacznie stwierdzono, że chodzi o od- w razie potrzeby, zdecydować o podjęciu powiedzialność za ochronę ludności przed lu-

15 Część IV jest zatytułowana: Freedom to live in dignity. O odpowiedzialności za ochronę traktują paragrafy 134 i 135.

Kwartalnik Bellona 1/2012 135 Doświadczenia dobójstwem, zbrodniami wojennymi, czyst- będą chroniły swojej ludności, jeśli zaistnieją kami etnicznymi i zbrodniami przeciwko wymienione sytuacje, państwa członkowskie ludzkości. Wyeliminowano więc możliwość ONZ zawarły w dokumencie zapis: Jesteśmy rozszerzenia interpretacji i objęcia nią sytu- gotowi do podjęcia za pośrednictwem Rady acji będących, na przykład, wynikiem kon- Bezpieczeństwa kolektywnego działania, fliktów czy wojen wewnętrznych, jak to wcze- w odpowiednim czasie i w zdecydowany spo- śniej proponowała Komisja. sób. Oznacza to zgodę państw członkowskich Zasada została sformułowana w paragra- na odwołanie się do interwencji militarnej fach 138 i 139. W pierwszym z nich stwier- zgodnie z artykułami 42 i 43 Karty Narodów dza się, że każde państwo ponosi odpowie- Zjednoczonych. dzialność za ochronę swojej ludności przed W przyjętych postanowieniach określono ludobójstwem, zbrodniami wojennymi, czyst- główne komponenty zasady odpowiedzialno- kami etnicznymi i zbrodniami przeciwko ści, ale nie ustalono, jakimi kryteriami powin- ludzkości. Odpowiedzialność ta obejmuje na kierować się Rada Bezpieczeństwa, po- zapobieganie takim zbrodniom i podżeganiu dejmując decyzję o interwencji militarnej. Nie do ich popełnienia dzięki zastosowaniu wła- wskazano też progu, którego przekroczenie ściwych i niezbędnych środków. Nie są one oznaczałoby, że odpowiedzialność powinna wymienione, co oznacza, że każde państwo wziąć społeczność międzynarodowa. Nie samo je określa i podejmuje zgodnie z obo- sprecyzowano również skali popełnianych wiązującymi międzynarodowymi instrumen- zbrodni. W dokumencie nie wyjaśniano, czy tami praw człowieka oraz prawem humani- chodzi o sytuację masowych naruszeń i utra- tarnym. Dalej stwierdzono, że państwa akcep- ty życia oraz zabójstw na wielką skalę. Nie tują tę odpowiedzialność i zgodnie z nią będą ma też mowy o odpowiedzialności karnej postępowały. Społeczność międzynarodowa osób winnych popełnienia zbrodni między- powinna zachęcać państwa i pomagać im narodowych i o postawieniu ich przed Mię- w braniu tej odpowiedzialności oraz w uzy- dzynarodowym Trybunałem Karnym, tak jak skiwaniu niezbędnych do tego zdolności, po- zadecydowała Rada Bezpieczeństwa w od- winna także wspierać Organizację Narodów niesieniu do zbrodni popełnionych w Darfu- Zjednoczonych w tworzeniu zdolności do rze. Nie ma również zastrzeżenia dotyczące- wczesnego ostrzegania. go odwołania się do środków ekonomicznych W paragrafie 139 dokumentu wymieniono i wzięcia pod uwagę interesów ludności. Za elementy składające się na odpowiedzialność uzasadniony należy zatem uznać postulat kon- społeczności międzynarodowej. Mówi się tynuowania przez Zgromadzenie Ogólne o użyciu odpowiednich dyplomatycznych, hu- ONZ rozważań nad odpowiedzialnością za manitarnych i innych środków pokojowych ochronę ludności przed ludobójstwem, zbrod- zgodnie z rozdziałem VI i VIII Karty Naro- niami wojennymi, czystkami etnicznymi dów Zjednoczonych, by pomóc w ochronie i zbrodniami przeciwko ludzkości oraz jej im- ludności przed ludobójstwem, zbrodniami plikacje, z uwzględnieniem zasad Karty Na- wojennymi, czystkami etnicznymi i zbrodnia- rodów Zjednoczonych i prawa międzynaro- mi przeciwko ludzkości16. Na wypadek gdy dowego. Sekretarz generalny ONZ w prze- środki pokojowe okażą się nieadekwatne, mówieniu wygłoszonym w październiku 2005 a władze krajowe w oczywisty sposób nie roku stwierdził, że zaakceptowanie koncep-

16 Wskazanie rozdziału VI Karty Narodów Zjednoczonych oznacza, że Rada Bezpieczeństwa przede wszystkim powinna podjąć próbę pokojowego rozstrzygania ewentualnych sporów i może zalecać odpowiednią procedurę lub sposób załagodzenia sporu. Zgodnie z rozdziałem VIII może też korzystać z układów lub pomocy organizacji regionalnych w celu pokojowego rozstrzygania sporów.

136 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia cji odpowiedzialności za ochronę ludności się to nielegalne, także do poczynienia odpo- przed zbrodniami międzynarodowymi przez wiednich kroków18. wszystkie państwa członkowskie Organiza- W sprawie stosowania zasady odpowie- cji – 60 lat po wyzwoleniu nazistowskich dzialności za ochronę debatowano w 2009 obozów śmierci, 30 lat po ludobójstwie roku na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ. w Kambodży oraz po dramacie Rwandy i Sre- W styczniu sekretarz generalny Ban Ki-moon brenicy – jest, na poziomie koncepcyjnym, przedstawił raport zawierający argumenty za historycznym przełomem17. Taką oceną moż- stosowaniem tej zasady oraz podkreślił jej na uznać za trafną, ponieważ przed szczytem znaczenie19. Raport stanowił podstawę deba- wydawało się niemożliwe uzgodnienie stano- ty, którą toczono w lipcu 2009 roku i w której wisk w tej sprawie oraz przełamanie istnieją- uczestniczyły 94 państwa popierające ideę cych oporów i sprzeciwów. zasady odpowiedzialności za ochronę. W kontekście jej stosowania w sytuacji kon- Konsolidacja zasady fliktów podkreślono znaczenie współdziała- odpowiedzialności za ochronę nia z organizacjami regionalnymi oraz wska- przez Radę Bezpieczeństwa zano na konieczność bardziej precyzyjnego i Zgromadzenie Ogólne ONZ określenia roli organów ONZ uczestniczących w jej implementowaniu. Debatę zakończono Rada Bezpieczeństwa w sposób formalny przyjęciem przez konsensus, bez głosowania, i wiążący poparła zasadę odpowiedzialności rezolucji, która po raz pierwszy nosiła tytuł za ochronę, przyjmując jednomyślnie rezo- Odpowiedzialność za ochronę20. Podkreślo- lucję. Potwierdzono w niej akceptację para- no w niej, że debata była efektywna i uczest- grafów 138 i 139 dokumentu końcowego niczyły w niej wszystkie państwa członko- szczytu światowego w sprawie odpowiedzial- wskie. Zgromadzenie Ogólne podjęło także ności za ochronę. Rada jeszcze raz przypo- decyzję o kontynuowaniu rozważań nad pro- mniała, że świadome atakowanie cywilów blemem odpowiedzialności za ochronę. i innych osób chronionych w sytuacjach kon- Przyjęcie przez ONZ zasady odpowiedzial- fliktu zbrojnego jest oczywistym pogwałce- ności za ochronę ludności przed ludobój- niem międzynarodowego prawa humanitar- stwem, zbrodniami wojennymi, czystkami nego oraz zdecydowanie potępiła wszelkie etnicznymi i zbrodniami przeciwko ludzko- akty przemocy i nadużyć popełnionych w sto- ści należy uznać za jedno z największych osią- sunku do cywilów w sytuacjach konfliktów gnięć w dziedzinie praw człowieka, prawa zbrojnych. Rada odnotowała również, że ce- humanitarnego i bezpieczeństwa międzyna- lowe atakowanie cywilów i osób chronionych rodowego. Oznacza to bowiem pełne zaak- oraz systematyczne, ciężkie i powszechne ceptowanie przez państwa postanowienia, że pogwałcenia międzynarodowego prawa hu- społeczność międzynarodowa nie może po- manitarnego i praw człowieka w sytuacjach zostawać bierna, że ponosi zbiorową, między- konfliktów zbrojnych można uznać za zagro- narodową odpowiedzialność za ochronę lud- żenie międzynarodowego pokoju i bezpie- ności przed wymienionymi zbrodniami czeństwa, tym samym potwierdziła gotowość w sytuacji, gdy władze krajowe nie mogą lub do rozpatrywania takich sytuacji i, gdy okaże nie chcą wykonywać swoich obowiązków

17 Secretary-General’s Keynote Speech at conference on Reforming the United Nations. Columbia University, New York, 17 October 2005. http://www.un.org./opps/sg/printsqstats.asp?nid/. 18 United Nations Security Council, April 28, 2006, S/RES/1674/2006. 19 Report of the Secretary-General. A/63/677: Follow-up to the outcome of the Millennium Summit implementing the responsibility to protect. United Nations General Assembly, sixty-third session: Agenda items 44 and 107. 20 Resolution adopted by the General Assembly, 63/308: The responsibility to protect. A/RES/63/308, 7 October 2009.

Kwartalnik Bellona 1/2012 137 Doświadczenia oraz że zagadnienia te są wyłączone z zakre- swoich przeciwników „karaluchami” i „szu- su działania zasady nieinterweniowania mowinami” nie zasługującymi na to, by żyć . w sprawy wewnętrzne. Co więcej, zgodzono Groźby te nie były gołosłowne, gdyż siły re- się, że po wyczerpaniu środków pokojowych żimowe dochodziły w tym czasie do przed- Rada Bezpieczeństwa może podjąć decyzję mieść Benghazi, a widmo masowego bom- o interwencji wojskowej. Oznaczało to zakoń- bardowania przez lotnictwo ludności cywil- czenie sporów doktrynalnych dotyczących nej oraz brutalnej rozprawy z opozycją stało interpretacji rozdziału VII Karty Narodów się oczywiste. Media, opinia publiczna, or- Zjednoczonych. ganizacje praw człowieka, a także Liga Można dowodzić, że zasada odpowiedzial- Państw Arabskich wezwały do ustanowienia ności za ochronę jest pewnym uogólnieniem strefy zakazu lotów oraz wzięcia pod ochro- już istniejących regulacji prawnomiędzyna- nę atakowanej ludności cywilnej. rodowych wiążących państwa. Daje interpre- 17 marca 2011 roku Rada Bezpieczeństwa tację zasad sformułowanych w Karcie Naro- na 6498. posiedzeniu przyjęła rezolucję dów Zjednoczonych, a interpretacja taka, nr 1973 (2011)21, która z pewnością przej- przyjęta jednomyślnie przez Zgromadzenie dzie do historii Organizacji Narodów Zjed- Ogólne i Radę Bezpieczeństwa, może być noczonych jako pierwsza decyzja o użyciu uznana za wiążącą. Ponadto odnosi się do siły militarnej przez państwa członkowskie prawa wewnętrznego Organizacji, ponieważ w ramach przyjętej kilka lat wcześniej zasa- określa zasady funkcjonowania Rady Bezpie- dy odpowiedzialności za ochronę. Rezolucja czeństwa i także z tego powodu może być została uchwalona głosami dziesięciu państw: uznana za wiążącą. Została poparta nie tylko Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, przez system Organizacji Narodów Zjedno- Francji (stali członkowie) oraz Bośni i Her- czonych, lecz także przez organizacje regio- cegowiny, Kolumbii, Gabonu, Libanu, Nige- nalne, zwłaszcza przez Unię Afrykańską, oraz rii, Portugalii i Afryki Południowej. Od głosu pozarządowe, o czym świadczy powołanie wstrzymały się Chiny, Rosja (stali członko- przez nie do życia koalicji na rzecz odpowie- wie) oraz Brazylia, Indie (grupa BRIC) dzialności za ochronę. i Niemcy22. Odnotowując w preambule, że władze li- Zastosowanie w praktyce bijskie nie postępują zgodnie z rezolucją rezolucji Rady Bezpieczeństwa nr 1970 (2011), Rada Bezpieczeństwa przy- nr 1973 (2011) pomniała o ich obowiązku ochrony ludności. Zauważyła, że powszechne i systematyczne W sytuacji gdy wezwania sformułowane we ataki w Libii mogą być kwalifikowane jako wcześniejszej rezolucji Rady Bezpieczeństwa zbrodnie przeciwko ludzkości. Zwróciła też nr 1970 (2011) do zaprzestania ataków na uwagę na decyzję Rady Ligi Państw Arab- ludność cywilną oraz do respektowania zo- skich z 12 marca 2011 roku, wzywającą do bowiązania do jej ochrony nie są przestrze- ustanowienia strefy zakazu lotów libijskiego gane, społeczność międzynarodowa staje lotnictwa wojskowego. przed jeszcze większym wyzwaniem. Kad- Działając zgodnie z rozdziałem VII Karty dafi zapowiadał bezpardonową i bezlitosną Narodów Zjednoczonych, Rada, po pierwsze, rozprawę z opozycją w Benghazi, nazywając zażądała niezwłocznego ustanowienia rozej-

21 United Nations, Security Council, 6498 meeting: Resolution 1793 (2011). 17 March 2011, doc. S/RES/1973(2011). 22 Niekiedy podkreśla się, że ani Chiny, ani Rosja nie zawetowały rezolucji ze względu na stanowcze stanowisko opinii publicznej, zwłaszcza zaś poparcie Ligi Państw Arabskich, w sprawie ustanowienia strefy zakazu lotów. R. Nokes: Libya and the Future of the Responsibility to Protect. http://www.theindependent.com/111208/libya-and-the-future-of-the-responsibility/.

138 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia mu i całkowitego zaprzestania przemocy oraz go napływu najemników i by zapobiec ich wykonywania ataków na cywilów, po drugie, przedostawaniu się do Libii, wezwała pań- podkreśliła konieczność zwiększenia wysił- stwa członkowskie do wywiązywania się ze ków w celu znalezienia rozwiązania kryzysu, zobowiązań. który jest związany z uzasadnionymi żąda- Bezpośredni cel rezolucji związany niami narodu libijskiego, po trzecie, zażąda- z ochroną ludności Benghazi został osiągnięty ła, by władze libijskie wywiązywały się ze w ciągu kilku dni. Po zniszczeniu libijskiej swoich zobowiązań wynikających z prawa obrony przeciwrakietowej samoloty i rakiety międzynarodowego oraz poczyniły wszelkie interweniujących państw nie tylko zatrzyma- możliwe kroki w celu ochrony ludności cy- ły atak sił reżimowych, lecz także zmusiły je wilnej i zaspokojenia jej podstawowych po- do szybkiego odwrotu. trzeb. Przedmiotem debaty stała się jednak kwe- Zasadnicze postanowienia rezolucji spro- stia, czy rezolucja nr 1973 (2011) została wadzają się do ustanowienia ochrony ludno- wykonana zgodnie z założeniami i celami ści cywilnej (protection of civilians) i strefy zasady odpowiedzialności za ochronę23 zakazu lotów (no-fly zone). Rada upoważni- W komentarzach zwracano uwagę, że jej ce- ła państwa członkowskie, które notyfikowa- lem nie jest doprowadzenie do zmiany reżi- ły gotowość sekretarzowi generalnemu do mu, lecz jedynie ochrona ludności24. W rezo- wykorzystania – indywidualnie lub za pośred- lucji nie założono doprowadzenia do upadku nictwem organizacji regionalnych we współ- reżimu Kaddafiego. Nie ma w niej wzmianki pracy z sekretarzem generalnym – wszystkich na ten temat. Pośrednią przyczyną upadku środków do ochrony ludności cywilnej na dyktatora było zlecenie prokuratorowi Mię- obszarach zagrożonych atakami, z Benghazi dzynarodowego Trybunału Karnego zbada- włącznie. Równocześnie wykluczyła możli- nia sytuacji w Libii. Wydanie przez Trybunał wość ustanowienia obcej okupacji w jakiej- nakazu aresztowania pułkownika, jego syna kolwiek formie na jakiejkolwiek części tery- i szefa wywiadu pod zarzutem popełnienia torium Libii. zbrodni przeciwko ludzkości oznaczało de- Ponadto Rada podjęła decyzję o ustanowie- legalizację dotychczasowej władzy libijskiej niu w celu ochrony ludności cywilnej zakazu i stopniową utratę jej uznania w stosunkach wszelkich lotów w przestrzeni powietrznej między państwami oraz przez organizacje Libii oraz upoważniła państwa członkowskie międzynarodowe. Popełnione zbrodnie dele- do podjęcia wszelkich niezbędnych działań galizowały dyktatora we własnym społeczeń- w celu zapewnienia respektowania tego za- stwie, które opowiadało się za odsunięciem kazu. W rezolucji wzmocniono postanowie- go od władzy i osądzeniem. nia dotyczące embarga na dostawy broni do Różnice interpretacyjne dotyczące rezolu- Libii, przyjęte w rezolucji nr 1970 (2011), cji nr 1973 (2011) w znacznej mierze odno- oraz upoważniono do wprowadzenia stosow- siły się do sformułowania dotyczącego czy- nej inspekcji na terytorium państw członkow- nienia wszelkich niezbędnych kroków w celu skich i na morzu otwartym. Rada Bezpieczeń- ochrony ludności cywilnej. Dla państw sze- stwa wyraziła ubolewanie z powodu ciągłe- roko interpretujących ten zwrot oznaczało to

23 Wyczerpujący przegląd tych rozbieżności podał S. Parzymies. Zob.: idem: Aspekty wewnętrzne i międzynarodowe „arabskiej wiosny”. „Stosunki Międzynarodowe/International Relations” 2011 nr 3–4 (t. 44), s. 46–53. 24 J. Bajoria: Libya and the Responsibility to Protect. Council on Foreign Relations, 24 March 2011; Ph. Bolopion: After Libya, the question: to protect or depose? Los Angeles Times, 25 August 2011; A.M. Slaughter: Was the Libyan Intervention Really an Intervention? The Atlantic, http://www.theatlantic.com/international/archive/2011/08/; A. Smout: Legitimising: The Responsibility to Protect in Libya and the DRC. Think Africa Press, 18 August 2011; J. Symonides: Interwencja w Libii. Bez ONZ świat byłby gorszy. „Gazeta Wyborcza”, 26–27 marca 2011 r.

Kwartalnik Bellona 1/2012 139 Doświadczenia także zgodę na dostarczanie broni powstań- zapewnił wprowadzenie w życie postanowie- com, przeciwko czemu protestowała Unia nia o ustanowieniu strefy zakazu lotów oraz Afrykańska i Rosja. Interweniujące państwa przestrzeganie embarga na dostawę broni dla pod pretekstem pomocy humanitarnej wpro- sił reżimowych. Operacje w powietrzu i na wadziły do Libii swoich doradców wojsko- morzu, prowadzone przez setki samolotów wych oraz jednostki specjalne, które poma- oraz dziesiątki okrętów, doprowadziły do gały siłom opozycyjnym. Niejasne było rów- ograniczenia, a w miarę upływu czasu do cał- nież to, czy interweniujące państwa mogły kowitego zlikwidowania potencjału militar- używać swojego lotnictwa nie tylko do ochro- nego sił dyktatora. Zniszczone zostały obiekty ny ludności, lecz także do walki oraz nisz- wojskowe, ciężki sprzęt bojowy – czołgi czenia sił Kaddafiego wtedy, gdy nie zagra- i artyleria, a także ośrodki dowodzenia i kon- żały one bezpośrednio cywilom, to znaczy nie troli. Główną rolę w tych działaniach odegrały prowadziły działań i pozostawały w miejscach Francja i Wielka Brytania. Stany Zjednoczo- skoszarowania. ne, gdy został zniszczony zintegrowany sys- Czy można uznać realizację rezolucji tem obrony przeciwlotniczej Libii, w znacz- nr 1973 (2011) za niezgodną z zasadą odpo- nej mierze ograniczyły się do działań wspo- wiedzialności za ochronę? Wydaje się, że nie. magających: prowadzenia wywiadu, kontro- Mimo trwającej dyskusji i różnicy zdań nie lowania i monitorowania wojsk Kaddafiego można zakwestionować osiągnięcia jej zasad- oraz ustalania celów ataku dla sił powietrz- niczego celu. Bez tej rezolucji ochrona lud- nych NATO. ności byłaby niemożliwa. Prawdopodobnie W operacji „Unified Protector” uczestni- doszłoby do krwawej i bestialskiej rozprawy czyło łącznie 18 państw: 14 członkowskich25 z opozycją nie tylko w Benghazi, ale także i cztery państwa partnerskie (Jordania, Ka- w innych częściach Libii. tar, Maroko i Zjednoczone Emiraty Arabskie). By w przyszłości uniknąć kontrowersji Pozwala to na postawienie tezy, że działania i debat w przypadku stosowania zasady od- sojuszu miały wsparcie regionalne i nie były powiedzialności za ochronę, można postulo- tylko i wyłącznie akcją NATO czy państw wać bardziej precyzyjne formułowanie celów zachodnich. Misja NATO została formalnie i środków państw członkowskich, podkreśle- zakończona 31 października 2011 roku po nie kierowniczej roli Rady Bezpieczeństwa ogłoszeniu 23 października przez Tymcza- w zapewnieniu tej ochrony oraz wyelimino- sową Radę Narodową „deklaracji wyzwole- wanie możliwości zastępowania tego organu nia” oraz po przyjęciu 27 października przez przez inne ciała. W przypadku Libii Radę Radę Bezpieczeństwa rezolucji nr 2016 wyręczała Grupa Kontaktowa, złożona z 30 (2011)26. 31 października 2011 roku o godzi- państw. Należy także postulować przyjęcie nie 23.59 czasu lokalnego przestały obowią- kryteriów użycia siły militarnej. zywać postanowienia rezolucji nr 1973 (2011) Nie ulega wątpliwości, że zwycięstwo opo- dotyczące ochrony ludności cywilnej i usta- zycji i klęska reżimu Kaddafiego byłyby nie- nowienia no-fly zone. możliwe bez militarnego zaangażowania Niektórzy komentatorzy krytykujący dzia- NATO, które 31 marca 2011 roku przejęło łania sojuszu w Libii mają wątpliwości co dowodzenie operacjami wojskowymi. Sojusz do słuszności wyboru celów dla lotnictwa.

25 W działaniach nie uczestniczyły Niemcy, Polska, Hiszpania, Turcja i Holandia, co zostało skrytykowane przez sekretarza obrony USA Roberta Gatesa 10 czerwca 2011 roku. Należy jednak wspomnieć, że Polska znalazła się w gronie dziesięciu państw, które jeszcze w czasie konfliktu uznały Tymczasową Radę Narodową za jedynego legalnego przedstawiciela narodu libijskiego. Polska wchodziła także w skład Grupy Kontaktowej, która utrzymywała stosunki z Radą Bezpieczeństwa. 26 United Nations, Security Council, 6640th meeting: Resolution 2016. 27 October 2011.

140 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia

Dotyczyło to między innymi zbombardowa- rania odpowiedzialnych za popełnienie zbrodnia telewizji libijskiej. Dyrektor generalny ni wojennych, ludobójstwa, zbrodni przeciw- UNESCO Irina Bokowa stwierdziła, że ko ludzkości oraz poważnych naruszeń ośrodki telewizyjne nie powinny być celem międzynarodowego prawa humanitarnego. akcji wojskowych27. Państwa wychodzące z konfliktu są zobowią- Działania NATO w Libii zostały pozytyw- zane przywrócić bądź stworzyć niezależny nie ocenione przez sekretarza generalnego system i instytucje sądowe30. ONZ i dowódców sojuszu. Anders Rasmus- Powołana 25 lutego 2011 roku przez Radę sen stwierdził, że nie potwierdziła się wyra- Praw Człowieka ONZ komisja śledcza do żana niekiedy opinia, iż misja w Afganistanie zbadania pogwałceń praw człowieka w Libii była ostatnią operacją prowadzoną poza ob- ustanowiła kontakty ze stronami konfliktu szarem działania paktu. Sojusz udowodnił, że oraz przeprowadziła badania sytuacji zwią- jego zdolności bojowe są duże, potwierdził zanych z oskarżeniem o popełnienie zbrodni także, ważną dla paktu, gotowość i wolę dzia- w Libii. 1 czerwca 2011 roku komisja przedsta- łania28. Również admirał James G. Stavridis, wiła raport o naruszeniach praw człowieka31. głównodowodzący sił sojuszu, nazwał misję Stwierdzono w nim, że podczas trwającego NATO sukcesem oraz wskazał, że zadecydo- od lutego 2011 roku konfliktu zbrojnego wała o nim oczywista potrzeba takich dzia- w Libii, niemającego charakteru międzyna- łań, poparcie regionalne i jasna podstawa rodowego, doszło do poważnych naruszeń prawna29. konwencji genewskich o ochronie ofiar oraz protokołów dodatkowych, a także zwycza- Odpowiedzialność karna jowego międzynarodowego prawa humani- sprawców zbrodni tarnego. międzynarodowych W raporcie jednoznacznie uznano, że na- w konflikcie libijskim ruszenia te, popełnione przez siły rządowe, są w takim stopniu poważne, iż mogą być Kto i za jakie zbrodnie wojenne oraz zbrod- zakwalifikowane jako zbrodnie wojenne32. nie przeciwko ludzkości popełnione w kon- Dotyczy to wymienionych w statucie MTK: flikcie libijskim powinien być pociągnięty do zabójstwa, tortur i naruszenia godności oso- odpowiedzialności? W rezolucji Rady Bez- bistej oraz upokarzającego i nieludzkiego pieczeństwa nr 1674 z 28 kwietnia 2006 roku, traktowania oraz świadomego atakowania potwierdzającej i rozwijającej zasadę odpo- chronionych osób, a także niszczenia cywil- wiedzialności za ochronę, jednoznacznie nych obiektów, jednostek medycznych i środ- stwierdzono, że w kontekście tej koncepcji ków transportu oznakowanych zgodnie z kon- państwa powinny postępować zgodnie z obo- wencjami genewskimi. Zarzuty przedstawio- wiązkiem położenia kresu bezkarności i uka- ne przez komisję dotyczyły zwłaszcza wyko-

27 2011 military intervention in Libya. http://en.wikipedia.org/wiki/2011_military_intervention_in_Libya/. 28 A.F. Rasmussen: NATO After Libya. http://www.foreignaffaires.com/articles/67915/anders-fogh-rasmussen/nato-after-libya. 29 I.V. Doalder, J.G. Stavridis: NATO’s Success in Libya. „International Herald Tribune”, 30 October 2011. 30 United Nations, Security Council. Doc. S/RES/1674 (2006). Obowiązki wynikające z odpowiedzialności za ochronę zostały jednoznacznie sformułowane w ośmiu rezolucjach. 31 Human Rights Council, Seventeenth Session: Report of the International Commission of Inquiry to investigate all alleged violations of international human rights law in the Libyan Arab Jamahiriya. Doc. A/HRC/17/44. 32 2 lipca 2011 roku został złożony w sądzie belgijskim pozew cywilny przeciwko NATO w związku z odpowiedzialnością za zabicie 13 cywilów w czasie bombardowania w Trypolisie. Pozew złożył emerytowany generał libijski Khalid al-Hamidi, którego troje dzieci zginęło, a dom został zniszczony w czasie ataku 20 marca. NATO przyznało się do przeprowadzenia tego ataku, jednak podkreśliło, że jego celem było centrum dowodzenia i kontroli, a nie obiekty cywilne. M. Cosgrove: Attorneys file civil suit against NATO for Libya air strike. Jurist Legal News & Research. http://jurist.org/paperchose/2011/07/nato-sued-for-libya-air- strike/.

Kwartalnik Bellona 1/2012 141 Doświadczenia rzystania ludności cywilnej jako tarczy oraz świadomie wybierały cywilów i obiekty cy- ochrony obiektów wojskowych i sił reżimo- wilne jako cele ataków. W czasie konfliktu wych, używania moździerzy w miastach, lotnictwo natowskie wykonało 26 tys. lotów a także nie do końca ustalonego użycia broni oraz przeprowadziło prawie 10 tys. ataków, fosforowej i kasetowej w miastach. Poważ- podczas których zniszczyło przeszło tysiąc nym oskarżeniem były również informacje czołgów, pojazdów i dział, a także ośrodki o egzekucjach zatrzymanych członków sił dowodzenia i kontroli sił pułkownika Kad- Tymczasowej Rady Narodowej. Systemowy dafiego33. Przedstawienie raportu nie ozna- charakter stwierdzonych naruszeń potwierdza cza zakończenia prac komisji. Jej mandat tezę, że były one prowadzone jako rezultat został przedłużony przez Radę Praw Czło- świadomych decyzji politycznych, podejmo- wieka ONZ. wanych przez pułkownika Kaddafiego i jego O poważnych pogwałceniach przez reżim doradców, to zaś stanowi zbrodnię przeciw- Kaddafiego międzynarodowego prawa huma- ko ludzkości. Szczegółowego śledztwa wy- nitarnego, obejmujących zbrodnie wojenne maga wiele zarzutów dotyczących gwałtów i pogwałcenia praw człowieka, uzasadniają- i przemocy seksualnej. cych tezę o popełnieniu zbrodni przeciwko Komisja otrzymała mniej informacji i do- ludzkości, napisano również w raporcie niesień o faktach, które pozwoliłyby na stwier- Amnesty International. Stwierdzono w nim, dzenie popełnienia zbrodni międzynarodo- że również siły opozycyjne, luźno zorgani- wych przez siły związane z opozycją. Ustali- zowane i działające pod kierownictwem Tym- ła jednak przypadki stosowania tortur oraz czasowej Rady Narodowej w Benghazi, do- okrutnego i poniżającego traktowania osób puszczały się łamania praw człowieka, które zatrzymanych, w szczególności robotników w pewnych przypadkach mogą być potrakto- migrantów oraz osób uznawanych za najem- wane jako zbrodnie wojenne, ale na znacznie ników. Uzyskane informacje pozwoliły ko- mniejszą skalę34. misji na stwierdzenie, że opozycyjne siły Amnesty International wezwała Tymcza- zbrojne nie prowadziły powszechnego czy sową Radę Narodową do zajęcia się w szcze- systematycznego ataku na ludność cywilną, gólności sytuacją 8 tys. osób pochodzących który uzasadniłyby wniesienie oskarżenia głównie z Afryki subsaharyjskiej, zatrzyma- o popełnienie zbrodni przeciwko ludzkości. nych i więzionych w 60 miejscach w Libii W raporcie stwierdzono, że na podstawie zba- i narażonych na pogwałcenie ich praw. Do danych danych można uznać, że naruszenia zajęcia się ich losem wezwała też 25 paździer- praw człowieka i zbrodnie zostały popełnio- nika 2011 roku komisja śledcza Rady Praw ne w większości przypadków przez siły rzą- Człowieka ONZ. dowe, lecz pogwałceń dopuszczały się także Wyzwaniem dla obecnych władz Libii, siły opozycyjne. Międzynarodowego Trybunału Karnego W odniesieniu do oskarżeń dotyczących sił i ONZ jest przeprowadzenie śledztwa oraz NATO komisja stwierdziła, że nie jest w sta- ustalenia winnych, którzy powinni być pocią- nie na tym etapie badań ocenić prawdziwo- gnięci do odpowiedzialności karnej. Ze ści informacji o atakowaniu ludności cywil- względu na stan swojego sądownictwa i or- nej. Jak wskazała, nie przedstawiono jej do- ganów śledczych Libia nie jest zdolna sama wodów, które potwierdzałyby, że siły NATO wykonać tego zadania. Musi jednak wyka-

33 NATO Chief Rasmussen „proud” as Libya mission ends. BBC News, Africa, 31 October 2011, htpp://www.bbc.co.uk/news/ world-africa/. 34 J. Ryan: Both sides In Libya conflict committed war crimes: AI report. Jurist, Legal News & Research. http://jurist.org/paper- chase/2011/09/both-sides-inlibya-conflict-committed-war-crime/.

142 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia zać wolę współpracy z organami międzyna- proces, a minister sprawiedliwości Moham- rodowymi, zwłaszcza z urzędem prokuratora med Alagy nawet podał termin jego procesu MTK. W przedstawionym Radzie Bezpie- (po dwóch miesiącach) i zapewnił, że zostaną czeństwa 2 listopada 2011 roku sprawozda- spełnione wszystkie gwarancje i warunki spra- niu prokurator Luis Moreno-Ocampo stwier- wiedliwego procesu37. dził, że urząd prokuratora prowadzi śledztwo Nowe władze libijskie, a także przywódcy w sprawie oskarżeń o popełnienie zbrodni niektórych państw uczestniczących w ustano- przez siły Kaddafiego, Tymczasową Radę wieniu zakazu lotów oraz w ochronie ludno- Narodową i NATO. Zapewnił również, że ści zgodnie z rezolucją nr 1973 (2011) mogą wszystkie oskarżenia zostaną zbadane bez- znaleźć się w dość niezręcznej sytuacji, jeśli stronnie i niezależnie. Badaniem przedstawio- dobrze poinformowany syn dyktatora wyja- nych zarzutów zajmują się także komisja śled- wi w czasie procesu informacje niewygodne cza Rady Praw Człowieka oraz liczne orga- dla członków nowych władz, którzy byli nizacje praw człowieka. współpracownikami zabitego dyktatora. Na- Jaki trybunał powinien osądzić Saifa al- miastkę tego, czego można oczekiwać, sta- Islama Kaddafiego – sąd libijski czy Mię- nowiła wypowiedź Saifa al-Islama z marca dzynarodowy Trybunał Karny? Syna Kad- 2011 roku, gdy oświadczył, że Libia ma do- dafiego Saifa al-Islama schwytano 19 listo- kumenty świadczące o pożyczce udzielonej pada 2011 roku na południu Libii podczas prezydentowi Francji Nicolasowi Sarko- próby ucieczki do Nigru. Po zatrzymaniu zy’emu na jego kampanię wyborczą. Nie uwięziono go (pozostawał bez kontaktu ulega wątpliwości, że proces przeprowadzo- z adwokatem) w mieście Zintan, 100 km od ny w Trypolisie pozwoliłby na większą kon- Trypolisu. Wybrano właśnie tę miejscowość, trolę oskarżonego38. ponieważ z niej pochodzili powstańcy, któ- Decyzja o przeprowadzeniu procesu w Li- rzy go schwytali35. Zatrzymanie Saifa al-Isla- bii nie zależy jednak całkowicie, w świetle ma zapoczątkowało dyskusję na temat sądu międzynarodowego prawa karnego, od decy- właściwego do osądzenia zarzucanych syno- zji władz tego kraju. Rada Bezpieczeństwa wi Kaddafiego przestępstw. Zrozumiałe, że 26 lutego 2011 roku w rezolucji nr 1970 zle- obecne władze libijskie oraz społeczeństwo ciła prokuratorowi Międzynarodowego Try- domagają się osądzenia go w kraju. W tym bunału Karnego zbadanie sytuacji w Libii. duchu wypowiadali się przedstawiciele Tym- Zobowiązała też władze libijskie do współ- czasowej Rady Narodowej oraz rządu. Mini- pracy i zapewnienia wszelkiej pomocy nie- ster do spraw informacji Mahmud Szamam zbędnej Trybunałowi. Prokurator został zo- oświadczył, że Saif al-Islam zostanie posta- bowiązany do składania w półrocznych od- wiony przed sądem w Libii i będzie odpo- stępach informacji o podjętych działaniach39. wiadał za zbrodnie zgodnie z prawem libij- Izba Przygotowawcza MTK po rozpatrzeniu skim, naród nie pozwoli mu na to, by był są- zebranych dowodów wydała 27 czerwca na- dzony za granicą36. Tymczasowy premier kaz aresztowania Muammara i Saifa al-Isla- Abdurrahim al-Keib obiecał sprawiedliwy ma Kaddafich oraz Abdullaha al-Senussiego

35 R. Sherlock, R. Spencer: Libya: Saif al-Islam Gaddafi could be put on trial in two months. „The Telegraph”, 23 November 2011. Jak wynika z przekazów medialnych, Saif al-Islam został zatrzymany, gdy miejsce jego pobytu ujawnił przewodnik, któremu syn dyktatora rzekomo obiecał milion dolarów za przeprowadzenie przez granicę. 36 Syn Kaddafiego schwytany. http://www.tvp.info/informacje/swiat/syn-kadafiego-schwytany/5691638/. 37 ICC: sole competence in Libya. Radio Netherlands Worldwide, 8 January 2012. 38 To po części tłumaczy dlaczego niektórzy przywódcy państw zachodnich już po wydaniu przez MTK w czerwcu 2011 roku nakazu aresztowania trzech oskarżonych opowiedzieli się za przeprowadzeniem procesu w Libii. M. Simons: International Court Faces Key Test on Libya captives. „The New York Times”, 20 November 2011. 39 United Nations Security Council: Resolution 1970 (211). S/RES/1970(211).

Kwartalnik Bellona 1/2012 143 Doświadczenia pod zarzutem popełnienia zbrodni przeciw- Trybunału. Nie jest to kwestia polityczna, lecz ko ludzkości. prawna43. Po zatrzymaniu Saifa al-Islama Libia zna- Trybunał zażądał od Libii określenia sta- lazła się pod naciskiem pozarządowych or- nowiska w sprawie osądzenia podejrzanego ganizacji praw człowieka, takich jak Human do 10 stycznia 2012 roku. Libia nie dotrzy- Rights Watch i Amnesty International, które mała tego terminu i poprosiła o jego przedłu- domagały się współpracy z Międzynarodo- żenie o trzy tygodnie. Trybunał prolongował wym Trybunałem Karnym i przeprowadze- ten termin o dwa tygodnie. Pewne światło na nia procesu w Hadze. Wskazywano, że obec- stosunek Libii do MTK rzuca przyjęcie na nie Libia nie ma zorganizowanego systemu początku stycznia 2012 roku prezydenta Su- sądownictwa oraz że oskarżonemu grozi kara danu Omara al-Bashira, który jest objęty na- śmierci, której nie może orzec Międzynaro- kazem aresztowania wystawionym przez dowy Trybunał Karny, a całe postępowanie Międzynarodowy Trybunał Karny w związ- może być odebrane w świecie jako zemsta za ku z podejrzeniem popełnienia zbrodni lu- obalenie reżimu. Ponadto podkreślano, że dobójstwa i zbrodni wojennych. Wizytę ostro w Hadze oskarżony będzie przebywał w bez- skrytykowali obrońcy praw człowieka. piecznym miejscu, a Libia zyska czas na usta- Uznano ją za niepokojący sygnał, wskazu- bilizowanie sytuacji wewnętrznej. Również jący na stosunek libijskiej Tymczasowej Unia Europejska uznała, że syn dyktatora Rady Narodowej do praw człowieka i rzą- powinien ponieść odpowiedzialność w peł- dów prawa44. nej współpracy z MTK40. Brak zaufania do Konieczność wyjaśnienia okoliczności libijskiego systemu sądowniczego wyraziła śmierci Muammara Kaddafiego. Okolicz- także Tunezja, która odmówiła wydania wła- ności śmierci Muammara Kaddafiego dzom libijskim premiera Alego al-Mahmo- (20 października 2011 roku) wymagają zba- udiego, wskazując, że nie ma wystarczających dania i wyjaśnienia ze względu na istnienie gwarancji, że po wydaniu go obecnym wła- kilku zupełnie różnych wersji. Spór dotyczy dzom nie zostanie on poddany torturom41. także kwestii, kto powinien przeprowadzić Luis Moreno-Ocampo, prokurator Między- śledztwo i postępowanie w tej sprawie. narodowego Trybunału Karnego, 22 listopa- Wedle wyjaśnień przywódców libijskiej da 2011 roku spotkał się z władzami libijski- Tymczasowej Rady Narodowej Kaddafi skrył mi w celu uzgodnienia współpracy po aresz- się w rurze kanalizacyjnej pod drogą i tam towaniu Saifa al-Islama. W oświadczeniu został schwytany. Przy zatrzymaniu nie sta- opublikowanym 23 listopada Trybunał stwier- wiał oporu. Gdy był prowadzony przez siły, dził, że jeśli władze libijskie chcą osądzić został trafiony kulą w prawe ramię. W chwili podejrzanego w Libii, powinny – zgodnie umieszczania go w furgonetce w celu prze- z artykułami 17 i 19 statutu MTK – zgłosić wiezienia do szpitala nie miał żadnych innych sprzeciw wobec jego jurysdykcji do Izby obrażeń. Rzekomo samochód znalazł się jed- Przygotowawczej42. Uznanie tego sprzeciwu nak na linii strzałów i wymiany ognia między należy do wyłącznej kompetencji sędziów siłami rewolucyjnymi a siłami Kaddafiego.

40 Oświadczenie takie złożył rzecznik wysokiego przedstawiciela UE do spraw wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Za: EU urges Libya to work with ICC over captured Gaddafi son. Maan News Agency, Published 19 November 2011. 41 Ch. Stephen: Saif Gaddafi sets Libya’s new rules a test of commitment to human rights. „The Guardian”, 7 January 2012. 42 Course of action before the ICC following the arrest of the suspect Saif al-Islam Gaddafi in Libya. ICC-CPI-2011,11,23-PR746. 43 W artykule 17 statutu MTK w paragrafie 3 zapisano: W celu stwierdzenia niezdolności w danej sprawie, Trybunał bierze pod uwagę, czy na skutek całkowitego lub znacznego rozpadu lub nieosiągalności krajowego wymiaru sprawiedliwości państwo nie jest w stanie […], uzyskać niezbędnych dowodów i zeznań lub w inny sposób jest niezdolne do prowadzenia postępowania. 44 Libya welcomes Sudan’s Bashir, wanted by International Criminal Court for genocide. http://www.feedhook.com/world/libya- welcomes-sudans-bashir/.

144 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia

W efekcie były przywódca libijski został tra- mordowani w najbardziej przerażający spo- fiony w głowę, co doprowadziło do jego sób. Pytanie skierowane do prokuratora MTK śmierci45. dotyczyło kwestii, czy zamierza on zbadać Tej wersji przeczą zdjęcia z telefonu ko- okoliczności ich śmierci. Urząd prokuratora mórkowego, pokazane przez libijską telewi- w pisemnej odpowiedzi stwierdził, że decy- zję i Al-Dżazirę, na których Kaddafi jest ran- zję w tej sprawie podejmie w 2012 roku po ny, jednak żywy, choć szarpany i bity. Na ocenie działań podjętych w tej sprawie przez innych zdjęciach powstańcy pozują z jego cia- obecne władze Libii. łem. Jeszcze inne przedstawiają zwłoki cią- gnięte do samochodu. Razem z Kaddafim Budowa pokoju i państwa zginął jego syn Mutassim, co dodatkowo po- demokratycznego w Libii daje w wątpliwość oficjalne wyjaśnienia a zasada odpowiedzialności w sprawie przyczyn śmierci byłego przywód- za ochronę cy libijskiego. Z przedstawionej autopsji wynika, że dyktator zginał od rany postrzałowej Po zakończeniu konfliktu Libia stoi przed głowy, jednak patolog nie podał, czy została ważnymi zadaniami. Obalenie reżimu Kad- ona zadana z bliższej czy dalszej odległości, dafiego oznacza konieczność nie tyle odbu- co mogłoby mieć istotne znaczenie dla wyja- dowy, ile tworzenia od podstaw instytucji śnienia okoliczności tej śmierci. państwowych, przeprowadzenia wyborów Wypowiadając się na temat śmierci libij- oraz przyjęcia konstytucji i ustawodawstwa. skiego dyktatora, prokurator Międzynarodo- Budowanie państwa demokracji i praw czło- wego Trybunału Karnego Luis Moreno- wieka z braku tradycji, doświadczenia i nie- -Ocampo stwierdził: Myślę, że okoliczności, zbędnych instytucji oraz z braku społeczeń- w których został zabity Kaddafi nasuwają stwa obywatelskiego z pewnością będzie podejrzenie o […] zbrodnie wojenne46. Pod długim procesem, rozłożonym na lata. Obec- naciskiem państw zachodnich Tymczasowa nie palącą potrzebą staje się zapewnienie bez- Rada Narodowa obiecała zbadać okoliczno- pieczeństwa ludności, odbudowanie miast, ści śmierci Kaddafiego i jego syna. także tych, które nie popierały Tymczasowej Córka zabitego dyktatora, Aisha, która Rady Narodowej, infrastruktury zniszczonej schroniła się w Algierii, wynajęła izraelskie- w czasie walk, utworzenie instytucji niezbęd- go adwokata Nicka Kaufmana i zleciła mu nych do funkcjonowania państwa, zwłaszcza skłonienie MTK do zajęcia się badaniem oko- zaś władz wykonawczych, ustawodawczych liczności śmierci jej ojca i brata. Adwokat i sądowniczych. zwrócił się ze stosowną petycją do Trybuna- Nie będzie to łatwe zadanie, ponieważ spo- łu, żądając podjęcia pełnego śledztwa w tej łeczeństwo jest podzielone. Utrzymywanie sprawie47. W liście z 13 grudnia 2011 roku tych podziałów było świadomym działaniem skierowanym do Międzynarodowego Trybu- dyktatora, który działał zgodnie z dewizą nału Karnego N. Kaufman zwrócił uwagę na „dziel i rządź”. W Libii zamieszkuje około fakt, że Muammar i Mutassim Kaddafi zo- 30 plemion, przy czym największe – Kaddha- stali schwytani żywi w momencie, gdy nie fa, Warfallah i Makarha – stanowiły oparcie stanowili zagrożenia dla nikogo i zostali za- dla reżimu48. Kaddafi pochodził z plemienia

45 A. Baker: Gaddafi dragged from drain and shot in the head. ABC News, 24 October 2011, http://www.abc.net.au/news/2011- -10-20/libya-forces-capture/. 46 Col. Gaddafi’s death may be a war crime, says ICC. 16 December 2011, http://news.oneindia.in 2011/12/16col-gaddafi-death- may-be-war-crime/. 47 N. Robertson: War crimes court leaves Gaddafi probe to Libya. CNN US, 20 December 2011, http://articles.cnn.com/2011-12-20/. 48 S. Parzymies: Aspekty wewnętrzne i międzynarodowe…, op.cit., s. 45–46.

Kwartalnik Bellona 1/2012 145 Doświadczenia

Kaddhafa, najmniejszego, ale dobrze uzbro- ce nad przygotowaniem projektu prawa wy- jonego, zajmującego centralną część Libii. borczego do Zgromadzenia Konstytucyjnego. W tej części kraju znajduje się miasto Syrta, Tymczasowa Rada Narodowa jest krytyko- do końca walczące po stronie dyktatora, wana. I to nie tylko w Trypolisie, gdzie na- a także jego rodzinna miejscowość Bani Wa- przeciwko siedziby premiera tymczasowego lid. Zachodnią część kraju zamieszkuje ple- rządu powstało protestacyjne miasteczko na- mię Makarha, które w początkowej fazie kon- miotowe, ale także w Benghazi. 21 stycznia fliktu zachowywało neutralność, natomiast we 2012 roku tłum, składający się głównie z mło- wschodniej części, w okolicach Benghazi, dych ludzi, zaatakował siedzibę Rady w Ben- dominuje plemię Warfallah, największe, bo ghazi, wybijając szyby i włamując się do bu- liczące około miliona osób. W tej części kra- dynku, w którym przebywał jej przewodni- ju rozpoczęły się demonstracje i bunt prze- czący Mustafa Abdel-Jolil. Atak był spowo- ciwko dyktatorowi, z niej też pochodziły dowany niezadowoleniem z ogłoszonego główne siły powstańcze, również tutaj zosta- 2 stycznia projektu prawa wyborczego49. Pro- ła utworzona Tymczasowa Rada Narodowa. testujący zgłaszali także zastrzeżenia do dzia- Między wschodnią a zachodnią częścią Li- łalności Rady, nazbyt poufnej i nieprzejrzy- bii, już tradycyjnie, występowały i występują stej. Części jej członków stawia się zarzut podziały, co zachęca do postawiania tezy ścisłych powiązań z poprzednim reżimem, o możliwości rozpadu kraju na dwie części. a także korupcji i wydatkowania przez Radę Przezwyciężenie tych podziałów, osiągnięcie otrzymanych pieniędzy. zgody narodowej przy równoczesnym pocią- W celu powstrzymania niebezpiecznych gnięciu do odpowiedzialności winnych zbrod- następstw tego incydentu z Tymczasowej ni wojennych, tak po stronie reżimowej, jak Rady Narodowej ustąpił zastępca jej prze- i powstańczej, jest zadaniem trudnym, ale nie- wodniczącego Abdel Hafedh Ghogha. Stwier- zbędnym. Konieczne jest również powstrzy- dził, że rezygnację podjął dla dobra narodu, manie przemocy i dyskryminacji osób pocho- że tego wymaga sytuacja. Również tymcza- dzących z Afryki subsaharyjskiej. sowy rząd zawiesił kilku swoich członków Tymczasowa Rada Narodowa utworzona z Benghazi oraz zapowiedział utworzenie spe- w Benghazi nie pochodzi z wyborów. Składa cjalnej rady, złożonej z islamskich duchow- się z osób nominowanych przez poszczegól- nych, w celu zbadania oskarżeń wobec człon- ne grupy powstańcze oraz dokooptowanych, ków rządu o korupcję i/lub więzi z poprzed- które przeszły z obozu władzy na stronę opo- nim reżimem. Przewodniczący Mustafa zycji. Dlatego nie cieszyła się i nie cieszy Abdel-Jalil ostrzegł, że kontynuowanie pro- poparciem ludności, zwłaszcza w centralnej testów może wprowadzić państwo na niebez- i zachodniej części Libii, a jej „legitymiza- pieczną drogę i zaapelował o danie rządowi cja” w znacznej mierze wynika z zewnętrz- niezbędnego czasu do działania50. nego uznania jej przez państwa i organizacje Trudności Tymczasowej Rady Narodowej międzynarodowe za reprezentanta narodu li- i rządu są także pochodną tego, że od same- bijskiego. Nie bez znaczenia jest też przeka- go początku siły zbrojne rewolucji istniały zanie do jej dyspozycji części aktywów libij- tylko z nazwy. W praktyce nie miały jednoli- skich zamrożonych w bankach zagranicznych. tego dowództwa i składały się z luźno zorga- Powołała ona tymczasowy rząd i podjęła pra- nizowanych, niezbyt zdyscyplinowanych for-

49 Prawo to, przygotowane bez jakichkolwiek konsultacji, zdaniem protestujących zachęca do głosowania zgodnie z podziałami plemiennymi oraz preferuje bogatych i znanych lokalnie obywateli. Ogranicza możliwość utworzenia nowych partii, co z pewno- ścią negatywnie wpłynie na funkcjonowanie tworzonego systemu politycznego. 50 L. Stack: Protests Shake Libya’s Interim Government. „The New York Times”, 22 January 2012.

146 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia macji z określonych miast – Benghazi, Try- ogromne zasoby ropy i gazu, które w przeli- polisu, Misraty oraz Zintanu. W konsekwen- czeniu na jednego mieszkańca stawiają kraj cji mają one strukturę plemienną. Tymczaso- w czołówce światowej. wy rząd ma trudności nawet ze sprawowa- Należy podkreślić, że społeczność między- niem władzy w Trypolisie, którego ulice są narodowa, która interweniowała w Libii, by kontrolowane przez oddziały regionalnych chronić ludność przed zbrodniami międzyna- milicji. Ich członkowie wykonują rozkazy rodowymi popełnianymi przez reżim Kadda- własnych dowódców, a nie wyznaczonych fiego, nadal ponosi odpowiedzialność za przez władze państwa. Budowa jednolitej ar- ochronę ludności w sytuacji, gdy obecne wła- mii libijskiej, integrującej i reprezentującej dze nie są w stanie w pełni zagwarantować całe społeczeństwo oraz znajdującej się pod i zapewnić pokoju, bezpieczeństwa, prze- rozkazami władzy centralnej, jest zadaniem strzegania praw człowieka oraz demokracji. pierwszoplanowym, i to z kilku powodów. Społeczność międzynarodowa bierze odpo- Istnieją niebezpieczeństwa związane z regio- wiedzialność za ochronę nie tylko wtedy, gdy nalizacją władzy i nazbyt zaawansowaną au- rząd sam dopuszcza się zbrodni, lecz także tonomią, by nie mówić wręcz o niezależno- wówczas, gdy nie może on zapewnić ochro- ści poszczególnych miast. Różnice interesów ny. Zakończenie działań wojskowych przez dotyczących, między innymi, wpływów NATO nie oznacza zatem rozwiązania z eksportu ropy prowadzą do konfliktów i za- wszystkich problemów Libii i nie zwalnia targów między poszczególnymi ośrodkami z obowiązku zajmowania się nimi przez Radę władzy oraz ich milicjami czy nawet do walk Bezpieczeństwa oraz takie organizacje regio- między nimi51. Od czasu do czasu wybuchają nalne, jak Unia Afrykańska czy Liga Państw także starcia między zwolennikami obalone- Arabskich, a także – ze względu na interwen- go dyktatora a siłami Tymczasowej Rady ję militarną – przez NATO i Unię Europejską. Narodowej. Sytuację komplikuje łatwość Niezbędne jest jednak skoordynowanie dzia- dostępu do broni. W kraju jest wiele rozbi- łań Rady Bezpieczeństwa z działaniami Ko- tych magazynów uzbrojenia. Zaniepokojenie misji Budowania Pokoju, Rady Praw Czło- w świecie wywołała możliwość zdobycia ra- wieka oraz Międzynarodowego Trybunału kiet przeciwlotniczych SAM przez Al-Kaidę. Karnego. Jeśli interweniujące wojskowo pań- Wejściu i „zakorzenieniu” się na terytorium stwa rzeczywiście kierowały się chęcią ochro- Libii tej organizacji sprzyjają też chaos i anar- ny ludności libijskiej, a nie nadzieją na ko- chia. rzystny dostęp do libijskiej ropy i gazu oraz Mimo problemów Libia ma wiele atutów, dążeniem do zmiany niewygodnego im dyk- które dają szansę na sukces oraz sprzyjają tatora, nadal muszą działać zgodnie z zasadą zjednoczeniu społeczeństwa i przezwycięże- odpowiedzialności za ochronę, a tym samym niu trudności. Wystarczy wymienić choćby wspomagać ludność i władze libijskie w roz- takie, jak: niewielka liczbę ludności, stosun- wiązywaniu problemów oraz przeciwdziała- kowo wysoki poziom wykształcenia oraz niu zagrożeniom.

51 Według doniesień prasowych oddziały powstańcze podzieliły między siebie Trypolis. Lotnisko przejęli bojownicy z miasta Zintan, oddziały z Misraty kontrolują obszar, na którym znajduje się urząd premiera, port i bank centralny, a najważniejszy plac stolicy jest opanowany przez recydywistów z miasta Jafran. Za: J. Dąbrowski: Libia przed koszmarem. Wojna może się dopiero zacząć. „Tygodnik Przegląd” 2011 nr 37.

Kwartalnik Bellona 1/2012 147 Odzyskiwanie izolowanego personelu

W NATO oraz w SZRP zaczęto przypisywać duże znaczenie problematyce odzyskiwania personelu. Z coraz większym udziałem w misjach sojuszniczych i koalicyjnych poza granicami kraju wiążą się bowiem nowe zagrożenia dla personelu wojskowego. Mowa o uprowadzeniach oraz losowych zaginięciach personelu wojskowego, powodujących sytuacje kryzysowe. NATO i SZRP tworzą więc system odzyskiwania personelu wojskowego i cywilnego, który znalazł się w izolacji. Prze- konanie, że nikt nie zostanie pozostawiony w potrzebie powinno stanowić funda- mentalną zasadę służby w polskich kontyngentach wojskowych. Aby zrozumieć problematykę odzyskiwania personelu, trzeba poznać podstawowe natowskie pojęcia i definicje oraz ogólne założenia sojuszniczego systemu gen. dyw. dr hab. odzyskiwania izolowanego personelu. Autorzy omawiają także zasady funkcjono- BOGUSŁAW wania w Siłach Zbrojnych RP narodowego systemu odzyskiwania izolowanego PACEK personelu. Radca ministra obrony narodowej. W latach 2008–2009 e zmianami w sferze bez- pisuje się duże znaczenie. Wpły- był zastępcą dowódcy operacji pieczeństwa międzynaro- wają na to różne przyczyny. Po Unii Europejskiej Zdowego oraz coraz więk- pierwsze, zdarzenia zaginięć w Czadzie i Republice szym udziałem Sił Zbrojnych Rze- i uprowadzeń wzbudzają zainte- Środkowoafrykańskiej, czypospolitej Polskiej (SZRP) resowanie mediów i wywołują a w latach 2003–2008 w misjach sojuszniczych i koali- określone reakcje opinii publicz- – komendantem cyjnych poza granicami kraju nej, mogące mieć wpływ na jej po- głównym Żandarmerii Wojskowej. wiążą się nowe zagrożenia dla per- stawy społeczne i polityczne. sonelu wojskowego (żołnierzy, Po drugie, reagując na ewolucję pracowników cywilnych wojska). środowiska bezpieczeństwa mię- Misje z reguły są prowadzone dzynarodowego i tym samym wy- w niebezpiecznych, często trudno pełniając założenia polityki bez- dostępnych rejonach świata, pieczeństwa państwa, Polska, po- w znacznym oddaleniu od kraju, dobnie jak inne państwa sojuszu, nierzadko na terytoriach rządzonych nadal będzie angażowała się przez słabe władze państwowe lub w sprawy utrzymania pokoju i sta- lokalne, niemające możliwości bilizacji bezpieczeństwa zarówno kontrolowania obszaru swojego w skali regionalnej, jak i global- kraju. Do tych zagrożeń należy nej. Aktywne uczestnictwo w tego zaliczyć organizowane z różnych rodzaju operacjach powoduje jed- pobudek uprowadzenia (porwa- nak, że zwiększa się liczba żołnie- nia) oraz losowe zaginięcia perso- rzy, którzy potencjalnie mogą zna- nelu wojskowego, powodujące leźć się w stanie izolacji. Po trze- płk mgr inż. poważne sytuacje kryzysowe1. cie, zmianie uległa struktura JANUSZ GĘSIOR W ostatnich latach problematy- zagrożeń. Wywołują je przede Pełni obowiązki szefa ce odzyskiwania personelu przy- wszystkim twory pozapaństwowe, Zespołu do spraw Sytuacji Szczególnych 1 A Malik, J Gęsior, M Łokociejewski: Koncepcja i ogólne zasady funkcjonowania narodowego MON. systemu odzyskiwania personelu wojskowego. Maszynopis na prawach rękopisu. Warszawa 2009.

148 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia takie jak międzynarodowe grupy terrorystycz- ewakuacji ludności cywilnej oraz ewakuacji ne i przestępcze. Jednym z celów ich działa- jednostek wojskowych. nia są porwania dla okupu czy osiągnięcia Do szczególnie wyrafinowanych metod celów politycznych (uwolnienie zatrzyma- działania ugrupowań terrorystycznych i prze- nych, wycofanie wojsk). Po czwarte, nadal stępczych zalicza się uprowadzenia. Są one jest aktualne oczekiwanie, że każdy człowiek wykorzystywane głównie do pozyskania środ- będący w potrzebie, to znaczy gdy znajdzie ków finansowych, wysuwania określonych się w stanie izolacji lub zagrożenia, nie zo- żądań (np. wycofania wojsk bądź uwolnienia stanie pozbawiony pomocy. Takie poczucie zatrzymanych terrorystów) oraz uzyskania stanowi fundamentalną zasadę umacniającą efektu zastraszenia. Uprowadzeniom na tle motywacje i zaufanie żołnierzy, pracowników politycznym często towarzyszy prowadzona cywilnych wojska oraz pracowników kontrak- przez porywaczy szeroko zakrojona akcja towych pełniących służbę poza granicami informacyjno-propagandowa w mediach, państwa2. mająca na celu wywarcie wpływu na społe- W celu właściwego zrozumienia zagadnień czeństwo kraju, który osoba uprowadzona dotyczących odzyskiwania personelu należy reprezentuje, i tym samym wywarcie nacisku wyjaśnić takie podstawowe pojęcia, jak „izo- na jego władze. lowany personel”, „izolacja” oraz „odzyski- Chociaż uprowadzenia nie są nowym zja- wanie personelu”. wiskiem i dochodzi do nich na wszystkich kon- Terminem „izolowany personel” określa tynentach, to w ostatnich latach ta forma terro- się wojskowy i cywilny personel, który zo- ru się nasiliła. W niektórych państwach, na stał odseparowany od macierzystej jednost- przykład w Afganistanie i Iraku, uprowadze- ki lub organizacji i zmuszony do stosowania są tak liczne i częste, że można je trakto- nia technik przeżycia, ukrywania się, do wać jako permanentne. Porwania są drugim przeciwdziałania wykorzystaniu lub do w kolejności, po stosowaniu przez terrorystów ucieczki. Przez „izolację” należy rozumieć improwizowanych ładunków wybuchowych, utratę kontaktu z macierzystą strukturą za- największym zagrożeniem dla naszych żołnie- pewniającą ochronę. Izolacja może być skut- rzy, pracowników cywilnych wojska oraz osób, kiem zagubienia (zaginięcia), nieszczęśliwe- które znalazły się w rejonach działania polskich go wypadku bądź przechwycenia lub upro- kontyngentów wojskowych (dziennikarzy, pra- wadzenia (porwania). Personel wojskowy, cowników instytucji charytatywnych, specja- który uczestniczy w operacjach militarnych, listów w różnych dziedzinach). musi brać pod uwagę możliwość znalezie- Porwania doprowadzają do sytuacji kryzy- nia się w takich sytuacjach, mających bez- sowych, dla osób, których bezpośrednio do- pośredni wpływ na jego bezpieczeństwo. tyczą, są zaś przeżyciem traumatycznym. Z kolei pojęcie „odzyskiwanie personelu” Kryzys związany z porwaniem może trwać jest definiowane jako suma działań wojsko- wiele miesięcy lub nawet lat. wych, dyplomatycznych i cywilnych prowa- W trakcie działań militarnych i niemilitar- dzonych w celu odzyskania i reintegracji izo- nych prowadzonych w ramach misji pokojo- lowanego personelu. Należy zaznaczyć, że wych, na przykład akcji humanitarnych, może operacje odzyskiwania personelu wojskowe- również dojść do zaginięcia personelu woj- go nie obejmują standardowych działań po- skowego. Zdarza się tak wskutek nieszczę- szukiwawczo-ratunkowych prowadzonych śliwych zdarzeń losowych – awarii samolo- poza obszarem operacji sił zadaniowych, tu, zatonięcia okrętu, odłączenia się od ze-

2 Ibidem.

Kwartalnik Bellona 1/2012 149 Doświadczenia społu prowadzącego działania lub zagubie- mowanych samodzielnie przez osobę izolo- nia, bądź w rezultacie prowadzenia wrogich waną lub/i z pomocą wyspecjalizowanych sił działań w stosunku do personelu wojskowe- i środków jest podstawową funkcją systemu go, na przykład strącenia samolotu, zatopie- odzyskiwania personelu3. nia okrętu czy rozproszenia zespołu prowa- O działaniach w celu odzyskania persone- dzącego określone działania w obcym i nie- lu po raz pierwszy wspomniano w procedu- sprzyjającym środowisku. rach udzielania pomocy załogom samolotów Zaginieni są narażeni na schwytanie przez bojowych, które się katapultowały i znalazły wrogie siły, muszą także próbować przetrwać na terytorium nieprzyjaciela. Doświadczenia w nieprzyjaznym środowisku, co może być zdobyte podczas ostatnich konfliktów mili- trudne, a w skrajnych przypadkach wręcz tarnych oraz coraz większe koszty wyszkole- doprowadzić do śmierci, zwłaszcza gdy będą nia i wyposażenia współczesnego żołnierza ranni. Z drugiej strony, każdy porwany lub wskazują na to, że procedury odzyskiwania zaginiony żołnierz czy obywatel ma prawo personelu powinny być stosowane również w oczekiwać od swojego kraju podjęcia racjo- odniesieniu do pozostałych rodzajów sił nalnych i efektywnych działań w celu jak naj- zbrojnych (sił lądowych, morskich i specjal- szybszego uwolnienia go z rąk porywaczy lub nych) oraz, w uzasadnionych przypadkach, odnalezienia i udzielenia niezbędnej pomo- także w odniesieniu do sprzętu wojskowego cy, a w ostateczności – sprowadzenia jego o dużym znaczeniu operacyjnym. Takie po- szczątków do kraju i pochowania z należytą dejście do kwestii odzyskiwania personelu godnością. Świadomość, że personel wojsko- znalazło odzwierciedlenie w przygotowanych wy w każdej sytuacji może liczyć na pomoc do ratyfikowania dokumentach standaryza- własnego państwa, jest silnym czynnikiem cyjnych NATO oraz w doktrynach najwięk- kształtującym morale i dumę z przynależ- szych armii na świecie. Interdyscyplinarność ności do sił zbrojnych, które nie pozosta- tej problematyki przejawia się także w szero- wiają swojego personelu w potrzebie. Wpły- kim zastosowaniu rozwiązań pozamilitar- wa także na umacnianie chęci i gotowości nych. Odzyskiwanie personelu pozostaje bo- do uczestnictwa w trudnych i ryzykownych wiem w kręgu zainteresowania wzajemnie misjach. uzupełniających się sfer: wojskowej, cywil- Personel wojskowy, który pozostaje w izo- nej i dyplomatycznej4. lacji, jest zmuszony do podejmowania dzia- Działania dyplomatyczne obejmują między łań umożliwiających: innymi bezpośrednie negocjacje z porywacza- — przetrwanie w ekstremalnym środowi- mi. Takie sytuacje zdarzają się wtedy, gdy do sku (Survival); incydentu dojdzie na terytorium suwerennych — uniknięcie przechwycenia przez poten- państw lub gdy operacja wojskowa jest nie- cjalnego przeciwnika (Evasion); możliwa. Działania w sferze cywilnej podej- — przeciwdziałanie wykorzystaniu muje się w sytuacjach, gdy aktywność woj- w przypadku przechwycenia (Resistance); skowa bądź dyplomatyczna jest niemożliwa — ucieczkę z zamiarem połączenia się lub nieracjonalna. Wówczas pomocne mogą z macierzystą strukturą (Escape lub Extraction). okazać się zwłaszcza organizacje międzyna- Wymienione działania określa się skrótem rodowe i pozarządowe. SERE, utworzonym od pierwszych liter przy- Metody odzyskiwania personelu w opcji toczonych wyrazów angielskich. Ponowna wojskowej można podzielić na niebojowe integracja personelu w wyniku działań podej- i bojowe. Działania niebojowe obejmują:

3 A Malik, J Gęsior, M Łokociejewski: Koncepcja i ogólne zasady funkcjonowania…, op.cit. 4 A. Malik: Odzyskiwanie personelu wojskowego…, op.cit.

150 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia

— akcje poszukiwawczo-ratownicze (Se- lana także cywilnym statkom powietrznym i arch and Rescue – SAR); cywilnym jednostkom pływającym stosownie — ekspedycyjne akcje poszukiwawczo- do wojskowych wymagań i praktyk rozpatry- -ratownicze (Deployable Search and Rescue wanych z operacyjnego punktu widzenia. – DSAR). Działania te zasadniczo odnoszą się do sytu- W ramach działań o charakterze bojowym acji niemających charakteru militarnego, wyróżnia się: występujących na terytorium kraju oraz na — odzyskiwanie bojowe (Combat Reco- akwenach terytorialnych wód przybrzeżnych. very – CR); Ekspedycyjne akcje poszukiwawczo-ratow- — bojowe akcje poszukiwawczo-ratowni- nicze natomiast obejmują narodowe standar- cze (Combat Search and Rescue – CSAR); dowe działania poszukiwawcze i ratunkowe, — niekonwencjonalne odzyskiwanie per- powiązane z przemieszczaniem sił i środków sonelu (Non-conventional Assisted Recove- SAR do wyznaczonego miejsca dyslokacji ry – NAR). w zależności od potrzeb. Są przeprowadzane Na pograniczu wymienionych działań jest w warunkach braku zagrożenia militarnego. stosowana jeszcze jedna metoda – UAR (Un- Przygotowanie i wyposażenie izolowanego conventional Assisted Recovery), która obej- personelu nie mają szczególnego znaczenia. muje między innymi negocjacje z porywacza- Termin DSAR odnosi się do sytuacji, w któ- mi. Negocjacje pozwalają: rej siły i środki SAR są rozmieszczone poza — zyskać czas na zlokalizowanie porwa- terytorium kraju. nego i dokładne przygotowanie akcji bojo- Odzyskiwanie bojowe – to działania zmie- wej (konwencjonalnej, niekonwencjonalnej) rzające do odzyskania personelu, podejmo- lub niebojowej; wane w warunkach występowania zagroże- — poznać motywy działania i opracować nia militarnego. Odzyskiwany personel nie portrety psychologiczne porywaczy oraz jest odpowiednio wyszkolony w procedurach określić ich mocne i słabe strony; taktycznych oraz nie ma wyposażenia umoż- — wywierać presję na porywaczy w celu liwiającego współdziałanie z siłami prowa- zmuszenia ich do określonych ustępstw5. dzącymi akcję bojowego odzyskiwania. Bo- Akcje poszukiwawczo-ratownicze oraz jowe akcje poszukiwawczo-ratownicze tak- ekspedycyjne akcje poszukiwawczo-ratowni- że obejmują działania mające na celu odzy- cze są to działania prowadzone w czasie po- skanie personelu i także są prowadzone koju. Te pierwsze obejmują narodowe stan- w warunkach występowania zagrożenia mi- dardowe działania poszukiwawcze i ratunko- litarnego. Odzyskiwany personel ma jednak we prowadzone w środowisku znanym i przy- odpowiednie wyszkolenie oraz wyposażenie jaznym, czyli wówczas, gdy przeciwnik nie umożliwiające przeprowadzenie udanej ope- stwarza zagrożenia militarnego. Jedyne wy- racji przez wyspecjalizowane siły i środki. zwanie stanowią warunki naturalne. Przygo- Z kolei niekonwencjonalne odzyskiwanie towania i wyposażenie izolowanego perso- personelu polega na odzyskiwaniu uprowa- nelu mogą być pomocne, chociaż nie mają dzonych osób z wykorzystaniem Wojsk Spe- decydującego znaczenia. Zgodnie z doktryną cjalnych i jest podejmowane w warunkach NATO wysiłek SAR jest ukierunkowany ekstremalnego zagrożenia militarnego po wy- głównie, ale nie wyłącznie, na ratowanie per- czerpaniu wszelkich innych form odzyskiwa- sonelu wojskowego. Pomoc w zakresie po- nia. Działania te charakteryzują się dużym szukiwania i ratownictwa jest jednak udzie- ryzykiem poniesienia strat6.

5 Ibidem. 6 A Malik, J Gęsior, M Łokociejewski: Koncepcja i ogólne zasady funkcjonowania…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 1/2012 151 Doświadczenia

Wojskowe metody odzyskiwania persone- sięwzięć koordynacyjnych. Z kolei metodę lu można sklasyfikować, przyjmując również zewnętrzną stosuje się, gdy podjęcie działań kryterium zaangażowania sił oraz czasu. Je- natychmiast lub w sposób zaplanowany jest śli odzyskiwanie personelu następuje w wy- niemożliwe bądź obciążone dużym ryzykiem. niku samodzielnych działań izolowanego, Takie zewnętrzne wsparcie polega na wyko- mówimy o metodzie samodzielnej. Samo- rzystaniu innych komponentów, organizacji re- dzielne działania polegają na wykorzystaniu sortowych lub sił wielonarodowych7. posiadanej wiedzy o technikach przeżycia, Przedstawione działania odzyskiwania per- ukrywaniu się, o przeciwdziałaniu wykorzy- sonelu odnoszą się głównie do działań woj- staniu lub ucieczce, a także na wykorzysta- skowych, w tym bojowych, i nie obejmują niu posiadanego wyposażenia w celu połą- wszystkich wymaganych w systemie działań czenia się z siłami własnymi oraz na unikania kompleksowych, między innymi politycznych prowadzenia działań do czasu zastosowania (dyplomatycznych) i cywilnych, które w ra- innych metod. Jeśli konieczne jest zaangażo- zie zaistnienia porwania lub uprowadzenia wanie sił poszukiwawczo-ratowniczych, mó- personelu wojskowego mają ważne, a niekie- wimy o metodach wspieranych. W ich ramach dy nawet rozstrzygające znaczenie. Do takich wyróżnia się metody: natychmiastową, pla- działań można zaliczyć negocjacje. Popular- nowaną i zewnętrzną. Natychmiastowa mena jest opinia, że z terrorystami (porywacza- toda odzyskiwania to suma działań, których mi) się nie rozmawia i nie negocjuje. Z tym celem jest ustalenie miejsca przebywania per- dość kategorycznym stwierdzeniem nie za- sonelu i jego uwolnienie (odzyskanie) przez wsze jednak można się zgodzić. Po pierw- siły bezpośrednio związane ze zdarzeniem sze, okoliczności poszczególnych incydentów izolacji lub przez siły, które zostały powia- nigdy nie są takie same, a już na pewno różne domione w systemie meldunkowym i które są intencje porywaczy. Może się bowiem oka- przebywają wystarczająco blisko, by podjąć zać, że porywacze nie stawiają zbyt wygóro- błyskawiczne działania. Metodę natychmia- wanych żądań (albo ich żądania są w pew- stową stosuje się, gdy sytuacja taktyczna nym stopniu uzasadnione) lub że incydent sprzyja wykorzystaniu sił własnych i sojusz- został wywołany przez pomyłkę. W takim wy- niczych będących w styczności bez koniecz- padku ewentualna akcja zbrojna niepoprze- ności szczegółowego planowania i jednocze- dzona negocjacjami może przynieść nieod- śnie daje wystarczającą pewność, że akcja pro- wracalne skutki. Po drugie, nie zawsze akcja wadzona z uwzględnieniem dopuszczalnego bojowa uwalniania zakładników będzie moż- stopnia ryzyka się powiedzie. Jest to tzw. ak- liwa do przeprowadzenia (np. nie będzie zna- cja pierwszej szansy. Metoda planowana stana lokalizacja zakładnika) lub opłacalna ze nowi sumę działań podjętych po zameldowa- względu na duże prawdopodobieństwo start niu o zdarzeniu izolacji, gdy natychmiastowe własnych i zagrożenie życia osób uprowadzo- podjęcie działań odzyskania jest niemożliwe nych. Po trzecie, prowadzenie bezpośrednich lub obciążone zbyt dużym ryzykiem. Pogoda, lub pośrednich rozmów (przez osoby, pań- intensywne działania przeciwnika, nieznajo- stwa, organizacje) z porywaczami przynosi mość miejsca przebywania zaginionego/upro- także określone korzyści podczas planowa- wadzonego oraz nieodpowiednie możliwości nia dalszych działań, w tym bojowych, w celu zasobów wyznaczonych do odzyskania – to odzyskania porwanego personelu. czynniki, które wymuszają szczegółowe pla- W uwalnianie personelu powinny być za- nowanie działań oraz zaawansowanych przed- angażowane nie tylko siły i środki wojsko-

7 A. Malik: Odzyskiwanie personelu wojskowego…, op.cit.

152 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia we. Należy również kompleksowo wykorzy- wytycznych, sygnowanych przez dowódców stać właściwe podmioty administracji rzą- strategicznych NATO. W rezultacie 28 stycz- dowej i pozarządowej. Tylko takie zintegro- nia 2011 roku ukazał się dokument Bi-SC wane działania (wojskowe, dyplomatyczne, Joint Operational Guidelines (JOG) 11/01 cywilne) dadzą możliwość szybkiego i sku- Joint Personnel Recovery (JPR). tecznego odzyskania personelu wojskowe- Zgodnie z założeniami sojuszu uprowa- go lub zminimalizowania skutków jego izo- dzenie i wykorzystywanie personelu NATO lacji8. przez stronę przeciwną w czasie operacji może negatywnie wpłynąć na bezpieczeń- Problematyka odzyskiwania stwo operacyjne, morale stanów osobowych personelu w NATO oraz na poparcie przez opinię publiczną ce- lów operacji i sposobów jej prowadzenia. W sojuszu dąży się do stworzenia połączo- Sojusz został więc zobligowany do utworze- nego systemu odzyskiwania personelu woj- nia Połączonego Systemu Odzyskiwania skowego oraz określenia procedur umożliwia- Personelu, uwzględniającego zarówno wy- jących szybkie reagowanie w sytuacjach izo- tyczne Komitetu Wojskowego NATO, jak lacji. Prace nad stosowną doktryną rozpoczęto i uwarunkowania narodowe. Polityka paktu we wrześniu 2004 roku w ramach lotniczego w tej dziedzinie określa zadania Kwatery panelu poszukiwawczo-ratunkowego Agen- Głównej i struktur dowodzenia NATO oraz cji Standaryzacyjnej NATO. W trakcie prac państw członkowskich w zakresie utworze- tematykę sukcesywnie uzupełniano o zagad- nia i funkcjonowania systemu odzyskiwania nienia związane z innymi rodzajami sił zbroj- personelu wojskowego. Systemem będą ob- nych. Prace nad dokumentem Polityka NATO jęci żołnierze, pracownicy cywilni i kontrak- w zakresie odzyskiwania personelu podjęto towi NATO oraz – w przypadku uzyskania w 2007 roku. Osiągnięto konsensus co do autoryzacji Rady Północnoatlantyckiej – tak- wyodrębnienia w oddzielnych dokumentach że personel spoza NATO, jeśli uczestniczy standaryzacyjnych doktryny sojuszu, jedno- w misjach i operacjach prowadzonych przez litych taktyk, technik i procedur dotyczących sojusz. prowadzenia operacji poszukiwawczo-ratow- Zasadnicze zadania NATO w procesie two- niczych, bojowych operacji odzyskiwania rzenia systemu obejmują przygotowanie od- izolowanego personelu oraz zasad szkolenia powiedniej infrastruktury, opracowanie pro- personelu wojskowego narażonego na zda- gramów szkolenia i ich realizację, zapewnie- rzenie izolacji. Projekty porozumień standa- nie interoperacyjnego wyposażenia specjali- ryzacyjnych zostały ukończone w 2009 roku stycznego oraz długofalowe i kompleksowe i poddane procedurze milczenia. Została ona wsparcie odzyskanego personelu w zakresie przerwana, a wypracowane projekty doku- niezbędnej reintegracji, doradztwa i opieki mentów polityki sojuszu zostały zablokowa- zdrowotnej. Państwa członkowskie są odpo- ne ze względu na konflikt między Grecją wiedzialne za: a Turcją (konflikt cypryjski). W 2010 roku — wskazywanie personelu szczególnie w wyniku działań państw najbardziej zaan- narażonego na możliwą izolację lub/i wyko- gażowanych w prace nad doktryną, w tym pol- rzystanie oraz zapewnienie jego wyszkolenia skiego Ministerstwa Obrony Narodowej9, i wyposażenia zgodnie ze standardami NATO udało się wypracowane zapisy wszystkich w celu zminimalizowania negatywnych skut- projektów przedłożyć do akceptacji w formie ków takich zdarzeń;

8 A Malik, J Gęsior, M Łokociejewski: Koncepcja i ogólne zasady funkcjonowania…, op.cit. 9 Przedstawicieli Zespołu do spraw Sytuacji Szczególnych MON.

Kwartalnik Bellona 1/2012 153 Doświadczenia

— zapewnienie środków i wyszkolonego system poszukiwania i ratownictwa w okresie personelu do wsparcia sojuszniczego systemu pokoju, zwłaszcza w Siłach Powietrznych odzyskiwania w czasie działań operacyjnych i Marynarce Wojennej RP, które mają odpo- i ćwiczeń zgodnie ze standardami sojuszu; wiednie komórki instytucjonalne oraz zasoby — uwzględnienie natowskiego systemu zajmujące się ratownictwem w zakresie SAR. odzyskiwania personelu w procesie planowa- System SAR Sił Powietrznych jest przezna- nia narodowego – implementowanie go czony do prowadzenia poszukiwań i organi- w formie dyrektyw, zarządzeń i dokumentów zowania akcji ratowniczej w razie zaginięcia, planistycznych; wypadku, zagrożenia bezpieczeństwa lub — zapewnienie, w miarę możliwości, że przymusowego lądowania statku powietrzne- priorytetowe działania w zakresie operacyj- go na obszarze lądowym Rzeczypospolitej nym, rozpoznania, prac badawczych i anali- Polskiej i na Morzu Bałtyckim w granicach tycznych będą prowadzone z myślą o wspar- polskiego rejonu informacji powietrznej. Sys- ciu natowskiego systemu odzyskiwania per- temem poszukiwań i ratownictwa są objęte sonelu10. wszystkie statki powietrzne – cywilne, woj- W strukturach paktu za zagadnienia doty- skowe oraz będące w służbie celnej i służbie czące odzyskiwania personelu są odpowie- porządku publicznego. dzialne następujące podmioty: Komitet Woj- System SAR Marynarki Wojennej RP słu- skowy NATO, Konferencja Narodowych ży do prowadzenia poszukiwań i organizo- Dyrektorów Uzbrojenia, Strategiczne Do- wania akcji ratowniczej w razie zagrożenia wództwo Operacyjne, Strategiczne Dowódz- życia na morzu. Systemem są objęte załogi two Transformacyjne oraz dowódca Sił Po- wszystkich środków pływających i latających, łączonych. które wymagają pomocy na Morzu Bałtyc- kim, w rejonie odpowiedzialności Marynar- Problematyka odzyskiwania ki Wojennej. personelu wojskowego Problematyka odzyskiwania izolowanego w Siłach Zbrojnych RP personelu w Wojskach Lądowych jest zawę- żona do działań i przedsięwzięć realizowanych Do niedawna w Siłach Zbrojnych RP nie tylko w czasie pokoju na terenie kraju i podej- podejmowano prób kompleksowego ujęcia mowanych przez wytypowane siły i środki problematyki odszukiwania, odzyskiwania w ramach reagowania kryzysowego oraz pro- i uwalniania personelu wojskowego zaginio- wadzonych akcji SAR. Dąży się jednak do nego lub przetrzymywanego na terenie prze- stworzenia systemu CSAR obejmującego za- ciwnika. Istniejące systemy były ograniczo- łogi śmigłowców bojowych Wojsk Lądowych. ne jedynie do prowadzenia akcji ratowniczych Podjęto również działania w celu komplek- (SAR) na terenie kraju w zakresie ratownic- sowego szkolenia wojsk w technikach prze- twa lotniczego i morskiego. Nie opracowano życia i przetrwania, zwłaszcza w odniesieniu również kompleksowych regulacji prawnych do sił przeznaczonych do udziału w misjach i procedur, które mogłyby być bezpośrednio zagranicznych. W tym celu są przeprowadza- zastosowane w przypadkach zaginięć i po- ne odpowiednie szkolenia (SERE). rwań personelu wojskowego podczas misji Wojska Specjalne wprawdzie nie mają zin- poza granicami kraju. stytucjonalizowanego systemu odzyskiwania Podobnie jak w innych państwach NATO, izolowanego personelu (nie dotyczy to odzy- w Polsce stosunkowo dobrze jest rozwinięty skiwania grup specjalnych), to jednak jako

10 A Malik, J Gęsior, M Łokociejewski: Koncepcja i ogólne zasady funkcjonowania…, op.cit.

154 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia rodzaj sił zbrojnych, ze względu na specyfi- — dokonywanie przeglądów obowiązują- kę swojego działania, są najlepiej wyszkolo- cych dokumentów narodowych, doktryn, ne w zakresie SERE oraz przygotowane do norm obronnych i regulaminów w zakresie niekonwencjonalnych działań podczas odzy- odszukiwania/uwalniania zaginionego/upro- skiwania personelu (NAR). wadzonego personelu we wrogim środowi- Problematyka odzyskiwania izolowanego sku lub w trakcie prowadzonych działań; personelu nie została rozwiązana instytucjo- — wprowadzanie do stosowania w SZRP, nalnie również w Dowództwie Operacyj- w formie dokumentów decyzyjnych i norm nym. Mimo to w polskich kontyngentach bojowych, zasad określonych w obowiązują- wojskowych zaczynają funkcjonować struk- cych dokumentach politycznych i doktrynal- tury etatowe (oficerowie) mające zapewnić nych NATO oraz w innych publikacjach stan- wykonanie zadań związanych z odzyskiwa- daryzacyjnych; niem izolowanego personelu. Wojsko Pol- — opracowywanie koncepcji szkolenia skie jako członek sojuszu północnoatlantyc- oraz określanie zasad, form i metod szkole- kiego działa kompatybilnie z siłami sojusz- niowych, a także koordynowanie szkolenia niczymi, realizując wspólne plany i działa- kursowego poza granicami kraju; nia w ramach misji sojuszniczych oraz — opracowywanie wzorów dokumentów koalicyjnych. oraz procedur operacyjnych i taktycznych, Aby sprostać nowym wyzwaniom związa- a także opracowywanie zasad współpracy nym z zagrożeniami izolacji personelu (w sy- i współdziałania rodzajów sił zbrojnych z or- tuacji braku lub rozproszenia wiedzy na ten ganami administracji rządowej; w sytuacji temat) oraz by wywiązać się z dotychczas nie- kryzysowej zespół powinien koordynować formalnych zobowiązań sojuszniczych, mini- działania związane z odzyskiwaniem perso- ster obrony narodowej, decyzją nr Z-76/Org./ nelu wojskowego; SSG/ZOiU-P1 z 27 września 2007 roku, po- — uwzględnianie w planach rozwoju wołał etatowy Zespół do spraw Sytuacji Szcze- SZRP konieczności zakupu wyposażenia in- gólnych, jednostkę organizacyjną podległą dywidualnego, umożliwiającego przeżycie i ministrowi obrony narodowej i podporządko- przetrwanie oraz prowadzenie bojowych ak- waną szefowi Sztabu Generalnego WP. Zespół cji poszukiwawczo-ratowniczych; ten jest jednostką właściwą do koordynowa- — zacieśnianie współpracy: międzynaro- nia działań wszystkich zaangażowanych insty- dowej – w ramach grup roboczych sojuszu, tucji i jednostek resortu obrony narodowej oraz dwustronnej – z państwami przodującymi instytucji rządowych i pozarządowych zwią- w tworzeniu systemów narodowych odzyski- zanych z odszukaniem i/lub uwolnieniem per- wania personelu, oraz narodowej – z instytu- sonelu wojskowego zaginionego we wrogim cjami rządowymi i pozarządowymi podejmu- środowisku lub uprowadzonego w rezultacie jącymi praktyczne działania w dziedzinie od- wrogich działań. Odpowiada także za zorga- zyskiwania personelu11. nizowanie i prawidłowe funkcjonowanie Na- Dzięki pracy Zespołu do spraw Sytuacji rodowego Systemu Odzyskiwania Personelu Szczególnych powstał projekt oraz została Wojskowego. Zespół nie jest organem dowo- wydana decyzja nr 200/MON z 9 czerwca dzenia oraz nie zastępuje instytucji w wyko- 2010 roku w sprawie organizowania i funk- nywaniu ich zadań. W sytuacji kryzysowej cjonowania w resorcie obrony narodowej koordynuje działania wojskowych, dyploma- systemu odzyskiwania izolowanego perso- tycznych i cywilnych instytucji związanych z nelu. Na podstawie tej decyzji podsekretarz odzyskiwaniem personelu wojskowego. Ma także za zadanie: 11 A. Malik: Odzyskiwanie personelu wojskowego…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 1/2012 155 Doświadczenia stanu do spraw polityki obronnej koordynu- NATO szkolenia powinny być przeprowa- je w resorcie obrony narodowej wykonywa- dzane na trzech poziomach: nie zadań związanych z odzyskiwaniem per- — poziomie „A”, obejmującym podstawo- sonelu wojskowego oraz jest zobowiązany wy pakiet szkolenia teoretycznego SERE do: i zorganizowanym w formie szkolenia wstęp- — powołania Grupy Koordynacyjnej, zło- nego, z zamiarem zapoznania uczestników żonej z przedstawicieli Sztabu Generalnego z podstawowymi taktykami, technikami, pro- WP, Dowództwa Operacyjnego Sił Zbroj- cedurami oraz działaniami z kategorii SERE; nych, Zespołu do spraw Sytuacji Szczegól- — poziomie „B”, obejmującym średnio nych, Służby Wywiadu Wojskowego, Służby zaawansowany pakiet szkolenia SERE, Kontrwywiadu Wojskowego, Departamentu uwzględniający część teoretyczną i prak- Wojskowych Spraw Zagranicznych, Depar- tyczną, przewidziany dla personelu wojsko- tamentu Prawnego oraz Departamentu Pra- wego objętego średnim poziomem ryzyka sowo-Informacyjnego, do uzgadniania dzia- zaistnienia zdarzenia izolacji; łań w kraju; — poziomie „C”, obejmującym zaawan- — wydzielenia ze składu Grupy Koordy- sowany pakiet szkolenia SERE, zawierający nacyjnej Podgrupy Reagowania, pod prze- szkolenie praktyczne i przeznaczony dla per- wodnictwem szefa Zespołu do spraw Sytu- sonelu wojskowego objętego wysokim pozio- acji Szczególnych, której skład, zadania i za- mem ryzyka wystąpienia zdarzenia izolacji; bezpieczenie będą określone w odrębnej de- obejmuje również szkolenie w praktycznym cyzji ministra obrony narodowej stosownie przeciwdziałaniu wykorzystaniu w razie do zaistniałej sytuacji; schwytania. — koordynowania prac resortu obrony Po ukończeniu odpowiedniego poziomu narodowej z pracami innych resortów i insty- szkolenia SERE członek personelu wojsko- tucji rządowych zaangażowanych w odzyski- wego powinien przejść specyficzne dla teatru wanie personelu. działania szkolenie przedmisyjne, przygoto- We wspomnianej decyzji określono rów- wujące do działań w warunkach, jakie wystę- nież zadania szefa Sztabu Generalnego WP, pują w rejonach prowadzenia misji lub ope- szefów służb specjalnych, odpowiednich deracji. Uczestnicy tego szkolenia powinni po- partamentów resortu oraz szefa Zespołu do znać: kodeks zachowania się żołnierza pod- spraw Sytuacji Szczególnych. czas misji, procedury i zasady odzyskiwania W ramach prac Zespołu do spraw Sytu- personelu na teatrze, zasady użycia siły, wy- acji Szczególnych opracowano również posażenie, procedury radiowe, weryfikacyj- Koncepcję szkolenia personelu wojskowe- ne i identyfikacyjne, zasady udzielania pierw- go SZRP narażonego na izolację, którą szej pomocy oraz uwarunkowania religijne w 2009 roku zaakceptował szef Sztabu Ge- i etniczne charakterystyczne dla danego te- neralnego WP. Celem szkoleń w tej dziedzi- atru działań12. nie jest zwiększenie prawdopodobieństwa Nowy charakter zagrożeń oraz wytyczne przeżycia i przetrwania w izolacji oraz uła- dowódców strategicznych13 wymuszają upo- twienie oddelegowanym siłom przeprowa- rządkowanie lub stworzenie nowych, kompa- dzenia operacji odzyskiwania izolowanego tybilnych z natowskimi mechanizmów odzy- personelu. Zgodnie z koncepcją oraz stan- skiwania izolowanego personelu w czasie dardowymi procedurami operacyjnymi udziału PKW w misjach poza granicami kra-

12 Koncepcja szkolenia personelu wojskowego SZ RP narażonego na izolację. Sztab Generalny WP, Zespół ds. Sytuacji Szcze- gólnych. Maszynopis na prawach rękopisu. Warszawa 2010. 13 Bi-SC Joint Operational Guidelines (JOG) 11/01 Joint Personnel Recovery (JPR). Kwatera Główna NATO, January 2011.

156 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia ju. Ponieważ działania prowadzone w celu niezbędne do realizacji procesu kierowania odzyskania izolowanego personelu mają cha- i odzwierciedlające strukturę systemu oraz rakter interdyscyplinarny i wielopłaszczyzno- zbiór metod i działań regulujących sposób wy (wojskowy, cywilny i dyplomatyczny), oraz zasady jego funkcjonowania. System wskazane jest utworzenie systemu odzyski- powinien charakteryzować się stabilnością wania izolowanego personelu (SOIP). Prace zarówno struktury, jak i funkcjonowania. nad koncepcją i zasadami funkcjonowania Należy precyzyjnie określić funkcje tych systemu odzyskiwania personelu wojskowe- jego elementów, które mogą się zazębiać go rozpoczęto w resorcie obrony narodowej i zapewnić oczekiwaną, wcześniej zaplano- w czerwcu 2008 roku. Prowadzi je Zespół do waną skuteczność działań. Stałą część sys- spraw Sytuacji Szczególnych. temu powinna stanowić jego struktura orga- System odzyskiwania izolowanego perso- nizacyjna, procedury i zasady działania, nelu można zdefiniować jako zespół wza- a zmienną – specyfika zaistniałego zdarze- jemnie uzupełniających się wojskowych, po- nia izolacji, czyli stopień zagrożenia, wypo- litycznych i cywilno-prawnych przedsię- sażenie specjalistyczne, wyszkolenie, dostęp- wzięć organizacyjnych, planistycznych ne siły i środki oraz środowisko. W składzie i szkoleniowych, dotyczący przygotowania systemu powinny znaleźć się wydzielone in- dowództw i sztabów, sił i środków oraz per- stytucje resortu obrony narodowej, organy sonelu wojskowego do wykonywania zadań kierowania i dowodzenia SZRP oraz wyzna- związanych z udzieleniem pomocy lub od- czone resorty i instytucje cywilne zarówno zyskaniem personelu znajdującego się w nie- rządowe, jak i pozarządowe. znanym, niedostępnym lub wrogim środo- System odzyskiwania izolowanego per- wisku w wyniku uprowadzenia, przechwy- sonelu powinien stanowić wzajemnie uzu- cenia lub zaginięcia. Właściwa, oparta na pełniającą się kombinację działań wojsko- jednolitych zasadach i procedurach współ- wych, politycznych i cywilnoprawnych, praca i współdziałanie z wydzielonymi za- mających na celu udzielenie pomocy lub sobami resortów i instytucji cywilnych, odzyskanie personelu znajdującego się a także odpowiednie kierowanie i dowodze- w nieznanym, niedostępnym lub wrogim nie oraz wykorzystywanie systemów rozpo- środowisku w wyniku uprowadzenia, prze- znania, wywiadu, kontrwywiadu i łączności chwycenia lub zaginięcia. Powinien być – to podstawy funkcjonowania tego systemu. przygotowany do spełniania trzech podsta- Każdy jego element (dowództwa i sztaby, wowych funkcji: zasoby używane do odzyskiwania personelu — profilaktycznej w stosunku do persone- wojskowego oraz izolowany personel) powi- lu wojskowego, polegającej na zapewnieniu nien być odpowiednio przygotowany (prze- odpowiedniego poziomu ochrony wojsk, szkolony) do wykonywania postawionych działań antyterrorystycznych oraz bezpie- przed nim zadań14. czeństwa osobistego; Projektowany system odzyskiwania izo- — przygotowania zdolności do odzyska- lowanego personelu powinien uwzględniać nia izolowanego personelu i utrzymania na specyfikę struktury władzy w naszym kraju odpowiednim poziomie umiejętności perso- oraz zakresy odpowiedzialności struktur or- nelu do przebywania w izolacji we wrogim ganizacyjnych instytucji państwowych. Po- środowisku, obejmującej swoim zakresem winien ujmować trzy podstawowe obszary: odpowiednie wyposażenie personelu wojsko- aparat kierujący, powiązania informacyjne wego oraz jego wyszkolenie;

14 A Malik, J Gęsior, M Łokociejewski: Koncepcja i ogólne zasady funkcjonowania…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 1/2012 157 Doświadczenia

— operacyjnej, sprowadzającej się do re- łącznego wykorzystania wszystkich dostęp- akcji na zaistniałe zdarzenie, obejmującej nych zasobów systemu. odpowiednie działania i angażującej zasoby Podczas wykonywania zadania odzyskiwa- niezbędne do odzyskania izolowanego per- nia izolowanego personelu należy pamiętać, sonelu. że działania operacyjno-bojowe, powiązane Gdy dojdzie do zdarzenia izolacji, głów- z przemieszczeniem sił i środków poszuki- nym zadaniem systemu odzyskiwania izolo- wawczo-ratowniczych do wyznaczonego wanego personelu będzie wypełnienie jego miejsca dyslokacji, wymagają większej roz- funkcji operacyjnej. Jako podstawowe zasa- wagi niż działania poszukiwawczo-ratowni- dy, których należy przestrzegać w czasie przy- cze, tym samym wymagają szczegółowej oce- gotowywania i prowadzenia operacji odzy- ny ryzyka. W trakcie analizy zasadności pod- skiwania personelu, wymienia się: wyprze- jęcia działań wojskowych w celu odzyskania dzające rozmieszczenie zasobów wydzielo- izolowanego personelu nie można zapominać, nych do odzyskiwania, relatywizm czasowy że działania te nie mogą: reakcji na zdarzenie, bezpieczeństwo opera- — przesłaniać (przerywać) osiągania celu cji oraz elastyczność. Wczesne rozmieszcze- strategicznego działań prowadzonych przez nie sił i środków systemu odzyskiwania, PKW; a następnie osiągnięcie przez system pełnej — przesłaniać (przerywać) wykonania za- zdolności operacyjnej istotnie zwiększy po- dań i operacji wojskowych PKW; ziom ochrony wojsk, które już we wstępnym — narażać dodatkowy personel na izolację; etapie prowadzenia działań mogą być nara- — narażać środki o dużym znaczeniu na żone na ryzyko izolacji. zniszczenie lub utratę; Czas reakcji na zdarzenie izolacji persone- — powodować wycofywania sił i środków lu zwykle ma zasadnicze znaczenie dla sku- bezpośrednio zaangażowanych w bieżące teczności podejmowanych działań. Nie nale- operacje; ży jednak wykluczać sytuacji, w której na- — prowadzić do pogorszenia się ogólnej tychmiastowe działanie jest niewskazane ze sytuacji wojskowej. względu na zbyt duże ryzyko lub konieczność W ramach funkcji operacyjnej, gdy zaistnieje podjęcia działań we właściwym czasie – gdy zdarzenie izolacji w obszarze odpowiedzial- warunki zewnętrzne będą bardziej dogodne ności PKW, w pierwszej kolejności powinna do działania w ustalony sposób lub gdy per- zacząć działać Komórka Koordynacyjna Od- sonel przebywający w izolacji będzie miał zyskiwania Personelu Wojskowego PKW, możliwość reagowania na próby nawiązania działająca w centrum operacyjnym sztabu kon- kontaktu przez grupę poszukiwawczo-ratow- tyngentu. Po otrzymaniu wiadomości o zagi- niczą. nięciu lub uprowadzeniu personelu wojskowe- Bezpieczeństwo operacji jest priorytetem. go komórka ta natychmiast powinna wyjaśnić Należy więc przedsięwziąć wszelkie możli- okoliczności zdarzenia oraz złożyć meldunek we środki, by nie dopuścić do sytuacji, w któ- o jego zaistnieniu. Pozwoli to podjąć nie- rej prowadzenie działań w celu odzyskania zwłoczne działania na miejscu oraz urucho- personelu zmniejszyłoby bezpieczeństwo wy- mić cały system odzyskiwania izolowanego konania zasadniczych działań operacyjnych. personelu. Następnie komórka koordynacyj- W odniesieniu do zasady elastyczności pod- na powinna podjąć działania w celu zlokali- stawowe znaczenie ma to, że elastyczne i in- zowania izolowanego personelu, ustalić oko- nowacyjne planowanie oraz egzekwowanie liczności zaistniałego zdarzenia oraz ocenić działań pozwalają na osiągnięcie maksymal- możliwość natychmiastowej reakcji w celu nej skuteczności operacji dzięki synergii – odzyskania personelu (możliwość skorzysta-

158 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia nia z tzw. akcji pierwszej szansy). Wypraco- go szybka reakcja (tzw. akcja pierwszej szan- wane propozycje reakcji na zaistniałe zdarze- sy) może zakończyć się sukcesem przy wynie komórka powinna przedstawić dowódcy korzystaniu stosunkowo niewielkich zasobów. PKW do zaakceptowania. W razie niepowodzenia akcji pierwszej szansy W procesie decyzyjnym związanym z od- konieczne będzie wsparcie PKW przez przy- zyskiwaniem personelu wojskowego można byłe z kraju siły i środki systemu odzyskiwa- wyróżnić następujące powtarzające się zasad- nia izolowanego personelu. Należy liczyć się nicze kroki: z tym, że ze względu na uwarunkowania po- — przyjęcie meldunku o zaistnieniu izo- lityczne i kompetencje poszczególnych orga- lacji; nów władzy państwowej zaangażowanych — zlokalizowanie izolowanego personelu; w proces odzyskiwania personelu wojskowe- — określenie stopnia zagrożenia; go decyzje strategiczne będą podejmowane — utworzenie zespołu zadaniowego do w kraju. przeprowadzenia akcji odzyskania perso- System odzyskiwania izolowanego personelu; nelu powinien być aktywowany natychmiast — sprawdzenie i potwierdzenie zdolności po zaistnieniu zdarzenia, na polecenie szefa zespołu zadaniowego do wykonania misji; Zespołu do spraw Sytuacji Szczególnych, — podjęcie działań w celu uzupełnienia z wykorzystaniem systemu powiadamiania i dostosowania zespołu zadaniowego do wy- alarmowego. Powinny być wykonane nastę- mogów przygotowywanej akcji; pujące czynności: — skierowanie zespołu zadaniowego do — odebranie sygnału (meldunku) o zda- akcji; rzeniu; — przekazanie dowódcy zespołu zadanio- — spotkanie Zespołu do spraw Sytuacji wego dodatkowych informacji, dotyczących: Szczególnych w trybie alarmowym; uściślenia lokalizacji uprowadzonego (zagi- — przeprowadzenie wstępnej oceny zaist- nionego) personelu, danych o izolowanym niałej sytuacji oraz analizy zadań dla syste- personelu i jego stanie zdrowotnym, zaleca- mu odzyskiwania izolowanego personelu, nego sposobu postępowania w zaistniałej sy- a także podjęcie wstępnych decyzji o dalszych tuacji, sugerowanej drogi przemieszczania się działaniach; oraz sposobu koordynowania działań zespo- — uruchomienie procedur powiadamiania łu zadaniowego z działaniami elementów alarmowego w ramach systemu odzyskiwa- bojowych, wsparcia i zabezpieczenia. nia izolowanego personelu; Należy podkreślić, że w wypadku zaginię- — przyjęcie wsparcia od instytucji dzia- cia lub uprowadzenia personelu kluczowe są łających w ramach systemu; pierwsze chwile po zaistnieniu zdarzenia15. — zapoznanie sił wspierających z zaist- Szybkie działania poszukiwawcze zmniej- niałą sytuacją oraz z zadaniami systemu od- szają prawdopodobieństwo przechwycenia zyskiwania izolowanego personelu; zaginionego przez wrogie siły oraz dają moż- — wypracowanie i wdrożenie koncepcji liwość zablokowania działań porywaczy – dalszych działań systemu odzyskiwania izo- uniemożliwienia im przemieszczenia się do lowanego personelu (wariantów działania). zorganizowanych bezpiecznych kryjówek, Zakończenie działań operacyjnych systemu dołączenia do swoich sił głównych oraz wy- odzyskiwania izolowanego personelu może korzystania uprowadzonego do własnych ce- nastąpić po odzyskaniu personelu lub stwier- lów. Porywaczy z reguły jest niewielu, dlate- dzeniu jego śmierci i odzyskaniu szczątków.

15 W terminologii medycznej na określenie sytuacji ratowania życia ludzkiego jest używany termin „złota godzina”.

Kwartalnik Bellona 1/2012 159 Doświadczenia

Założenia Sił Zadaniowych na rzecz operacji odzyski- sojuszniczej problematyki wania personelu; — dowódcy komponentów narodowych – odzyskiwania personelu odpowiadają za pełne zintegrowanie zdolno- wojskowego ści poszczególnych krajów członkowskich, wynikających z narodowych wymagań, ogra- Polskie kontyngenty wojskowe z reguły niczeń i wytycznych. Powinni powołać działają w składzie Wielonarodowych Sił w podległej im strukturze narodową komór- Zadaniowych. Zgodnie z poglądami sojusz- kę do spraw koordynacji działań odzyskiwa- niczymi odzyskiwanie personelu stanowi in- nia personelu, odpowiedzialną za uzgadnia- tegralną część operacji wojskowych. W celu nie funkcji i zadań PR w ramach danego kom- ułatwienia zsynchronizowania działań nasze- ponentu narodowego; go systemu odzyskiwania izolowanego per- — kraje wydzielające komponenty naro- sonelu z działaniami systemu sojuszniczego dowe – odpowiadają za zorganizowanie sys- (Personnel Recovery – PR) przedstawiamy temu odzyskiwania izolowanego personelu na podstawową wiedzę o funkcjonowaniu tego teatrze, a także za przygotowanie i wyposa- ostatniego. żenie personelu wojskowego do podejmowa- System odzyskiwania izolowanego perso- nia działań umożliwiających przetrwanie nelu na potrzeby Wielonarodowych Sił Za- w ekstremalnym środowisku oraz sił i środ- daniowych (Commander Multinational Task ków do prowadzenia operacji odzyskiwania Force) jest powoływany już we wczesnym izolowanego personelu; etapie ich tworzenia. W ramach tego syste- — dowódca Wielonarodowej Grupy Za- mu dowódca Wielonarodowych Sił Zadanio- daniowej – odpowiada w przydzielonym mu wych powołuje Wielonarodowe Centrum rejonie operacji za zorganizowanie systemu Koordynacji Odzyskiwania Personelu oraz odzyskiwania personelu, a następnie za przy- podległe mu funkcjonalnie komórki koordy- gotowanie sił i środków oraz współpracę nacji odzyskiwania personelu i stawia im bezpośrednio podległych mu organów do- zadanie planowania oraz koordynowania wodzenia i kierowania. W ramach podległej operacji odzyskiwania personelu Wielona- mu struktury powinien zorganizować wie- rodowych Sił Zadaniowych. Centrum Ko- lonarodową komórkę do spraw koordynacji ordynacji Odzyskiwania Personelu odpowia- działań odzyskiwania personelu, odpowie- da za koordynowanie wszystkich działań dzialną za uzgadnianie zadań w tym zakre- inicjowanych i prowadzonych na obszarze sie; operacji Wielonarodowych Sił Zadaniowych — narodowe komórki dowodzenia funkcjo- związanych z odzyskiwaniem personelu nujące w ramach Wielonarodowej Grupy Za- i/lub sprzętu. daniowej – powinny wyznaczać swojego Zgodnie z założeniami sojuszniczymi od- przedstawiciela, który będzie zdolny do wspie- powiedzialność za problematykę sprawnego rania wielonarodowej komórki do spraw ko- funkcjonowania systemu odzyskiwania per- ordynacji odzyskiwania personelu w zakresie sonelu ponoszą: doradztwa w sprawach związanych z działa- — dowódca szczebla strategicznego – od- niami mającymi na celu odzyskanie izolowa- powiada za organizację systemu odzyskiwa- nego personelu wojskowego; nia izolowanego personelu na teatrze i, sto- — Wielonarodowe Centrum Koordynacji sownie do zaistniałej sytuacji izolacji perso- Odzyskiwania Personelu – odpowiada za nelu, za wszelkie działania podejmowane oraz monitorowanie i koordynowanie operacji wykonywane przez zasoby Wielonarodowych odzyskiwania izolowanego personelu prowa-

160 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia dzonych przez siły i środki Wielonarodowej owych zdarzeń nie da się uniknąć, racjonal- Grupy Zadaniowej; nym rozwiązaniem jest zorganizowanie sku- — komórki koordynacji odzyskiwania tecznego systemu odzyskiwania personelu, personelu – odpowiadają za monitorowanie zdolnego do podjęcia natychmiastowych i koordynowanie operacji odzyskiwania izo- działań. Taki system pozwoli od samego po- lowanego personelu przeprowadzanych przez czątku istnienia sytuacji kryzysowej działać siły i środki danego komponentu oraz za za- w sposób zorganizowany, szybki i z zaanga- pewnienie funkcjonowania sprawnego syste- żowaniem wszystkich właściwych podmio- mu meldunkowego, umożliwiającego przeka- tów, a zarazem zapobiegnie podejmowaniu zywanie informacji do wielonarodowej ko- działań doraźnych, które z reguły w pierw- mórki do spraw koordynacji odzyskiwania szej fazie nie są należycie przygotowane. personelu oraz odpowiednio do pozostałych Odzyskiwanie personelu jest specyficznym komórek do spraw koordynacji działań od- rodzajem polityki, swoistą rekompensatą ry- zyskiwania personelu16. zyka ponoszonego przez społeczeństwo, Personel wojskowy uczestniczący w ope- w tym żołnierzy, każdego państwa, które jako racjach militarnych prowadzonych poza gra- strona jest zaangażowane w konflikt zbrojny. nicami kraju musi liczyć się z możliwością Stanowi ważny czynnik utrzymania wysokie- zaistnienia sytuacji zagrożenia jego bezpie- go morale oraz spełnia oczekiwania opinii czeństwa. Takie zdarzenia wpływają na po- publicznej i mediów krajów, których siły stawy społeczne i polityczne. Ponieważ zbrojne prowadzą działania militarne17.

16 A. Malik, J. Gęsior, M. Łokociejewski: Koncepcja i ogólne zasadu funkcjonowania..., op.cit. 17 R. Ciemięs: Odzyskiwanie personelu. „Przegląd Sił Powietrznych” 2009 nr 3.

Kwartalnik Bellona 1/2012 161 Integrowanie działań w przyszłym środowisku operacyjnym

Rozwiązywanie przyszłych sytuacji kryzysowych i zapewnienie bezpieczeństwa międzynarodowego będzie możliwe dzięki użyciu różnych instrumentów oddziały- wania: sił zbrojnych oraz dyplomacji, informacji i ekonomii. W przyszłych operacjach istotne będą więc zdolności do konsolidowania misji oraz efektywnego i spójnego osiągania efektów drogą harmonizowania i synchronizowania działań oraz zdolności militarnych z podmiotami i zdolnościami niemilitarnymi. O możliwo- ści integrowania działań w przyszłych operacjach zadecydują zdolności sił zbrojnych – sieciocentryczne, do prowadzenia działań na zasadzie oczekiwanych re- zultatów oraz do prowadzenia operacji informacyjnych.

płk dr MIROSŁAW adania teorii prowadzenia występujących podmiotów oraz BANASIK walki zbrojnej oraz prak- zastosowanie zdolności militar- Szef Centrum Btyki operacyjnej potwier- nych i niemilitarnych szczególne Zarządzania dzają tezę, że osiągnięcie celów znaczenie przypisuje się integro- Kryzysowego strategicznych w przyszłym, kom- waniu działań3 , by wywołać efekt Ministerstwa Obrony Narodowej. Absolwent pleksowym środowisku operacyj- synergii i jak najszybciej osiągnąć 1 Wyższej Oficerskiej nym będzie niemożliwe przy uży- cele strategiczne. Przemawiają za Szkoły ciu jedynie sił zbrojnych. Wydaje tym następujące argumenty. Po Radiotechnicznej oraz się więc konieczne zastosowanie pierwsze, środowisko operacyjne Akademii Obrony innych instrumentów oddziaływa- nie jest ograniczone do prowadze- Narodowej. Ukończył podyplomowe studia nia, mających wpływ na rozwią- nia walki zbrojnej. Stanowią je 2 polityki obronnej w zywanie sytuacji kryzysowych usieciowione i wzajemnie zależ- Rzymie i w AON. i zapewnienie bezpieczeństwa ne międzynarodowe, polityczne, Specjalizuje się w międzynarodowego. Można do militarne, ekonomiczne, socjalne, problematyce nich zaliczyć między innymi dy- informacyjne i infrastrukturalne bezpieczeństwa plomację, informację oraz instru- systemy, których wizualizacja narodowego i zarządzania ment oddziaływania ekonomicz- przekracza obecne możliwości sił kryzysowego. nego. Ze względu na dużą liczbę zbrojnych. Po drugie, wszystkie

1 Środowisko operacyjne jest rozumiane jako otoczenie podmiotów (oraz relacje podmiotów z otoczeniem), biorących udział w operacji zmierzającej do osiągnięcia celów strategicznych i uzyskania rozstrzygnięcia. 2 Sytuacje kryzysowe mogą mieć charakter militarny i niemilitarny. Jednym ze sposobów rozwią- zywania sytuacji kryzysowych jest zastosowanie instrumentu militarnego oraz prowadzenie operacji. W NATO sytuacje kryzysowe są definiowane jako działania zbrojne i niezbrojne prowadzone w ramach obrony kolektywnej lub jako operacje reagowania kryzysowego prowadzone poza artykułem 5 traktatu waszyngtońskiego. Celem operacji reagowania kryzysowego jest wsparcie procesów pokojowych, dlatego też są one pojmowane jako operacje wsparcia pokoju. Zgodnie z doktryną NATO do tych operacji zalicza się: zapobieganie konfliktom, operacje humanitarne, operacje tworzenia pokoju, utrzymania pokoju, wymuszania pokoju i budowania pokoju. Por.: Non-Article 5 Crisise Response Operations AJP-3.4. NATO, March 2005, s.1–1, 1–2. 3 Integrowanie działań – skoordynowane użycie różnorodnych instrumentów oddziaływania oraz zastosowanie zdolności militarnych i niemilitarnych podczas prowadzenia operacji.

162 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia instrumenty oddziaływania i poszczególne ich i spójnego działania wszystkich zaangażowa- elementy powinny być zintegrowane od sa- nych podmiotów. Zdolności te należy rozu- mego początku ich stosowania, i na odwrót – mieć jako możliwości kreowania koherent- nie powinny być podejmowane żadne dzia- nych efektów w wyniku użycia środków mi- łania, zanim ich integracja nie zostanie od- litarnych i niemilitarnych, śmiercionośnych zwierciedlona w stosownych planach. Po trze- i nieśmiercionośnych przed zaistnieniem sy- cie, należy założyć, że każdy instrument od- tuacji kryzysowej, w jej trakcie i po jej zaże- działywania wyróżnia się własną odrębnością gnaniu. Zasadniczym problemem zastosowa- i specyficzną perspektywą postrzegania rzenia tych zdolności jest umiejętne zaplanowa- czywistości. Dlatego w procesie podejmowanie efektów, to znaczy w taki sposób, by nia decyzji celowe jest tworzenie bogatych wzmocnić lub co najmniej nie zneutralizować i wieloaspektowych ocen, wykraczających innych efektów, generowanych zarówno poza ramy militarne. Ponadto włączenie się w obszarze prowadzonej operacji, jak i poza ekspertów cywilnych w początkową fazę pro- tym obszarem. Wyraźnie też wskazuje się na wadzonych analiz pozwala na szersze postrze- konieczność utrzymania tzw. jedności efek- ganie problemów, które później trzeba będzie tów. W większości przypadków uwarunko- rozwiązać, oraz na zaplanowanie najbardziej wania odnoszące się do potrzeby utrzymania odpowiednich działań. Przeprowadzenie wie- jedności efektów są podobne do wyzwań loaspektowowych analiz i ocen przyszłego związanych z potrzebą dekonfliktowania róż- środowiska operacyjnego umożliwi zaprojek- norodnych środków oddziaływania w czasie towanie spójnych działań oraz ukierunkowa- prowadzonej operacji. Polega to głównie na nie wysiłków na osiąganie pożądanych efek- unikaniu strat od własnych wojsk i pozwala tów. na komasowanie skutków oddziaływania. Przyszłe działania operacyjne, w większo- W procesie decyzyjnym różnorodne podmio- ści przypadków o charakterze ekspedycyjnym, ty biorące udział w operacji będą posiadały będą prowadzone przez siły międzynarodowe, swój własny rytm pracy. Oczekiwanie, na głównie natowskie. Zostaną w nie zaangażo- przykład, na rezultaty działań dyplomatycz- wane także państwa partnerskie oraz wielu innych może opóźnić użycie pododdziałów nych aktorów i agencji. W tak zróżnicowa- ogólnowojskowych, których z militarnego nym środowisku wszystkie podmioty będą punktu widzenia należałoby użyć niezwłocz- musiały wzajemnie polegać na sobie, a suk- nie. I na odwrót, działania dyplomatyczne ces jednych będzie bezpośrednio przekładał i informacyjne mogłyby być spóźnione, jeśli sie na efekty osiągane przez drugich. Taka oczekiwałoby się na zakończenie procesu współzależność pozwala na celowe łączenie przemieszczenia i rozmieszczenia sił zbroj- i dowolną kompilację posiadanych zdolno- nych. W procesie synchronizowania działań ści, po to by zmaksymalizować komplemen- istotną rolę odgrywają więc kompetencje do- tarność oddziaływania i zwielokrotnić moż- wódcy, który jest odpowiedzialny za jedność liwości osiągania zamierzonych celów, a jed- działania i osiąganie spójnych efektów we nocześnie zminimalizować własne słabości4. wszystkich wymiarach prowadzonej opera- Cele strategiczne w kompleksowym środo- cji, w tym militarnym, politycznym, informa- wisku operacyjnym można osiągnąć dzięki cyjnym oraz ekonomicznym. wykorzystaniu zdolności sił zbrojnych do in- Zdolności do integrowania działań nale- tegrowania wysiłków oraz efektywnego ży też postrzegać w aspekcie zastosowania

4 G. Luck: Insight on Joint Operations: The Art and Science. Best Practices. The Move Toward Coherently Integrated Joint, Interagency, and Multinational Operations. Joint Warfighting Center U.S. Joint Forces Command, September 2006, s. 2. http:// asc.army.mil/docs/transformation/Insights_on_Joint_Operations_%20-_The_Art_and_ Science.pdf [dostęp: 12.01.2011].

Kwartalnik Bellona 1/2012 163 Doświadczenia poszczególnych narzędzi oddziaływania, Zdolności do prowadzenia w tym sił zbrojnych. Celem klasycznej ope- działań ekspedycyjnych racji, charakteryzującej się działaniami zbrojnymi o dużej intensywności, jest sku- na zasadzie teczne porażenie węzłowych punktów sys- oczekiwanych rezultatów temu obronnego przeciwnika i osiągnięcie takich efektów, które w decydujący sposób Kompleksowość przyszłego środowiska wpłyną na jego pokonanie. W dążeniu do operacyjnego, złożoność zagrożeń oraz nie- osiągnięcia tego celu – jeśli istnieje przeciw- liniowość zachowań przeciwnika wskazują na nik – zawsze należy liczyć się z możliwo- to, że siłom zbrojnym sojuszu działającym ścią zaistnienia niezamierzonych skutków, na samodzielnie trudno będzie osiągnąć cele po- przykład wynikających z porażenia wybra- lityczne określone przez Radę Północnoatlan- nych obiektów. Niektóre tego typu sytuacje tycką. Ponadto w każdą przyszłą operację mogą być rezultatem działań militarnych, będą się angażowały organizacje międzyna- w większości przypadków jednak będą kon- rodowe, rządowe i pozarządowe, które sto- sekwencją użycia innych instrumentów od- sują własne metody formułowania celów, działywania. Zdolności do konsolidowania prowadzenia misji i jej oceny. Konieczne misji oraz efektywnego i spójnego osiąga- wydaje się więc zintegrowanie działań róż- nia efektów będą więc możliwe do uzyska- norodnych podmiotów i sposobów działa- nia dzięki harmonizowaniu i synchronizo- nia, co w konsekwencji doprowadzi do zmia- waniu działań militarnych z oddziaływaniem ny zachowań przeciwnika i jego zdolności innych instrumentów, przynależnych do so- operacyjnych. Z doświadczeń zdobytych juszu oraz różnych innych organizacji mię- w konfliktach zbrojnych ostatniej dekady, dzynarodowych, rządowych i pozarządo- w walce z terroryzmem oraz podmiotami wych. Zharmonizowane zastosowanie instru- pozapaństwowymi (wojna Izraela z Hezbol- mentów: militarnego i ekonomicznego oraz lahem) wynika, że siły militarne działały nie- dyplomacji i informacji będzie możliwe, je- zbyt efektywnie. Ich użycie polegało głów- śli działania zostaną zaplanowane w kontek- nie na wykorzystaniu siły bojowej, a kryteria ście jasno sprecyzowanych efektów, które osiągnięcia sukcesu na polu walki i zakoń- mają być osiągnięte. Odzwierciedleniem ta- czenia misji nie uwzględniały czynników śro- kiego sposobu myślenia jest koncepcja pro- dowiskowych oraz psychicznego aspektu wadzenia operacji na zasadzie oczekiwanych przeciwnika. rezultatów5. Zarówno teoretycy sztuki wojennej, jak Zdolności do integrowania misji można i praktycy doszli do wniosku, że wysiłki dzia- osiągnąć, jeśli siły zbrojne będą posiadały łań bojowych należy koncentrować na efek- następujące podzdolności: tach możliwych do wykreowania dzięki zdol- — do prowadzenia działań ekspedycyj- nościom sił zbrojnych. Rezultatem takiego nych na zasadzie oczekiwanych rezultatów podejścia jest zmiana paradygmatu prowadze- (effect-based operations – EBO6); nia walki zbrojnej: z preferującego siłę bo- — sieciocentryczne; jową na preferujący zdolności (przejście od — do prowadzenia operacji informacyj- walki bojowocentrycznej do walki zdolno- nych. ściocentrycznej), a także odrzucenie prowa-

5 Zob.: Engagement Space Assessment Handbook. Vol. 1.0. HQ SACT, 10 August 2007. 6 Koncepcja EBO jest postrzegana w dwóch aspektach. Pierwszy odnosi się do harmonizowania różnorodnych instrumentów oddziaływania, drugi ma wymiar praktyczny i odnosi się do działań skutkujących efektami pozwalającymi na osiągnięcie zakła- danych celów na poziomie operacyjnym lub strategicznym.

164 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia dzonej na wielką skalę destrukcji i przypisa- wanych celów szczegółowych prowadzących nie dużego znaczenia osiąganym efektom. do stanu końcowego8. Zastosowanie teorii Obecnie podkreśla się, że w walce zbroj- EBO w praktyce pozwoli jednostkom orga- nej zorientowanej na zdolności wysiłki sił nizacyjnym sił zbrojnych oraz ich cywilnym zbrojnych muszą być zoptymalizowane na partnerom lepiej ukierunkować się na osią- przeciwstawianie się szerokiemu spektrum gnięcie pożądanego stanu końcowego opera- zagrożeń w coraz bardziej nieprzewidywal- cji przez kreowanie zarówno specyficznych nej przyszłości oraz że muszą uwzględniać zachowań aktorów, którzy mają wpływ na ten wszystkie możliwe instrumenty oddziaływa- stan, jak i specyficznych efektów, które te nia. Proces planowania i prowadzenia walki zachowania ułatwiają. zbrojnej powinien więc być skupiony na efek- Kluczem do zrozumienia istoty prowadze- tach i zdolnościach wymaganych do osiągnię- nia operacji na zasadzie oczekiwanych rezul- cia tych efektów. W założeniach do nowej tatów jest poznanie relacji między podejmo- koncepcji strategicznej NATO oraz w strate- wanymi działaniami a stanem końcowym. giach bezpieczeństwa państw członkowskich Można sformułować tezę, że użycie przez podkreśla się, że w przyszłości siły zbrojne daną organizację szczebla taktycznego (dru- nie będą angażowane na taką skalę jak obec- żynę, pluton, kompanię)/operacyjnego do- nie. Przewiduje się również bardziej dyna- stępnych sił i środków oraz zasobów pozwa- miczne scenariusze operacyjne, odmienne od la na wykonywanie zadań w procesie realiza- XX-wiecznego modelu starcie zbrojne dwóch cji planu walki/operacji, co skutkuje uzyska- przeciwstawnych stron, a główny akcent kła- niem zdolności, które dowódcy wykorzystują dzie się na osiągnięcie pożądanych efektów. do kreowania efektów i osiągnięcia zakłada- W przyszłych uwarunkowaniach operacyjnych celów strategicznych/stanu końcowego. nych za najważniejsze uznaje się kwestie ko- Na potrzeby dalszych rozważań zdefiniuję ordynowania i synchronizowania działań, pre- takie pojęcia, jak: „stan końcowy”, „cel”, cyzji uderzeń oraz osiągania efektów syner- „efekt”, „zadanie” i „działanie”. gii. Nowy paradygmat prowadzenia walki, „Stan końcowy” jest to prosta, jednoznacz- oparty na prowadzeniu działań zbrojnych na na sytuacja, będąca rezultatem osiągnięcia zasadzie oczekiwanych rezultatów, polega na jednego lub więcej celów ogólnych, najczę- osiągnięciu celów bezpieczeństwa przy uży- ściej wytyczonych przez Radę Północnoatlan- ciu różnorodnych instrumentów oddziaływa- tycką. Stanowi ostateczną konsekwencję prze- nia. Jest procesem osiągania zakładanego sta- prowadzonych działań militarnych i niemili- nu końcowego operacji lub pożądanych efek- tarnych. „Cel” oznacza zamierzony rezultat tów dzięki synergicznemu i kumulacyjnemu działania, osiągany w wyniku agregacji spe- zastosowaniu różnorodnych zdolności mili- cyficznych efektów. Wyznaczenie kilku ce- tarnych i pozamilitarnych na wszystkich po- lów szczegółowych pozwala na pełniejsze ziomach konfliktu7. W NATO uważa się, że zrozumienie stanu końcowego operacji. Przez EBO jest spójnym i wieloaspektowym zasto- „efekt” należy rozumieć skutek oddziaływa- sowaniem różnorodnych instrumentów, będą- nia prowadzący do zmiany sytuacji w środo- cych do dyspozycji sojuszu, w połączeniu wisku operacyjnym. Jest to stan fizyczny lub z praktyczną współpracą ze wszystkimi za- behawioralny, opisujący system zachowań angażowanymi aktorami, dla wykreowania w środowisku operacyjnym. Osiągnięcie po- efektów niezbędnych do osiągnięcia plano- żądanych efektów jest warunkiem realizacji

7 Effect-based operations, White Paper Version 1.0. US Joint Force Command – J9, Norfolk, 18 October 2001, s. 5. Dostępny w systemie NOAN [dostęp: 23.08.2010]. 8 Engagement Space Assessment …, op.cit., s. 7.

Kwartalnik Bellona 1/2012 165 Doświadczenia celów operacji/walki9. „Działanie” to proces mowanych przez pododdziały. Obejmuje zaangażowania się podejmowany przez siły działania kinetyczne i niekinetyczne w całym zbrojne lub inny instrument oddziaływania możliwym spektrum działań militarnych – od pozamilitarnego na każdym szczeblu dowo- prowadzenia operacji o dużej intensywności, dzenia10. „Zadanie” natomiast obejmuje bez- przez działania o charakterze rekonstrukcji pośrednie działanie wojsk własnych11. i odbudowy, po udzielanie pomocy humani- W środowisku operacyjnym efekty odgry- tarnej. Największą trudnością tego sposobu wają decydującą rolę, ponieważ łączą stan myślenia i praktyki operacyjnej jest przewi- końcowy i cele szczegółowe (pochodne dywanie i ocenianie, w jaki sposób fizyczne wytycznych politycznych) z działaniami po- działania mogą wpłynąć na rezultaty zacho- dejmowanymi przez siły ekspedycyjne wań uczestników walki. Działania fizyczne w przestrzeni operacyjnej12. W konsekwen- nie mogą być rozumiane jedynie jako wy- cji specyficznych działań efekty wpływają na strzelenie rakiet czy przeprowadzenie bom- zmianę zdolności, zachowań lub opinii stro- bardowania. Operowanie na klawiaturze ny przeciwnej, stron neutralnych i sojuszni- komputera, będące początkiem działania ków oraz środowiska operacyjnego. Są w cyberprzestrzeni, również trzeba postrze- pomostem lub zależnościami między działa- gać jako działanie fizyczne. Podobnie nale- niami a celami szczegółowymi. Mogą być ży rozumieć wydanie nieprawdziwej informa- grupowane w efekty materialne lub niemate- cji o zamiarze przeprowadzenia uderzenia, 13 rialne . Chociaż efekty fizyczne prowadzą do stanowiącej element mylenia (zwodzenie) pewnych skutków w sferze niematerialnej, to strategicznego. Celem myślenia przez pry- ich celem jest wpływanie na fizyczne zdol- zmat oczekiwanych rezultatów/osiąganych ności przeciwnika, podczas gdy efekty nie- efektów jest podążanie za działaniami i zro- materialne są ukierunkowane głównie na jego zumienie, w jaki sposób działania te mogą wolę walki. Efekty mogą być również rezul- wpłynąć na atakujących oraz na zachowanie tatem bezpośredniego działania lub póź- dowódców strony przeciwnej. niejszą jego konsekwencją, gdy jeden efekt Prowadzenie działań ekspedycyjnych na 14 powoduje kolejne efekty lub grupy efektów . zasadzie EBO będzie możliwe, moim zdaniem, Prowadzenie operacji na zasadzie oczeki- po osiągnięciu określonych podzdolności. wanych rezultatów jest specyficznym sposobem myślenia strategicznego oraz sposobem Podzdolności do pozyskania podejścia do procesów planowania, prowa- wiedzy o środowisku operacyjnym dzenia i oceny przeprowadzonych działań, na potrzeby EBO w których większą wagę przywiązuje się do efektów operacyjnych (wyjaśnienia, jak do Rozwiązanie skomplikowanej sytuacji kry- nich doszło) niż do bieżących działań podej- zysowej w środowisku zdominowanym przez

9 Capabilities-Based Assessment (CBA). User’s Guide. Version 3. Force Structure, Resources, and Assessments Directorate (JCS J-8), March 2009, s.6. http://www.dtic.mil/futurejointwarfare/strategic/cba_guidev3.pdf [dostęp: 6.12.2010]. 10 Concepts for Alliance Future Joint Operations – CAFJO. North Atlantic Treaty Organization, Director International Military Staff, 25 August 2005, s.9. http://www.mil.no/multimedia/archive/00098/CAFJO_FINAL_DRAFT__2_98119a.pdf [dostęp: 27.02.2011]. 11 Capabilities-Based Assessment (CBA)…, op.cit., s. 6, 7. 12 Rozumiana jako część środowiska strategicznego, w którą jest zaangażowany sojusz. Przestrzeń operacyjna obejmuje mię- dzy innymi wymiar geograficzny, demograficzny, ekonomiczny, informacyjny, społeczny, wiedzy, technologii i cyberprzestrzeni. Por.: Concepts for Alliance…, op.cit., s. 8. 13 Zarówno w wymiarze materialnym, jak i niematerialnym mogą być osiągane nastepujące efekty: a) pożądane – odnoszące się do bezpośredniego i pozytywnego wpływu na osiągnięcie pożądanego stanu końcowego; b) niepożądane – zakłócające lub narażające na niebezpieczeństwo osiągnięcie stanu końcowego; c) zamierzone – ich konsekwencją są wcześniej określone grupy efektów; d) niezamierzone – nie są przewidywane i oczekiwane w stosunku do pożądanego stanu końcowego. 14 Concepts for Alliance…, op.cit., s. 9–10.

166 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia czynnik ludzki, wielonarodowe siły ekspedy- gnąć pożądane efekty. Odpowiada na pyta- cyjne i różnorodne organizacje będzie moż- nia: kto?, gdzie?, kiedy? Koncepcja powinna liwe tylko wtedy, gdy problemy zostaną ujęte również zawierać mechanizmy wyjaśniające, całościowo, a ich rozwiązanie – potraktowa- dlaczego rezultaty specyficznego działania ne kompleksowo i wieloaspektowo. EBO powinny skutkować określonymi (specyficz- wymaga holistycznego postrzegania sytuacji nymi) efektami. operacyjnej, czyli posiadania wiedzy pozwa- Podzdolności do realizacji lającej na modelowanie zdolności poszcze- planu walki gólnych aktorów w aspekcie ich skutecznego użycia. Największą trudnością będzie jednak Istotą prowadzenia działań operacyjnych na wyselekcjonowanie użytecznych informacji zasadzie EBO jest kreowanie pożądanych efek- zabezpieczających potrzeby EBO. Systemy tów w wyniku działań rozumianych klasycz- przetwarzania informacji powinny umożli- nie. Niemniej jednak muszą one być zintegro- wiać pozyskanie wiedzy niezbędnej do zro- wane, zsynchronizowane i skoordynowane. zumienia sytuacji, stanowiącej syntezę wie- Pożądana jest zwłaszcza komplementarność lopodmiotowego i wielopłaszczyznowego użycia dwóch instrumentów – militarnego współdziałania operacyjnego. W gromadze- i cywilnego. Działania są wymagane na każ- niu wiedzy na potrzeby EBO istotną rolę ode- dym poziomie, ale na szczeblu taktycznym po- gra sieciocentryczność, która umożliwi do- winny się koncentrować na osiągnięciu specy- stęp do informacji pochodzących z wielu dys- ficznych efektów. Istotne jest monitorowanie cyplin wiedzy oraz skorzystanie z doświad- i ocena skutków na szczeblach politycznym, czeń różnorodnych ekspertów15. polityczno-militarnym, strategicznym i opera- Podzdolnosci do planowania cyjnym. Zasadnicze znaczenie podczas prowa- operacji na zasadzie EBO dzenia operacji na zasadzie EBO ma ocena progresu w osiąganiu stanu końcowego, możliwe- Ogólne cele polityczne znajdują swój prak- go do uzyskania dzięki osiągnięciu pożądanych tyczny wyraz w zdefiniowanym stanie koń- efektów i szybkiemu adaptowaniu się do wa- cowym operacji. Stanowi on podstawę do runków operacyjnych16. określenia warunków niezbędnych do osią- Podzdolności do prowadzenia gnięcia przez dowódcę celów cząstkowych oceny skutków działania (szczegółowych). Innymi słowy, wskazuje, co powinno być wykonane/zrealizowane. Przy- Ewaluacja progresu w osiąganiu stanu koń- jęta przez dowódcę metoda działania okre- cowego operacji i pożądanych efektów jest śla, w jaki sposób stan końcowy operacji ma procesem ciągłym, pozwalającym na zmianę być osiągnięty. Uogólniając, cel odpowiada planu operacyjnego, dostosowanie się do na pytanie, dlaczego stan końcowy powinien uwarunkowań oraz dokonanie takich zmian, być osiągnięty, co stanowi podstawę do opra- które potencjalnie są korzystne z punktu cowania koncepcji operacji. Wyznaczone cele widzenia utrzymania właściwego tempa ope- strategiczne dowódca osiąga dzięki umiejęt- racyjnego, angażowanych zasobów oraz po- nemu zastosowaniu strategii, sztuki operacyj- noszonych kosztów politycznych. Tradycyj- nej i taktyki, wykorzystaniu zdolności oraz ny proces oceny rezultatów walki zbrojnej jest dostępnych zasobów. Koncepcja operacji jest prowadzony „od dołu do góry”, to znaczy szczegółowym planem działania, który okre- w układzie pionowym. W walce ukierunko- śla, w jaki sposób dowódca zamierza osią- wanej na zdolności efekty są oceniane w ukła-

15 Engagement Space Assessment…, op.cit., s. 9. 16 Concepts for Alliance…, op.cit., s. 11.

Kwartalnik Bellona 1/2012 167 Doświadczenia dzie poziomym, a ostateczne rezultaty walki przyjęto brytyjską koncepcję network-ena- powinny być widoczne w obydwu płaszczy- bled. Uważa się, że sieciocentryczność za- znach. Dzięki takiemu podejściu obraz pola pewnia pożądany stopień interoperacyjności walki jest bardziej czytelny, a oceny rezul- i szybkie integrowanie zdolności stosownie tatów działania stają się pełniejsze i bardziej do potrzeb, bez konieczności ich wcześniej- wiarygodne. Oceny rozpoczynają się od po- szego połączenia19. Zdolność network-ena- miarów stosownych wskaźników (sympto- bled capability20, przyjęta na szczycie w Pra- mów), które są dowodami na przeprowadze- dze, stanowi jeden z obszarów transformacji, nie działań, funkcjonowanie określonych którego celem jest uzyskanie przewagi decy- mechanizmów oraz osiągane efekty. Trady- zyjnej21. cyjna ocena działań bojowych skupiała się Terminem „operacje sieciocentryczne” na efektach fizycznych jako rezultatach dzia- określa się kombinację zastosowania strate- łań bezpośrednich. Poprawną ocenę sytuacji gii, nowej taktyki, techniki, procedur orga- operacyjnej należy budować jednak na pod- nizacji i usieciowionych wojsk, zastosowaną stawie szerokiego i kompleksowego zakre- w celu wykreowania zdolności decydujących su efektów pośrednich, które wpływają o uzyskaniu przewagi w walce22. Przewaga kumulacyjnie na zachowania strony przeciw- ta wyraża się w terminologii komasowania nej. efektów, skrócenia procesu decyzyjnego, uzyskania przewagi decyzyjnej i samosyn- Zdolności sieciocentryczne chronizacji23. Połączone sensory, stanowiska dowodzenia i systemy rażenia tworzą uni- Zarówno zdolności sieciocentryczne, jak kalną sieć, która dostarcza w realnym cza- i koncepcję prowadzenia operacji sieciocen- sie aktualnej informacji o sytuacji na polu trycznych uważa się za centralny element pro- walki, pozwalającej pododdziałom na wy- cesów transformacji sił zbrojnych NATO17 konanie swoich zadań szybciej, sprawniej oraz państw nienależących do sojuszu. i skuteczniej. Ponadto mogą one być mniej- W Stanach Zjednoczonych po raz pierwszy sze, operować niezależnie i efektywnie wy- zaprezentowano ją jako koncepcję działań mi- konywać różnorodne zadania oraz dyspono- litarnych w erze informacyjnej18. W NATO wać większą siłą bojową24.

17 Stany Zjednoczone postrzegają usieciowienie jako środek umożliwiający prowadzenie operacji sieciocentrycznych (Network Centric Warfare), natomiast w Kanadzie pojęcie to jest postrzegane przez pryzmat struktury społecznej i technicznej, która umożliwia pełniejsze informowanie o kompleksowym środowisku operacyjnym na potrzeby planowania, koordynowania i prowadzenia wspólnych działań. Dzięki operacjom sieciocentrycznym (Network Enabled Operations) jest możliwe koordynowanie działań militarnych oraz wszystkich instrumentów narodowego oddziaływania. Wielka Brytania odnosi sieciocentryczność (Ne- twork Enabled Capabilities) głównie do działań militarnych, wskazując na koherentną integrację sensorów, decydentów, syste- mów uzbrojenia i zdolności wspierających. Uważa się, że zdolności sieciocentryczne pozwalają na szybkie integrowanie dzia- łań sił zbrojnych w celu zapewnienia realizacji interesów narodowych. Guide to Modeling and Simulation (M&S) for NATO Network-Enabled Capability (M&S for NNEC). RTO Technical Report TR-MSG-062, February 2010, s. 9–1. http://ftp.rta.nato.int/ public//PubFullText/RTO/TR/RTO-TR-MSG-062///$$TR-MSG-062-ALL.pdf [dostęp: 6.12.2010]. 18 D.S. Alberts, J.J. Garstka: Network-Centric Warfare: Developing and Leveraging Information Superiority 2nd Edition (Revi- sed). The Command and Control Research Program (CCRP), Washington, February 2000, s. 15, 16. http://www.carlisle.army.mil/DIME/documents/Alberts_NCW.pdf (dostęp: 6.12.2010]. 19 Guide to Modeling and Simulation…, op.cit., s. 9–1. 20 NNEC jest zdolnością krytyczną dla NRF. Brak architektury sieciowej mógłby podważyć sens rotacji sił międzynarodowych, zwłaszcza ich możliwości wspólnego operowania z siłami USA. P.C. Nolin: 175 STC 07 E bis-Transforming the Future of Warfare: Network-Enabled Capabilities and Unmanned Systems. Committee Report 2007. http://www.nato-pa.int/de- fault.asp?SHORTCUT=1176 [dostęp: 6.12.2010]. 21 Concepts for Alliance…, op.cit., s. 19. 22 D.S. Alberts, J.J. Garstka: Network-Centric Warfare…, op.cit. 23 D.S. Alberts, J.J. Garstka: Network-Centric Warfare…, op.cit., s. 2. 24 C. Wilson: Network Centric Operations: Background and Oversight Issues for Congress. CRS Report for Congress, 15 March 2007, s. 2. http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/RL32411.pdf [dostęp: 6.12.2010].

168 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia

Zastosowanie koncepcji zdolności siecio- wojsk oraz zwiększa prawdopodobieństwo centrycznych zmienia dotychczasowy para- osiągnięcia sukcesów operacyjnych. Synchro- dygmat prowadzenia walki opartej na sile nizowanie zwielokrotnia funkcje walki, po- i zadawaniu strat, ponieważ promuje szyb- nieważ szczegółowe wyreżyserowanie efek- kość działania, samosynchronizację oraz osią- tów prowadzi do osiągnięcia zjawiska syner- ganie pożądanych efektów. Odrzuca stosowa- gii i potęgowania siły bojowej wojsk. Syner- nie ciężkich, zintegrowanych i kosztownych gia jest też wartością, na której podstawie platform uzbrojenia. Promuje elastyczne, lek- można odróżnić synchronizację od koordy- kie, zdolne do osiągania większych efektów i nacji. mniej kosztowne sensory rozpoznawcze oraz David Alberts i John Garstka uważają, że specjalistyczne platformy o większej precy- dzięki sieciocentryczności uzyskuje się samo- zji rażenia. Pożądane efekty są osiągane wsku- synchronizację – możliwość organizowania i tek ich komasowania. Szeroki dostęp do in- synchronizowania działań na zasadzie od dołu formacji o aktualnej sytuacji na polu walki do góry. Dostęp do informacji pozwala na pozwala na podejmowanie trafniejszych de- najniższych szczeblach operować bez potrze- cyzji, dynamiczne użycie środków walki oraz by posiadania tradycyjnych struktur dowo- na osiąganie precyzyjniejszych efektów. dzenia, a mechanizmy komunikowania się Struktura organizacyjna wojsk może być bar- w dynamicznej sytuacji pozwalają na wypra- dziej płaska, tym samym pododdziały mogą cowanie pożądanych interakcji28. Samosyn- być rozproszone geograficznie. Inicjatywy chronizacja jest również rozumiana jako syn- podejmowania działań wychodzą od dołu, a chronizacja wojsk bez wytycznych przełożo- zdolności elementów wchodzących w skład nych i definiowana jako możliwość skoordy- systemu walki są synchronizowane na najniż- nowanego działania w czasie i przestrzeni szym możliwym szczeblu taktycznym25. z innymi (zgodnie z zamiarem dowódcy) bez Termin „synchronizacja” jest używany potrzeby wydawania takich rozkazów29. Z de- w wielu dokumentach doktrynalnych i defi- finicji tej wynika, że dzięki samosynchroni- niowany jako proces koordynowania lub aran- zacji (sieciocentryczności) jest możliwa zde- żowania użycia pododdziałów na polu wal- centralizowana, ale skoordynowana realiza- ki26. Synchronizacja w kontekście militarnym cja zamiaru dowódcy. Znacznie też zwiększa może być postrzegana jako rezultat procesu się tempo działań oraz polepsza zdolność pod- dowodzenia, polegający na ciągłym aranżo- oddziałów do reakcji. Teoretycy wskazują, że waniu i adaptowaniu wzajemnych relacji oraz sieciocentryczność pozwala na zmniejszanie działań w czasie i przestrzeni, po to by osią- wielkości pododdziałów, ich samodzielne gnąć wcześniej sprecyzowane cele27. Syn- i efektywne operowanie oraz na wykonywa- chronizowanie działań w różny sposób – nie misji o szerszym zakresie niż misje pro- zgodnie z zasadami sztuki operacyjnej – wpły- wadzone przez wojska nieusieciowione. Małe wa na efektywność i sprawność działania i lżejsze pododdziały przemieszczają się szyb-

25 A. Litvaitis: Challenges of Implementation of the Network Centric Warfare Tenets in Coalition Environment, „Baltic Security & Defence Review” 2008, Vol. 10, s. 148. http://www.bdcol.ee/files/files/documents/Research/7_%20Arturas%20Litvaitis-Chal- lenges%20of% 20Implementing%20NCW%20Tenets%20in%20Coalition%20Environment.pdf [dostep: 6.12.2010]. 26 B.J.A. van Bezoojen, P.J.M.D. Essens, A.L.W. Vogelaar: Military Self-synchronization: An Exploration of the Concept. Proce- edings 11th International Command and Control Research and Technology Symposium: coalition command and control in the networked area. Cambridge UK, s. 4. http://www.dodccrp.org/events/11th_ICCRTS/html/papers/065.pdf [dostep: 6.12.2010]. 27 D.S. Alberts, J.J. Gartska, R.E. Hayes, D.A. Signori: Understanding Information Age Warfare. The Command and Control Research Program (CCRP). Washington, August 2001, s. 206. http://www.dodccrp.org/files/Alberts_UIAW.pdf [dostep: 6.12.2010]. 28 D.S. Alberts, J.J. Garstka: Network-Centric Warfare…, op.cit., s. 175–176. 29 D. Gonzales, M. Johnson, J. McEver, D. Leedom, G. Kingston, M. Tseng: Network-Centric Operations Case Study, The Stryker Brigade Combat Team. RAND Corporation, 2005, s. 93 http://www.rand.org/pubs/monographs/2005/RAND_MG267- 1.sum.pdf [dostep: 6.12.2010].

Kwartalnik Bellona 1/2012 169 Doświadczenia ciej, potrzebują mniej środków materiało- wania oraz poprawnych relacji między orga- wych, dlatego są bardziej efektywne i mniej nizacjami i dowództwami zgodnie z potrze- kosztowne. Badacze argumentują również, że bami misji oraz wykonywanymi zadaniami; dzięki zdolnościom sieciocentrycznym zorganizowaniu współpracy w procesie de- zwiększa się tempo operacyjne, mniejsze są cyzyjnym oraz w wymiarach doktrynalnym, straty własne i większa jest siła bojowa pod- kulturowym i organizacyjnym ze wszystkimi oddziałów30. Zdolności sieciocentryczne po- uczestnikami działań ekspedycyjnych; syn- zwalają także na stosowanie nowej taktyki, chronizowaniu działań między podmiotami określanej jako swarm tactics31, polegającej niezależnie od wytycznych przełożonych na działaniu w rozproszeniu, ale wykonywa- (tzw. samosynchronizacja); prowadzeniu niu wspólnych uderzeń. Dzięki niej pododdzia- wspólnego procesu planistycznego; zdobywa- ły są racjonalnie wykorzystane, a podejmowaniu, przetwarzaniu, przesyłaniu i dzieleniu się ne działania stają się bardziej efektywne32. Sie- informacjami o sytuacji operacyjnej oraz ciocentryczność zapewnia synchronizację umożliwieniu dostępu do użytecznej informa- i zwiększa precyzję rażenia, ponieważ dobrej cji i baz danych. jakości informacja ułatwia kontrolowanie i koordynowanie wszystkich elementów sił Zdolności do prowadzenia zbrojnych, które mogą być dynamicznie uży- operacji informacyjnych te. Ponadto współdziałanie rozproszonych pojedynczych elementów oraz dzielenie się Powstanie globalnych sieci informacyjnych informacjami pozwala na szybkie korygowa- skutkowało, z jednej strony, zmianami spo- nie planów walki oraz podejmowanie działań łecznymi, z drugiej zaś – nowymi zagroże- stosownie do zmieniającej się sytuacji opera- niami bezpieczeństwa międzynarodowego, cyjnej. wykraczającymi poza tradycyjne zagrożenia Pozyskanie zdolności sieciocentrycznych militarne, oraz nowymi możliwościami reago- jest uzależnione głównie od sfery wiedzy wania na nie. Nowoczesne technologie po- wspartej nowoczesną technologią. Poszcze- zwalają na wykorzystanie informacji jako gólne podzdolności nie są odizolowane, po- narzędzia zwiększającego efektywność zasto- nieważ występują między nimi relacje i wza- sowania tradycyjnych instrumentów oddzia- jemne zależności. Dostęp do sytuacji opera- ływania na wszystkich poziomach. Operacje cyjnej i szybki proces decyzyjny stwarzają informacyjne nie są nową formą aktywności. nową sytuację, w której możliwy jest przy- W większości przypadków są postrzegane rost nowych wartości operacyjnych. Zdolno- jako działania wspierające w selektywnym ści sieciocentryczne będzie można uzyskać zastosowaniu tradycyjnych i nowych zdolno- po spełnieniu następujących wymogów33: ści militarnych do kreowania efektu synergii34. ustanowieniu punktów dowodzenia i kiero- Niemniej jednak w dokumentach niektórych

30 J.A. Tripak; The Network Way of War. „Air Force Magazine” 2005 No. 3, s. 31. http://www.airforce-magazine.com/Magazine- Archive/Documents/2005/March%202005/0305network.pdf [dostep: 6.12.2010]. 31 Taktyka swarm utrudnia przeciwnikowi efektywne atakowanie rozproszonych pododdziałów, które mogą nadzorować rozległe terytorium. Znajomość lokalizacji pododdziałów pozwala uniknąć strat od własnego ognia. Taktyka ta umożliwia także wykonywanie uderzeń bezpośrednio w centralne punkty struktur dowodzenia przeciwnika, decydujących o ostatecznym rozstrzygnięciu walki. 32 C. Wilson: Network Centric Operations: Background and Oversight Issues for Congress. CRS Report for Congress, 15 March 2007, s.CRS-5, http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/RL32411.pdf [dostep: 6.12.2010]. 33 Net Centric Environment, Joint Functional Concept Version 1.0. Department of Defence USA, 7 April 2005, s. 22–26 http:// www.carlisle.army.mil/DIME/documents/netcentric_jfc.pdf [dostep: 6.12.2010]. 34 Zob.: FM 3-13 Information Operations: Doctrine, Tactics, Techniques, and Procedures. Headquarters Department of the Army Washington, DC, 28 November 2003, s. V. http://www.carlisle.army.mil/DIME/documents/FM%203-13%20-%20In- fo%20Opns%20Doc, %20Tactics,%20Tech,%20and%20Proced%5B1%5D.pdf [dostęp: 5.05.2011].

170 Kwartalnik Bellona 1/2012 Doświadczenia państw wskazuje się na centralną ich rolę być niekompatybilne, to znaczy mogą neu- w usieciowionych relacjach między podmio- tralizować efekty generowane przez inne tem militarnym a podmiotami pozamilitarny- spektrum lub poziom działań operacyjnych mi35. W amerykańskiej doktrynie prowadze- bądź być im przeciwstawne. Dlatego też nia operacji informacyjnych jest mowa wszystkie działania i odzwierciedlające je o większym znaczeniu tejże zdolności – pod- efekty (łańcuch efektów) muszą być dekon- kreśla się jej rolę w synchronizowaniu dzia- fliktowane, koordynowane i synchronizowa- łań, czyli zastosowaniu innych zdolności, oraz ne w płaszczyźnie zarówno poziomej, jak rolę integrującą w efektywnym użyciu sił i pionowej na wszystkich poziomach proce- zbrojnych36. Posiadanie przewagi w sferze in- su planowania i prowadzenia operacji. Moż- formacyjnej, możliwej do uzyskania dzięki na postawić tezę, że wzajemne współzależ- zdobytym informacjom, staje się niezbędnym ności oddziaływań i osiąganych efektów są warunkiem wstępnym zapewnienia swobody procesem podlegającym dynamicznym ogra- działania wojskom ekspedycyjnym sojuszu. niczeniom, których nie można optymalizować Posiadanie zdolności do prowadzenia opera- przy użyciu narzędzi matematycznych. cji informacyjnych zapewnia wsparcie ko- W dokumentach doktrynalnych opubliko- nieczne do osiągnięcia celów strategicznych, wanych po 2003 roku jest więcej odniesień a jednocześnie ogranicza fizyczną liczebność operacji informacyjnych do teorii EBO, sił ekspedycyjnych. Aby zmaksymalizować zwłaszcza zaś do jej wymiaru informacyj- korzyści wynikające z aktywności w sferze nego. Taki wymiar bezpośrednio wpływa na informacyjnej, zdolność tę należy harmoni- skoordynowane działania i uzyskiwane efek- zować ze wszystkimi innymi instrumentami ty, co pozwala na zdobycie przewagi nad oddziaływania, a przede wszystkim z każdą przeciwnikiem. Z doświadczeń z ostatnich aktywnością w sferze militarnej. Zrozumie- konfliktów w Iraku i Afganistanie wynika, nie roli informacji jako czynnika operacyjne- że zdolności mają duże znaczenie dla pro- go ma podstawowe znaczenie dla procesu wadzenia operacji informacyjnych w dzia- planowania działań ekspedycyjnych. Każde łaniach o charakterze stabilizacyjnym, działanie podejmowane w sferze informacyj- a nowa teoria prowadzenia walki zbrojnej nej musi być rozważone przez pryzmat za- wskazuje na ich ugruntowane miejsce oraz równo strategii informacyjnej, jak i ogólnej rolę w ogólnym pakiecie zdolności wywo- strategii prowadzonej operacji. Innymi sło- łujących skutki nieśmiercionośne, mających wy, oddziaływanie informacyjne jest jednym bezpośredni wpływ na rezultaty prowadzo- z instrumentów kompleksowego i wielo- nych kampanii. Ponadto na podstawie ba- aspektowego oddziaływania37 w całym spek- dań można potwierdzić, że zdolności do pro- trum operacyjnym. Trzeba więc pamiętać, że wadzenia działań informacyjnych głęboko efekty użycia każdego narzędzia oddziaływa- osadzone w teorii EBO są kluczowym ele- nia na poziomie politycznym, strategicznym, mentem kształtowania procesu transforma- operacyjnym czy taktycznym mogą mieć cji NATO i jego członków. wpływ na efekty osiągane na innych pozio- Procesy planowania, prowadzenia i oceny mach, a działania podejmowane w jednym operacji informacyjnych skupiają się na po- spektrum lub na jednym z poziomów mogą żądanych efektach w sferze informacyjnej,

35 Information Operations: Joint Warfare Publication 3-80. Joint Doctrine and Concept Centre (JDCC) GBR, June 2002, s. 1–2, 1–3. http://ics.leeds.ac.uk/papers/pmt/exhibits/2270/jwp3_80.pdf [dostep: 6.12.2010]. 36 Joint Doctrine for Information Operation JP 3-13. USA, 13 February 2006, s. I–1, http://www.carlisle.army.mil/DIME/documents/jp3_13.pdf [dostep: 6.12.2010]. 37 Rozumianego jako użycie instrumentu militarnego i ekonomicznego oraz dyplomacji i informacji.

Kwartalnik Bellona 1/2012 171 Doświadczenia dlatego na ich określenie należy poświęcić może wykreować efekt fizyczny nawet większość czasu. Aby uniknąć niepożądanych w postaci śmierci, będącej rezultatem prote- efektów, wszystkie działania w sferze infor- stu demonstrantów pozostających pod wpły- macyjnej muszą być skoordynowane, zdekon- wem tejże informacji. fliktowane i zsynchronizowane z innymi dzia- Ocenę rezultatów oddziaływania w sferze łaniami militarnymi i niemilitarnymi. Efekty informacyjnej należy prowadzić w aspekcie mogą mieć wymiar fizyczny, percepcyjny lub ich efektywności, a więc oceniać je pod ką- psychiczny oraz bezpośredni lub pośredni. tem przyczynowo-skutkowym i w odniesie- Efekt fizyczny może kreować efekt psycho- niu do zaplanowanych efektów, przeprowa- logiczny, a efekt percepcyjny może kreować dzonych działań oraz zużytych zasobów, efekt fizyczny, co w rezultacie może prowa- a także w aspekcie użytych sił ekspedycyj- dzić do zmiany zachowań strony przeciwnej. nych, a więc ich organizacji, wyszkolenia, po- Dla przykładu, efekt percepcyjny osiągnięty siadanych zdolności i niezbędnych środków w wyniku opublikowania jakiejś informacji materiałowych.

172 Kwartalnik Bellona 1/2012 Jak kształcić strategicznie? Koncepcja podyplomowych studiów bezpieczeństwa narodowego

Autorzy omawiają nowatorską koncepcję kształcenia w ramach podyplomowych studiów bezpieczeństwa narodowego, opracowaną w Katedrze Strategii i Geo- strategii Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej. Przedstawiają genezę utworzenia Podyplomowych Studiów Polityki Obronnej w tejże akademii oraz wskazują na problemy związane z kształceniem strategicznym oficerów przygotowywanych do zajęcia stanowisk etatowych generała lub równorzędnych. Podejmują także temat wielonarodowego kursu strategicznego, który będzie prowadzony w języku angielskim. Za interesującą propozycję szkole- niową uznają możliwość zintegrowania studiów dla oficerów z kształceniem osób cywilnych, które zajmują ważne stanowiska w administracji publicznej oraz w prze- płk dr hab. prof. AON myśle. DARIUSZ KOZERAWSKI roces integrowania systemu z założeniami Systemu doskona- bezpieczeństwa narodowe- lenia zawodowego żołnierzy za- Pgo oraz coraz większa ak- wodowych Sił Zbrojnych RP – tywność Polski w międzynarodo- najwyższą formą kształcenia ofi- wym środowisku bezpieczeństwa cerów1 przewidzianych do obję- wymagają ciągłego doskonalenia cia stanowisk generalskich kierowniczych kadr Sił Zbroj- w Siłach Zbrojnych RP, zapropo- nych RP. Potrzebni są oficerowie nowało nową koncepcję kształce- i eksperci cywilni mający wiedzę nia kierowniczych kadr sił zbroj- nie tylko specjalistyczną, lecz tak- nych. Celem proponowanych płk nawig. dr inż. że interdyscyplinarną, umożli- studiów jest pogłębienie przez RYSZARD wiającą podejmowanie efektyw- słuchaczy PSPO wiedzy z dzie- NIEDŹWIECKI nej współpracy międzyresortowej dziny strategii obronnej oraz bez- w zintegrowanym systemie bez- pieczeństwa państwa. Byłby on pieczeństwa. Proces przygotowa- osiągany dzięki realizacji odpo- nia specjalistów tej rangi – żmud- wiednio skonstruowanego pro- ny i długotrwały – wymaga nowe- gramu kształcenia, modyfikowa- go spojrzenia na problematykę nego stosownie do zmian zacho- kształcenia i doskonalenia zawo- dzących w Siłach Zbrojnych RP dowego. i ich otoczeniu. Kierownictwo Katedry Strate- Obecne zagrożenia bezpieczeń- gii i Geostrategii Wydziału Bez- stwa narodowego w znacznej mie- pieczeństwa Narodowego Akade- rze wykraczają poza tradycyjnie mii Obrony Narodowej, w której wyznaczone granice między mili- płk dr od 2004 roku są prowadzone Po- tarnymi a pozamilitarnymi celami ADAM BRZOZOWSKI dyplomowe Studia Polityki Obron- nej (PSPO), będące – zgodnie 1 W stopniu pułkownika.

Kwartalnik Bellona 1/2012 173 Edukacja strategicznymi oraz koncepcjami ich osią- nowania nowatorskich rozwiązań w zakresie gania. W związku z tym precyzyjne okre- kształcenia strategicznego słuchaczy dotych- ślanie roli, a także wskazywanie funkcji czasowego PSPO. i zadań poszczególnych resortów, instytucji publicznych czy agencji rządowych w pro- Ogólne założenia cesie zarządzania strategicznego bezpie- nowej koncepcji kształcenia czeństwem staje się coraz bardziej złożone. Nie ulega wątpliwości, że dyplomacja, obro- Meritum proponowanych zmian stanowi na narodowa, ochrona państwa i obywateli, koncepcja zintegrowania kształcenia oficerów prewencja, reagowanie kryzysowe oraz wie- przewidzianych do objęcia stanowisk gene- le innych obszarów aktywności państwa ralskich w Siłach Zbrojnych RP, obecnie pro- w sferze bezpieczeństwa narodowego wyma- wadzonego w formie Podyplomowych Stu- ga wielopłaszczyznowych działań poszcze- diów Polityki Obronnej z anglojęzycznym gólnych podmiotów. Działania te powinny Wielonarodowym Kursem Strategicznym odzwierciedlać ideę wszechstronnego inte- (WKS), w studia podyplomowe o nowej for- growania wszystkich służb publicznych, pań- mule – podyplomowe studia bezpieczeństwa stwowych i samorządowych oraz podmio- narodowego (PSBN). tów pozarządowych i prywatnych wokół W koncepcji chodzi zarówno o przedsta- wspólnych celów bezpieczeństwa. Jest to je- wienie nowej oferty edukacyjnej, przygoto- den z ważkich argumentów za tym, aby wanej przez pracowników naukowo-dydak- kształceniu kierowniczych kadr Sił Zbroj- tycznych Katedry Strategii i Geostrategii nych RP nadać charakter bardziej interdy- WBN AON (na przykład dla państw: Grupy scyplinarny. Wyszehradzkiej, programu „Partnerstwo dla Współczesne uwarunkowania militarne, pokoju”, Dialogu Śródziemnomorskiego czy polityczne, ekonomiczne oraz społeczne Pol- Partnerstwa Wschodniego), w postaci kilku- ski, Europy i świata skłoniły nas do zapropo- miesięcznego anglojęzycznego kursu z zakre-

Rys. 1. Idea zintegrowania PSPO z WKS w podyplomowe studia bezpieczeństwa narodowego ÓZródło: Opracowanie własne.

174 Kwartalnik Bellona 1/2012 Edukacja su polityki bezpieczeństwa i obrony2, jak Zasadniczymi modułami programowymi i o merytoryczne rozszerzenie formuły kształ- kursu będą działy problemowe, realizowane cenia oficerów polskich sił zbrojnych. w formie studium polityczno-strategicznego, Wielonarodowy kurs strategiczny będzie a w ramach działów – bloki tematyczne. Każ- stanowił element programu kształcenia pol- dy dział i blok tematyczny będzie umożliwiał skich słuchaczy PSBN w zakresie wybranych kursantom osiągnięcie niezbędnego poziomu przedmiotów ogólnych, podstawowych i kie- wiedzy, wykształcenie umiejętności samo- runkowych, natomiast kształcenie specjali- dzielnego i grupowego rozwiązywania pro- styczne słuchaczy będzie prowadzone w ję- blemów oraz wyrobienie nawyków systema- zyku polskim, po zakończeniu anglojęzycz- tycznego zdobywania wiedzy. nego kursu strategicznego, jako dalsza część Założono, że wielonarodowy kurs strate- studiów podyplomowych (rys. 1). giczny będzie się składał z sześciu działów W ocenie kierownictwa Katedry Strategii problemowych, ćwiczenia głównego oraz i Geostrategii WBN AON proponowane roz- projektu analityczno-badawczego jako pra- wiązanie będzie wymagało znacznego zmo- cy końcowej. Określono następujące zasad- dyfikowania dotychczasowego planu oraz nicze działy problemowe kursu strategiczne- programu PSPO, głównie w zakresie struk- go: tury przedmiotowej, ale także organizacyjnej, — Teoria i praktyka strategii (wybrane odnoszącej się do modułowej (blokowej) bloki tematyczne: rozwój myśli wojskowej, konstrukcji nowego programu kształcenia. klasyczna strategia, teoria strategii nowożyt- nej, myślenie i działania strategiczne, przy- Wielonarodowy wództwo strategiczne, strategiczna komuni- kurs strategiczny kacja); — Wojny i konflikty zbrojne (wybrane blo- Wielonarodowy kurs strategiczny, przezna- ki tematyczne: wybrane teorie wojenne, źró- czony dla oficerów w stopniu pułkownika dła wojen i konfliktów zbrojnych, case study (komandora), będzie miał na celu przygoto- wojen i konfliktów zbrojnych); wanie oficerów do objęcia samodzielnych — Studia i analizy strategiczne (wybrane stanowisk dowódczych oraz stanowisk kie- bloki tematyczne: podstawy studiów strate- rowniczych w narodowych i międzynarodo- gicznych nad bezpieczeństwem, wybrane wych dowództwach i sztabach, a także w in- metody i techniki analiz strategicznych, stu- stytucjach centralnych odpowiedzialnych za dia nad środowiskiem bezpieczeństwa i śro- bezpieczeństwo i obronność państwa. dowiskiem operacyjnym XX i XXI wieku, Osiągnięcie celu kursu, zwłaszcza zaś ocze- analiza wyzwań, szans i zagrożeń bezpieczeń- kiwanych rezultatów kształcenia, będzie się stwa); wiązało z opracowaniem i realizacją nowocze- — Polityka i strategia bezpieczeństwa snego i spójnego merytorycznie programu i obrony (wybrane bloki tematyczne: polity- kształcenia. Jego podstawę powinny stanowić ka międzynarodowa, stosunki międzynarodo- przedmioty interdyscyplinarne, umożliwiają- we, dyplomacja, międzynarodowe systemy ce rozpatrywanie strategicznych problemów bezpieczeństwa, narodowa polityka bezpie- bezpieczeństwa narodowego i międzynarodo- czeństwa i obrony, sojusznicza i wspólnoto- wego, a także problemów obronności państwa wa polityka bezpieczeństwa i obrony, cywil- oraz sił zbrojnych w układzie narodowym na kontrola nad siłami zbrojnymi, system bez- i wielonarodowym. pieczeństwa narodowego, system obronny

2 Ewentualnie dwóch kursów dla słuchaczy zagranicznych, z których jeden będzie skierowany do środowisk wojskowych, a drugi – cywilnych.

Kwartalnik Bellona 1/2012 175 Edukacja

Rys. 2. Organizacja i ogólna struktura przedmiotowa (działy) wielonarodowego kursu strategicznego ÓZródło: Opracowanie własne. państwa, narzędzia i środki strategii bezpie- Podyplomowe studia polityki czeństwa i obrony, przemysł obronny); bezpieczeństwa — Działania połączone (wybrane bloki tematyczne: cywilno-wojskowe działania Podyplomowe studia bezpieczeństwa na- połączone, zintegrowane podejście do dzia- rodowego będą przeznaczone dla oficerów łań na rzecz bezpieczeństwa, sztuka wojen- Sił Zbrojnych RP w stopniu pułkownika (ko- na, operacje połączone, operacje reagowa- mandora), którzy są przewidywani do obję- nia kryzysowego, współpraca cywilno-woj- cia stanowisk o stopniu etatowym generała skowa, operacje humanitarne, operacje po- (kontradmirała). kojowe, stabilizacyjne i rekonstrukcyjne, Dotychczasowy cel kształcenia słuchaczy odbudowa państw postkonfliktowych, refor- PSPO zostanie poszerzony dzięki uwydatnie- ma systemu bezpieczeństwa państw postkon- niu problematyki bezpieczeństwa. Nową ja- fliktowych); kością w kształceniu będzie prowadzenie — Transformacja i modernizacja sił ponad 60% treści kształcenia w języku an- zbrojnych (wybrane bloki tematyczne: pla- gielskim – w ramach anglojęzycznego wie- nowanie obronne, planowanie rozwoju sił lonarodowego kursu strategicznego. Treści zbrojnych, studia nad wizją rozwoju sił programowe tego kursu przez kilka miesięcy zbrojnych). (w omawianym wariancie przyjęto sześć mie- Program kształcenia zostanie uzupełniony sięcy) będą stanowiły zasadniczą część pro- między innymi o ogólny blok wprowadzają- gramu kształcenia w ramach podyplomowych cy oraz o wizyty i podróże studyjne (rys. 2). studiów bezpieczeństwa narodowego. Pozo- Zaplanowano, że kurs strategiczny będzie stała część programu kształcenia obejmie spe- trwał kilka miesięcy (na rys. 2 uwzględniono cjalistyczne działy problemowe, prowadzo- wariant sześciomiesięczny). W programie ne w języku polskim (rys. 3). kształcenia kursowego przewidziano prawie Na rysunku 3 pokazano, że do programu 700 godzin wykładów, seminariów, konwer- kształcenia PSBN, oprócz działów tematycz- satoriów, ćwiczeń, warsztatów i paneli pro- nych wynikających z programu wielonarodo- blemowych, a także podróży i wizyt studyj- wego kursu strategicznego, dodatkowo zo- nych, seminariów naukowych i dyplomo- staną włączone trzy działy problemowe, ta- wych. kie jak:

176 Kwartalnik Bellona 1/2012 Edukacja

Rys. 3. Idea organizacji podyplomowych studiów bezpieczeństwa narodowego ÓZródło: Opracowanie własne.

Rys. 4. Idea zintegrowania PSBN ze studiami cywilnymi PSPBiO ÓZródło: Opracowanie własne.

Kwartalnik Bellona 1/2012 177 Edukacja

— Gotowość obronna państwa i mobili- Podsumowanie zacja (wybrane bloki tematyczne: stany nad- zwyczajne, gotowość bojowa, mobilizacja go- Proponowana zmiana koncepcji kształce- spodarki, mobilizacja sił zbrojnych); nia polega na przekształceniu obecnie pro- — Działalność kadrowa i finansowa (wy- wadzonych Podyplomowych Studiów Poli- brane bloki tematyczne: polityka kadrowa, tyki Obronnej w podyplomowe studia bez- gospodarka finansowa oddziału, BHP, dzia- pieczeństwa narodowego (ich częścią będzie łalność antykorupcyjna); wielonarodowy kurs strategiczny) i ich zinte- — Panel bezpieczeństwa narodowego growaniu z podyplomowymi studiami bezpie- (wybrane bloki tematyczne: wizyty studyjne czeństwa i obrony. Jest to edukacyjna odpo- i spotkania dyskusyjne w instytucjach central- wiedź na potrzebę przygotowania wyższych nych działających na rzecz bezpieczeństwa kadr zarządzających cywilnymi instytucjami i obronności państwa). państwowymi oraz tak zwanymi resortami Studia PSPO będą się rozpoczynały inten- siłowymi (MON, MSWiA), a tym samym od- sywnym trzytygodniowym kursem doskona- powiedź na wyzwania środowiska bezpie- lącym języka angielskiego. czeństwa XXI wieku. Przedstawiona koncepcja daje realną szan- Możliwość zintegrowania PSBN sę wprowadzenia nowej jakości w procesie z cywilnymi kształcenia i szkolenia kadr zajmujących klu- studiami podyplomowymi czowe stanowiska w systemie bezpieczeństwa państwa. Stanowi także unikatową w skali Prowadzeniu Podyplomowych Studiów kraju ofertę edukacyjną, przygotowaną przez Polityki Obronnej w nowej formule – jako pracowników naukowo-dydaktycznych Ka- podyplomowych studiów bezpieczeństwa tedry Strategii WBN, skierowaną nie tylko na narodowego – będzie przyświecała idea ich krajowy rynek edukacyjny, lecz także na ry- zintegrowania z podyplomowymi studiami nek zagraniczny, z uwzględnieniem zwłasz- polityki bezpieczeństwa i obrony (PSPBiO), cza środkowoeuropejskiego regionu geostra- które mogą stanowić nową ofertę edukacyjną tegicznego (między innymi krajów Grupy dla cywilnych przedstawicieli organów admi- Wyszehradzkiej, Trójkąta Weimarskiego oraz nistracji państwowej wyższego szczebla. basenu Morza Bałtyckiego). Jeśli założyć, że studia te będą prowadzo- Podsumowując, należy podkreślić, że po- ne w trybie czterodniowych zjazdów raz dyplomowe studia strategiczne mogłyby sta- w miesiącu – od czwartku do niedzieli3, to nowić ważny element kształtowania i rozwo- możliwe będzie zaplanowanie dla słuchaczy ju kultury strategicznej w środowiskach re- PSBN i PSPBiO wspólnych zajęć, poświę- sortów mundurowych, określanych również conych tematyce zintegrowanego podejścia mianem grup dyspozycyjnych, oraz w licz- do działań na rzecz bezpieczeństwa (compre- nych instytucjach państwowych i środowi- hensive approach). skach cywilnych.

3 Na pierwsze dwa dni zjazdu, to jest na czwartek i piątek, przewidziano część warsztatową, natomiast na pozostałe dni, czyli na sobotę i niedzielę – część wykładową oraz seminaryjno-konwersatoryjną.

178 Kwartalnik Bellona 1/2012 Hitler i jego „spidowe” armie

Substancje znane dziś jako narkotyki masowo zastosowano podczas drugiej wojny światowej. Pionierami w ich użyciu byli Niemcy, choć oficjalnie Trzecia Rze- sza prowadziła politykę antynarkotykową. Wielu nazistowskich dygnitarzy, z Adol- fem Hitlerem na czele, było uzależnionych od stymulantów. W pierwszym okresie wojny w Europie Wehrmacht skonsumował ogromne ilości perwityny, metaamfetaminowych „pigułek ataku”, co pozwala nazwać go pierwszą „spidową” armią w historii. Farmakologia odegrała ważną, choć przemilczaną rolę w niemieckim blitzkriegu. Mimo że Niemcy dostrzegli negatywne skutki amfetaminowego wspomagania żołnierzy i próbowali ograniczyć spożycie „magicznych pigułek”, to jednak z ma- dr łym efektem. W ślad za Niemcami poszły armie Wielkiej Brytanii, Stanów Zjedno- ŁUKASZ czonych i Japonii. Podczas drugiej wojny światowej wojsko było największą grupą KAMIEŃSKI legalnych konsumentów amfetaminy i jej pochodnych. Adiunkt Instytutu Amerykanistyki i Studiów Polonijnych owódcy wojskowi od za- lał zapomnieć o bólu, zmartwie- Uniwersytetu Jagiellońskiego. wsze marzyli o dowodze- niach i makabrycznych obrazach 1 Zainteresowania Dniu żołnierzami profesjo- zapamiętanych podczas bitwy . badawcze: teoria nalnymi, odważnymi, godnymi Wojownicy plemion stepów Azji wojny, historia zaufania, o wyjątkowych zdolno- Północnej, zwłaszcza zamieszku- wojskowości, studia ściach i wytrzymałości. Od wie- jący wschodnią Syberię Czukcze, strategiczne, technologie wojskowe, ków archetypem idealnego wo- Kamczadale i Koriacy, odurzali przyszłość wojny. Autor jownika był bohater o nadludzkiej się substancją narkotyczną za- między innymi sile. W miarę instrumentalizacji, wartą w muchomorze czerwonym monografii racjonalizacji i uprzemysłowienia (Amanita muscaria). Wojownicy „Technologia i wojna wojny od żołnierzy oczekiwano inkascy zaś siłę i zadziwiającą przyszłości”. coraz większej efektywności. Ar- Europejczyków wytrzymałość na mie poszukiwały zatem cudow- dużych wysokościach czerpali nych środków wspomagających, z alkaloidu kokainy, który znajdo- które uwolniłyby żołnierzy od wał się w tradycyjnie żutych przez strachu i stresu, a także zwiększy- nich liściach koki. Z kolei wojow- łyby ich wytrzymałość fizyczną. nicy północnoamerykańskich ple- Sztuczne wspomaganie za po- mion Indian przed walką z woj- mocą alkoholu i środków odurza- skami francuskimi, brytyjskimi jących w celu pokonania biolo- i armiami kolonistów wzmacniali gicznych ograniczeń ludzkiego się, używając pejotlu. Ten halucy- ciała ma długą historię. Już wo- nogenny kaktus rozprzestrzenił się jownicy w epopejach Homera znana Północ w drugiej połowie li napój sporządzony na bazie soku XVIII wieku z obszarów Meksy- z makówek maku lekarskiego ku, na których od wieków był tra- i wina (nepenthes), który pozwa- dycyjnie stosowany podczas cere-

1 Zob.: Homer: Odyseja. Tłum. L. Siemieński. Wydawnictwo Greg, Kraków 2005, s. 43 (IV, 189–197).

Kwartalnik Bellona 1/2012 179 Edukacja monii religijnych2. W okresie amerykańskiej firma farmaceutyczna Smith, Kline & French wojny domowej w celach medycznych oraz (obecnie GlaxoSmithKline) wykupiła patent relaksacyjnych stosowano opium i morfinę. na odkrycie Allesa i wyprodukowała benze- Podczas pierwszej wojny światowej natomiast drynę – środek do inhalacji przeznaczony na szczególną popularność na froncie zachod- nieżyty nosa. Później specyfik ten wykorzy- nim zdobyła kokaina. stywano w leczeniu astmy, kataru siennego W największym jednak stopniu sztuczne oraz w kuracjach odchudzających. W latach stymulanty zostały upowszechnione i spopu- 1932–1946 stosowanie amfetaminy w celach laryzowane w czasie drugiej wojny świato- terapeutycznych było ogólnie uznane w 39 wej. Walczące armie masowo, a niekiedy przypadkach chorobowych, m.in. w schizo- wręcz rutynowo stosowały amfetaminę i jej frenii, hipotonii (niedociśnieniu), narkolepsji, pochodne w celu wzmacniania żołnierzy, eli- epilepsji, chorobie Parkinsona, chorobie mor- minowania zmęczenia, podbudowywania skiej, uzależnieniu od morfiny i otyłości4. ducha walki i zwiększania odwagi oraz po- Lek wykorzystywano nie tylko po konsul- prawiania nastroju. Rozdawanie narkotyków tacji z lekarzem w celach ściśle medycznych. w armiach miało podtrzymać, jeśli nie zwięk- Amerykańscy kierowcy ciężarówek podróżu- szyć, siłę bojową żołnierzy, a tym samym jący na długich trasach, najczęściej między przyczynić się do ostatecznego zwycięstwa. wybrzeżami Wschodnim i Zachodnim, odkryli, Amfetaminy były dostępne już od końca że nie ogarnia ich senność i nie tracą zdolno- XIX i początków XX wieku. W 1887 roku ści koncentracji, jeśli co kilka godzin sięgną zsyntetyzowano fenylopropanolaminę, po- po dostępną w Stanach Zjednoczonych bez chodną amfetaminy, a w 1919 roku – meta- recepty aż do 1959 roku tabletkę benzedry- amfetaminę. Ważne wydarzenie miało miej- ny. Dlatego też jednym z popularnych okre- sce w Los Angeles 3 czerwca 1928 roku. śleń amfetaminy, oprócz speed, pep pill, wake Wówczas chemik Gordon Alles wypróbował up i lid-popper, stało się truck drivers. na sobie substancję chemiczną, którą stwo- Wzmacniające i energetyzujące działanie rzył rok wcześniej podczas prac nad tańszym benzedryny wzbudziło zainteresowanie ame- substytutem efedryny. Była to beta-fenyloizo- rykańskich sił zbrojnych. Zanim jednak Ame- propylamina, znana później pod nazwą am- rykanie, Anglicy i Japończycy zdecydowali fetaminy. Dawkę 50 mg tej nowej substancji się na rozdawanie żołnierzom substancji, któ- wstrzyknął mu jego przyjaciel, lekarz Hyman re współcześnie określa się mianem narkoty- Miller. Była to porcja pięciokrotnie większa ków, pierwsi metaamfetaminę na użytek woj- od tej, którą później uznano za standardową ska wprowadzili w 1938 roku Niemcy. dozę w medycznym wykorzystaniu amfeta- miny3. Alles „czuł się dobrze”, był pobudzo- Narkotyki w Trzeciej Rzeszy ny w takim stopniu, że z powodu gonitwy myśli nie przespał całej nocy. Mimo braku Przypadek Trzeciej Rzeszy jest ciekawy snu rano czuł się całkiem nieźle. Zaobserwo- dlatego, że – paradoksalnie – zawzięcie wał także, że jego ciśnienie krwi gwałtownie zwalczała ona społeczną konsumpcję nar- wzrosło, a zatkany nos szybko i samoczyn- kotyków. Nazistowska propaganda określa- nie się udrażniał. W 1932 roku amerykańska ła kokainę mianem „diabelskiej” używki

2 P. Rexon Kan: Drugs and Contemporary Conflict. Potomac Books, Inc., Washington D.C. 2009, s. 47; R. Rudgley: Alchemia kultury. Od opium do kawy. PIW, Warszawa 2002, s. 89–91. 3 N. Rasmussen: On speed: the many lives of amphetamine. New York University Press, New York 2008, s. 6. 4 H. Abadinsky: Drug Use and Abuse: A Comprehensive Introduction. Thomson Wadsworth, Belmont, CA 2008, s. 151; R. Davenport-Hines: Odurzeni. Historia narkotyków 1500–2000. Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2006, s. 375.

180 Kwartalnik Bellona 1/2012 Edukacja zdemoralizowanej europejskiej bohemy lat Wielki wódz… 20. XX wieku, a wszelkiego rodzaju uza- leżnienia traktowała w kategoriach hańby W końcu sam Führer, mimo że nie palił, i wstydu. To właśnie w Niemczech okresu zwalczał pijaństwo i był zagorzałym wegeta- Republiki Weimarskiej – jak pisze Henry rianinem, pozostawał silnie uzależniony od Hobhouse – związek między seksem a za- leków oraz narkotyków. Postawę Adolfa Hi- żywaniem kokainy był prawdopodobnie sil- tlera należy uznać za więcej niż paradoksalną. niejszy niż gdzie indziej5. Kokainę łączono Z jednej strony głównym powodem jego abs- zatem z rozpustą, prostytucją, hedonizmem tynencji – jak pisze Alan Bullock – zdaje się, i półświatkiem, a więc z rzeczami niegod- była […] troska o własne zdrowie. Prowa- nymi prawdziwych Aryjczyków. W iden- dził niezdrowy tryb życia, miał mało ruchu tyczny sposób naziści odbierali muzykę i mało przebywał na powietrzu; nie uprawiał jazzową, którą do 1933 roku pozornie uda- sportów, nigdy nie pływał i nie jeździł konno; ło im się wyeliminować6. To właśnie w po- cierpiał na niestrawność i bezsenność. […] lityce Trzeciej Rzeszy można by doszuki- Wierzył, że przestrzegając diety i wyrzekając wać się jednego ze źródeł współczesnej się kawy, tytoniu, alkoholu i herbaty, zdoła wojny z narkotykami. Zgodnie z doktryną przedłużyć sobie życie. W czasie długich sjest partii nazistowskiej każdy środek psycho- przy domowym kominku nigdy nie sięgał do aktywny (alkohol, papierosy, marihuana, żadnych używek, nie pił nawet herbaty9. kokaina czy opium) był Rauschgifte – nie Z drugiej strony pod wpływem napięcia wy- tyle narkotykiem, ile oszałamiającym ja- wołanego wojną zaczął w coraz większych dem, który nadwątlał siłę i witalność aryj- ilościach zażywać środki dla podtrzymania skiej „rasy panów”7. Innymi słowy, osłabiał słabnącej energii10. Fanatyzm zdrowego odży- ducha jedności narodowej i niszczył zdro- wiania i higienicznego trybu życia nie stał na we poczucie narodu8. Nie przeszkadzało to przeszkodzie chemicznemu zatruwaniu się le- jednak nazistom w narkotyzowaniu meta- kami. Czy była to sprzeczność, absurdalna nie- amfetaminą swoich chwalebnych żołnierzy konsekwencja, czy ironia? Odpowiedzi nie i przymykaniu oczu na nadużywanie mor- trzeba specjalnie szukać. Pod względem wy- finy oraz alkoholizm w szeregach armii. glądu fizycznego Hitler, ideał cnót wszystkich Czystość i abstynencja miały ograniczać się mężczyzn, bardzo odbiegał przecież od nor- bowiem tylko do społeczeństwa, ponieważ dyckiego wzorca, który sam promował i za- siły zbrojne oraz wysoko postawionych chwalał. Paradoks ten można wyjaśnić, od- nazistów obowiązywały inne standardy. wołując się do Maksa Schelera, który pytany Wiadomo, że Joseph Goebbels był uzależ- o to, dlaczego nie postępuje zgodnie ze wzo- niony od morfiny, podobnie jak Herman rami, które wychwala, miał odpowiedzieć, że Göring, który podczas pierwszej wojny nikt nie oczekuje od drogowskazów, by same światowej odniósł rany jako pilot i leczony kroczyły drogą, którą wskazują11. morfiną popadł w nałóg, a później nie mógł Wiadomo, że Hitler przyjmował między żyć również bez kokainy, za pomocą któ- innymi (meta)amfetaminę. Jego prywatny rej próbowano wyleczyć go z morfinizmu. i zaufany lekarz – od 1936 roku aż do samo-

5 H. Hobhouse: Ziarna zmian. Sześć roślin, które zmieniły oblicze świata. Muza, Warszawa 2001, s. 443. 6 R. Grunberger: Historia społeczna Trzeciej Rzeszy. PIW, Warszawa 1994, s. 500. 7 R. Metzner: Nazis on Speed: Drogen im 3. Reich. „Journal of Psychoactive Drugs” 2004,Vol. 36, No. 2, s. 289. 8 R. Grunberger: Historia społeczna…, op.cit., s. 152. 9 A. Bullock: Hitler. Studium tyranii. Czytelnik, Warszawa 1975, s. 353. 10 Ibidem, s. 636. 11 Za: M. Ossowska: Ethos rycerski i jego odmiany. Wyd. 2. PWN, Warszawa 2000, s. 13.

Kwartalnik Bellona 1/2012 181 Edukacja bójczej śmierci Führera w 1945 roku – dok- zaś przypisywali mu zdolności mediumistycz- tor Theodor Morell, szarlatan praktykujący ne i hipnotyzerskie15. Tymczasem istotną rolę wcześniej jako specjalista chorób wenerycz- odgrywały w tym również silne mieszanki nych, na życzenie robił mu zastrzyki, zwykle środków stymulujących. Dodawały wyjątko- by pokonać zmęczenie i zwalczyć depresję. wej energii, pobudzały, zwiększały pewność Gdy Hitler potrzebował silnych bodźców, na siebie i opanowanie, „nakręcały” oraz wzma- przykład przed demagogicznymi i podżega- gały agresję. Hitler był obdarzony charyzmą, jącymi przemówieniami do tłumów, apliko- jednak z pewnością była ona przynajmniej w wano mu dożylny doping ze strychniny i hor- jakiejś części wyzwalana chemicznie. monów, a także z metaamfetaminy12. Dla Morell ordynował Hitlerowi metaamfeta- przykładu, 22 czerwca 1941 roku przed wy- minę także jako panaceum na jego liczne jazdem z Kancelarii Rzeszy na posiedzenie schorzenia, faktyczne i urojone, wiadomo Reichstagu, podczas którego swoim przemó- bowiem, że wódz był hipochondrykiem.16 wieniem wypowiedział wojnę Związkowi Podawano mu około 90 różnych leków, Radzieckiemu, Morell dał mu jeszcze zastrzyk a dziennie zażywał średnio prawie 30 rozma- środka stymulującego13. itych pigułek. Wiele z nich było autorskimi Wielu obserwatorów zastanawiał wielki dar produktami Morella – na przykład mikstura Hitlera wpływania na tłumy, do których prze- na bazie sulfonamidów – które jako mające mawiał. Jego zagorzały krytyk Otto Strasser szkodliwy wpływ na system nerwowy, były napisał: Hitler czule jak sejsmograf albo ra- zakazane między innymi przez wydział dioodbiornik, instynktownie reaguje na drże- farmakologii uniwersytetu w Lipsku. Prepa- nie ludzkich serc, dzięki czemu może z pew- ratem własnej produkcji Morella był też nością, jakiej nie przyniósłby mu żaden świa- vitamultin – środek dopingujący na bazie domy talent, działać w roli głośnika prokla- perwityny i kofeiny17. Dr Erwin Giesing su- mującego najbardziej tajemnicze życzenia, gerował, że Hitler, wierząc w skuteczność najmniej dopuszczalne instynkty, cierpienia przepisywanych mu przez dr Morella medy- i osobiste bunty całego narodu… Wiele razy kamentów, połykał tygodniowo ok. 150 róż- pytano mnie, na czym polega tajemnica nie- nego rodzaju tabletek i otrzymywał ok. zwykłych sukcesów Hitlera jako mówcy. 10 zastrzyków, wśród nich również iniekcje Mogę je tylko przypisać jego niesamowitej na wzmocnienie potencji seksualnej, m.in. intuicji, która pozwala mu bezbłędnie usta- „Testoviron”. Używał także kilku środków na- lić, co boli jego słuchaczy. […] Adolf Hitler sennych (w tym „Phanadorm”), bez których wchodzi na salę. Węszy nastrój. Przez chwilę nie mógł usnąć18. kieruje się po omacku, szuka drogi, wyczuwa Oprócz dożylnie aplikowanej metaamfeta- atmosferę. I nagle rusza śmiało naprzód, miny Morell wstrzykiwał mu glukozę i testo- a jego słowa, jak strzały, trafiają prosto w cel14. steron, ordynował syntetyczne opiaty jako Jedni tę wyjątkową zdolność przyrówny- środki przeciwbólowe, a także prawdopodob- wali do okultystycznej sztuki afrykańskich nie kokainę19. Doktor Karl Brand, od 1934 czarodziejów lub azjatyckich szamanów, inni roku osobisty lekarz Hitlera, odsunięty na

12 K. Grünberg: Życie osobiste Adolfa Hitlera. Troja, Toruń 1991, s. 53. 13 Teczka Hitlera. H. Eberle, M. Uhl (red.). Świat Książki, Warszawa 2005, s. 103. 14 Za: A. Bullock: Hitler. Studium…, op.cit., s. 339–340. 15 Ibidem, s. 340. 16 D. Doyle: Adolf Hitler’s medical care. „Journal of the Royal College of Physicians of Edinburgh” 2005, Vol. 35, No. 1, s. 77; B. Whitaker: Global Connection. The Crisis of Drug Addiction. Jonathan Cape, London 1987, s. 85. 17 H. Eberle, M. Uhl: Posłowie wydawców. W: Teczka Hitlera, op.cit, s. 331. 18 K. Grünberg: Życie osobiste…, op.cit., s. 53. 19 R. Metzner: Nazis on Speed:…, op.cit., s. 290; Teczka Hitlera, op.cit., s. 48, 103, 128, 131, 168, 178, 198, 268.

182 Kwartalnik Bellona 1/2012 Edukacja drugi plan po wkupieniu się Morella w łaski sób było rano dobudzić. Fakt ten pozwala wodza, skazany podczas procesu lekarzy zrozumieć na przykład do dzisiaj zadziwia- w Norymberdze na karę śmierci za udział jącą historyków opóźnioną niemiecką reak- w programie eutanazji i w eksperymentach cję na alianckie lądowanie w Normandii na ludziach, relacjonował, że Morell coraz 6 czerwca 1944 roku. Opóźnienie wynikło nie częściej stosował zastrzyki, wreszcie pod ko- tylko z totalnego zaskoczenia Niemców, nie niec posługiwał się wyłącznie tym zabiegiem. tylko z feralnego rozkazu Hitlera, by wszel- Stosował na przykład silne dawki sulfamidu kie ważne decyzje przedstawiać mu do oso- na lekki katar i raczył nimi wszystkich człon- bistej akceptacji, lecz także z prozaicznej ków Kwatery Głównej Hitlera. […] Potem przyczyny – Hitlera nie można było tego dnia zaczął stosować zastrzyki zwierające dekstro- dobudzić22. Między innymi z powodu uza- zę, hormony, witaminy itd. W ten sposób pa- leżnienia Hitlera od narkotyków i leków cjent doznawał chwilowej ulgi, co robiło wra- Niemcy nie wykorzystali okazji w pierw- żenie na Hitlerze. Za każdym razem, gdy czuł szych godzinach alianckiej inwazji. Gdy zbliżający się katar, dostawał trzy do sześciu Führer znajdował się pod zbyt silnym dzia- zastrzyków dziennie, co powstrzymywało roz- łaniem środków uspokajających, Morell poszerzenie się infekcji. Rezultat był zadowala- dawał mu z kolei środki stymulujące. Jak wi- jący pod względem terapeutycznym. Morell dać, wódz był ciągle na zmianę sztucznie sty- zaczął stosować wówczas zastrzyki jako śro- mulowany i wyciszany23. dek zapobiegawczy. Gdy Hitler miał wygło- Już w latach 30. ubiegłego wieku Hitler sić przemówienie w pogodę dżdżystą przejawiał objawy podobne do choroby Par- i chłodną, dostawał zastrzyki w przeddzień kinsona, o czym donosili obserwatorzy i cze- przemówienia, w samym dniu i nazajutrz. go niektórzy autorzy dopatrują się w filmach. W taki sposób naturalną odporność organizmu W jednym z nich – Triumph des Willens, pro- stopniowo zastąpiono przez środki sztuczne20. pagandowym dziele Leni Riefenstahl z 1934 Pod koniec wojny Hitler przyjmował dzien- roku, u 45-letniego Hitlera przemawiającego nie do pięciu zastrzyków metaamfetaminy. Ich podczas zjazdu partii nazistowskiej w Norym- działanie wzmacniał „złotymi tabletkami” berdze niektórzy już dostrzegają – wydaje się, Morella – małymi kwadratowymi pigułkami jednak, że nieco na wyrost – trudności ze zawiniętymi w złotą folię. Były to robione swobodą ruchów lewej ręki, którą Hitler za- wedle przepisu lekarza mieszanki kofeiny zwyczaj trzymał wzdłuż ciała.24 Podczas woj- i metaamfetaminy w dużych stężeniach. Wia- ny objawy nasiliły się w takim stopniu, że domo, że Hitler zażywał dużo tych „złotych ostatecznie w styczniu 1945 roku Max de tabletek”.21 Przyjmowanie codziennie wiel- Crinis, profesor Uniwersytetu Berlińskiego, kich dawek narkotyku musiało wywoływać postawił nieujawnioną pacjentowi diagnozę: bezsenność. Aby wódz, który bez farmako- paralysis agitans (choroba Parkinsona)25. logicznego pobudzania i tak cierpiał na bez- Współcześnie coraz częściej uważa się jed- senność, w ogóle mógł zasnąć, Morell apli- nak, że prawdopodobnie nie były to początki kował mu równie duże dawki środków uspo- choroby, lecz rezultat nadużywania narkoty- kajających i nasennych, głównie barbituranów ków i zatrucia amfetaminowego, które oprócz i bromu. W rezultacie Hitlera często nie spo- ciągłego poirytowania i działań irracjonalnych

20 Za: H.R. Trevor-Roper: Ostatnie dni Hitlera. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1966, s. 78–79. 21 O. Wade: The treatment of a dictator. „Journal of Medical Biography” 2003, Vol. 11, No. 2, s. 121. 22 A. Bullock: Hitler. Studium…, op.cit., s. 657; D. Streatfeild: Cocaine: An Unauthorized Biography. Virgin, London 2002, s. 184. 23 D. Doyle: Adolf Hitler’s medical…, op.cit., s. 77. 24 S.R. Braswell: Crazy Town: Money. Marriage. Meth. Kallisti Publishing, Wilkes-Barre, PA 2008, s. 14. 25 K. Grünberg: Życie osobiste…, op.cit., s. 57.

Kwartalnik Bellona 1/2012 183 Edukacja objawia się silnym drżeniem kończyn. SS-Ober- dodawała nie tylko technologia i organizacja, sturmbannführer Otto Skorzeny uczestniczył lecz także syntetyczny narkotyk – metaamfe- 10 września 1944 roku w przyjęciu w Kwa- tamina – o handlowej nazwie Pervitin. Bez terze Głównej i był przerażony widokiem paliwa do czołgów nie byłoby blitzkriegu. Hitlera, którego ostatni raz widział rok wcze- Wojny błyskawicznej – przynajmniej takiej, śniej. Relacjonował: Ujrzałem go zgarbione- jaką znamy – najprawdopodobniej nie było- go, postarzałego o całe lata i mówiącego by również bez „paliwa” dla żołnierzy, czyli bardzo zmęczonym głosem. Lewa ręka drża- farmakologicznych stymulantów. Odwołując ła tak mocno, że musiał ją podtrzymywać się do popularnej w XIX wieku metafory prawą dłonią.26 Gdy 30 kwietnia 1945 roku wojny jako energii, można powiedzieć, że Hitler popełnił samobójstwo, był wyjątkowo metaamfetamina, wyzwalająca wewnętrzne słabym, osowiałym i schorowanym człowie- pokłady energii żołnierzy, była jednym z sil- kiem.27 ników napędzających ultraszybki blitzkrieg. … i jego armie W początkowym okresie wojny Wehrmacht okazał się zatem jedną z najbardziej „spido- Mimo że naziści utożsamiali narkotyki ze wych” armii w historii. Energetyzujące dzia- złem i potępiali ich społeczne używanie, to łanie metaamfetaminy idealnie korespondo- nie tylko wódz Trzeciej Rzeszy i jego bliscy wało z nazistowskim kultem wytrzymałości, współpracownicy, lecz także jego armie były wydajności i posłuszeństwa, słowem – nad- intensywnie pobudzane chemicznie. Farma- ludzkich zdolności Herrenvolk. To, co nie kologia odegrała ważną rolę, chociaż ogól- było dozwolone obywatelom, było dozwolo- nie przemilczaną w niemieckim wysiłku wo- ne aryjskim wojownikom Lebensraumu. jennym, zwłaszcza w jego początkowej fa- Perwityna, produkowana przez berlińską zie. Niemiecki Blitzkrieg w tym samym stop- firmę farmaceutyczną Temmler-Werke, trafi- niu co maszyną napędzany był amfetaminą – ła na rynek na przełomie 1937 i 1938 roku napisał Nicolas Rasmussen28. Farmakologia jako ogólnodostępny lek o nazwie Pervitin. była tak nieodłącznym towarzyszem wojny Działanie metaamfetaminy jest intensywniej- błyskawicznej, że należy ją jako element nie- sze oraz dłuższe niż amfetaminy i przypomi- mieckiej rewolucji w wojnie lądowej trakto- na działanie produkowanej przez organizm wać na równi z czołgiem, samolotem, ko- adrenaliny. Wzrastają pewność siebie, kon- munikacją radiową i piechotą pancerną. centracja, gotowość do podejmowania ryzy- Szybkość oraz duża mobilność dywizji pan- ka, jednocześnie zmniejsza się podatność na cernych w zasadniczy sposób przyczyniły się ból, ograniczone zostaje łaknienie i pragnie- do przełożenia przewagi taktycznej na suk- nie, a także wydatnie zmniejsza się potrzeba cesy operacyjne. Blitzkrieg wydobył strate- snu. Wszystkie te właściwości, pożądane gię z okrutnych i paraliżujących kleszczy, przez dowództwo wojskowe, uczyniły z per- w jakich zamknęła ją technologia dająca obro- wityny w początkowym etapie wojny dosko- nie przewagę nad atakiem, czego dramatyczną nały środek pobudzający niemieckich żołnie- konsekwencją była strategia wykrwawienia na rzy. Zanim jednak to nastąpiło, na wyraźny froncie zachodnim podczas pierwszej wojny rozkaz Hitlera Rzesza już podczas olimpia- światowej29. Szybkości wojnie błyskawicznej dy w Berlinie w 1936 roku wspomagała swo-

26 Ibidem, s. 56. 27 D. Doyle: Adolf Hitler’s medical…, op.cit., s. 78. 28 N. Rasmussen: On speed: the many…, op.cit., s. 54. 29 Ł. Kamieński: Technologia i wojna przyszłości. Wokół nuklearnej i informacyjnej rewolucji w sprawach wojskowych. Wydaw- nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 75.

184 Kwartalnik Bellona 1/2012 Edukacja ich sportowców środkami dopingującymi – podbijali Holandię, Belgię, Luksemburg sterydami i metaamfetaminą30. i Francję, pochłonęli ponad 35 mln pigułek Na „cudowne” cechy leku zwrócono uwa- perwityny i jej zmodyfikowanej wersji iso- gę profesora Ottona Rankego, lekarza woj- phanu35. Metaamfetaminę dystrybuowano skowego i dyrektora Instytutu Fizjologii Ogól- w formie tabliczek czekolady – dla pilotów nej i Obronnej Berlińskiej Akademii Medy- jako Fliegerschokolade, a dla żołnierzy cyny Wojskowej. We wrześniu 1938 roku oraz wojsk pancernych jako Panzerschokolade. w kwietniu i maju następnego roku przete- Nierzadko żołnierze przyjmowali perwity- stował on środek na swoich studentach i do- nę także w formie zastrzyków. Nigdy póź- szedł do wniosku, że perwityna – znakomita niej armia niemiecka nie skonsumowała tyle tabletka energetyzująca – może pomóc Rze- wspomagaczy co wiosną 1940 roku we Fran- szy wygrać wojnę31. Konkluzję tę potwierdza- cji. Wówczas wielu żołnierzy uzależniło się ły także raporty lekarzy wojskowych, którzy od metaamfetaminy rozdawanej przez armię. już wcześniej, w okresie zajmowania i oku- Ponieważ była ona ogólnie dostępna na ryn- pacji Czechosłowacji w 1938 roku, na własną ku w Niemczech, to w przypadku braków, rękę rozdawali lek żołnierzom32. Wynik woj- opóźnień w zaopatrzeniu wojskowym lub ny totalnej miał zależeć nie tylko od po- ograniczeń żołnierze sami organizowali so- wszechnej mobilizacji społeczeństw i infra- bie dostawy tego „boskiego” leku. struktury państw, których gospodarki zostały Stacjonujący w okupowanej Polsce 22-let- w pełni przestawione na produkcję zbroje- ni żołnierz niemiecki w liście z 9 listopada niową, lecz także od powszechnej mobiliza- 1939 roku do rodziny w Kolonii donosił: Jest cji zdolności fizycznych i ducha walki żoł- ciężko, więc mam nadzieję, że zrozumiecie, nierzy. Wzmocnieniu tężyzny i morale miała jeśli nie będę mógł zbyt często pisać. Dzisiaj służyć także perwityna. Oczekiwano, że z pi- robię to przede wszystkim, aby prosić o tro- lotów Luftwaffe, żołnierzy Wehrmachtu chę Pervitinu... kochający Hein. Kilka mie- i marynarzy Kriegsmarine uczyni ona germań- sięcy później, 20 maja 1940 roku, ponownie skich wojowników – aryjskich herosów. zapytywał i prosił: Może przysłalibyście mi Perwityna stała się więc „niemiecką pi- trochę więcej Pervitinu, tak abym miał na gułką ataku”. Żołnierze Wehrmachtu maso- zapas? Z kolei 19 czerwca 1940 roku pisał z wo konsumowali „energetyzujące tabletki” Bydgoszczy: Jeśli to możliwe, proszę, prze- podczas podboju Polski we wrześniu 1939 ślijcie mi więcej Pervitinu.36 Kim był ten mło- roku. Między kwietniem a grudniem tego dy żołnierz, któremu trudno było funkcjono- roku berlińska firma Temmler zaopatrzyła wać bez cudownych pigułek? To powołany armię w 29 mln tabletek.33 Masowe spożycie do wojska po pierwszym semestrze studiów stymulanta przypadło jednak na szczytowy filologii klasycznej Heinrich Böll, później okres blitzkriegu, a więc na kwiecień–czer- znany i wybitny pisarz niemiecki, laureat liwiec 1940 roku34. Żołnierze Wehrmachtu, gdy terackiej Nagrody Nobla w 1972 roku.

30 P. Dimeo: A History of Drug Use in Sport 1876-1976. Beyond Good and Evil. Routledge, London 2007, s. 5. 31 A. Ulrich: The Nazi Death Machine. Hitler’s Drugged Soldiers. „Spiegel Online International”, 6 May 2005. http://www.spiegel.de/international/0,1518,354606,00.html [dostęp: 3.11.2009]. 32 P. Steinkamp: Pervitin (methamphetamine) tests, use and misuse in the German Wehrmacht. W: Man, medicine, and the state: the human body as an object of government sponsored medical research in the 20th century. Wolfgang Uwe Eckart, Franz Steiner Verlag (ed.), Stuttgart 2006, s. 63–64. 33 S. Tsur: Nazis Attempted to Make Robots of Their Soldiers. „Pravda”, 14 February 2003. http://english.pravda.ru/science/19/ 94/379/7204_Nazi.html [dostęp: 8.11.2009]. 34 N. Rasmussen: On speed: the many…, op.cit., s. 54. 35 Ibidem. 36 A. Ulrich: The Nazi Death Machine…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 1/2012 185 Edukacja

Ponieważ zauważono pewne niepokojące leźli też przy nich żadnej amunicji, co było skutki działania perwityny, zwłaszcza złą zadziwiające w wypadku tej świetnie wyszko- kondycję następnego dnia po spożyciu, lonej i elitarnej formacji. Okazało się, że zwiększenie liczby wypadków wśród pilo- w przeddzień Niemcy wystrzelali wszystkie tów Luftwaffe, a nawet przypadki śmierci naboje w zbiorowym, wywołanym metaam- po zażyciu leku, wojsko ostrożniej dozowa- fetaminą, zwidzie – wydawało im się, że zo- ło ten medykament. Walczący pod wpływem stali zaatakowani.37 Mimo że opowieść ta nie perwityny żołnierz był bowiem niezdolny do została udokumentowana, to wydaje się wiel- efektywnej służby nazajutrz lub przez na- ce prawdopodobna. Wskazuje na negatywne stępne dwa dni. Na narkotykowym kacu, działanie wspomagaczy wywołujących halu- przypominając bardziej zombie niż wielkie- cynację amfetaminową. Dowództwo niemiec- go wojownika, dochodził do siebie po efek- kie nie chciało więc, żeby żołnierze przyjmo- tach ubocznych działania metaamfetaminy. wali perwitynę bez jakichkolwiek ograniczeń Niekiedy obserwowano niebywale agresyw- i kontroli. Mogło to niekorzystnie wpłynąć ne zachowanie żołnierzy Wehrmachtu – sta- bowiem na operacyjność niektórych oddzia- wali się bezlitosnymi mordercami ludności łów. Dowództwo obawiało się powtórzenia cywilnej, często dokonywali okrutnych ma- scenariusza spod Leningradu. sakr. Zdarzało się, że stymulowani żołnie- Nie oznacza to jednak, że Wehrmacht prze- rze przejawiali agresję nawet w stosunku do stał stymulować swoich żołnierzy, jakkolwiek własnych oficerów, co stanowiło poważne Luftwaffe zrezygnowała z regularnego stoso- zagrożenie dla morale armii. Doświadcze- wania metaamfetaminy zaraz na początku nie zaczęło więc podpowiadać Niemcom, że wojny. Minister zdrowia Leonardo Conti farmaceutyki mogą być użyteczne, ale raczej ostrożnie podchodził do problemu masowe- nie jako środki wspomagające zwykłe od- go wykorzystywania perwityny w armii. Swo- działy, lecz elitarne jednostki specjalne. Na je opinie wyraził 19 marca 1940 roku pod- podstawie obserwacji negatywnych skutków czas konferencji Narodowosocjalistycznego działania perwityny w grudniu 1940 roku Stowarzyszenia Niemieckich Lekarzy w Ber- ograniczono jej spożycie do mniej więcej linie: Jeśli zwalczasz zmęczenie za pomocą miliona tabletek miesięcznie. Skalę użycia Pervitinu, możesz być pewien, że pewnego metaamfetaminy zmniejszono ponownie dnia dojdzie do załamania sprawności fizycz- w 1942 roku, gdy niemieccy lekarze oficjalnej. Rozdawanie go najważniejszym pilotom, nie uznali uzależniające działanie amfetami- którzy muszą mimo wyczerpania latać przez ny i metaamfetaminy oraz gdy stwierdzono kolejne dwie godziny, walcząc ze zmęczeniem, jej efekty uboczne, niekiedy prowadzące na- jest prawdopodobnie właściwe. Nie wolno wet do śmierci z powodu niewydolności jednak stosować Pervitinu w każdym przy- układu krążenia. padku, bowiem zmęczenie można tak napraw- Spostrzeżono również, że perwityna nega- dę zrekompensować (jedynie) za pomocą snu. tywnie wpływa na taktyczną skuteczność od- Dla nas, lekarzy, powinno być to oczywiste działów. Rasmussen przywołuje następującą […]. To samo dotyczy zresztą opiatów. Mogę historię. Podczas oblężenia Leningradu pe- sobie tylko życzyć, aby wszyscy lekarze sobie wien ponadstuosobowy oddział Waffen SS to uświadomili. Ci, którzy nie rozumieją tych poddał się bez walki. Gdy Rosjanie brali zasad, nie poznali, moim zdaniem, prawdzi- Niemców do niewoli, zauważyli, że byli oni wej natury medycyny i są tak naprawdę zwy- wyjątkowo niespokojni i nerwowi. Nie zna- kłymi rzemieślnikami38.

37 N. Rasmussen: On speed: the many…, op.cit., s. 55. 38 Za: P. Steinkamp: Pervitin (methamphetamine) tests…, op.cit., s. 67.

186 Kwartalnik Bellona 1/2012 Edukacja

Conti prezentował, w gruncie rzeczy, po- zówki rozpoznawania i zwalczania zmęcze- stawę odpowiedzialnego lekarza i ministra nia. I choć przypominała ona wcześniejsze zdrowia. W liście z grudnia 1940 roku napi- tego typu dokumenty, to po raz pierwszy sał: Moje obecne stanowisko wobec przepi- wspomniano w niej o ryzyku ewentualnych sywania Pervitinu jest takie, że nie mogę się działań ubocznych perwityny i groźbie uza- na to zgodzić, chyba że w konkretnych, jasno leżnienia. Ogólną wytyczną pozostawiono określonych wypadkach, kiedy niezbędne jest jednak bez zmian: Dwie tabletki połknięte za krótkotrwałe poprawienie wydajności (żoł- jednym razem eliminują potrzebę snu na 3–8 nierza) […], w wyjątkowych warunkach wo- godzin, a dwie dawki dwóch tabletek dzia- jennych. […] Zastanawiam się, czy nie po- łają zwykle przez 24 godziny.41 Bardziej ry- winno się wprowadzić bardziej stanowczej gorystyczne zasady dostępu i stosowania leku polityki kontroli przepisywania Pervitinu, nie zapobiegły jednak wielu przypadkom na- uznając go, na przykład, za narkotyk, który łogów metaamfetaminowych wśród żołnierzy można wydawać tylko w jasno określonych i weteranów. okolicznościach.39 Energetyzujące działanie metaamfetaminy Ostatecznie Conti przeforsował rygory- na żołnierzy korespondowało z nazistowskim styczne przepisy ograniczające zasady wy- kultem posłuszeństwa, wytrzymałości i wydawania tego leku – objęcie go prawem opiu- sokiej wydajności, czyli nadludzkich zdolno- mowym. Zbiegło się to jednak w czasie ści „rasy panów”. Hitler głosił przecież: nie z niemiecką inwazją na Związek Radziecki, chcemy słabych ludzi tylko silnych! O ile spo- która, tak naprawdę, uniemożliwiła wprowa- łeczna konsumpcja narkotyków miała wybit- dzenie tych przepisów w życie. W ciężkich, nie nieniemiecki charakter, o tyle kontrolo- niekiedy ekstremalnych warunkach zimo- wane przez państwo metaamfetaminowe po- wych Wehrmacht walczył z Armią Czerwoną budzanie i wzmacnianie żołnierzy, które miało w dużej mierze dzięki regularnym dostawom pozwolić Niemcom wygrać wojnę, było już metaamfetaminy. Jak ocenia historyk wojsko- bardzo niemieckie. Zresztą w końcowym wości Shelby Stanton: 90% żołnierzy musia- okresie wojny, gdy Rzesza uruchamiała wszel- ło dniem i nocą przemieszczać się na piecho- kie dostępne jeszcze zasoby ludzkie w kraju tę. Istotniejsze było trzymanie ich w ruchu i na froncie, a alianci przeprowadzali naloty podczas Blitzkriegu niż pozwolenie im na bombowe, w niektórych zakładach do nor- dobry sen w nocy. Cała przeklęta armia zo- malnego pakietu wynagrodzenia dołączano stała (sztucznie) podkręcona. Było to jednym – z aprobatą władz – środki uspokajające.42 z sekretów wojny błyskawicznej.40 Aby zrozumieć psychologiczne aspekty po- Mimo że lekarze nieco ostrożniej ordyno- litycznego i militarnego programu nazistów, wali perwitynę, to w pierwszej połowie 1942 jego siłę i dynamikę, trzeba zatem, oprócz roku służby medyczne Wehrmachtu wysłały wielu innych czynników, takich jak ideologia na front wschodni aż 10 mln tabletek tego rasistowska czy okultyzm, uwzględniać rolę „cudownego środka”. Ponieważ trudno było metaamfetaminy. Stymulanty, zwiększając egzekwować zakaz stosowania farmaceuty- wytrzymałość żołnierzy, wzmagając ich agre- ku, spróbowano unormować zasady jego sję i determinację, ale także uzależniając, stały przyjmowania. W tym celu 18 czerwca 1942 się elementami łączącymi zbrodniczą ideolo- roku zatwierdzono kolejną instrukcję: Wska- gię z wojną, podbojem i ludobójstwem. Traf-

39 Ibidem, s. 68. 40 Za: S. Katz Keating: Flying on amphetamines is no departure from tradition. „The Washington Times”, 22 August 1988, s. 18–19. 41 A. Ulrich: The Nazi Death Machine…, op.cit. 42 R. Grunberger: Historia społeczna…, op.cit., s. 280.

Kwartalnik Bellona 1/2012 187 Edukacja nie związek ten oddaje tytuł książki Nazis on sowy stan badań nad metodami stosowany- Speed pod redakcją Wernera Piepera, która mi w celu udoskonalenia fizycznej wydol- ukazała się w Niemczech w 2002 roku43. ności człowieka. Autorzy, dostrzegając po- dobieństwo etiologii zmęczenia u osób Niemcy „inspirują” innych uprawiających sport, wykonujących pracę Mniej więcej w tym samym czasie, gdy i poddawanych treningowi wojskowemu, Niemcy oficjalnie próbowali ograniczać kon- uznali, że w siłach zbrojnych należy wyko- sumpcję metaamfetaminy wśród swoich żoł- rzystać dotychczasowe doświadczenie zwią- nierzy, Brytyjczycy, aby zwalczać zmęczenie zane ze stosowaniem stymulantów przez oraz łagodzić objawy traumy wojennej, zgo- sportowców46. Stan wojny, najwyższej mo- dzili się na spożywanie amfetaminy w swoim bilizacji i nadrzędnych celów usprawiedli- wojsku. Przy zestrzelonych podczas nalotów wiał przy tym kontynuowanie badań mimo na Wyspy Brytyjskie w czerwcu 1940 roku wątpliwości natury etycznej. lotnikach niemieckich Anglicy znaleźli tajem- Trudno dokładnie ocenić, jakie ilości nicze tabletki. Na zlecenie RAF-u, pod au- amfetaminy skonsumowali żołnierze ame- spicjami Flying Personnel Research Commi- rykańscy podczas drugiej wojny świato- tee, zbadał je znany fizjolog Henry Dale. We wej. Szacunki znacznie się różnią. Na pod- wrześniu 1940 roku zidentyfikował on sub- stawie rządowych kontraktów, o wartości stancję jako metaamfetaminę. Zasugerował 877 tys. dolarów, z firmą Smith, Kline & też, żeby sprawdzono możliwości jej wyko- French, wytwórcą benzedryny, Nicolas Ras- rzystania przez brytyjskie siły zbrojne. Tym mussen przyjął, że amerykańskie siły zbrojne samym potwierdzono niezweryfikowane do- kupiły co najmniej 250 mln tabletek. Są to tąd informacje wywiadowcze o niemieckich jednak najbardziej ostrożne obliczenia i, jak pilotach wykonujących loty pod wpływem sam przyznaje, właściwa liczba mogła wy- perwityny44. Podczas drugiej wojny świato- nieść nawet 500 mln tabletek47. Trudności wej brytyjskie siły zbrojne skonsumowały w oszacowaniu skali amfetaminowego wspo- około 72 mln tabletek benzedryny45. magania armii wynikają nie tylko z braku Podobnie jak w Wielkiej Brytanii, rzecz oficjalnych danych (przede wszystkim nie miała się w Stanach Zjednoczonych. Od po- wiadomo, po jakiej cenie rząd kupował lek, łowy 1940 roku, pod auspicjami panelu Na- najprawdopodobniej były to kwoty znacz- tional Research Council, trwały intensywne nie mniejsze od rynkowych), lecz także z uwa- eksperymenty nad efektami różnych środ- runkowań wojennych oraz z naturalnego ków farmaceutycznych i ich medycznym za- spuszczania zasłony milczenia na niewygod- stosowaniem. Amerykanie, tak jak Niemcy, ny temat narkotyków w armii. Jak wynika czerpali z dotychczasowego dorobku badań z badań przeprowadzonych pod koniec woj- nad zwiększaniem wydolności i wydajności ny w jednym z amerykańskich szpitali woj- sportowców. Peter Karpowicz, we współpra- skowych, 25% przebywających tam żołnie- cy z F.A. Hellebrandtem, opublikował rzy amerykańskich nadużywało amfetaminy, w 1941 roku w czasopiśmie War Medicine a 89% regularnie zażywało ją podczas swo- artykuł, w którym podsumował dotychcza- jej służby w armii48. Podsumowując, podczas

43 Nazis on speed: Drogen im 3. Reich. Werner Pieper (ed.), Grüne Kraft, Lohrbach 2002. 44 N. Rasmussen: On speed: the many…, op.cit., s. 59; P. Dimeo: A History of Drug Use…, op.cit., s. 48. 45 N. Rasmussen: On speed: the many…, op.cit., s. 71. 46 P. Dimeo: A History of Drug Use…, op.cit., s. 46. 47 N. Rasmussen: On speed: the many…, op.cit., s. 84. 48 I. Bayer: The abuse of psychotropic drugs. „United Nations Office on Drugs and Crime”, January 1971, http://www.unodc.org/ unodc/en/data-and-analysis/bulletin/bulletin_1973-01-01_3_page003.html [dostęp: 21.10.2010].

188 Kwartalnik Bellona 1/2012 Edukacja wojny benzedryny używało w celu zwiększe- ci ostatecznie podeptali wszelkie pozosta- nia swoich zdolności bojowych blisko 15% łości doktryny wojny sprawiedliwej. Trud- żołnierzy amerykańskich. no się więc dziwić, że nie zważano na dyle- Z kolei Japończycy rozszerzyli praktykę maty etyczne i wątpliwości dotyczące ruty- metaamfetaminowego wspomagania żołnie- nowego rozdawania żołnierzom armii naro- rzy nie tylko na siły zbrojne, lecz także na dowych środków odurzających. Już przecież społeczeństwo – każdy cywil pracujący Plutarch w I wieku n.e. zaobserwował: Inter w sektorze wojennym miał obowiązek przy- arma silent leges! jąć co rano odpowiednią dawkę „cudowne- Fakt, że Niemcy, wiedząc o działaniach go leku”. Dla historyków wojskowości może ubocznych perwityny, próbowali ograniczyć to być dodatkowy, chyba dotąd nieprzywo- jej konsumpcję, nie oznaczał, iż wyrzekli się ływany, wymiar totalności konfliktu, jakim badań i eksperymentów nad nowymi, lepszy- była druga wojna światowa. To w związku mi pobudzaczami, które dałyby im przewagę z nią bowiem Japonia odstąpiła od swojej i szansę na zwycięstwo. Informacje o stoso- tradycyjnej i niezłomnej zasady bezwzględ- waniu sterydów w celu wzmocnienia żołnie- nego egzekwowania zakazu spożywania nar- rzy i wzbudzenia w nich agresji, niekiedy kotyków. Metaamfetamina stała się jednym spotykane w literaturze51, nie znajdują po- z głównych stymulantów stosowanych przez twierdzenia w oficjalnych źródłach i trzeba japońskie siły zbrojne podczas wojny na Pa- je traktować raczej w kategoriach mitu. Po- cyfiku, a władze usilnie wspierały badania twierdzono jednak przekazy mówiące o pra- nad nowymi środkami wzmacniającymi cach nad stworzeniem nowego genialnego i ograniczającymi negatywne skutki braku leku stymulującego. snu49. Zresztą amfetamina była traktowana, W 1944 roku naziści zainicjowali prace podobnie jak w innych krajach, jako feno- nad środkiem, który miał stanowić kolejną menalne panaceum na wiele dolegliwości – superbroń Hitlera. W marcu wiceadmirał od zbyt niskiego ciśnienia po otyłość. Hellmuth Heye podczas spotkania z farma- W chwili ataku na Pearl Harbor na japoń- ceutami i dowódcami w porcie Kiel zlecił skim rynku były dostępne 24 opatentowane wynalezienie pigułki, która mogłaby utrzy- leki zawierające (meta)amfetaminę50. mać walczących żołnierzy w gotowości bojowej przez nienormalnie długi okres, a jed- Konkluzja nocześnie zwiększyłaby ich pewność siebie.52 Po kilku miesiącach grupa naukowców pod Podczas drugiej wojny światowej naj- kierownictwem profesora Gerharda Orze- większą grupą legalnych konsumentów am- chowskiego stworzyła nową substancję fetaminy i jej pochodnych były armie. Or- o kryptonimie „D-IX”. Był to piorunujący dynowanie narkotykowych wspomagaczy koktajl 5 mg kokainy, 3 mg metaamfetami- było praktyką nie tylko reżimów totalitar- ny (perwityny) oraz 5 mg eukodalu (morfi- nych. Podczas tej najokropniejszej w histo- nowego środka przeciwbólowego). Pierw- rii wojny totalnej zarówno naziści, jak i alian- sze testy nowej substancji przeprowadzono

49 M.S. Vaughn, F.F.Y. Huang, Ch.R. Ramirez: Drug Abuse and Anti-Drug Policy in Japan. Past History and Future Directions. „The British Journal of Criminology” 1995, Vol. 35, No. 4, s. 497; zob. także: H.R. Friman: The United States, Japan, and the International Drug Trade. „Asian Survey” 1991, Vol. 31, No. 9, s. 875–890. 50 A. Sato: Japan’s long association with amphetamines: what can we learn from their experiences? W: Interventions for Amphe- tamine Misuse. Ed. by Richard Pates, Diane Riley, Wiley-Blackwell, Oxford 2010, s. 151. 51 B. Houlihan: Dying to win. Doping in sport and the development of anti-doping policy. Council of Europe Publishing, Strasbourg 1999, s. 45. 52 A. Ulrich: The Nazi Death Machine…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 1/2012 189 Edukacja na załodze miniokrętu podwodnego w zato- wiedzieć na te pytania, od listopada 1944 ce Kiel. Ponieważ wypadły one dość obie- roku eksperymentowano na grupie 18 więź- cująco, Otto Skorzeny, pełniący między in- niów obozu koncentracyjnego w Sachsen- nymi funkcję dowódcy specjalnych komand hausen. Obciążeni 20-kilogramowym baga- morskich, zaangażowany w badanie i poszu- żem na plecach chodzili w kółko bez odpo- kiwanie nowych metod walki, zamówił dla czynku przez 24 godziny. Więźniom udawa- swoich żołnierzy tysiąc tabletek w celu dal- ło się w tym czasie przejść do 90 km, zanim szego sprawdzenia wpływu D-IX. Specyfik nie padali na ziemię martwi lub ledwo żywi53. wydawał się cudownym środkiem, który D-IX, doprowadzając ludzką wytrzymałość mógł przynieść Trzeciej Rzeczy zwycięstwo, fizyczną wręcz do granic możliwości maszy- należało jednak sprawdzić, do jakich skraj- ny, miał się stać fantastyczną bronią, dzięki nych „osiągów” był w stanie doprowadzić której znarkotyzowani żołnierze Wehrmach- ludzie ciało i jak długo mógł utrzymywać tu ostatecznie zwyciężyliby nad aliantami. fantastyczną energię w człowieku poddawa- Zanim „eliksir” ten trafił jednak do maso- nemu ciężkiej próbie fizycznej. Aby odpo- wej produkcji, Niemcy przegrali wojnę.

53 Zob.: J. Vasagar: Nazis tested cocaine on camp inmates. „The Guardian”, 19 September 2002, http://www.guardian.co.uk/ world/2002/nov/19/research.germany/ [dostęp: 8.11.2009]; S. Tsur: Nazis Attempted to…, op.cit.; A. Ulrich: The Nazi Death Machine…, op.cit.

190 Kwartalnik Bellona 1/2012 Przełożony dyscyplinarny w świetle obowiązujących przepisów

Określenie zależności przełożony–podwładny w instytucji tak zhierarchizowa- nej jak wojsko powinno być prawnie uściślone w sposób jasny, niepozwalający na dowolną interpretację. I choć tak jest, temat wywołuje kontrowersje. Ich powodem mogą być częste w ostatnich latach zmiany prawodawstwa w tej dziedzinie, a także trudności z przyswajaniem nowych aspektów zagadnienia przez przełożo- nych. Mówiąc o przełożonym w środowisku wojskowym, należy uwzględniać przepisy zawarte w Kodeksie honorowym żołnierza zawodowego Wojska Polskiego, w Ustawie o dyscyplinie wojskowej oraz Regulaminie ogólnym Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Autorzy podjęli próbę zestawienia wszystkich przepi- płk mgr sów dotyczących relacji przełożony–podwładny, skorelowania ich oraz wyjaśnie- MIROSŁAW nia kwestii, które ze względu na wielość określających je przepisów wydają się KARASEK niejasne. Szef Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego w Opolu. W latach ależność przełożony–pod- ska Polskiego, Ustawie o dyscy- 2007–2011 był władny wywołuje wiele plinie wojskowej oraz w Regula- zastępcą dyrektora dyskusji i kontrowersji. minie ogólnym Sił Zbrojnych Rze- Departamentu Z Wychowania i Promocji Wynikają one z częstych zmian czypospolitej Polskiej. W tym Obronności MON. prawodawstwa dotyczącego tego ostatnim zapisano: Przełożonym zagadnienia oraz ze specyficzne- jest żołnierz lub osoba nie będą- go doboru kadr na stanowiska ca żołnierzem, której na mocy związane z zarządzaniem zasoba- przepisów prawa lub rozkazu pod- mi ludzkimi w wojsku. W artyku- porządkowano żołnierza (pod- le rozważamy prawne aspekty peł- władnego), uprawniona do wyda- nienia funkcji przełożonego wania rozkazów, poleceń służbo- w kontekście zależności: przeło- wych podwładnym żołnierzom żony–podwładny. i kierowania ich czynnościami służ- Zgodnie z artykułem 212 Ko- bowymi2. Przez określenie „prze- mjr dr deksu pracy1 przełożony jest to łożony” należy więc rozumieć PAWEŁ osoba kierująca podległymi sobie osobę, której formalnie wskazano WASILEWSKI pracownikami i mająca w związ- podwładnego lub podwładnych. Adiunkt Wydziału Nauk ku z tą zależnością określone pra- Jest ona przełożonym tylko wobec o Bezpieczeństwie wa oraz obowiązki. Mówiąc nich i tylko im może wydawać Wyższej Szkoły o przełożonym w środowisku woj- polecenia służbowe (rozkazy). Oficerskiej Wojsk skowym, należy uwzględnić prze- Wydawanie rozkazów wiąże się Lądowych we Wrocławiu. pisy zawarte w Kodeksie honoro- również z wzięciem za nie odpo- Zajmuje się m.in. wym żołnierza zawodowego Woj- wiedzialności. Przełożony, wyda- zagadnieniami patologii społecznej. 1 Kodeks pracy. DzU z 2007 r. nr 225, poz.1672. 2 Regulamin ogólny Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa 2009, pkt 4.

Kwartalnik Bellona 1/2012 191 Edukacja jąc podwładnemu rozkaz czy polecenie służ- — pozostających w rezerwie kadrowej lub bowe, jest zobowiązany uwzględnić stopień w dyspozycji. merytorycznego przygotowania podwładne- W razie różnicy zdań co do właściwości go oraz warunki i okoliczności wykonania przełożonego dyscyplinarnego w stosunku do rozkazu, a także zapewnić niezbędne do tego określonego żołnierza właściwego przełożo- siły i środki3. W kodeksie honorowym rozka- nego dyscyplinarnego wyznacza (określa) zy i polecenia podporządkowano dobru służ- pierwszy w hierarchii służbowej przełożony by oraz nakazano wydawać je z szacunkiem dyscyplinarny, wspólny stronom pozostają- dla drugiego człowieka i jego godności4. cym w sporze6. W ustawie o dyscyplinie wojskowej natomiast W warunkach służby poza granicami kraju zobowiązano przełożonego do utrzymywania niejasności między starszym oficerem naro- dyscypliny wśród podporządkowanych mu dowym a oficerem zajmującym najwyższe żołnierzy – tworzenia wszystkim równych stanowisko służbowe w tych samych między- warunków do zdobywania wyróżnień i prze- narodowych strukturach rozstrzyga właściwy strzegania dyscypliny wojskowej, a także do przełożony dyscyplinarny, którym jest żoł- stosowania działań profilaktycznych. Obo- nierz zajmujący najwyższe stanowisko służ- wiązek ten został powiązany z zapisami ko- bowe w tych strukturach. deksu honorowego, zgodnie z którym żołnierz Spór powstały na poziomie minister obro- przełożony powinien postępować odpowie- ny narodowej–kierownik instytucji cywilnej dzialnie, uczciwie i sprawiedliwie oraz re- rozstrzyga Wojskowy Sąd Garnizonowy spektować normy prawne i społeczne5. Oso- w Warszawie. ba będąca przełożonym żołnierza pełni tę Funkcję przełożonego można pełnić rów- funkcję tylko w okresie istnienia między nimi nież w stosunku do żołnierzy niepodporząd- zależności służbowej. Mowa o tym w para- kowanych pod względem organizacyjnym. grafie 5 Rozporządzenia MON z dnia 8 lute- Odnosi się to do spraw specjalistycznych, go 2010 r. w sprawie regulaminu postępo- wynikających z dokumentów kompetencyj- wania dyscyplinarnego. Określa się w nim, nych. Z tego tytułu żołnierz jest uprawniony że przełożeni dyscyplinarni są właściwi, czyli do wydawania wiążących wytycznych i po- występuje między nimi stosunek służbowy leceń dotyczących zadań objętych jego za- wobec żołnierzy: kresem działania oraz ponoszenia odpowie- — podporządkowanych na okres wynika- dzialności za możliwe do przewidzenia skut- jący z zajmowanego stanowiska służbowego ki ich wykonania. Zasady te dotyczą: lub rodzaju pełnionej służby wojskowej; — stanowiska służbowego zajmowanego — podporządkowanych na czas wykony- przez żołnierza pełniącego służbę w insty- wania określonego zadania; tucji cywilnej, będącego przełożonym – — po skierowaniu (oddelegowaniu) ich do w stosunku do podporządkowanych mu żoł- czasowego pełnienia służby poza macierzystą nierzy; jednostką wojskową (instytucją cywilną), po — stanowiska szefa komórki wewnętrznej skierowaniu na studia, kursy i szkolenia lub w jednostce wojskowej (równorzędnego), w przypadku pełnienia obowiązków służbo- zajmowanego przez przełożonego niebędą- wych w innej niż macierzysta jednostce woj- cego żołnierzem – w stosunku do podporząd- skowej (instytucji cywilnej); kowanych mu żołnierzy;

3 Ibidem, pkt 17. 4 Kodeks honorowy żołnierza zawodowego Wojska Polskiego. Warszawa 2008, s. 3. 5 Ibidem, s.4. 6 Rozporządzenie MON z dnia 8 lutego 2010 r. w sprawie regulaminu postępowania dyscyplinarnego, par. 6. DzU z 2010 r. nr 24, poz. 121.

192 Kwartalnik Bellona 1/2012 Edukacja

— stanowiska służbowego zajmowanego wiązki zastrzeżone dla przełożonych dyscy- przez żołnierza sprawującego funkcję starsze- plinarnych zajmujących stanowisko służbo- go oficera narodowego – w stosunku do pod- we do dowódcy jednostki wojskowej włącz- porządkowanych mu żołnierzy w sprawach nie, zaszeregowane do stopnia etatowego narodowych; majora (komandora podporucznika); — najwyższego stanowiska służbowego — dyrektora, szefa lub prezesa (równorzęd- zajmowanego przez żołnierza w międzyna- nego) komórki organizacyjnej Ministerstwa rodowej strukturze wojskowej w stosunku do Obrony Narodowej, jednostki organizacyjnej podporządkowanych i niepodporządkowa- podległej ministrowi obrony narodowej lub nych mu służbowo żołnierzy pełniących służ- przez niego nadzorowanej oraz przedsiębior- bę w tej strukturze, w tym wobec starszego stwa państwowego, dla którego minister jest oficera narodowego. Wymienieni przełożeni organem założycielskim, niebędącego żołnie- mają uprawnienia i obowiązki zastrzeżone dla rzem – w stosunku do podporządkowanych mu przełożonych dyscyplinarnych zajmujących żołnierzy7. Wymienieni przełożeni dyscypli- stanowisko służbowe zaszeregowane do stop- narni mają uprawnienia i obowiązki zastrze- nia etatowego kapitana (kapitana marynarki) żone dla przełożonych dyscyplinarnych zaj- – zob. tabele 1, 2 i 3; mujących stanowisko służbowe do dowódcy — szefa komórki (równorzędnego) lub jednostki wojskowej włącznie, zaszeregowa- jednostki organizacyjnej w instytucji cywilne do stopnia etatowego podpułkownika (ko- nej niebędącego żołnierzem – w stosunku do mandora porucznika), czyli mają wszystkie podporządkowanych mu żołnierzy, uprawnienia i obowiązki przełożonych dys- — żołnierza pełniącego służbę w atasza- cyplinarnych. cie obrony przedstawicielstwa dyplomatycz- Należy podkreślić, że w sprawach służbo- nego Rzeczypospolitej Polskiej oraz w przed- wych podwładny ma tylko jednego bezpo- stawicielstwie Rzeczypospolitej Polskiej przy średniego przełożonego. Przełożeni wyższe- organizacji międzynarodowej – w stosunku go szczebla sprawują przełożeństwo tylko za do podporządkowanych mu żołnierzy. Wy- jego pośrednictwem8. Zgodnie z obowiązu- mienieni przełożeni mają uprawnienia i obo- jącymi przepisami przełożonymi wszystkich

Tabela 1. Środki dyscyplinarne stosowane przez przełożonych

Posiadaj¹cy co najmniej Bez rodek dyscyplinarny stopieñ ograniczeñ m³odszego chor¹¿ego Zxobowi¹zanie do przeproszenia poszkodowanego Zxobowi¹zanie do wykonywania dodatkowych zadañ s³u¿bowych Podanie informacji o ukaraniu do wiadomoci innych osób x Zobowi¹zanie do naprawienia wyrz¹dzonej szkody x Pozbawienie prawa do noszenia odznaki honorowej lub odznaki tytu³u honorowego oraz udzia³u w uroczystociach wojskowych x i pañstwowych z udzia³em wojska

7 Rozporządzenie MON z dnia 8 lutego 2010 r..., op.cit., par. 3–5. 8 Regulamin ogólny…, op.cit., pkt 13.

Kwartalnik Bellona 1/2012 193 Edukacja

żołnierzy są: prezydent Rzeczypospolitej — szef Sztabu Generalnego Wojska Pol- Polskiej, prezes Rady Ministrów oraz mini- skiego – w stosunku do podporządkowanych ster obrony narodowej9. Oprócz wymienio- mu żołnierzy; nych przełożonych, zgodnie z artykułem 4.1 — przełożony zajmujący stanowisko służ- ustawy o dyscyplinie wojskowej, przełożo- bowe zaszeregowane do stopnia etatowego nymi dyscyplinarnymi żołnierzy również są: kaprala (mata) lub wyższe – w stosunku do — sekretarz stanu, podsekretarz stanu oraz podporządkowanych mu żołnierzy; dyrektor generalny w Ministerstwie Obrony — kierownik instytucji cywilnej – w sto- Narodowej – w stosunku do podporządko- sunku do podporządkowanych mu żołnie- wanych im żołnierzy; rzy;

Tabela 2. Kary stosowane przez przełożonych

Bez Rodzaj kary Posiadaj¹cy co najmniej ograniczeñ

Uxpomnienie Nxagana Kara pieniê¿na stopieñ kapitana (kapitana marynarki) lub kierownik instytucji cywilnej oraz wymienieni w par. 3 pkt 1-4 rozporz¹dzenia MON10 Ostrze¿enie o niepe³nej przydatnoci stanowisko s³u¿bowe dowódcy jednostki na zajmowanym stanowisku s³u¿bowym wojskowej lub kierownik instytucji cywilnej Odwo³anie z zajmowanego stanowiska stanowisko s³u¿bowe dowódcy jednostki s³u¿bowego wojskowej i stopieñ podpu³kownika (komandora porucznika) lub kierownik instytucji cywilnej11 Ostrze¿enie o niepe³nej przydatnoci stanowisko s³u¿bowe dowódcy jednostki do s³u¿by kandydackiej, s³u¿by wojskowej i stopieñ majora lub kierownik przygotowawczej, okresowej s³u¿by instytucji cywilnej oraz wymienieni w par. 3 wojskowej albo do s³u¿by zawodowej pkt 5 i 6 rozporz¹dzenia MON12 wojskowej Usuniêcie ze s³u¿by kandydackiej, rektor uczelni wojskowej, komendant s³u¿by przygotowawczej, szko³y podoficerskiej, centrum lub orodka szkolenia Usuniêcie z okresowej s³u¿by zajmuj¹cy stanowisko s³u¿bowe dowódcy wojskowej jednostki oraz wymienieni w par. 3 pkt 7 rozporz¹dzenia MON13 Usuniêcie z zawodowej s³u¿by organ wojskowy, który by³by uprawniony wojskowej do powo³ania ¿o³nierza do zawodowej s³u¿by wojskowej w chwili wymierzania kary, albo nadrzêdne organy wojskowe

9 Ustawa o dyscyplinie wojskowej z dnia 9 października 2009 r., art. 4. DzU z 2009 r. nr 190, poz. 1474. 10 Rozporządzenie MON z dnia 8 lutego 2010 r.…, op. cit., par. 3 w powiązaniu z art. 24 i 25 ustawy o dyscyplinie wojskowej. 11 Ustawa o dyscyplinie wojskowej…, op.cit., art. 24 i 25. 12 Rozporządzenie MON z dnia 8 lutego 2010 r.…, op. cit., par. 3 w powiązaniu z art. 24 i 25 ustawy o dyscyplinie wojskowej. 13 Ibidem.

194 Kwartalnik Bellona 1/2012 Edukacja

Tabela 3. Nagrody stosowanie przez przełożonych

Bez Raodzaj wyró¿nieni Posiadaj¹cy co najmniej ograniczeñ 1 2 3 Zatarcie ukarania przed up³ywem terminu x okrelonego w ustawie Pxochwa³a Lxist gratulacyjny Pismo pochwalne ze zdjêciem na tle flagi minister obrony narodowej pañstwowej z god³em RP Pismo pochwalne ze zdjêciem na tle flag szef Sztabu Generalnego WP wszystkich rodzajów si³ zbrojnych Pismo pochwalne ze zdjêciem na tle flagi dowódca rodzaju si³ zbrojnych rodzaju si³ zbrojnych Pismo pochwalne ze zdjêciem na tle dowódca jednostki wojskowej sztandaru jednostki wojskowej lub bandery wojennej Uxrlop nagrodowy Nagroda rzeczowa prze³o¿ony dyscyplinarny zajmuj¹cy stanowisko s³u¿bowe dowódcy jednostki wojskowej albo wy¿sze, jeli stanowiska te zosta³y zaszeregowane do stopnia Nagroda pieniê¿na e-tatowego co najmniej majora (komando ra podporucznika), lub kierownik instytucji cywilnej Wpisanie zas³ug ¿o³nierza do kroniki prze³o¿ony dyscyplinarny zajmuj¹cy jednostki wojskowej stanowisko s³u¿bowe dowódcy jednostki wojskowej albo wy¿sze, jeli stanowiska te zosta³y zaszeregowane do stopnia e-tatowego co najmniej majora (komando ra podporucznika) Odznaka Honorowa Wojsk L¹dowych prezydent RP, minister obrony narodowej, dowódca operacyjny Si³ Zbrojnych, dowódca Wojsk L¹dowych, szef Inspektoratu Wsparcia Si³ Zbrojnych, dowódca Garnizonu Warszawa Odznaka Honorowa Si³ Powietrznych prezydent RP, dowódca Si³ Powietrznych Odznaka Honorowa Marynarki Wojennej prezydent RP, dowódca Marynarki Wojennej Odznaka Honorowa Wojsk Specjalnych prezydent RP, dowódca Wojsk Specjalnych Odznaka Honorowa ¯andarmerii prezydent RP, komendant g³ówny Wojskowej ¯andarmerii Wojskowej Odznaka Wzorowy Ele w prezydent RP, komendant orodk a szkolenia lub dowódca jednostki wojskowej Odznaka Wzorowy Kade t prezydent RP, komendant szko³ y podoficerskiej Oydznaka Wyzorow Podchor¹¿ pirezydent RP, rektor-komendan tuczeln wojskowej

Kwartalnik Bellona 1/2012 195 Edukacja

1 2 3 Istopnia minister obrony narodowej , II stopnia m,inister obrony narodowe j sekretarz stanu, szef Sztabu Generalnego W-P, podsekretarze stanu, dyrektor gene ralny Ministerstwa Obrony Narodowej, dowódca rodzaju si³ zbrojnych, dowódca Zas³u¿ony ¯o³nierz RP operacyjny Si³ Zbrojnych, szef Inspektoratu Wsparcia Si³ Zbrojnych, szef jednostki organizacyjnej podleg³ej ministrowi obrony narodowej w³aciwej do spraw zdrowia, k-omendant g³ówny ¯andarmerii Wojsko wej oraz dowódca Garnizonu Warszawa, III stopnia dowódca jednostki wojskowe j Zas³u¿ony Pilot Wojskowy minister obrony narodowej szabla honorowa minister obrony narodowej i szef Sztabu lub pa³asz honorowy Generalnego WP minister obrony narodowej, szef Sztabu Honorowa Generalnego WP, dowódca rodzaju si³ broñ bia³a zbrojnych, dowódca operacyjny Si³ kordzik honorowy Zbrojnych, szef Inspektoratu Wsparcia Si³ Zbrojnych, komendant g³ówny ¯andarmerii Wojskowej oraz dowódca Garnizonu Warszawa Wpisanie zas³ug ¿o³nierza do Ksiêgi minister obrony narodowej lub naczelny Honorowej Wojska Polskiego dowódca si³ zbrojnych

W Regulaminie ogólnym Sił Zbrojnych Przepisy te zobowiązują przełożonego do Rzeczypospolitej Polskiej14 zapisano, że przeprowadzenia w odniesieniu do swoich pod- łożony ma prawo do dowodzenia podległy- władnych działań profilaktyczno-wychowaw- mi żołnierzami oraz że odpowiada za poziom czych zgodnie z wytycznymi sekretarza sta- wyszkolenia podwładnych, ich sprawność nu do spraw społecznych i profesjonalizacji organizacyjną, za porządek i służbę (pracę). w Ministerstwie Obrony Narodowej do dzia- Przełożony jest także zobowiązany do two- łalności wychowawczej i promocyjnej w re- rzenia warunków zapewniających przestrze- sorcie obrony narodowej na dany rok oraz ganie dyscypliny wojskowej przez podpo- zgodnie z metodyką szkolenia żołnierzy rządkowanych mu żołnierzy. Stanowi o tym z przedmiotów: kształcenie obywatelskie oraz również ustawa o dyscyplinie wojskowej15. profilaktyka i dyscyplina wojskowa. Zgodnie z nią przełożony ma obowiązek: Warunki do przestrzegania dyscypliny woj- — utrzymywać dyscyplinę wojskową pod- skowej powinny być tworzone w taki sposób, porządkowanych mu żołnierzy, zwłaszcza by wszyscy żołnierze mieli możliwość otrzy- przez podejmowanie działań profilaktyczno- mania wyróżnienia na takich samych zasadach -wychowawczych oraz tworzenie warunków oraz byli traktowani równo wobec przepisów do uzyskiwania wyróżnień i przestrzegania dyscyplinarnych i prawnych. Faworyzowanie dyscypliny wojskowej; lub deprecjonowanie jednego z podwładnych — niezwłocznie reagować na zachowania lub grupy podwładnych jest niezgodne z ar- żołnierzy naruszających dyscyplinę wojskową. tykułem 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Pol-

14 Regulamin ogólny…, op.cit., pkt 8, 15 Ustawa o dyscyplinie wojskowej…, op.cit., art. 2.

196 Kwartalnik Bellona 1/2012 Edukacja skiej16, który stanowi: Wszyscy są wobec pra- skarbowego, przełożony dyscyplinarny zajmu- wa równi. Wszyscy mają prawo do równego jący stanowisko służbowe niższe niż dowód- traktowania przez władze publiczne. Nikt nie cy jednostki wojskowej albo kierownika insty- może być dyskryminowany w życiu politycz- tucji cywilnej jest zobowiązany niezwłocznie nym, społecznym lub gospodarczym z jakiej- zawiadomić o tym dowódcę jednostki wojsko- kolwiek przyczyny. Jeśli uwzględnić, że wej albo kierownika instytucji cywilnej, ten w Wojsku Polskim służy coraz więcej kobiet, z kolei musi o istniejącym podejrzeniu powia- to należy przypomnieć także artykuł 33 kon- domić właściwą prokuraturę. stytucji: Kobieta i mężczyzna w Rzeczypo- Niedopełnienie tych obowiązków może spolitej Polskiej mają równe prawa w życiu skutkować, zgodnie z kodeksem karnym, rodzinnym, politycznym, społecznym i go- odpowiedzialnością karną i dyscyplinarną: spodarczym. Kobieta i mężczyzna mają Odpowiedzialności karnej za przestępstwo w szczególności równe prawo do kształce- skutkowe popełnione przez zaniechanie pod- nia, zatrudnienia i awansów, do jednakowe- lega ten tylko, na kim ciążył prawny, szcze- go wynagradzania za pracę jednakowej gólny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi20, wartości, do zabezpieczenia społecznego obowiązek taki zaś ma bezpośredni przeło- oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia żony dyscyplinarny. Ponadto w artykule 6 funkcji oraz uzyskiwania godności publicz- tego kodeksu, w paragrafie 1 stwierdza się, nych i odznaczeń. Poniżanie lub znieważanie że czyn zabroniony uważa się za popełniony podwładnego, zgodnie z kodeksem karnym, w czasie, w którym sprawca działał lub za- jest zagrożone sankcją aresztu wojskowego niechał działania, do którego był obowiąza- lub pozbawienia wolności17. Z drugiej strony, w paragrafie 2 natomiast zapisano: Czyn ny, w ustawie o dyscyplinie wojskowej zobo- zabroniony uważa się za popełniony w miej- wiązano przełożonego lub żołnierza starsze- scu, w którym sprawca działał lub zaniechał go stopniem do niezwłocznego, czyli bez działania, do którego był obowiązany, albo zbędnej zwłoki, reagowania na zachowania gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabro- żołnierzy, którzy naruszają przepisy dyscy- nionego nastąpił lub według zamiaru spraw- pliny wojskowej lub inne przepisy prawne18. cy miał nastąpić21. Podwładny, wykonując W wypadku podejrzenia, że żołnierz wyko- rozkaz swojego przełożonego, nie popełnia nujący obowiązki służbowe znajduje się pod jednak przestępstwa, jeśli dopuszcza się czy- wpływem alkoholu, narkotyku albo innej nu zabronionego polegającego na wykonaniu podobnie działającej substancji, przełożony rozkazu, a nie jest świadomy, że stanowi on dyscyplinarny ma prawo i obowiązek zlecić czyn zabroniony22. badania na zawartość alkoholu lub innych Hierarchiczna struktura wojska stawia żoł- substancji psychotropowych w organizmie nierzy w trojakiej sytuacji: zawsze będzie ktoś żołnierza będącego jego podwładnym19. niższy, wyższy lub równy stopniem wojsko- W przypadku gdy uzasadnione będzie przy- wym. Nie wszyscy żołnierze wyżsi stopniem puszczenie, że podporządkowany żołnierz po- są jednak przełożonymi żołnierzy niższych pełnił czyn o znamionach przestępstwa lub wy- szarży i – jak już powiedziano – mają prawo kroczenia albo przestępstwa lub wykroczenia wydawać im rozkazy czy polecenia służbowe.

16 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, pkt 1–2. DzU z 1997 r. nr 78, poz. 483. 17 Kodeks karny, art. 350, par. 1. DzU z 2006 r. nr 190, poz.1409. 18 Ustawa o dyscyplinie wojskowej…, op cit., art. 2. 19 Rozporządzenie MON w sprawie dokonywania badań żołnierzy na zawartość w ich organizmach alkoholu, środków odurzają- cych, substancji psychotropowych lub środków zastępczych, par. 9 w powiązaniu z par. 2 pkt 3. DzU nr 116, poz. 978. 20 Kodeks karny, op.cit., art. 2. 21 Ibidem, art.6. 22 Ibidem, art. 318.

Kwartalnik Bellona 1/2012 197 Edukacja

Na wypadek takich sytuacji określono w regu- Pełnienie funkcji przełożonego w stosun- laminie sił zbrojnych instytucję „starszego”. ku do podwładnych jest zadaniem trudnym Żołnierzem starszym jest żołnierz mający wyż- i odpowiedzialnym. Dodatkowym obciąże- szy stopień, ale niebędący bezpośrednim lub niem są liczne synergiczne przepisy normu- wyższym przełożonym w stosunku do żołnie- jące zależność przełożony–podwładny. Dba- rza młodszego stopniem. Żołnierz starszy może nie o dyscyplinę, porządek, równość, a także wydawać polecenia żołnierzowi młodszemu stosowanie środków dyscyplinarnych i kar tylko w określonych sytuacjach, takich jak: w zależności od posiadanego stopnia służbo- — gdy jednostce (instytucji) wojskowej wego (zob. tabele 1, 2) wymaga dużej wiedzy lub żołnierzom zagraża niebezpieczeństwo, oraz szczególnych właściwości psychicznych. a nie ma ich przełożonego; Coraz liczniejsze przepisy i częste ich zmia- — gdy konieczne jest powołanie jednego ny powodują, że przełożony, chcąc odpowie- kierownictwa podczas współdziałania róż- dzialnie pełnić swoją funkcję, musi systema- nych jednostek (oddziałów, pododdziałów) tycznie pogłębiać swoją wiedzę w dziedzinie wojskowych – jeśli między ich dowódcami prawa. Mamy nadzieję, że udało się nam nie ma zależności służbowej; wyjaśnić zawiłości prawne zależności prze- — gdy żołnierze młodsi naruszają prawo łożony–podwładny oraz przybliżyć te zagad- lub dyscyplinę wojskową albo zakłócają po- nienia zwłaszcza początkującym przełożo- rządek publiczny23. nym.

23 Regulamin ogólny…, op.cit., pkt 29.

198 Kwartalnik Bellona 1/2012 Współdziałanie śmigłowców bojowych ze statkami bezzałogowymi na polu walki

Autor przedstawia mało znane w Polsce informacje o osiągnięciach technologicznych US Army w dziedzinie wspólnego wykorzystania na polu walki załogo- wych oraz bezzałogowych statków powietrznych. W amerykańskich wojskach lądowych wyposażono śmigłowce bojowe, rozpoznawcze aparaty bezzałogowe oraz użytkowników danych na lądzie w urządzenia umożliwiające wymianę danych o sytuacji oraz o obiektach ataku. Oznacza to, że wojska lądowe mogą zapewnić załogom śmigłowców dokładne dane o obiekcie ataku, zanim śmigłowiec znajdzie się w odległości, z której pilot będzie w stanie dostrzec obiekt ataku. Wyposażenie platform powietrznych w nowoczesne urządzenia służące do wy- płk rez. dypl. nawig. miany danych w wielu przypadkach może decydować o bezpieczeństwie załogi JÓZEF MACIEJ śmigłowca i rezultatach misji bojowej, służy także zwiększeniu poziomu interope- BRZEZINA racyjności w lotnictwie wojsk lądowych. Absolwent WOSL, AON, Netherlands Defence College merykańskie wojska lądo- ny jest nie tylko sprzęt. Duże zna- w Rijswijk oraz NATO we intensywnie poszukują czenie przypisuje się również Defence College nowych rozwiązań w celu umiejętności dostosowania takty- w Rzymie. Od 1993 r. A zapewnienia jak najlepszego ki do istniejących warunków, tak służył w SGWP, a od 2009 r. wsparcia z powietrza żołnierzy by było możliwe wykorzystanie był szefem Oddziału prowadzących akcje bojowe na zaawansowanego technologicznie Programowania obszarach niebezpiecznych. Nie- sprzętu. i Koordynacji zależnie od tego, czy żołnierze są Intrygującą nowością jest to, że w Departamencie schowani w pojazdach, czy prze- firmy produkujące nowoczesny Polityki Zbrojeniowej oraz sekretarzem Rady bywają na zewnątrz w otwartym sprzęt bezzałogowy coraz częściej Uzbrojenia. W 2010 r. terenie są narażeni na ryzyko utra- wysyłają swoich pracowników przeszedł do rezerwy. ty zdrowia, a nawet życia. w miejsca niebezpieczne, by tam Jednostki bojowe US Army są zdobyli doświadczenie potrzebne wyposażane w sprzęt coraz lepszej do dalszych poszukiwań badaw- jakości i o coraz większych moż- czych – wprowadzania nowych liwościach technicznych. Mimo urządzeń, które mogą być przydat- kryzysu ekonomicznego amery- ne żołnierzom w trudnych sytu- kańscy politycy i wojskowi nie acjach. Dla przykładu: taktyczne rezygnują z udoskonalania sprzę- bezzałogowe statki powietrzne tu wykorzystywanego do bezpo- (BSP) pionowego startu i lądowa- średniego wsparcia z powietrza nia MQ-8 Fire Scout (fot. 2) wy- żołnierzy wojsk lądowych. Waż- korzystywane w Afganistanie są

Kwartalnik Bellona 1/2012 199 Technika i logistyka

Fot. 1. Śmigłowiec Apache AH-64D Block III ÓZródło: http://www.aviationnews.eu/. obsługiwane przez pracowników firmy Nor- throp Grumman1. W amerykańskich wojskach lądowych systematycznie wprowadza się nowe wyposaże- nie do często już wysłużonych śmigłowców bojowych. Opracowano także koncepcję funkcjonowania mieszanych zespołów bojo- Fot. 2. Od kwietnia 2011 roku MQ-8 Fire Scout wych, złożonych z załogowych i bezzałogo- wspiera żołnierzy US Army w Afganistanie wych statków powietrznych. Dąży się bowiem ÓZródło http://www.army-technology.com/. do wykorzystywania w jednym rejonie w tym samym czasie śmigłowców bojowych i roz- Dzięki doposażeniu i zmodyfikowaniu poznawczych bezzałogowych statków po- śmigłowców Apache US Army zyska maszy- wietrznych (BSP). Te różnorodne platformy ny szybsze i bardziej manewrowe. Załogi tych powietrzne zostaną podobnie wyposażone, by śmigłowców będą mogły obserwować pole mogły komunikować się między sobą. Po- walki z liczniejszych perspektyw. Obraz sy- zwoli to na jednoczesne obserwowanie pola tuacji będzie można dostarczać na pokład walki w czasie rzeczywistym przez wielu śmigłowca bojowego bezpośrednio z termi- użytkowników informacji – personel biorący nali naziemnych wykorzystywanych przez udział w działaniach bojowych, znajdujący żołnierzy uczestniczących w akcji bojowej się na pokładach platform powietrznych oraz z pokładów wielu BSP wykonujących i dysponujący odpowiednimi terminalami do lot w rejonie, w którym śmigłowiec bojowy odbierania danych z platform powietrznych prowadzi misję bojową. Dane te mogą też na lądzie. pochodzić bezpośrednio z ekranu urządzeń Chodzi zwłaszcza o dwa typy śmigłowców rozpoznawczych śmigłowca Kiowa operują- używanych na co dzień przez wojska lądowe cego w tym samym rejonie. w Afganistanie – najnowszą wersję śmigłow- Przedstawione działania są podejmowa- ca bojowego Apache AH-64D Block III, któ- ne w ramach projektu zwanego Manned ry jest doposażany w nowe urządzenia służą- Unmanned Teaming Level 2, zgodnie z któ- ce do wymiany danych, i śmigłowiec rozpo- rym urządzenia służące do wymiany danych znawczy OH-58 Kiowa Warrior. mają zapewnić jednocześnie wielu użytkow-

1 Ch. Caves: Fire Scout UAVs deploy to CENTCOM. „Defense News”, 25 April 2011, s. 3.

200 Kwartalnik Bellona 1/2012 Technika i logistyka nikom bezpieczne korzystanie z informacji feryczne często wręcz uniemożliwiają sku- pochodzących z pokładów platform po- teczne prowadzenie działań bojowych. wietrznych wykonujących misje w tym sa- Śmigłowiec Apache AH-64D wyposażono mym rejonie. także w zmodyfikowany układ napędowy, co Projekt oparto na prostej idei, polegającej korzystnie wpłynęło na zwiększenie mocy na zintegrowaniu wielu sensorów, którymi maszyny. Umożliwi to bezpiecznie wykony- dysponują wojska lądowe, dotychczas funk- wanie misji nawet na wysokości 1800 m, i to cjonujących oddzielnie w tym samym rejo- w niskiej temperaturze. Załoga śmigłowca nie działań bojowych w tym samym czasie. będzie mogła również rejestrować obraz Dzięki tym działaniom załogi śmigłowców i następnie przekazywać go innym załogom bojowych Apache Block III będą miały śmigłowców AH-64 wykonującym misję większą świadomością sytuacyjną w rejonie w tym samym rejonie, załogom śmigłowców działań oraz uzyskają parametry obiektów rozpoznawczych OH-58 Kiowa oraz opera- ataku. Takie wyposażenie pozwoli żołnierzom torom aparatów bezzałogowych, a także żoł- na wykonywanie trudnych zadań w niebez- nierzom obsługującym na lądzie przenośne piecznym terenie, zwłaszcza w rejonach gó- terminale typu One System Remote Video rzystego Afganistanu. W kraju tym ukształ- Terminal (OSRVT). towanie terenu i niekorzystne zjawiska atmos- Pierwszy śmigłowiec Apache Block III trafi do wyposażenia 101 Brygady Lotniczej. Od 2013 roku śmigłowce AH-64D Block III bę- dzie wykorzystywało w działaniach bojowych pięć brygad lotniczych: 1., 3., 10., 101. i 229. Wprowadzenie do służby śmigłowców bojowych w wersji Block III oraz rozpoznawczych BSP wyposażonych w nowoczesne urządze- nia współpracujące ze śmigłowcami pozwoli na przyspieszenie procesu zwiększania moż- liwości śmigłowcowych jednostek lotniczych US Army. Fot. 3. Śmigłowiec rozpoznawczy OH-58 Kiowa 101 Brygada Lotnicza będzie pierwszą ÓZródło: http://www.guncopter.com/. w amerykańskich wojskach lądowych jed-

Fot. 4. Taktyczny BSP RQ-7 Shadow-200 ÓZródło: http://www.murdoconline.net/.

Kwartalnik Bellona 1/2012 201 Technika i logistyka

Fot. 5. Nowe dziecko US Army – wielozadaniowy MQ-1C Grey Eagle ÓZródło http://www.doppeladler.com/. nostką lotniczą w pełni przygotowaną do wy- w rejonie misji bojowej wysokość operacyjną, konywania tego typu zadań. Do załogowych będzie sterowany, także jego sensory, z po- śmigłowców tej jednostki dodatkowo zosta- kładu śmigłowca bojowego. Załoga tej manie przydzielona kompania najnowszych apa- szyny lepiej bowiem oceni bieżącą sytuację ratów bezzałogowych MQ-1C Grey Eagle i skuteczniej wykorzysta możliwości senso- (fot. 5), z rodziny Predatorów specjalnie zbu- rów rozpoznawczych. dowanych zgodnie z wymaganiami opraco- Głównym operatorem BSP wykorzystywa- wanymi przez wojska lądowe, oraz dwa plu- nych przez załogę śmigłowca bojowego bę- tony rozpoznawczych BSP RQ-7B Shadow- dzie nie jego pierwszy pilot, lecz operator -200 (fot. 4), które od lat wspierają amery- działka. Zgodnie z postulowanymi zmianami kańskich żołnierzy w Iraku i Afganistanie. operator działka śmigłowca ma wykonywać 101 Brygada Lotnicza będzie kontynuowa- ła prace nad opracowaniem nowej taktyki i nowych procedur, uwzględniających większe możliwości sprzętu. Jedna trzecia śmigłow- ców bojowych zostanie wyposażona w system łączności Unmanned Aerial Systems Tac- tical Common Data Link Assembly (UTA). Na antenę urządzenia UTA przewidziano miejsce w kopule nad wirnikiem. Operator działka na pokładzie śmigłowca AH-64D będzie kierował statkami bezzałogowymi wykonującymi zadania na korzyść załogi śmigłowca bojowego oraz pracą sensorów z wyposażenia BSP, a dodatkowo – uzbroje- niem śmigłowca. Piloci operatorzy aparatów bezzałogowych pełniący dyżur w naziemnej stacji kierowa- Fot. 6. Załoga śmigłowca wojsk lądowych będzie nia statkami bezzałogowymi GCS (Ground mogła wykorzystywać obraz sytuacji w czasie rze- Control Station) będą odpowiadali tylko za czywistym ich start i lądowanie. Gdy BSP osiągnie ÓZródło: http://www.boeing.com/.

202 Kwartalnik Bellona 1/2012 Technika i logistyka wiele nowych zadań. Wyszkolenie tego człon- mu komunikowania się załóg śmigłowców ka załogi będzie wymagało długiego czasu. bojowych Apache z innymi źródłami danych. Dlatego byłoby pożądane, by kandydat na Pozwoliło to na dostarczanie na bieżąco wy- operatora działka miał doświadczenie oraz sokiej jakości obrazu sytuacji bezpośrednio wykazywał się umiejętnością kierowania stat- do członków załogi śmigłowców AH-64D2 kami bezzałogowymi lub innymi umiejętno- (fot. 7). ściami związanymi z kierowaniem statkami Oprócz prowadzenia prac na pokładach powietrznymi. śmigłowców bojowych US Army wyposaża Następny etap zapewniania wspólnego maszyny AH-64D Apache w nowe sensory funkcjonowania podczas misji bojowej zało- typu VNsight (fot. 8). W ramach pierwszej gowych śmigłowców bojowych AH-64D serii produkcyjnej Lot 1 firma wyprodukuje z coraz nowocześniejszymi aparatami bezza- tylko 65 egzemplarzy nowych sensorów. łogowymi wojsk lądowych obejmuje dosta- Nowe urządzenie ma zapewnić załodze wę urządzeń UTA do Afganistanu i Iraku. śmigłowca lepszą świadomość sytuacyjną. Wykorzystanie BSP przez załogę śmigłow- Ma to duże znaczenie zwłaszcza podczas lotu ca do wykonywania zadań rozpoznawczych na małych wysokościach. Urządzenie jest i identyfikowania obiektów ataku aparatów montowane w nosowej części kadłuba śmi- pozwoli na utrzymanie w powietrzu śmigłow- głowca jako element znacznie większego ców bojowych w bezpiecznej odległości od urządzenia M-TADS/PNVS (Modernized ognia, zawsze niebezpiecznego dla życia za- Target Acquisition Designation Sight/Pilot łogi. Odległość ta może wynieść nawet kilo- Night Vision Sensor), zwanego także Arro- metr. Urządzenia systemu UTA umożliwiają whead (fot. 10). przekazanie wizji i danych potrzebnych do Sensor VNsight pozwoli załodze śmigłow- wskazywania celów na odległość nawet do ca bojowego obserwować z kabiny o wiele 40 km. Wojska lądowe zaczęły testować więcej ważnych obiektów niż dotychczas. Po- w powietrzu nowe urządzenie w listopadzie nadto będzie jej łatwiej rozróżnić inne źródła 2009 roku, natomiast produkcję tych urządzeń rozpoczęto w kwietniu 2010 roku. W grudniu 2008 roku wojska lądowe i firma Lockheed Martin przystąpiły do prac nad wyeliminowaniem słabych punktów syste-

Fot. 8. Urządzenie VNsight ÓZródło: Lockheed Martin. Fot. 7. Śmigłowce bojowe Apache wersji Block III ÓZródło: Lockheed Martin. 2 M. Hoffman: Team player. „Defense News”, 25 April 2011.

Kwartalnik Bellona 1/2012 203 Technika i logistyka

światła, jakie pojawiają się przed śmigłow- dał za integrowanie całego systemu obserwa- cem podczas wykonywania misji bojowej. cji terenu przed częścią nosową śmigłowca Możliwość odróżnienia przez załogę śmi- podczas lotu na małych wysokościach. głowca na przykład świateł samochodów oso- Kontrakt na serię sensorów typu VNsight bowych od świateł pojazdów używanych (Lot 1) umożliwi zamontowanie tych urzą- przez wojsko ma istotne znaczenie. dzeń na pokładach śmigłowców dwóch bata- Nowe wyposażenie daje załodze śmigłow- lionów3. Kolejne osiem batalionów śmigłow- ca bojowego nowe możliwości. Obserwując ców zostanie wyposażone w nowe urządze- obraz wideo z wykorzystaniem kamery świa- nia z następnej serii (Lot 2). tła podczerwonego FLIR (Forward Looking Doposażenie śmigłowców i bezzałogo- Infrared), operator urządzenia nie był w sta- wych statków powietrznych w nowe urzą- nie rozróżnić wielu szczegółów obrazu ob- dzenia z pewnością pozytywnie wpłynie na serwowanego na ekranie zamontowanym na skuteczność misji bojowych oraz na zwięk- pokładzie platformy powietrznej. szenie bezpieczeństwa żołnierzy na lądzie. Pilot śmigłowca wyposażonego w urządze- Wpłynie również na podniesienie poziomu nie M-TADS/PNVS, zanim naciśnie przycisk bezpieczeństwa załóg śmigłowców bojo- uruchamiający wyrzutnie z rakietami, będzie wych i rozpoznawczych. mógł obserwować wiązkę światła lasera uży- wanego przez pilota operatora statku bezza- Podsumowanie łogowego na ziemi do wskazywania celów. Ze względu na wciąż niewielkie środki Przed modernizacją śmigłowca bojowego finansowe przeznaczane na modernizację urządzenie M-TADS/PNVS wskazywało je- techniczną naszych sił zbrojnych trudno mó- dynie punkt położenia celu. Sensor VNsight wić o zastosowaniu w nich w praktyce roz- pokazuje to samo oraz dodatkowo wiązkę wiązań opisanych w artykule. Wiadomo, że światła lasera. Urządzenie sprawdza się z licznych nowoczesnych urządzeń już ko- zwłaszcza podczas wykonywania trudnej rzystają niektórzy nasi koalicjanci z NATO. misji bojowej w terenie zurbanizowanym. Także w Stanach Zjednoczonych, mimo kry- Producent VNsight będzie nie tylko dostar- zysu, wprowadza się w życie, zwłaszcza czał nowych urządzeń, lecz także odpowia- w wojsku, nowe rozwiązania, które mogą zwiększyć bezpieczeństwo żołnierzy.

Fot. 9. Obraz sytuacji otrzymywany za pomocą urządzenia VNsight Fot. 10. Urządzenie Arrowhead ÓZródło: Lockheed Martin. ÓZródło: Lockheed Martin.

3 G. Jennings: US enhances Apache helicopters for low-light operations. „Jane’s International Defence Review” 2011 No. 2, s. 26.

204 Kwartalnik Bellona 1/2012 Technika i logistyka

Nam na razie pozostaje śledzenie najnow- tworzyły mieszanych zespołów ze statkami szych tendencji i wprowadzanych rozwiązań bezzałogowymi, tak jak to praktykuje US z nadzieją, że w przyszłości zostaną one Army. Można przypuszczać, że Brytyjczy- uwzględnione podczas zakupów sprzętu cy, którzy pierwsi w Europie nauczyli się od i wytyczania kierunków rozwoju lotnictwa Amerykanów wykorzystania bojowego polskich wojsk lądowych. Podczas interwen- uzbrojonych bezzałogowych MQ-9 Reaper, cji NATO w przestrzeni powietrznej nad już wkrótce zastosują omówione nowator- Libią ważną rolę odegrały śmigłowce fran- skie rozwiązania. cuskie i brytyjskie. Co prawda jeszcze nie

Kwartalnik Bellona 1/2012 205 Możliwości finansowego wsparcia rozwoju PPO płk dr inż. CEZARY SOCHALA Cz. II. Działania doraźne: NSIP, HNS, offset, projekty badawcze

Autorzy wskazują na możliwość implementowania przez przemysłowy poten- cjał obronny między innymi rozwiązań legalizujących odstępstwa od unijnej zasady niestosowania rozstrzygnięć wpływających na konkurencyjność podmiotów ryn- mgr inż. ku. W pierwszej części artykułu omówiono działania długookresowe (pomoc Agencji DARIUSZ Rozwoju Przemysłu SA oraz dotacje na wsparcie działań restrukturyzacyjnych), MIENTKIEWICZ natomiast w drugiej – możliwości korzystania z instrumentów finansowych obej- mujących programy inwestycji NATO w dziedzinie bezpieczeństwa, działania w ramach wsparcia państwa gospodarza oraz wykorzystanie offsetu i dotacji na projekty badawcze. Zagadnienie dotacji, obejmujące zadania w ramach Progra- mu Mobilizacji Gospodarki, ze względu na wagę dla systemu obronnego państwa zostanie omówione w trzeciej części artykułu.

e specyficznej roli przemy- mania zdolności do produkcji słu obronnego państwa wyrobów lub/i świadczenia usług Zw sytuacjach zagrożenia o najwyższych standardach bezpieczeństwa wynika nakaz po- i w określonych rygorach – to tylko niektóre czynniki powodujące, mgr inż. dejmowania działań mających na BOGDAN celu zwiększenie konkurencyjno- że państwa uwzględniają w swo- WÓJTOWICZ ści tworzących go przedsię- ich politykach bezpieczeństwa biorstw. Konieczność ich funkcjo- specyficzne uwarunkowania funk- nowania w realiach gospodarki cjonowania przemysłu obronnego wolnorynkowej przy zasadniczym oraz implementują rozwiązania zapotrzebowaniu na produkty wy- prawne i organizacyjne pozwala- stępującym dopiero w sytuacji za- jące zwiększyć konkurencyjność grożenia bezpieczeństwa, konku- przedsiębiorców przemysłu rencyjność ograniczana ponosze- obronnego1. Dzięki właściwemu niem wysokich kosztów badań pojmowaniu znaczenia przemysłu lub/i zakupów zaawansowanych obronnego oraz jego wpływu na technologii, a także wymóg utrzy- bezpieczeństwo państw człon-

ppłk dr inż. 1 Przemysł obronny dostarcza najnowszych technologii, zapewnia miejsca pracy oraz przychody TOMASZ NALEPA budżetu państwa, tym samym wpływa na kondycję gospodarki oraz pozycję państwa.

206 Kwartalnik Bellona 1/2012 Technika i logistyka kowskich Unii Europejskiej są implemento- niom doraźnym. Przeanalizowano w nim in- wane między innymi rozwiązania legalizują- strumenty wsparcia stanowiące elementy po- ce odstępstwa od unijnej zasady niestosowa- lityki Rzeczypospolitej Polskiej oraz NATO nia rozwiązań wpływających na konkurencyj- i Unii Europejskiej, ukierunkowane na finan- ność podmiotów rynku. sowe wspieranie przedsiębiorców realizują- Problematyce finansowania rozwoju prze- cych przedsięwzięcia ważne z punktu widze- mysłowego potencjału obronnego (PPO) nia bezpieczeństwa i obronności państwa. w Polsce poświęcone są nieliczne publikacje Chodzi o inwestycje NATO w dziedzinie bez- naukowe2. Temat ten został poruszony w ar- pieczeństwa (NSIP), zadania w ramach wspar- tykule Możliwości finansowego wsparcia roz- cia państwa gospodarza (HNS), offset oraz woju przemysłowego potencjału obronnego. projekty badawcze. Cz. I. Działania długookresowe, opublikowanym w numerze 4/2011 „Kwartalnika Bello- Program NSIP oraz HNS na”. Wskazano w nim kierunki wsparcia fi- Po wstąpieniu Polski do sojuszu północ- nansowego umożliwiającego funkcjonowanie noatlantyckiego krajowe firmy uzyskały przedsiębiorców przemysłowego potencjału możliwość udziału w przetargach w ramach obronnego w Polsce, oparte na krajowych roz- Programu Inwestycji NATO w dziedzinie wiązaniach prawnych i organizacyjnych. Bezpieczeństwa (NATO Security Investment W publikacji przedstawiono szczegółowe Program – NSIP). Zdobycie kontraktu przez analizy dotyczące wsparcia długookresowe- firmę PRODUS SA z Wrocławia było dla go oraz wybrane zagadnienia związane z wy- PPO swoistą zachętą do startu w przetargach korzystaniem tego wsparcia, zaprezentowa- sojuszniczych, ale wymagało wysokiego stop- no także opinie podmiotów PPO dotyczące nia profesjonalizacji. Należy podkreślić, że analizy zapisów dyrektywy obronnej, która jeden z pierwszych sukcesów polskiej spółki ma być zaimplementowana w państwach w programie NSIP był rezultatem wspólnego członkowskich Unii Europejskiej. wysiłku zarówno wrocławskiej firmy, jak Na potrzeby publikacji dostępne w Polsce i administracji rządowej oraz instytucji, któ- instrumenty państwa umownie podzielono na re na początku tej dekady organizowały długookresowe i doraźne. Do grupy działań w Kwaterze Głównej NATO w Brukseli tzw. długookresowych zaliczono narzędzia wspie- misje gospodarczo-obronne. Misje te wpisy- rające proces restrukturyzacji podmiotów wały się w przygotowania polskich przedsię- przemysłu obronnego na podstawie rozwią- biorców do uczestnictwa w programie NSIP. zań zawartych w Ustawie z dnia 7 paździer- Z innych polskich firm, które odniosły suk- nika 1999 r. o wspieraniu restrukturyzacji ces w przetargach, należy wymienić: Ster-Pro- przemysłowego potencjału obronnego i mo- jekt SA z Warszawy, Unizeto Technologies dernizacji technicznej Sił Zbrojnych Rzeczy- SA ze Szczecina, ABG SA z Warszawy i As- pospolitej Polskiej [wsparcie Agencji Rozwo- seco Poland SA z Rzeszowa. Przedsiębiorcy, ju Przemysłu SA (ARP SA) oraz dotacje na którzy zamierzają wziąć udział w programie 3 wsparcie działań restrukturyzacji PPO] . NSIP, powinni zapoznawać się z informacja- Niniejszy artykuł został poświęcony dru- mi o przetargach NATO zamieszczanymi na giej grupie instrumentów wsparcia – działa- stronie internetowej resortu gospodarki4. Mi-

2 W dostępnej literaturze można znaleźć głównie omówienia istniejących w Polsce rozwiązań prawnych i organizacyjnych. W praktyce przedsiębiorcy korzystają przede wszystkim z analiz zawartych w publikacjach tematycznych, opracowywanych i wydawanych w związku z implementowaniem rozwiązań poszczególnych instrumentów wsparcia. 3 C. Sochala, D. Mientkiewicz, B. Wójtowicz, T. Nalepa: Możliwości finansowego wsparcia rozwoju przemysłowego potencjału obronnego. Cz. I. Działania długofalowe. „Kwartalnik Bellona” 2011 nr 4, s. 4 http://www.mg.gov.pl/.

Kwartalnik Bellona 1/2012 207 Technika i logistyka

dekadzie 28 polskich firm – co stanowi 4,5% krajowego udziału w skali paktu – podpisało umowę z Agencją NATO C3 (NATO Consul- tation, Command and Control), która określa formy i zasady świadczenia usług informatycz- nych oraz dostarczania sprzętu łączności dla sił NATO. Stanowi to o ciągłości i stabilności współpracy polskich przedsiębiorców z tą agencją. Uzasadniona wydaje się opinia, że agencja zauważa aktywność polskich przed- siębiorców w dostawach sprzętu i usług infor- matycznych na jej potrzeby. To ważny aspekt przyszłej i intensywniejszej kooperacji PPO w ramach programu NSIP. Ogólne zasady wsparcia HNS

Proces wsparcia państwa gospodarza (Host Nation Support – HNS) jest elementem pla- Rys. 1. Wykorzystanie mocy produkcyjno-remonto- nowania obronnego i może być realizowany wych PPO przy wykonywaniu usług w ramach NSIP w dwóch wariantach6: i HNS: 1 – moce wykorzystywane do realizacji — Polska jest państwem gospodarzem dla umów wieloletnich; 2 – moce wykorzystywane do wykonania zadania PMG; 3 – moce niewykorzysty- wojsk sojuszu; wane (wolne), możliwe do użycia podczas wykony- — Polska jest odbiorcą świadczeń udzie- wania zadania w ramach NSIP i HNS lanych w ramach HNS przez określone pań- stwo sojuszu, na którego terytorium, zgodnie nister gospodarki jest jedynym organem z artykułem 5 traktatu waszyngtońskiego, w Polsce uprawnionym do oficjalnego zgło- mogą się znaleźć nasze wojska. szenia polskiej firmy do przetargu w ramach Świadczenia są udzielane na podstawie programu NSIP5. zapisów wynikających z umów bilateralnych Przedsiębiorstwa o szczególnym znaczeniu i wielostronnych oraz porozumień zawartych gospodarczo-obronnym, wchodzące w skład między7: PPO, jeśli dysponują wolnymi mocami pro- — NATO a państwem gospodarzem lub dukcyjno-remontowymi, mogą przystępować jego podmiotami gospodarczymi; do przetargów w ramach programu NSIP oraz — NATO a państwem gospodarzem lub uczestniczyć w realizowaniu umów między- innymi państwami gospodarzami. państwowych dotyczących HNS. Zależność Zadania w ramach HNS są wykonywane, tę zobrazowano na rysunku 1. w miarę możliwości, w pierwszej kolejności Udział przedsiębiorców krajowych w pro- przez siły zbrojne, a w następnej – przez po- gramie jest dla nich wyzwaniem. W minionej tencjał wykonawczy sektora cywilnego8.

5 Zob.: T. Nalepa, C. Sochala, B. Wójtowicz: Wzrost roli przemysłu atrybutem doskonalenia infrastruktury obronnej NATO. „Przegląd Morski” 2010 nr 10, s. 14–21. 6 T. Nalepa, C. Sochala: Wsparcie rozwoju przemysłowego potencjału obronnego. „Przegląd Morski” 2011 nr 10, s, 4–11. 7 Ibidem. 8 Zob.: B. Wójtowicz, C. Sochala, T. Nalepa: Realizacja przez przedsiębiorców przemysłowego potencjału obronnego zadań w zakresie wsparcia państwa-gospodarza oraz na rzecz mobilizacji gospodarki – w nowych uwarunkowaniach bezpieczeństwa. Propozycja nowych rozwiązań systemowych. „Biuletyn Informacyjny. Kwartalnik Towarzystwa Wiedzy Obronnej, Zarząd Okrę- gowy Bydgoszcz” 2010 t. 15 nr 2, s. 14–25.

208 Kwartalnik Bellona 1/2012 Technika i logistyka

Koszty usług powinny odzwierciedlać — paliwo: rodzaj i dostępność, podział, poniesione wydatki netto (bez podatku możliwość składowania, dostępność rurocią- VAT) lub być wzajemnie kompensowane gów, uzupełnianie paliwa, opróżnianie zbior- w ramach wymiany barterowej (usługa za ników, jakość ubezpieczenia; usługę lub towar za towar). Warunki opłat — utrzymywanie: dostępność usług, w tym są przedmiotem wcześniejszych wzajem- odzyskiwanie i ratownictwo; nych ustaleń9. — zabezpieczenie medyczne: dostępność Porozumienia i umowy mają rangę doku- udogodnień i usług, transport pacjenta oraz mentów międzynarodowych, określają za- nagła ewakuacja w stanach wyjątkowych; kres i termin realizacji świadczeń oraz obo- — zaopatrzenie i usługi: dostępność racji, wiązujące standardy. W zasadzie zawierają wody, udogodnień, pralni i łaźni polowych, je naczelne organy państw uczestniczących a także usług kąpielowych, odpoczynku, re- w procesie HNS, ale dopuszcza się również kreacji i rehabilitacji oraz środków bezpie- możliwość zawarcia umów – w imieniu czeństwa; państw wysyłających swoje wojska – przez — transport/przegrupowanie: regulowanie dowódców NATO lub ich pełnomocników. ruchu, dostępność rodzaju transportu, prze- W każdym przypadku strony będą prowa- chowanie wyposażenia w kontenerach i poza dziły negocjacje bezpośrednio, przestrzega- nimi. jąc zasad wzajemnego informowania10. Podstawę regulowania wzajemnych świad- Zadania wynikające ze wsparcia, którego czeń stanowią zawarte kontrakty (umowy) – udziela państwo gospodarz, polegają na za- złożone zamówienia na materiały oraz usługi pewnieniu licznych zasobów i usług. Do naj- wojskowe i cywilne przez kraje wysyłające ważniejszych z nich należą11: swoje wojska lub dowódcę NATO na zasa- — lotnicze i morskie porty wyładowcze dach komercyjnych. Usługi ze źródeł lokal- oraz załadowcze; nych powinny być kontraktowane pod nad- — porty lotnicze/morskie: urządzenia, zorem prawnym i finansowym NATO, ich zdolność obsługowa, rejony pracy, magazy- realizacja zaś wymaga gwarancji państwa nowanie, składy, ochrona, szybka naprawa, gospodarza. naprawianie uszkodzonych lotnisk; Uczestnicy procesu HNS odpowiadają za: — amunicja: rejony magazynów, specjal- — przygotowanie i negocjowanie porozu- ny transport amunicyjny, obsługiwanie obej- mień oraz ich podpisanie ze wszystkimi stro- mujące materiały wybuchowe; nami; — cywilna siła robocza: dostępność pra- — uzyskanie pomocy prawnej i finanso- cowników wykwalifikowanych/niewykwali- wej; fikowanych; — przedłożenie ostatecznego projektu pla- — łączność: typ, dostępność, usposobie- nu wsparcia HNS do biur odpowiednich do- nie personelu; radców prawnych (wraz z oceną kontrolera — konstrukcja: usługi konstrukcyjne, na- finansowego) oraz przedstawienie planu do prawianie uszkodzeń, w tym portów i infra- ostatecznego podpisania; struktury transportowej, przerzucanie mo- — rozesłanie kopii, po ich podpisaniu stów; przez wszystkie zainteresowane strony, do

9 Zob.: T. Nalepa: Zadania w zakresie obrony-ochrony realizowane w ramach HNS. W: Wpływ uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych na przygotowania ochronno-obronne Rzeczypospolitej Polskiej (II.1.6.1.0). AON, Warszawa 2011, s. 45–61. 10 T. Nalepa, C. Sochala: Wsparcie rozwoju przemysłowego potencjału…, op.cit. 11 Zob.: T. Nalepa: Zadania w zakresie obrony-ochrony realizowane w ramach HNS…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 1/2012 209 Technika i logistyka wszystkich sztabów i jednostek wykonaw- cy. Warunkiem jest wykorzystanie przez off- czych. setobiorców i wprowadzenie do umów offsetowych zobowiązania offsetowego, którego Offset szansą rozwoju PPO ramy są ustalane w trakcie negocjacji z zagranicznym dostawcą we współpracy z off- 23 września 1999 roku weszła w życie setobiorcą. W celu zapewnienia wywiązania Ustawa z dnia 10 września 1999 r. o niektó- się stron z podjętych zobowiązań powinny rych umowach kompensacyjnych zawiera- one zawrzeć odpowiednią umowę15. nych w związku z umowami dostaw na po- Umowy offsetowe z zagranicznymi dostaw- trzeby obronności i bezpieczeństwa państwa cami są zawierane w imieniu Skarbu Państwa (DzU nr 80, poz. 903 ze zm.), zwana także przez ministra właściwego do spraw gospo- ustawą offsetową. Umożliwia ona polskiemu darki. Jest on również uprawniony do kon- przemysłowi obronnemu uzyskanie wsparcia trolowania realizacji umów offsetowych. Off- w zakresie zamówień i nowoczesnych tech- setodawcy wywiązują się ze zobowiązań off- nologii12. To rozwiązanie prawne pozwala na setowych na warunkach biznesowych, które złagodzenie skutków kryzysu gospodarcze- nie są określane w ustawie offsetowej. Zgod- go w sferze polskiego przemysłu obronnego. nie z ustawą offsetową wszystkie umowy do- Celem ustawy offsetowej jest zrekompenso- tyczące dostaw UiSW na potrzeby obronno- wanie skutków zakupów uzbrojenia i sprzętu ści lub bezpieczeństwa państwa dokonywa- wojskowego (UiSW) od zagranicznych eks- ne przez zagranicznego dostawcę na obsza- porterów w zakresie gospodarczym i ekono- rze Rzeczypospolitej Polskiej, których łączna micznym korzystnym dla Polski13. Koopera- wartość w okresie 36 miesięcy jest większa cja podmiotów przemysłowego potencjału niż 5 mln euro, wymagają zawarcia umowy obronnego z zagranicznym dostawcą jest offsetowej16. określana terminem „offset”. Wywiązanie się Umowy mogą być zawierane w dwóch try- z wynegocjowanych i wprowadzonych do bach, określonych w artykule 8 i 8a ustawy umów zobowiązań offsetowych pozwala na14: offsetowej. Pierwszy tryb jest stosowany — zwiększenie produkcji i sprzedaży, w przypadku, gdy zamawiający uzbrojenie a tym samym na zwiększenie przychodów i sprzęt wojskowy prowadzi postępowanie i rentowności; z kilkoma zagranicznymi dostawcami, nato- — zwiększenie zatrudnienia (powstają miast drugi, o uproszczonej procedurze, do- nowe miejsca pracy i zarazem zostają utrzy- tyczy negocjacji tylko z jednym dostawcą17. mane dotychczasowe); Minister właściwy do spraw gospodarki, gdy — pozyskanie nowoczesnych technologii uzyska informacje o zamiarze prowadzenia lub (umożliwiają polepszenie jakości wyrobów o prowadzonym postępowaniu o udzielenie produkowanych w zakładach PPO, znajdują zamówienia na dostawę UiSW, jest zobowią- także zastosowanie w innych dziedzinach). zany przygotować założenia do oferty offse- Polski rząd podkreśla, że offset może po- towej. Następnie są one przekazywane do za- zytywnie wpływać na otoczenie rynkowe każ- opiniowania Komitetowi do spraw Umów dego offsetobiorcy, zwłaszcza zaś poddostaw- Offsetowych (KSUO). Ważny element tych

12 T. Nalepa, C. Sochala: Wsparcie rozwoju przemysłowego potencjału…, op.cit. 13 C. Sochala, P. Ligenza, D. Mientkiewicz, J. Szymanowski, T. Nalepa: Wyzwania i zagrożenia dotyczące systemu rezerw strategicznych oraz przemysłowego potencjału obronnego w Polsce. Dylematy administrowania. AON, Warszawa 2010. 14 Polish Defence Industry. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2005. 15 Vademecum offsetowe. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009. 16 Umów dostawy niewymagających zastosowania ustawy offsetowej dotyczy artykuł 2 ustęp 2 przedmiotowej ustawy. 17 T. Nalepa, C. Sochala: Wsparcie rozwoju przemysłowego potencjału…, op.cit.

210 Kwartalnik Bellona 1/2012 Technika i logistyka założeń stanowi katalog potrzeb offsetowych. prawo wglądu do dokumentacji handlowej W przypadku pozytywnego zaopiniowania i finansowej dotyczącej przedmiotu zobowią- założeń są one przekazywane zamawiającemu, zania offsetowego. Po zakończeniu prac kon- który włącza je do warunków postępowania trolnych zespół sporządza protokół, który o udzielenie zamówienia na dostawę i przeka- jest przekazywany offsetobiorcy. Ten ma zuje dostawcom zagranicznym. prawo w terminie 14 dni odwołać się lub Założenia do oferty offsetowej są podstawą wnieść zastrzeżenia do protokołu, jeśli uzna- dla dostawcy zagranicznego do opracowania je jego treść za niezgodną ze stanem fak- swojej oferty, związanej z prowadzonym tycznym. Gdy offsetobiorca nie zgłasza uwag przez zamawiającego postępowaniem na do- do protokołu, rozpoczyna się procedura jego stawę. W procedurach zawarcia umowy off- zaliczenia w poczet wartości umowy offse- setowej określa się tryb i zasady prowadze- towej. nia postępowania. Obejmują one18: Obecnie Ministerstwo Gospodarki kładzie — termin przekazania zamawiającemu nacisk na to, by do umów offsetowych były założeń do propozycji negocjacyjnej; włączane, możliwie w dużej liczbie, zobowią- — termin złożenia przez dostawcę zagra- zania polegające na zakupach wyrobów i usług nicznego propozycji negocjacyjnej; w zakładach PPO (także w zakresie podwy- — tryb konsultacji propozycji negocjacyj- konawstwa). Działania w celu zwiększania nej z właściwymi przedmiotowo organami efektywności realizowania umów offsetowych administracji publicznej, offsetobiorcami Ministerstwo Gospodarki określiło w 2009 i zamawiającym. roku w dokumencie Polityka offsetowa. Dostawcy zagraniczni są zobowiązani do złożenia oferty offsetowej zgodnie z wymo- Wykorzystanie offsetu gami ujętymi w założeniach do tej oferty, przy do modernizacji czym wartość oferty nie może być niższa niż wytwarzanego w Polsce wartość umowy o dostawę, wynikająca z ofer- uzbrojenia i sprzętu wojskowego ty dostawy. Dostawca zagraniczny jest zobo- wiązany sporządzić ofertę offsetową w języ- W ramach programów offsetowych będą ku polskim. kontynuowane działania w celu pozyskania Ważnym elementem dyscyplinującym nowoczesnych technologii, pozwalających na podmioty gospodarcze zawierające umowy unowocześnienie oraz rozszerzenie asorty- offsetowe jest kontrola wywiązania się z da- mentu produkowanego w Polsce uzbrojenia nego zobowiązania offsetowego. Po sfinali- i sprzętu wojskowego, a także na przeprowa- zowaniu zobowiązania dostawca powinien dzenie restrukturyzacji produktowej niektó- złożyć wniosek o zaliczenie i zatwierdzenie rych podmiotów PPO. Nowe technologie realizacji zobowiązania offsetowego na po- powinny być zastosowane przede wszystkim czet wartości umowy offsetowej. Dołącza do w sferach działalności badawczo-rozwojowej niego oświadczenie offsetobiorcy i offseto- i produkcyjnej PPO. Ministerstwo Gospodar- dawcy, potwierdzające wartość nominalną sfi- ki będzie dążyło do tego, by w zawieranych nalizowanego zobowiązania offsetowego, umowach jak najliczniej były podejmowane przedmiot zobowiązania oraz termin wyko- zobowiązania offsetowe bezpośrednie. nania działań uznanych za realizację zobo- Realizacja zobowiązań dotyczących pozy- wiązania. Po analizie wniosku minister go- skiwania nowoczesnych technologii, podej- spodarki wyznacza zespół kontrolny, który ma mowanych przez zagranicznych dostawców w ramach umów offsetowych, będzie stano- 18 Vademecum…, op.cit. wiła jedną z płaszczyzn nawiązywania

Kwartalnik Bellona 1/2012 211 Technika i logistyka i rozszerzania przez podmioty PPO współ- towych zawartych przez Polskę nie powinny pracy międzynarodowej. zniechęcać do idei offsetu. Prawidłowo wyne- W związku z toczącą się w krajach człon- gocjowane umowy offsetowe i skuteczne eg- kowskich Unii Europejskiej dyskusją na te- zekwowanie ich wykonania nadal są bowiem mat przyszłości i kształtu offsetu, podjętą szansą na unowocześnienie polskiego przemy- w kontekście decyzji nr 2008/31 Rady Steru- słu, zwłaszcza zbrojeniowego. Wymaga to jed- jącej Europejskiej Agencji Obrony dotyczą- nak zasadniczych i kompleksowych zmian cej przyjętego Kodeksu postępowania w za- w całym systemie negocjowania umów offse- kresie offsetu (The Code of Conduct on Off- towych, ich zawierania i realizacji. Warto sets) jako części Międzyrządowego reżimu przedstawić opinię PLP na temat offsetu: stymulującego konkurencyjność europejskie- Jedynym środowiskiem, które kumuluje od lat go rynku obronnego (kodeks wszedł w życie doświadczenia związane z offsetem, a zarazem 1 lipca 2009 roku19), Ministerstwo Gospodar- wykazuje się pewną niezależnością, jest prze- ki dokonuje oceny dotychczasowego funkcjo- mysł lotniczo-zbrojeniowy. To do jego mena- nowania offsetu w Polsce oraz poszukuje roz- dżerów należy wywieranie nacisku na zmiany wiązań mających sprzyjać wspieraniu krajo- i formułowanie projektów odpowiednich dowego przemysłu obronnego. Celowi temu słu- kumentów. W umowach towarzyszących głów- ży opracowana w Ministerstwie Gospodarki nym kontraktom kluczowej roli nie odgrywają nowa Polityka offsetowa. Dokument ten ma budowane zbrojeniowe grupy produkcyjne, umożliwić zwiększenie efektywności realiza- w tym przede wszystkim BUMAR. Taka sytu- cji umów offsetowych oraz ułatwić krajowym acja dowodzi, że nie ma w Polsce jednolitej producentom włączenie się w proces budo- polityki gospodarczo-obronnej, do której pro- wy Europejskiej Bazy Technologiczno-Prze- wadzenia potrzebny byłby jeden ośrodek ko- mysłowej Sektora Obronnego (EDTIB). ordynujący całokształt działań w tej sferze. Innym ważnym celem, który ma być osią- Jego powstanie, od lat postulują, bezskutecz- gany dzięki umowom offsetowym, jest roz- nie, środowiska eksperckie, w tym Polskie Lob- wój gospodarki opartej na wiedzy. Chodzi by Przemysłowe, powołując się na wzory in- głównie o uzyskiwanie przez polskie zakła- nych państw. Gdyby taki ośrodek (Urząd ds. dy i instytuty naukowe nowych technologii Uzbrojenia) powstał, strona polska mogłaby oraz zleceń na prace badawczo-rozwojowe. zajmować dużo twardsze stanowisko w nego- Cele te są zbieżne z celami nowych regulacji cjacjach, uwzględniające rzeczywiste potrze- unijnych dotyczących offsetu. by armii i jej zaplecza gospodarczego. Tylko Krajowe działania podejmowane w związ- takie rozwiązanie może pozwolić na długofa- ku ze zobowiązaniami offsetowymi aktywnie lowe planowanie oraz prowadzenie skoordy- analizuje Polskie Lobby Przemysłowe im. nowanej polityki licencyjnej i offsetowej. Eugeniusza Kwiatkowskiego (PLP), Polska Interesujące są propozycje zmian w syste- Izba Producentów na rzecz Obronności Kraju mie zawierania i realizacji umów offsetowych oraz Stowarzyszenie Inżynierów i Techników przedstawione w trakcie zorganizowanej Mechaników Polskich. W opinii tych organów przez PLP konferencji20: Oceniając ogólnie, negatywne przykłady realizacji umów offse- umowy offsetowe zawierane w oparciu o usta-

19 Kodeks konstytuuje wiele zasad, które powinny być uwzględnione w porządkach prawnych poszczególnych członków Agen- cji. Większość wytycznych zaproponowanych w kodeksie znajduje odzwierciedlenie w obecnym polskim systemie prawnym oraz w praktyce. Realizacja wytycznej dotyczącej limitowania wartości offsetu do 100% wartości umowy dostawy będzie wyma- gała zmian w prawie polskim. 20 Stanowisko Ogólnopolskiej Konferencji pt. Ocena i propozycje doskonalenia systemu zawierania i realizacji umów offsetowych związanych z zakupem uzbrojenia dla Sił Zbrojnych RP, zorganizowanej 29 lutego 2008 roku w Warszawie przez Polskie Lobby Przemysłowe im. Eugeniusza Kwiatkowskiego, Polską Izbę Producentów na rzecz Obronności Kraju oraz Stowarzysze- nie Inżynierów i Techników Mechaników Polskich.

212 Kwartalnik Bellona 1/2012 Technika i logistyka wę z dnia 10 września 1999 r. (DzU z 1999 r. Promocja BIZ powinna stanowić oddzielny nr 80) łącznie z jej późniejszymi zmianami, przedmiot polityki gospodarczej państwa, nie zabezpieczają należycie rozwoju przemy- ujęty oddzielnymi regulacjami prawnymi; słu polskiego. Ich funkcje kompensacyjne — nakazanym ustawowo elementem w zakresie równoważenia zakupów uzbroje- umów offsetowych powinien być „bilans nia i sprzętu wojskowego odpowiednim wzro- ustaleń kompensacyjnych” zawartych stem eksportu krajowego nie zostały ustawo- w umowie offsetowej. Bilans ten powinien wo ujęte jako element zobowiązań offseto- wymiernie i jednoznacznie (bez mnożników wych. Ponadto treści ustawy pozwalają na offsetowych) prezentować efekt wykonania ujmowanie zobowiązań, które mogą być umowy offsetowej z punktu widzenia salda sprzeczne z interesem gospodarki polskiej. obrotów towarowych Polski z zagranicą. Zo- Dotyczy to szczególnie sprzedaży udziałów bowiązania offsetowe w przemyśle obron- i pakietów akcji przedsiębiorstw Skarbu Pań- nym powinny w większym stopniu uczestni- stwa. Konieczna jest zatem nowelizacja oma- czyć w eliminowaniu utrzymujących się de- wianej ustawy i ujęcie w niej następujących ficytów w obrotach handlowych Polski postanowień: z zagranicą. Do ustawowych zobowiązań off- — znowelizowana ustawa powinna usta- setowych należałoby zatem włączyć zobo- lać, że zamówienie przetargowe na dostawy wiązanie dostawcy uzbrojenia lub sprzętu uzbrojenia i sprzętu wojskowego powinno wojskowego do podjęcia współpracy koope- zawierać przedmiot oraz warunki zakupu racyjnej z przedsiębiorstwami polskiego uzbrojenia i sprzętu wojskowego oraz rów- przemysłu obronnego oraz do podjęcia za- nocześnie oczekiwane przez stronę polską kupów w przemyśle polskim powiększają- zobowiązania offsetowe. Projekt oferty off- cych wolumen eksportu polskiego; setowej powinien być autorstwa strony pol- — negocjacje, a później rozliczenia i oce- skiej; na stopnia realizacji zawartych umów offse- — w zawieranych w przyszłości umowach towych, powinny być dokonywane w sposób offsetowych strona polska powinna dążyć do kompleksowy z udziałem przedstawicieli pol- zawarcia w nich przede wszystkim takich zo- skich przedsiębiorstw, zwłaszcza zbrojenio- bowiązań, które zapewnią pozyskanie od dowych, których dotyczą będące ich przedmio- stawców najnowocześniejszych technologii tem zobowiązania; oraz tzw. polonizację, czyli stopniowe uru- — obliczając wartość offsetu, należy brać chomienie produkcji w Polsce jak najwięk- pod uwagę nie tylko kwoty podawane przez szej liczby elementów i części zakupionego offsetodawcę, ale i straty, które powoduje jego za granicą uzbrojenia lub sprzętu wojskowe- działalność; wszystkie te dane powinny być go (tu jako pozytywny przykład należy podać szczegółowo weryfikowane; offset związany z kołowym transporterem — do rozliczenia i oceny realizacji umów opancerzonym „Rosomak” ); offsetowych powinni być włączeni również — należy przeanalizować i upowszechnić eksperci i rzeczoznawcy z pozarządowych wśród innych przedsiębiorstw pozytywne organizacji technicznych i gospodarczych; doświadczenia z realizacji offsetu w Zakła- — okresy realizacji umów offsetowych dach Mechanicznych MESKO S.A; winny być krótsze niż obecnie obowiązujące, — bezpośrednie inwestycje zagraniczne a rozliczenie ich za mijający rok powinno być (BIZ), polegające na zakupie przedsiębior- zatwierdzane przez Radę Ministrów, przy stwa bądź zakupie pakietów akcji, powinny czym niezatwierdzenie rozliczenia danej umo- być ustawowo wyłączone z zestawu „zobo- wy powinno oznaczać jej renegocjację lub wiązań” zawartych w umowach offsetowych. unieważnienie wraz z kontraktem podstawo-

Kwartalnik Bellona 1/2012 213 Technika i logistyka wym. Offsetodawca powinien być o tym za- dze konkursu do realizacji odpowiadał Komi- wiadomiony oficjalnie, za pośrednictwem sto- tet Badań Naukowych21. Po zlikwidowaniu go sownego pisma. Po przyjęciu przez Radę powołano przy ministrze nauki i szkolnictwa Ministrów corocznego sprawozdania z reali- wyższego22 nowy organ – Radę Nauki23. Dzia- zacji offsetu winno być ono upublicznione; łała ona do końca 2010 roku. Zastąpiło ją Na- — w stosunku do osób odpowiedzialnych za rodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR), niewłaściwą realizację umów offsetowych po- które jest państwową osobą prawną powołaną winny być stosowane sankcje dyscyplinarne; do wykonywania zadań z dziedziny polityki — preoffset powinien być zgłoszony do naukowej i innowacyjnej państwa. NCBiR Ministerstwa Gospodarki w momencie jego działa od 1 lipca 2007 roku na mocy Ustawy powstania, a nie w momencie zawierania z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Cen- umowy dostawy; trum Badań i Rozwoju (DzU z 2010 r. nr 96, — umowa offsetowa winna być bezwzględ- poz. 616). Odpowiada za zarządzanie i reali- nie realizowana, a zamiana zobowiązań może zację strategicznych programów badań nauko- nastąpić wyłącznie za zgodą Rady Ministrów wych oraz prac rozwojowych, które bezpośred- i nie może dotyczyć przypadkowych inwesty- nio przekładają się na rozwój innowacyjności, cji przejętych przez offsetodawcę. oraz sprawuje nadzór nad zamawianymi pro- Ponadto postulujemy przeprowadzenie jektami badawczymi. okresowych, co kilka lat, kompleksowych W ramach projektów badawczych (ich kontroli przez Najwyższą Izbę Kontroli (NIK) strukturę i podział finansowy przedstawiono prawidłowości zawarcia i stopnia realizacji na rysunku 2). Polska finansuje projekty: wła- zawartych umów offsetowych związanych sne (zwykłe, habilitacyjne, promotorskie), z „Planem zakupów uzbrojenia i sprzętu woj- rozwojowe i celowe, natomiast Unia Euro- skowego na potrzeby Sił Zbrojnych RP”. pejska jest odpowiedzialna za 7. Program Należy zwrócić uwagę na szczególną wymo- Ramowy (7PR), Program Operacyjny Inno- wę proponowanych regulacji w zakresie off- wacyjna Gospodarka (PO IG) oraz za pro- setu. Spełnienie tych wymagań umożliwi PPO gram AGIS Prevention of fight againts crime nie tylko rozwój technologiczny i gospodar- (Zapobieganie i zwalczanie przestępczości). czy, lecz także będzie stanowiło prawne za- W dalszej części artykułu zostaną omówione bezpieczenie w przyszłości interesów tej gru- możliwości wykorzystania wymienionych py sektora przemysłu gospodarki narodowej. projektów badawczych przez PPO. Zadanie badawcze zgłoszone przez wyko- Realizacja projektów badawczych nawcę i przewidziane do rozwiązania w okre- szansą na stosowanie nowych ślonym czasie na określonych warunkach rozwiązań konstrukcyjnych nazywa się własnym projektem badawczym24. i planistycznych przez PPO Obejmuje on badania podstawowe z określo- nej dyscypliny lub badania interdyscyplinar- W Polsce do 2005 roku za koordynowanie ne. Wśród własnych projektów badawczych projektów badawczych i kierowanie ich w dro- osobną grupę stanowią projekty habilitacyj-

21 Komitet Badań Naukowych był naczelnym organem administracji rządowej do spraw polityki naukowej i naukowo-technicznej państwa, działającym na podstawie Ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o Komitecie Badań Naukowych (DzU z 2001 r. nr 33, poz. 389). 22 Minister nauki i szkolnictwa wyższego kieruje takimi działami administracji rządowej, jak nauka i szkolnictwo wyższe oraz jest dysponentem środków budżetowych przeznaczonych na badania naukowe finansowane przez państwo. 23 Rada Nauki jest organem opiniodawczo-doradczym ministra właściwego do spraw nauki, powołanym na podstawie Ustawy z dnia 8 października 2004 r. o zasadach finansowania nauki (DzU nr 238, poz. 2390 ze zm.). 24 Podstawa prawna: Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (DzU z 2010 r. nr 96 poz. 615) i Rozporzą- dzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 22 stycznia 2008 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków finansowych na naukę przeznaczonych na finansowanie projektów badawczych (DzU z 2008 r. nr 21, poz. 126).

214 Kwartalnik Bellona 1/2012 Technika i logistyka ne. Ich tematykę określa wnioskodawca, ce- Wniosek o finansowanie projektu rozwo- lem tych projektów zaś jest przeprowadzenie jowego może złożyć jednostka naukowa oraz badań niezbędnych do przedstawienia rozpra- konsorcjum naukowo-przemysłowe. wy habilitacyjnej25. Według podobnych za- Minister nauki i szkolnictwa wyższego ma sad są realizowane projekty promotorskie, obowiązek przynajmniej raz w roku ogłosić których celem jest przygotowanie rozprawy w dzienniku o zasięgu ogólnokrajowym oraz doktorskiej. Pozostałe własne projekty ba- na stronach internetowych obsługującego go dawcze są kwalifikowane jako zwykłe. urzędu komunikaty o możliwości składania Wszystkie typy projektów podlegają proce- wniosków o przyznanie środków finansowych durze konkursowej. Własne projekty badaw- na naukę, przeznaczonych na finansowanie cze są realizowane przez ośrodki naukowe projektów rozwojowych. W komunikacie i jednostki badawczo-rozwojowe. Ponieważ o naborze wniosków w sprawie projektów jest tego typu projekty badawcze nie mogą być podany zakres tematyczny zgłaszanych pro- realizowane przez PPO, nie zostaną szcze- jektów oraz termin składania wniosków27. gółowo omówione w niniejszym artykule. Należy posługiwać się wzorem wniosku okre- Projektem rozwojowym26 nazywa się pro- ślonym w załączniku nr 1 do Rozporządze- jekt ukierunkowany na wykonanie zadania ba- nia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego dawczego stanowiącego podstawę do zasto- z dnia 18 lutego 2008 r. w sprawie kryteriów sowań praktycznych. Finansowanie projek- i trybu przyznawania oraz rozliczania środ- tów rozwojowych obejmuje badania przemy- ków finansowych na naukę przeznaczonych słowe i prace rozwojowe prowadzone w ra- na finansowanie projektów rozwojowych. mach projektów własnych o tematyce okre- W początkowym etapie wypełnia się tylko ślonej przez wnioskodawcę oraz realizowa- część A wniosku – w trzech egzemplarzach nych z inicjatywy ministra. i w formie elektronicznej. Po zakwalifikowa-

Rys. 2. Możliwości finansowania projektów badawczych przez Polskę i UE – sugerowane rozwiązania

25 Ustawa z 14 marca 2003r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (DzU nr 65, poz. 595). 26 Podstawa prawna: Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (DzU z 2010 r. nr 96 poz. 615) i Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 18 lutego 2008 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków finansowych na naukę przeznaczonych na finansowanie projektów rozwojowych (DzU z 2008 r. nr 38, poz. 216). 27 T. Nalepa, C. Sochala: Wsparcie rozwoju przemysłowego potencjału…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 1/2012 215 Technika i logistyka niu przez urząd obsługujący ministra wnio- Budżet programu wynosi około 54 mld euro. sek jest uzupełniany i poddawany dalszej pro- 7PR spełnia rolę instrumentu finansowego cedurze konkursowej (część B wniosku – służącego do osiągnięcia celu założonego załącznik nr 2). Szczegółowe zasady uczest- przez Radę Europejską – przekształcenia UE niczenia w konkursie, zawierania umów oraz w najbardziej konkurencyjną i dynamiczną realizacji i rozliczenia projektów rozwojo- gospodarkę na świecie, opartą na wiedzy, wych zostały podane w wymienionym roz- zdolną do zapewnienia trwałego wzrostu go- porządzeniu ministra. spodarczego, stworzenia liczniejszych i lep- Projektem celowym28 nazywa się przedsię- szych miejsc pracy oraz zagwarantowania wzięcie przewidziane do realizacji w ustalo- większej spójności społecznej. Realizację nym okresie na określonych warunkach, pro- tego przedsięwzięcia w ramach 7PR zaplano- wadzone przez przedsiębiorcę lub inny pod- wano w takich obszarach tematycznych, jak: miot zdolny do bezpośredniego zastosowa- 1. Zdrowie. nia wyników projektu w praktyce. Wnioski 2. Żywność, rolnictwo, rybołówstwo i bio- w sprawie projektów celowych składa się jako technologia. odpowiedź na ogłoszenie przez ministra 3. Technologie informacyjne i komunika- w dzienniku o zasięgu ogólnopolskim, na stro- cyjne. nie internetowej obsługującego go urzędu 4. Nanonauki, nanotechnolgie, materiały oraz w Biuletynie Informacji Publicznej ko- i nowe technologie produkcyjne. munikatu o rozpoczęciu naboru wniosków 5. Energia. o finansowanie projektów celowych. Wzór 6. Środowisko (łącznie ze zmianami kli- wniosku został określony w załączniku nr 1 matycznymi). do rozporządzenia. Wniosek należy złożyć 7. Transport (łącznie z aeronautyką). w dwóch egzemplarzach oraz w formie elek- 8. Nauki społeczno-ekonomiczne i huma- tronicznej. Reguły konkursu oraz zasady i tryb nistyczne. oceny wniosków, zawierania umów i ich roz- 9. Przestrzeń kosmiczna. liczania są podane w rozporządzeniu mini- 10. Bezpieczeństwo. stra z 12 lutego 2010 roku. Do szczególnych projektów z tego obsza- W projektach finansowanych ze środków ru finansowanych przez UE można zaliczyć: 7PR mogą brać udział osoby fizyczne oraz 7. Program Ramowy (7PR) w zakresie badań osoby prawne, powołane na mocy prawa kra- i rozwoju technologicznego, Program Ope- jowego obowiązującego w miejscu ich sie- racyjny Innowacyjna Gospodarka oraz pro- dziby, na mocy prawa wspólnotowego lub gram wsparcia opracowany przez Unię Eu- prawa międzynarodowego. Wydaje się, że ropejską: Prevention of fight against crime – obszar zainteresowań wskazanych w punk- Priority 8: Implementation of the EU Action tach 3, 4, 7 i 10 będzie najbardziej zbieżny Plan on the security of explosives29. tematycznie z profilem przedsiębiorców PPO. Program 7PR stanowi mechanizm finanso- Projekty są finansowane z użyciem kilku sys- wania i kształtowania badań naukowych na temów (decyzja o powołaniu 7PR – Aneks poziomie europejskim. Ma być zrealizowa- III). Wszystkie dokumenty zostały udostęp- ny w ciągu siedmiu lat – w latach 2007–2013. nione w Internecie30.

28 Podstawa prawna: Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (DzU z 2010 r. nr 96 poz. 615) i Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lutego 2010 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków finansowych na naukę przeznaczonych na finansowanie projektów celowych (DzU nr 31 poz. 161). 29 T. Nalepa, C. Sochala: Wsparcie rozwoju przemysłowego potencjału…, op.cit. 30 Zob.: serwis Europa: http://ec.europa.eu/research/fp7/documents_en.htm; serwis CORDIS: http://cordis.europa.eu/fp7/dc/ index.cfml/.

216 Kwartalnik Bellona 1/2012 Technika i logistyka

W latach 2004–2006 obowiązywał Sekto- Działanie 1.1, obejmujące wzmocnienie rowy Program Operacyjny Wzrost konkuren- instytucji wspierających działalność przedsię- cyjności przedsiębiorstw na lata 2004–2006 biorstw, zawierało między innymi poddzia- (SPO-WKP), który określał zasady wsparcia łanie 1.1.1, dotyczące wsparcia instytucji oto- Polski funduszami strukturalnymi Unii Euro- czenia biznesu zrzeszonych w sieci KSU, pejskiej. natomiast działanie 1.2, dotyczące zwiększe- Istnieje siedem programów współfinanso- nia dostępności do zewnętrznego finansowa- wanych z funduszy strukturalnych: nia inwestycji przedsiębiorców, zawierało — SPO-WKP (Program Konkurencyj- między innymi poddziałanie 1.2.3, które obej- ność); mowało wspieranie powstawania funduszy — Sektorowy Program Operacyjny Roz- kapitału zalążkowego typu seed capital. wój zasobów ludzkich (SPO-RZL); Z kolei działanie 2.2, dotyczące wsparcia kon- — Zintegrowany Program Operacyjny kurencyjności produktowej i technologicznej, Rozwoju Regionalnego (ZPORR); zawierało między innymi poddziałanie 2.2.2, — Sektorowy Program Operacyjny Re- obejmujące wsparcie w zakresie internacjo- strukturyzacja i modernizacja sektora żyw- nalizacji przedsiębiorstw. nościowego oraz rozwój obszarów wiejskich Wymienione poddziałania SPO-WKP sta- (SPO-ROL); nowiły podstawę do złożenia wniosków — Sektorowy Program Operacyjny Rybo- o dotację. Za ich realizację odpowiadało Mi- łówstwo i przetwórstwo ryb (SPO-Ryby); nisterstwo Gospodarki. 29 czerwca 2010 roku — Sektorowy Program Operacyjny Trans- odbyło się ostatnie posiedzenie Komitetu port (SPO-Transport); Monitorującego Sektorowy Program Opera- — Program Operacyjny Pomoc technicz- cyjny Wzrost konkurencyjności przedsię- na (PO-PT). biorstw. Wymiernym efektem realizacji tego programu było zrealizowanie 15 tys. projek- Program Konkurencyjność (SPO-WKP) tów, wprowadzenie blisko 15 mld złotych do dawał przedsiębiorcom – mikroprzedsiębior- gospodarki oraz powstanie ponad 62 tys. no- stwom, firmom należącym do sektora małych wych miejsc pracy31. i średnich przedsiębiorstw (MSP) oraz dużym Na lata 2007–2013 zaplanowano Program przedsiębiorstwom należącym do różnych Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO branż – największą liczbę instrumentów IG). Jest on skierowany przede wszystkim do wsparcia oraz instrumentów wsparcia dla in- przedsiębiorców, którzy zamierzają realizo- stytucji otoczenia biznesu. Składał się wać innowacyjne projekty związane z bada- z dwóch osi priorytetów: niami i rozwojem, nowoczesnymi technolo- — priorytet I: rozwój przedsiębiorczości giami, inwestycjami o dużym znaczeniu dla i wzrost innowacyjności dzięki wzmocnieniu gospodarki lub z wdrażaniem i stosowaniem instytucji otoczenia biznesu; technologii informacyjnych oraz komunika- — priorytet II: bezpośrednie wsparcie cyjnych32. przedsiębiorstw. W ramach PO IG przedsiębiorcy otrzymują W zakresie priorytetu I wyróżniono dzia- kompleksowe wsparcie projektu w każdej łanie 1.1 i 1.2, a w zakresie priorytetu II – fazie jego realizacji. Wszelkich informacji działanie 2.2. udziela przedsiębiorcy instytucja wprowa-

31 Ostatnie posiedzenie Komitetu Monitorującego Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw. http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/Wiadomosci/SPO++WKP/ostatnie_posiedzenie_km_SPOWKP_300610.htm [dostęp: 30.10.2010]. 32 T. Nalepa, C. Sochala: Wsparcie rozwoju przemysłowego potencjału…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 1/2012 217 Technika i logistyka dzająca, będąca dla niego instytucją bezpo- e) 4.4 – Nowe inwestycje o wysokim po- średniego kontaktu. Wyznaczono instytucje tencjale innowacyjnym; pośredniczące, które odpowiadają za po- f) 4.5 – Wsparcie inwestycji o dużym zna- szczególne osie priorytetów. Są to: czeniu dla gospodarki; a) I-II Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa g) 6.5 – Promocja polskiej gospodarki na Wyższego (MNiSW); rynkach międzynarodowych. b) III-VI Ministerstwo Gospodarki (MG); We wrześniu 2010 roku PARP ogłosiła c) VII-VIII Ministerstwo Spraw We- pierwszą aplikacyjną rundę konkursu projek- wnętrznych i Administracji (MSWiA). tów w ramach działania 1.4. Przewiduje się Instytucją zarządzającą jest Ministerstwo dofinansowanie projektów celowych w czę- Rozwoju Regionalnego. Wśród instytucji ści obejmującej badania przemysłowe lub wdrażających są: prace rozwojowe34. Przedsiębiorcy PPO sta- a) Ośrodek Przetwarzania Informacji rający się o dofinansowanie w ramach dzia- (OPI) – działanie 1.3, poddziałanie 1.1.1; łania 1.4 i 4.1 (działania te uzupełniają się) b) Polska Agencja Rozwoju Przedsiębior- powinni wypełnić wniosek zarówno w czę- czości (PARP) – działania: 1.4, 3.1, 3.3, 4.1, ści badawczej, jak i wdrożeniowej. Dofinan- 4.2, 4.4, 5.1, 5.2, 5.3, 5.4, 6.1, 8.1 i 8.2; sowanie części badawczej obejmuje koszty c) Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) poniesione w zakresie tej części i podczas jej – działanie 4.3; realizacji, w tym wynagrodzenie osób reali- d) Polska Agencja Turystyczna (PAT) – zujących projekt, zakup lub używanie sprzę- działanie 6.4; tu i aparatury, amortyzację budynków, naby- e) Ministerstwo Gospodarki – działanie cie wartości niematerialnych i prawnych, za- 4.5, poddziałanie 6.2.2. kup badań i usług doradczych oraz koszty Działania 1.2, 2.1, 2.2, 2.3, 3.2, 6.3 i 6.5 są operacyjne i ogólne. wdrażane przez instytucje pośredniczące. W części badawczej należy wyróżnić ba- Naszym zdaniem, w obszarze zaintereso- dania przemysłowe i prace rozwojowe. wania przedsiębiorstw PPO znajdują się na- W części wdrożeniowej koszty, które kwali- stępujące działania: fikują się do objęcia dotacją, dotyczą: prze- a) 1.4 – Wsparcie projektów celowych; niesienia prawa własności budynku lub bu- b) 3.1 – Inicjowanie działalności innowa- dowli, kosztu wytworzenia/zakupu środków cyjnej; trwałych, nabycia robót i materiałów budow- c) 4.1 – Wsparcie wdrożeń wyników prac lanych oraz zakupu wartości niematerialnych B+R33; i prawnych w formie, na przykład, patentów d) 4.2 – Stymulowanie działalności B+R czy licencji35. przedsiębiorstw oraz wsparcie w zakresie Na uwagę zasługuje również działanie 4.5, wzornictwa przemysłowego; w którego ramach pomoc finansowa może być

33 W ramach prac badawczo-rozwojowych wyróżniono: a) badania przemysłowe – planowe badania mające na celu pozyskanie nowej wiedzy, która może być bezpośrednio przydatna do opracowania nowych produktów, procesów lub usług albo do znacznego udoskonalenia istniejących; b) badania przedkonkurencyjne – przekształcanie wyników badań przemysłowych na plany, założenia lub projekty nowych, zmodyfikowanych lub udoskonalonych produktów, włączając w to wykonanie prototypu nieprzy- datnego komercyjnie. Badania te nie obejmują rutynowych lub okresowych zmian, dokonywanych w istniejących produktach, liniach produkcyjnych, procesach produkcyjnych, usługach i innych działaniach, nawet jeśli te zmiany stanowią usprawnienie. Natomiast definicja ujęta w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości (MSR) została określona z myślą o praktycznym zaspokajaniu potrzeb w tym obszarze. Zgodnie ze standardem MSR 38 prace rozwojowe są określane jako praktyczne zastosowanie odkryć badawczych lub też osiągnięć innej wiedzy w planowaniu lub projektowaniu produkcji nowych lub znacznie udoskonalonych materiałów, urządzeń, produktów, procesów technologicznych, systemów lub usług, które ma miejsce przed rozpoczęciem produkcji seryjnej lub zastosowaniem. 34 R. Grzesiński: Jesienna szansa dla beneficjentów. „Biuletyn Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka” 2010 t. 9 nr 3, s. 4–5. http://www.poig.gov.pl/dzialaniapromocyjne/Documents/innowacyjni_3_2010.pdf [dostęp: 31.10.2010]. 35 E. Wolińska: Jak finansować prace badawczo-rozwojowe. „Gazeta Prawna” [on-line], 21.05.2009 r. http://biznes.gazetapraw- na.pl/artykuly/319506,jak_finansowac_pracze_badawczo_rozwojowe.html [dostęp: 2.12.2010].

218 Kwartalnik Bellona 1/2012 Technika i logistyka udzielana przedsiębiorcy na nową inwesty- przed groźbą ataków z użyciem urządzeń cję, szkolenia specjalistyczne oraz usługi do- wybuchowych. Cele te postanowiono osiągać radcze świadczone przez doradców zewnętrz- w obszarze zapobiegania przestępstwom nych. Poddziałanie 4.5.2 (Wsparcie inwesty- z użyciem materiałów wybuchowych (secu- cji w sektorze usług nowoczesnych) daje rity), a nie jak dotychczas w sferze bezpie- możliwość dofinansowania planów spółek czeństwa stosowania (safety). dotyczących rozwoju lub utworzenia w struk- Aby w pełni móc realizować wspomniane turze centrum badawczo-rozwojowego, tak założenia, UE wspiera projekty prowadzone zwanego centrum B+R. Maksymalna wyso- w ramach priorytetowych kierunków badań kość dofinansowania w ramach tego poddzia- naukowych, obejmujących38: łania wynosi 70% kosztów kwalifikowanych. — improwizowane ładunki wybuchowe; Wnioski można składać bezpośrednio w sie- — wykrywanie materiałów wybucho- dzibie Ministerstwa Gospodarki lub drogą wych oraz prekursorów (wykrywalność pocztową. Poddziałanie 4.5.2 odróżnia się od przed wybuchem oraz zidentyfikowanie po innych tym, że aplikacje są przyjmowane wybuchu); w ramach naboru ciągłego – bez ogłaszania — wykrywanie improwizowanych ładun- rund aplikacyjnych. Warunkiem, który kwa- ków wybuchowych na lotniskach; lifikuje przedsiębiorcę do złożenia projektu — inhibitory, które mogą być dodawane w ramach konkursu do poddziałania 4.5.2 do prekursorów. i zarazem determinuje uzyskanie wsparcia, Oczywiście nie jest to lista zamknięta – jest utworzenie dziesięciu nowych miejsc Polska może i powinna zgłosić bezpośred- pracy w ramach tworzonego centrum B+R, nio do Komisji Europejskiej inne kierunki a także utrzymanie ich przez czas trwania badań. projektu36,. O znaczeniu problemu szeroko rozumiane- Inną formą wsparcia przedsiębiorców go bezpieczeństwa oraz przeciwdziałania umożliwiającą ich rozwój mogą być działa- aktom terroryzmu świadczy budżet UE na lata nia Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeń- 2007–2013, przeznaczony na projekty z dzie- stwa. Jednym z priorytetów Unii jest walka dziny ochrony infrastruktur krytycznych oraz z terroryzmem i zapewnienie szeroko rozu- przeciwdziałania skutkom terroryzmu, wyno- mianego bezpieczeństwa obywateli. W ten ob- szący 137,40 mld euro. szar działań wpisuje się firmowany przez W celu zoptymalizowania rozwiązań przy- Komisję Europejską Europejski plan działań jęto do konkursów projekty dotyczące: na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa mate- — wzmacniania współpracy między pań- riałów wybuchowych (Action Plan on Enhan- stwami oraz między odpowiedzialnymi jed- cing the Security of Explosives). Plan obej- nostkami; muje następujące obszary zainteresowań37: — działań monitorujących i analitycznych; ochronę infrastruktur krytycznych, terroryzm — wymiany informacji; radiologiczny, terroryzm biologiczny oraz — szkoleń; materiały wybuchowe. — wymiany ekspertów. UE dąży do zwalczania wykorzystania Na wymienione projekty przewidziano urządzeń wybuchowych przez terrorystów na wsparcie w formie dotacji (grantów) i zamó- terenie UE oraz do ochrony społeczeństwa wień publicznych.

36 http://www.mg.gov.pl/fundusze/POIG/Dzialania/Dzialanie+45/Dokumenty+dla+wnioskodawcow [dostęp: 2.12.2010]; E. Wo- lińska: Jak finansować prace badawczo-rozwojowe…, op.cit. 37 T. Nalepa, C. Sochala: Wsparcie rozwoju przemysłowego potencjału…, op.cit. 38 Ibidem.

Kwartalnik Bellona 1/2012 219 Technika i logistyka

UE określiła następujące ogólne warunki — Opracowanie metodologii oceny stanu udzielania dotacji39: bezpieczeństwa zapór wodnych (210 tys. — maksymalnie dofinansowanie w wyso- euro); kości 70% (95% w szczególnie umotywowa- — Analiza wytrzymałości budynków wo- nych przypadkach); bec ataków terrorystycznych z użyciem ma- — minimalny poziom dofinansowania: teriałów wybuchowych (509 tys. euro); 50 tys. euro; — Opracowanie regionalnej strategii — projekty nie mogą być ukończone; ochrony infrastruktur krytycznych w regio- — czas realizacji projektu nie może przenie Morza Bałtyckiego. kraczać trzech lat40. Określono również podmioty, które mogą Oto wybrane projekty (z uzyskanymi w ich się ubiegać o wsparcie – tzw. dostęp do pro- ramach kwotami dotacji), które zostały za- gramu. Dostęp do programu jest otwarty dla kwalifikowane do udzielenia wsparcia: organów i organizacji mających osobowość — Opracowanie metodologii oceny prawną, z siedzibą w państwach członkow- współzależności między infrastrukturami skich, a także dla organów i organizacji na- w sektorze informatycznym oraz energetycz- stawionych na osiąganie zysku, spełniających nym (526 tys. euro); warunek występowania w konsorcjum z or- — Zapory wodne – zagrożenie terrory- ganizacjami nienastawionymi na osiąganie styczne (54 tys. euro); zysku lub z organizacjami państwowymi. — Wdrożenie systemu SCEPYLT w UE Uważamy, że badania dotyczące sfery bez- (750 tys. euro); pieczeństwa w zakresie materiałów wybucho- — Europejskie lotniska w obliczu zagro- wych mają szczególne znaczenie, dlatego też żenia terrorystycznego (51 tys. euro); rekomendujemy ten program PPO.

39 Ibidem. 40 Wszelkie informacje: http://ec.europa.eu/justice_home/funding/isec/funding_isec_en.htm/ oraz na stronach KE.

220 Kwartalnik Bellona 1/2012 ATC simulators and flight trainers – medium to increase the safety of air traffic control

Symulacje wirtualne to nowy obszar szkolenia. Wizualny System Informacji (LETVIS) musi spełniać wysokie wymagania, m.in. zapewniać połączenie z wirtualnymi symulatorami lotów maszyn MiG-29, TL-39 i Mi-17 oraz z symulatorami rekonfigurowalnymi. Połączenie symulatora LETVIS z jednostkami powietrznymi, symulatorami rekonfigurowalnymi, wirtualną wieżą kontroli lotów oraz centralnym modułem naprowadzania umożliwi powstanie platformy do tworzenia symulacji powiązanych, pozwalających na wspólne szkolenie kontrolerów lotów i pilotów.

Introduction Specialized subjects can be taught Prof. dr hab. in the classrooms primarily deter- FRANCISZEK Air traffic control (ATC) is a mined for those subjects. OLEJNIK specific field of activities requiring It is more difficult to manage the Dziekan Wydziału both, precise and fast reactions. To practical preparation. That cannot Lotnictwa Uniwersytetu meet the mentioned qualities, the- work without a flight simulator. Technicznego w Koszycach. re is a demand for a kind of com- The Slovak Armed Forces (SAF) Specjalność naukowa: fort that enables to all the ATC are using Air Visual Information matematyka, members maximal concentration System (AVIS) as a flight simula- aeronautyka. on responsible and safe accompli- tor. Also, AVIS is used – via its shment of the job. various modules – for the AIC it- There is a need to realize all self. The system is primarily used kinds of training using the ATC on for radiolocation data capturing, credible and certified simulators their processing and distribution of the type „Real High – fidelity in order to commission tasks of the Simulator” (R Hi Fi Sim) or simi- Air Traffic Services, and the ones lar ones. That is crucial for the that are related to Command and ATCs not to catch or get bad ha- Control of Active Means of both, bits, as well as not to acquire skills the Air Force and the Air Defence that are different from the real si- (AD). It is clear that no simulator Prof. dr hab. tuation. is able to replace a real training. FRANCISZEK A multimedia laboratory equip- However, and undoubtedly, it has ADAMCZYK ped with a projector, a computer become its integral part. Basic and Prodziekan Wydziału that is able to process multimedia following training of an ATC are Lotnictwa Uniwersytetu data in real time, and an internet the first moments of using the si- Technicznego w Koszycach. access to watch the real Air Traf- mulator as a teaching device. The Specjalność naukowa: fic is enough to meet the goals of ATC is memorizing and adopting elektrotechnika. ATCs´ theoretical preparation. real phraseology, as well as one is

Kwartalnik Bellona 1/2012 221 W innych armiach getting routine that will simplify one’s transi- B. there has been a local eventuality for tion to real operation conditions. We can de- training at the Ground Control Interception pict the importance of the Maintaining Simu- (GCI) in the town of Zvolen since 2004. The lation Training that is still not the preferred existing training system is being used at all kind of training within the SAF. It is aimed at kinds of the Operational Air Campaign Ra- keeping the high standard (respective at eli- dio Navigation Commanders training. It ena- mination of bad routines) of an ATC during bles the simulated flights management at both, the period of low flights frequency, not tal- autonomous and manual modes, via empha- king about practising procedures for special sizing the individual navigation methods. flight situations and other activities that may There is no vision of future perspective on occur during „live” operations rarely, but it is more extensive upgrading of the equipment really difficult to simulate them without the itself. violation of flights safety. C. in 2010 there was an ATC simulator (Sim Mil) installed at the Armed Forces Aca- Current level in ATC training demy of Gen. M. R. Stefanik and its construction was divided into several stages, so that The existing choice of simulators being the final phase would meet the conditions of used for training ATC: the simulator type R Hi Fi Sim. This (Sim A. simulator AVIS (Air Visual Information Mil) simulator will provide complex functions System) administrated by Faculty of Aeronau- for the SAFs Air Force staff training. Among tics, Technical University Kosice, that was the staff there are Radar ATC Controllers, directly conceived as a simulator for ATCs. Tower and Radar controllers, Army Airfield Training of the Air Forces ATCs was running (AAF) Command and Control operators and, there till 2006. There being no upgrade since of course, the pilots themselves. The goal of that simulator’s construction it has become the above mentioned activities is based on cre- out of date. According to its history and gra- ation of a complex workstation to provide high ding demands to provide complex training of level training for the SAFs ATCs. The centre ATCs nowadays, the use of that simulator is will allow practicing a variety of trainings restricted to a certain extent. In this year the while keeping the valid international regula- Faculty has expanded their possibilities and tions in compliance with the Joint Air Recon- purchased new ATC simulator, the configu- naissance (JAR) norms. ration is: Also, it will guarantee a high quality and — one station for radar data display (RDD), complex training, oriented to the local condi- — one station for instructor, where imple- tions, with short-term courses aimed at prac- mented pseudo-pilot module is. tical training, that would become the base of Nowadays simulator is in its basic version, an ATC preparation. work stations are not set into working tables The main task of simulation on Sim Mil is and there is no module for after action re- to obtain basic practical, pre-qualified, quali- view. Present configuration is fully satisfac- fied and maintaining training. The simulation tory for the Faculty, but does not meet the of unusual and extreme situations to broaden conditons of the simulator by standards of and sustain practical skills of the SAFs ATC ATC. In the future should it be designed to staff is being included, too. To keep control- upgrade the previously established simula- lers´ routines and their following upgrading, tor and link these two systems, which would it is necessary to take a kind of practical tra- be largely to provide training possibilities ining, that is crucial not only from the point expanded ATC. of view of their own experience. We cannot

222 Kwartalnik Bellona 1/2012 W innych armiach skip that step, due to the recommendation of AVIS workstations, that are being used wi- the EUROCONTROL programmes, concer- thin the Slovak Air Forces (SAFs): ning Air Traffic Control safety. — data examination at the system confi- The architecture of the Sim Mil system is guration upgrading (e.g. air traffic service air- modular, in order not to restrict the number space allocation), so as at changes in both, of pseudo-pilots, parallel independent exer- radar data processing and planned flight data, cises or modes of data input/output. and software customizing – all that preceding The system configuration enables to con- the implementation of the above mentioned duct the training of: into the real operations, — 16 pseudo-pilots, — development and checkout of user in- — 2 independent exercises. terface changes, There is a facility of — engineering simulation, technical and — 250 system targets reliability tests, and verification of the func- — 8 radars tionality of the workstations, while being for each exercise. upgraded and innovated. Sim Mil is designated for training at the following types of ATC and Ground Control How to achieve interactivity workstations within the AFs of the Slovak of ATC training process Armed Forces: — ATC of the Operational Air Traffic Air traffic control simulators are ranked (OAT) sector at the Area Control Centre among high level financial investments. Thus, (ACC), it is crucial to divide the new modules incor- — ATC at the workstation Tower (TWR), poration, as well as the enhancement and in- — Radar and Approach (APCH) Control- terconnection with other simulators, that are lers at the Radar Centre (RC), using virtual reality, to several stages. Conse- — Air Traffic Controller at the Ground quently, step by step, a so-called „Air training Control Interception (GCI). centre” would be established as a complex The Centre provides one workplace for system. We might it divide into several sta- each of mentioned ATC centres with the po- ges: ssibility of a radio communication using vo- — 3D display installation to perform to- ice communication via aeronautical locations wer controllers training, simulated air radio networks, as well as an — the above mentioned stage would not alternate device, type Frequentis. deal with tower approximation; the TWR Simulated air situation is being generated would be supplied by a 3D display view via by the simulator, where, except the simulation huge LCD screens that would enable to si- server, the following modules are available: mulate view from any of predefined Control — pseudo-pilots modules towers. Such interconnection would be able — instructors modules, to simulate both, day and night modes, the — modules for planning military air traf- sunset, low visibility as well as wide range of fic operations, weather conditions, such as rain, fog and snow. — modules for completion an objective The training at the above mentioned type documentation, regarding the process of the would be up to standard according to the fact, exercise with the voice communication eva- that the aircraft, being controlled from the luation included. Control Tower are in the TWR vicinity. Also, Also, the additional goal of TSC is to pro- the controller is disposing by Radiolocation vide a kind of supplementary functions for information. Thus, there would be created a

Kwartalnik Bellona 1/2012 223 W innych armiach unique workstation that would be identical basic and advanced piloting techniques tra- with the Tower Controller real acting. Never- ining, navigation flights to formation flying theless, there is nowadays no workstation and higher piloting techniques. Simulator is within the SAFs disposing with that kind of also capable to fulfill various air-to-air and simulator. air-to-ground missions, dogfights and is in- The flight simulation training of the Tower valuable in planning, creating and evaluating Controllers (besides the procedural one) prac- new combat tactics. Significant of course, is tically does not exist. Therefore, the exten- the possibility to change all of the flight con- sion of the kind of Flight Simulator might re- ditions like daytime, visibility, clouds, wind, present an immense contribution to the tra- temperature and near the ground pressure. The ining of ATC; not talking about cost econo- very important part of simulator is the instruc- mies. tor’s station, designed as an independent sub- — the centre interconnection with the system working in several modes as an inde- SAF units – such interconnection would be pendent flight simulator. The instructor can followed by existing Operational Systems follow the task being practiced, interactively extension as to the possible simulation aimed change some parameters of flight or actively at providing MNTN training of Air Traffic enter into the task using his own controls func- Controllers tionally equal to those in the cabin. Moreover, — interconnection of pilot training simu- he is able to conduct another virtual MiG-29 lators for common training of ATCs and pi- to fake the enemy plane or simply to practice lots – in some AF units of the SAFs pilot formation flight. Modular architecture makes virtual simulators are installed. The centre the simulator possible for upgrade and addi- network interconnection with the MiG-29 tion of specific functions and promptly react (FMS-M29) and L-39 (TL39) flight simula- to changes as it happens during the moderni- tors would be definitely an outstanding con- sation of real MiG-29’s. This product can also tribution to the combat operations training be used for a post flight debriefing system of improvement. a real aircraft. Finally, the simulator has a technological capability for future unification to FMS-M29 a simulation network together with L-39 AFS, Mi-17. From basic navigation flights to complex Especially, the immediate After Action Re- modern warfare missions – those are the es- view (AAR) would have enormous importan- sential demands for today’s Full-Mission Si- ce for Radar controllers of combat engage- mulators (FMS). In principle, the goal of the ment. The ATC would get radar and voice system is to configure, monitor, evaluate and information exactly as at real Navigation and record the task while it is being trained. Slo- Control, instead of data given by a pseudo- vak Air Force’s fighter pilots are using the jet pilot (with time delay), which are pre-calcu- trainer L-39 Advanced Flight Simulator lated with minimal possibility to influence the (L-39 AFS) and the supersonic fighter MiG- flight data. Thus, the information would be 29 FMS-M29 simulator. Whereas the L-39 transferred without any time delay. Time de- FMS is designated to train pilots from the lay is a very important factor. Nevertheless, it basic flight level up to the weapons-handling, has negative impact on Radar Controllers of combat and advanced tactical level exercises, Combat Engagement and it is highly restric- the FMS-M29 provides a complex training ting their inter-operability. We cannot omit the and combat tool for the MiG-29 pilots. The significant benefit from the above mentioned variety of missions is huge. From elementary interconnection regarding pilots, such as tra-

224 Kwartalnik Bellona 1/2012 W innych armiach ining of new navigation methods or applying — COMAO (Composite Air Operation) – the Avionic Weapon Systems. These are nor- employment and cooperation of higher num- mally not being used, because of no extra time ber of both, aircraft and helicopters from va- or resources to realize them. rious Air bases under the common Operatio- — interconnection of ATC simulator at nal Control and Command with the support Ground Control Interception (GCI) in Zvo- of AD means, len in order to provide common training of — SAR (Search and Rescue) – practice ATCs – As stated above, the GCI in Zvolen is exercises upon the execution and coordina- using an AVIS simulator, however it has been tion at natural disasters conditions, where the upgraded by GCI function. All that is wor- fast decision making process is emphasized, king at Department with Special Capability. — superseding the AD of the simulated Thus, the real time simulation for several self- enemy and vice versa the AD effect on air- sustaining or simultaneously cooperating gro- craft and helicopters, ups of ATCs, participating in a complex tra- — the Air Force and Air Defense actions, ining with one or more training targets com- aimed at their interoperability, pletion. — simulation of complex flight situations within all the ATC workplaces, pointing at Modern simulation centre built special cases, hat might occur during the fli- up on the same protocol ght maneuvers, and replaying the problem situations, Through the interconnection of Sim Mil in — simulation of an intervention against Armed Forces Academy of Gen. M. R. Stefa- RENEGAT regarding all the elements of the nik in Liptovsky Mikulas, the GCI in Zvolen federation simulations involved and virtual simulators FMS-M29, TL-39 and Mi-17 located at Air Wing in Presov the Di- Conclusion stributed Interactive Simulation (DIS) is established. DIS is representing a live collecti- The existing and evolving TSC can be more ve training environment. All functions are sa- advanced through the incorporation of other tisfied with common hardware and software virtual simulators within the SAFs. Thus, the that are compliant with industry practices and flight and the other units training integration standards. The provision of this training pac- of virtual and live simulations would expand. kage is in higher level of participants interac- Qualification and education, as well as exer- tion in order to meet the common goal of the cises being performed via virtual simulation, exercise; all that regardless the participants dif- are fundamental at safety precautions. Avia- ferent locations. All TSC simulations and exer- tion and ground personnel should be subject cise development tools are DIS compliant. to special common rules. These are concer- By means of DIS the Slovak Armed Forces ning their qualifications, obtained along with would gain a complex and modern system that the specific training that is most alike to real would enable practicing wide range of mis- conditions. sions. The total contribution would not stop Many articles are dealing with ineligible at the level of partial exercises. Actually, it influence of the virtual reality, such as field would help to point out any Command and of view, the level of perceptions or display Control inadequacies in the field of interope- influence. We have to admit that the techni- rability, concerning any of both, Control and cal equipment and information technologies Command levels. We can depict several of development is progressing really rapidly – possible scripts: in quantum leaps. We cannot omit the vast

Kwartalnik Bellona 1/2012 225 W innych armiach positive acquisition during the training via Simulation Federation. That would consist virtual reality simulation, emphasizing the of individual types of simulation intercon- following: reaching faster and measurable nection (constructive, virtual simulation and results, increasing effectiveness of the tra- Instrumented Maneuver Training) As a de- ining at the rate of low investments, indivi- sired result, there would be the creation of a dual pace of training, possibility of interven- huge virtual setting, where both, flight tion during the training, as well as high level (ATCs, pilots, aircraft maintenance), and of safety and many others. These positive ground personnel with other support units, features are, not only in my opinion, far abo- would interoperate at common tasks and ve the simulation inadequacies. Supposing goals completion. The final result of the abo- that, there will be no resources stagnation ve mentioned federation will be meeting the from the perspective of several years, we will conditions of high level of interoperability be able to speak about establishment of the and compatibility.

References 1. V. Andrassy, J. Jasenovec: Ochrana prvkov kritickej infraštruktúry a možnosti jej opti- malizácie. vedecká konferencia s medzinárodnou účasťou, Žilinská univerzita, Žilina, Slovak Republic, 2010. 2. M. Rybár: Modelovanie a simulácia vo vojenstve. Ministerstvo Obrany SR, Bratislava, Slovak Republic, 2000. 3. V. Andrassy, P. Nečas: Komunikačné a informačné systémy v konštruktívnej simulácii. 5. vedecká konferencia s medzinárodnou účasťou, Akadémia ozbrojených síl generála M. R. Štefánika, Liptovský Mikuláš, Slovak Republic, 2009. 4. I. Petz: Communication protocols in distributed simulation. SCYR 2010: 10th Scientific Conference of Young Researchers of Faculty of Electrical Engineering and Informatics Tech- nical University of Košice: May 19th, 2010, Košice, Slovak republic, 2010.

226 Kwartalnik Bellona 1/2012 Pomnik weteranów wojny koreańskiej w Waszyngtonie

wudziestego piątego i formalnego punktu widzenia czerwca 1950 roku woj- trwa ona nadal. Dska Koreańskiej Republi- Wojna koreańska, zwłaszcza ki Ludowo-Demokratycznej – zaś znaczny w niej udział żołnie- 415 tys. żołnierzy wspartych rzy sił zbrojnych Stanów Zjedno- 150 czołgami i 150 samolotami czonych, wpłynęła na mentalność różnego typu – wkroczyły na te- i psychikę Amerykanów – przy- rytorium Republiki Korei. Jej sła- czyniła się do wykrystalizowania ba armia nie miała szans na samo- przekonania o konieczności obro- kmdr por. rez. dr hab. dzielne odparcie agresji. 27 czerw- ny własnego stylu życia przed za- KRZYSZTOF KUBIAK ca, pod nieobecność bojkotujące- kusami komunistów. W odróżnie- go obrady delegata sowieckiego, niu od weteranów drugiej wojny Profesor Dolnośląskiej Rada Bezpieczeństwa podjęła de- światowej uczestnicy wojny kore- Szkoły Wyższej we Wrocławiu, cyzję o skierowaniu do Korei Po- ańskiej długo musieli czekać na absolwent Akademii łudniowej wojsk pod sztandarem upamiętnienie ich ofiary w pasa- Marynarki Wojennej ONZ, których rdzeń stanowiły siły żu wojennej chwały Stanów Zjed- w Gdyni i Uniwersytetu amerykańskie. Rozpoczęła się noczonych, który ciągnie się Gdańskiego, przez wojna koreańska, uznawana za w Waszyngtonie od Mauzoleum wiele lat związany z wyższym pierwszą prowadzoną na wielką Lincolna po Wzgórze Kapitoliń- szkolnictwem skalę konfrontację zbrojną między skie. Pomnik Weteranów Wojny wojskowym. antagonistycznymi blokami poli- w Korei (Korean War Veterans tyczno-wojskowymi. Działania Memorial) został odsłonięty doprowadzono do lata 1953 roku, piero 14 czerwca 1992 roku po kiedy to w wyniku elastycznej wielu gorszących zdarzeniach, polityki nowego prezydenta Sta- związanych z oskarżeniami o zła- nów Zjednoczonych Dwighta manie praw autorskich i nieprawi- Eisenhowera, z jednej strony, oraz dłowościami przy realizacji samej przeobrażeń, które zaszły w Związ- inwestycji. ku Sowieckim po śmierci Stalina, Instalacja tworząca waszyng- z drugiej, zawarto 27 lipca rozejm. toński pomnik weteranów wojny Podpisany w Panmundżomie koreańskiej znajduje się dokument dotyczył jedynie prze- w parku nieco na południe od rwania ognia i ustanowienia stre- Mauzoleum Lincolna, a więc w fy demarkacyjnej (o szerokości sercu amerykańskiej stolicy. Zaj- 4 km – po 2 km na północ i na muje powierzchnię 0,89 ha. południe), nie był zaś traktatem Projekt wzniesienia pomnika pokojowym kończącym wojnę. został zaaprobowany przez Kon- Z prawnomiędzynarodowego gres 28 października 1986 roku.

Kwartalnik Bellona 1/2012 227 Czytelnicy piszą

Za wybór projektu oraz zarządzanie realizacją Monument składa się z kilku elementów. inwestycji odpowiadały Rada Doradcza do Jeden z nich ma kształt ściany o długości spraw Budowy Pomnika Weteranów Wojny 50 m i grubości 0,2 m, wykonanej z czarnego Koreańskiej (Korean War Veterans Memo- polerowanego marmuru kalifornijskiego, na rial Advisory Board) oraz Amerykańska Ko- której metodą grawerską umieszczono 2500 misja Pomników Wojennych (American Bat- fotogramów poświęconych żołnierzom tle Monuments Commission). Projekt pomni- uczestnikom zmagań na Półwyspie Koreań- ka wybrano w 1989 roku w drodze konkursu, skim. Na innym fragmencie ściany wymie- ale zwycięski zespół zrezygnował. Powodem niono 22 państwa, które – odpowiadając na jego wycofania się były zmiany w projekcie apel Organizacji Narodów Zjednoczonych – zaproponowane przez inwestora. Ostatecznie wysłały swoje kontyngenty wojskowe i me- sprawę zaprojektowania monumentu przeję- dyczne do Korei pod rozkazy dowództwa ła firma Cooper-Lecky Architects, która ko- wojsk ONZ. ordynowała wysiłek kilku zespołów. Największe wrażenie robi jednak element Kamień węgielny pod monument uroczy- pomnika zwany The Column. Tworzy go ście wmurował prezydent George Bush 19 postaci żołnierzy amerykańskich nadna- 14 czerwca 1992 roku, natomiast w ceremo- turalnej wielkości (od 2,21 m do 2,29 m wy- nii odsłonięcia pomnika, która odbyła się sokości), wykonanych ze stali nierdzewnej 27 lipca 1995 roku, w 42. rocznicę zawarcia według projektu autorstwa Franka Gaylorda. w Panmundżomie rozejmu kończącego dzia- Przedstawiają one symboliczny patrol. Sym- łania wojenne, uczestniczyli prezydenci Sta- boliczny, ponieważ niezgodnie z prawdą hi- nów Zjednoczonych i Republiki Korei – Bill storyczną tworzą go reprezentanci wszystkich Clinton i Kim Young Sam. rodzajów wojsk: 14 postaci to żołnierze wojsk

Fot. 1. Pomnik weteranów wojny koreańskiej w Waszyngtonie – The Column Z archiwum autora

228 Kwartalnik Bellona 1/2012 Czytelnicy piszą

Fot. 2. Pomnik weteranów wojny koreańskiej w Waszyngtonie – widok z lotu ptaka ÓZródło: Internet – Wikipedia. Zdjęcie pochodzi z zasobów Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych. Fot. Carol McKinney Highsmith lądowych (US Army), trzy postacie przedsta- ponurą statystykę wojny koreańskiej: zginę- wiają żołnierzy piechoty morskiej (US Mari- ło w niej 54 246 Amerykanów oraz 628 883 ne Corps), a po jednej postaci – wojska lotni- żołnierzy innych narodowości, głównie armii cze (US Air Force) i marynarkę wojenną Republiki Korei, rannych zostało 103 284 (US Navy). Figury są rozmieszczone w oto- Amerykanów i 1 064 882 żołnierzy z innych czeniu mającym przypominać naturalną ro- państw, do niewoli dostało się 7140 Amery- ślinność Korei. kanów i 92 970 żołnierzy innych narodowo- Na granitowym obmurowaniu Basenu Pa- ści, a za zaginionych uznano 8177 Ameryka- mięci (Pool of Remembrance) umieszczono nów i 470 267 innych żołnierzy sił ONZ.

Kwartalnik Bellona 1/2012 229 Dyplomacja współczesna i protokół dyplomatyczny. Teoria i praktyka Recenzja podręcznika dr. Stefana Miłosza Dyplomacja współczesna i protokół dyplomatyczny. Teoria i praktyka. Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej Ministerstwo Obrony Narodowej Departament Wychowania i Promocji Obronności

odręcznik ukazał się na rynku wyda- Łukaszuk, autorytet w dziedzinie prawa mię- wniczym w ostatnim kwartale 2010 dzynarodowego. Jakkolwiek treści zawarte w roku i choć jako autor wskazany jest podręczniku można znaleźć w innych opra- P 1 dr Stefan Miłosz , to przedmowę oraz pierw- cowaniach, zresztą autorzy odsyłają do bo- szy rozdział napisał prof. zw. dr hab. Leonard gatej bibliografii, to należy podkreślić, że śro- dowisko wojskowe czekało na tego typu wydawnictwo – publikację, która oprócz rozwa- żań teoretycznych, ograniczonych do nie- zbędnego minimum, wskazuje praktyczne rozwiązania oraz pokazuje, w jaki sposób szukać rozwiązania problemu. Podręcznik, o objętości 188 stron, zawiera: wykaz skrótów, wprowadzenie, przedmo- wę, cztery rozdziały merytoryczne, słownik pojęć dyplomatycznych, bibliografię oraz aneksy. Na te ostatnie warto zwrócić uwagę, ponieważ zawierają dwa ważne dokumenty: Konwencję wiedeńską o stosunkach dyplomatycznych i Konwencję wiedeńską o stosunkach konsularnych. W podręczniku zamiesz- czono także ilustracje, które uzupełniają roz- ważania teoretyczne z zakresu przyjęć dyplomatycznych. Podręcznik nie ma na celu przedstawienia pełnego wykładu protokołu dyplomatycznego. Jak zaznaczają autorzy, jest adre- sowany do słuchaczy kursów organizowa-

1 Dr Stefan Miłosz, absolwent studiów prawniczych, pedagogicznych i wojskowych. Opublikował między innymi takie prace, jak: Dyplomacja współczesna a problemy prawa i bezpieczeństwa międzynarodowego. Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003 oraz Dyplomacja wojskowa. Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004. Ma również praktykę dyplomatyczną w ata- szacie wojskowym.

230 Kwartalnik Bellona 1/2012 Recenzje i omówienia nych przez Wojskowe Centrum Edukacji tycznej)–attaché wojskowy oraz attaché woj- Obywatelskiej ze specjalizacją: protokół skowy–oficer łącznikowy. dyplomatyczny. Specyfika prezentowanego W podręczniku omówiono zagadnienie tak w podręczniku tematu, łączącego elementy zwanej dyplomacji prewencyjnej – ukazano, wiedzy z zakresu prawa międzynarodowe- jaką rolę w jej urzeczywistnianiu odgrywa go i współczesnych stosunków międzynaro- attaché wojskowy. Zwrócono uwagę na jego dowych z problematyką dyplomacji i nauk funkcje i zadania, między innymi na taki ich o bezpieczeństwie, wymagała pogłębionych aspekt, jak zdobywanie i udostępnianie so- badań źródłowych oraz korzystania z wła- jusznikom z NATO informacji dotyczących snych doświadczeń. zagrożeń terrorystycznych. Stosowanie protokołu dyplomatycznego Podręcznik umożliwia zaktualizowanie w kontaktach z przedstawicielami innych i uzupełnienie wiedzy o współczesnej dy- państw jest trudne do przecenienia. Są to dzia- plomacji i jej specyfice oraz o protokole łania delikatne, skomplikowane i niełatwe do dyplomatycznym, stosowanym w dyploma- jednoznacznego identyfikowania praktyczne- cji wojskowej oraz w relacjach służbowych go w kontekście związków przyczynowo- żołnierzy i pracowników wojska z zagra- -skutkowych. Są one pochodną polityki, dy- nicą. Chodzi zwłaszcza o zasady etykiety plomacji, prawa międzynarodowego oraz dyplomatycznej i organizowania przyjęć. założeń strategii i bieżących relacji z państwa- W pierwszym rozdziale omówiono rolę mi przyjmującymi. profesjonalnych służb dyplomatycznych oraz W podręczniku zwrócono uwagę na nową przedstawiono informacje o współczesnej rolę przedstawicieli Wojska Polskiego w re- dyplomacji i jej działaniach w kontekście pra- lacjach naszego kraju z innymi państwami, wa międzynarodowego. głównie członkami sojuszu północnoatlantyc- Drugi rozdział poświęcono zagadnieniom kiego. Ze względu na omówione elementy ściśle związanym z dyplomacją wojskową. natury ogólnej oraz przedstawione spostrze- Poruszono problematykę genezy i rozwoju żenia i uwagi wiedza ta może być wykorzy- historycznego instytucji attaché wojskowego, stana także w innych uwarunkowaniach. Za jego miejsca i roli w procesie budowy syste- zaletę podręcznika, oprócz walorów poznaw- mu bezpieczeństwa państwa, a także statusu czych, należy uznać jego użyteczność w dy- prawnego i podległości służbowej. Omówio- daktyce szkoły wyższej, i to zarówno w śro- no zadania i obowiązki attaché wojskowych dowisku wojskowym, jak i cywilnym. oraz relacje attaché obrony–ambasador, a tak- Jest to niewątpliwie pierwsza tego typu pra- że przepisy oraz zasady korzystania z przy- ca – zarówno w krajowej, jak i zagranicznej wilejów i immunitetów. literaturze przedmiotu – która ukazuje uwa- W trzecim i czwartym rozdziale zaprezen- runkowania nowej roli przedstawicieli Wojska towano podstawowe składniki protokołu dy- Polskiego zaangażowanych w działania dyplo- plomatycznego, czyli etykietę i przyjęcia. matyczne, wypełnia zatem lukę w obszarze Godne polecenia w wymienionych rozdzia- wiedzy z omawianego zakresu. Prezentowana łach są takie zagadnienia, jak: etykieta – za- wiedza, o dużej użyteczności praktycznej, zo- chowanie przy stole, savoir-vivre w ubiorze, stała oparta na analizach: obowiązujących prze- etykieta – ubiór do pracy, savoir-faire na pisów, funkcjonowania polskich ataszatów przyjęciach dyplomatycznych – obowiązki wojskowych w krajach sojuszu północnoatlan- gościa. Interesujące są zwłaszcza uwagi tyckiego, działalności ataszatów wojskowych praktyczne. państw sojuszu oraz zależności występujących Atutem podręcznika jest układ treści – od- w relacjach: ambasador (szef misji dyploma- powiednio usystematyzowany i spójny, a tak-

Kwartalnik Bellona 1/2012 231 Recenzje i omówienia

że materiał ikonograficzny, który znakomicie i czwarty rozdział podręcznika w myśl za- ułatwia przyswajanie prezentowanych treści. sady, że kultury nigdy dość. Z pewnością po- Mimo że podręcznik został skierowany do zwoliłoby to lepiej przygotować ich do re- określonego kręgu odbiorców, to – moim prezentowania kraju za granicą podczas zdaniem – powinien znaleźć się w każdej przyszłej służby. jednostce Wojska Polskiego, a także być wy- Podręcznik jest godny polecenia także tym korzystywany w procesie nauczania w wyż- czytelnikom, którzy interesują się problema- szych szkołach wojskowych. Przyszli ofice- tyką dyplomacji. rowie powinni poznać zwłaszcza trzeci prof. dr hab. Andrzej Makowski

232 Kwartalnik Bellona 1/2012 Zarządzanie bezpieczeństwem Recenzja książki Eugeniusza Nowaka i Macieja Nowaka Zarys teorii bezpieczeństwa narodowego. Zarządzanie bezpieczeństwem. Difin, Warszawa 2011

a półkach księgarskich pojawił się Praca została trafnie podzielona na poszcze- podręcznik dotyczący bezpieczeń- gólne zagadnienia, wyróżnia się interesują- Nstwa narodowego. Przyjąłem tę pu- cym ujęciem merytorycznym, dobrym stylem blikację z zadowoleniem, tym większym że oraz przejrzystością wykładu. Czytelnikowi dotychczas brakowało pozycji dydaktycznej przedstawiono także system funkcjonowania na ten temat ze względu na rozproszenie in- bezpieczeństwa naszego państwa. formacji oraz ciągłe zmiany w środowisku Publikacja zawiera dwanaście rozdziałów, bezpieczeństwa (w sposób pośredni lub bez- słownik podstawowych terminów i kategorii pośrednio). Na takie kompendium wiedzy pojęciowych związanych z bezpieczeństwem oczekiwali również studenci. narodowym oraz bibliografię. Dobrze się więc stało, że dwaj znani eks- W pierwszym rozdziale, zatytułowanym perci w dziedzinie bezpieczeństwa narodo- Pierwotne i współczesne postrzeganie bez- wego zajęli się tym problemem. Eugeniusz pieczeństwa narodowego, autorzy wyjaśniają Nowak jest profesorem nauk wojskowych, od znaczenie terminu „bezpieczeństwo”, zakres lat zatrudnionym w Akademii Obrony Naro- i strukturę bezpieczeństwa narodowego oraz dowej w Warszawie. Jego naukowe zainteresowania skupiają się na logistyce wojskowej oraz logistyce sytuacji kryzysowych. Jest pro- motorem licznych prac kwalifikacyjnych z dziedziny logistyki i bezpieczeństwa narodowego. Maciej Nowak natomiast jest dok- torem nauk wojskowych. Wyższe wykształ- cenie zdobył w Wojskowej Akademii Tech- nicznej. Specjalizuje się w bezpieczeństwie informacyjnym i technologiach informatycz- nych. Jest nauczycielem akademickim zwią- zanym z warszawską Wyższą Szkołą Infor- matyki, Zarządzania i Administracji. We wstępie pracy autorzy napisali, że ich celem jest zapewnienie jednolitej interpretacji definicji, pojęć i terminów z zakresu teorii bezpieczeństwa, stosowanych w praktyce dydaktycznej na studiach na kierunku bezpie- czeństwo narodowe (s. 11). Uważam, że cel ten osiągnęli, przedstawili bowiem podsta- wową teorię bezpieczeństwa narodowego w sposób metodyczny, klarowny i barwny.

Kwartalnik Bellona 1/2012 233 Recenzje i omówienia uwarunkowania bezpieczeństwa w naszym wiono charakterystykę bezpieczeństwa kraju. Trafnie dobrali pozycje literaturowe do według kryterium przedmiotowego. Autorzy analizy. Wystarczy wymienić choćby takich rozpoczynają od zidentyfikowania bezpie- ekspertów, jak: J. Stańczyk, R. Kuźniar, czeństwa politycznego państwa (rozdział R. Jakubczak, E. Nowak, W. Kitler, J. Kukuł- czwarty). Pierwsze dwa punkty dotyczą ka czy S. Koziej. Atutem tej części pracy są współczesnego postrzegania tej kategorii oraz cztery rysunki, na których przedstawiono: wartości je konstytuujących. Punkt trzeci na- podstawowe potrzeby ludzi według A. Ma- tomiast odnosi się do samej organizacji bez- slowa, podstawowe potrzeby ludzi według pieczeństwa (obszar wewnętrzny i zewnętrz- C. Alderfera, klasyfikację bezpieczeństwa we- ny). Zwrócono uwagę, że bezpieczeństwo po- dług kryterium podmiotowego oraz klasyfi- lityczne jest zarówno stanem, jak i procesem kację bezpieczeństwa według kryterium (s. 49) oraz wskazano na zależności wystę- przedmiotowego. pujące między bezpieczeństwem politycznym Drugi rozdział traktuje o miejscu bezpie- a polityką bezpieczeństwa (s. 49). Oprócz czeństwa narodowego w teoriach stosunków standardowych ujęć analizowanego proble- międzynarodowych. Ciekawe jest ujęcie sa- mu, autorzy prezentują własne poglądy, co mego bezpieczeństwa według kilku podejść: czyni prezentację barwniejszą. szkoły realistycznej, teorii liberalnych, teorii Piąty rozdział zatytułowano: Bezpieczeń- pozytywistycznych i modelu biurokratyczne- stwo militarne państwa. Zachowano klasycz- go. Autorzy zajmują się także behawiorystycz- ny układ treści: współczesne postrzeganie, nymi poglądami na przyczyny wojen oraz wartości konstytuujące oraz organizacja bez- znaczeniem broni jądrowej dla zapewnienia pieczeństwa (organy kierowania, Siły Zbroj- bezpieczeństwa. Przeprowadzana analiza jest ne RP, podstawy gospodarcze). W rozdziale bardzo interesująca pod względem intelektu- tym czytelnik znajdzie informacje między alnym, trzeba się zgodzić bowiem ze stwier- innymi o roli i kompetencjach: prezydenta dzeniem, że te same czynniki w jednych okre- Rzeczypospolitej Polskiej, Rady Bezpieczeń- sach historycznych przyczyniły się do stabil- stwa Narodowego, Rady Gabinetowej, Rady ności i pokoju, podczas gdy w innych cza- Ministrów, ministra obrony narodowej, szefa sach powodowały niestabilność i były przy- Sztabu Generalnego oraz dowódców rodza- czyną wojen (s. 37). jów sił zbrojnych, dotyczących zarządzania Analiza bezpieczeństwa narodowego nie system bezpieczeństwa militarnego Polski. byłaby pełna bez badania zagrożeń. Proble- Autorzy za podstawę rozważań przyjęli od- mowi temu autorzy poświęcili uwagę w trze- powiednie akty prawne. cim rozdziale. Trafnie są definiowane wyzwa- Szósty rozdział dotyczy charakterystyki nia, szanse, zagrożenia oraz istniejące między bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. nimi zależności. Autorzy scharakteryzowali Z materiału dowiemy się o: postrzeganiu tej podstawowe zagrożenia badanego bezpieczeń- kategorii, jej współczesnych zagrożeniach, stwa: polityczne, ekonomiczne, społeczne, wartościach konstytuujących tego rodzaju ekologiczne, informacyjne (dość szczegółowo bezpieczeństwo oraz kilku strategiach kształ- omówione) i natury terrorystycznej. Docieka- towania bezpieczeństwa. Ten ostatni element nia mają charakter ogólnego wprowadzenia można odnieść do: pomniejszania gospodar- w problem, dlatego nie można oczekiwać kom- czego potencjału zagrożenia, zmniejszania pletności przedstawionych tez. Zostały one prawdopodobieństwa zaistnienia konfliktu na raczej tylko zasygnalizowane. tle gospodarczym oraz strategii powiększa- Po trzech ogólnych rozdziałach, wprowa- nia własnego potencjału gospodarczego dzających w teorię bezpieczeństwa, przedsta- (s. 97). Z tekstu można wydobyć myśl, że

234 Kwartalnik Bellona 1/2012 Recenzje i omówienia współcześnie w państwach demokratycznych zane do ochrony środowiska naturalnego czynnik militarny zajmuje dalszy plan kształ- w Polsce i ich kompetencje. towania bezpieczeństwa, na czoło zaś wysunął Najkrótszy rozdział w omawianej publika- się czynnik ekonomiczny. cji dotyczy globalizacji i bezpieczeństwa pań- Siódmy rozdział został poświęcony bezpie- stwa. Początków globalizacji autorzy doszu- czeństwu informacyjnemu państwa. Zdefinio- kują się w epoce wielkich odkryć geograficz- wano pojęcie bezpieczeństwa informacyjne- nych (koniec XV wieku), jako dalsze etapy go. Opierając się na kilku interpretacjach wskazują rewolucję przemysłową w XIX wie- przywołanych z literatury przedmiotu, auto- ku (s. 132) oraz zakończenie drugiej wojny rzy trafnie określają tę kategorię jako taki światowej, gdy doprowadzono do serii poro- stan warunków wewnętrznych i zewnętrz- zumień międzynarodowych mających na celu nych, który pozwala państwu na posiadanie, usunięcie barier wolnego handlu (s. 133). przetwarzanie i swobodę rozwoju społeczeń- Autorzy omawiają wyzwania i zagrożenia stwa informacyjnego (s. 103). Szkoda, że bezpieczeństwa państwa w trzech podstawo- tylko dwa akapity (punkt 7.3) poświęcono wych wymiarach: gospodarczym, społeczno- służbom i instytucjom odpowiedzialnym -kulturowym i politycznym. za bezpieczeństwo informacyjne w naszym Przedostatni rozdział publikacji poświęco- kraju. no zagadnieniu terroryzmu i jego wpływowi W ósmym rozdziale autorzy przedstawili na kształtowanie bezpieczeństwa państwa. problem bezpieczeństwa społecznego pań- Pierwszy punkt dotyczy encyklopedycznych stwa. Teoria problemu została wyłożona kla- wiadomości i odnosi się do istoty współcze- rownie, z dość głębokim ujęciem takich za- snego terroryzmu. Zestawiono kilka różnych gadnień, jak: bezrobocie, ubóstwo, edukacja, definicji badanej kategorii oraz scharaktery- korupcja i demografia. Scharakteryzowano zowano same akty terrorystyczne. Omówio- trzy modele polityki społecznej państwa – li- no zjawisko terroryzmu, które może zagra- beralny, motywacyjny i instytucjonalno-redy- żać naszemu bezpieczeństwu. W kilku miej- strybucyjny. W tej części pracy nie zabrakło scach prezentowane tezy są jednak dyskusyj- odniesienia do podmiotów, które w Polsce ne, na przykład: występuje mała skuteczność zajmują się tymi zagadnieniami – sklasyfiko- kontroli administracyjnej wobec obywateli wano je na organy: ustawodawcze, wykonaw- innych państw przybywających do Polski cze, kontrolne, samorządowe, pozarządowe i legalizujących swój pobyt (s. 140) oraz i społeczne (s. 123–124). w Polsce jest stosunkowo łatwy dostęp do ma- W kolejnym rozdziale omówiono bezpie- teriałów wybuchowych (s. 141). czeństwo ekologiczne państwa. Przyjęto kla- W ostatnim rozdziale omówiono zagad- syczny układ: pojmowanie, charakterystyka nienie zarządzania bezpieczeństwem naro- zagrożeń oraz organizacja sytemu bezpie- dowym. Wskazano ogólne właściwości za- czeństwa w Polsce. Autorzy dostrzegają po- rządzania badanym obszarem, zadania ad- trzebę pojmowania tej kategorii nie tylko ministracji publicznej w tej dziedzinie oraz w wymiarze praktycznym, lecz także psycho- organizację zarządzania bezpieczeństwem logicznym, odnoszącym się do świadomości narodowym w Polsce. W przypadku tej ostat- środowiskowej populacji. Uważny czytelnik, niej autorzy wyodrębnili hierarchiczne szcze- oprócz ogólnej wiedzy, zdobędzie informa- ble odpowiedzialności za bezpieczeństwo cje o takich kategoriach, jak: cywilizacja, w państwie, dzieląc je na: szczebel nadrzęd- ekosystem, biocenoza oraz rozwój zrówno- ny, centralny koordynacyjno-wykonawczy ważony. W warstwie aplikacyjnej zostały uję- oraz roboczy (operacyjny). Zasygnalizowa- te organy administracji publicznej zobowią- no także inny możliwy podział na podsystem

Kwartalnik Bellona 1/2012 235 Recenzje i omówienia kierowania oraz podsystem wykonawczy oraz do literatury przedmiotu istniejącej na pol- w miarę szczegółowo wskazano odpowied- skim rynku; nie organy w naszym państwie. — nierównomierna objętość poszczegól- W bibliografii wyszczególniono zaledwie nych rozdziałów (od 5 do 24 stron); 23 pozycje. Do pełnego wykazu brakuje kil- — niezbyt staranna redakcja tekstu: nie kudziesięciu innych, w tym stosownych ak- wszystkie przypisy literaturowe zostały ujęte tów prawnych. we właściwy sposób, zdarzają się błędy lite- rowe lub interpunkcyjne, występują powtó- Do niewątpliwych walorów pracy należy rzenia oraz nie ujednolicono stosowanych zaliczyć: w tekście wyróżnień. — ujęcie teorii bezpieczeństwa państwa Podsumowując, autorzy ujęli w sposób syn- w jednym zwartym dziele; tetyczny duży zasób wiedzy teoretycznej — dokonanie w miarę pełnej charaktery- o bezpieczeństwie państwa. Pozwala to na styki bezpieczeństwa państwa w układzie stwierdzenie, że w naszym kraju nauki o bez- przedmiotowym (brakuje bezpieczeństwa pieczeństwie się rozwijają. Jest to publikacja technologicznego, choć w klasyfikacji tako- pomocna dla studentów. Moim zdaniem, we autorzy ujmują); książka ta przez wiele lat będzie podstawową — dotarcie przez autorów do stosownej pozycją na kierunku studiów: bezpieczeństwo literatury przedmiotu. narodowe. Gratuluję autorom publikacji i za- W pracy dostrzegłem także pewne niedo- chęcam ich do dalszych prac dotyczących tej ciągnięcia, które mają różny wymiar. Zwra- dziedziny wiedzy. Jestem przekonany, że cam uwagę na niektóre z nich: w literaturze przedmiotu podręcznik ten bę- — we wstępie pracy autorzy mogli ująć dzie często cytowany. choćby jej strukturę oraz ustosunkować się prof. dr hab. Janusz Płaczek

236 Kwartalnik Bellona 1/2012 Zaangażowanie amerykańskich sił zbrojnych w Iraku i Afganistanie Recenzja książki Bartosza Kruszyńskiego Udział sił zbrojnych USA w konfliktach w Iraku i Afganistanie – największych wojnach przełomu XX/XXI wieku (na podstawie źródeł i opracowań amerykańskich). Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2011.

yjący dwa i pół tysiąca lat temu grecki carstw, w którym starły się armie hołdujące filozof Heraklit z Efezu zauważył, że odmiennym zasadom prowadzenia działań Żwojna jest ojcem wszystkich rzeczy, zbrojnych. Wojna w Iraku miała także drugą a Carl von Clausewitz dodał, że jest ona ak- odsłonę. Ale amerykańska interwencja mili- tem politycznym: dalszym ciągiem polityki tarna prowadzona w latach 2003–2009 nie od- przy użyciu innych środków, a nawet praw- znaczała się już taką oryginalnością ani dziwym narzędziem polityki. Związki między z punktu widzenia sztuki wojennej, ani roz- wojną i polityką są oczywiste, a wpływ tej wiązań polityczno-strategicznych. ostatniej na wiele sfer życia także współcze- Wraz z zakończeniem zimnej wojny nie snego świata jest bezdyskusyjny. Wskazują zmniejszyło się zagrożenie, nie zaprzestano na to analizy konfliktów militarnych toczo- rywalizacji ani nie powstrzymano dążeń do nych na przełomie XX i XXI stulecia w Iraku globalnej konfrontacji, o czym społeczność i Afganistanie – dostarczają interesujących międzynarodowa przekonała się 11 września wniosków dotyczących zarówno relacji mię- 2001 roku. Zamachy terrorystyczne przepro- dzynarodowych, jak i ars militaris. Podczas wadzone na terenie Stanów Zjednoczonych konfrontacji zbrojnej w Zatoce Perskiej Ameryki Północnej ukazały nieznaną wcze- w latach 1990–1991 ujawnił się nie tylko śniej kategorię ryzyka, na które współczesny kunszt bojowy wojsk koalicji. Działania te świat musi być przygotowany. Interwencja umożliwiły także określenie pożądanego kie- w Afganistanie, do której doszło w wyniku runku rozwoju sił zbrojnych oraz cech pola wzięcia odwetu przez USA na Al-Kaidzie walki XXI stulecia. Ze względu na liczbę za- i talibach, to przykład nowego typu konfliktu angażowanych państw oraz ilość zgromadzo- asymetrycznego XXI wieku – walkę podjęto nych sił i środków zasadne jest określenie tej z przeciwnikiem mającym status bezpaństwo- konfrontacji mianem największego od cza- wy, w trudnych warunkach terenowych. Wy- sów drugiej wojny światowej międzynarodo- darzenia te potwierdziły, że zjawisko globa- wego konfliktu zbrojnego. Niejednokrotnie lizacji obejmuje także terroryzm. Solidaryzu- jest ona postrzegana jako ostatnia wojna kon- jąc się ze Stanami Zjednoczonymi, działania wencjonalna XX wieku, jako konflikt zamy- podjął sojusz północnoatlantycki, tym samym kający epokę rywalizacji dwóch supermo- po raz pierwszy został zastosowany art. 5 trak-

Kwartalnik Bellona 1/2012 237 Recenzje i omówienia tatu waszyngtońskiego. Zarówno na przykła- trzebą przedstawienia niektórych problemów dzie kryzysu irackiego, jak i wciąż trwające- szczegółowych. go konfliktu afgańskiego można stwierdzić, W pierwszym rozdziale, zatytułowanym że wojna przestała być skutecznym sposobem Zmiany w strategiach militarnych, doktry- rozstrzygania sporów. nach wojennych i organizacji wojsk USA po Pomysł doktora Bartosza Kruszyńskiego rozpadzie dwubiegunowego układu świata, z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza omówiono działania, jakie po zakończeniu w Poznaniu omówienia działań militarnych, zimnej wojny podjęły Stany Zjednoczone które prowadzono w końcu XX i na począt- Ameryki Północnej w dziedzinie polityki ku XXI stulecia w rejonie Zatoki Perskiej i strategii, oraz zdefiniowano nowe standar- i w Afganistanie, należy uznać za uzasad- dy bezpieczeństwa narodowego i globalne- niony. Na gruncie polskim wydarzenia te nie go. Działania te, stanowiące swego rodzaju są bowiem wystarczająco udokumentowa- signum temporis, były podyktowane nadej- ne. Autor dążył przede wszystkim do znale- ściem ery informacyjnej, rozwojem techno- zienia odpowiedzi na wiele pytań dotyczą- logicznym, a także zmianą przeciwnika, któ- cych militarnych przemian oraz nowych zja- ry od klasycznej armii masowej o państwo- wisk towarzyszących konfliktom zbrojnym wym charakterze – jak można przeczytać oraz próbował określić wpływ amerykań- w publikacji – przeszedł na pozycję organi- skich sił zbrojnych na zmiany w sztuce wo- zacji bezpaństwowych, takich jak rebelianci jennej. Swoje zainteresowania badawcze w Afganistanie czy międzynarodowy terro- skoncentrował na zagadnieniach związanych ryzm. Amerykańskie siły zbrojne były zmu- z transformacją amerykańskich sił zbroj- szone wprowadzić zmiany przystosowawcze nych, którą przeprowadzono w latach 80. do zmieniającego się środowiska bezpieczeń- ubiegłego wieku. Nowe założenia doktrynal- stwa. Oprócz interwencji stricte militarnych ne oraz zmiany w wyszkoleniu, uzbrojeniu pojawiły się działania definiowane jako dzia- i organizacji wojsk pozwoliły na osiągnię- łania inne niż wojna. cie spektakularnego sukcesu w starciu z woj- Następstwem transformacji, którą przepro- skami Saddama Husajna na początku lat 90. wadzano w ciągu dwóch ostatnich dekad XX minionego stulecia. Inny wymiar miały dzia- stulecia oraz na początku tego wieku, było łania prowadzone w Iraku w latach 2003– wygenerowanie nowych scenariuszy prowa- 2009, a także w trakcie trwającej od 2001 dzenia operacji militarnych oraz algorytmów roku interwencji w Afganistanie. Dotychczas szkolenia i modeli organizacji wojsk, a także tematyka ta nie była tak szczegółowo anali- podjęcie działań w celu zmian mentalności. zowana przez polskich badaczy. Duży wpływ na rozwój sił zbrojnych Stanów W publikacji zachowano chronologię opi- Zjednoczonych miały doświadczenia zdoby- su zdarzeń, co umożliwiło bardziej przejrzy- te podczas interwencji podejmowanych ste ukazanie podjętej problematyki. Książka w latach 90. ubiegłego wieku. Przełomem dla zawiera trzy rozdziały, przy czym za najważ- amerykańskiej wojskowości stał się jednak niejsze należy uznać ostatnie dwa. Publika- atak terrorystyczny z 11 września 2001 roku. cję uzupełniają mapy i schematy organizacyj- W drugim rozdziale – Siły zbrojne USA ne, co niewątpliwie sprzyja udokumentowa- w wojnach z Irakiem (1990–1991, 2003– niu treści ujętych w poszczególnych rozdzia- 2009) – autor scharakteryzował tło konfliktu łach. Konstrukcja pracy nie budzi zastrzeżeń, znanego jako pierwsza wojna w Zatoce Per- choć ze względu na złożoność tematu autor skiej oraz omówił jego przebieg i skutki. musiał w kilku przypadkach szukać kompro- Wskazał na narastanie napięcia w stosunkach misu między przyjętymi założeniami a po- między Irakiem a Kuwejtem, które w konse-

238 Kwartalnik Bellona 1/2012 Recenzje i omówienia kwencji doprowadziło do zajęcia Kuwejtu cej do północy 15 stycznia 1991 roku osta- przez wojska Saddama Husajna. Pod wzglę- tecznie wycofać wojska irackie z terytorium dem liczebności i ilości posiadanego sprzętu Kuwejtu, doprowadziło do podjęcia 17 stycz- irackie siły zbrojne uchodziły wówczas za nia 1991 roku przez siły koalicji zdecydowa- czwartą armię świata. Intrygujące jest to, że nych działań w ramach operacji „Instant sygnały, jakie dochodziły z rejonu Zatoki Thunder”. Atakowanie Iraku z powietrza nie Perskiej, bezsprzecznie świadczące o nara- skłoniło irackiego dyktatora do ustępstw. staniu sytuacji kryzysowej, nie wzbudziły W tej sytuacji 24 lutego wojska koalicji pod- większego zainteresowania światowej opinii jęły działania na lądzie – operację „Desert publicznej, zwłaszcza zaś państw zachodnich. Sabber”. Wkrótce stało się oczywiste, że Irak Bardziej interesujące, jak się wydaje, były dla wojnę przegrał, trudne do oszacowania były nich wydarzenia zachodzące w krajach Ukła- jedynie rozmiary zwycięstwa. 28 lutego woj- du Warszawskiego, zapowiadające demontaż ska koalicji przerwały działania zbrojne, tym bloku komunistycznego. Agresywną retory- samym zakończyła się tzw. wojna stu godzin. kę irackiego dyktatora w dużym stopniu zba- 3 marca 1991 roku w Al-Safian podpisano gatelizowano. Świat zdążył się bowiem przy- zawieszenie broni. zwyczaić do stylu uprawianej przez niego W wyniku podjęcia działań zbrojnych Ku- polityki. wejt został wyzwolony. Armia iracka ponio- Na iracką inwazję na Kuwejt zdecydowa- sła duże straty, jednak nie została zniszczo- nie zareagowała opinia międzynarodowa. na, a Saddam Husajn utrzymał się u władzy. Sprawę wycofania wojsk irackich z Kuwejtu Spektakularne zwycięstwo wojsk koalicji, rozpatrywała Rada Bezpieczeństwa Organi- choć unaoczniło znaczenie przewagi techno- zacji Narodów Zjednoczonych. Jej działania logicznej na współczesnym polu walki, nie nie przyniosły jednak oczekiwanych rezulta- w pełni zostało przekute w sukces politycz- tów. Po wyczerpaniu środków pozamilitarny. Zadecydowało o tym wiele czynników. nych przez społeczność międzynarodową już W miarę upływu czasu zaczyna dominować nie było szans na dyplomatyczne rozwiąza- pogląd, że przedwcześnie zostały przerwane nie tego konfliktu. Iracka inwazja na Kuwejt działania zbrojne. Konsekwencje tych decy- 2 sierpnia 1990 roku skłoniła do działań mi- zji, jak zauważył profesor Janusz Odziem- litarnych koalicję, której przewodziły Stany kowski, miała po kilkunastu latach płacić Zjednoczone. W rejonie Zatoki znajdowały społeczność międzynarodowa. Cenę naj- się wojska 34 państw, a kilka krajów wysłało większą sam Irak1. Można zaryzykować zespoły medyczne. Siły koalicji miały prze- stwierdzenie, że wojna została wygrana, ale wagę nad przeciwnikiem. Po zakończeniu pokój został przegrany. koncentracji liczyły około 940 tys. żołnierzy, W 2003 roku doszło do kolejnej zbrojnej blisko 4,4 tys. czołgów, ponad 2,5 tys. samo- interwencji w rejonie Zatoki Perskiej. Ten lotów oraz 276 okrętów. Było to największe konflikt miał jednak inny charakter niż pierw- zgrupowanie wojsk od czasów drugiej woj- szy: wieścił nadejście okresu wojen asyme- ny światowej. Nie ulega wątpliwości, że przy trycznych. Zwycięstwo koalicji nad wojska- tak dużej różnorodności poszczególnych mi Saddama Husajna, podobnie jak 12 lat komponentów wojsk koalicji problemem było wcześniej, było miażdżące. Niestety, tak samo właściwe zorganizowanie dowodzenia. jak w 1991 roku, sukces militarny nie ozna- Odrzucenie przez Saddama Husajna rezo- czał rozwiązania problemu irackiego. Wkrót- lucji Rady Bezpieczeństwa ONZ, nakazują- ce konflikt przerodził się w działania niere-

1 Zob.: J. Odziemkowski: Niedokończona wojna Irak 1990–1991. Kraków 2011, s. 138.

Kwartalnik Bellona 1/2012 239 Recenzje i omówienia gularne, co zdestabilizowało sytuację poli- umożliwiające powołanie rządu z Hamidem tyczną w Iraku i na długie lata związało woj- Karzajem na czele. ska koalicji. W związku ze zdefiniowaniem nowych prio- W ostatnim rozdziale, zatytułowanym Mi- rytetów przez administrację prezydenta Barac- litarne zaangażowanie USA w Afganistanie ka Obamy istotny z punktu widzenia zaanga- w latach 2001–2009, szczegółowo omówio- żowania militarnego USA w Afganistanie był no konflikt oraz wskazano jego źródła, a tak- rok 2009. Wydarzenia te zbiegły się z wybo- że okoliczności związane z rozpoczęciem rami prezydenckimi w Afganistanie, które operacji „Enduring Freedom”. Celem dzia- wygrał Hamid Karzaj. Została zapewniona cią- łań wojsk amerykańskich było zniszczenie głość władzy, jednak standardy bezpieczeństwa władzy talibów oraz organizacji terrorystycz- kraju i życia publicznego uległy zmianie w nie- nej Al-Kaida. Stany Zjednoczone dążyły do wielkim stopniu. Bardziej widoczny stał się zadania bezwzględnego ciosu organizatorom afgański komponent militarny. ataków z 11 września 2001 roku. Dość szyb- Sukces misji w Afganistanie w dużej mie- ko udało się obalić reżim talibów, zdobyć rze był uzależniony od postawy Pakistanu (ta- Kabul oraz zniszczyć strukturę Al-Kaidy libowie na terenie tego kraju mieli swoje bazy) w Afganistanie. O ostatecznym pokonaniu i jego zaangażowania w walkę z Al-Kaidą. przeciwnika nie można było jednak mówić. Pod naciskiem Waszyngtonu władze Pakista- Zamiar szybkiego wyparcia talibów z Afga- nu aktywniej włączyły się w te działania do- nistanu okazał się trudny do urzeczywistnie- piero w 2008 roku. nia. Na długie lata związał amerykańskie siły Trzeci rozdział kończą rozważania na te- zbrojne oraz wspierające je wojska państw mat realizacji strategii USA w Afganistanie członkowskich NATO. w kontekście misji ISAF. Ze względu na odmienny charakter działa- Analizując wojnę w Afganistanie, trzeba nia przeciwko talibom i Al-Kaidzie wymaga- pamiętać, że nie została ona definitywnie za- ły od aliantów nowego podejścia do konfron- kończona. Kategoryczne oceny nie są więc tacji zbrojnej. Nie można zapominać, że od możliwe. Omówienie konfliktu afgańskiego 2003 roku równocześnie toczono wojnę jest więc utrudnione ze względu na ograni- w Iraku. Stabilne i trwałe polepszenie sytu- czenia natury metodologicznej, czego autor acji w Afganistanie wymagało podjęcia dzia- ma świadomość. łań wykraczających poza sferę wojskową. Rozpatrując tak obszerny i złożony mate- Operacja militarna, której celem miało być riał badawczy, Bartosz Kruszyński starał się unicestwienie wojsk talibów i bojowników uwzględnić wiele wątków i aspektów zwią- Al-Kaidy, przerodziła się w wieloletnią misję zanych z prowadzonymi na przełomie wie- nation bulding oraz działania counterinsur- ków działaniami militarnymi w Iraku i Afga- gency (COIN). Nie ulega wątpliwości, że po nistanie oraz udziałem w nich amerykańskich rozbiciu państwa talibów wielopłaszczyzno- sił zbrojnych. Podstawę badawczą stanowiły wy plan odbudowy kraju był koniecznością. różnorodne dokumenty dotyczące polityki Pierwsze sugestie dotyczące tej kwestii, na bezpieczeństwa narodowego USA oraz funk- co autor zwrócił uwagę, pojawiły się już we cjonowania amerykańskich instytucji wojsko- wrześniu 2001 roku. Warunkiem podjęcia wych i wywiadowczych. Bogatą bazę źró- takich działań było między innymi ukonsty- dłową uzupełniają relacje, wspomnienia, licz- tuowanie pełnoprawnych władz afgańskich, ne artykuły prasowe oraz ponad 400 publika- uznanych przez społeczność międzynaro- cji zwartych. dową. Taką perspektywę stworzyło porozu- Autor oparł się niemal wyłącznie na źró- mienie zawarte w Bonn w grudniu 2001 roku, dłach i opracowaniach amerykańskich, czę-

240 Kwartalnik Bellona 1/2012 Recenzje i omówienia sto trudno dostępnych dla polskiego bada- analizy funkcjonowania Układu Warszaw- cza i czytelnika. Jego publikacja stanowi skiego oraz środków walki, którymi dyspo- więc dość ciekawą propozycję metodolo- nował, jedynie przez pryzmat opracowań giczną. Takie podejście badawcze łączy się amerykańskich. Zastrzeżenia budzą niektóre jednak z ryzykiem pewnego subiektywizmu tłumaczenia używanej w publikacji termino- w prezentowaniu poglądów czy formułowa- logii wojskowej. Określenie Combined Joint niu ocen. W zakończeniu pracy możemy jed- Task Force (CJTF) przez autora jako połą- nak przeczytać, że nie miała to być praca czonej grupy uderzeniowej z pewnością na- bezkrytyczna względem sił zbrojnych USA, leży uznać za spłycenie terminologiczne. stąd dążenie do obiektywnej oceny zarów- Podczas pracy nad tak obszernym i złożo- no zwycięstw, jak i porażek wojsk amerykań- nym zagadnieniem trudno uniknąć niedocią- skich. gnięć i nieścisłości. Mankamenty te nie Autor używa wielu pojęć i terminów an- umniejszają jednak walorów poznawczych glojęzycznych. W wielu przypadkach utrud- rozprawy. Monografia, ciekawie ujmująca nia to percepcję prezentowanych treści. Czy problematykę, w znaczący sposób wypełnia koniecznie trzeba było wymieniać 101 Dy- lukę w polskiej historiografii dotyczącej dzie- wizję Powietrznodesantową jako 101st Airbor- dziny najnowszych konfliktów zbrojnych. ne Division, 3 batalion jako 3rd battalion, Zwraca uwagę solidna forma edytorska, co a 3 Armię jako 3rd Army? Tym bardziej, że jest zasługą zarówno autora, jak i wydawcy. w odniesieniu do wojsk przeciwnika – okre- Książka niewątpliwie jest warta lektury i god- ślaniu nazw jego jednostek i formacji wojna polecenia czytelnikom, zwłaszcza zainte- skowych – były stosowane polskie nazwy. resowanym tematyką konfliktów współcze- Brakuje zatem konsekwencji. Pewnym snego świata. uproszczeniem badawczym jest też próba płk dr hab. prof. AON Tomasz Kośmider

Kwartalnik Bellona 1/2012 241 Summary

SECURITY

Capt (N) J. Ochman Polish Presidency’s Influence on Common Defense and Security Policy From July to December 2011, Poland held its presidency of the Council of the European Union. In the context of a growing demand for the EU to become a more capable, coherent and strategic global actor, the increase in significance and effectiveness of the Common Secu- rity and Defence Policy (CSDP) was one out of five priorities for this period. Consequently, Poland focused on the issues which from its perspective required particular attention, namely: EU–NATO relations, development of military capabilities, civil-military cooperation and relations with EU partners. The author strives to review the results of Polish efforts in the afore- mentioned area.

LtCol (Ret). G. Ciechanowski , PhD Poles under Blue Flag The article reminds Polish efforts in peace operations held by UN during 1974–2009, and describes mainly troops’ activities in military contingents in missions: UNEF II in Egypt, UNDOF in Syria, UNIFIL in Liban, UNTAG in Namibia, MINURCAT in Chad, UNPRO- FOR, UNCRO and UNTAES in Croatia, and UNTAC in Cambodia. The author features the most important achievements and problems in the missions, and writes about the participation of Polish generals – commanders of peace forces in specific operations. The writer also focuses on characteristic features of Polish UN activities: serious engagement of contingents in the communist period and after gaining independence, and the ability to meet challenges that the UN peace operations had to face after Cold War. According to the author, a 2009 decision to withdraw all contingents from the UN peace operations is surprising.

Col (Ret) Z. Czarnotta, Col (Ret) Z. Moszumański, PhD Indian Ocean and its Geostrategic Significance The article presents geostrategic significance of the Indian Ocean – the third largest oceanic division in the world. This area, though lost some of its importance in the Cold War, is again very prominent today. A crucial route, linking the Middle East, Africa, Southern Asia and Australia, is a transport route for crude oil and petroleum derivatives from Indonesia and the Persian Gulf region. The article explains the source of commercial and political conflicts of interests in the Indian Ocean area and their relation to the geostrategic challenges. Three problem areas are considered here: economic, political security and cultural ones. The interac- tions between them make them important not only for Europe. One of the best examples of the above is a campaign on counteracting piracy.

R. Czulda, PhD Security Policy vs. Security Strategy - Theory Most popular terms used – and quite often misused – in discussions about security are policy and strategy. This article focuses on defining these both terms and showing existing relations between them. In fact, providing precise definitions is very difficult – both words have many different meanings, partly because they are also used outside a political and military world of security. Explaining the importance of security policy and security strategy would be incomplete without presenting dependencies, or more precisely – interdependencies be-

242 Kwartalnik Bellona 1/2012 Summary tween these two phenomena (or even three if we include tactics). Although it is the policy that is superior, strategic constraints must always be taken into account. Without this, even the best policy fails.

Col (Ret) L. Chojnowski, PhD Security Analysis A broad meaning of contemporary security seems complex and multi-dimensional. There- fore, all security-related issues must be disaggregated in order to undertake and successfully solve security problems. This helps to reduce variables, and enables to apply specialized methods, techniques and means specific to different areas of human activities. Comprehensive security analysis can be confined to six sectors: political, military, economic, ecological, culture identity, community and common security. Their precise meaning hinges upon a level of analysis and a security subject type the analysis is conducted for. The interdependency of security sectors requires synthesising results of the sectors’ analysis to devise a comprehensive security concept with the use of all instruments a subject has at its disposal (within sectors).

Cdr M. Nałęcz Reforms in the Russian Armed Forces After the Soviet Union collapsed in 1991, Russia would be starting its reforms in key sectors several times. They used to fail right after they started. The armed forces’ crisis, their bad structures and incapable command system were revealed by an armed conflict with Georgia. Over a month after the conflict ended, a serious reform started of all branches of the armed forces, transforming military administrative divisions of the state. The article also discusses the start of reforms, other plans for structural changes and long- term plans for armament procurement. The author, based on Russian and English-language sources, attempts to estimate the chances for success of this greatest Russian reform in past decades.

ART OF WAR

Col (Ret) L. Wyszczelski, Prof. Polish Art of War in Time of Growing Threat (1935–1939) A growing in the second half of 1930s threat of war made top European armies change their national war rules of engagement. Such changes were also applied in the Polish art of war. The author assumes that Polish war doctrine in those years evolved around an idea of a long-term war, and preferred defense activities, pessimistically estimating own capabilities to win such confrontation. The doctrine did not specify how significant in the future war would be a war and economic potential of the states, particularly material supply of troops. The undertaken activities to arm and modernize troops were however insufficient due to weak financing in the Polish Army. Surely, these were not the changes adequate to response to a growing threat, not to say to counteract the aggression of two powerful neighbors in September of 1939.

Kwartalnik Bellona 1/2012 243 Summary

Vice Admiral (Ret) H. Sołkiewicz, PhD Combat Operations of Polish Submarines in WWII (1939–1945). Part II The author, as the 80th anniversary of Polish submarine forces (May 1, 2012) is slowly coming up, describes combat activities of these forces in World War II. He analyzes the effectiveness of Polish submarines from the first to the last day of the war, and their combat operations on the Baltic Sea, Norwegian Sea, North Atlantic and southern seas: Mediterranean, Adriatic and Aegean. The author discussed difficult time of interning three submarines in Sweden and their return home. Worth mentioning are the ORP “Orzeł” and “Wilk” submarines, which successfully sailed through Baltic straits and on to Great Britain to continue to fight the enemy with Royal Navy.

EXPERIENCE

J. Symonides , Prof. Use of Responsibility for Protection Concept in Libyan Conflict The question of whether the Security Council has the right to use military force to protect population against international crimes or whether it is a violation of state sovereignty has become a subject of debate at the UN. Canada established the Commission on Intervention and State Sovereignty, which presented a report on the matter formulating a new concept of „responsibility for protection”. This concept was unanimously accepted in the Outcome Do- cument by the General Assembly on September 16, 2005. Formulated in two paragraphs principle declares that each UN state has a duty to protect its population from genocide, war crimes, ethnic cleansing and crimes against humanity. In a situation where the authorities do not protect their people or commit crimes themselves, a responsibility to protect the population is transferred to the international community, which, acting through the Security Council, may appeal to the military intervention. In a situation where Kaddafi government has used the army, security forces and police to fight against peaceful demonstrations and announced a ruthless crackdown on the opposition in Benghazi, the Security Council adopted Resolu- tions 1973 (2011) which is the first use of the responsibility for protection principle in practice. It authorized the states to intervene in Libya in order to establish the protection of civilians and a no-fly zone, but excluded any possibility to occupy Libya. Despite discrepancies in the interpretation of that resolution, one can assume that its main objective has been achieved. Without this and military intervention, protecting the population would be impossible. The problems and challenges facing new Libyan authorities related to post-conflict peace building and creating a democratic state cannot be achieved without a cooperation and assistance from international community acting through the United Nations system and the International Cri- minal Court. This obligation results from the principle of responsibility to protect.

MajGen B. Pacek, PhD; Col J. Gęsior Personnel Recovery System NATO and the Polish Armed Forces (PAF) have attributed a great meaning of personnel recovery recently. A participation of the PAF in alliance and coalition’s missions generate new threats for military and civilian personnel such as isolation, capture and/or exploitation, which could instigate crisis situations. The isolation, capture and/or exploitation of personnel of the PAF during operations are interested media and could have a significant negative impact on

244 Kwartalnik Bellona 1/2012 Summary operational security, morale of assigned forces and public support. The Alliance therefore requires a system to recover military and civilian personnel that have become isolated. The universal expectation that we never leave anybody in need should be a fundamental principle strengthening the trust of military and civilian personnel to the structure of state. According to the authors, understanding a personnel recovery issues demands the know- ledge of basic definitions, concepts, options and personnel recovery methods as well as general assumptions for the functioning of NATO personnel recovery system. They are describing the origin of national personnel recovery system in the PAF including functions or structure.

Col M. Banasik, PhD Integrating Activities in Future Operations Solving future crisis situations and ensuring international security will be possible with the use of various instruments. Next to the armed forces, among them will be diplomacy, information and economy. In the future operations, the focus will be on capability to consolidate missions, and on effective and coherent achievements of results through harmonizing and synchronizing activities and military competences with operators and non-military capabilities. The author proves his thesis that integrating activities in the future operational environment will be possible if the armed forces have network-centric capabilities to conduct infor- mational operations and for tasks carried accordingly to the rule of expected results.

EDUCATION

Col D. Kozerawski, Prof.; Col R. Niedźwiecki, PhD; Col A. Brzozowski, PhD How to Educate Strategically? Post-Graduate Studies in National Security The article introduces problems on an innovative idea of postgraduate studies in national security. It also presents the origin of postgraduate studies in defense policy, new challenges facing strategic education of officers to perform general’s duties, etc. The authors further presented the Multinational Strategic Course which will be conducted in English, and thought it interesting that it will be possible to integrate the above-mentioned studies for officers with educating civilians occupying key positions in public administration, industry, etc.

Ł. Kamieński, PhD Hitler and his Armies on Speed The use of pharmacology to enhance soldiers’ performance during combat has a long history. The substances, which today are commonly referred to as ‘drugs’, for the first time were purposely used on a massive scale during World War II. The German pioneered in the military consumption of methamphetamine. Although the Third Reich ran a strict anti-drug policy, many top Nazi leaders, including Adolf Hitler, were addicted to stimulants. As during the first months of the war in Europe Wehrmacht consumed a massive quantities of Pervitin – the methamphetamine ‘attack pill’ – it became the first army ‘on speed’ in history. Pharmacology played a crucial role in German Blitzkrieg. The German quickly discovered the side-effects of stimulating soldiers with amphetamines, and therefore decided to limit a consumption of those ‘magic pills’. They were, however, only partially successful.

Kwartalnik Bellona 1/2012 245 Summary

The other armies (Great Britain, USA and Japan) followed the German example and began giving (meta)amphetamines to their soldiers. The time of WWII was the time where soldiers were the largest group of legal amphetamine consumers and its derivates.

Col M. Karasek, Maj P. Wasilewski, PhD Disciplinary Superior in the Light of Legal Regulations A superior-subordinate dependencies in such a hierarchized institution as the army should be legally and clearly defined, not allowing for any free interpretations. And so they are. However still, the subject remains controversial. The reason for it can be a frequent in recent years change in legislation in this area, as well as a difficulty to adopt their new aspects by superiors. Regardless of where the point of gravity lays, the authors attempted to juxtapose all regulations on the subject, correlate them and explain those which seem unclear.

TECHNOLOGY AND LOGISTICS

Col (Ret) J.M. Brzezina Cooperation of Combat Helicopters with UAVs on Battlefield The article presents little known in Poland information on the newest achievements in the area of interoperability on the use of combat helicopters and ISR UAVs in missions. It particularly covers many new interesting technological details on the common use of manned and unmanned aircraft on battlefield. US land forces equipped their combat helicopters, reconnaissance UAV’s and data users on the ground with modern communication equipment for exchanging data about a situation and a target. It is a milestone in providing helicopter pilots with operational and situational aware- ness on battlefield. This means that the ground forces can support air crew and provide them detailed information about a target before a combat helicopter gets close to it. Information in the article allows to better comprehend main directions for development of the land forces aviation. Equipping air platforms in modern devices for data exchange in many situations affects the air crew’s safety and combat mission’s results, but it can also increase interoperability in the land forces’ aviation. Aiming at the increase of interoperability on battlefield, the research done in that area by other countries should be analyzed. The US soldiers do so by using common NATO experience in their work on new military standards.

Col C. Sochala, PhD; D. Mientkiewicz, MS; Wójtowicz, MS; LtCol T. Nalepa, PhD Financial Capability to Support Industrial Defense Potential. Part II. Current Activities: NSIP, HNS, Offset, Research The authors point to the possibility of implementation by the Industrial Defense Potential of new solutions legalizing differences from the EU rule on not using solutions that affect market competition. In the first part, they describe long-term activities (support from the Agency of Industry Development and subsidies for support of the restructuring process). In the second part, the authors write about using financial instruments covering the NATO Security Investment Pro- gram (NSIP) and other Host Nation Support (HNS) operations. Moreover, they focus on offset and subsidies for national and European Union research projects.

246 Kwartalnik Bellona 1/2012 Summary

The third part of the article will cover issues related with the funds on carrying the Mobili- zation Program of Economy, their specific role and significance for the state defense system.

IN OTHER ARMIES

F. Olejnik, Prof.; F. Adamczyk, Prof. ATC simulators and flight trainers – medium to increase the safety of air traffic control The field of virtual simulations is the newest and most dynamically growing one in training. It is expected that LETVIS will meet high expectations. The system introduces additional functions and new safety issues, establishing mutual communication with virtual MiG-29, TL-39 and Mi-17 flight simulators, and reconfiguring simulators. Mutual communication of LETVIS simulator with aircraft, reconfiguring simulators, virtual flight control tower and central homing module used for navigator training enables to create a platform for combined simulations. Such simulations will not only allow for joint training of flight controllers and pilots, but also increase the safety of flying personnel and air traffic services.

Kwartalnik Bellona 1/2012 247 Warunki zamieszczania artykuł ów

Instytut przyjmuje artykuły dotyczące bezpieczeństwa państwa, strategii, sztuki operacyjnej oraz taktyki, dowodzenia i kierowania, dydaktyki, ekonomiki wojskowej, wychowania, techniki i logistyki, prezentujące doświadczenia z wymienionych dziedzin i konfliktów zbrojnych oraz recenzje książek o tematyce wojskowej.

Artykuły powinny mieć objętość od 7 do 15 stron znormalizowanego maszynopisu (format A4, czcionka 12 punktów), w wersji elektronicznej – edytor Word. Rysunki, tabele, wykresy i szkice należy przygotować zgodnie z wymaganiami poligrafii, zdjęcia – w formacie TIF lub JPG (minimalna rozdzielczość – 300 dpi). Do artykułu należy dołączyć jego streszczenie, nieprzekraczające 0,5 strony maszynopisu, oraz krótką informację o autorze. Wojskowy Instytut Wydawniczy zastrzega sobie prawo do dokonywania poprawek, skraca- nia lub uzupełniania artykułów, bez naruszenia zasadniczych myśli autora, do wprowadzania własnych tytułów oraz zamieszczania publikacji, w języku polskim i angielskim, na stronie internetowej Instytutu. Opracowanie należy podpisać imieniem i nazwiskiem oraz podać stopień wojskowy i tytuł naukowy. Należy dołączyć zdjęcie formatu legitymacyjnego (żołnierze zawodowi – w mun- durze, z aktualnym stopniem wojskowym). Do druku są przyjmowane artykuły dotychczas niepublikowane. Niezamówionych artyku- łów Instytut nie zwraca. Do artykułu należy dołączyć podpisane oświadczenie: Niniejszym oświadczam, że artykuł pt...... nie narusza praw autorskich ani innych praw własności stron trzecich. Nie jest także złożony do publikacji w innym czasopiśmie i nie był uprzednio publikowany. Równo- cześnie przekazuję prawa autorskie Wojskowemu Instytutowi Wydawniczemu z siedzibą w Warszawie. Honoraria za publikacje są obliczane zgodnie z obowiązującymi stawkami. W związku z opodatkowaniem dochodów, w tym honorariów, autorzy powinni podać takie dane, jak: nazwisko, imię, imię ojca i matki, data i miejsce urodzenia, stanowisko i przydział służbowy oraz numer telefonu, miejsce zamieszkania, PESEL i NIP, nazwa i adres urzędu skarbowego właściwego dla miejsca zamieszkania oraz numer konta osobistego, na które ma być przesłane honorarium.

ARTYKUŁY DO OPUBLIKOWANIA W „KWARTALNIKU BELLONA” NALEŻY PRZESŁAĆ POD ADRESEM: FILIA WOJSKOWEGO INSTYTUTU WYDAWNICZEGO, UL. KOŚCIUSZKI 92/98, 61-716 POZNAŃ, DROGĄ ELEKTRONICZNĄ LUB SŁUŻBOWĄ W ZALEŻNOŚCI OD CHARAKTERU MATERIAŁU.

248 Kwartalnik Bellona 1/2012