MALTEPE ÜN VERS TES MESLEK YÜKSEKOKULU Uzaktan E itim: Türk Dili 1 Haz rlayan ve sunan: Ö r. Gör. Yusuf ÇOTUKSÖKEN 1. BÖLÜM (1. ve 2. HAFTA)
Dil ve leti im
çerik: * Bu bölümde ilkin Türk Dili dersinin genel amaçlar aç klanacak. * leti im ve dil konular nda (do al dil, beden dili) metinler okunup tart lacak. * Metin ve metin türleri. * Yaz türü: Söyle i. Dil bilgileri: Dilin do u u. Dil ve toplum. Dil ve dü ünce. Dil ve edebiyat. *Dilin türleri. *
SLAYT 1 Ba l k: Türk Dili 1 dersinin tan m
* Merhaba! Sizlerle bu ö retim y l nda, 2 yar y l Türk Dili dersi yapaca z, haftada 2 saat. Önce tart al m: Sizce bu ders niçin konulmu olabilir? Bu dersten beklentileriniz nedir? (Ö rencilerin yan tlar n ald ktan sonra ö retim eleman dersle ilgili k sa aç klay c bilgiler verir, bu yar y lda neler yap laca n anlat r.) (10 dakika kadar)
SLAYT 2 Ba l k: Ön-haz rl k: Ya amdaki güzellikler
Ne güzeldir
Ne güzeldir dört gözle bekledi in bir haberin gelmesi. A r n n dinmesi. Y llar sonra bir gün bir yerde çocuklu unda annenin senin için yapt kurabiyelere rastlamak. Ya murdan sonra açan Güne . Buz gibi sokaktan s cac k eve girmek. Yorgunluktan bitmi ken yata a uzanmak. Tuttu un tak m n ezeli rakibini yenmesi. K zg n kumlarda uzun uzun yatt ktan sonra bedeni denizin serinli ine b rakmak Sabahlar k zarm ekmek kokusu ile uyanmak.. Bir doktor muayenehanesinin kap s nda üpheleri da tm olarak sevinçle ç kmak. Bir bahçenin önünden geçerken duydu un han meli kokusu. Sabah uyan p o günün tatil oldu unu hat rlamak. " Art k bitti" derken seni aray vermesi. Ya l ana baban n hala çald n z kap n n arkas nda ya da hatt n öbür ucunda olmas . F r ndan yeni ç km ekme in kö esi. Bir kö ede birbirine sar lm uyuyan kedi
1 yavrular . Evinden pi mekte olan yemek kokusunun yay lmas . So uktan titrerken eline tutu turulan bir bardak çay. Meteliksiz bir günde çoktand r giymedi in ceketin cebinden para ç kmas . Uzun s cak bir ç nar alt .
SLAYT 3 Ba l k:
Sabahtan beri aya n vuran ayakkab lar ç kard n an. Sudan bir sebeple küstü ün arkada nla bar mak. Y kanm , ütülenmi , mis gibi kokan yatak tak mlar n n koynunda uyumak. Bir sandal n kenar na oturarak bacaklar n denize salland rmak En sevdi in yeme in ilk lokmas n a z na ald n an. EN ÖNEMLISI NEFES ALMAK, KONU MAK, DUYMAK, YÜRÜMEK, GÖRMEK, ANLAMAK.
Ne güzeldir arkada lar ndan, sevdiklerinden, sevgiliden alaca n s cac k bir merhaba.... HEP N ZE MERHABA!...
* Biz de size bu ö retim y l ba nda “Merhaba!” diyoruz. Okudu umuz metinle ilgili olarak unu soral m: Sizin için “ne güzeldir!” diyebilece iniz daha ba ka neler var? K saca anlat r m s n z?
SLAYT 4 Ba l k: Dilin tan m ve i levleri
Anlama-kavrama
imdi de dili ve i levlerini anlatan bir metni (Yusuf Çotuksöken’in metni) okuyup üzerinde tart al m. (Metni sesli okurken, sözcükleri do ru ve anla l r biçimde seslendirelim, vurgulara ve duraklara özen gösterelim. Bu arada önemli buldu umuz cümlelerin alt n çizelim.)
SLAYT 5 Ba l k:
D L NED R? LEVLER NED R?- Yusuf ÇOTUKSÖKEN
“En de erli varl n z nedir?” diye sorsalar herkes ayr yan t verir: Kimi sa l m, kimi ailem, kimi akl m, kimi ülkem, kimi sevgilim, kimi dinim …kimi de dilim der. öyle bir dü ünecek olursak, en de erli varl m dilimdir diyenlerin hakl oldu unu dü ünmeye ba lar z. Nas l m ? öyle: nsano lu do al ve toplumsal çevresini hep dili arac l yla tan m t r. Ünlü bir dü ünürün güzel bir sözü vard r: “Dilimin s n rlar dünyam n s n rlar ” (Witgenstein) diye. Diyesim o
2 ki, benim içine do du um dünyay ben dilim arac l yla kavr yor, yorumluyor ve güzelle tirmeye çal yorum. SLAYT 6 Ba l k:
Peki dil nedir? Çok de i ik tan mlar yap lm t r, bundan sonra da yap lacakt r. Herkes kendi aç s ndan, duru una, amac na göre tan mlayabilir dili. Salt dil aç s ndan bak ld nda dil, belli bir anlam üretmek üzere seslerin belirli bir s raya göre dizilmesidir. Ki i aç s ndan “duy-gular , dü ünceleri, tasar mlar ba kalar na aktarmaya yarayan geli mi bir dizge” olarak tan mlanabilir. Dü ünce/dü ünme ba lam nda dil “insan n d -dünya üzerine yapt dü ünsel üretimi yans tmaya yarayan kavramlardan olu an dizgedir. Onlara göre dil dü ünceyi, dü ünce dili sürekli etkiler. leti im aç s ndan bak ld nda ki iler ve kurumlar aras nda ba kuran, ili kiyi sa layan sesli/yaz l araçt r. Kültür aç s ndan da dil “en geni anlamda kültürün olu turucusu, saklay c s ve ta y c s olan toplumsal kurumdur. Ulus aç s ndan ise, tek tek bireyleri belli ekonomik, tarihsel, ülküsel amaçlar do rultusunda birle tiren, toplum haline getiren en etkili kurumdur. Dil bir soyutlamad r asl nda. Ne demek bu? Aç klayal m: Biz, dünyay sözcük ve söz dizileri kurarak anlamaya ve anlatmaya çal yoruz. Sözcükler üretiyoruz, çevremizdeki her somut nesneye bir ad veriyoruz, soyut durumlar da adland rabiliyoruz. Durum, eylem, ba lant , ili ki gibi durumlar için kullanaca m z sözler de yarat yoruz. Özetle d dünyay dilimizle yeniden kuruyoruz. Bunu da soyutlama ad n verdi imiz yöntemle yap yoruz. Bununla da yetinmiyoruz. Zihinsel ve bedensel üretimimizle elde etti imiz bilgi, dü ünce, tasar m, vb’yi dille somutla t rabiliyoruz. Özellikle yaz n n bulunu undan sonra bunlar yaz ya geçirip günümüzün insanlar na ve gelecek ku aklara aktarabiliyoruz. SLAYT 7 Ba l k: Her birimiz bu dünyaya dilyetisiyle, dil ö renme yetisiyle do duk, bu yetimizi çevremizin yard m yla geli tirerek içinde ya ad m z toplumun dilini ö rendik, bu dil arac l yla çevremizle ileti im kurmaya ba lad k. Ki ili imiz ve kimli imizi olu turduk. Bu süreç her insan için böyledir. nsan d ndaki canl lar n da bir dili oldu unu söylüyor uzmanlar, ama onlar n dilleri insan dili gibi karma k ve çok i levli de il. Ço u kez içgüdüsel özellikler ta yor, geli miyor… nsano lu, ya am n hemen her kesitinde dilini çok amaçl , çok i levli olarak kullan yor. öyle bir dü ünün bir günde kaç saat konu uyoruz, dinliyoruz, okuyoruz, yaz yoruz, yani dilimizi etkin ve edilgin biçimde kullan yoruz? Ki iye, çevreye, ko ullara, durumlara göre de i ebilir ama bir gerçek var ki, günün önemli bir bölümünü dilimizi kullanarak geçiriyoruz, i , aile, arkada çevresinde. SLAYT 8 Ba l k:
3 Dil birden çok i levi olan bir toplumsal kurumdur: Yaln zl m z gidermek, bir sorunumuzu çözmek, bir derdimizi payla mak gibi amaçlarla yak nlar m zla bir araya gelip söyle iyor, onlar telefonla aray p konu uyoruz (ileti im i levi). Gün geliyor, ba m zdan geçen bir iyi bir olay sevinçle, co kuyla, kötü bir olay ise üzülerek, korkunç bir olay ürküntüyle anlat yoruz. Evde bir tamir yaparken çekici yanl l kla elimize vurdu umuzda kendimizi tutamay p a z m zdan küfürler kaç r veriyoruz (anlat m i levi). Ders verirken bizi dinlemeyen ö rencileri tatl sert bir dille uyar yoruz (uyarma i levi) ya da verdi imiz ödevleri zaman nda bitirip teslim etmeleri gerekti ini söylüyoruz (buyurma i levi). Sevdiklerimize çok yumu ak bir dil kullan yoruz, hele sevdi imiz çok özel bir kimseyse içimizden geçen en güzel sözlerle ona sesleniyoruz ya da içimize yeni kat lan birini çevremizdekilere tan t yoruz (ça r i levi). Dedikoduyu sevdi imizden olacak, kendimize yak n bildiklerimizle bir araya geldi imizde birilerini çeki tirmeden edemiyoruz (ki ileraras ili ki i levi). Bizden alan m zla ilgili bir konu ma yapmam z istendi inde, bir toplulu un kar s nda ciddi, planl , ilgi çekici bir biçimde anlatmak için u ra veriyoruz (toplumsal i lev). Kimi insanlar m z (kimi sanatç lar) dille plastik bir malzeme gibi oynuyorlar, yani iir yaz yorlar, romanlar öyküler yaz yorlar(yaz nsal/ sanatsal i levi). Dü kurmadan ya ayabilir miyiz? Dü lerimizi, hayallerimizi, gelece e ili kin planlar m z ba kalar yla payla yoruz (dü sel i lev). Ya ad m z yeri, tan d m z bir kimseyi, çevremizdeki bir arac belirgin ve ay r c özellikleriyle tan tmaya çal yoruz (betimsel i levi)…Böylelikle insanlarla ileti im kurmak, birtak m duygu ve dü ünceleri payla mak istiyorlar. unu da unutma-yal m: Ço u kez, anlatt klar m zda dilin birkaç i levini birden kullanabilmekteyiz. SLAYT 9 Ba l k:
Dikkat ettiyseniz bütün bunlar , bu yap p etmelerimizi çevremizdekilerle ileti im kurmak, bir toplulu a aidiyetimizi peki tirmek, birtak m duygu ve dü ünceleri payla mak, belli bir amaç u runa i birli i yapmak, dayan ma içine girmek gibi amaçlarla yap yoruz. Böylelikle bir toplulu un bireyi olma konumuna da gelmi oluyorum. Dilim beni birey, ki i, yurtta olma sürecinde hep destekliyor. Sözlerimi öyle noktalayabilirim: Dilim varsa ben de var m, dilim benim ki isel ve toplumsal kimli im-dir bir bak ma. Bütün soyut ve somut üretimimiz dilimizde bir kar l k bulur. Ya amak, birlikte mutlu olmak demek oldu una göre, dilimizi insan haklar n gözete-rek, en i levsel biçimde kullanma becerisini de iyi biçimde ö renmemiz gerekir. Ralph Nicols’un u sözü anlaml : “Tüm insanlar n en temel gereksinimi anlamak ve anla lmakt r. nsanlar anlaman n en iyi yolu onlar dinlemektir.”Peki, imdi de biz soral m: Anla lmak için ne yap lmal d r? Yan t aç k, dilin i levlerinin ay rd nda olup dili etkili biçimde kullanabilmek.
SLAYT 10 Ba l k:
Anlama-kavrama sorular :
4
1) Dilin birey/ki i aç s ndan önemi nedir? 2) Dilin toplum/ulus aç s ndan önemi nedir? 3) Günlük konu mada dilinizi hangi i levleriyle kulland n z örnekleriyle anlat n z.
SLAYT 11 Ba l k: Söyle i (sohbet)
Yaz türü:
Bu metin bir söyle idir. Söyle i (sohbet) deneme ile kö eyaz (f kra) ile benzerlikleri çok olan bir yaz türüdür. T pk benzeri yaz türlerinde oldu u gibi söyle ide de yazar okurlar yla söyle iyormu gibi, seçti i konuda kendi görü lerini rahatça dile getirir, okurunu dü ündürmek, söyle iye onu da katmak ister. Genellikle günlük konular üzerine yaz lan söyle ide yal n, aç k, k vrak bir dil kullan l r. Yazar zaman zaman sorular sorarak dikkati canl tutmaya çal r. Okurlar n çok sevdi i türler aras nda yer ald n söylemeliyiz. Söyle i türünde Ahmet Rasim (Ramazan Sohbetleri), Suut Kemal Yetkin (Edebiyat Söyle ileri), Nurullah Ataç (Karalama Defteri), evket Rado (E ref Saati), ünlenmi lerdir. Son y llarda “röportaj" da söyle i sözüyle kar lanmaya ba land . Bu konuda röportaj ile ilgili bilgileri alman zda yarar var. Ayr m nedir diye soracak olursan z öyle bir aç klama yap labilir: Söyle ide sadece yazar ve yaz s vard r. Röportaj anlam ndaki söyle ide sorular soran bir kimse ve buna yan tlar veren ikinci bir kimse bulunmaktad r. Tekni i de farkl d r, (BKZ. RÖPORTAJ)
SLAYT 12 Ba l k: leti im
UYGULAMA Al t rma 1: Bir Frans z yazar “Anadilim benim gerçek yurdumdur.” diyordu. Bu görü sizce de do ru mu? Bu konudaki görü lerinizi belirtiniz.
Al t rma 2: Biz dilimizi ö renirken ayn zamanda toplumumuzun de erlerini de mi ö reniyoruz? Nas l? Örneklendirerek anlatabilir misiniz?
SLAYT 13 Ba l k: leti im
B LG LENME=> LET M NED R?
Tart al m: - Bulundu unuz hangi ortamlarda, hangi yöntem ve araçlarla ileti im kurars n z? (Dille, beden diliyle, yaz l , ileti im araçlar yla: telefon, faks, e-posta, internet ortam nda vd) * Ba kalar yla ileti im kurmada kendinizi ba ar l görür müsünüz? Genelde hangi tip insanlarla ileti im sorunlar ya amaks n z?
5 LET M; ya anm gerçeklerin (gözlem, ya ant vb), duygular n, dü üncelerin, bilgilerin kar l kl olarak bir kimseden ba kas na/ba kalar na de i ik yollarla (sözle, yaz yla, bedenle vd yollarla) iletilmesidir. leti im, ki ileri belirli bir yerde, belirli bir zamanda, belirli bir ili ki çerçevesinde birbirine ba layan bir süreçtir.
Tam bir ileti imin gerçekle ebilmesi için ileti ime geçen bireyler aras nda bilgi, dü ünce, gözlem, izlenim, duygu vb’nin kar l kl olarak hiçbir engellemeye u ramadan iletilmesi gerekir. Tam bir ileti imde, verici (konu mac , ya da iletiyi veren araç), al c (dinleyici), ileti (mesaj: al c ya gönderilen uyar ya da dü ünce), kanal ( hava, elektrik telleri, kitle ileti im araçlar vd), kod (do al dil ya da ba ka anlat m yollar , sözgelimi beden dili) gibi kavram/ terimler bulun-maktad r. Konu mac (verici) insan ise görevi, dinleyicinin/dinleyicilerin (al c ) söyledi ini anlam olduklar ndan emin olunca sona erer. Bunun gibi dinleyicilerden gelen bir ileti al p da, bu iletiyi anlad n dinleyicilere ikna edici bir biçimde belirtince (sözlü yan t verme, bedenle tepki gösterme vb) göre-vini tamamlam olur. Özetle, verici, ileti im sürecinde al c dan iletisine kar l k alamad sürece ileti im tamamlanm say lmaz.
SLAYT 14 Ba l k:
leti im sürecinde ki ilerin türde olmas (ayn topluluktan olma, ayn kültürel ortamda yeti me, ortak amaç ve de erleri benimseme vb gibi) kar l kl etkile imin tam ve verimli olmas n sa layacakt r. leti im boyunca verici ve al c gönderilen iletileri sürekli olarak alg lama süzgecinden geçirir. Bu süzgeçten geçirme s ras nda, iç (iletilenlerin kar k/düzensiz/anla lmas zor olmas , dinleyicinin dalg n olmas , dinlememesi, o s rada akl n n ba ka eylerle me gul olmas vd) ve d nedenlerle (çevredeki gürültü, sesin k s kl , verici ile al c aras ndaki uzakl k vd) al c iletiyi vericinin kastetti i biçimde alg lamayabilir. Yanl alg lama olas l , hem dinleyici hem de konu mac için geçerli olabilir. Çünkü nas l verici iletisini kendi de erleri, gereksinmeleri, al kan-l klar , e ilimleri do rultusunda olu turup gönderiyorsa, böyle alg lanmas n istiyorsa; dinleyici de bu iletiyi kendi de erleri, gereksinmeleri, duygular ve geçmi deneyimleri ba lam nda ele al p yorumlar. Buradaki eksik ve yanl anlama ya da hiç anlamama, birtak m ciddi sorunlar yaratabilir. Çözümü ise (e er verici bir konu mac ysa) konu mac n n gerekti i durumlarda (özellikle iletinin tam olarak anla lmad n anlamas durumunda), iletiyi yeniden aktarabilir de i ik örneklerle ba vurabilir, kimi çizelgeler olu turabilir, dinleyicilerin duygular na seslenebilir, dahas uzun bir konu maysa özet yapabilir.
SLAYT 15 Ba l k: Beden dili
6 Tart al m:* Anadilinizin yetmedi i durumlarda duygu ve dü üncelerinizi hangi yollarla/araçlarla anlat rs n z?
leti imde öncelikle do al dil (sözlü ve yaz l anlat m) etkin biçimde kullan lmaktad r. Ancak kimi durum ve ba lamlarda dil-ötesi davran ve araçlara ba vurdu umuz da olmaktad r, s kl kla. A a da beden dili ile kurulan ileti im üzerine haz rlanm k sa bir metin var; bunu okuyup tart al m.
SLAYT 16 Ba l k: BEDEN D L - DO RU VE ETK N LET M - Hadiye KAMANLI
nsanl n temel dürtülerinden biri olan “topluma ait olma hissi”, ça lar boyunca ileti imi zorunlu k lm t r. Tarih öncesi devirlerde, çe itli sesler ve hareketlerle ileti im sa lanm t r. nsanl n zaman içerisindeki evrimiyle sesler önce hecelere, sonra sözcüklere, cümlelere ve en sonunda dillere dönü mü , hareketler ise, ne yaz k ki, ileti imde zamanla daha az fark edilen bir konuma gelmi tir. Yine de insano lu bu eski dilini hiçbir zaman unutmam ve sözcüklerini daima hareketlerle bezemi tir. Beden dili, birço umuzca istemsiz olarak kullan l yor ve sadece bilinçalt taraf ndan alg lan yor olsa da, bu dilin ileti im içerisinde oldu umuz ki inin be duyusuna da hitap edebilmek ve etkin bir izlenim elde edebilmek aç s ndan önemi büyüktür. Beden dilini incelemek ki iyi, insanlar n zihnini okuyabilen biri haline getirmedi i gibi, onlar n hareketlerinden gizli dü üncelerini ö renme yetene ini de kazand rmaz. Beden dili, bize bilinçalt m zla konu may ve onu anlamay ö retir; bu yüzden çok güçlü bir ileti im arac d r.
SLAYT 17 Ba l k:
A a da, sa l kl ve özgüvenli bir ileti im için beden dilinin nas l kullan ld n , biraz da esprili olarak aç klamaya çal aca m: * Selam verirken veya tehdit alt ndayken avuç içinin kar dakine dönük olarak kald r lmas n n sebebi; bilinçalt nda o ki iye güven a lama iste i bulunmas d r. ( - Bak elimde ta , sopa falan yok. Benden sana zarar gelmez.) * Konu ulan konudan ho lanmam sak veya o konuyla ilgilenmiyorsak kollar m z kavu turmam z n bilinçalt ndaki sebebi; ya amsal önemi olan organlar m z güvence alt na alma iste idir. ( - Gerginim. Bu konularla ilgilenmiyorum, o yüzden içime döndüm ve kendimle ilgileniyorum. ) * Sürekli saçla, tak larla oynamak, ritm tutmak, kalem çevirmek, etrafa bak nmak; huzursuzlu un ve azalan dikkatin belirtileridir. ( - Bitse de kurtulsam… u proje i ini nas l yapsak acaba? ) * Yumruklar s kmak, yüzü sebepsiz yere ek itmek, di g c rdatmak; artan stresin ve olumsuzlu un habercisidir. ( - Zor dayan yorum. Biraz daha konu ursa ne yapar m bilemiyorum. )
7 * Vücudun genel duru u da, o anki ruhsal durumumuz hakk nda ipuçlar vermektedir. Örne in kamburun ç kar lmad , dik ve dengeli bir duru ; ki inin özgüvenli, fiziksel ve ruhsal anlamda sa l kl ve dinç oldu u etkisini b rak r. ( - Sa l kl y m. Güçlü biriyim. ine yarayabilirim. Ne dersin? )
SLAYT 18 Ba l k:
* Omuzlar n dü ük oldu u, vücut a rl n n önde topland , ba n öne dü tü ü duru karamsarl k ve çekingenli i temsil etmektedir. Bu konumdayken elleri dibine kadar ceplere sokmak ise bedenle temas haline geçip iç gerginli i azaltmak içindir. ( - Hiçbir eyi do ru düzgün yapam yorum. u anda ss z bir adada tek ba ma olmay ne çok isterdim!) * Gö üs gerilerek, ayaklar aç larak vücut alan n n artt r ld , ba n yan arkada, ba parmak d ar da olmak üzere ellerin ceplerde tutuldu u konumda; ki i kendine olan a r güvenini yans tmaktad r ve bu pek ho kar lanmaz. (- Aran zdaki en iyisi benim. Ben her i i hallederim… Müthi im…) * Konu urken göz temas ndan kaç n lmas , bo bo ve sabit bir noktaya bakma, ellerle a z n örtülmeye çal lmas ki inin büyük ihtimalle yalan söyledi inin göstergesidir. ( - Senden kaç yorum. Gözlerimin yalan m aç a vurmas ndan koruyorum ve bu sözlerimin sorumlulu unu üstlenmiyorum. ) * Tokala rken de insanlar birtak m özelliklerini gösterirler. Güvenli ve dengeli bir tokala mada eller yere dik olacak biçimde tutulmal , ne halsiz bir ekilde b rak lmal ( - Ben bir ölü bal m. Hiçbir ey için halim yok ve kimseye fayda sa layamayacak kadar güçsüzüm. ), ne de çok fazla s k lmal d r. ( - Seni ezerim. Çok güçlüyüm. ) Ayr ca elin yukar dan ve avuç içi a a ya dönük olarak uzat lmas üstünlü ün sembolüdür. Kar s ndaki ki i tam tersi ekilde elini uzatarak yan t veriyorsa; bu o ki inin üstünlü ünün kabul edildi inin göstergesidir.
SLAYT 19 Ba l k: leti im
* Beden dilinin yan s ra k yafetlerin, aksesuarlar n ve genel görünümün de izlenimdeki etkisi büyüktür. Örne in; bayanlarda saç s k s k toplamak ciddiyetin simgesi iken, k sa saç s rad l , çok uzun saç ise özgürlü ü simgeler. Kol dü meleri, kravat i neleri ve saat gibi aksesuarlar ki inin ya am tarz hakk nda büyük ipuçlar verebilir. Ta nan çantan n statü belirtileri ise art k kli ele mi tir (okul çantas , bayan çantas vs.). K yafetlerin temizli i, ütüsü, ayakkab n n boyal olup olmamas , parfüm ve makyaj da çe itli etkiler b rakmaktad r. Ki inin k yafetlerine gösterdi i özen, do rudan kendisine ver-di i de er olarak alg lanmakta ve ki i bu alg do rultusunda de erlendirilmektedir. Öte yandan tatil günlerinde ve piknik gibi aktivitelerde abart l bir kl k ve makyaj; o ki inin amac n n aksine olumsuz bir imaj olu turabilmektedir. Her zaman “Ben buraday m!” diye ba ran parfüm veya t ra losyonu kullanmak ise, hem rahats z edicidir, hem de bir süre sonra dikkat çekicili ini kaybetmeye mahkûmdur.
8 Beden dili günlük hayat m za farkl bir bak aç s kazand r rken, kendimizi daha yak ndan tan mam za yard mc olur. Vermek istedi imiz izlenim için gerçek bir destektir ve onun yard m yla olu turdu umuz imaj daha geçerli ve kal c olacakt r. Ayr ca i hayat nda bizi daha prestijli bir konuma getirip, elde etti imiz imaj sürdürmemize yard mc olabilir. Yeter ki, ki iler sahip olduklar bu evrensel dile yeterince ilgi göstersin; do a burada da cömertli ini gösterecektir ve birey kar l n fazlas yla alacakt r. Kaynak: Beden Dili; Prof. Dr. Acar Balta , Zuhal Balta ) (http://www.ba.metu.edu.tr/~manclub/yayinlar/glokal/glokalarsivi/sayi12/beden_dili.htm)
SLAYT 20 Ba l k:
Tart al m: 1) Bedeninizi tan yor musunuz? Beden diliyle hangi iletileri gönderebilirsiniz? Sevincinizi, k zg nl n z , a k nl n z , ald rmazl n z , sevginizi hangi beden hareketleriyle anlat rs n z? 2) Uzmanlara göre beden dili sözlü ileti imden daha inand r c d r. Albert Mehrabian bir iletinin toplam etkisini öyle özetler: % 7 sözel ileti im (sözcükler) % 38 ses (yükseklik, ton, ritim vb) % 55 beden hareketleri (özellikle yüz ifadeleri). Siz bu görü e kat l yor musunuz? Kendi ya am n zdaki deneyimlere göre yan tlay n z. 3)Konu urken bedenini hiç kullanmayan ya da abart l (çok hareket ederek) kullananlar hakk nda neler dü ünüyorsunuz?
SLAYT 21 Ba l k: Dilin do u u
Dilin Do u u “Dil nas l do mu tur?”, “ Diller bir kaynaktan m , ba ka ba ka kaynaklar- dan m ç km t r?” gibi sorular pek çok dilciyi, felsefeciyi, toplumbilimciyi tarih boyunca yak ndan ilgilendirmi tir. Bu konularda ara t rmalar yap lm olmas na kar n bugüne de in hemen hiçbir kuram, dilin do u unu ve kayna n tam olarak aç klayamam t r. Dil olgusunu çe itli boyutlar yla incelemeden önce u bilgilere bir göz atal m: Dünyam z 13,5 milyar ya nda. nsano lunun yeryüzüne ç k yakla k 3 milyon y l önce. nsano lu son 100 bin y lda birbiriyle konu maya çal arak ileti im kurmay ba arm . Dünyadaki ilk yaz l belgeler bundan 5-6 bin y l öncesinden kalmad r (Sümerce belgeler, MÖ 3. veya 4. bin y llar). lk Türkçe yaz l belgelerse MS VII.-VIII. yüzy la kadar gitmektedir (Orhon ve Yenisey yaz tlar ). Dilin do u uyla ilgili kuramlar da öyle özetleyebiliriz:
Bir öbek dilci, dillerin “yans ma” türü sözcüklerden do du unu ileri sürmektedir (Türkçe’den örneklendirelim: üf, üflemek, h r, h rlamak, me, melemek, hor, horultu, horlamak, horuldamak…)
9 Ba ka bir öbek dilci dilin ünlemlerden do du u, ünlemlerden öbür sözcük türlerinin türedi i görü ünü savunurlar. Dilin ortak çal ma birlikte i görmeden do du unu ileri süren dilciler de vard r. Bunlara göre yap lan ilk i ler "kazmak"t r, ilk insan sesleri de bununla ilgilidir.
Çocuk dili üzerinde yap lan ara t rmalar, bu sorunun ayd nlat lmas nda yard mc olmaktad r. Çocu un ç kard ilk sesler ve bu sözlerin anlatt kavramlarla dilin do u u aras nda ili ki kurulmaktad r. Çocu un ç kard ilk sesler içgüdüseldir, bu nedenle de hayvan ba rmalar n an msat r. Bu sesler zamanla sözcüklere dönü mekte ve uzla mal de erler kazan nca toplumun dilini olu turmaktad r. Dilin bir kaynaktan de il de, ba ka ba ka kaynaklardan do du u görü ü yayg nd r.
SLAYT 22 Ba l k: Dil ve dü ünce
Dil ve Dü ünce Dil, dü üncenin arac d r, dilsiz dü ünülemez.- Nurullah Ataç Dilini i lemeyen ki i, dü üncesini i lemiyor demektir.- Nurullah Ataç J. Vendryes, “ nsan nesnelerin varl n ancak onlar adland rarak kavrayabilmi tir.” der. Evren karma k bir yap dad r, onu kavrayabilmek için onunla ilgili bilgileri elde etmek zorunday z. Bir durumun, olu umun vb’nin bilgi haline gelebilmesi zihinsel bir i lemi gerektirir. Bunun yöntemleri ve araçlar vard r: gözlem, deney, ara t rma; tez, antitez, sentez. Bilgileri dü ünce düzlemine çekerek kavrayabiliriz. Bilgi de, bulu da ancak dille olanakl duruma gelir. Dille dü ünce birbirinden ayr lmaz iki bölümdür. Dil olmadan dü ünce, dü ünce olmadan da dil olamaz. Dil dü üncenin bir anlat m kal b d r. nsan gözlem, izlenim, deneyim vb’yi dü ünme düzleminde simgele tirerek kavranabilir duruma getirir. Ancak dilsel simgelerle (göstergelerle/sözcüklerle) gösterdikleri aras nda kesin bir ili ki yoktur. Sözgelimi bizim su dedi imiz nesneye ngilizler water, Frans zlar l’eau, Araplar mâ, Farslar âb derler. Bunlar uzla mal de erlendirmelerdir. Dil d -dünyay adland rarak dü ünme düzlemine çeker. Dü üncenin olu turulabilmesi için ilk i lem soyutlamad r. Soyutlama ve genelleme bilgiye dönü ür. Bilgi dü ünmeyi olanakl k lar; bilgiler yeni yeni dü ünceler üretilmesine olanak sa lar. Dü ünceler dilde somutla r. te bu a amada dil dü ünceyi, dü ünce de dili sürekli olarak etkiler durur.
SLAYT 23 Ba l k: Dil ve toplum
Dil ve Toplum
10 Dil, bütün insanl k kültürünün içinde birikti i bir araç de il, kültürün kendisidir. Çünkü hiçbir dü ünce, hiçbir duygu dile dönü meden var olamaz.- Bedrettin Cömert
nsanlar toplum olarak örgütlenip ya amak durumundad r. Örgütlü toplum uzla mal kurumlar gerektirir. Dil de toplumsal kurumlardan biridir. Öbür deyi le toplumu olu turan etkenlerin ba nda dil gelir. Birey, bir toplumun içinde do ar; inançlar, gelenekler, görenekler, kültür, sanat gibi kurumlar onun ya ama alan n olu turur. Toplumun kültürüyle olgunla r birey. Bu toplumsal kültür ö eleri ço unlukla dille aktar l r bireye. Bütün kültürel/toplumsal ö eler dile yans m t r. Birey, çevresini her yönüyle diliyle tan r, kavrar, yorumlar. Her dil içinde bulundu u toplumsal kültürün, uygarl n verimleriyle biçimlenir. levini de bu çerçevede gerçekle tirir. Bir dilin sözlü ü o dili kullanan toplumun geni anlamda kültürünü, sanat n , ya ama biçimini yans t r. Sözgelimi dilini bildi imiz ama kendisini tan mad m z bir toplumun sözlü ünü inceleyerek o toplumun nas l bir toplum oldu unu anlayabiliriz. Dil yaln zca ileti imi sa layan bir araç de il, ayn zamanda iletti ini de içeren bir kültür kayna d r. Dil aktar c özelli inin yan s ra yarat c bir i lev de görür. Bütün kültürel ak mlar, olu umlar, dü ünsel geli meler, sanatsal üretimler dilin yarat c l n n kan tlar d r. Dil, toplumsal yönlendirmede de önemli i levi olan bir kurumdur. Toplumsal geli melerin iste-nilen yönde olmas nda da dilin pay büyüktür. Yasalar ve yönetmelikleri örnek olarak gösterebiliriz.
SLAYT 24 Ba l k:Dil ve edebiyat
Dil ve Edebiyat Edebiyat da, dille ileti im kuran bir sanatsal etkinlik alan d r. Edebiyat da ortak dil üzerine temellendirilir. Ancak her edebiyatç farkl bir söylem geli tirir. Bu da do al/gündelik dilden çok farkl d r. Günlük ya am n gerçekli i ile sanatsal gerçeklik apayr d r. Sanatsal gerçeklik, her ne kadar günlük ya am gerçekli inden yola ç ksa da, özellikleri ona benzese de, yapay/kurmaca gerçekliktir; günlük ya am n gerçekli iyle birebir örtü mez. Ancak edebiyat n dili de kendi bütünlü ü içinde bir inand r c l a sahiptir. Edebiyatç n n yap tlar arac l yla iletti i anlamlar, mesajlar da kurmaca gerçeklikle ilgilidir. Edebiyatç , kurmaca gerçekli ini dille aktar r. Her sanat yap t biriciktir, tektir. Kendi içinde bir gerçekli i vard r. Nesneler, ki iler, olaylar da bu gerçeklik ba lam ndad r. Her edebiyatç farkl bir dil kurar yap tlar arac l yla. Bu nedenle edebiyat, ortak dilin malzeme-sini kullansa bile bu farkl l nedeniyle özel bir dil say l r. Dil ara t rmalar nda bu dile üstdil ad verilir. T pk bilim dillerine üstdil dendi i gibi.
SLAYT 25
11 Ba l k:Dilin türleri
D L N TÜRLER
*anadil: Bir ya da birçok dilin türemi oldu u kök dil. Latince Roman dillerinin (Frans zca, spanyolca, talyanca gibi), Ana Türkçe de Türk dillerinin (Türkiye Türkçesi, Azerice, Özbekçe, Kazakça, Türkmence gibi) anadilidir. *anadili: Bireyin annesinden, aile ve ya ad çevreden ö rendi i dil. *lehçe: Bir anadilin tarihsel geli imi içinde, de i ik ça larda ve co rafi alanlarda olu an, ses, yap ve sözdizimi bak m ndan az çok farklar içeren dallar ndan her biri. *a z: Bir lehçe içinde, de i ik alanlara ve s n flara göre farkl özellikler gösteren dallardan her biri. *do al dil: nsan diline özgü sesli bildiri im arac . *yapay dil: De i ik diller konu an insanlar aras nda anla may sa lamak için özel olarak olu turulan dil. Örne in Esperanto, do, Oksidental, Volapük. *kültür dili: Kültür etkinliklerinde, dilbilgisi kurallar na özen gösterilerek kullan lan dil. *uygarl k dili: Bir uygarl n, kültürün yay lmas na arac l k eden, ba ka dilleri de etkileyen geli mi dil. *ölçünlü (standart) dil: Bir toplulukta, ba lang çta yöresel bir a zdan kaynaklanan, yaz m ve söyleyi özellikleri kural olarak benimsenen, e itim kurumlar yla kitle ileti im araçlar nda kullan lan dil. *resmi dil: Bir ülkede yasayla kabul edilen dil. *bilim dili: Bilimsel yap tlarda kullan lan, kendine özgü terminolojisi ve söylemi bulunan dil. *özel dil: Bir toplumda geçerli ortak dilden ayr ama ondan türemi olan, yaln z belli çevrelerce kullan lan, toplumun her kesimince anla lmayan, kendine özgü, sözcük, deyim ve deyi lerden olu an özel dil. *argo: Bir toplumda bireyin içinde bulundu u s n fa, ya a, özellikle mesle e göre belirlenen dillerden her biri. *ya ayan dil: Günümüzde konu ulan ve yaz lan dil. *ölü dil: Bugün hiçbir toplulukça konu ulmayan, varl yaz l belgeler arac l yla saptanan dil. Örne in Latince, Sanskritçe, Hititçe gibi. *yaz dili: Bir ülkede yaz l ürünlerde kullan lan dil. * ar dil: çinde hemen hiçbir yabanc dil ö esi (sözcük, ek vb) bulunmayan dil. Hemen hiçbir dil ar dil olarak nitelendirilemez, çünkü her dilde yabanc dil ö elerine rastlan r. *çocuk dili: Çocu un dil edinme sürecinde kulland , kendine özgü özellikleri bulunan (kendine özgü üretti i sözcükler, kurdu u cümleler b) dil türü.
12 * yaz n (edebiyat) dili: Yaz n yap tlar nda (roman, öykü, iir vd) kullan lan, yazardan yazara farkl l klar gösteren, kimi durumlarda anla lmas özel yeterlikler gerektiren dil türü.
SLAYT 26 Ba l k: Metin ve metin türleri
Metin ve Metin Türleri imdi metin türleri üzerinde duraca z. Önce a a daki metinleri okuyal m.
D NSEL E T M - LA K E T M - Sat ER EN
Dinsel e itim program ve yöntemiyle, yap s gere i, inanca dayan r. Dinsel e itimde ku ku küfürdür. Oysa laik e itimde ç k noktas bilimsel ku kudur. Bunun için de, ister toplumsal bilimlerde, ister deneysel bilimlerde olsun yöntem gözleme, deneye ve kan tlamaya dayal d r. Laik e itim çocuklar n bilimsel dü ünce yeteneklerini geli tirmeyi ister. Bunun sonucu olarak da sorun çözme, neden-sonuç ili kilerine varma, yeni durumlara uyma gücünde, yap c , yarat c , yeniliklere aç k kafalar olu turmay amaçlam t r. Dinsel e itim ise tanr buyruklar n , peygamber sözlerini hiç tart mas z ö renip saklay p (h fzedip) aktarma görevinde, dolay s yla durumkoruyucu (statükocu) kafalar yeti tirir. Laik e itim dü ünce e itimi, bir us (ak l) e itimi amaçlarken, dinsel e itim bir bellek e itimi yapar. Bilindi i gibi bat dünyas , bellek e itimi yapan, dogmatik ortaça karanl n- dan ancak usun i letilmesi ve de erlendirmesine dayanan bir usçulukla kurtulmu , ayd nl a ç km , ve ça da uygarl k düzeyine ula m t r. Bat dünyas bu süreci ya arken Osmanl imparatorlu unda medrese giderek canl l n ve geli me gücünü yitirmi dogmac kafalar n olu tu u salt dinsel okul durumuna dönü mü tür. Bunun sonucu olarak da Osmanl imparatorlu u usçu Avrupa kar s nda Viyana kap lar ndan ters yüzü dönerek gerilemeye ba lam t r. Tanzimat usçu kafalar n önemini kavram , devletin kurtulu unu bunda görmü , bu yolda birtak m önlemler alm t r. Ancak dinsel e itimin ya amas na göz yum- mak zorunda kalm t r. Bu tutum usçu Avrupa kar s nda Osmanl devletinin Ankara kap lar na dek ilerlemesine yol açm t r. Öyleyse salt usçu bir e itim ve ö retim bir ulus savunma ve ba ms zl k gere idir. Atatürk i te bu gerçe i görmü , cumhuriyetten hemen sonra 3 mart 1340 (1924)’ta ilk i olarak e itim birli i yasas n ç karm , dinsel okullar büsbütün kald rm t r. Her e itim program ve yöntemi, bir toplumsal yönetim biçimini olu turur. Ortaça n skolastik e itimi, ki ili i geli memi , sorun çözme gücünden yoksun kafalar yeti tirmi tir. Feodalite ya da monar i bunun sonucudur. Us e itimin sonucu olarak da ki ilikler geli mi , ki i haklar savunulur olmu , ki iler yönetime kat labilecek düzeye ula m , bir Frans z devrimi gerçekle mi , uluslar giderek demokrasiyle yönetilir olmu lard r. Öyleyse dinsel e itimin egemen oldu u toplumlarda totaliter rejimin egemen olmas da söz konusudur. Ayr ca dinsel
13 e itim, yazg ya inanan dolay s yla sömürülmeye yatk n insan örne ini de yarat r. (Cumhuriyet, 23 ocak 1976)
* SLAYT 27 Ba l k:
Anlatam yorum
A lasam sesimi duyar m s n z, M sralar mda; Dokunabilir misiniz, Gözya lar ma, ellerinizle?
Bilmezdim ark lar n bu kadar güzel, Kelimelerinse kifayetsiz oldu unu Bu derde dü meden önce
Bir yer var; biliyorum; Her eyi söylemek mümkün; Epeyce yakla m m, duyuyorum; Anlatam yorum.- Orhan Veli KANIK
SLAYT 28 Ba l k:
Cimri ile Hoca
Cimri ve de bo bo az n biri Hocaya: - Ya Nasrettin Hoca, demi , demek paray çok seviyorsun. Acaba neden ? Hoca cevab n yap t rm : - Senin gibilere muhtaç olmamak için...
Tart al m: Gelin birlikte bu metinlerin biçim-içerik-dil ve anlat m yönünden benzerlik ve farkl l klar n tart al m.
SLAYT 29 Ba l k: Metin ve türleri
MET N ve TÜRLER Bilgi vermek, uyarmak, co ku yaratmak, korkutmak, e lendirmek gibi de i ik amaçlarla sözcüklerle (tümce, paragraf vb) olu turulmu bütüne metin ad verilir. Biraz önce inceledi imiz okuma parçalar n n hepsi birer metindir. Metinler konu ma ve yazma bak m ndan önce sözlü metin, yaz l metin olarak ikiye ayr l r.
14 Sözlü metin, herhangi bir ortamda, herhangi bir amaçla konu ma biçiminde olu turulmu metindir. Yaz l metin ise, ad üzerinde yaz biçimine getirilmi , yaz ya dökülmü metindir.
SLAYT 30 Ba l k:
leti im aç s ndan metinler, genel olarak iki kümeye ayr l r: a) Bilgilendirici/kullanmal k metinler: Gerçek ya am ile do rudan özde , okura/al c ya gerçek dünyada yararl olabilecek bilgileri sa lamaya yönelik olan ( bilimsel metinler, gazete, dergi haberleri, yorumlar, makaleler, bildiriler, reklamlar, söyle iler, mektuplar, sözlük ve ansiklopedi metinleri, dilekçe, telgraf, hava raporu, yemek tarifleri, ilaç reçeteleri… gibi), b) Yaz nsal/ kurmaca metinler: Gerçek ya am ile do rudan özde olmayan, bunu yans tmay amaçlayan "öz-göndergeli" metinler olarak betimlenen ( roman, öykü, iir, oyun, deneme... gibi). SLAYT 31 Ba l k:
Sunulu biçimi aç s ndan da metinler üç kümeye ayr l r: a) sözlü metinler, b) yaz l metinler, c) görsel metinler (foto raf, resim, karikatür vd).
Yaz l biçimleri bak m ndan ise; a) düzyaz metinler, b) manzum ( iir türünde) metinler olarak ikiye ayr l r.
SLAYT 32 Ba l k: Bilgilendirici/kullanmal k metinler
Bilgilendirici/Kullanmal k metin türleri Bilgilendirici/kullanmal k metinlerde geçen dilsel göstergeler, olaylar vb okuru ya ad m z dünyada kar l olan varl klara, olgulara gönderir. Böylelikle okur bu varl k ve olgular n gerçekli ini gözlem ve deneyleriyle denetleyebilir. Özetle bilgilendirici metinler do rudan ya ad m z dünyadan söz eder. Bilgilendirici metinler, ya dü ünsel ya da bilgilendirici amaçl olabilmektedir. Bilgilendirici metinlerde dil, bilgiyi okura iletebilecek biçimde düzenlenir. Yazar/metin söylenilenlerin amaçlad biçimde alg lanmas n ister. Hemen her tümce bir anlam vermek üzere düzenlenir. Bu tür metinlerde sözcükler bilinen ve yayg n anlamlar yla kullan l r. Bilgilendirici metinler, okurun metnin iletisini tam ve do ru olarak alg -lanmas n bekler; metnin okur üzerindeki etkisi do rudand r. Örne in okur, bir yemek tarifinde kullan lacak araç-gereçleri ve yeme in yap l biçimini ö renir; kendisi de bu yeme i haz rlayabilir. Bunun gibi gazetede okudu u bir haberin do rulu unu küçük bir ara t rma yaparak ö renebilir. Bir reçetede geçen ilaçlar
15 eczaneden al p içindeki tan ml okuduktan sonra nas l kullan laca n ö renebilir ve buna göre kullanabilir. Özetle bilgilendirici/kullanmal k metinlerde, okur metindeki iletiyi bulmak ve bunu kendi bilgi ve deneyimleriyle kar la t r p ya am na geçirmek durumundad r. Bilgilen-dirici metinler; makale, kö eyaz s , bilimsel yaz , rapor, tutanak, i mektubu, dilekçe, ilan, reklam, reçete, gibi yaz lar kapsar. UYARI: Yaz nsal/kurgulay c metinleri daha sonraki derslerimizde görece iz.
SLAYT 33 Ba l k: Uygulama
UYGULAMA-1
Al t rma : Bu y l zorlu bir s navdan geçip üniversiteye ba lad n z. Peki, imdi soral m: Üniversiteden neler bekliyorsunuz? Bu konuda k sa bir metin olu turunuz (200 sözcük kadar). Ödevinizi çal ma defterinize geçiriniz.
SLAYT 34 Ba l k: Uygulama
UYGULAMA-2: A a daki test sorular n yan tlayal m.
1. A a da dilin i levleriyle ilgili olarak verilen bilgilerden hangisi yanl t r?
A) Dil estetik hazlar vermek için de kullan labilir. B) Dil seslenme ve ça r yapma i ine yarar. C) Dil toplumsal ili kileri düzenlemez. D) Dil ayn zamanda kültürün ta y c l görevini de üstlenmi tir. E) Dil kavramlar arac l yla dü ünce üretmemize yarar.
2) A a da verilen tan mlardan hangisi “özel dil”i betimler?
A) nsan diline özgü sesli bildiri im arac . B) Bireyin annesinden, aile ve ya ad çevreden ö rendi i dil. Bireyin annesinden, aile ve ya ad çevreden ö rendi i dil. C) Bir toplulukta, ba lang çta sözlü dildeki bask n bir yöresel a zdan kaynaklanan, yaz m ve söyleyi özellikleri kural olarak benimsenen, e itim kurumlar yla kitle ileti im araçlar nda kullan lan dil. D) Bir toplumda geçerli ortak dilden ayr ama ondan türemi olan, yaln z belli çevrelerce kullan lan, toplumun her kesimince anla lmayan, kendine özgü, sözcük, deyim ve deyi lerden olu an dil. E) Bir toplumda bireyin içinde bulundu u s n fa, ya a, özellikle mesle e göre belirlenen dillerden her biri.
16 3. A a daki yaz türlerinden hangisi bilgilendirici metin türleri aras nda de erlendirilir? A) roman B) öykü C) ilan D) oyun E) iir 4) leti im olgusunun gerçekle ebilmesi için hangisine gereksinme yoktur? A) amaç B) kanal C) al c D) verici E) kod
5) Dilin do u uyla ilgili hangi bilgi yanl t r?
A) Dil ünlemlerden do mu tur. B) Dil yinelemelerden do mu tur. C) Dil yans ma sözcüklerden do mu tur. D) Dil insan eylemlerinden do mu tur. E) nsanlar dili haz r bulmu lard r.
SLAYT 35 Ba l k: Bir öneri
D KKAT! Her gün en az bir iki gazete, hafta en az iki dergi, her ay en az iki kitap okuyal m, her ak am en çok bir/bir buçuk saat tv izleyelim. Radyo dinlemeyi de unutmay n… nternetten de yararlanmam z gerekir. lgi alanlar n zla ve ders konular n zla ilgili yaz , haber, foto raf ve karikatürleri seçip kendimiz için bir ar iv (belgelik) olu tural m.
SLAYT 36 Ba l k: Argo
EK OKUMA
S Z DE M ARGO SÖZLERE KAR ISINIZ? - Yusuf ÇOTUKSÖKEN
Dil zaptiyeleri, tutucular, kendine ahlakç toplum mühendisli i görevi yükleyenler, toplumsal geli meleri hep tek “do ru” çizgi olarak görüp de erlen-
17 dirmek isteyenler; bir iirde, öyküde, dizi filmde, ark sözünde argo kapsam na girecek türden deyi lere (sözcük, deyim; kal psöz vb) rastlamayagörsün, hemen kutsal görevlerini an msay p çalakalem ortal a at l rlar: Dilimiz elden gidiyor, toplumumuz kirleniyor, buna bir “dur!” diyecek vatan evlad yok mu?... Oysa, dilin de i ik kullan m katmalar bulundu unu, her kullan m katman n da kendine özgü bir sözda arc içerdi ini bilenler için argo çok farkl , çok de i ik güzellikleri içinde bar nd ran bir alan. Çünkü argo, kimilerinin sand gibi sadece “kaba, teklifsiz sözler, küfürler”den olu muyor; argonun içinde e retilemeli birçok sözcük ve deyim, ince anlam ayr mlar n veriyor; ayr ca argonun dilin sözvarl aç s ndan beslendi i kaynaklardan biri oldu u alan n uzmanlar nca tart mas z kabul ediliyor. Nedir argo? diye soracak olursan z… Argo; bir toplumda geçerli genel dilden ayr , ondan türemi olan, yaln zca belirli çevrelerce kullan lan, toplumun her kesimince anla lmayan, kendine özgü sözcük ve deyimlerden olu an özel bir dildir. Özel dil de, yaln zca bu dili konu an kimselerin bildi i sözcük ve deyimlerden olu ur. Bu bak mdan her özel dil argo de ildir.
SLAYT 37 Ba l k:
Argo, genel argo ve alan argolar (jargon) ad verilen bölümlerden olu ur. Genel argonun içine, alt kültür gruplar n n kulland diller, belli gruplara özgü diller, alan argolar , standart d ya da tabu say lan dillerden kaynaklanan sözcük ve deyimler girer. Bu özel sözcük ve deyimlerin anlamlar n , sadece kullananlar bilir. Gruba özgü diller; meslek, ya , hobi, ç kar vb yönlerden ortak olan topluluklarca kullan l r. Gruba özgü dillerde teknik olmayan sözcükler yo unluk ta r. Alan argosu ise ad üzerinde meslek, ticaret, bilim, sanat gibi yönlerden ortak özellikler ta yan gruplar n daha çok teknik sözcük ve deyimlerini içerir. Hemen bütün dünya dillerinde argo, özel diller ile alan argolar aras nda yer al r; en önemli i levi de ölçünlü (standart) dilin sözvarl n sürekli besleyip zenginle tirmesidir. Argo, çokluk dille ileti imin s n rl bir toplulu a özgü olmas n isteyenlerce olu turulmu tur. Bu s n rl toplulukta, anlam n sadece topluluk üyelerinin bilece i sözcük ve deyimler kullan l r. Bu dar çevrede argo, bir tür savunma ve korunma içgüdüsü, grup kimli i olu turma kayg s , özenti, e lence, ilgi ve dikkati çekme vd gerekçelerle geli tirilir; giderek egemen konumda olan toplulukd birey ve gruplarla alay etmek, onlardan öç almak, onlara duyulan tepkiyi d la t rmak, bir suçu, s rr , inanc , müstehcenli i gizlemek gibi amaçlar da argonun olu mas nda etkin rol oynar.
SLAYT 38 Ba l k:
Her toplumda, argoyu yaratan pek çok alt kültür gruplar bulunmaktad r. Meslek gruplar n n (askerler, denizciler, seyyar sat c lar, oförler, müzisyenler, sporcular vd) yan s ra tutuklular, uyu turucu kullananlar, h rs zlar, kumarc lar, kabaday lar,
18 dilenciler, yasad i yapanlar, az nl klar, göçmenler, ayr ca gece-kondularda ya ayanlar, siyasal örgütler, din gruplar , kültür ve sanat dernekleri, ö renciler vd argonun geli ip serpildi i verimli alanlar olarak kabul edilir. Biraz önce de söyledi imiz argo, ki i ve gruplarla genel toplum kural ve de erleri konusunda ya anan uyu mazl ktan, çokluk da çat madan kaynaklan r. Argo ayn zamanda bu gruplar n ya am biçimlerini ve dünya görü lerini de yans t r. Nükte yapmak, alay etmek, küçümsemek, dü manl k göstermek gibi amaçlarla üretilen argoda, yeni sözcükler ve yeni anlat m biçimleri geli tirilir; bunlar benimsenirse yayg nla r, benimsenmezse yok olur gider. unun da alt n özellikle çizelim: Argo bir sözcük ya da deyim, belirli bir grubun d na ta p genel dile girmeye ba lay nca art k argolu unu yitirir. Sözgelimi bugün gazlamak ( oför argosunda “arabay çok h zl sürmek”, haf z / inek (ö renci argosunda “çok çal an ö renci”), abullabut / andavall / düdük / h rbo / h yar / kelek/ saloz / aban… (genel argoda “aptal” anlam nda kullan l yordu) gibi sözcükler bugün ortak dilde de belli bir s kl kla kullan lmaktad r. Yani art k bunlara argo dememek gerekir; ba lam na ve içeri ine göre halk dili, teklifsiz dil, kaba kullan m gibi de i ik alt alanlarda de erlendirilir.
SLAYT 39 Ba l k:
Hepimiz günlük ili kilerimizde, de i ik ortamlarda argo olup olmad na pek de dikkat etmeden birtak m argo sözcük ve deyimleri kullan r z. Özellikle senli benli ortamlarda bu kullan m daha da artmaktad r. Yaln zca biz de il, edebi-yatç lar ( iir, öykü, roman, oyun, an , söyle i vb türlerdeki yaz ve yap tlar nda) da, özel etkiler yaratman üzere argoya ba vurmu lard r. Bunlar n yan s ra gülmece ustalar , kimi kö e yazarlar da dile co kulu bir tat katmak amac yla argoyu ustaca kullan rlar. Yeri gelmi ken argoya yer verin bir iki iir örne i aktaral m. Önce Necdet Rü tü Efe’nin “Apa ” manilerinden birkaç örnek:
Meze koydum tepsiye K z bana ka göz etme Var iki yana volta Taze pi ti hepsi, ye.. Bu kadar tela etme Olma kimseye balta Bizi dünyada var m Beni seviyormu sun Mezesiz rak olmaz Bast ran mandepsiye nanmam t ra etme… Bak u yedi i halta … …
SLAYT 40 Ba l k:
Bir argolu iir örne i de Suat Ta er’den:
“ABUZETT N BEY”
Tori i çal t r ka alot Kas nt dan denizler bulan yor G r geçme Bamya tarlas m sand n dünyay Çaparize gelirsin sonra z ngadak Bak at alan Üsküdar’ dolan yor
19 Her gün a z n dört kö e Fazla viraj al yorsun a r ol Ama ç ng ra çekti inin resmidir E ekten dü mü karpuza dönersin sonra Kim dedi sana rüzgâra kar i e Aheste çek kürekleri kendine gel
Asma sakal takma b y k Bu devran böyle kalmaz Behey spanakzade mam kay yana t m iskeleye Bu gidi in sonu karanl k Gözünün ya na bakan olmaz
Tenhalarda bocurgat yapars n Baba miras de ildir hayat in gücün haminto Söylemesi benden Bilirim her ta n alt nda sen vars n let tori i bay ka alot
(Uyan , S.5, A ustos 1955) SLAYT 41 Ba l k:
Son aylarda bas nda, gerek ark sözlerinde (“k l oldum abi”, “k z hepsi senin mi?”, “sokar m politikana”, “kudurdum sayende” vd ) gerekse kimi dizilerde (“yeme bizi o lum”, “ü ütük haspa”, “kal gelmek”=biraz daha fazla kalmak istemek , “oha olmak”= çok a rmak vd) geçen kimi eski ve yeni argo kullan mlar, baz kö e yazarlar n ve ayd nlar rahats z edip tepkiye yöneltirken baz yazar ve ayd nlar ise bu geli meleri do al ve ola an kar lamaktad rlar. Bana göre, argo her dilin çok özel bir alan d r; bu bak mdan kendine özgü güzellikleri bar nd r r içinde. unu bir kez daha an msatal m: Argo, yaln zca kaba sözler, küfürlerden de olu maz. Bak n son y llarda ö renci argosunda kullan lan “alakaya çay demle=ne alakas var”, süpzek<=süper+zekâl kimse”, yusuflamak=korkmak” gibi; siyaset argosunda geçen “Horzum’lamak=> hortumla-mak=soymak, çalmak, yolsuzluk yapmak”; gibi sözlerden kimileri genel dile de girmi tir. Bu nedenle söylemlerde ba lam ve ölçüsü iyi ayarlanm birtak m argo sözler kullanmakla, argo söz ve deyimler türetmekle ne Türkçe yok olur ne de Türkiye’ye bundan bir zarar gelir. Tersine argo dilin yarat c l k alanlar ndan biri oldu u için genel dile kat lan argo sözler sözvarl n zenginle tirir, söyleyi lere renklilik, canl l k katar. Çünkü argo, özel bir ustal k ister, her babayi idin kendi yaz nsal/dü ünsel üretiminde argoyu kullanmas , argoya yeni sözcük ve terimler katmas pek de harc olmasa gerek.
SLAYT 42 Ba l k:
Argo, sürekli de i ir; bu nedenle argoyu izlemek ancak onun yaz ya geçmesiyle mümkündür. Bugüne kadar yap lan argo sözlüklerde argonun ancak bir bölümü derlenebilmi tir. O da genel dile geçti i kadar yla ya da argonun içinden gelen birinin bunu yaz ya geçirmesiyle… Argoyu bütünüyle ne izleyebilir ne de ö renebilirsiniz. O özel bir dildir, siz onun ancak genel dile yans yan yönleriyle tan yabilir ve isterseniz yararlanabilirsiniz… Argo t pk moda gibidir, çabucak geçer, yenileri gelir… Son olarak bir kitap önerisinde bulunmak istiyorum: 1999’da Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara t rma ve Uygulama Merkezi’nin düzenledi i Türk Kültüründe Argo (Haarlem Hollanda, 2002) adl toplant n n metinleri yay mlanm t r. Eme i geçenlere te ekkür ederim. (Bu bilimsel toplant n n
20 de erlendirme oturumunda, ben de bir konu ma yapm t m. Dahas toplant y tan tan bir de yaz m yay mlanm t , Varl k dergisinde, 2000’de. Bu yaz y da kitaba alabilselerdi iyi olurdu kan mca. Neyse…) Argoyla ilgili geni bilgi edinmek isteyenlere sal k veririm bu kitab . Bir de, Hulki Aktunç’un Büyük Argo Sözlü ü”nü (2008’de yeni bask yapt -Y.Ç.) de masan z n üstünden eksik etmeyin, derim.
SLAYT 43 Ba l k:
B R SÖZCÜK ÇEV R S N N YOL AÇTI I TRAJED
" kinci Dünya Sava sonuna do ru, 1945 y l nda Amerika Birle ik Devletleri taraf ndan Japonya'ya teslim olma ça r s nda bulunan bir nota verilmi ti. Bat dü üncesinin temelindeki ikilikli düzene göre, Japonya bu notay ya kabul edebi- lirdi, ya da reddedebilirdi; ba ka bir olas l k bulunmazd . Do u kültüründeki Japonlar için her ey bu kadar kesin olarak ikiye ayr lmam oldu-m içm: onlar n cevap notas nda ("rr. sözcü ü kullan lm t . Bu sözcük u iki anlama da birden gelebilmekteydi: 'Dan mada bulunmak üzere, bir cevab imdilik ask ya almak' ve 'Bo vermek, ald rmamak, kabul etmemek, reddetmek. ' ingilizceye yap lan çeviride bu Japonca sözcü ün ince anlam ayr l kaybolunca, verilen cevap 'olumsuz' yani 'red' olarak yorumlanm ; bunun sonucunda da, iki atom bombas Hiro ima ve Nagasaki üzerinde patlat lm t .
Özcan Ba kan, "Bildiri im-insan-Dili ve Ötesi, Alt n Kitaplar, stanbul, 1988, s.61
21 MALTEPE ÜN VERS TES MESLEK YÜKSEKOKULU Uzaktan E itim: Türk Dili 1 Haz rlayan ve sunan: Ö r. Gör. Yusuf ÇOTUKSÖKEN
2. BÖLÜM ( 3. ve 4.HAFTA)
E itim ve Üniversite
çerik: * Bu bölümde e itim ve üniversiteler üzerine metinler okunup de erlendirilecek, tart ma yap lacak. * “Bilgilendirici bir metni inceleme yöntemi” * Anlama becerileri: 1. okuma anlama, 2.dinleme ve izleme anlama.* (Yaz türü) Kö eyaz s , makale. * (Yaz l anlat m) Dilekçe yazma. * Dil bilgileri: Yeryüzündeki diller. SLAYT 1 Ba l k: Ön-haz rl k
Ön-haz rl k: * Çinli ozan Kuan Tzu ( Ö), “Bir y l sonras n dü ünüyorsan tohum ek,/A aç dik on y l sonras ysa tasarlad n./Ama yüzy l sonras ise dü ündü ün, halk e it./Bir kez ürün verir ekersen tohum,/ Bir kez a aç dikersen on kez ürün verir,/Yüz kez olur bu ürün e itirsen halk ./Bal k verirsen bir kez doyurursun halk ./Ö retirsen bal k tutmas n hep doyar karn .” diyor. Siz ozan n söylediklerine kat l yor musunuz? (Gerekçesiyle iki üç cümle…)
SLAYT 2 Ba l k: Üniversite
Anlama-kavrama
imdi örgün e itimin son basama nda, yani üniversitedesiniz. Üniversite ö reniminden neler kazanaca n z az çok biliyorsunuz. Bir de üniversitede ö retim üyeli i yapan bir bilimcimizin, Prof. Dr. Birsen GÖKÇE’nin bu konudaki yaz s n birlikte okuyup tart al m. (Metni sesli okurken, sözcükleri do ru ve anla l r biçimde seslendirelim, vurgulara ve duraklara özen gösterelim. Bu arada önemli buldu umuz cümlelerin alt n çizelim.) SLAYT 3 Ba l k: Üniversite
1 ÜN VERS TE NED R? NE DE LD R? - Birsen GÖKÇE Üniversite; bilimsel üstünlü ün, akademik yetene in ve yönetim ustal n n a r bast bir ortamd r. Üniversitelerin görevi dünyaya geni aç dan bakan, özgürlü ünü kazanmas n ve korumas n bilen «insan» yeti tirmektir. Amaç üst düzeyde ö retim ve ara t rma yapt rarak topluma bilimsel dü ünme yetene i ve becerisine sahip bireyler haz rlamakt r. Üniversite; özgür dü ünceyle do runun arand , soru sorman n, tart ma yapman n ö retildi i, akl n «dogma»ya üstünlü ünün kan tland ve topluma bu do rultuda katk da bulunacak sorumluluk bilincine sahip bireyler yeti tirmenin hedeflendi i bir yap d r. Üniversite; bilim arac l yla dünyaya, yenili e kap açan, her türlü fikrin tart labildi i, yarat c l n gerçekle tirildi i, unvan ve makamlar n fazlas yla önem ta mad , hiyerar inin bulunmad , bilimsel özgürlü ün ve bilgi birikiminin olu tu u bir ortamd r.
SLAYT 4 Ba l k: Üniversite
Üniversite; toplumu d nda dü ünülmeyecek bir kurumdur. Toplumun önünde olmak ve onu daima ileriye götürmek, ça da l a çekmek durumundad r. Topluma, insanl a rehberlik etmek, hizmet etmek için vard r. Üniversite; bilim adamlar n n görevlerini özgürce yerine getirebildi i, ele tirmekten, ele tirilmekten çekinmedi i, korkmad , dü üncelerini rahatl kla aç klayabildi i ve uygu lamaya koyabildi i özerk, demokratik kat l m ve seçim esaslar na ba l , organlar siyasal iktidar taraf ndan atanmayan bir kurulu tur. Üniversiteye ili kin yasalar, üniversiteyi her türlü d etkiden, siyasal iktidarlar n güdümünden, yava lat c ve tutucu e ilimlerinden koruyabilmelidir. Üniversite; kâr amac yla kurulmu , kazanç getiren bir kurulu de ildir. Topluma katk lar uzun vadeli olan, yat r mlar n n kar l n somut olarak alamayan bir kurulu tur.
Üniversite; mesai saatlerine ba l bir kamu kurulu u da de ildir. Bilimsel çal ma zamanla s n rland r lamaz. Öte yan dan bilim adam n n üretti i ve birikiminin kar l «saat ba ücret»le ödenecek nitelikte de ildir. Dolay s yla bilim adam ndan sabah mesai saatinde kalemini ele almas , ak am mesai bitiminde b rakmas beklenemeyece i gibi verdi i her dersin de parayla ölçülmesi söz konusu olamaz. Çünkü bilim s n rl l klar içinde gerçekle tirilemez, ticaret zihni-yetiyle de ba da t r lamaz. Üniversite; orta dereceli okullardaki e itim ve ö retimin sürdürüldü ü bir ortam da de ildir.
SLAYT 5 Ba l k: Üniversite
Üniversitede bilim yap l r, ara t rma yap l r. Ö retim, özellikle «meslek ö retimi» üniversitenin bir yan ürünüdür. Özetle ö retim ve dolayl olarak e itim
2 üniversitenin ikinci dereceden u ra lar aras nda yer alabilir. Bu da ancak geli mekte olan toplumlar için dü ünülebilecek bir husustur. Nitekim Bat ’da ngiltere ve Almanya örne inde oldu u gibi alt ya da sekiz y ll k ilkö retimden sonra çocu u teknik okullara göndererek mesleki bir formasyon kazand rmaya ya da lise ve dengi okullara göndererek bilim yapma ans vermeye kurumlar yetkili k l nm t r. Bu da üniversite kap lar na sadece bilim yapabileceklerin gönderilme- sine, di erlerinin yetenek ve becerileri yönünde ve toplumun istihdam politikas çerçevesinde yeti tirilmesine olanak sa lamaktad r.
Bir toplumun var olabilmesi, varl n sürdürebilmesi çe itli nitelikteki ve düzeydeki görevlerin yerine getirilmesine ba l d r. Bu da ancak i bölümü ile gerçekle ebilir. Dolay s yla toplumu olu turan bütün bireylerin üniversite okumas beklenemez. Ancak herkesin e it ko ullarda yeti tirilme ans na sahip olmas gerekir. lk ve ortaö retimden ba layarak tan nan bu f rsat e itli i ki ilerin yetene i ve verilen ö retim ve e itimin kalitesi ölçüsünde gerçekle ir. Belirli bir meslekte geli erek üretime kat lma ve k sa sürede normal bir ya ant sürdürecek gelire kavu ma ans na sahip olanlar n üniversite s ralar nda zaman kayb na neden olmak, ara t rma yapabilecek, bilim adam olabilecek yetenek ve birikime sahip olanlar da bu olanaktan mahrum etmek ça da e itim zihniyetiyle ba da mayacak bir tutumdur.
SLAYT 6 Ba l k: Üniversite
Ku kusuz yüksekö retimin temeli ilk ve ortaö retimdir. Ve sorunlar temelden ba layarak çözümlenmelidir. Bugün ülkemizde binlerce diplomal i sizin varl bu konuda yap lanlar n yeterli olmad n ve plans z bir yap la man n gün demde oldu unu göstermektedir. Bir ülkede e itim ve ö retim politikas toplumsal kalk nman n öncelikleri çerçevesinde planlanacaksa, teknik ö retimin, temel bilimlere ve sosyal bilimlere k yasla daha a rl k ta mas gerekir. Bunun için de ülkemizde teknik ö retimin yayg nla t r lmas temel ko uldur. (Yüksekö retimde Sorunlar ve Çözümler, “Türkiye Ko ullar nda Yeni Bir Üniversite Nas l Kurulmal ?”, Cem Yay, st.1990, ss.100-102)
SLAYT 7 Ba l k: Bilgilendirici metni inceleme Bilgilendirici bir metni inceleme yöntemi: Makale, kö eyaz s , kitapta bir bölüm, bildiri gibi bilgilendirici metinleri, içeri ini daha iyi anlayabilmek için, metni sesli ve/veya sessiz olarak okuduktan sonra u yönteme göre inceleyebiliriz: Metnin konusunu bulma, Yazar n amac n ve bak aç s n belirleme, Metnin anadü üncesini (iletisini) saptama, bunu varsa metinden bulup gösterme; yoksa özlü bir tümceyle kendisi yazma, Anadü ünceyi destekleyen yard mc dü ünceleri bulma, Metni paragraf paragraf inceleme (sorular-yan tlar),
3 Metnin özetini ç karma, Metnin plan n ç karma, Metindeki dü ünceleri yorumlama, Metnin türü ve yazar hakk nda bilgi edinme.
SLAYT 8 Ba l k: Sorular (Yan tlar lütfen çal ma defterinize yaz n z.) 1) Yazara göre, üniversitenin temel i levleri hangileridir? 2) Üniversitelerin ülke kalk nmas ndaki rolü nedir? 3) Teknik ö retim niçin daha a rl kl öneme sahip olmal d r? 4) Siz yazar n görü lerini nas l de erlendiriyorsunuz? Be enip be enmedi iniz yönler hangileridir? Sizce eksik ve yanl görü leri var m ? 5) Metnin özetini ç kar n z. (Yakla k 10 cümle)
SLAYT 9 Ba l k: Özet ç karma Özet ç karma/özetleme: Özet ç karma, bir metni dörtte bir oran nda k saltma demektir. Sözgelimi 500 sözcükten olu an bir metni 100-125 sözcü e indirme demektir. (Sayfa say s çok olan kitaplar n özeti birkaç sayfay geçmemeli.) Özet ç karmak için metni okuma sürecinde yapaca m z kimi i lemler vard r: Bunlar n ba nda metni okurken, ayr nt lar (metni de i ik bilgiler katan bölümler: betimlemeler, uzun konu malar, ayr nt l aç klamalar, tart malar, kar la t rmalar vb) göz ard edilecek, metnin belkemi ini olu turan olgular/olaylar ve dü üncelere öncelik verilecek, bunlar n alt çizilecek. Sonra da bu çizdi imiz bölümleri dikkate alarak metni kendi cümlelerimizle özetleyece iz. Bir metni özetlerken kendi yorumlar m z kesinlikle katmayaca z. Yazar n metninden zorunluluk olmad kça aynen cümle aktarmayaca z. Ba ka bilgiler eklemeyece iz.
SLAYT 10 Ba l k: Makale
Yaz türü: MAKALE
Herhangi bir konuda bilgi vermek, bir gerçe i savunmak, bir sorunu dile getirip çözüme kavu turmak amac yla, gerekli veri ve kan tlardan da yararlanarak haz rlanan, belli ölçüde bilimsel nitelik ta yan gazete ve dergi yaz lar na makale denir. Makale bütün bilgilendirici yaz lar gibi her konuda (bireysel, toplumsal, evrensel konularda) yaz labilir. Makale türü dü ünce dünyam za Tanzimat Döneminde gazete ile birlikte Bat dan girmi tir. Makalenin temel amac bilgi vermektir ama bu bilgi ansiklopedik bilgi olmaktan çok yazan n, kendine özgü ba- k n , yakla m n ve yorumunu dile getirir. Makale genelde bir dü ünce yaz s d r.
4 A rba l ve ciddi bir anlat m tercih edilir makalelerde. Makalelerde dü ünceler birbirini bütünleyen bir düzen içinde verilir; bu düzen de genellikle giri -geli me- sonuç bölümlerinden olu ur. Makale yazar konular n güncel olaylardan seçebildi i gibi, güncellikle ilgisi olmayan bir do ruya, bir gerçe e ya da bilimsel bir konuyu da ele alabilir. Makalede öncelikle bilgilendirici metinler kapsam na girdi i için, yazar de i ik dü ünceyi geli tirme yollar n (kar la t rma, örnek- lendirme, say sal verilerden yararlanma, tan mlama gibi) kullanmak durumun-dad r. Bunun yan s ra çokluk aç klay c ve tart mac anlat m biçimlerini tercih eder.
SLAYT 11 Ba l k: Makale
Makalelerde giri okurun ilgisini çekecek biçimde olmal d r. Makale yazar , hangi konu üzerinde duraca n , bunu hangi yöntemle yapaca n aç k bir ekilde ortaya koymal d r. Makalede dile getirilen sorun k saca tan mland ktan sonra; bu sorunun olu um süreci somut belge ve örneklerle kan tlan r; ard ndan çözümü konusunda üretti i çözümler makalenin temel bölümünü olu turur. Yazar bu bölümde dü üncelerini geli tirir, boyutland r r. Okuyucuyu söylediklerinin do rulu una ve geçerlili ine inand rmaya çal r. Sonuç bölümünde ise genelleyici bir yarg ortaya konulur. Bu bölüm bir tür özetleme, söylenilenleri derleyip toparlama bölümüdür. Yazar kimi durumlarda yaz s kesin bir sonuca da ba lamayabilir. Bunu, ya bu konuda ba ka çal malar yapaca n ima eder, ya da bizi de bu konuda çal maya ve dü ünmeye yöneltmek istemektedir. Yazarlar, bilim adamlar , ara t rmac lar, dü ünce adamlar taraf ndan yaz lan makaleler, genelde halk ayd nlatmaya ve belli bir görü do rultusunda yönlendirmeyi amaçlamaktad r. Gazete ve dergilerde (son dönemlerde internet gazetelerinde) yay mlanan bu yaz lar; konular na ve amaçlar na göre s n fland r lmaktad r: toplumsal makale, siyasi makale, edebi makale gibi. Gazetelerin ve dergilerin ilk sayfalar nda yay mlanan makaleler ise ba makale olarak adland r l r. Türk dü ünce ve bas n dünyas nda Hüseyin Cahit Yalç n, Ahmet Emin Yalman, As m Us, Falih R fk Atay, Abdi pekçi, Nadir Nadi… ba makale türünün önde gelen yazarlar d r.
SLAYT 12 Ba l k:
UYGULAMA
Al t rma 1: A a daki metni (kö eyaz s n ) dikkatlice okuyunuz. Sonra da çal ma defterinize (a) konusunu, (b) anadü üncesini ve 3 yandü üncesini yaz n z, (c) özetini ç kar n z. Merak Kaptan Cook’u bilir misiniz? lginç ve tutkulu bir adam. 1700’lü y llar n bu usta denizcisi, kömür ta yan gemilerde de i iklik yaparak okyanuslara aç lm ve bazen iki y l a k n süre dola arak yeni k talara, meçhul adalara, kimsenin
5 varl n bilmedi i insanlara, bitkilere ve hayvanlara ula m . Zorlu f rt nalara dayanan, inan lmaz sertlikteki k rüzgârlar n atlatan bir serüven bu. Gün olmu ; mercan kayal klar na oturan gemisini tekrar yüzdürmek için ç rp nm , gün olmu medeniyetle hiç kar la mam olan yerlilerin oklar na kar sava m . Ve bu zorlu u ra sonunda inan lmaz büyüklükte bir co rafyay , ülkesi ngiltere’ye hediye etmi Rastlad koylara, da lara, nehirlere, adalara, insan topluluklar na ngilizce adlar takm ve bunlar Cook’tan sonra ngilizce adlar yla an l r olmu . ngiltere’ye birçok koloni kazand rm . Ve dünyan n bilinmeyen bölgelerini ngiliz kültürünün egemenli i alt na sokmu . Bir yandan da dünyan n hiç geçilmemi sular n n, sarp k y lar n n haritas n ç karm ve sular iskandil ederek derinlikleri kaydetmi . Bilimsel amaçl çal malar yapm .
SLAYT 13 Ba l k: Kaptan Cook’u böylesine riskli serüvenlere iten ve kömür gemileriyle okyanus ötelerine atan duygu neydi acaba? ngiltere’deki rahat yata nda uyumak yerine neden kendini tehlikeden tehlikeye savurmu tu? Ben bunu “merak” kelimesiyle aç kl yorum. Dünyay , do ay , denizlerin ötesini merak etmek! Bilinmeyeni bulmaya duyulan sonsuz merak! Her büyük bilim adam n n ve her büyük gezginin kan n tutu turan o esrarl tutku. E er Kaptan James Cook ve Bat medeniyetini olu turan di erleri, böyle ç lg n meraklarla donanm olmasayd , bugün bize do al gelen birçok bilimsel icat ve co rafi ke iften yoksun kal rd k. ngiltere’deki sanayi devrimine yol açan da bu merakt r, t p alandaki geli meleri sa layan da.Bugün bütün dünya internet a yla birbirine ba lan yorsa, yine Bat kültürünün yeni Kaptan Cook’lar , yani Bill Gates’ler sayesindedir. Bu öylesine derin bir merak duygusudur ki, yöresel siyasi dedikodular a ar, ki isel v d v d lar katlay p bir kenara koyar. E er Kaptan Cook, uzak diyarlar merak edip gemisine atlamak yerine, Londra’daki siyasetçilerin ne giydi i, ne yedi i ve ne dedi ine tak lsayd , insanl a toplu i ne ba kadar yarar sa lamam olarak ölecekti. E er Einstein izafiyet teorisi yerine, önemli siyasetçilerin yan nda görünme merak na kap lsayd , ömrünü telef etmi olacakt . Bu soylu adamlar n yüre inde yanan ate onlar evrenin bilinmezlerini merak etmeye zorlad ve insanl a ad m att rd lar.
SLAYT 14 Ba l k:
Kaptan Cook’un denizlerde dola t dönemi, yani 18. yüzy l dü ünüyor ve ayn y llarda Osmanl ’n n nelerle u ra t n hat rlay p kederleniyorum. Birbirini yiyen saray adamlar , göze girenlerle gözden dü enlerin sonsuz gelgiti, padi aha yak n durup bir mans p kapmak için ç rp nan kalem erbab , medreselerde yetersiz e itim ve kendi içine kapanm , kendisini dünyan n merkezi sanan bir münevver grubu. Sahi imdi durumumuz nas l? // Zülfü Livaneli ( Vatan, 20.12.2006)
6
-Konusu:………………………………………………………………………….. -Anadü üncesi:…………………………………………………..……………… …………………………………………………………………………………… Yandü ünceleri:………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………
SLAYT 15 Ba l k:
-Özeti (10 cümle):……………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………
SLAYT 16 Ba l k: Kö eyaz s
Yaz türü: Bu yaz n n türü kö eyaz s ’d r. Kö eyaz s (f kra); gazete ve dergilerde, genellikle günlük, siyasal, ekonomik, toplumsal, sanatsal; kültürel, kimi zaman da insana ili kin de i ik konularda görü lerini yazd klar k sa yaz türüne verilen add r. F kralar, her zaman kesin do rular , bilimsel ara t rma sonuçlar n içermemekle makaleden, ayr ld biliyoruz. Kimi f kralar n deneme ve söyle i üslubunda yaz ld da görülmektedir. Bu bak mdan f kralar ile deneme ve söyle ilerin aras nda çok da kesin çizgiler bulunmamaktad r. F kra yazarlar , kendi duru lar aç s ndan olaylar ve olgular ele al p de erlendirmektedir. Ayn konuyu ele alan kö e yazarlar n n farkl bak aç lar yla de i ik sonuçlara varmalar ola an kar lanmal d r. Gazete okuruna seslenen f kralar nda günlük dil kullan lmak-ta, yal n özlü bir anlat mla sorunlar ele al n p çözümler öne sürülmektedir. F kra, Bat da ortaya ç km bir yaz türüdür. Tanzimat döneminde yay mlanmaya ba layan gazetelerle birlikte bizde de örnekleri görülmeye ba lad . Bir incelemeye göre Türkiye’de 2006 y l nda toplam tiraj 4 milyonu a an gazete ve dergilerimizde 500’ün üzerinde f kra (kö e) yazar bulunmaktad r. Bugün de i ik gazetelerde hemen her gün yazan lhan Selçuk, Oktay Akbal, Hasan Pulur, Hakk Devrim, Türker Alkan, Emin Çöla an, Oktay Ek i,
7 Ertu rul Özkök, Do an H zlan, Mustafa Balbay, H ncal Uluç, Selahattin Duman, Fehmi Koru, Hilmi Yavuz, Özdemir nce, Zülfü Livaneli, Can Dündar, Haluk ahin,… en çok okunan f kra yazarlar aras nda say lmaktad r.
SLAYT 17 Ba l k: Anlama becerileri
ANLAMA BECER LER Sevgili arkada lar, imdi bu bölümde anlama becerileri üzerine duraca z. Okuma/ dinleme/ izleme/görme anlama becerilerimizin nas l kazan ld n , bize yararlar n ve bunlar geli tirme yollar n tart aca z.
Tart al m: *Az anlamak, ters anlamaktan iyidir.- A. France
nsan n en önemli çabas , çevreyi, çevrede olup bitenleri, yak n ili ki kurdu u insanlar , insanlar n yap p etmelerini anlamaya çal mas yolundad r. Dil aç s ndan bakt m zda ise “anlama” en genel deyi le sözlü ya da yaz l /görsel bir metnin içeri ini (konusunu, ana ve yan dü üncelerini, vb) çözme olarak tan mlanabilir. Anlama i lemi nas l gerçekle mektedir, diye soral m: Yan t belli: 1) Gazete, dergi, kitap vb yaz l ürünleri okumakla, 2) ba kalar n , radyo, telefon, televizyon, bilgisayar, internet gibi imleti im araçlar n dinlemekle, sinema filmlerini, tiyatro oyunlar n , çevremizde olup bitenleri izlemekle. Özetle, iyi bir ileti im kurman n önko ullar aras nda yaz l , sözlü ve görsel kaynaklardan gerekli bilgi, haber vb’yi en uygun biçimde alma gelmektedir. Anlama becerileri geli mi bireyler daha sa lam ileti im kurabilmektedirler. SLAYT 18 Ba l k: Okuma-anlama
1. Okuma Anlama
Tart al m:* yi kitaplar okumak, t pk geçmi yüzy llar n en onurlu insanlar yla bir konu ma gibidir.- Descartes
Okuma anlama, özellikle e itim kurumlar nda s kça ba vurulan bir yöntemdir. En genel tan m yla okuma, yaz l bir metnin içeri inin alg lanmas na yönelik bir etkinliktir. Temelde okuman n amac anlamaktan, anlamak istemekten ba ka bir ey de ildir. Okunan bir metnin sözcüklerinin anlam n bilmek yeterli de ildir; bu sözcüklerle kurulan cümlenin ve giderek belli bir dü ünceyi anlatmay amaçlayan paragraf n ba lam içindeki anlam n kavramak gerekir. Son a amada da metnin bize iletmek istedi i dü ünceleri olabildi ince eksiksiz olarak anlamam z okuma eyleminin odak noktas n olu turur.
8 Anlama, okuyucunun bilgi birikimine, kavrama yetisine, sözvarl n n zenginli ine, okuma amac na ba l oldu u kadar, metnin türü, yazar n üslubuyla da yak ndan ilgilidir.
SLAYT 19 Ba l k:
Anlama; daha önce ö renilenlerin s nanmas , verilen bilginin gerçeklere uygunlu u, bilgi ve haberlerin birbirini bütünlemesi ya da birbiriyle çeli mesi gibi durumlarda kar la t rma yapma gibi etkenlerle okuru dü ünmeye ve yorumlamaya yöneltir. Okur, okudu u metinler arac l yla bir yandan bilgilenir (mesleki bilgiler, genel kültürü olu turan bilgiler), çevresinde olup bitenlerden haberdar olur, eksik bilgilerini tamamlama, yanl bilgilerini düzeltme olana na kavu ur. Bununla da yetinmez, ö rendikleri aras nda seçme ve ay klama yapar; s n fland rmalara ba vurur, metnin içeri ini kendi birikimi ba lam nda yeniden üretir. Zihinsel geli im sürecinde okuman n çok büyük rolü bulunmaktad r. Okuma sürecinde, özellikle yaz nsal metinlerin ( iir, öykü, roman vd) okunmas sürecinde okura estetik katk larda da bulunur. Okur, nelerden niçin zevk ald n ya da almad n böylelikle daha iyi kavrar. Yaz nsal metinler, ne anlatt klar ndan çok nas l anlatt klar na önem ve öncelik verdikleri için, okur bir yandan dilin çok de i ik ve zengin kullan m yla kar la r, dilin do ru ve güzel kullan m na yönelik e ilimler geli tirir; öte yandan dille yarat lan sanatsal ürünlerden ( iir, roman, öykü vd) zevk al r. Okuman n bir ba ka yarar da okuru okuduklar üzerinde birtak m yaz denemeleri yapmaya yöneltmesidir. Pek çok yazar n her eyden önce iyi bir okur oldu unu unutmamal y z SLAYT 20 Ba l k: Dinleme-izleme anlama
2. Dinleme ve zleme Anlama
Tart al m * E itim, hemen her eyi öfkelenmeksizin ve kendine güveni yitirmeksizin dinleme yetene idir.- Robert Frost
Bilgi kaynaklar m z aras nda sadece kitap, gazete, dergi gibi bas l araç-gereçler yer almaz. Ba kalar n de i ik ortamlarda dinleyerek, bir konferansa kat larak, radyo, televizyon gibi kitle ileti im araçlar ndaki de i ik programlar izleyerek, belirli nesnelere bakarak, belirli durumlar , olaylar gözlemleyerek (ne olduklar nas l olduklar hakk nda)de çok de i ik bilgiler edinebiliriz. Dinleme de salt e lenme amaçl de il, özellikle ö renme amaçl ise, her eyden önce dikkat gerektirir. Canl bir konu may , radyoda bir program , televizyonda bir etkinli i, sinemada bir filmi, tiyatroda bir oyunu izlerken iyi bir dinleyicinin uymas gereken birtak m kurallar vard r. Bunlar aras nda, dikkatini dinlenen/izlenen konu üzerinde yo unla t rma, fiziksel ve bireysel engelleri ortadan kald rmak, gerekti inde dinledikleri ve/veya izledikleri hakk nda birtak m notlar alma/tutma, özellikle belirtilmelidir.
SLAYT 21
9 Ba l k:
Dinleme ve izleme etkinli i, edilgen ve etkin olmak üzere iki biçimde gerçekle ebilir. Edilgin konumda dinleyici, etkinli in bulundu u ortamda söz al p dinledikleri üzerinde herhangi bir soru sormaz, yorum yapmaz, dinledikleriyle yetinir. Etkin konumdaysa, söz al p soru sorar, ele tiri getirir, yorumunu aktar r… Ortamlar farkl ysa etkin dinleyici telefon, faks, e-posta yoluyla da görü lerini, ele tirilerini aktarmaya çal r. Dinleme ve izleme, okuma etkinli ine göre daha canl ve çekici oldu u için kimilerince daha çok tercih edilir. Dinledi imiz ve izledi imiz de i ik etkinliklerden bizde kalan bilgi-lerin ne oldu una gelince: Biz, meram n sözlü ve yaz l olarak anlatmay becerebilen bir yarat k türüyüz. Okuduklar m z n yan nda dinleyerek ve/veya izleyerek ö rendiklerimizden de yararland m z , bunlar ya am m za aktarma becerisini gösterebilece imizi ancak sözlü ve yaz l anlat mla somutlayabiliriz.
SLAYT 22 Ba l k: Yaz l anlat m: Dilekçe Yaz l Anlat m RESM YAZILAR: Dilekçe yazal m Dilekçe belirli bir konuda istekte bulunma, belge isteme, itiraz etme, ikâyette bulunma vd amaçlarla resmi ve özel kurulu lara yaz lan yaz lard r. Dilekçenin ya amdaki önemini hepimiz biliriz. Dilekçeler, resmi kurumlara isteklerimizin yerine getirilmesi, sorunlar m z n çözülmesi için yaz l r; yaz l oldu u ve bir kuruma verildi i için resmi belge de erindedir, bu nedenle mutlaka i leme konur. Dilekçe sahibine en k sa sürede iste inin, dile inin yerine getirilece ine/getirildi ine ya da neden getirilmedi ine ili kin yaz l bilgi verilir. Dilekçeler çizgili beyaz dosya kâ d na daktiloda, bilgisayarda ya da elle yaz l r. Önce kâ d n uygun bir bo luk b rak larak üst orta bölümüne dilekçenin verilece i makam n ad yaz l r; makam anlatan sözcüklerin ilk harfleri büyük olmal d r. Uygun bir bo luk b rak larak dilekçeye konu olan durum, sorun, ikâyet vb anlat l r ya da dilek, istek bildirilir. Dilekçe "Bilgi- lerinize sayg lar mla sunar m (arz ederim)." ya da "Gere ini bilgilerinize sunar m (arz ederim)" tümcesiyle bitirilir. (UYARI: Yüksek makama yaz lan dilekçelerde kesinlikle "…….rica ederim" tümcesi kullan lmaz. Ancak bir üst makam, konumca daha a a da olan makama yazd yaz larda bu ifadeyi kullan r.)
Tarih (dilekçenin verilece i günün tarihi), kâ d n genellikle sa üst kö esine yaz l r (kâ d n sa alt bölümüne yaz ld da görülmektedir). Dilekçenin sa alt na dilekçeyi veren ki inin ad soyad yaz l r ve imzalan r. Ayn hizaya gelmek üzere sol alt kö eye dilekçeyi verenin adresi, telefon, faks numaralar ve e-posta adresi yaz l r. (UYARNI: Ad ve soyad n sol alta yaz l p imzalanmas resmi yaz ma kurallar na ayk r d r.) Dilekçeye eklenecek belgeler bu bölümün alt na "Ek-1","Ek-2" biçiminde yaz larak belirtilir ve dilekçeye ili tirilir. SLAYT 23 Ba l k:
10
Örnek:
(tarih) ......
...... ÜN VERS TES MESLEK YÜKSEKOKULU MÜDÜRLÜ ÜNE,
Okulunuzun Bilgisayar Programc l Bölümü birinci s n f nda okuyan, 667788 nolu ö renciyim. Y lsonu not ortalamam yüksek (4.82). Üniversitemizin verdi i ba ar burslar ndan yararlanmak istiyorum. Gere ini bilgilerinize sayg lar mla sunar m.
(imza) Emre Tekin Ek: Transkript belgesi
SLAYT 24 Ba l k:
UYGULAMA-1 Al t rma: A a da konulardan ikisini seçip bu konuda bir dilekçe yaz n.
Herhangi bir dersin s nav ndan, bekledi inizden az puan ald n z Fakültenize ba vurup s nav kâ d n z n yeniden incelenmesini istiyorsunuz. Üniversitede bir kulüp kurmak için Rektörlü e ba vuruyorsunuz. Rahats zl n z nedeniyle bir s nava kat lamad n z. Mazeret s nav na al nman z için dekanl n za bir dilekçe yaz yorsunuz. Bir i yerinde çal yorsunuz. Yaz tatiline ç kmak istiyorsunuz. Ba l bulundu unuz birimin ba kanl na bu konuda bir dilekçeyle ba vuruyorsunuz. Soka n z n çöpleri bir süredir al nmad için etrafa kötü kokular yay l yor. Bu konuda ilgili belediyeye bir dilekçe yaz yorsunuz. SLAYT 25 Ba l k:
11 Al t rma 2: Yeterince okumayan bir toplum oldu umuz söylenmektedir. Bu yarg sizce de do ru mu? lgi alan na giren konularda sürekli olarak kitap, dergi, gazete okuma al kanl kazanabilmek için neler yapmal y z?
SLAYT 26 Ba l k:
UYGULAMA-2
1) A a daki metinlerin konusu ve anadü üncesini yaz n z.
A) “Toplumdaki bu olumsuzluklar n en önemli nedeni, "dindar ki i"lerin art k kalmam olmas d r. Ben felsefe ö renimime ba lad mda, ailemden bir dindar ki i öyle söylemi ti: "insan canl lar aras nda sadece bir canl d r; bunun kabulünden sonra onun 'hususiyetlerine' geçilebilir; aksi halde, din bilimi esir almaya çal r; bu da dinin kendisini bitirir, bilimi de il." (Ulu NUTKU)
Konusu:…………………………………………………………………….. Anadü üncesi:………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………
B) “Cesaret her eyden önce insan n kendine güvenmesine ba l d r. Kendine güven ise, kendiniz hakk nda sizin ve çevrenizin olumsuz yarg lar olmamas na ba l d r. Kendine güveni geli tirmenin en iyi yollar ndan biri küçük projelerden ba layarak giderek daha büyük projelerle u ra makt r. Bu yolla kendine güven ad m ad m geli ecektir.” (Melih ARAT) Konusu:…………………………………………………………………….. Anadü üncesi:………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………
SLAYT 27 Ba l k:
C) “ ‘Devrim’ kavram n n iki farkl kullan m var. Birincisi siyasal anlamda devrimdir: Bir toplumdaki sosyal, siyasal, ekonomik yap y k sa bir zamanda, bilinçli olarak ve köklü biçimde de i tirmek anlam na gelir. Sovyet Devrimi, Frans z Devrimi, Kemalist Devrim.. gibi. Burada as l vurgu siyasal olanad r. ‘Devrim’in ikinci kullan m teknolojik, ekonomik, toplumsal yap larda gözlenen köklü de i imlerdir. ‘Sanayi devrimi’ gibi...‘Devrim’ kavram n n her iki kullan m da birbiriyle yak ndan ilgilidir. Fakat ikinci kullan mdaki ‘devrim’ daha uzun süreye yay lm , daha beklenmedik sonuçlar yaratan bir süreçtir.” (Türker ALKAN)
Konusu:……………………………………………………………………..
12 Anadü üncesi:………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………
D) “Temel, caddeki dükkânlardan birine girip hamsi ister. Tezgâhtar "Karadenizli misiniz?" diye sorar. Temel k zar: "Karadenizliyim ne olacak. Antepf st istesem 'Antepli misin' diye mi soracaks n, damlasak z istesem, zmirli, kestane ekeri istesem Bursal m olacakt m?" - Yooo, cevab n verir tezgâhtar. Temel öfkeyle sürdürdü sözlerini: "O zaman neden Karadenizli misin diye sordun bana?" - Buras nalbur dükkân da.” der tezgâhtar. Konusu:…………………………………………………………………….. Anadü üncesi:………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………
E) “Gazetecilik mesle i, oldu u varsay m na dayan yor. Ça da demokrasi kuram da: nsanlar gerçekleri ö renecekler ki, do ru kararlar verebilsinler. Gerçekleri ne pahas na olursa olsun ortaya ç karmay bir çe it tak nt haline getirmi olan haberciler var ki, bunlara 'ara t rmac -soru turmac ' haberciler diyoruz. Bas n tarihinin en parlak isimlerinden baz lar bu alanda çal m . U ur Mumcu, bizden akla gelen ilk isim.” (Haluk AH N) Konusu:…………………………………………………………………….. Anadü üncesi:………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………
SLAYT 28 Ba l k:
2) A a daki dilekçede hangi yanl bulunmaktad r?
(tarih)......
...... ÜN VERS TES MESLEK YÜKSEKOKULU MÜDÜRLÜ ÜNE,
Okulunuzun letme Bölümü birinci s n f nda okuyan, 667788 nolu ö renciyim. Türk Dili 1 s nav ndan bekledi imin alt nda not ald m. S nav kâ d m n yeniden okunmas n istiyorum. Gere ini rica ederim. Ahmet OKUMU (imza)
YANLI türü:………………………………………………………………………
13 SLAYT 29 Ba l k
3) Özet ç karma ile ilgili hangi bilgi yanl t r? A) Özet ç karma, bir metni dörtte bir oran nda k saltma demektir. B) Özette, ayr nt lar göz ard edilir. C) Özet metnini kendi cümlelerimizle yazar z. D) Metni özetlerken kendi yorumlar m z da katar z. E) Yazar n metninden zorunluluk olmad kça aynen cümle aktarmay z.
SLAYT 30 Ba l k 4) Bilgilendirici bir metni incelerken hangisi dikkate al nmaz?
A) Yazar n amac n ve bak aç s , B) Metnin anadü üncesi (iletisi), C) Metnin yard mc dü üncelerin bulma, D) Metnin yaz l öyküsü, E) Metnin özeti, SLAYT31 Ba l k 5) Okuma anlama ile ilgili hangi bilgi gereksizdir? A) Okuman n amac anlamaktan, anlamak istemektir. B) Okunan bir metinde belli bir dü ünceyi anlatmay amaçlayan paragraf n ba lam içindeki anlam n kavramak gerekir. C) Bedensel geli im sürecinde okuman n çok büyük rolü bulunmaktad r. . D) Okuma sürecinde, özellikle yaz nsal metinler ( iir, öykü, roman vd) okura estetik katk larda da bulunur. E) Okur, okudu u metinler arac l yla bir yandan bilgilenir, öte yandan zaman n iyi de erlendirir. SLAYT 32 Ba l k 6) Dinleme anlama ile ilgili bilgilerin hangisi do rudur? A) Bir konferans dinlemek için mutlaka o alan n uzman olmak gerekir. B) Bir konu may dinlerken, dikkatimiz da lmamas için arada bir yan m zdakiyle alçak sesle konu mal y z. C) Sadece radyo ve televizyon dinleyerek kendimizi e itemeyiz. D) Dinleme al kanl ö retilemez, insan bunu kendisini edinir. E) yi bir dinleyici, dinlediklerinin hepsini tart mas z kabul eder.
SLAYT 33 Ba l k:
EK OKUMA
14 ÜN VERS TE E T M Ö RENC YE NE KAZANDIRMALIDIR-Prof.Dr. brahim ORTAÇ
Harward Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanl yapm Henry Rossowsky (1994)'ün yazd "Bir Dekan An lar n Yaz yor" (TÜB TAK yay nlar ) adl eserinde yüksek ö retime al nmas gereken ö renci ve ö retim üyesi niteli i yan nda e itimli mezun bir ki inin sahip olmas gereken nitelikleri de belirtmektedir. öyle ki; - Üniversite mezunu e itimli ki i aç k ve etkili dü ünebilme ve yazabilmek becerisini kazanm olmal . Üniversite mezunu aç k, net, inand r c ve etkili bir biçimde kar s ndaki ki i ile ileti im kurabilmelidir. Yani çözümsel ve ele tirel dü ünceye sahip olacak donan ma sahip olmas gerekir. - Üniversite mezunu e itimli ki i üzerinde ya ad dünyay , içinde bulundu u toplumu ve kendisi hakk nda bilgi edinebilmesi yönünde ele tirel bir anlay a sahip olmal d r. E itimli ki i ba ta temel bilimler; fiziki ve biyolojik bilimlerden, matematik ve deneme tekniklerinden, baz önemli analiz yöntemlerinden haberli olmal d r. Ayr ca tarih bilimleri ve felsefi bak aç s ile modern toplumun olu umu ve i leyi ini inceleyebilecek kadar temel kavramlarla ve insanl n ortak mal bilimsel, yaz nsal ve sanatsal eserlerle; maddi ve manevi felsefi kavramlar ile tan kl olmas gerekmektedir. SLAYT 34 Ba l k - Üniversite mezunu e itimli bir ki i olarak farkl kültür ve de erlerin fark nda olmas gerekir. Günümüze kadar geli en olaylar tarih bilinci içinde, daha geni bir dünyay , ya da günümüzün biçimlenmesinde rol oynayan ve gelece i belirleyecek olan tarihsel etkileri hesaba katarak gelece e yans t m çizmeli. - Üniversite mezunu ki i ahlak sorunlar hakk nda belirli bir anlay bulunmas ; ahlak ve maneviyat ile ilgili konularda dü ünmü olmas beklenir. Belki de, e itimli bir insan n en belirgin niteli i, ona ahlaki konularda bilinçli seçimler yapma olana veren "bilgiye dayal k yaslama" yetene i kazanm olmas d r. -Üniversite mezunu e itimli ki inin kendi bilimsel çal ma disiplini alan nda derinli ine bilgiye ula m olmas gerekir. Kendisine verilen bir problemin bütün yönlerini belirleyecek veriler, teoriler ve yöntemler üzerinde yeterli bir ustal k sergileyebilmeli; mant k silsilesi içinde kalmak ko ulu ile her konu için geçerli kan t, tart ma ve sentez ilkeleri geli tirebilmeleri ve kan tlar n gerçek anlamda incelenip de erlendirilmesine dayanarak sonuca varabilme becerisine sahip olmas beklenir. SLAYT 35 Ba l k Nas l bir Mezun stiyoruz?
Üniversite mezununun diplomal , do an n kurallar n çok iyi kavram , diyalektik dü ünen, tarihi bilinci olan, çevre bilinci sorumlulu u ile e itilmi olmas gerekmektedir.
15 Çevre bilinci geli mi , sevecen, hayat n renkliliklerini ya ayacak ve çevresine ya atacak bir e itim için; 1. Kendi konusunun tarih bilincini kavram olmak; 2. Mesle inin gere i olan dersleri iyi ö renmi olmak, uzman oldu u alan n teorik temellerini özümsemi ve alan n gerektirdi i becerileri kazanm olmak, 3. yi bir meslek ahlak na sahip olmak, 4. Proje yapabilme becerisini kazanm olmak, 5. Ülke co rafyas n ve do al kaynaklar n iyi bilmek, 6. Problemleri tan yabilme ve çözümleyebilme becerisine sahip olmak, 7. Analitik dü ünebilme ve sorun çözebilme yetene inde olmak, 8. Ö renme arzular ve istekleri yüksek ve sürekli olmak, 9. En az bir yabanc dili biliyor olmak, o dili etkin bir ekilde okuma, yazma ve konu ma yetisine sahip olmak, SLAYT 36 Ba l k 10. Bilgisayar kullan m özellikle de nternet kullan m yetene ine sahip olmak, 11. Bilgiye nas l ula aca n ö renmi olmak, 12. leti im kurabilme yetene i yüksek olmak, 13. El becerisi ve teknikleri kazanm olmak, 14. Çevresi ile iyi ili ki kuracak niteliklere sahip olmak, 15. yi yazabilen ve konu ma ve ikna yetene i yüksek olmak, 16. Giri imci olmak, kendi kariyerini her ortamda rahatl kla sergileyebilmek, 17. Kar la t sorunlar ve edindi i verileri analiz edebilmek, sorunlar gerçekçi, mant kl ve tutarl bir ekilde irdeleyebilmek, 18. Bulundu u co rafyaya ve toplumsal ko ullara uyum sa lamal , toplumu tan ma ve analiz edebilme yetene inde olmak, 19. Yeni fikirlere aç k, ileri görü lü, bencilli i a acak, kendi ç karlar ndan çok uzun vadede co rafyas n n ve do an n kurallar n koruyacak yetenekte olmak, 20. Evrensel kültür anlay na sahip olmak. Bu gibi konularda e itilmi , yüksek performansl 'sa lam kafa sa lam vücutta bulunur' özdeyi ine uygun olarak her co rafyada çal abilecek insanlar n yeti tirilmesi bir gerçekliktir.
SLAYT 37 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri D L B LG LER
Yeryüzündeki Diller Bugün yeryüzünde kaç dil konu uldu u kesin olarak bilinmemektedir. Çünkü birçok dünya dili, henüz incelenememi tir. Ayr ca kimi diller toplumsal, ekonomik, siyasal, tarihsel vd nedenlerle ortadan kalkmakta, kimi diller lehçe olmaktan ç k p ba ms z dil durumuna gelmektedir. Uzmanlar n dünya dillerinin say s üzerine verdi i bilgiler de çeli kilidir. Kimileri 2500-3000, kimileri 4000- 5000, kimileriyse 6000 dolay nda dil bulundu unu ileri sürmektedirler.
16 Dünyada en çok konu ulan 5 anadili, dünya nüfusunun yar s n içermektedir. Dünyada anadili olarak en çok kullan lan 22 dilin da l m : Çince 1 milyar ngilizce 400 milyon Hintçe-Urduca, spanyolca, Rusça 250-300 milyon-- Türkçe, Arapça, Portekizce, Frans zca, Bengalce 150-200 milyon** Malayca-Endonezya dili, Japonca, Almanca 100-120 milyon** Biharca, Korece, talyanca, Cava dili, Marathi, Pencapça, Tamilce, Telugu dili, Vietnam dili 50-60 milyon**
Dünyada en az 1 milyon ki i taraf ndan konu ulan yakla k 200 dil vard r. (Théma-Larousse, 1993-1994:2, 502) SLAYT 38 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri
H fz Topuz, dünya dillerinin say s ve kimi dillerin yok olu u ile ilgili olarak unlar yaz yor: “Unesco’nun yapt bir ara t rmaya göre bugün dünyada konu ulan dillerin say s 6000’in üstünde. Bunlar n baz lar yava yava yok oluyor. Ortalama her y l on dil tarihe kar yor. Yani yakla k olarak her ay bir dil unutuluyor. Bir dilin ya ayabilmesi için en az yüz bin ki inin o dili konu mas gerek. Bugün konu ulan 6000 dilin yar s n , ancak elli biner ki i konu tu u için bunlar n ya am tehlikede. Dillerin ölümü yeni bir olay de il. Dil uzmanlar na göre dünyada gelmi geçmi dillerin say s be yüz binmi . Ama kimi uzmanlar bu say y çok abart l buluyor ve dil say s n n otuz bini geçmedi ini ileri sürüyorlar...” - (Adam Sanat, 2000, say :175) öyle bir soru da sorulabilir: Acaba bu dillerin kaç yaz dili durumuna gelebilmi tir? Yaz /yaz n dili üzerine Munro Edmonsun’un görü ü: “... tarih boyunca konu ulan binlerce, belki on binlerce dilden topu topu 106 tanesi ede- biyat üretebilecek derecede yaz ya ba lanabilmi , büyük bir k sm ise hiç yaz la- mam t r. Bugün konu ulan 3000 kadar dilden yaln zca 78 tanesinin edebiyat bulunmaktad r.” (aktaran: Walter J. Ong, Sözlü ve Yaz l Kültür, st. 1995:19) SLAYT 39 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri
Dillerin S n fland r lmas Diller ses, biçim, yap , sözdizimi, sözvarl vd yönlerden kimi benzerlikler göstermektedir. Böyle dillere akraba diller denilmektedir. Dünyada konu ulan diller genellikle iki aç dan s n fland r lmaktad r: 1. biçim bak m ndan diller, 2. kaynak (akrabal k ili kileri) bak m ndan diller.
-- Her dil için
17 1. Biçim Bak m ndan Diller: Bu s n fland rmada özellikle sözcük çekiminde gösterdi i özellikler birbirine benzeyen diller bir öbe e toplanm t r. Kimi dillerde çekim yokken, kimi dillerde çekim (ve sözcük yap m ) soneklerle olu turulur, kimi dillerdeyse çekim s ras nda sözcü ün kökünde birtak m de i meler olmaktad r. Buna göre diller: a) Yal nlayan diller: Bu dillerde çekim yoktur, sözcükler ek almaz, ancak tümce içindeki yerlerine ve ba ka sözcüklerle ili kilerine göre çe itli anlam ve görevler üstlenmektedir. Örn. Çince. b) Biti ken diller: Bu dillerde sözcüklerin kökleri ek al rlar, yeni sözcükler eklerle türetilir. Örn. Türkçe, Mo olca, Fince, Macarca, Japonca gibi. c) Bükünlü diller: Bu dillerde çekim s ras nda sözcü ün kökü de i ir. Örn. Arapça: kavl (söz), ka:le (“dedi” -geçmi zaman-), yeku:lü (“der, söyler”, - geni zaman-), kul (“de!, söyle!”-buyurma kipi-). Almanca ve ngilizce’de de benzer özellikler görülür. Almanca’da trinken (içmek), trank (iç!”), getrunken (“içti”,” içmi ti” ) gibi. ngilizce’de go (gitmek), went (“gitti”), gone (“gitmi ti”) gibi.
SLAYT 40 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri
2. Kaynak (akrabal k ili kileri) Bak m ndan Diller: Bu s n fland rmada biçim ve yap özellikleri göz önünde bulundurulur. Dillerin ses, biçim, yap , sözdizimi, sözvarl aç s ndan benzer olu lar , bir dil akrabal n gösterir, bundan dolay bu özellikteki diller ayn öbekte toplan r.
Diller aras ndaki akrabal k, o dilleri konu an uluslar n/halklar n kesinkes ayn soydan geldikleri biçiminde alg lanmamal . Ayn soydan gelen halklar n dilleri aras nda akrabal k bulunmas çok do ald r. Ancak soy bak m ndan aralar nda hiç bir akrabal k ili kisi bulunmayan, ancak kültür, ekonomi, siyaset vb bak mlardan içinde olan halklar n dilinde de akrabal k ili kileri görülebilir.
SLAYT 41 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri Dünya Dilleri I. Hint-Avrupa Dilleri:
talik diller: Latince.
Roman dilleri: Frans zca, spanyolca, Portekizce, talyanca, Katalanca, Rumence vd Germen dilleri: ngilizce, Almanca, Flamanca, Hollandaca, sveççe, Danca, Norveççe, zlandaca Balt k dilleri: Letonca, Litvanca.
18 Slav dilleri: Rusça, Ukraynaca, Beyaz Rusça, Lehçe, Çekçe, Slovakça, Bulgarca, Makedonca, S rp-H rvatça, Slovence. Kelt dilleri: Gaelce ( rlandaca, skoçça), Bretonca, Galce. Hint- ran dilleri: - Hint-Ari dilleri: Sanskritçe, Hintçe, Urduca, Bihari, Nepalce, Assamca, Guceratça, Seylanca, Pencapça, Ke mirce, Çingene dilleri, Bengali, Ke mir vd. - ran dilleri: Farsça, Pe tu, Kürtçe, Tacikçe vd. Öbür diller: Arnavutça, Yunanca, Ermenice. SLAYT 42 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri II. Kafkas Dilleri: Güney Kafkas dilleri: Gürcüce, Lazca. Kuzeybat Kafkas dilleri: Abazaca, Abhazca, Ub hça, Adigece/Çerkesçe, Kabartayca. Kuzeydo u Kafkas dilleri: Çeçence, ngu ça, Lezgice, vd.. III. Ural Dilleri: Fin dal : Fince, Estonca, Laponca, Ugor dal : Macarca, Samoyedce, Vogulca SLAYT 43 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri IV. Altay Dilleri: Türkçe (Türkiye Türkçesi, Azerice, Özbekçe, Kazakça, Yeni Uygurca, Tatarca, Türkmence, K rg zca, vd); Mo olca; Tunguzca. SLAYT 44 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri V. Japonca VI. Korece VII. Çin-Tibet Dilleri: Çin dilleri: Çince Tibet-Birman dilleri: Tibetçe, Birmanca SLAYT 45 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri VIII. Malaya-Polinezya Dilleri: Malayca, Madagaskarca, Cavaca, Tahitici, Hawaice IX. Eskimo-Aleut Dilleri: Eskimoca X. Amerika Yerli Dilleri:
19 Kuzey Amerika yerli dilleri: Atabask dilleri (Navahoca, Apa ça), Algonkin dilleri; Penuti dilleri; Aztek-Tano dilleri Orta Amerika yerli dilleri: Mayaca; Oto-Mange dilleri; Taraskoca Güney Amerika yerli dilleri: Keçuva-Aymara dilleri; Tupi-Guarani dilleri vd SLAYT 46 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri XI. Hami-Sami Dilleri (Afrika-Asya dilleri): Sami dilleri: Arapça, branca, Maltaca, Aramca, Süryanca, Amharca, Akkadca, Babilce, Asurca vd Hami dilleri: Berberi dilleri (Tuaregce vd) M s r dilleri: Eski M s rca, Orta M s rca, Geç M s rca, Koptça vd. Ku i dilleri: Somalice vd SLAYT 47 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri XII. Afrika Dilleri Nijer-Kongo dilleri: Çad dilleri: Hausaca, vd//Bantu dilleri: Svahilice, Kongoca, Ruandaca, Zuluca, vd //Adamaua dilleri: Gabya dilleri Nil-Sahra dilleri: Sudan dilleri Hoisan dilleri: Bo imanca, Hotantoca SLAYT 48 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri XIII. Eski Anadolu Dilleri Hititçe, Lidyaca, Likyaca, Frigyaca, Hattice, Urartuca, Karyaca vd. XIV. Baskça *** SLAYT 49 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri Uygulama Al t rma 1: Bükünlü dil nedir? A) Çekim s ras nda sözcü ün kökü de i en dil. B) Sözcük çekimini eklerle yapan dil. C) Sözcükleri çekim eki almayan dil. D) Sözvarl zengin dil. E) Birbiriyle akraba olan dillerden her biri.
20 Al t rma 2: A a daki dil türlerinden hangisi s n fland rma d d r? A) Bükünlü diller B) Yal nlayan diller C) Eklemeli diller D) Akraba diller E) Zengin diller SLAYT 50 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri Al t rma 3: A a daki dillerden hangisi Türk dillerinden de ildir? A) Gagavuzca B) Tacikçe C) Özbekçe D) Türkmence E) Tatarca Al t rma 4: A a daki dillerden hangisi Hint-Avrupa dillerinden de ildir? A) Frans zca B) Baskça C) Rusça D) Romence E) Yunanca SLAYT 51 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri Al t rma 5: A a daki dillerden hangisi ölü dillerinden de ildir? A) Lazca B) Urartuca C) Sanskritçe D) Fenikece E) Asurca Al t rma 6: A a daki dillerden hangisi akraba dillerinden de ildir? A) Akkadca-Babilce-Asurca B) Çince-Tibetçe-Birmanca C) Lazca-Gürcüce-Çerkesçe D) Frans zca- spanyolca-Arapça E) Türkçe-Mo olca-Tunguzca SLAYT 52 Ba l k: Dil bilgileri-Dünya dilleri
EK OKUMA MET NLER
DÜNYANIN KÖKLÜ KÜLTÜR M RASLARINDAN B R : BAB L KULES
21 -Pelin HAZAR Dünyan n köklü kültür miraslar aras nda bulunan Irak’taki arkeolojik zenginlik- ler günümüzde neredeyse tümüyle yok olmu durumdad r. Bu hazinelerden biri de Tevrat’ta ve ncil’de geçen Babil Kulesi’dir. Babil Kulesi, dünyan n yedi harikas ndan biri olan Babil’in Asma Bahçeleri ile Babil kentinin güzelliklerini olu turuyordu..(…) Antik Babil kentinde ve zaman n öteki kentlerinde Tanr lar ad na tap naklar ve zigguratlar (“yükselen yap ”) yap l yordu. Babil Kulesi de yedi katl bir ziggurat biçiminde, yakla k 90 metre yüksekli indeydi ve o dönem için çok yüksek bir yap yd . Yedi kattan her biri, Tanr ’ya giden yolda ayr bir a amayd . Tanr ’ya ula madan önce ki inin bu a amalar hakk nda bilgi sahibi olmas gerekiyordu.
O tarihlerde Babil kentinde geometri, mimari ve heykelt ra l k ileri düzeydeydi. lk yaz l kanunu haz rlayan Hammurabi, Babil kentinin en büyük kral yd . Babil zamanla bölgedeki en önemli kent durumuna gelince en büyük Babil Tanr s olan Marduk ad na kentte bir kule yap ld . Kulenin yap m na, gökyüzüne ve Tanr ’n n bulundu u yere, dolay s yla da Tanr Marduk’a ula mak için ba lanm t . Kulenin çevresinde ambarlar, rahip evleri, konuk salonlar , Tanr Madruk için yap lm ba ka bir tap nak olan astronomi okuluyla ünlü Esagila Tap na , Esaglia’ya giden aslanl yol ve dini törenlerin düzenlendi i yol vard . Kule, en üstte bir tap nak olmak üzere yedi katl yd . Kulenin ilk kat n n çevresinde Babiller’in çe itli Tanr lar için yapt klar öteki küçük tap naklar da bulunuyordu.
Sümerler zaman nda kavimlerin birle erek yapt klar ve gökyüzüne ula arak Tanr ’y bulma, hatta onun yerini alma amac n ta yan merdiven niteli indeki bu kuleyi yapanlara k zan Tanr , Kutsal Kitap’a göre, birlikte ya ayan ve tek dil konu an merakl bu kullar n n dil birli ini bozarak onlar cezaland rm t r. Tanr ’- ya sayg s zl k olarak alg lanan Babil Kulesi’nden Tevrat’ta ve ncil’de öfkeyle ve lanetle söz ediliyor. Ayr ca, Tanr ile ayn seviyeye ula mak amac yla yap ld için kule utanç kayna olarak gösteriliyor.
Tanr ilk ba larda kulenin yap m na kar mam , ki ilerin bu günahkâr davran - lar n n fark na var p vazgeçmelerini beklemi . Yeryüzünün her yerine da lma- mak, kendilerine bir kent ile “ba göklere eri ecek” bir kule yapmak ve böylece ölümsüzle mek için ça r da bulunan Babiller kuleyi yükseltmeye devam edince, tam yedinci kata gelindi inde, ortak bir dil konu an bu ki ilere Tanr ceza olarak ayr ayr diller vermi ve kimse birbiriyle anla amad için gö ü delecek denli yükse e ç kar lmas planlanan bu in aat durmu . Babiller, Babil Kulesi’ne “Etemenaki” ad n vermi ler. Sözcük, “Cennetin Dünyadaki Evi” anlam na geliyor. “Etemenaki”ye ilk kez Asur Kral Sanherib’in vakayinamesinde rastlan yor.
22 Harap durumdaki kuleyi gören Büyük skender’in onu eski biçimine getirmek için çabalad ancak o öldükten sonra kulenin onar m na devam edilmedi i ve Ö 460’l y llarda Yunan tarihçi Heredot’un da kuleyi ziyaret etti i ve ona hayran kald söylenir.
Birçok arkeologun kuleyle ilgili ara t rmalar na ba lamalar ndaki ç k noktas “Böyle bir kule gerçekte var m yd ?” sorusu olmu tur. Tevrat’ta, eski metinlerde ve kimi ara t rmac lar n yap tlar nda Ö 6’nc yüzy lda Nabukadnezar döneminde Babil’de gökyüzüne uzanan bir kulenin varl ndan söz edilmektedir. Kral Nebukadnezar’ n ( Ö 605-562), alt n ve gümü le nehirden ve da lardan getirilen de erli ta lar n bu yap da birle ti ini ve imparatorluktaki herkesin kulenin yap m nda ve daha sonralar onar m nda büyük bir istekle çal t n belirtti ine ili kin kan tlar bulunmu tur. Kule o denli yükselmi ki, gerekli yap malzemesinin hepsinin en üste ula t r lmas neredeyse bir y l sürüyormu . Bu malzemelerden bir tu la bile çok de erli oldu undan ki iler, bir tu lan n k r l- mas na i çilerden birinin kuleden dü üp ölmesinden daha fazla üzülüyorlarm . Ö 229 y l nda Uruklar’dan kalma, tablet üzerine çiviyaz s yla yaz lm metinde kuleyle ilgili bilgi bulunmaktad r. Bu yaz n n bir kopyas bugün Paris’te Louvre Müzesi’ndedir. Kule y k ld ktan sonra da y llar boyunca özellikle ressamlara ilham kayna olmaya devam etmi , 14’üncü yüzy lda birçok tabloya konu ol- mu tur. Ancak arkeolojik ve tarihsel ara t rmalar gösteriyor ki, bu tablolar n birço u kulenin gerçek görünümünü yans tmaktan uzakt r.
Babil Kulesi, kimilerine göre yaln zca efsane olarak kalacak olsa da, gizi ve Tanr ’n n seviyesine ula man n olanaks zl ile dünyadaki farkl dillerin ve rklar n ortaya ç k nedeni hakk nda bizlere fikir vermesi aç s ndan önemini korumaya devam edecektir. (Bütün Dünya, Ocak 2005, 81-83) SLAYT 53 Ba l k: D LLER DE ÖLÜR…-Yusuf ÇOTUKSÖKEN UNESCO’nun yapt bir ara t rmaya göre, bugün yeryüzünde konu ulmakta olan 6 binden çok dilden yar s ndan fazlas yok olma tehlikesiyle kar kar ya. Belirtildi ine göre iki haftada bir bir dil yitip gidiyor.(Ünlü dilbilimci Prof. Dr. Claude Hagege’e göre 15 günde bir dünya dillerinden, özellikle sözlü dillerden biri kayboluyor.) Yerini ise ekonomik ve siyasal nedenlerle giderek ngilizce almaya ba l yor. Eurobarometre ara t rmas na göre AB ülkelerin yar s ndan fazlas ngilizce biliyor. Türkiye’de de çocuklar na ngilizce ö retmek isteyen ailelerin oran n n % 70’i buldu u ileri sürülüyor. Bir yandan kimi diller yeryüzün- den kalk yor, öte yandan da ngilizce küresel bir dil olarak giderek yayg nla yor… Gerçekten diller de, örgütlenmi topluluklarda do uyor, elveri li ortamlarda geli ip serpiliyor, bilim, kültür, sanat dili olarak geli kinlik kazan yor, kimileri uygarl k dili düzeyine de gelebiliyor; kimi diller tarih içinde, dild (ekonomik, toplumsal, siyasal nedenler: halk n yok olmas /edilmesi, egemen kültürün/dilin
23 ezici bask s , ülkenin yabanc lar n eline geçmesi, misyonerlerin yerli dilleri kötüleme çabalar , vd ) ve diliçi (dilin sözvarl n n yabanc la mas , dilbilgisel özelliklerini yitirmesi vd) nedenlerle ölebiliyor.
Sumerce, Latince, Sanskritçe, eski Anadolu dilleri: Lidya, Frigya, Urartu, Hitit dilleri gibi kültür/uygarl k dilleri bugün kullan lm yor; yaz l ürünleri arac l yla bu dillerin varl ndan haberdar oluyoruz. Kuzey Kafkas dillerinden Ib hça da, son konu ucusu (yan lm yorsam son Tevfik Esenç Bey idi.) 1970’li y llarda dünyam zdan göçtü ü için, ölü diller s n f na girmi tir. Bir ba ka örnek de Karayimce; Türk dillerinden Karayimce de konu ucu say s 2000’e dü tü ü için yok olma tehlikesiyle kar kar yad r. (Koç Üniversitesi ö retim üyelerinden Doç. Dr. Timur Kocao lu’nun bu konuda haz rlad kitap, bu y l bas lacakt r.) Yerel dillerin son dönemde Asya (Hindistan, Endonezya vd) ve Afrika ülkelerinde kaybolmakta oldu una dikkat çekilmektedir.
Uzmanlar bir dilin, konu ucu say s na (sözgelimi 25 bin) göre dil say labilece ini belirtiyorlar. Dünya nüfus say m n n tam olarak yap lamamas yan nda dünya dilleri üzerinde de ayr nt l incelemelerden de yoksunuz. Bu nedenle sözgelimi Yeryüzünde gelmi geçmi dillerin ve bugün kullan mdaki dillerin say s n da bilemiyoruz. Bir varsay ma göre tarih boyunca 25 milyar insan 500 bini bulan diller arac l yla ileti im kurmu . Gelin görün ki bu dillerin ço u sözlü dil, pek az yaz l dil konumunda. Dünya dilcili i tarihinde, Munro Edmonsun’un bildirdi ine göre, binlerce dilden yaz l dil durumuna gelebilen dil say s 100’ü geçmemektedir. Gerçek u ki yaz dili a amas na gelemeyen dillerin ölümü çabuk olmaktad r. (Çetin Altan da geçen y llardaki yaz lar ndan birinde Türkçenin yaz dili olarak kurulu unu tamamlayamad sürece ölmeye mahkûm oldu una -ona göre 100 y l sonra- ili kin varsay mda bulunuyordu.)
Ölen diller diriltilebilir mi? Bu, örne i çok az görülen bir olgudur. Bilinen örnekler aras nda Sami dil ailesinden branca an labilir. branca uzun y llar sadece dinsel metinlerde ve ayinlerde kullan lm olan branca, 1947’de srail Devletinin kurulmas üzerine yeniden canland r ld ; dilbilgisi ve sözlü ü haz rland . Ölü dilleri diriltmek özellikle o dili kullanan halk n tarih sahnesinden silinmesi dolay s yla her zaman gerekli görülmemektedir. Ancak uzmanlar, o dilde yaz lm ürünleri dil, kültür, sanat vd yönlerden de erlendirip insanl k tarihini ayd nlatmak üzere ö renim ve ö retim konusu yapmaktad rlar. Do al dillerin yan s ra yapay dillerden de söz edebiliriz. Bu ya ayan ve ölen do al dillerin yan nda kimi insanlar da, dünya insanlar aras nda ileti imi sa lamak üzere birtak m özel diller de yaratm lard r. Esperanto, do, Oksidental, Volapük bunlar aras nda say labilir. Esperanto d ndakiler pek yayg nl k kazanamam t r. Bugün yeryüzünde yakla k 100 bin ki i Esperantoyu kullanmakta, dernekler (Türkiye’de de dernekleri var.) arac l yla da aralar nda i birli i kurmaya çal maktad rlar.
24 Her dil, insan dünyas için bir zenginliktir; her dilin kendine özgü bir mant , dünyaya bak , dünyay kavray vard r. Sözvarl ve yap s ilginç özellikler ta maktad r. Ölen her dil, insano lunun sahip oldu u zenginliklerinden bir parçay kopar p yok etmektedir. Bunu önlemek için UNESCO’nun önderli inde birtak m giri imlerde bulunulmaktad r; sözgelimi, ölmek üzere olan diller üzerinde dilbilimcilere projeler haz rlat lmakta, böylelikle dil(ler) ölse de, yaz ya geçirilmi ürünleriyle insanlar n bilgi hazinesinde yer almas sa lanmaktad r. Her dile, t pk o dili konu anlar n ya ama hakk oldu u gibi korunma ve geli tirilme hakk tan nmal d r. nsana yak an en soylu davran budur kan mca. "Dilin senin kaplan nd r," diyen eski bir Malezya atasözü bu ba lamda vurgulay c d r. (Günayd n Marmara, Mart 2006)
25 MALTEPE ÜN VERS TES MESLEK YÜKSEKOKULU
Uzaktan E itim: Türk Dili 1 Haz rlayan ve sunan: Ö r. Gör. Yusuf ÇOTUKSÖKEN 3. BÖLÜM ( 5. ve 6.HAFTA)
Okuma Kültürü ve Kitaplar
çerik: * Bu bölümde okuma kültürü üzerine metinler okunacak, tart ma yap lacakt r. * (Yaz türü) Deneme..* Anlatma becerileri (Sözlü anlat m, yaz l anlat m); Sözlü anlat m (Konu ma türleri: I. Kar l kl konu malar), Haz rl ks z konu ma. * Dil bilgileri: Türk dilleri ve lehçeleri. Türkçenin tarihsel geli imi. Türk alfabeleri. *Yaz m bilgileri: Türkçenin yaz m özelikleri: ünlü ve ünsüz harfleri, alfabe. SLAYT 1 Ba l k: Birlikte dü ünelim
Birlikte dü ünelim: Sizce okuyan bir toplum muyuz? Yan tlamadan önce, Türkiye'de Kitap/Dergi/ Gazete Okuma ve Radyo Dinleme/Televizyon zleme Oranlar n birlikte inceleyelim:
Dergi okuma oran % 4 Kitap okuma oran % 4,5 Gazete okuma oran % 22 Radyo dinleme oran %25 Televizyon izleme oran %94
- Ortak sorunumuz: Okumuyoruz. statistikten anla ld na göre de çokluk tv izliyoruz. Peki! Niçin okumuyoruz dersiniz? Siz kendi ya am n zda okuma al kanl edinebilmek için neler yapt n z? Ba ar l oldunuz mu? Üniversiteye kadar okuma al kanl edinmemi ö renciler için neler yap labilir? (10 dakika)
SLAYT 2 Ba l k: Ön-haz rl k:
K TAP ÜZER NE DÜ ÜNCELER * Kitap benim için her zaman bir dost, sakin ve anlaml bir dost olmu tur.-George Sand * Kitap yaln zl n dostudur. Özgür bireycili i besler. Yaln z okumalarda kendini arayan insan kendine rastlama ans na sahiptir.- Georges Duhamel
1 *Bütün iyi kitaplar n okunu u, geçmi yüzy llar n en onurlu insanlar yla yap lan bir konu ma gibidir. te bu konu mada bu büyük ki iler bize sadece en iyi dü üncelerini gösterirler.- Descartes * Gerçek bir üniversite günümüzde bir kitap koleksiyonudur.- Carlyle * yi bir kitap içinde bol miktarda soru i areti ta yan kitapt r.- J. Cocteau * Kitaps z ya amak, kör, sa r ve dilsiz ya amakt r.- Seneca * Kitap diktatörlükler için en tehlikeli, demokrasiler içinse en etkili silaht r.- Y. Çotuksöken SLAYT 3 Ba l k: * Okudu umuz kitap bir yumruk indirerek bizi uyand rm yorsa ne i e yarar.- F. Kafka * Kitap bizi avuttu u gibi yükseltir de. K sa hayat nda insan n edindi i deneyler ne kadar azd r. Oysa ki iirler ve romanlar, yarat c lar n n türlü iç deneyleriyle kayna rlar. Onlarla zenginle ir, onlarla eksiklerimizi gideririz.- S.K.Yetkin * Kitap vard r, ancak tad na bak lmak içindir. Kitap vard r yutulmak, kitap vard r çi nenmek, özümlenmek içindir; ba ka deyimle kimi kitaplar n insan birkaç bölümüne göz atmal , kimisini ba tan sona öyle okuyup geçmeli pek az n da her ayr nt üzerinde titizlikle durarak adamak ll okumal .- F. Bacon * Size en çok yard m eden kitaplar, sizi en çok dü ündüren kitaplard r. - Theodor Walker SLAYT 4 Ba l k: OKUMA ÜZER NE DÜ ÜNCELER * Önce iyi kitaplar okuyun, yoksa sonra onlar elinize almak için hiçbir istek duymazs n z.- Thoreau * yi kitaplar okumak, t pk geçmi yüzy llar n en onurlu insanlar yla bir konu ma gibidir.- Descartes * Okumak bir insan doldurur, konu mak haz rlar, yazmak ise olgunla t r r.- F. Bacon SLAYT 5 Ba l k:
Anlama-kavrama
imdi yazar m z Çetin Altan’ n kaleminden ç km bir denemeyi okuyaca z. Yazar m z burada okuma zevkini geli tirmenin yol ve yöntemlerini keyifli bir dille anlat yor. Okuyup tart al m. (Metni sesli okurken, sözcükleri do ru ve anla l r biçimde seslendirelim, vurgulara ve duraklara özen gösterelim. Bu arada önemli buldu umuz cümlelerin alt n çizelim.)
2 SLAYT 6 Ba l k:
OKUMA ZEVK NASIL GEL EB L R? -Çetin ALTAN
Bir eyler ö renmek için bir eyler okumak isteyenler, genellikle u soruyu sorarlar: Önce nereden ba layal m? Okuma al kanl olmayanlar n, daha ilk sayfas nda s k lmaya ba layacaklar kitaplarla, okuma merak n geni letmelerine olanak yoktur. O nedenle “Önce nereden ba layay m?” sorusuna hep ayn yan t veririm: Okuma zevkinin tad na varmakla… Okullarda gözden kaçan bir konudur bu. Ö rencide okuma zevkinin geli ip geli memesinden çok, ö rencinin bir eyler ö renmesine önem verilir… Hatta ö renciye, s k nt dan çatlay p patlasa da, mutlaka okuma önerilir. Ö renci de okulu bitirir bitirmez, bütün kitaplar n yakaca na yemin eder. Oysa okuma zevki, okuma tiryakili ine, okuma tiryakili i de okuma disiplinine dönü medikçe, sistemli bir bilgi birikimine gidebilmek kolay de ildir. Peki, ama okuma zevki nas l geli ir? Okuma zevki ki inin kendi düzeyine ve e ilimine uygun romanlar n özenli yaz lm olanlar n okumas yla geli ir. Diyelim ki, okulda çekimsiz ve albenisiz kitaplardan nefret etmi yirmi be ya lar nda bir genç adam, dünyay daha iyi alg layabilmek için yava yava bir eyler ö renmek gere ini duyuyor… Bu genci okulda nefret etti i kitaplara benzer kitaplarla okuma zevkinin içine çekemeyiz… O ise okuma zevkine varmadan, do ru dürüst bir eyler ö renme olana n n bulunmad ndan habersizdir. Yeniden kendini açmayan kitaplar kar t rmaya ba layacak ve hiçbirini bitiremeyecektir. Sonra da kitap okuyamamas n n nedenini, zamans zl a ba layacakt r.
SLAYT 7 Ba l k:
Bu gencin önce iyi yaz lm polisiye romanlar okumay denemesi yerinde olur. Klasiklere yönelmeden iyi yaz lm polisiye romanlarla kötü yaz lm olanlar n ay racak düzeye gelmelidir. Polisiye roman tutkusundan çok kolay geçilir. Dostoyevski’nin “Suç ve Ceza”s ile “Budala”s na. Ondan da Tolstoy’un “Kreutzer Sonat ”na… Böyle bir ba lang ç, gence hem okuma zevkini verecek hem de kendisini, ken- disine kar sadece polisiye romanlar okuyan biri olma ezikli inden kurtaracakt r. Ayda bir- iki iyi yaz lm polisiye roman okuma ko uluyla, bir kez Dostoyevski’ye geçildi mi, edebiyat tutkusu k p rdamaya ba lar. Ondan sonra Balzac, Zola, Flaubert ve Stendhal daha kolay okunur… An zamanda sevilen kitaplar n yazarlar yla da ha r – ne ir olmak, ya amlar n , ya ad klar dönemleri, serüvenlerini ö renmek, ki ide yeni ufuklar açmaya ba lar… Böylece okudu u eyleri yerli yerine daha kolay oturtur… Hiçbir zorlama yapmadan sevilen kitaplardan yirmi-otuz cildi bittikten sonra yap lacak ilk deneme, bir inceleme kitab yla flörte ba lamakt r. Örne in üç-dört cilt Dostoyevski okumu biri ola ki Andre Gide’in “Dostoyevski” incelemesinden
3 beklemedi i bir tat alacakt r ve görecektir ki her eyi bili geçinen birçok arkada , temelde baz konular konu tuklar kadar bilmemektedirler… Bu da hem gencin kendine kar güvenini, hem de seçti i yolun verimlili ine olan inanc n art racakt r…
SLAYT 8 Ba l k:
19. yüzy l klasikleriyle yirminci yüzy l ilk yar s ndaki modernler az çok harmanland ktan sonra, on sekizinci y l dü ünürleriyle u ra mak zor gelmez. Ve üç y l içinde elli kitapta yeterli bir düzeye eri ilmi olunur. Ondan sonra gerek eski Yunan’ , gerekse on alt nc ve on yedinci yüzy llar , gerek modern dü ünce ak mlar n izlemek kolayla r… Böyle küçük bir birikimden geçmeden en çetrefilli kitaplarla kestirmeden en yeniyi ö renmeye kalkmak olana yoktur. Bu tür kurnazl klar, çok çabuk getirir cezas n … Ki i yar m yamalak anlad görü leri, birbirine kar t rarak her f rsatta saçmalamaya ve hazmedemedi i konular n alt nda ezilmeye ba lar… Bu da kendisini sinirli, sert ve çekilmez yapar… Ö renmekte en büyük kural, bilgi satma yar na haz rlanmak de il, gerçekten okudu undan zevk almakt r. Henüz o düzeye gelinmediyse, hemen o kitap b rak l p daha hafif kitaplara geçilmelidir… A a yukar toplam elli kitab geçmeyecek üç y ll k bir okumayla ba lama döneminde, Türk romanc lar da savsaklanmamal d r… Arada s rada Türk edebi- yat yla ilgili yap tlar kar t rmak da okuma birikimine yeni bir çe ni verecektir… Kitap elden dü ürülmeyecek kadar ki iye çekici geldi i zaman, yarar sa lar… Ik na s k la, uyuklaya bunala okunan eylerden pek bir sonuç ç kmaz.
SLAYT 9 Ba l k:
Önce sadece anlayabildi ini okuyacak, anlayamad n da anlayabildi in zaman okuyacaks n… Okumu görünmek için okumaya zorlamak kadar ki iyi okumadan so utan bir yöntem bulunamaz… Bizde okuma e iliminin azl , ki ilerin önce kendi düzeylerine uygun kitaplarla geli tirememelerindendir… Okuma tiryakili i romanla, roman tiryakili i de iyi polisiye romanlarla ba lar. Edebiyat ö retmeni olsam, hiç roman okumam bir çocu a önce neyi okumas n öne- rirdim biliyor musunuz, Gaston Leroux’un “Sar Odan n Esrar ”n … Onu okuyup da zevk almayan çocuk olamaz… Bir kez o zevk al nd m , arkas çorap sökü ü gibi gelir.
SLAYT 10 Ba l k:
Tart al m:
1) Yazar, okuma zevkini geli tirme konusunda hangi önerileri dile getiriyor? 2) Sizce yazar n önerileri gerçekçi mi?
4 3) Siz yazara ek olarak ba ka hangi yollar önerirsiniz?
SLAYT 11 Ba l k: Deneme
Yaz türü: Yaz türü: Bu yaz bir deneme’dir. Deneme, herhangi bir konuyu özgürce i leyen, dü ünsel boyutlar n derinli ine ve geni li ine açan bir yaz türüdür. Denemede yazar, kendini, kendi özünü önceler. Her tür anlat m biçimini kullanarak kendisiyle söyle ir gibi yazar. Özgürce yaz ld için belli bir biçimi, düzeni yoktur; makale, f kra gibi türlere pek benzemez. Öyle ki kimi denemeler f kra (kö eyaz s ), söyle i (sohbet), ele tiri gibi türlerle iç içe girmi görünür. Denemede yazar, düzyaz n n bütün olanaklar n kulland gibi iirsel anlat mlara da ba vurabilir. Dahas kimi denemelerini iir biçiminde de yazabilir, an biçiminde de, gezi yaz s biçiminde de.
SLAYT 12 Ba l k: Denemecinin dünyaya, olaylara, insanlara bak çok farkl d r. Denemeci de kendine bir görev biçer: özgün dü ünceler olu turarak, çevresinde duyguda , dü ünde insanlar toplulu u olu turmaya, onlar n da kat l m yla dünyay daha iyiye, daha güzele götürmeye çal r. Denemecinin bilgi birikimi zengindir, dil duyarl , bilinci ve sorumlulu u çok geli mi tir. Denemeci bütün yarat c l n , özgünlü ünü bu tür arac l yla gösterir. XVI. yüzy ldan sonra özellikle Montaigne'in (1533-1592) ürünleriyle ba ms z bir yaz nsal (edebi) tür oldu. F. Bacon , T.S. Eliot, A. Huxley, A. Camus, E. C. Alain, J.P. Sartre, vd dünyaca ünlü deneme yazarlar d r. Türk edebiyat nda da Ahmet Ha im, Suut Kemal Yetkin, Ahmet Hamdi Tanp nar, Nurullah Ataç, Sabahattin Eyubo lu, Orhan Burian, Mehmet Kaplan, Cemil Meriç, Melih Cevdet Anday, Vedat Günyol, Salah Birsel, Memet Fuat, Nermi Uygur, Oktay Akbal, U ur Kökden, Ferit Edgü, Selim leri, Enis Batur, vd bu türde özgün yap tlar vermi lerdir.
SLAYT 13 Ba l k: Anlatma becerileri
B LG LENME => Anlatma becerileri:
"Her gün bir yerden göçmek ne iyi / Her gün bir yere konmak ne güzel / Bulanmadan donmadan akmak ne ho / Dünle beraber gitti canca z m / Ne kadar söz varsa düne ait / imdi yeni eyler söylemek lâz m." -MEVLANA
SLAYT 14 Ba l k: Sözlü anlat m Sözlü Anlat m, Yaz l Anlat m Anlatma becerisi de e itimle kazan lan ve geli tirilen becerilerdendir. Siz de duymu sunuzdur: Adam n kaleminden, a z ndan bal daml yor diye. Bu tür
5 insanlar, bu yetilerini do u tan getirmiyor; dil nas l toplumsal bir olgu ise dilin kullan m da toplumsalla ma sürecinde edinilen bir yetidir. Biz bu yetimizi iki türlü kullanabiliyoruz: a) söyleyerek, öbür deyi le konu arak (sözlü anlat m) , b) yazarak (yaz l anlat m). Gerek sözlü gerek yaz l anlat m, her eyden önce dilin olanaklar içinde gerçekle tirilen etkinliklerdir. Bu nedenle sözlü ve yaz l anlat m, her eyden önce dilin temel özelliklerini yans t r nitelikte olmak durumundad r.
SLAYT 15 Ba l k:
Sözlü ve yaz l anlat m becerileri, disiplinli çal malarla edinilir ve sürdürülür. Genel kültürünü e itim kurumlar içinde ve d nda sürekli geli tiren bir kimse, konu ma ve yazman n da bir gereksinme oldu u bilinciyle hangi ortamda, kimlerle, hangi konular , hangi amaçlar gerçekle tirmek üzere konu ulaca n çok iyi bilir. Ayn biçimde kimle/kimlere, hangi amaçlarla, hangi türlerde yaz l ileti im kurulaca n bilmek de, ça da insan olman n ko ullar ndan say l r. Sözlü ve yaz l anlat m becerilerinin önko ullar aras nda okuma anlama, dinleme ve izleme anlama becerilerinin geli mi olmas gerekmektedir. Bu anlama becerilerini geli tirenler, düzenli ve sürekli deneyimlerle konu ma ve yazma becerilerini de geli tirmektedirler. Herkes edebiyatç ( air, öykücü, romanc , oyun yazar ), yazar (kö eyazar , kitap yazar ) olamaz; ama konu ma ve yazma becerilerini geli tirerek kendisini gerçe e yak n bir biçimde anlatma f rsat n bulabilir.
SLAYT 16 Ba l k:
Günlük ya am m zda de i ik ortam ve zamanlarda, birileriyle görü mek, konu - mak, ileti im kurmak durumunday z. Bunun bir gereksinme oldu unu biliyoruz. Ya ama ortam m za göre birtak m olaylar n içinde yer al r, gözlemlerde bulunur, birilerini dinler, kitap/gazete/dergi okur, tv izler, radyo dinler, internette dola r z. Kimi zaman da, içinde bulundu umuz duruma göre kafam zda birtak m dü ünceler olu tu- rur, hayaller kurar, planlar yapar z. Her iki durumda da benzer ve/veya farkl duygula- n mlar içinde olabiliriz. Kimi zaman sevinçli, mutlu, kimi zaman mutsuz, üzgün, kimi zaman öfkeli, k zg n, kimi zaman iyimser, kimi zaman kötümser vb. te bu d sal ve içsel etkinlikler ve duygulan mlar ya bizi birileriyle konu maya zorlar ya da bizde ba kalar (dostlar m z, arkada lar m z vd okusun diye) yazmak gereksinimi uyand r r.
SLAYT 17 Ba l k:
Anlatmak istedi imiz eyleri geli igüzel dile getiremeyiz. Bunun da kendine özgü yöntemi ve araçlar vard r. Biz insan olarak amac m za, ortam ve ba lama göre anlatma biçiminizi ve yöntemimizi belirleriz. ster sözlü ister yaz l olsun, anlatacaklar m z genel olarak u amaçlara göre düzenlenir:
6 1.Dinleyenlere, okuyanlara bilgi verme: Bazen okudu umuz bir yaz , kitap, dinledi imiz, izledi imiz bir program, ya ad m z bir olay, haz rlad m z bir çal ma vd bizde ba kalar na bilgi verme iste i uyand r r. Bu istek bir görev de olabilir. te bu durumda dinleyici ve okuyucuya sözlü ya da yaz l bil bilgiler vermeye ba lar z. steriz ki onlar da bunlardan haberdar olsun... 2.Dinleyenlerin, okuyanlar n yerle ik duygu, dü ünce, kan , inan lar n de i tirme: Özellikle özel ya da resmi toplant larda do rulu una inand m z, bizim ya ama biçiminizi yönlendiren görü leri ba kalar yla payla rken, onlar da bu görü lerimize inand rmaya çal r z. Onlar n da bir ele tiri süzgecinden geçirdikten sonra bu görü leri payla malar en do al beklentimizdir. Bu nedenle görü lerimizi yaz yla ya da sözlü olarak onlara aktar r z.
SLAYT 18 Ba l k: Sözlü anlat m
3.Dinleyen ve okuyanlarla dü ünce ve duygu ortakl kurma: Yaln z ba m za ya ayamayaca m za göre, çevremizdekilerle dü ünce ve duygu ortakl kurman n yollar n arar z. Ya ad m z co kulu bir olay n, okudu umuz ilginç bir kitab n, izledi imiz de i ik bir filmin, tiyatro oyununun atmosferini çevremizdekilere de ya atmak isteriz. Bu amaçla onlarla söyle ir ya da onlara yaz l ürünler (mektup, an , gezi yaz s , vb) arac l yla ula maya çal r z. 4. Sözlü ve yaz l anlat mdan ba ka anlat m biçimleri de vard r: jest ve mimik- lerle anlatma (beden dilini kullanma), simgelerle-belirtkelerle anlatma, gibi.
SLAYT 19 Ba l k: Konu ma
Sözlü anlat m nsan insan yapan özelliklerin ba nda dil ad n verdi imiz ileti im arac gelir. Sesin söze dönü mesiyle sözlü anlat m ad n verdi imiz tür olu tu. nsano lu, dü ündüklerini, tasarlad klar n , gördüklerini, ya ad klar n söze dönü türerek çevresiyle s k bir ili ki kurman n yolunu buldu. Ya am n yönlendirdi, kültürü-nü ve sanat n yaratt , birikimini sözlü olarak biny llarca sonraki ku aklara ak-tard . Bugün de en etkili ileti im yoludur sözlü anlat m. Radyo, televizyon, sine-ma, tiyatro hep sözlü anlat m üzerine temellendirildi. Söz bu araçlarla daha geni kitlelere ula t r ld . Bütün yaz l kültürlerin temelini sözlü kültürler olu turur.
SLAYT 20 Ba l k: Konu ma
7
KONU MA Duygu ve dü üncelerimizi, görüp ya ad klar m z , hayal ve tasar lar m z ... kar m zdakilere sözle iletmemize konu ma ad verilir. Kar l kl Konu malar (1) * Kendini tan tma, biriyle tan ma: Bir toplant vb’de tan mad m z kimselerle bir araya geldi imizde kendimizi ad m z/soyad m z mesle imiz, orada bulunma nedenimiz vb’yi anlatarak tan tabiliriz. * ki ki iyi tan t rma: Bir toplant da, yemekte vb’de birbirine yabanc olan, dahas birbirini tan mayan insanlar , adlar n , mesleklerini, kimi zaman da önemsedi imiz özelliklerini belirterek birbirleriyle tan t r r z. *Söyle i (sohbet): Günlük ya ant m zda kar la t m z olaylar , ya ad m z sorunlar , kafam za tak lan sorular konu mak, tart mak üzere özellikle yak n çevremizdeki insanlarla koyu bir sohbete koyuluruz. Hemen her konuda söyle ebiliriz. Söyle me kimi zaman amac ndan sapsa, s n r n a sa bile konu maktan zevk alanlar için vazgeçilmezdir.
SLAYT 21 Ba l k:
* Sorular yan tlama: Soru bir tür ö renme, sorgulama yöntemidir. Kimden gelirse gelsin, her soru kesinkes yan tlanmal d r. Yan tlar n da do ru, tutarl ve inand r c olmas gerekir. * Telefonla konu ma: Telefon günlük ya am m z n ayr lmaz bir parças oldu. Hemen herkesin evinde ya da yan nda bir telefonu (cep telefonu) var art k. Telefon konu malar nda da belirli kurallar vard r: Telefonu açan önce kendini tan t r, ard ndan söyleyeceklerini dillendirir. Sonunda da uygun sözlerle veda eder. SLAYT 22 Ba l k: Konu ma türleri Konu ma Türleri Konu ma, ortama ve amaca göre haz rl ks z ve haz rl kl olabilir. * Haz rl ks z konu ma: Özellikle günlük ya am m z n de i ik dilimlerinde, hemen her ortamlarda ili ki kurdu umuz insanlarla birtak m konular konu u-ruz. Bu konuda önceden bir haz rl k yapmam z gerekmez. Akl m za o an gelen-leri birbirimize anlat r z. Haz rl ks z konu ma genelde plans zd r, da n kt r. Ama yine de dil kullan m aç s ndan belli bir özeni, kar l kl sayg y gerektir. Söylediklerimizin inand r c , tutumumuzun güven verici olmas beklenir.
8 Haz rl ks z konu mada da konu ma konular m z çok de i iktir. Bize sorulan bir soru, bizim sordu umuz bir soru, payla mak istedi imiz bir bilgi, an , gözlem vb belli ba l konular olu turur. (Al t rma 2’yi yapal m.) * Haz rl kl konu ma: Daha sonraki bölümlerde inceleyece iz.
SLAYT 23 Ba l k: UYGULAMA Al t rma 1: A a daki k sa öykülerde verilmek istenen LET Y (mesaj ) bulun.
B R DENEME
Adam n biri art k kar s n n eskisi kadar iyi duymad ndan korkuyormu ve kar s n n i itme cihaz na ihtiyaç duydu unu dü ünüyormu . Ona nas l yakla mas gerekti in-den emin de ilmi . Bu durumu konu mak için aile doktorunu aram ; doktor adam n kar s n n ne kadar duydu unu anlayabilmesi için basit bir yöntem önermi : - Yapaca n ey u: Kar ndan 40 ad m ileride dur; normal bir konu ma tonuyla bir eyler söyle; e er duymazsa 30 ad m ilerisinde ayn eyi tekrarla; sonra, 20 ad m; cevap alana kadar ayn eyi tekrarla. O ak am, kar s mutfakta ak am yeme ini haz rlarken adam, i lemi uygulamaya koymu . 40 ad m uzakl ktan kar s na normal bir konu ma tonuyla seslenmi : - Hayat m, bu ak am yemekte ne var? Cevap yok. Mutfa a biraz yakla m . Mesafeyi 30 ad ma indirmi ve soruyu tekrarlam : - Hayat m bu ak am yemekte ne var? Gene cevap yok. Mutfa a biraz daha yakla m ; mesafe 20 ad m ve tekrar sormu : - Hayat m, bu ak am yemekte ne var? Hâlâ cevap yok. Adam mutfa n kap s na gelmi ; art k, mesafe iyice azalm ve soruyu tekrarlam : - Hayat m, bu ak am yemekte ne var? Gene cevap alamam . Bu sefer kar s na iyice yakla m ve ayn soruyu tekrar sormu : - Hayat m, bu ak am yemekte ne var? - Hayat m, be inci kez söylüyorum: TAVUUUUK!
LET S :…………………………………………………………………………………………
SLAYT 24 Ba l k:
PATATES TARLASI
9 Nebraska'da ya l bir adam ya ard . Patates ekmek için bahçesini bellemesi gerekiyordu; ancak, bu çok zordu.. Tek o lu olan David, ona yard m edebilirdi; fakat, o da hapisteydi. Ya l adam o luna bir mektup yazd ve durumunu anlatt :
Sevgili David, Patates bahçemi belleyemeyece imden, kendimi çok kötü hissediyorum. Bahçeyi kazmak için oldukça ya lanm say l r m. Burada olsan bütün derdim bitecekti. Biliyorum ki sen bahçeyi benim için belleyip ekerdin..Sevgiler Baban
Bir kaç gün sonra o lundan bir mektup ald :
Babac m, Allah a k na, bahçeyi kazma: Ben oraya, cesetleri gömmü tüm! Sevgiler David.
Ertesi gün sabaha kar , saat 04.00'te, FB ve yerel polis ç kageldi ve tüm bahçeyi kazd lar; fakat hiç bir cesede rastlamad lar. Ya l adamdan özür dileyerek gittiler. Ertesi gün ya l adam, o lundan bir mektup daha ald .
Babac m, imdi patatesleri ekebilirsin. Bu artlarda, yapabilece imin en iyisini yapt m. Sevgiler David
LET S :…………………………………….……………………………………… …………
SLAYT 25 Ba l k: Al t rma 2: A a daki konularda 3-5 dakikal k haz rl ks z konu malar yap n z. - Dilini hiç bilmedi iniz bir ülkede ne gibi sorunlarla kar la abilirsiniz? - Yabanc dil ö retimi/yabanc dille ö retim konusunda neler dü ünüyorsunuz? - Dedikoduyu sever misiniz? Niçin dedikodu yap l r? - S navlar konusunda neler dü ünüyorsunuz?
Al t rma 3: nsano lunun en büyük ans , bu dünyada sa l kl ve mutlu olarak ya amakt r. Peki, ya am n anlam n biliyor muyuz? Ya amdan neler bekliyoruz? Ya amdan neler ö reniyoruz. Bu konudaki görü lerinizi yaz n z. (150 sözcük)
SLAYT 26 Ba l k: EK OKUMA TÜRK YE OKUMUYOR-Zekeriya TEM Z
Ülkemizde bas lan kitap say s n gösteren sa l kl veriler yok. Bu konuda kulla-
10 n lan verilerden biri, Kültür Bakanl ''nca verilen 'Uluslararas Standart Kitap Nu-maras ? (ISBN) say s . Bas m yap lan her kitap için bu numara al nmak zorunda. Ancak ISBN, kitap d ndaki katalog, video, kaset, e itim amaçl de i ik yay nlar için de kullan l yor. Buna kar n 1992 y l ndan 2004 y l na kadar, 14 y l boyunca ISBN al nm toplam yeni yay n say s sadece 150 bin 601. Yani ülkemizde y lda ortalama 10 bin 750 yay n yap lm . Di er veri kayna ise D E... D E''ye göre 2000-2003 y llar aras nda toplam 47 bin 22 kitap bas lm . Y lda bas lan ortalama kitap say s 11 bin 755.
SLAYT 27 Ba l k:
UNESCO''nun verilerine göre ise Türkiye''de 1999 y l nda bas lan kitap say s 2 bin 920. Ayn verilerde, ngiltere'de 110 bin 965, Almanya'da 78 bin 42, ABD''de 68 bin 75, spanya''da 59 bin 174, Fransa''da 39 bin 83, Rusya Fed.''nda 36 bin 237, talya''da 32 bin 365 kitap bas ld belirtilmekte. Bir ülkede kitap okuma oran belirlenirken sadece bas lan kitap say s yeterli olmamakta, bask adedine de bak lmas gerekmektedir. Türkiye'de birkaç istisna bir yana b rak ld nda kitaplar n bask say s 1000- 2000 adet aras nda de i mektedir. (Yukar da belirtilen ülkelerde ise ortalama bask adedi bu tutarlar n 10-70 kat na ula maktad r.) Bu kitaplar n ortalama olarak biner adet bas ld klar ve tamam n n sat ld varsay ld nda (Bu varsay ma yay nc lar gülümseyerek yakla acakt r..) sat lan kitap say s 11 milyon bile olmamaktad r.
SLAYT 28 Ba l k:
Türkiye'de, nüfusun 0-6 ya grubu ile okuma yazma bilmeyenler bir yana b rak ld nda, potansiyel okur say s 55 milyon olarak ortaya ç kmakta-d r. 2004 y l D E verilerine göre 623 bin ö retmen, 15 milyon 335 bin 476 ö renci bulunmaktad r. Ülkemizdeki kütüphane say s ise 1400''dür. Bu durumda sat lan kitap say s n n, ö retmen ve ö rencilerin y lda bir kitap almas halinde 16 milyon, bas lan kitaplardan her kütüphaneye bir tane konulmas halinde 15 milyon, potansiyel okurlar n y lda bir kitap almas halinde 55 milyon, her ailenin y lda bir kitap almas halinde ise 14 milyon olmas gerekmektedir. Oysa ülkemizde 55 milyon okura, en iyimser olas l kla, 11 milyon kitap sat lmakta, yani 5 ki iye bir kitap dü mektedir. Okuma al kanl klar üzerine yap lan bir ara t rmada; - y lda 1-5 kitap okuyan ki iler az okur, - y lda 6-20 kitap okuyan ki iler orta düzeyde okur, - y lda 21 kitaptan fazla okuyan ki iler ise çok okur olarak s n fland r lmaktad r. Bu s n fland rmaya göre Türkiye okumamaktad r. – (Cumhuriyet, 28.07.2006)
11 SLAYT 29 Ba l k:
‘OKURYAZAR’ B R TOPLUM MUYUZ?-Hilmi YAVUZ
Öteden beri Cumhuriyet'in en büyük kazan mlar ndan biri olarak, Türkiye'de okuryazar say s n n artm olmas gösterilir Daha geçenlerde bir TV kanal nda, Osmanl mparatorlu u döneminde, genel nüfusla k yasland nda okuryazar oran n n ne kadar dü ük oldu unun vurguland na tan k olduk. Konu mac lar, Osmanl 'daki okuryazar oran ile Türkiye Cumhuriyeti'ndeki okuryazar oran n kar la t rarak bundan birtak m sonuçlar ç kard lar;- say ca görülen art n Cumhuriyet ad na büyük bir kazan m oldu unu bildirdiler.
SLAYT 30 Ba l k:
Hiç ku ku yok: Okuryazar oran nda görülen bu art n elbette bir anlam vard r. Ama as l önemli olan, bu nicel (kemmî, kantitatif) art n, Türkiye'nin entelektüel hayat ba lam nda ele al nd nda ne ifade etti idir. Okuryazarl k, özellikle de okumay ö renmek, ö renilen bu bilgi i levsel (fonksiyonel) k l nmad kça ne ifade eder? Okuryazarl n kriteri, elifbay sökmü kelle say s m d r? Okuryazarl n i levselle ememesi ile Türkiye'de e itim sisteminin topyekun çökü ü aras nda birebir bir ili ki var. B rak n z, ö renciyi ku at c ve temelli bir e itimle donan ml k lmay , do ru dürüst okuma ve yazma ö retmedi imiz anla l yor. lkö retimde görevli bir ö retmen arkada m, bir okulda sekizinci s n f ö rencilerinden büyük bir kesiminin (bu, eski sistemde ortaokul 3. s n f ö rencilerine tekabül ediyor!), önlerine konulan bir metni (Türkçe metinden söz ediyorum, yanl anla lmas n!), telaffuz, vurgu ve duraklamalar yla düpedüz yanl okudu unu anlatt nda, büyük bir a k nl k ya am t m. Bu vahim durum, okumay ö rense bile, ö rencinin anlamadan (evet, anlamadan!) okudu unu gösteriyor. Sormak gerekir: 'Anlamadan okumak', 'okumak' say l r m ? Bu ö renciyi 'okuryazar' kabul etmeli miyiz?
SLAYT 31 Ba l k:
statistiksel kriterlere göre, evet! Bu ve bunun gibiler, ortaokul ö rencileri olarak, istatistiklere, elbette 'okuryazar' olarak geçeceklerdir. Gerçek okuryazarl k bu mudur? statistiklerle Gerçeklik ne kertede örtü mektedir? Bir bilen var m ? Bir kere daha söyleyeyim: Okuryazarl , istatistikî kriterlerle de il, i levsel kriterlerle temellendirmek gerekir. Türk halk n n, mesela, yüzde 90' n n 'okuryazar' oldu unun gururu (!) ile Türkiye'de b rak n z kitap okurunu, toplam gazete okurunun 3 milyon ki iyi geçmiyor olmas n n utanc n nas l ba da t raca z? Gerçekle istatisti i birle tiren i levsellik, 70 milyon nüfuslu Türk halk n n yüzde kaç n n kitap, yüzde kaç n n gazete okudu uyla anlam
12 kazan r. Yüzde 90' okuryazar, ama ancak yüzde 4'ü gazete okuyan bir toplum, gerçek anlamda bir 'okuryazar toplum' olarak gururlanma hakk na sahip midir? Yazma i ine gelince, durumun çok daha vahim oldu unun bizzat ben tan y m. Üniversite ö rencilerinin, kendilerini yaz l anlat mla ifade etmede ne kadar aciz kald klar n biliyorum. Durum buysa e er, sizi bilmem ama, ben okuryazar oran n n yüzde 90'lara varm olmas ndan utan yorum.
SLAYT 32 Ba l k:
Bu ac gerçeklikler ortadayken, deveku u misali kafam z kuma sokup, okuryazar oran m z n yüzde 90'lara vard n önesürmek, düpedüz komik, evet komik, kaç yor! Cumhuriyet'i bu ve buna benzer safsatalarla övmek, Cumhuriyet'e hakarettir. Ne var ki, Cumhuriyet'i övmeyi, maalesef, bu kafada olan gürültücü bir az nl k tekeline alm görünüyor. Cumhuriyet'e, statistikçilik ve elbette Gardropçulukla m sahip ç k lmal yd ? Bir zamanlar 'Gardrop Atatürkçülü ü' ile alay edenlerin bugün, türban meselesini dillerine dolayarak 'gardropçuluk'un dik alas n yap yor olmalar , hazin de il midir? Han mefendiler, Beyefendiler! Atatürk, Cumhuriyet'i deveku lar na emanet etmedi... (Zaman, 16 Eylül 2007)
SLAYT 33 Ba l k:
Bir gün insan…
Bir gün insan "virgül"ü kaybetti. O zaman zor cümlelerden korkar oldu ve basit ifadeler kullanmaya ba lad . Cümleleri basitle ince dü ünceleri de basitle ti.
Bir ba ka gün "ünlem i areti"ni kaybetti. Alçak sesle ve ses tonunu de i tirmeden konu maya ba lad . Art k ne bir eye k z yor, ne de bir eye seviniyordu.
Bir süre sonra "soru i areti"ni kaybetti ve soru sormaz oldu. Hiç bir ey ama hiç bir ey onu ilgilendirmiyordu. Ne kâinat, ne dünya, ne de kendisi umurundayd .
Bir kaç y l sonra "iki nokta üst üste i areti"ni kaybetti. Ve davran sebebini ba kalar na aç klamaktan vazgeçti.
Ömrünün sonlar na do ru elinde yaln z "t rnak i areti" kalm t . Kendisine has tek bir dü üncesi yoktu. Son "nokta"ya geldi inde dü ünmeyi ve konu may unutmu durumdayd .” -- Kanevski
13 Tart al m: * Buradaki yaz m (noktalama) i aretleri ne anlama gelmektedir? Birer birer aç klayabilir misiniz? Bu kay plar neden kaynaklanm olabilir?
SLAYT 34 Ba l k: Türk dilleri D L B LG LER Türk Dilleri ve Lehçeleri “Türk” ad nerden geliyor?: Türkler’in çok eski bir tarihi oldu u gerçe ini göz önünde bulunduran bilim- cilerin Türk ad n n kökeni konusunda de i ik görü leri vard r: Heredosotos’un do u kavimleri aras nda and Targitalar; Tevrat’ta ad geçen Yafes’in torunu Togharma; eski Hint kaynaklar nda yer alan Turukha’lar; Çin kaynaklar nda Turukkular; ran mitolojisinde hükümdar Feridun’un o lu Turac ya da Tur’un ad ndan Turan (Turan “Türk ülkesi” anlam na geliyor), Türk ad n n ilk biçimi olarak gösterilmek istenmi , ancak bu varsay mlar bugüne de in kan tlanama- m t r. Türk ad ilk kez Orhon Yaz tlar nda (VIII. yy) geçmektedir. Türük biçimde olan bu sözcük Çin kaynaklar nda T’u-küe olarak yer alm t r. Kimi bilginler bu sözcü- ün ilkin iki heceli oldu unu, sonradan tek heceli duruma geldi ini ileri sürerler: törük>türük>türk. Bilimciler Türk ad n de i ik biçimlerde tan mlam lard r: T’u- küe (Türk): mi fer (Çin kaynaklar ) // Türk: terk edilmi (Arap kaynaklar ) // Türk: olgunluk ça (Divanü Lugat-it-Türk) Armin Vambery ve Jean Deny’ye göre Türk ad türe-mek fiilinden gelmektedir. Ziya Gökalp, Türk ad n “töreli” olarak tan mlam t r. G. Doerfer, Türk’ün “dev- lete ba l halk” anlam na geldi ini ileri sürmü tür. Türk ad n n tür ad olarak “güç, kuvvet”, s fat olarak da “güçlü, kuvvetli” anlam na geldi ini savlayanlar da var- d r. ( slâm Ansiklopedisi-MEB)
SLAYT 35 Ba l k:
Türk Dilleri ve Lehçeleri Dilsel aç dan, Bat Avrupa’dan Do u Asya’ya kadar uzanan geni bölgede, kimi yerlerde yo un kimi yerlerde da n k olarak ya ayan Türk as ll halklar n konu - tu u dile genel olarak Türkçe denilmektedir. Ancak bu kadar geni bir alana yay lm olan Türk as ll halklar n, her ne kadar genel Türkçe’nin (veya Ana Türkçe’nin) çe itli dil ve lehçelerini konu uyorlarsa da, ileti im kurmada çe itli dilsel zorluklarla kar la malar do al kar lanmal d r. Sözgelimi Türkiye Türk- çesi’ni konu an birinin (Türkiye Türkü), Yakutça, Çuva ça, K rg zca konu an biriyle anla abilmesi pek mümkün de ildir. Çünkü Yakutça ve Çuva ça Ana Türkçe’den çok eski dönemlerde ayr lm olan dillerdendir. Bu bak mdan Türkçe
14 üzerine yap lan çal malarda, Ana Türkçe’nin bir kolu olup tarihsel süreç içinde yaz (yaz n) dili olarak geli me gösterenlere dil (Türk dili), henüz sözlü dil duru- munda olanlara lehçe (Türk lehçesi) ad verilmektedir. (Kimi dilciler lehçe yerine ive, dil yerine de lehçe terimini ye lemektedirler. Oysa ive dilbilim aç s ndan bir terim olma özelli i ta mamaktad r.) SLAYT 36 Ba l k: Türklerin ya ad yörelerde u Türk dil ve lehçeleri konu ulmaktad r:- Türk dili nüfus (yakl .) Türkiye Türkçesi 72,000,000 Özbekçe 20,000,000 Azerice 20,000,000 Yeni Uygurca 10,000,000 Kazakça 10,200,000 Tatarca 8,000,000 Türkmence 5,000,000 K rg zca 3,500,000 Çuva ça 2,500,000 Ba kurtça 1,500,000 Horasan Türkçesi 1,000,000 Karakalpakça 580,000 Yakutça 560,000 Kumukça 390,000 Tuva, Sayan Türkçesi 280,000 Karaçayca 250,000 Hakasça 200,000 Nogayca 190,000 Balkarca 100,000 Altayca 90,000 Halaçça 25,000 Karayimce 2,000
SLAYT 37 Ba l k: Türk Dil ve Lehçelerinin Co rafyas Türk Dil ve Lehçelerinin Co rafyas Antropologlar n beyaz rktan olduklar n belirttikleri, tarihçiler ile arkeologlar n, anayurtlar olarak Altay da lar yöresini gösterdikleri Türkler, bugün oldukça geni bir co rafyaya yay lm olarak ya amaktad rlar. Yakla k 160 milyonluk bir nüfusun ko-
- Eski SSCB’deki Türk halklar n n nüfus bilgileri 1989 Sovyet nüfus say m ndan al nm t r. Olas art oranlar göz önünde bulundurularak yakla k say verilmi tir.
15 nu tu u Türk dil ve lehçelerinin yay lma alan n , Asya’n n do usundan Avrupa’n n bat s na do ru öyle çizebiliriz: Sibirya’n n kuzeydo usunda Yakutistan’da ya ayan Yakutlar n dili olan Yakutça, Ana Türkçe’den çok eski dönemlerde ayr ld için, yap ve sözvarl aç s ndan hayli farkl la m t r. Altay da lar yöresinde konu ulan Sayan, Karagas, Abakan ve or Türkçeleri henüz lehçe durumundad r. Altay da lar n n kuzey ve kuzeydo usunda, Volga yöresinde, Urallar’da Ba kurtça, Tatarca ve bunlarla büyük farkl l klar gösteren Çuva ça konu ulmaktad r. SLAYT 38 Ba l k: Türk Dil ve Lehçelerinin Co rafyas
Mo ol-Çin-Tibet s n r ndan Hazar Denizi’ne kadar olan bölgede Türkçe’nin oldukça yo un biçimde konu uldu u dikkat çeker: Do udan bat ya do ru sayarsak: Yeni Uygurca (Do u Türkistan), K rg zca (K rg zistan ve Do u Türkistan), Özbekçe (Özbekistan, Do u Türkistan ve Afganistan), Türkmence (Türkmenistan, Kuzeydo u ran, Afganistan), Kazakça (Kazakistan ve Do u Türkistan). Hazar Denizi’nin bat s nda da irili ufakl kimi Türk dil ve lehçeleri görülür; bunlar birbirlerine oldukça yak nd r. Azerbaycan Cumhuriyeti'ndeki Azerice yaz dil olarak hayli geli mi iken, Kuzey ran'daki Azerice yaz dili olarak daha az geli mi ti. Çünkü ran'da Azerilerin bir gaze- te, bir edebiyat dergisi (''Varl k'') ve az say da kitab d nda düzenli yay nlar yok-tur ve okullarda Azerice ö retilmez. Bu yüzden ran'da Azerice daha çok bir ''konu ma dili'' konumundad r. Kaf-kasya bölgesinde konu ulan Kumukça, Nogayca, Karaçayca ve Balkarca ise, birer geli mi yaz diline sahipler. K r m, Litvanya ve Polonya'daki Karay (Karaim) Türklerinin anadili olan Karayca ise, ölmekte olan bir Türk dilidir. Bugün say lar 2 bin'e yak n olan Karaylar aras n-dan yaln zca 20 ki i bu dili iyi düzeyde konu up yazabiliyor. Bir iki dinsel kitap d nda, Karayca yay n art k yap lm yor. ran'daki Ka kayca, Halaçça ve Hora-sanca; Çin'deki Salarca, Sar Uygurca ve Füyü- K rg zcas yaz dili olmayan Türk Iehçelerinden birkaç d r. SLAYT 39 Ba l k: Türk Dil ve Lehçelerinin Co rafyas Kuzeydo u Bulgaristan, Romanya, Moldavya ve Ukrayna’da ya ayan Gagavuzlar’ n dilinde özellikle Slavca’n n etkileri a r basar. Türkçe’nin en yo un biçimde konu uldu u yöre Anadolu’dur, di er bir deyi le Türkiye Cumhuriyeti’dir. (bkz Türkiye Türkçesi) Türkiye Türkçesi, di er Türk dil ve lehçeleri aras nda, en geli mi bilim, sanat, felsefe ve kültür dili olarak kabul edilmi tir. K br s, Suriye, Irak, Yunanistan, Bulgaristan, Bosna-Hersek, Makedonya, Arnavutluk gibi ülkeler- de ya ayan Türkler’in kulland dil, Türkiye Türkçesi’yle büyük benzerlikler gös- terir. 1965 y l ndan itibaren Almanya, Fransa, Belçika gibi ülkelere i çi olarak giden TC uyruklu insanlar n (say lar 2,500,000 dolay nda, ço u Almanya’da) özellikle çocuklar ve torunlar , Türkçe’yi konu urken, ya ad ülkenin dilinin söyleyi özel- likleri-ni pek gizleyememektedir. Bu nedenle Almanya’da ilk ve orta dereceli ö retim kurumlar nda Türkçe dersleri de verilmektedir. ABD, Kanada ve Avustralya’da da göçmen Türkler bulunmaktad r. Son y llarda Türkiye’-den Romanya, Sovyet Cum- huriyeti, Orta Asya Türk cumhuriyetlerine çal mak üzere giden Türkler de vard r. SLAYT 40
16 Ba l k: Türk Dil ve Lehçelerinin kökeni Türk Dil ve Lehçelerin Kökeni ve S n fland r lmas . Bilim adamlar Türkçe’nin dünyan n en eski dillerinden biri, 2000 y ll k bir uygarl k dili oldu u konusunda görü birli i içindedirler. Türk dil ve lehçelerinin kökeni ve s n fland r lmas konusunda uzmanlar oldukça farkl görü ler ileri sürmü lerdir: Ural-Altay dil ailesinin Altay dal nda Mo olca ve Tunguzca (Korece ve Japonca’y da bu de erlendirenler vard r.) ile birlikte ele alm lard r. Son y llarda Altayistik çal malar n n ilerlemesiyle, Türk dil ve lehçelerinin ba ms z bir Altay dilleri ailesinden oldu u yolundaki görü ler a r basmaktad r. Bu görü te olanlar n gerekçeleri unlard r: Altay dillerinde birçok sözcük birbirine benzemektedir; ses uyumu bask nd r; sözcüklerin yap m ve çekiminde ekler (sonekler) kullan lmaktad r; sözcüklerde cinslik (eril, di il, cans z) ay r m yoktur. Tamlamalarda tamlayan önce, tamlanan sonra gelir; tümcede özne genellikle ba ta, yüklemse sonda bulunur... Ancak bütün bu ortak özellikler Altay dillerinin akrabal konusunda yeterince inand r c olmaktan uzakt r. Türk dil ve lehçelerinin bilimsel aç dan s n fland r lmas çal malar na XVI. yy’da ba lanm t r. Bununla birlikte XI. yy’da ünlü Türk dilcisi Kâ garl Mahmut, dönemin Türk lehçelerini s n fland rmaya çal m t . Türk dil ve lehçelerinin s n fland r lmas nda tarihsel ve co rafyasal ya da sesbilgisel (fonetik) ölçüler kullan lm t r. Türk dil ve lehçelerinin s n fland rma denemesi yapan bilim adamlar aras nda V.Radloff, G.J. Ramstedt, A.N.Samoyloviç, L.Ligeti, S.E. Malov, R.R.Arat, N.A. Baskakov, J.Benzing, K.H.Menges, T.Tekin, özellikle an labilir. SLAYT 41 Ba l k: Türk Dil ve Lehçelerinin Co rafyas Türk dil ve lehçelerinin co rafyasal ölçüte göre s n fland r lmas nda dört öbek ay rt edilebilir: 1. Güneybat (O uz) öbe i (Türkiye Türkçesi, Gagavuzca, K r m Osmanl cas , Kerkük a z , Rumeli a zlar ; Azerice, Horasan Türkçesi, Türkmence); 2. Kuzeybat (Kuman-K pçak) öbe i (Karayimce, Karaçayca, Balkarca, Kumukça, Tatarca, Ba kurtça, Kazakça, Karakalpakça, Nogayca, K rg zca); 3. Güneydo u öbe i (Özbekçe, Yeni Uygurca); 4. Kuzeydo u öbe i (Altayca, Hakasça, [Abakan Türkçesi], Tuva, Sayan a zlar ); 5. Yakutça, 6. Çuva ça, 7. Halaçça.
SLAYT 42 Ba l k: Türkçenin tarihsel geli imi Türkçe’nin Tarihsel Geli imi Orta Asya Türk halklar ndan bugüne kalan en eski yaz l belgeler, VII. yüzy la aittir. En önemli parçalar (Tonyukuk yaz t [720], Kültigin yaz t [732], Bilge Ka an yaz t [735] ) Mo olistan’da Ko o Tsaydam’da yer alan bu yaz l belgelere Orhon ve Yenisey Yaz tlar denilmektedir. Danimarkal bilgin Vilhelm Thomsen
17 bu yaz tlar n alfabesini çözüp bilim dünyas na tan tt ktan (1893) sonra, Türk dillerinin tarihsel geli imi üzerinde de çal malar ba lam t r. SLAYT 43 Ba l k: Türk Dil ve Lehçelerinin Co rafyas Bilim adamlar Türk dillerinin tarihsel geli imi, Altay dilleri çerçevesinde kuramsal olarak yedi dönemde ele almaktad r: 1. Altay dönemi, 2. En eski Türkçe dönemi, 3. lk Türkçe dönemi,4. Eski Türkçe dönemi, 5. Orta Türkçe dönemi,6. Yeni Türkçe dönemi, 7.Ça da Türkçe dönemi. lk üç dönem, elde belgeler bulunmad ndan sadece Ana Türkçe’nin kökenine k tutmas aç s ndan kuramsal olarak var say lmaktad r. - Eski Türkçe Dönemi: Göktürkçe ve Uygurca’n n kullan ld dönemleri kapsar. Orhon ve Yenisey Yaz tlar yla Uygurca yazmalar bu dönemin yaz l ürünlerini olu turur (VI.-X. yy’lar aras ). Orhon Yaz tlar ndaki dilin somut kavram ve olgular n yan s ra soyut kavram ve olgular da iletilebilecek geli kinlikte olmas ilginçtir. Bu yaz tlarda yabanc sözcük oran %1 iken, Uygurca’da, çe itli dinsel metinlerin çevirilerinin etkisiyle yabanc sözcük oran artm t r. SLAYT 44 Ba l k:
- Orta Türkçe Dönemi: slam dini ve kültürüyle ili kinin kuruldu u, kimi Türk halk n n slam dinini benimsedi i dönemi içerir (XI.-XV. yy’lar aras ). Bu dönemde Türk lehçeleri hem ses ve biçim yönünden farkl la maya ba lam , hem de birer yaz dili olarak geli me göstermi tir. Bunda Arap ve Fars dillerinin belirleyici rolü olmu tur. XI. yy’da Ka garl Mahmut, Divanü Lugat-it-Türk’ü (Türk lehçeleri sözlü ü) Araplara Türkçe ö retmek ve Türkçe’nin gücünü göstermek amac yla haz r haz rlam ; Yusuf Has Hacip de Kutadgu Bilig’de (Kutlu Olma Bilgisi) slami ilkelere göre “ideal” devlet ve devlet yönetimi olgusunu irdelemi tir. XIII. yy’dan sonra tarihsel dalgalanmalar dikkate al narak Türk lehçeleri a) Bat Türkçesi, b) Do u Türkçesi olarak bölümlenebilir. Bat Türkçesi’nin kuzey dal ndan K pçakça, güney dal ndan O uzca (Azerice, Türkmence, Anadolu Türkçesi) farkl yaz dilleri olarak geli me göstermi tir. Bu arada Anadolu’yu da fetheden O uzlar’ n (Selçuklular’ n) devlet dili olarak önce Arapça’y , sonra Farsça’y benimsemi olmalar , Osmanl ca ad verilen yapay bir dilin olu mas na zemin haz rlam t r. Bat Türkistan yöresinde kalan Türkler’in dili Do u Türkçesi olarak an lmaktad r. Do u Türkçesi içinde Ça atayca’n n, yaz dili durumuna gelmesin-de Ali ir Nevai’nin (1441-1501) büyük rolü olmu tur. Nevai, kendi döneminde ülkesinde Arapça’n n ve özellikle Farsça’n n tercih edilmesine tepki göstermi , Muhakemet-ül-Lugateyn ( ki Dilin Muhakemesi) adl eserinde Türkçe (Ça atayca) ile Farsça’y kar la t r p Türkçe’nin üstün oldu unu gösterme-ye çal m t r. SLAYT 45 Ba l k:
18
- Yeni Türkçe Dönemi: Kimi Türk lehçelerinin (Anadolu Türkçesi, K pçakça, Özbekçe, Kazakça, K rg zca, Tatarca, Yeni Uygurca) yaz dili olarak olu umlar n tamamlad klar dönemi kapsar (XV.-XX. yy’lar aras ). Bu dönemin en belirgin özelli i, Türk dilleri üzerinde slam dil ve kültürünün yo un etkisinin olmas d r. Sözgelimi Osmanl ca’da Arapça ve Farsça sözcük oran % 65-70’i buluyordu (özellikle Veysi ve Nergisi’nin yap tlar ). Osmanl bürokrasi dili olan Osmanl ca, Türk ayd nlar n n ulu-sal benliklerini (Türklüklerini) bulmalar na ve özellikle Bat uygarl n tan malar na kadar yaz l ürün-lerde egemenli ini sürdürecektir. Ayn durum Azerice, Ça atayca gibi yaz dillerinde de ya anm t r. SLAYT 46 Ba l k: - Ça da Türkçe Dönemi: Türk dünyas n n siyasal ya am n n ve haritas n n sürekli de i ti i döneme rastlar (XX.-XXI. yy’lar aras ). Özellikle 1917 Devriminden sonra kurulan SSCB s n rlar içinde ya ayan Türk halklar varl klar n özerk cumhuriyetler eklinde sürdürmü lerdir; 1990’l y llar n ba nda SSCB’nin da lmas n n hemen ard ndan Azerbaycan, Kazakistan, K rg zistan, Türkmenistan ba ms zl klar n ilan etmi lerdir. Anadolu’da ise teokratik- monar ik Osmanl Devleti tarihe kar m , yerine laik-demokratik Türkiye Cumhuriyeti kurulmu tur (1923). Bat l la ma sürecini h zland ran genç cumhuriyet, Latin alfabesine geçilmesi (1928) ve Türkiye Türkçesi’nin yabanc dillerin boyunduru undan kurtar l p bilim ve kültür dili durumuna getirilmesi için özel çaba harcam t r. Eski SSCB s n rlar içindeki Türk halklar n n dillerinde özellikle Rusça egemen olmu tur. Türk dil ve lehçelerinin sözvarl na bu süre içinde birçok Rusça sözcük kat lm t r. Rusça Türk cumhuriyetlerinde ö retim dili olarak yayg nl k kazanm t . Son birkaç y ldan beri Türkiye Cumhuriyeti ile Türk cumhuriyetleri aras nda dil ve kültür konular nda toplant lar düzenlenmekte, alfabe, ortak dil, terimler vb konularda da görü al veri lerinde bulunulmaktad r. Öncelikli konu Türk cumhuri-yetlerinde de Latin alfabesine geçilmesidir.
SLAYT 47 Ba l k: Türklerin kulland alfabeler Türklerin Kulland Alfabeler Orta Asya’da ya ayan Türk halklar V. yüzy ldan beri çe itli dinlerin ( amanl k, Buddhac l k, Manicilik, H ristiyanl k, slaml k) ve kültürlerin etki alan na girip ç kt klar için dilleri do al olarak bu geli melerden etkilenmi tir. Türk halklar tarih boyunca hemen hemen 20 de i ik alfabe kullanm lard r: Göktürk alfabesi, Uygur alfabesi, So d alfabesi, Çin alfabesi, Tibet alfabesi, Nasturi-Süryani alfa- besi, Mani alfabesi, Brahmi alfabesi, Passe-pa alfabesi, Arap alfabesi, Yunan alfabesi, Ermeni alfabesi, Latin alfabesi, Kiril alfabesi... Türkiye Cumhuriyeti’nde, Osmanl döneminde yakla k yedi yüzy l kullan lm olan Arap alfabesi 1928’de b rak lm , yerine Bat uygarl yla bütünle me tercihi do rultusunda Latin alfabesine geçilmi tir. Eski SSCB içindeki Türk halklar ise, Türkiye’den çok k sa bir süre önce 1926-1928 aras nda, Latin alfabesine geçmeye
19 ba lam lar, SSCB’deki bütün Türk halklar için tek bir ortak Latin alfabesi 1938 y l na kadar kullan ld ktan sonra, her Türk yaz dili için harfleri birbirinden farkl Kiril alfabeleri olu turulmu , 1938-1940 y llar ndan bugüne kadar kullan lagelmi tir. SSCB, 1991 sonunda da ld ktan sonra ba ms zl klar n kazanan Türk cumhuriyetlerin-den Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan’da Latin alfabesine geçilmesine resmen onay verilmi tir. Bu alfabelerde birtak m farklar vard r. Bu Türk cumhuriyetlerinde bas n ve yay n etkinliklerinde çokluk Kiril alfabesi kullan lmaktad r. Bütünüyle Latin alfabesine geçi daha birkaç y l sürecektir. Kazakistan ve K rg zistan Latin alfabesine geçme konusunda henüz karar almam t r. Rusya Federasyonu içinde yer alan Tataristan ile Moldavya içindeki Gagavuz Özerk Bölgesi k sa sürede Latin alfabesine geçme karar ald . Çe itli devletlerde ya ayan Türkler ise, o devletlerin alfabelerini kullanmaktad rlar. Sözgelimi ran, Irak, Suriye ve Çin’deki Türkler Arap alfabeleriyle yazmaktad rlar. SLAYT 48 Ba l k:
TÜRK D LLER NDEN MET N ÖRNEKLER
Eski Türkçeden
Türük Oguz begleri, budun e iding. Üze tengri basmasar, asra yir telinmeser, Türük budun, ilingin törüngin kim artat udaç erti ?
(Türk O uz beyleri, halk i itin; üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk halk , ilini töreni kim bozabilecekti ?)
Türük budun tokurkak sen. Açsar tos k ömez sen, bir todsar açs k ömez sen.
(Türk halk toklu un de erini bilmezsin. Ac ksan tokluk dü ünmezsin. Bir doysan açl dü ünmezsin.)
Uygurcadan
Aç ne yemes, tok ne temes (Aç olan ne yemez, tok olan ne söylemez?)
Ag lda oglak togsa ar kda ot öner (A lda o lak do sa, dere boyunda otu biter.).
Ag z yese köz uyadur (A z yese göz utan r.)-Divanü Lugat-it-Türk’ten atasözleri
20
Karahanl cadan
Ne kim kelse erke tilindin kelür/Tilindin kim edgü kim isiz bolur/E it büt bu sözke kamug tangda ten/Turup tikle yüknüp tazarru k lur
( nsana ne gelirse dilinden gelir/Dili yüzünden kimi iyi, kimi kötü olur/Dinle ve bu söze inan ki, beden her sabah/ Kalk p e ilerek dile yalvar r.)
Ça ataycadan
Yag n bas p mahallening yakas Hoca-Kette’ga yetkende namaz- am bolup idi. Tez ok dervazaga yeter hayalim bar idi. Ulug kar tecribelik bekler, Nas r Bek, Dst Bekni atas Kamber Ali Bek arzga yitkürdiler kim keç boluptur, karanguda kurganga yak n s g n p barmak bi-hesabd r. Kiyinrek tart p tü eling, yanglar çareleri bardurn. Kurgan berürler. -Babürname’den
(Dü man yenip mahallenin öbür yakas olan Hoca-Kette (Kette Hocaya) var ld zaman, ak am namaz olmu tu. Çasbucak kap ya yürümek niyetinde idim. htiyar ve tecrübeli beylerden Nas r Bey, ve Dost Beyin babas Kanber Almi Bey ‘Art k geç olmu tur, karanl kta kurgana yak n gitmek ihtiyats zl k olur. Biraz geri çekilip inelim Ertesi sabah ne yapabilirler, kurgan nas l olsa teslim ederler’dediler.)
Osmanl cadan
“Bakiye-i uara-y selef ve k dve-i fusaha-i halef idi. Karesi vilayetinden Bal kesir nam kasabadandur. sm-i erefleri Bah i ve nevale-i sühan, ezel kassamunun ana k smet u bah idi. Merhum Necati’den sonra Vilayet-i Rum’un ustad- uaras ve uara-y mütegazzilanun mukteda vü pi vas dur.- Latifi Tezkiresinden
(Eski airlerin son temsilcisi ve sonraki güzel iir söyleyenlerin ustas yd .Karesi vilayetinin Bal kesir ad ndaki kasabas ndand r. Soylu isimleri Bah i idi. Söz söyleme yetene i Allah n ona bir ba idi. Rahmetli Necati’den sonra Anadolu vilayeti airlerinin üstad ve gazel söyleyenlerin önde gelenidir.)
Azireciden
Su gelir lüle lüle/Dost gelir güle güle/Dostumun göyçe yüzü/Oh uyur g z l güle (Bayat -Mani)
Türkmenceden (atasözleri)
Lal n diline enesi dü er (Dilsizin dilinden annesi anlar.)
21 t doyan yerinde galar, er dogan yerinde galar. ( t doydu u yerde, er do du u yerde kal r.)
Da bile uran a bile ur. (Ta ile vuran a ile vur.)
Yeni Uygurcadan
Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet we xoquqta babbarawer bolup tu ul an. Ular eqil e we wicdan a ige hem de bir-birige qérinda liq munasiwitige xa rox bilen mu’amile qili i kérek.
(Çevirisi: Bütün insanlar özgür, haysiyet ve haklar bak m ndan e it do arlar. Ak l ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine kar karde lik duygusu ile hareket etmelidirler. - nsan Haklar Bildirgesi madde:1)
SLAYT 49 Ba l k: Yaz m bilgileri YAZIM B LG LER Türkçe yaz m en kolay olan dillerden biridir. Bunun nedeni de Türkçede bir ses-bir harf denkli inin bulunmas d r. Türkçede her ses bir harfle kar lanmaktad r. Bunun için de sözcükler çokluk, yaz ld gibi okunur. lkö retim okullar nda okuyan ö rencilerimiz için haz rlanan Türkçe Yaz m K lavuzu’nun, ilk bölümünde yaz m kurallar ve imleri üzerine k sa tan t c bilgiler yer almaktad r. Sözcükler Dizini’nde yakla k 25 bin sözcük bulunmaktad r; bunlar n seçiminde kullan m s kl ve ders kitaplar nda geçmesi ilke olarak benimsenmi tir. Bilim terimlerinin önemli bir bölümü, deyim ve kal p kullan mlar , yöresel ve eskimi sözcükleri, ilkö retim ö rencileri için pek bir anlam ta mayan, özellikle soyut içerikli yerli ve yabanc sözcükleri, henüz yerle memi Türkçe önerileri, vb k lavuza al nmam t r. Bu yaz m k lavuzu içerik bak m ndan, eski Türk Dil Kurumu ile Dil Derne i’nin gelenekle tirmeye çal t yaz m biçimleri ve yaz m kurallar na dayanmaktad r. Bununla birlikte kimi küçük ayr mlar da içermektedir. Yaz l ileti imin temel ko ulu ve kural , sözcüklerin do ru yaz lmas d r. te Türkçe Yaz m K lavuzu size günümüz Türkçesindeki sözcüklerin yaz l kurallar yla yaz l biçimleri konusunda kar la abilece iniz sorunlar n çözümlerini içerecek biçimde haz rlanm t r. Bunun için bu k lavuzu her zaman çal ma masan zda bulundurman zda yarar vard r. Bir sorunla kar la t n zda hemen aç p do ru kural ya da yaz l ö renebilirsiniz. SLAYT 50 Ba l k: Yaz m
22
Yaz m: Tan m , çeri i, levi: Tart al m:
1. Gazete ve dergilerle ö renci kompozisyonlar nda çe itli yaz m yanl lar yla kar la yoruz. Bu olgunun nedenleri konusunda neler dü ünüyorsunuz? 2. Yaz m k lavuzunuz var m ? Yaz m k lavuzunuzdan bugüne kadar yeterince yararlanabildi inizi dü ünüyor musunuz?
Yaz m (imla), en genel tan m yla, bir dili belli kurallar uyar nca yazma biçimidir. Bu tan mdan da anla laca gibi yaz m, bir dildeki sözcüklerin nas l yaz laca na ili kin kurallar içerir. Yaz m n amac , bir dildeki ortak yaz biçimlerini saptamak, dolay s yla yaz m birli ini sa lamakt r. Yaz l ileti im aç s ndan yaz m birli i çok büyük önem ta r. Yaz m kurallar na uymayan durumlar, yanl yaz lan sözcükler, yerli yerinde kullan lmayan yaz m imleri (i aretleri), büyük anlama sorunlar yaratabilir.
SLAYT 51 Ba l k:
Dillerin yaz ya aktar lmas nda iki yaz m türü kullan l r: a? geleneksel yaz m, b) sesçil (fonetik) yaz m. Geleneksel yaz mda, ses-harf denkli i gözetilmez. Sözcüklerin söyleyi özellikleri de i se bile bu yaz ma yans t lmaz, ilk yaz biçimleri korunur. Sesçil yaz mda, ses-harf denkli i vard r; yani her ses bir harfle kar lan r. Sesçil yaz m konu ma ve yaz dilleri aras ndaki ayr m n en az oldu u bir yazma biçimidir. Ancak konu ma dilinin bütün özelliklerini yaz da göstermeye de olanak yoktur. Anadili ö retiminde yaz m sorunlar n çözmek amac yla yaz m k lavuzlar kullan lmaktad r. Yaz m k lavuzlar her ö rencinin oldu u gibi her ayd n n masas n n üstünde olmas gereken bir ba vuru kitab d r. Yaz m k lavuzlar üç bölümden olu maktad r: a-yaz m kullar n ve yaz m imlerini aç klayan bölüm, b-sözcüklerin listesini içeren bölüm, c- k saltmalar içeren bölüm.
SLAYT 52 Ba l k:
Türkçe'nin yaz m büyük ölçüde sesçildir.1.XI. 1928 gün ve 1353 say l yasayla saptanan yeni Türk abecesi, bu özelli iyle hem dildeki her tür yenili i kolayca saptamaya hem de dilin geli mesine biçimsel aç dan kolayl klar sa lamaya elveri lidir. Türkçe bu abeceyle büyük ölçüde söylendi i gibi yaz lmakta, yaz ld gibi söylenmektedir.
23 Yeni Türk abecesinin kabulünden hemen sonra yaz m konusunda da çal malara giri ilmi , ayn y l Dil Encümeni’nce bir mlâ Lûgati yay mlanm t r. On üç y l kullan lan mlâ Lugati, Türk Dil Kurumu kurulduktan (1932) sonra yeniden gözden geçirilerek çe itli tarihlerde bas lm t r: 1941'de mlâ K lavuzu ad n alarak (1948, 1956, 1957, 1960, 1962) yedi kez; 1965'te Yeni mlâ K lavuzu ad yla içeri i yeniden düzenlenerek (1966, 1967, 1968) dört kez; 1970'te Yeni Yaz m ( mlâ) K lavuzu olarak iki kez; 1973'ten bu yana da Yeni Yaz m K lavuzu ad yla be kez ( 1975, 1977, 1980, 1981) bas larak 11. bask ya ula m t r. 1983'te Türk Dil Kurumu kapat l p yerine ayn adl ba ka bir Türk Dil Kurumu kurulunca, yeni kurum mlâ K lavuzu (1985, son bask s nda Yaz m K lavuzu ad kullan ld , 2005) ad yla yeni yaz m k lavuzu haz rlay p bast rm t r. Eski ve yeni Türk Dil Kurumunun yaz m k lavuzlar aras nda kimi farklar vard r. 1987’de eski Türk Dil Kurumu üyelerince kurulan Dil Derne i de eski Türk Dil Kurumu’nun yaz m gelene ini sürdüren yeni bir yaz m k lavuzu yay mlad : Yaz m K lavuzu (son bask , 2005). Bir ara t rmaya göre 1928-2005 y llar aras nda 150 dolay nda de i ik yaz m k lavuzu yay mlan p okurlara sunulmu tur.
SLAYT 53 Ba l k:
Uyar : Çal ma masan zda mutlaka bir yaz m k lavuzu bulunmal d r. Size önerilebilecek yaz m k lavuzlar aras nda Dil Derne i’nin Yaz m K lavuzu (son bask , 2005) en güvenilir olan d r. Yaz mla ilgili bir sorun ya ad n zda Yaz m K lavuzu size yard mc olacakt r. Bu nedenle önceki bilgilerini an msaman z için elinizdeki yaz m k lavuzlar n n yaz m kurallar ve imlerinin (i aretlerinin) anlat ld bölümü dikkatlice yeniden okuyunuz. UYGULAMA bölümlerinde size verilen al t rmalar daha iyi yapabilirsiniz.
SLAYT 54 Ba l k: Türkçenin yaz m özellikleri
TÜRKÇEN N YAZIM ÖZELL KLER
Ses nedir? Harf nedir? Abece nedir?: Akci erlerden gelen havan n ses yolunda olu turdu u titre ime ses denir. Harf ise sesin yaz daki kar l d r. Abece (alfabe), bir dildeki sesleri gösteren harflerin belli bir s raya göre dizilmi biçimine verilen add r.
Türk Abecesi: Latin harfleri esas al narak olu turulan yeni Türk Abecesi, 1 Kas m 1928 gün ve 1353 say l “Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakk nda Kanun” ile kabul edilmi tir. Türk Abecesinde 29 harf vard r. Bunlardan 8’i ünlü harflerini, 21’i ünsüz harflerini gösterir.
24 SLAYT 55 Ba l k: Türkçenin yaz m özellikleri Türk Abecesindeki ünlü ve ünsüz harfleri
HARF N HARF N K TAP YAZISI ELYAZISI SIRASI ADI BÜYÜK KÜÇÜK BÜYÜK KÜÇÜK 1 a A a A a 2 be B b B b 3 ce C c C c 4 çe Ç ç Ç ç 5 de D d D d 6 e E e E e 7 fe F f F f 8 ge G g G g 9 yumu ak ge 10 he H h H h 11 I I 12 i i i 13 je J j J j 14 ke K k K k 15 le L l L l 16 me M m M m 17 ne N n N n 18 o O o O o 19 ö Ö ö Ö ö 20 pe P p P p 21 re R r R r 22 se S s S s 23 e 24 te T t T t 25 u U u U u 26 ü Ü ü Ü ü 27 ve V v V v 28 ye Y y Y y 29 ze Z z Z z , .
SLAYT 56 Ba l k: Türkçenin yaz m özellikleri
Abeced Harfler
Türkçede özellikle kimi yabanc özel adlarda ve kimi terimlerde Q, q (“kü” okunur), W, w (“dubluve, dab lyu” okunur), X, x (“iks”okunur) gibi harfler de görülmektedir. Bu harfler abeced harfler olarak kabul edilir. Son dönemlerde
25 bu harflerin abecemize al n p al nmamas konusunda bas nda tart malar yap ld . Türkçe hemen bütün yabanc sözcükleri kendi söyleyi özelliklerine uydurdu u için, bu harflerin abecemize al nmas na gerek yoktur. Yaln zca özgün biçimiyle yaz lan kimi özel adlarda ve terimlerde geçer: Quebec, (Anthony) Quinn; Wagner, Waterloo, Webster; W (= volfram’ n simgesi), W(=vat’ n simgesi), x (=matematikte bilinmeyeni gösterir), x nlar (=röntgen nlar )…
SLAYT 57 Ba l k:
UYGULAMA
Al t rma 1: Yaz mla ilgili a a daki bilgilerden hangisi yanl t r. A) Türkçenin yaz m ile söyleyi (telaffuz) yüzde yüz örtü ür. B) lk Türkçe yaz m k lavuzu 1928’de yay mlanm t r. C) Yaz m k lavuzlar nda k saltmalar listesi de bulunur. D) Geleneksel yaz mda, ses-harf denkli i gözetilmez. E) Sesçil yaz mda, ses-harf denkli i vard r
Al t rma 2: Türkler hangi alfabeyi kullanmam lard r?
A) Latin alfabesini, B) Arap alfabesini, C) Kiril alfabesini, D) Çin alfabesini, E) Fenike alfabesini.
26 MALTEPE ÜN VERS TES MESLEK YÜKSEKOKULU
Uzaktan E itim: Türk Dili 1 Haz rlayan ve sunan: Ö r. Gör. Yusuf ÇOTUKSÖKEN
4. BÖLÜM ( 7. ve 8. HAFTA)
Ya am n Anlam ve Ö rettikleri
çerik: * Bu bölümde ya am üzerine metinler okunacak, tart ma yap lacakt r. * Anlat m: Öznel ve nesnel anlat m.* Sözlü anlat m: Kar l kl konu malar (2). (Yaz l anlat m) Paragraf: Giri -Geli me-Sonuç paragraflar . Dil bilgileri: Türkiye Türkçesi. (tarihsel geli imi). Yaz ve dil devrimleri. *Yaz m bilgileri: Türkçenin sesleri, ses de i meleri ve bunlar n yaz mda gösterilmesi.
SLAYT 1 Ba l k: Birlikte dü ünelim
Birlikte dü ünelim
* Geçen hafta size ödev olarak verilen ya am üzerine haz rlad n z k sa metni sunabilir ve arkada lar n zla tart abilirsiniz. (10 dakika)
Ön-haz rl k: ngiliz airi Shakespeare insanlara ili kin bak n neler söylüyor:
nsanlar n ço u sevmekten korkuyor, /kaybetmekten korktu u için./Sevilmekten korkuyor,/ kendisini sevilmeye lây k görmedi i için./Dü ünmekten korkuyor, sorumluluk getirece i için./Konu maktan korkuyor,/ele tirilmekten korktu u için./Duygular n ifade etmekten korkuyor,/reddedilmekten korktu u için./Ya lanmaktan korkuyor,/gençli inin k ymetini bilmedi i için./Unutulmaktan korkuyor,/dünyaya iyi bir ey vermedi i için./Ölmekten korkuyor,/asl nda ya amay bilmedi i için./Ve ya amdan korkuyor,/kendisi yerine ba kalar na göre ya ad için.
iiri ilginç ve kendinize yak n buldunuz mu? Siz nelerden korkuyorsunuz?
SLAYT 2 Ba l k: Ya am n Anlam
Anlama-kavrama
imdi sizinle bir an -öykü okuyaca z. Bunu internetten ald k, üzerinde birkaç küçük de i iklik yapt k. Birlikte okuyal m ve de erlendirelim. (Metni sesli okurken, sözcükleri do ru ve anla l r biçimde seslendirelim, vurgulara ve duraklara özen gösterelim. Bu arada önemli buldu umuz cümlelerin alt n çizelim.)
YA AMIN ANLAMI - Ted CASH ON
Tarih profesörü iki hafta süren e itimin son dersini bitirmi , ö rencilerine dönüp her dersin sonunda oldu u gibi, “Sorusu olan var m ?” diye sormu tu. Bu güzel ve anlaml son dersin sonunda ben de son sorumu sormal y m diye dü ündüm, söz al p sorumu sordum: - Say n profesör dedim, sizce, dedim, ya am n anlam nedir?” Benim her sorumdan sonra oldu u gibi, yine salonda kahkahalar yükseldi, insanlar salondan ç kmak için birer iki er kalkmaya ba lad lar. Profesör, elini havaya kald r p salondaki karga ay yat t rd , sonra da gözlerini üzerime dikip ciddi olup olmad m anlamak için uzun süre bakt . - Sorunu cevapland raca m delikanl , dedi. Pantolonunun arka cebinden cüzdan n ald , aç p içinden küçük yuvarlak bir ayna ç kard ve anlatmaya ba lad : SLAYT 3 Ba l k:
- Bak n, dedi, benim çocuklu um sava zaman na rastlar. O zamanlar çok yok-sulduk. Kente uzak bir köyde ya yorduk. Bir gün yolda giderken k r lm ayna par-çalar gördüm. Biraz ötede de hurda haline gelmi bir Alman motosikleti duru-yordu. Oraya buraya da lm ayna parçalar n toplay p birle tirmeye çal t m ama ba aramad m. Bunun üzerine en büyük parçay ald m. te bunu. Daha sonra onu bir ta a sürterek pürüzlü, keskin kenarlar n düzelttim. Art k o benim en sevdi im oyunca m olmu tu, her gün onunla güne in hiçbir zaman ula amayaca karanl k yerlere, derin çukurlara, yar klara aynamdan güne nlar n yans t p oyalan -yordum. Güne in ula amad yerlere aynamla n yans tmak beni çok etkilemi ti. Daha sonraki y llar mda da o küçük aynay saklad m, bo zamanlar m-da biraz önce sözünü etti im oyunu oynuyordum. Sonra fark ettim ki bu basit bir oyun de ildi, bu benim hayat mda yapabilece im i leri simgeliyordu. I n ve kayna n n ben olmad m anlamaya ba lam t m. Fakat k (=gerçek, anlay ve bilgi) oradayd ve e er ben o yans t rsam pek çok karanl k yerde bu k parlayacakt .
SLAYT 4 Ba l k:
Ben biçimi ve i levini bildi im bir aynan n parças y m. Dünyan n karanl k yerlerine, insanlar n yüreklerindeki karanl k noktalara k tutabilirim ve böylece kimi insanlar için kimi olumsuz durumlar de i tirebilirim. Belki baz insanlar da benim gibi dü ünüp davranabilirler. “ te benim yapmak istedi i eyin ta kendisi! te benim hayat m n anlam bu!” Sonra elindeki küçük ayna üzerinde pencereden giren güne nlar n toplay p benim yüzüme ve s ran n üzerinde kenetli biçimde duran ellerime yans tt . Yüzümde ve ellerimde içimi rahatlatan bir s cakl k hissetmeye ba lad m…
Ben de o günden beri cüzdan mda küçük bir ayna ta yorum… http://static.scribd.com/docs/3hluhgz7p78sr.swf (Haziran 2008) SLAYT 5 Ba l k:
Anlama ve kavrama sorular (Yan tlar defterinize yazabilirsiniz.)
1) Bu an -öyküyü be endiniz mi? Bu konuda k sa bir de erlendirme yapar m s n z? (Be endi iniz yönler, mesaj , okurlara katk s n vb) 2) Sizin ya ama amac n za uyan bir özellik ke fettiniz mi bu an -öyküde? 3) Bu an -öykünün benzerine kendi ya am n zda tan k oldunuz mu? Anlat r m s n z?
SLAYT 6 Ba l k: Ya ad klar mdan ö rendi im bir ey var
imdi de bir airimizin ya am üzerine duygu, görü , deneyim ve izlenim-lerini anlatt bir iirini Ataol BEHRAMO LU’nun “Ya ad klar mdan Ö rendi im Bir ey Var” ba l kl iirini okuyal m.
Ya ad klar mdan Ö rendi im Bir ey Var
Ya ad klar mdan ö rendi im bir ey var: Ya ad n m , yo unlu una ya ayacaks n bir eyi Sevgilin bitkin kalmal öpülmekten Sen bitkin dü melisin koklamaktan bir çiçe i nsan saatlerce bakabilir gökyüzüne Denize saatlerce bakabilir, bir ku a, bir çocu a Ya amak yeryüzünde, onunla kar makt r Kopmaz kökler salmakt r oraya
SLAYT 7 Ba l k: Kucaklad n m s ms k kucaklayacaks n arkada n Kavgaya tüm kaslar nla, gövdenle, tutkunla gireceksin Ve uzand n m bir kez s ms cak kumlara Bir kum tanesi gibi, bir yaprak gibi, bir ta gibi dinleneceksin nsan bütün güzel müzikleri dinlemeli alabildi ine Hem de tüm benli i seslerle, ezgilerle dolarcas na nsan bal klama dalmal içine hayat n Bir kayadan zümrüt bir denize dalarcas na Uzak ülkeler çekmeli seni, tan mad n insanlar Bütün kitaplar okumak, bütün hayatlar tan mak arzusuyla yanmal s n De i memelisin hiç bir eyle bir bardak su içmenin mutlulu unu Fakat ne kadar sevinç varsa ya amak özlemiyle dolmal s n
SLAYT 8 Ba l k:
Ve kederi de ya amal s n, namusluca, bütün benli inle Çünkü ac lar da, sevinçler gibi olgunla t r r insan Kan n kar mal hayat n büyük dola m na Dola mal damarlar nda hayat n sonsuz taze kan
Ya ad klar mdan ö rendi im bir ey var: Ya ad n m büyük ya ayacaks n, rmaklara, gö e, bütün evrene kar rcas na Çünkü ömür dedi imiz ey, hayata sunulmu bir arma and r Ve hayat, sunulmu bir arma and r insana - Ataol BEHRAMO LU
SLAYT 9 Ba l k:
Bir de erlendirme yapal m
- Gelin imdi de bu iir üzerine k sa bir deneme yaz s yazal m, özgürce. Önce iiri en az iki üç kez okuyal m, be endiysek, bizde b rakt izlenimleri, ça r mlar , anlaml duygu ve dü ünceleri dile getiren bir yaz haz rlayal m.
SLAYT 10 Ba l k: Öznel ve nesnel anlat m
B LG LENME =>Anlat m n ki Türü Nesnel ve öznel anlat m * Nesnel anlat m: Evrensel gerçekleri, de i meyen do rular anlat rken ba vur- du umuz anlat m biçimi nesnel olmak durumundad r. Bu anlat m türünde olgular , kavramlar , nesneleri ki iler kendilerince yorumlayamazlar, dü -güçlerine göre de erlendiremezler. Bütün bilimsel kitaplarda, ansiklopedik yay nlarda bu anlat m biçimi kullan l r. Nesnel anlat mda aç klama ve tart ma yoluyla gerçekler, do rular dile getirilir. Örne in: Kedi - Kedigiller (Felidae) ailesinden memeli, evcil, etçil bir hayvand r (Felis Silvestris Catus,. A rl 2,5-12 kilo aras ndad r, boyu di ilerde 50 cm. erkeklerde 70 cm’ye var r. Siyam kedisi, Ankara kedisi, Himalaya kedisi, Sibirya kedisi gibi çok çe itli türleri vard r. Irklar na göre boyutlar ve renkleri de i iktir. Kedigiller ailesinin genel karakteristik özelliklerini ta maktad r. Kökeni M s r uygarl na ve Kuzey Afrika co rafyas na dayanmaktad r. Yayg n rivayete göre evcille me süreci tar m toplumunun geli imi ile birlikte h zlanm t r.
SLAYT 11 Ba l k: Öznel ve nesnel anlat m
*Öznel anlat m: Do rudan do ruya bireyin tercihine, amac na, ruhsal durumuna ba l bir anlat m biçimidir. Öznel anlat mda bireysellik egemendir; anlat lanlar n do rulu u, geçerli i bireylerin kabullerine ba l d r; tart maya aç kt r. Herkes için de i iklik gösterebilir. Duygular ve be enmeler belirleyici olur. Bir olay öykülerken, bir nesneyi, varl betimlerken öznel anlat ma ba vurabiliriz. Sözgelimi bir do a manzaras kar s nda ki ilerin görü ü de i ik olabilir: Birileri manzaray çok be endi ini dile getirirken, kimileri be enmedi ini söyleyebilir. Edebiyat sanat söz konusu edildi inde anlat m n öznel oldu unu hepimiz biliriz. Bir edebiyatç bütün birikimini, dü gücünü harekete geçirip özel bir dil kullanarak eserlerini yazar. Bütün yazarlar n de i ik bir anlat m biçimi olu turma-lar bu yüzdendir. Öznel anlat m bu bak m ndan çok renklilik gösterir. Örne in: “Kedi dünyan n en çok sevilen evcil hayvan . nsana ba l , fakat hiçbir zaman insan n emrine girmiyor. Kendini sevdiriyor, kendine ba l yor. nsan onun emrine giriyor. Kedi denen yarat k köpek gibi de il, isterse insans z da ya ayabilir. Dokuz canl ! Can istedi mi, karn ac kt m sokuluyor, baca n -za sürünüyor, kuca n za ç k yor, okudu unuz gazetenin üzerine çörekleni-yor, kendini ok at yor. i bitince de çekip gidiyor; evin ya da bahçenin bir kö esinde, sizden uzak, ne kadar ararsan z bulamayaca n z, akl n z n kö esinden geçmeyecek bir yerde keyif çat p uyuyor.” -Ahmet Arpad SLAYT12 Ba l k:
UYGULAMA
Al t rma: A a daki konulardan birini seçiniz ve bu konuda bir nesnel, bir de öznel anlat m paragraf olu turun.
Konular- PARA-DEPREM- STANBUL-YA MUR
SLAYT 13 Ba l k: Sözlü Anlat m
Sözlü anlat m => Kar l kl konu malar (2) *Telefonla konu ma: Telefon günlük ya am m z n ayr lmaz bir parças oldu. Hemen herkesin evinde ya da yan nda bir telefonu (cep telefonu) var art k. Telefon konu malar nda da belirli kurallar vard r: Telefonu açan önce kendini tan t r, ard ndan söyleyeceklerini dillendirir. Sonunda da uygun sözlerle veda eder. * Önemli bir olay (y lba , do um, ba ar , bayram vb) kutlama: Yak nlar m z n önemli günlerini kutlamak, insanc l bir davran t r. Onlar n bu özel günlerinde onlar bir telefonla ya da bizzat gidip kutlamak, dostlu un gere idir. Her kutlamada özel birtak m sözler kullan ld n da unutmayal m. * Herhangi bir yanl tan ötürü özür dileme: Özür dilemek de bir erdemdir. Bir yanl yapt n zda kar n zdakinden uygun sözlerle özür dilerseniz, hem kendinizi ba latm hem de o insan n ma duriyetini biraz olsun hafifletmi olursunuz. SLAYT 14 Ba l k:
* Birine yol sorma, yol tarif etme: Günlük ya amda en çok tan k oldu umuz, ya ad m z olaylardan biridir. Ancak bir yer tarif etmek pek kolay de ildir. Siz de bunu denemelerinizle anlayabilirsiniz. Her tarifte bilinen yerler odak olarak seçilip ki i ona göre yönlendirilir. * Hastal k, kaza, ölüm ile ilgili konu ma: Ba kalar n n geçirdi i bir kötü olay nedeniyle onlar aray p geçmi olsun, ba n z sa olsun gibi gönül al c sözler söylemek, insanl k gere idir. SLAYT 15 Ba l k:
UYGULAMA Al t rma 1: Bir arkada n za kar yapt n z hatadan ötürü özeü dilmiyorsunuz. Bu konuda bir kar l kl konu ma geli tiriniz.
Al t rma 2: Bir arkada n z n babas vefat etti. Arkada n za telefon edip edip ba sa l diliyorsunuz. Bu konuda bir kar l kl konu ma geli tiriniz.
SLAYT 16 Ba l k: Paragraf
Yaz l Anlat m Birimleri Paragraf Bilgilendirici metinler, paragraf ad verilen birimlerden olu ur. Paragraf bir metnin anlaml bölümlerinden her biridir. Belli bir konudaki dü üncelerimizi, duygular m z , izlenimlerimizi, gözlemlerimizi, ya ant lar m z , duyduklar m z paragraf ad n verdi imiz birimlere bölerek anlat r z. Bir paragraf, çe itli yap ve içerikteki tümcelerden olu ur; ancak her tümce aras nda dü ünsel ya da olay s ra düzenini kuracak anlamsal ba lar yer al r. Tümceler aras n-daki bu anlamsal ba lar kimi zaman bir sözcükle, kimi zaman da bir ba laçla kurulur. Paragraf n tek tip yap s yoktur, paragraflar çok çe itli biçimlerde olu turula-bilir: Paragrafta kimi zaman bir anadü ünce ya da yandü ünce aç klamal , gerek-çeli olarak verilebilir, kimi zaman da bir olay n öyküsü, bir yerin, ortam n ki inin iç ve d özelliklerinin betimlemesi anlat labilir. Paragraf bir ya da birden çok tümceden olu abilir. Paragraftaki tümce say s anlat c n n iste ine ve söylemine ba l olarak de i ir. Ancak uzun paragraflar do ald r ki anlama sorunlar n da beraberinde getirir. Ortalama bir say vermek gerekirse, paragraftaki tümce say s n n 8-10’u geçmemesi uygun olur. Hepsinden de önemlisi paragraf n içindeki tümcelerin bir dü ünce, bir duygu ya da konu çevresinde birlik ve bütünlük göstermesi, anlat lacaklar n düzenli olarak s ralan p geli tirilmesi gerekir. Yazar n anlat m biçimine göre sözgelimi bir paragrafta bir dü ünce ya da birden çok dü ünce aç klamal ya da tart mal bir biçimde verilecektir, böyle bir durumda anadü ünce paragraf n ba nda, içinde ya da sonunda yer alabilir. Ancak kimi paragraflarda herhangi bir anadü ünce bulunmayabilir, anlat c / yazar, paragraf n bütününden anadü üncenin ç kar lmas i ini okuyucuya b rak r.
SLAYT 17 Ba l k: Paragraf türleri
Paragraf Türleri Bilgilendirici metinlerde G R , GEL ME VE SONUÇ, kurgulay c metinlerde SER M, DÜ ÜM ve ÇÖZÜM bölümleri oldu unu biliyoruz. Bilgilendirici metinlerde durumlar na göre paragraflar: * Giri paragraf * Geçi paragraf * Geli me paragraf * Sonuç paragraf diye adland r l r. SLAYT 18 Ba l k: Paragraf türleri
Giri paragraf nda ne üzerinde duraca m z , konunun hangi görü aç s ndan ele alaca m z belirtiriz. Bu arada okurlar n ilgisini çekebilmek için çe itli yollara ba vurabiliriz.
Konuya do rudan giri yapabiliriz. Örn. Konu: Kültür ve Uygarl k
“Kültür ile uygarl k aras nda hem birle me noktas , hem de ayr l k noktalar vard r. Kültür ile uygarl k aras ndaki birle me noktas , ikisinin de bütün toplumsal ya ay lar kapsamalar d r. Toplumsal ya ay lar unlard r:Din, ahlak, hukuk, us (ak l); estetik, iktisat, dil ve fenli ilgili ya ay lar. Bu sekiz türlü toplumsal ya ay n toplam na kültür denildi i gibi uygarl k da denilir.- Ziya Gökalp SLAYT 19 Ba l k: Paragraf türleri
Konuya sözlük tan m vererek girebiliriz. Örn.
Konu: Halk ve Ulus “Hukuk Fakültesinde devletler hukuku dersi profesörümüz rahmetli Cemil Bilsel, “Devlet”i öyle tan mlam t : “Devlet, bir ülke üzerinde egemenli e sahip, ba ms z bir millet olarak örgütlenmi halktan olu ur.” Bu tan ma göre devletin üç ö esi vard r: 1) Toprak (yani ülke), 2) Ulus, 3) Egemenlik ve ba ms zl k. Bu ö elerden birinin bulunmad yerde devlet de olmaz.” – H. Veldet Velidedeo lu
SLAYT 20 Ba l k: Paragraf türleri
Konuyla ilgili bir an , f kra, atasözü ya da özdeyi ten yararlanabiliriz. Örn. Konu: Din ve vicdan özgürlü ü
“Falih R k Atay’ n 4 kas m 1962 tarihli Dünya gazetesinde yazd na göre, din ve vicdan özgürlü ü konular aç ld nda Atatürk öyle dermi : “Bize memleketsever, ulussever, insansever din adamlar laz m, eriat ulemas de il. 290. yüzy lda ya ad n alg lam , Kur’an ahkam n zaman na uygulayacak, Türk Medeni Kanununun ruhuna varm ve
kad n-erkek e it yurtta haklar n camilerimizde savunacak din adamlar na, hocalara ihtiyac m z var.”- Muhammed Dafi
SLAYT 21 Ba l k: Paragraf türleri
Betimlemeden yararlanabiliriz. Örn. Konu: Mutlulu un Ölçüleri “Kald r m n kenar nda bir ihtiyar, kimsesiz. Paçavralarla sarm bedenini. Dileniyor, titriyor, midesi bo , gözleri anlams z. Sertle mi damarlar do aya uymakta zorluk çekiyor, kan çekilmi gibi vücudundan. htiyar adam al n, soba ba na götürün, bir kase s cak çorba verin, o saat canlanacak gözleri, bir nefes alacak insanca...” - lhan Selçuk SLAYT 22 Ba l k: Paragraf türleri
Kar la t rmalardan yararlanabiliriz. Örn. Konu; Ba nazl k “Midenin i i sindirmek, beynin i dü ünmektir. Ancak tek bir besini sindirebiliyor, öbürlerini reddediyorsa, o mide; tek bir dü ünceyi, inanc alg layabiliyor, ötekileri yads yorsa o beyin hastad r. te beynin bu hastal na sertle ip kat la mas na bir ba nazl k (darkafal l k, taassup, fanatizm) diyorum.- Sami Selçuk
SLAYT 23 Ba l k: Paragraf türleri
Sorulardan yararlanabiliriz. Örn. Konu: Uygarl k “ Uygarl k sözü hangi anlama geliyor? Fabrikalar., makinalar, otomobiller, Uçaklar, k sacas ba ar dan ba ar ya giden teknik ilerleme, uygarl k m d r? Yoksa uygarl k, insano lunun kafas na, yüre ine yerle ecek bir insanl k anlay , sevgisi mi? Teknik geli meler insan eskisinden daha mutlu mu k ld , yoksa akla hayale gelmez mutsuzluklar m getirdi?” - Oktay Akbal
SLAYT 24 Ba l k: Paragraf türleri
Konu turmalardan yararlanabiliriz. Örn. Konu: Yar na kalmak “Okulda iken tahta s ralar n üstüne isimlerini çak yla kaz yan arkada lar m z vard . Bir gün bunlardan birisine: - Ne i e yarayacak bu?.. diye sormu tum. Küçücük b ça n ucuyla tahtal oymaya devam ederek dü ünmeden cevap verdi: - Hiiiç... Yar na kal r. “ - lhan Selçuk
Konu: Zengin Olmak “Ben y llar oldu, Â k Veysel’e bir konu mam gazetede yay mlam t m. Sorular mdan bir uydu:
-Avrupa ülkelerinin müzi i için ne dersin  k? diye sormu tum. Bir an durdu, gözleri görmedi i için ne dü ündü ünü anlamam t m, az sonra: - Müzik su sesi gibidir, hepsinden ho lan r m.” – Melih Cevdet Anday
SLAYT 25 Ba l k: Paragraf türleri
Geçi paragraf , giri paragraf ile geli me paragraf aras nda ba lant y kurar. Her bilgilendirici yaz da geçi paragraf bulunmaz. Geli me paragraf nda/paragraflar nda ele ald m z konunun çe itli yönle-rini inceleriz. Yerine göre konumuzla ilgili bir yarg y tart r z. S ras gelir okuyucuya aç klay c bilgiler veririz. Uygun dü tü ünde dü üncelerimizi kan tlayacak örnekler anlat r z. Ba kalar n n bizi destekleyen ya da bizim ele tirece imiz dü üncelerinden al nt lar yapar z. Kimi zaman da istatistiklerden bilgi verme yoluna ba vururuz. Bütün bunlar da daha önce kafam zda olu turdu umuz (ilk yaz denemelerinde yaz l olarak ç kard m z) plana uygun olarak yazar z. Sonuç paragraf nda yaz n n ba ndan beri anlatt klar m z özetleriz. Daha önceki paragraflarda anadü üncemizi vermemi sek burada onu yazabiliriz.
SLAYT 26 Ba l k:
UYGULAMA
Al t rma: A a daki metin 1 paragraf olarak görünmektedir. Siz metni dikkatlice okuyup G R -GEL ME-SONUÇ paragraflar n belirleyiniz.
Cesareti Geli tirmek-Melih ARAT Hayat m zda yeni bir i e kalk abilmek, önemli ölçüde cesaretimizin olmas na ba l d r. Peki insan nas l cesur olur? Önce tersten ba layal m: Cesaret k r c lardan. Ba l ca cesaret k r c lar, yap lacak eylemin olumsuz sonuçlar ndan geri dönü ü olmama ihti-mali ve ortaya ç kacak olumsuz sonuçlar kucaklayamamad r. Zaten cesaret, yüreklilik kelimesinden gelir ve t pk bir bilgisayar oyunundaki gibi, birkaç kalbi olan insanlar cesurca davranabilirler. Ba ar l olaca n bilenler ya da muhtemel olumsuz sonuçlar abartmayanlar daha cesur olabilirler. Cesaret her eyden önce insan n kendine güvenmesine ba l d r. Kendine güven ise, kendiniz hakk nda sizin ve çevrenizin olumsuz yarg lar olmamas na ba l d r. Kendine güveni geli tirmenin en iyi yollar ndan biri küçük projelerden ba layarak giderek daha büyük projelerle u ra makt r. Bu yolla kendine güven ad m ad m geli ecektir. Cesaretin en önemli kaynaklar ndan biri, insan n kendini tan mas d r. nsan, önemli ölçüde kendi yeteneklerini iyi
SLAYT 27 Ba l k: tan yorsa, ba ar l olaca na inan r ve hedefine/ amac na ula mak için cesaretle yola ç kar. Dolay s yla kendini tan mayan insanlar, nerede ne kadar ba ar l olacaklar n bilemedikleri için çekingen davranabilirler. Bir yan ihtimal olarak da bazen kendini tan mamak/bilmezlik de cesarete yol açabilir. Ki i kendini bilmez bir ekilde hiç yetene i olmad bir i e giri e-bilir. Ancak a rt c bir ekilde böyle biri de cesaretle, kalk t i te ba ar l olabilir. Bunun
sebebi, insan n ö renebilme becerisidir. Bazen hiç bilmedi imiz bir i i yapmaya kalk r z ve ba ta zorlansak da zaman içinde o i i yapmay ö reniriz ve ba ar l oluruz. Öyleyse her seferinde yetene imizi ya da i i bilmemizi gerektiren bir art da yok. Bazen cesaret bizi ilerletir. Hiç dil bilmeden yurtd na okumaya ya da çal maya giden ve orada ba ar l olan insanlar bu duruma örnektir. Cesaretin kaynaklar ndan biri de yap lacak i i/görevi tan makt r. ve görev hakk nda yeterli bilgiye sahip olan insan-lar, son derece h zl bir ekilde görev için harekete geçerler. Bazen de tersine i hak-k nda eksik bilgi sahibi olmak insan n kolayca harekete geçmesine sebep olur. in/ görevin ne kadar zor oldu unu bilmiyoruzdur; onun için harekete geçeriz. le ilgili bir ihtimal da, eri ilebilir bilginin i inin zorlu unu de erlendirmede yetersiz olmas d r. ‘Ba kas yap yorsa' kuram , insana cesaret verir. “Ba kas araba sürüyorsa, bisiklet sürüyorsa, yüzebiliyorsa, i letme kurup ba ar l olabiliyorsa, yurtd na ç k p ba ar l olabiliyor-sa, ben neden yapamayay m? Benim ne eksi im
SLAYT 28 Ba l k: var? Benim de iki kula m, iki gözüm var.” Bu ekilde dü ünen insanlar n da kolayca harekete geçebildi ini görüyoruz. Televizyonda yay mlanan bir yar ma program nda, yar mac lar s rayla içi y lan dolu bir havuza atlayacak ve dipten de erli ta lar ç karacakt . Birinci yar mac , havuza atlayamad . kinci yar mac cesaret etti atlad . kinci yar mac y takip eden yar mac lar tereddütsüz atlad lar. Çünkü hepsi, hem olay hakk nda bilgi sahibiydiler hem de o yap yorsa onlar da yapabilirdi sonucuna ula m lard . E er ilk yar mac ya da, arkada lar n gördükten sonra bir daha hak verselerdi, olas l kla o da havuza atlard . Cesaret ile ö renme tavr ve kapasitesi aras nda da do rusal bir ili ki vard r. Sürekli yeni bir ey ö renme iste i olan insanlar, zaten önceden birçok eyi denemi tir. Hem kendileri, hem de muhtemel görevler hakk nda fikirleri vard r. Yeni bir göreve giri mek için daha cesurdurlar. Bir de ö renme kapasiteleri oldu una inananlar, yeni eyi ya-parken ö renebileceklerini dü ünürler. Cesaretin en önemli kaynaklar ndan biri de, bir yönteme/stratejiye sahip olmakt r. Troy isimli filmin ba nda, kahraman, dev sava ç ya kar sald r rken çok cesurdur; çünkü bir stratejisi vard r. Devin boynuna indirdi i k l ç devin i ini bitirecektir. Öyleyse, ba ar lacak görev ile ilgili bir yönteme sahip olmak görev ne kadar büyük olursa olsun, ki iye cesaret verecektir.
SLAYT 29 Ba l k:
Al t rma 3: A a da verilen konularda giri paragraflar (10 cümle) olu turunuz. Y MSERL K: Tan m yaparak giri paragraf olu turun. BENC LL K: Bir olay anlatarak giri paragraf olu turun. EVL L K: Sorular sorarak bir giri paragraf olu turun. ÇK : Bir an anlatarak giri paragraf olu turun. ZAMAN: Bir atasözü, özdeyi yazarak giri paragraf olu turun.
SLAYT 30 Ba l k:
EK OKUMA
HAYATIN ANLAMI HANG KÖ EDE G ZL - Defne SERTEL
“Hayat na ne anlam kat yor?”
Bu aralar çevremdekilere, akl mda dolanan bu soruyu soruyorum. Ba kalar yla payla arak sorunun keskinli ini yumu atmaya çal yorum san r m. Ald m cevap-lara gelince... Kimisi için motosiklet ile h z yapmak, kimisi için ailesiyle birlikte olmak, kimisi için çocu una duydu u sevgi, kimisi için sevgilisiyle beraberli i, kimisi için sanatsal bir faaliyette bulunmak, kimisi için lösemili çocuklara yard m, hayat na anlam kat yordu. Bu arada kimisi üzerinde kafa yormaya gerek duymay p gülümseyerek “ayba ve ald m maa ” ya da “ak am olunca uyumak” eklinde cevaplad soruyu... Bankac bir arkada m ise “hafta sonu içmek” dedi yar aka yar ciddi.Soru üstünde “bir dü üneyim” diyenler de oldu, “bilmiyorum” diyenler de... Hatta “aman ne sorguluyorsun, ya ay p gidiyoruz i te” diyen de... Bir arkada m da filozofça “ya am, bir anlam aray de il, bir arzudur” dedi. Kabulümüzdür, olur tabii. Anlam Kaymas Böyle bir soru asl nda cevab olan ki iler için anlaml . Yoksa otopark giri inde bilet kesen bir amcaya sorsam küfür gibi alg layabilir. Baz lar için ya amak zaten hayat n anlam . Daha bunun sorgu suali anlams z. Kimileri içinse rahats z edici bir soru. “Ne anlam var ki zaten?” deyip tembelli e s nanlar ya da hayat n anlam n alkol e li indeki geyik muhabbetlerinde arayanlar için özellikle. Hayat n anlam bir yerde kaym . Belki keskin bir uçurumdan yuvarlanm . Anlam Aray Baz dönemler oluyor, hayat zaten anlaml geliyor, sorgulam yor insan. Bazen de -özellikle s k buhranlar ya da önemli karar verme a amalar nda- “ne anlam var ya am n?” diye soruyor. Birkaç y l önce gerçekten “bilge” bir arkada ma soruver-mi tim yine böyle apans z hatta bilinçsizce. Ve arkada m da “San r m ne istedi ini bilmekte. Yani insan amac n bilmeli, dürüstçe ortaya koymal ” dedi. “Bu para da olabilir. Kendisini neyin tatmin edece ini bilmeli ve ona ula mak için yol çizmeli.” O zaman bana biraz fazla “net” bir cevap gibi geldi. Zaten ne istedi imizi bilerek ya am yor muyduk? Biraz dü ününce ço umuzun, toplumun genel isteklerini kendi arzumuz olarak kabul etti ini fark ettim. T pk “nas ls n?” sorusuna daima “iyiyim, sen nas ls n?” diye cevap ver-di imiz gibi ezberdendi arzular m z da belki, kim bilir. Ya da akl n yolu birdi ve herkesin iste i de belliydi i te: yi maa l bir i , bir ev, bir araba, iyi bir e ve (mümkünse erkek) çocuk. Türk’ün ideal ihtiyaçlar piramidi! Ama kendi isteklerinin fark nda olanlar var ve bu ki iler “hayat na ne anlam kat -yor?” sorusuna da yürekten, özgün ve tereddütsüz cevap veriyorlar. Ne istedi ini bilmek ve ona ula mak için çabalamak; galiba hayat n anlam gerçekten bu noktada gizli. SLAYT 31 Ba l k: Paragraf türleri
GÜN EKS LMES N PENCEREMDEN
Ne do an güne hükmüm geçer, Ne halden anlayan bulunur; Ah akl mdan ölümüm geçer; Sonra bu ku , bu bahçe, bu nur.
Ve gönül Tanr s na der ki: - Pervam yok verdi in elemden; Her mihnet kabulüm, yeter ki Gün eksilmesin penceremden! --- Cahit S tk TARANCI
SLAYT 32 Ba l k: Paragraf türleri
YA AMAYA DA R (1-2-3) 1 Ya amak akaya gelmez, büyük bir ciddiyetle ya ayacaks n bir sincap gibi mesela, yani, ya aman n d nda ve ötesinde hiçbir ey beklemeden, yani bütün i in gücün ya amak olacak.
Ya amay ciddiye alacaks n, yani o derecede, öylesine ki, mesela, kollar n ba l arkadan, s rt n duvarda, yahut kocaman gözlüklerin, beyaz gömle inle bir laboratuarda insanlar için ölebileceksin, hem de yüzünü bile görmedi in insanlar için, hem de hiç kimse seni buna zorlamam ken, hem de en güzel en gerçek eyin ya amak oldu unu bildi in halde.
Yani, öylesine ciddiye alacaks n ki ya amay , yetmi inde bile, mesela, zeytin dikeceksin, hem de öyle çocuklara falan kal r diye de il, ölmekten korktu un halde ölüme inanmad n için, ya amak yan a r bast ndan. 1947 SLAYT 33 Ba l k: Paragraf türleri
2 Diyelim ki, a r ameliyatl k hastay z yani, beyaz masadan, bir daha kalkmamak ihtimali de var. Duymamak mümkün de ilse de biraz erken gitmenin kederini biz yine de gülece iz anlat lan Bekta i f kras na, hava ya murlu mu, diye bakaca z pencereden, yahut da sab rs zl kla bekleyece iz en son ajans haberlerini.
Diyelim ki, dövü ülmeye de er bir eyler için, diyelim ki, cephedeyiz. Daha orda ilk hücumda, daha o gün yüzükoyun kapaklan p ölmek de mümkün. Tuhaf bir h nçla bilece iz bunu, fakat yine de ç ld ras ya merak edece iz belki y llarca sürecek olan sava n sonunu.
Diyelim ki hapisteyiz, ya m z da elliye yak n, daha da on sekiz sene olsun aç lmas na demir kap n n. Yine de d ar yla birlikte ya ayaca z, insanlar , hayvanlar , kavgas ve rüzgar yla yani, duvar n ard ndaki d ar yla. Yani, nas l ve nerede olursak olal m hiç ölünmeyecekmi gibi ya anacak... 1948 SLAYT 34 Ba l k: Paragraf türleri
3
Bu dünya so uyacak, y ld zlar n aras nda bir y ld z, hem de en ufac klar ndan, mavi kadifede bir yald z zerresi yani, yani bu koskocaman dünyam z.
Bu dünya so uyacak günün birinde, hatta bir buz y n yahut ölü bir bulut gibi de de il, bo bir ceviz gibi yuvarlanacak zifiri karanl kta uçsuz bucaks z . imdiden çekilecek ac s bunun, duyulacak mahzunlu u imdiden. Böylesine sevilecek bu dünya 'Ya ad m' diyebilmen için... 1948, NÂZIM H KMET *** SLAYT 35 Ba l k: Türkiye Türkçesi
Dil bilgileri: Türkiye Türkçesi
Ana Türkçe'nin güneybat (O uz) öbe inde özellikle Anadolu'da XIII. yüzy lda geli en, bugün Türkiye Cumhuriyeti'nin resmi dili olan Türkiye Türkçesi’nin (yakla k 65 milyon konu ur), eski Anadolu dilleriyle köken bak m ndan hiçbir ilgisi, ba yoktur. Türkiye Türkleri, Kurtulu Sava ndan sonra, ulusal kimliklerini geli tirme sürecinde iki önemli kültür devrimi gerçekle tirdiler: Harf Devrimi (1928), Dil Devrimi (1932). Özünde siyasal tercih olan bu devrimler, hem Türkiye Türkçesi’nin önüne yeni geli me boyutlar açm , hem de Bat uygarl çevresine girerken kar la labilecek dilsel sorunlar için gerekli düzenleme ve önlemleri gündeme getirmi tir. Türkiye Türkçesi’nde, çe itli yöresel a zlar n varl na ra men, XX. yy ba lar nda stanbul a z üzerine temellendirilen ölçünlü (standart) konu ma ve yaz dili, toplumsal ileti imi kolayla t rm t r. Bunda, e itim-ö retim kurumlar ile kitle ileti im araçlar nda bu ölçünlü dilin kullan lmas ve Latin kökenli yeni Türk alfabesinin sesçil (fonetik) ve kolay ö renilebilir olmas n n pay büyüktür.
SLAYT 36 Ba l k: Anadolu ve Rumeli a zlar
Anadolu ve Rumeli A zlar Anadolu'nun ve Rumeli'nin çe itli yörelerine de i i yüzy llarda yerle mi olan Türk halklar n n konu tuklar a zlar, yak n a zlardan ve yabanc dillerden etkilenmelerine ra men, kimi özelliklerini bugün de sürdürmektedirler. Anadolu a zlar , genel çizgileriyle 7 öbe e ayr larak incelenmektedir: 1. Güneybat Anadolu a zlar (Band rma'dan Antalya'ya kadar olan bölgeyi içerir.), 2. Orta Anadolu a zlar (Afyonkarahisar'dan Elaz ve Erzurum'a kadar olan bölgeyi kapsar), 3. Do u Anadolu a zlar (Elaz ve Erzurum'un do usundan s n ra kadar uzanan bölge), 4. Karadeniz a zlar (Samsun'dan Rize'ye kadar olan bölge), 5. Güney Anadolu a zlar (Antalya, Adana, Gaziantep yöreleri), 6. Kastamonu a z (farkl özellikler gösterir), 7. Karaman a zlar . K br s, Suriye ve Irak'taki Türklerin a zlar ise Güney Anadolu a zlar n n uzant s durumundad r. SLAYT 37 Ba l k:
Rumeli a zlar ise, Türkiye'nin Trakya bölgesinde, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya ve eski Yugoslavya'da ya ayan Türklerce konu ulmaktad r.( yakla k 3 milyon konu ucu). Rumeli a zlar da iki öbekte incelenir: 1- Do u Rumeli a zlar , 2. Bat Rumeli a zlar . Kuramsal olarak Sofya-Köstendil'den a a ya do ru inen çizginin do usu Do u Rumeli a zlar n , bat s Bat Rumeli a zlar n içerir. Ölçünlü Türkiye Türkçesi’nden çok büyük farkl l klar göstermeyen Anadolu ve Rumeli a zlar nda, ölçünlü dile henüz girmemi olan pek çok sözcük, deyim ve atasözü vard r. A zlar ölçünlü dili sözvarl aç s ndan da besleyen kaynaklard r. Sözgelimi abartma, aklan, albeni, i kil, ivmek, kov, yank , yoz ... gibi sözcükler a zlardan ölçünlü dile giren örneklerdendir. Ölçünlü dildeki pekçok sözcü ün anlamda lar a zlarda yer almaktad r. Ayr ca a z larda, ölçünlü dile kar t olarak kimi ses ( a>e : kolay> goley, a>u : baba> buba, g>c : gelmek>celmek, t>d : etraf>edraf, s>z: sabah>zabah...) ve biçim de i iklikleri (geldiniz>geldiyiz, geliyorum>geliyom, gelo:rum, celeyrum, gidelim>gidek...) de önemli bir yer tutar. Son y llarda, özellikle 1950'li y llardan ba layarak iç göç, nüfusun kentlerde yo unla mas , ölçünlü dilin egemenli i, ö retimin, bas n-yay n n ölçünlü dille yap lmas vd yüzünden a zlar özelliklerini yava yava yitirmektedir. SLAYT 38 Ba l k:
UYGULAMA
Al t rma 1: Çe itli kaynaklardan Türkçe, Yaz ve Dil devrimiyle ilgili metinler derleyiniz. (Bu kitab n Okuma Kaynakças bölümündeki yay nlara bakabilir-siniz. Üniversitenizin kütüphanesinde bulunan, konuyla ilgili kitaplar ndan yararlanabilirsiniz.) Kar t dü ünceler içeren yaz lar derlerseniz daha ilgi çekici ve dü ündürücü olabilir. Sonra da bunlar s n fta okuyup tart n z.
SLAYT 39 Ba l k: Türkiye Türkçesinin Tarihsel Geli imi
Türkiye Türkçesi’nin Tarihsel Geli imi
Türkiye Türkçesi’nin tarihsel geli imi kuramsal olarak üç evrede incelenir: 1. Eski Anadolu Türkçesi veya Eski Türkiye Türkçesi (XIII. yüzy l), 2. Osmanl ca (XV.-XIX. yüzy llar aras ), 3. Ça da Türkiye Türkçesi (XX.-XXI. yüzy l). Eski Anadolu Türkçesi, di er ad yla Eski Türkiye Türkçesi XIII. yüzy l Anadolusu’ndaki Türk beyliklerinin dilini anlatmak için kullan l r. Selçuklular döneminde resmi dilin Farsça, ö retim dilinin Arapça olmas Anadolu beyliklerini hemen hiç etkilememi , dahas onlar n tepkilerine yol açm t r. 1277 y l nda Karamano lu Mehmet Bey’in "Bugünden sonra Divanda, dergâhta, bargâhta, mecliste, meydanda Türkçe’den ba ka dil konu ulmayacak..." anlam na gelen ferman çok anlaml d r.
SLAYT 40 Ba l k: Osmanl lar’ n, Anadolu beyliklerini birer birer kendisine ba lay p egemenlik alanlar n geni lettikten sonra, Do u Roma'n n (Bizans) ba kenti stanbul'u almalar Bat dünyas nda a k nl k ve tedirginlik yaratt . Bu tarihsel olgunun yan s ra Anadolu'da yeni devletle birlikte yeni bir kültür ve uygarl k da serpilip geli meye ba l yordu. stanbul, hem yeni devletin ba kenti, hem de kültür ve sanat merkezi olmu tu. Osmanl ayd n kesimi bilimde Arap, kültür ve sanatta da Fars kaynaklar na yönelmi ti. Medreselerde ö retim dili Arapça’yd . Arap ve özellikle Fars kaynaklar ndan yap lan çeviriler yeni bir kültür ve sanat ortam için elveri li zemini haz rlad . Osmanl ayd n-sanatç çevrelerinin dili de de i meye ba lad . Özellikle çevirilerin ve aruz ölçüsünün etkileriyle Anadolu Türkçe’sinde yeni bir evre ba lad : Osmanl ca. Osmanl ca, Türkçe, Arapça ve Farsça'dan olu an yapay bir dil, bir Esperanto’ydu; Osmanl bürokrasisinde, bilim, kültür ve sanat çevrelerinde yaln zca yaz dili olarak kullan ld . Halk diline kar t olarak yaln zca seçkin çevrelerde geli mesi, devletin bir tür resmi dili olmas , Osmanl devlet yönetimi anlay na da uygun dü üyordu. XV. yüzy lda Ayd nl Visali'nin, XVI. yüzy lda Tatavlal Mahremi ve Edirneli Nazmi'nin bu dile tepkileri (Türki-i basit ak m , " aruz ölçüsüyle içinde yabanc sözcük bulunmayan iirler yazma" ) ne yaz k ki sonuç vermemi tir. Osmanl 'n n, duraklama ve gerileme dönemlerinde Bat ya s n rl ölçüde aç lma çabalar na halk da ortak etmek istemesi, öncelikle dil sorunun (halk dili-Osmanl ca kar tl ) çözümlenmesine ba l yd . Osmanl ve k smen de Bat kültürünü edinmi olan Tanzimat ayd nlar n n iyi niyetli, fakat temelsiz ve programs z çal malar sorunun daha aç k seçik görülmesini sa lad , ne var ki çözümü için yeterli olamad . SLAYT 41 Ba l k: Yeni Lisan ak m
"Yeni Lisan " Ak m
kinci Me rutiyet'ten (1908) sonra, Selanik'te Genç Kalemler dergisi çevresinde toplanan genç yazar ve ayd nlar daha köktenci bir tav rla i e giri tiler: Ulusal edebiyat ancak halk n diliyle yarat labilirdi. Kozmopolit Osmanl ca'n n yerini halk dili almal yd . te "Yeni Lisan" ak m Türkçe'de kar l bulunan yabanc (özellikle Arapça ve Farsça) sözcüklerin at lmas n , (örne in Türkçe güne varken, Arapça ems ve Farsça hur id kullan lmamal yd ), Türkçe'deki Arapça ve Farsça kurallar n ay klanmas n , Arapça ve Farsça tamlamalar n Türkçele tirilmesini, yeni sözcüklerin Türkçe'de canl köklerden i lek ekler kullan larak türetilmesini öngörüyordu. Bu, önce dilde ba layan ulusalla ma hareketi Ziya Gökalp' n söyleminde (Türkçülü ün Esaslar ,1918) siyasal bir içerik kazan p Türkçülük ak m n n olu mas na da yaram t r. Bu ak m n önemli kazan mlar ndan biri de stanbul a z n n ölçünlü konu ma ve yaz dilinin temeli olarak kabul edilmesidir.
SLAYT 42 Ba l k: Yaz ve Dil devrimleri
Yaz ve Dil Devrimleri Yeni Türkiye Cumhuriyeti, ulusal kimli ini geli tirip Bat uygarl na ula mak için çabalar harcarken dilde de iki önemli at l m gerçekle tirmi tir. Birincisi: 1928'de siyasal ve kültürel bir tercih olan Yaz Devrimi, hemen hemen alt yüzy l kullan lm olan Arap kökenli Osmanl alfabesini ortadan kald r p, Türkçe’ye uyarlanm Latin alfabesini getirmi tir. kincisi de, temelleri 1911'de " Yeni Lisan" ak m yla at lm olan ulusal dil hareketini devlet deste iyle Türkçe'nin özle tirilmesi ve geli tirilmesine dönü türen Dil Devrimidir. 1932 y l nda bu i i gerçekle tirmesi için kurulan Türk Dili Tetkik Cemiyeti (1938'de Türk Dil Kurumu ad n ald , 1983'te özel bir yasayla kurulan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumuna ba l bir devlet kurulu u haline getirildi.), çe itli çevrelerden bilim adamlar , yazarlar ve ayd nlar n da katk s yla, Türk dil ve lehçelerinin temel yap tlar n (Divanü Lugat-it-Türk, Eski Türk Yaz tlar , Kutadgu Bilig...) yay mlam , çe itli türlerde sözlükler haz rlatm (terim sözlükleri, Derleme Sözlü ü, Tarama Sözlü ü, Türkçe Sözlük...) Türkçe’nin yabanc dillerin boyunduru undan kurtar lmas , zengin bir bilim, kültür, sanat ve felsefe dili olarak geli mesi yolunda yo un çaba harcam t r.
SLAYT 43 Ba l k: Öz Türkçe Ak m ve Güne -Dil Teorisi
Öz Türkçe Ak m ve Güne -Dil Teorisi Türkiye'de Dil Devrimi, bizzat Cumhurba kan Mustafa Kemal Atatürk'ün önderli inde ba lam t r. 1932'de Atatürk'ün huzurunda yap lan Birinci Türk Dil Kurultay 'nda, Anadolu a zlar ndan Türkçe sözcükler derlenmesi, eski kaynaklardan Türkçe sözcükler taranmas , yabanc sözcüklere Türkçe kar l klar bulunmas gibi konularda ilke kararlar al nm t r. Özellikle Arapça ve Farsça sözcüklere bulunan yeni kar l klar bulunuyor ve bunlar yaz ve yaz malarda kullan lmaya çal l yordu; ancak tutunma olas l az olan sözcüklerin kullan lmas da zaman zaman rahats zl klar yarat yordu. Atatürk de sveç veliahd n n Ankara'y ziyaretinde ve 1934'te TBMM'yi açarken yapt konu malarda öz Türkçe sözcükler kullanm t r. Dillerin do u unu "güne " e ba layan Viyanal doktor Herman F. Kvergitck'in bu teziyle yak ndan ilgilenen Atatürk, bunun Türkçe’ye uygulanmas n istemi tir; amac da
Türkçe'deki birçok yabanc sözcü ün Türkçe oldu unu kan tlamak, böylelikle de Türkçe’nin sözvarl zengin dillerden biri oldu unu göstermekti. 1936'daki Üçüncü Türk Dil Kurultay 'n n ana konusu i te bu Güne -Dil teorisiydi. Güne -Dil teorisi, aç klamalar bilimd ve kabul edilemez nitelikte olmas na kar n, cesurca at lm bir ad md ve gerçekte öz Türkçe ak m n n daha sa lam temellere oturmas n sa lad . Tarihsel bir süreç olan özle tirme ak m , ar tmac l n (tasfiyecili i) çok ötesinde bir anlam ve i levi oldu u için , tutucu ve gelenekçi çevrelerin kar ç kmalar na ra men toplumca benimsenmi tir. O kadar ki kimi tutucu ve gelenekçi çevreler bile bu ak mdan etkilenerek, yaz ve konu malar nda öz Türkçe sözcüklere yer vermeye ba lam lard r. Özle tirme ak m yla dilimiz ulusal kimli ine kavu mu , yeni türetilen halk a zlar ndan ve eski kaynaklardan derlenip yad rganmadan ölçünlü dile aktar lan binlerce sözcükle zenginle mi ( 1930'lu y llarda gazete dilinde yerli sözcük oran % 35-40 dolay ndayken, bu oran bugün % 75-80'leri bulmu tur.), bir k sm henüz öneri niteli inde olan binlerce terimiyle Türkçe'de de bilim, sanat, felsefe yap labilece i görülmü tür. (Eski Türk Dil Kurumu 100’ün üzerinde terim sözlü ü yay mlam , bu sözlüklerde 100 binin üzerinde bilim terimi önerilmi tir.)
SLAYT 44 Ba l k:
Özle tirme ak m na tutucu çevrelerden gelen tepkiler, azalmakla birlikte bugün de görülmektedir. Onlara göre: Öz Türkçe ak m ku aklar aras nda anla mazl a yol açmaktad r. Türkçe’deki Arapça ve Farsça sözcükler at larak dilimiz k s rla t r l yor. Dile gereksiz müdahalede bulunarak, geli igüzel sözcükler türetilerek yapay bir dil (yeni bir Esperanto) yarat l yor. Böylece Türkiye d ndaki Türklerle ileti im kurmak daha da güçle iyor... Bu ele tirilere kat lanlardan baz lar öz Türkçe’yi savunanlar zaman zaman solculukla, vatan hainli i ile dahi suçlamaktan çekinmemi lerdir. Ancak ele tirilerini bilimsel temellere oturtamam lard r. Öz Türkçecilik ak m , Atatürk'ün önderli inde giri ilen Dil Devriminin do al bir sonucudur. Her devrimde oldu u gibi, zaman içinde do al kar lanmas gereken kimi a r l klardan ve tutars zl klardan s yr l p Türkçe’nin bilim ve kültür dili olarak geli mesine katk da bulunmu tur. SLAYT 45 Ba l k: ngilizce'nin ve Amerikan ngilizcesi’nin Etkileri
ngilizce'nin ve Amerikan ngilizcesi’nin Etkileri Son y llarda Amerikan ya am biçiminin daha yo un olarak Türk toplumsal ve kültürel ya am na yans mas dilde de birtak m de i melere yol açm t r. Sözgelimi kimi yeni yabanc ngilizce sözcükler Türkçe’nin çevrimine girmekte (hit ark , mega, talk show, vizyon, fast food, stretch, raiting vd) , yeni ma aza, i yeri, ürün... adlar yabanc dillerden (özellikle ngilizce'den) seçilmekte, bilim ve teknoloji alan nda da pek çok yabanc terim, ilgili oldu u araç, yöntem vb ile Türkçenin sözvarl na kat lmaktad r. Bu geli meler, ayd n çevrelerde Türkgilizce* (Türkçe- ngilizce sözcüklerinden budama yoluyla) adl yeni bir “Esperanto”nun olu up olu mad tart mas n ba latm t r. Tv'lerde gösterilen kimi dizi filmlerdeki uygunsuz çeviri örnekleri ( "ne yaz k ki" yerine "korkar m ki",
"maalesef" yerine "üzgünüm" gibi) ile yeni yay na ba layan özel radyolar n genç spikerlerinin Türkçe'yi, ngilizce (ve Amerikan ngilizcesi) vurgulama ve ezgileme düzenine uygun bir biçimde kullanmalar da özellikle dile duyarl olan kesimlerde rahats zl k, hatta tepki yaratmaktad r. SLAYT 46 Ba l k:
EK OKUMA MET NLER THE YAZI... -Y lmaz ÖZD L
Le Coin ve King Fisher' n önünden yürüyerek, Biletix'e gittim, Babylon'daki konser için Trakya All Stars Featuring Smadj'a yer ay rtt m, sonra, The House Cafe, Princess Hotel ve Moviplex'in yan ndan Zara'ya ç kt m, Schlotzsky's Deli, Massimo Dutti, Nine West ve Mc Donalds' n önünden, Burger King ve Marks&Spencer' n oldu u tarafa geçtim, Lacoste ve Mango'ya bakt m, ü ümü tüm, Starbucks'a dald m, macchiato büyük geliyor, espresso tercih ettim, oradan D&R'ye girdim, Auto Show, Chip ve Cosmopolitan ald m , Crown Cafe, Veni Vidi ve Norht Shield'in önünden yürüyerek, New York Bagel Factory'e geldim, ac km t m, fast food severim, ay pt r söylemesi, Philadelphia cream cheese'li bagel ve üstüne pancake yedim, o s rada masada bulunan bir gazetenin Look ilavesine göz att m, al veri in zaman diyor, iyi fikir, taksiye bindim, kap s nda Taxi yaz yor, önümde giden otomobilin arka cam nda da baby on board yaz yor, Fenerium'un önünden, Nautilus'un solundan geçip, Capitol'un oraya ç kt k, trafik kilit, "oh my god" dedi oför arkada , döndük mecburen, TEM'den gidece iz , Incity, Kent Plus, Uphill, My World, Moontown, Diamond, Suncity ve Highpark' n aras ndan köprüye ç kt k, Mashattan sa m zda kald , biz sola döndük, Metrocity'nin önünde indim, a z al kanl "thank you" dedim oföre, o da "see you" dedi bana, Metrocity'e girmedim , Harvey Nichols' merak ediyorum, Angelo Nardelli, Bally, Bashqua, Carnevale, Perigot, Haaz, Fornarina, So Chic, Patrizia Pepe, Swarovski, Scabal, Birkenstock, Cesare Paciotti, Furla, Shisly, Momtobe, Only, Mandarina Duck, Via Pelle ve Kaloo'ya öyle bir bak p, Harvey Nichols'a girdim, pahal , daha bir halk tipi shopping center 'a gideyim dedim, öyle insanlar n gönlünce öldü ü, çocuklar n dövüldü ü falan bir yer, ba ka bir Yellow Taxi 'ye bindim, radyoda Joy FM aç kt , oför bakt ki bende Türk tipi var, Power Türk'e çevirdi, Sivasl Hadise stir me up' söylüyordu, dinleye dinleye stanbul'un biggest al veri merkezine geldim, Soleil, Dry, Fleor, Bernardo, Tchibo, De Facto, Jujube, Saffio, Best, Jump, Sun, Silver, Oxxo, Seven Hill, Evita, Bleu Petrol, Sunset, Oysho, Colors, Perspective, Lovesyou, Fever, Little Big, Ravelli, Red Apple, Next, Miss Trendy, Shoeroom, Lilies , hepsi çok güzel, Waly'de ayakkab m boyat p, Flower'dan çiçek ald m, Advantage Platinum'u yan ma almay unutmu um, Mastercard Gold ile ödedim, paray öderken akl ma geldi, arada bir çal yormu gibi yapmak da laz m tabii, i e geldim. (Milliyet, 24.12.2006) SLAYT 47
Ba l k:
TÜRKÇEM Z
Annenden ö rendi inle yetinme Çocu um, Türkçeni geli tir. Dilimiz öylesine güzel ki Durgun göllerimizce duru, Akar sular m zla co kulu... Ne var ki çocu um, Güzellik de bak m ister!
Önce türkülerimizi ö ren, Seni büyüten ninnilerimizi belle, Gidenlere yak lan a tlar ... Her sözün en güzeli Türkçemizde, Diline tak lanlar ay kla, Yabanc sözcükleri at!
Bak devrim ne güzel! Bar ne güzel! Dayan ma, özgürlük... Hele ba ms zl k! En güzeli, sevgi! Sev Türkçeni çocu um! Dilini sevenleri sev! -- R fat ILGAZ
SLAYT 48 Ba l k:
TÜRKÇE KATINDA YA AMAK
Seslenir seni bana “sonsuz” Der ki ço al, Der ki uzan mutlulu una. Usun, iyili in, do rulu un, Bir bilinmeyenden Bir bilinene dek Türkçe, varoldu umuz. Türkçe, nice desem seni, Onca güzelim. Görünmek, derinle mek, Dolmak; Seni dü ünürüm dü ünürüm, yar karanl klarda, dal, Anlar m onca. Bir bölü be , bir bölü dokuz, Bir bölü bin üç:
Ayr k anlamlar n öylesine azar azar da l r, Ta do udaki bal k, Duyar kokusunu Ta bat daki yoncan n. Seslenir seni bana yak n uzak, Yeryüzü mavisinden gökyüzü ye iline, Tutsak uluslar var ya geceler boyu Onlar için Yitik özgürlükler için, Türkçe, hayk rmak. O süre yarad l dar iken, Düz iken, yass iken, Daha’lar Daha’lar Daha’lar daha’lara kar m , S n rs zl n getirmi yar nlar . Konu amaz iken, o yusyuvarlakta Diyemez iken, Art s eksisi alm götürmü Topra n bitkilerden arta kalan sa l n S cak uzun, Bir ki iler gelece ine. Seslenir seni bana bir duru su çinde masallar uygarl klar saklayan Eski ozanlar kaz m ilk yaz lar ilk an tlara, Yank lan r Alandan alana, uçsuz bucaks z, Evren ak nlar n n u ultusu. Ama ba la beni unutmu um, Y ld z n güne ini ay n , utanmadan. Öyle köksüz günlerim gelmi bozk r çad rlar ndan ç r lç plak, Unutmu um ana demisini bile, Öykünmü üm türküsünü ellerin, A z ma bir kara dü mü ba la beni. te andiçiyorum Bütün ölüler ad na, Bütün gençler, bütün do acak çocuklar ad na, Varaca m deyi ine gündüz gündüz Varaca m Tanr ’ya dek, Solu umda solu un Seslenir seni bana “ova”m, “da ” m Nere gitsem bulur beni ar nm . Bir ça ki akar ötelere, Bir ak ... ki yüce atalar, bir al ... ki ulu o ullar,
Türkçem, benim ses bayra m. Faz l Hüsnü Da larca SLAYT 49 Ba l k: stanbul Türkçesi var m d r? Do an HIZLAN
STANBUL Türkçesi var m d r, sorusunun yan t vard r olmal . Belki de daha do rusu vard , demek gerekir.
Ziya Gökalp, kullan lmas gereken Türkçe'nin stanbul Türkçesi oldu unu söylemi ti, bunu da Aksaray'daki han mefendilerin konu tu u dil diye tan mlam t .
Bugün baz kimseler, stanbul Türkçesi diye bir Türkçe'nin varl n kabul etmeyebilirler. Çünkü o dil o kadar çok de i mi tir, ba kala m t r ki, toplumsal de i ime paralel olarak, öylesine ba ka bir dil ç kt ki ortaya, eskisinden eser kalmad .
Peki bu dil de i ti de ayn zamanda zenginle ti mi? Bir aç dan evet, di er aç dan hay r. Çünkü büyük ehirlerin kendine özgü dilleri, terimleri, kavramlar oldu u kan s nday m. Kelimelerin telaffuzu bile ba kad r.
Büyük, kozmopolit stanbul, dillerin orada ya ayanlar taraf ndan süzülerek kendine ait olmas n sa lad . Oysa sonradan bozuldu.
* * *
DÜN ngilizce'nin globalle me yüzünden bozuldu unu, Kraliçe'nin ngilizcesi olmaktan art k uzakla t n yazd m.
Türkiye'deki durum ne?
Türk dilinin küreselle me serüveni ya anmad na göre belki bizdekini ulusalla ma olarak nitelendirebiliriz.
Yani büyük ehre, stanbul'a Anadolu'dan gelenler kendi kültürlerini getirirlerken bunun dildeki kar l klar n dile soktular.
Dil hayat n, özellikle günlük ya am n aynas d r. Eski stanbullu, dürümü, ocakba n bilmiyordu, bilmedi ine göre sözlü ünde yoktu, her eyi göçle ö rendi. Onlar n dili de etkiledi.
imdi okurlar m n baz s öyle söyleyecektir: Eski stanbul Türkçesi art k olmad na göre, - bu itiraz da do ru de il, birçok eski stanbullu hálá bu konu ma ve yaz dilini kullanmaktad r- bunun ne oldu unu nereden ö renebiliriz.
Hüseyin Rahmi Gürp nar' , Ahmet Rasim'i okuyun diyece im. Daha sonra bu okumalar Abdülhak inas Hisar'a kadar götürünüz.
imdi dille ya ama biçimi aras ndaki ba lant y göz önünde bulundurarak stanbul Türkçesini alg lamaya çal mal y z.
Hiç ku kusuz içinde Osmanl ca da vard r, yabanc kelimeler de s zm t r, belki bu kozmopolit ehrin güzellikleri dilde de böyle yans mas n bulmu tur. Kendine özgü bir bile im, gerek günlük konu mada gerek edebiyat dilinde kendini gösterir.
* * *
BEN o Türkçe'yi seviyorum ve özlüyorum, belki çocuklu umdan beri al k olmamdan, belki de dildeki zenginle me ile bozulmay birbirine kar t rd mdan. (Hürriyet, 18 Mart 2005)
*** SLAYT 50 Ba l k: Anadolu a zlar ndan örnekler Anadolu a zlar ndan
Erzurum a z ndan:
Kor Olayd m Gama am Beg
Erzurum'un soyu bir memleket oldu uni herkes bilir. Erzurum'un ilçelerinden birisine a a ki memleketlerden bir kaymakam gelir.Bu kaymakam bir gün köylerden birine gider.Herkesin halini hatr ni sorarken bir anda kaymakami bi titreme tutar.Tabii köyün ya l bir kad n heç tereddütsüz cevabi yap t r r. "V kor olayd m gayma am beg niye ele it kimin titirirsen" demi .
SLAYT 51 Ba l k: Denizli a z ndan
UMMAN N NEN N MEKTUPLARI - 1
Ey benim deruni dilden, cân gönülden, ilâna gibi dürülgen, gursa m n incisi, gözümün zencisi, ba r m n dört parmak a âs nda zabah y ld z gibi par l par l parl yan, gök boncuk gibi l l ldeyen, çay gibi ça l ça l ça ldeyen, g ymatl m, ç lba m, gaplan m, evran m, gülüm, Gara Amad m benim. Nas ls n? Eyimisin? Eyi olman Cenab Hak’tan dova ve neyazi eylerin. Bizi sorarsan hamd olsun rabb m za hindilik çok eyiyiz. Sen Aslan, garip Gara Amad m nda bu münval üzere olmas n dileyoruz. O lum, buradan havadis isteyon. Gök Durmu dü ün eddi. Kel Osman’ n Topba Zeynebi ald . Düvünü çok eyi oldu gari. Ah bi olmal yd n da bende eller gibi oyununu doya doya bakeydim de sevineydim. Esmilen Hakg bi oyun at vedi emme; Guduras n n o lu çok faydal oyneyyo çok. Ayn Hasan emmisi gibi. Hopley ini bi göreydin, ac k da rak i mi . M sd vecinin Ümmü g z elden utanm sa dam n üstünden atlep, o lan n boynuna poças n doleycek. Ne etce ni bilemeybat g zcaz. Arap Al n n sar öküz öldü, g z l gurt bulmu . Gann demirinnen yakd lar emme, nahas n gurtaramad lar. Asardan A yemez Osman bile getirdile, O da bi ey yap mad . Oda oca sönesi öküzlere biyol bu dert ç kd . O lanca za yaz k oldu gâri. O lan bet tas lan bat . Gon ula teselli ediyo emme, ne ossa bo . Gidi mor tosun ba ra ba ra. Allah cilbir tekli i vermesin.
Ke Osman’ n Habbili g z n gaca ni an at ld . Ni an n Gulaks z Al , Gacar Amat, Kedi Osman, Gacar M sd va, Goca Durmu atm lâ. Ni an nda; dört dene al grap, üç çeki, iki cizi gab rga, üç dene sar göyneklik, iki yel bilezi i, yar m okga çam sak z , yedi dene çevre götürmü le. Zengin deymi ya Amad m! Zar götürüler. Hele bi esgerlin yetsin, sene de ne g zlar buluruz. Iramatl dedenin gadife delmesi öylece sand mda duruyo. Gelesiye bi geyde kövü iki üç yo dolan ve; kaç dene haber geliyo bak ve. Bizleri bile o delme aldatd . Sen onun üçün marak edme. smelcenin Durgad n, Isman’ n meresine girmeyomuydun? Bi yorgan, üç evlek tarla, iki çanak, bi sitil dü mü . Epeyce mal va. Senden ötürü nenesiErepceye biyolcuk naf çald rd m. - “O lan biyo esgerden gesin, goley olur” dedi. G z n gönü va gibi. Hergün bizim gocu kap n n yandan geçiyo. Bekir Day na çünü ü dünürlü e salal m. Oluvercek olussan, gök deredeki yar m dönüm hisseyi satar çap t görüz. Düvün i ini de al daneyle gara gulak guzuyu satar z. Al dana, anan ramatl n n ineci inin danas yd emme, ne idelim gine al r z. Dav l da iki edelim o lum ibiret için urkuycular n evinin yanda bi sehet dövdürelim. Dav lc Topal Hakk dav l güzel huruyo. O davul dövdükçe hu ya dan sonura benim bile içim bi ho oluyo. Ah Amad m ötey g z çok iyiydi emme, gaç rd k bakma gari. Zebeb olannar kebab osun; donuz ba bulas Zeliya zebeb oldu. Her gün ileniyon. Eveli gün Irza O lan n yanda bet ilendim gâri bet. Naha patlak Zeliyaca, gara gursandan bul, ya l gur un önüne gel, rabb m bilinmedik dertle vesin, guruya gal seydi vaggas na u ra, naha patlak gözün kör osun da sürüm sürüm sürün, naha da b ça handan, ci er ba ndan yan daleci in patlas n, oca n tütmesin, g ymatl ndan bul uluyas e ri bacak, y k la gal, naha tümbek, goca goca tefci yolunu gay p et, çenen dü sün, dilin gopsun! Dedim de betettim. Haa o lum, Eski Köylü Memi ’in Gadir O lan esgerli e senin yana gelceymi . Oras eyi de lisen, höyle eyi bi yere dü ür gâri. Onba ym n i deya… köylüler çok övüpbat gâri; onba olmu otura gomu deyyolla. Yan ndeki esgercikleri irezil etme o lum, senin gibi yetimler vard r. O lum bi hotug raf n yoll da , mescide çak veren, e dos baks n. Zaddine o lan ak l yüküymü deye, seni dillenden dü ürmeyolla. Amad m deyce miz bug da. Bu yandan ben selam eder gara gözlenden doyunceye gadar öperin. Irmazan O lan, Habbili G z, M sd l selâm eder ellenden öperler. Gon uladan, Topal Asiyse, Gacar Amat, mselce, Hap , Gara Elif, Çünük Amcan, Murad n M sd va, Çak c Day n, Gaz Amat, Hörücenin Kör O lan, Fadime’nin Hamit, Nazife’nin M sd va, Çivili biram, Çil Ümmet, göccük Osman deden, Ekdi msel deden, Tarneci Hasan day n, G l G l Zeynep selam ederler. Bizi yola Bak d p durma meddubun covab n çab k yolla Amad m.
Ö retmen Yazar Mehmet YILMAZ (1928-1999)/K rca Köyü-Ac payam/DEN ZL
*** SLAYT 52 Ba l k: Türkçenin sesleri YAZIM B LG LER
Türkçenin Sesleri, ses de i meleri ve bunlar n yaz mda gösterilmesi
Türkçede sesler, ünlü ve ünsüz olmak üzere ikiye ayr l r:
- Ünlüler: Ses yolunda herhangi bir engele çarpmadan ç kan sese ünlü denir. Dilimizde 8 tür ünlü vard r: /a/, /e/, / /, /i/, /o,/ /ö/, /u/, /ü/. Ünlüler yaz mda büyük ve küçük olarak iki biçimde gösterilir.
Ünlüler, ç k yeri ve dilin durumuna göre kal n ünlüler (a, , o, u); ince ünlüler (e, i, ö, ü); dudaklar n durumuna göre düz ünlüler (a, e, , i,) ve yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü); a z n aç kl na göre ise geni ünlüler (a, e, o, ö) ve dar ünlüler ( , i, u, ü) olarak bölümlenir.
- Ünsüzler: Ses yolunda bir kapanma ya da engellenme sonucu ç kar lan ve söyleni i bir ünlüyü gerektiren sese ünsüz ad verilir. Dilimizde 21 ünsüz vard r: /b/, /c/, /ç/, /d/, /f/, /g/, / /, /h/, /j, /k/, /l/, /m/, /n/, /p/, /r/, /s/, / /, /t/, /v/, /y/, /z/. Ünsüzler, yaz mda büyük ve küçük olmak üzere iki biçimde gösterilir.
Ünsüzler ses tellerinin titre mesine göre bölümlenir: Ses tellerini titre tiren ünsüzlere yumu ak ünsüzler (b, c, d, g, , j, k, l, m, n, r, v, y, z); ses tellerini çok az titre tiren ünsüzlere de sert ünsüzler (ç, f, h, k, p, s, , t) ad verilir.
SLAYT 53 Ba l k: Türkçede Ses De i meleri ve Bunlar n Yaz mda Gösterilmesi
Türkçede bir ses-bir harf denkli i gözetildi i için Türkçeyi çokluk okundu u/söylendi i gibi yaz lan, yaz ld gibi okunan bir dil olarak nitelendiriyoruz.
Türkçede bir sözcü ü olu turan sesler aras nda ünlü ve ünsüzler bak m ndan birtak m uyumlar da bulunmaktad r. Ünlüler aras ndaki uyuma ünlü uyumlar , ünsüzler aras ndaki uyuma da ünsüz uyumlar ad verilmektedir.
Ünlü Uyumlar
Ünlü uyumlar n kendi içinde iki bölümde inceliyoruz: a) büyük ünlü uyumu (kal nl k-incelik uyumu), b) küçük ünlü uyumu (düzlük-yuvarlakl k uyumu).
SLAYT 54 Ba l k: a) Büyük ünlü uyumu: Türkçe bir sözcü ün ilk hecesinde kal n bir ünlü (a, , o, u) varsa sonraki hecelerde de kal n ünlüler; ince ünlü (e, i, ö, ü) varsa sonraki hecelerde de ince ünlüler yer al r. Örn. birinciler, arkada l k, oyunculardan, ölümcül gibi.
UYARI:1. Türkçe anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, karde , i man gibi sözcükler büyük ünlü uyumuna uymaz.
2. Türkçeye giren yabanc sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz; kimileri uyabilir (belediye, conta, hayat, elektrik vd), kimileriyse uymaz (acemi, beyaz, dansöz, fasikül, melankoli vd.).
3. Bile ik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz; kimileri uyabilir (a açkakan, ba yazar, içderi, vb), kimileri uymayabilir (atasözü, d deri, sonek, uzune ek vb).
4. Türkçe -gil, -ken, -ki, -leyin, -( )mt rak, -( )yor ve –da ekleri kimi örneklerde büyük ünlü uyumuna uymaz: amcamgil, al rken, yar nki, ye ilimt rak, dü üyorum, meslekta vb.
5. Büyük ünlü uyumu d nda kalan sözcüklere getirilen yap m ve çekim ekleri, sözcü ün son hecesindeki ünlüye göre uyuma girer: anne-lik, acemi-ce, beyaz-la -t r-d , d deri- den, vb.
SLAYT 55 Ba l k: b) Küçük ünlü uyumu: Türkçe bir sözcü ün ilk hecesinde düz bir ünlü (a, e, , i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlüler; yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa sonraki hecelerde ya dar-yuvarlak (u, ü) ya da geni -düz (a, e) ünlüler yer al r: incelik, bayg nl k, oyuncular, ölümünden, güzellikle vb.
UYARI: 1. Türkçe avuç, avunmak, çamur, kabuk, kavurmak, kavu mak, savunma, savu mak, ya mur, yamuk gibi sözcükler küçük ünlü uyumuna uymaz.
2. Türkçeye giren yabanc sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz; kimileri uyabilir, kimileri uymaz.
3. Bile ik sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz; kimileri uyabilir, kimileri uymaz.
4. imdiki zaman eki –( )yor küçük ünlü uyumuna uymaz: kaç yor, dönüyor, gibi.
5. lgi eki –ki, yaln zca dünkü, bugünkü, öbürkü örneklerinde küçük ünlü uyumuna uyar.
6. Küçük ünlü uyumu d nda kalan sözcüklere getirilen yap m ve çekim ekleri, sözcü ün son hecesindeki ünlüye göre uyuma girer. Örn. çamurlu, kabuklanmak, gibi.
SLAYT 56 Ba l k: Ünsüz Uyumlar
Türkçede ünsüzler sertlik ve yumu akl k bak m ndan birbirlerini etkiler. Buna göre de; a) ünsüz sertle mesi, b) ünsüz yumu amas olmak üzere iki ünsüz uyumu bulunmaktad r. Ayr ca ünsüz-ünlü uyumu da bulunmaktad r.
a) Ünsüz sertle mesi: Sert ünsüzlerden (ç, f, h, k, p, s, , t) biriyle biten bir sözcü e “c, d, g” ile ba layan bir ek getirildi inde bu eklerin önsesleri sertle ip “ç, t, k”ye dönü ür: geç- di>geç-ti, aç k-dan>aç k-tan, Türk-ce>Türk-çe, bas-g n>bas-k n gibi.
Yabanc sözcükler de ünsüz sertle mesi görülür: S rp-ca>S rp-ça, mecburiyet- den>mecburiyet-ten, gibi.
SLAYT 57 Ba l k: b) Ünsüz yumu amas : Sert ünsüzlerden (p, ç, t, k) biriyle biten bir sözcü e ünlüyle ba layan bir ek getirildi inde bu sert ünsüzler ‘b, c, d, ’ye dönü ür. Örn. kap- -n>kab n, ka t> ka da, topaç>topac n, tarak>tara n,gibi
UYARI: 1. Özel adlarda görülen ünsüz yumu amas , yaz da gösterilmez: Ba dat’a (‘ba dada’ okunur), Zonguldak’ n (‘zongulda n’ okunur), Sevinç’e(‘sevince’ okunur) gibi.
2. Sonsesleri ‘nk’ ile biten sözcüklere ünlüyle ba layan ek getirildi inde ‘k’ ünsüzü ‘g’ye dönü ür: ahenk>ahengi, denk>dengi, renk>rengi, çelenk>çelengi gibi.
3. Sonsesi ‘g’ olan yabanc sözcükler ünlüyle ba layan ek ald klar nda ‘g’ ünsüzü ‘ ’ye dönü ür: biyolog>biyolo u, filolog>filolo u, monolog>monolo u gibi.
4.Sonu ‘p, ç, t, k’ ünsüzlerinden biriyle biten Türkçe sözcükler ünlüyle ba layan ek ald klar nda ünsüz yumu amas na u ramazlar. Örn. sap>sap , saç>saça, uç->uçar komut>komutun, hukuk>hukukun, kaç->kaç k, tak->takar, viyadük>viyadükü gibi.
SLAYT58 Ba l k: c) Ünsüz-ünlü uyumu: Türkçede ünlülerin kal n veya ince olu u ünsüzlerin de t pk ünlüler gibi kal n ve ince söylenmesine yol açar. Buna ünsüz-ünlü uyumu denir: kala, yaka, yok (k ünsüzleri kal n okunur), kemik, eksik (k ünsüzleri ince okunur); geni , gömlek, günlük (g ünsüzleri ince okunur), bal, dal, kal (l ünsüzleri kal n okunur), dil, el, bölüm (l ünsüzleri ince okunur)…
SLAYT 59 Ba l k: Ses De i meleri ve Bunlar n Yaz mda Gösterilmesi
- Dar ünlünün dü mesi: Kimi iki heceden kurulu Türkçe ve yabanc sözcükler, ünlüyle ba layan bir ek ald klar nda, ikinci hecenin ünlüsü dar oldu u için dü er: a z>a z > a z , gönül>gönülü>gönlü, ak l>ak l >akl , ufuk>ufku gibi.
UYARI: Bu biçimdeki özel adlarda söz konusu de i me gerçekle mez. Örn. Gönül’e sordum. * Ufuk’un (“ufu un” okunur) arabas yla gittik.
- imdiki zaman eki -( )yor’un darla t rma etkisi: imdi-ki zaman eki –( )yor’un yap s ndaki ‘y’ ünsüzü eklendi i kökün son ünlüsünü darla t r r (a> , e>i, e,>ü). Bu olay yaz ma da yans t l r: ara-yor>ar yor, bekle-yor> bekliyor, ye-yor>yiyor, anlama- yor>anlam yor, dönme-yor>dönmü-yor gibi.
SLAYT 60 Ba l k:
UYGULAMA
Al t rma 1: A a daki metinde kimi yaz m yanl lar yap lm t r. Bunlar bulup düzeltiniz.
Karadeniz’da bir köyda, kahvanede oturuyorlarken adama arkada lar sorar; -Senin aile ya ant na hayran z, e in ve çocuklar nla çok mutlu bir ya ant n var. Kar n n bir dedi ini iki etmeyorsun. Bu mutlulu un s rr n bize de anlat.
-Anlatayim,der adam.Dügünümüz bittikden sonra karim kendi at na, ben de kendi at ma bindik evimize dogru gidiyoruz. Benim bindigim at n ayagi takildi ve sendeledi. Karim egildi ve benim at ma 'bir' dedi. Biraz daha ilerledik ve benim at min ayagi tekrar takilip tökezledigi zaman e im tekrar egilip 'iki' dedi. Az sonra atim tekrar ayni ekilde tökezleyince e im at ndan indi ve at'a 'üç' dedi ve çeyizinden tabancasini çikarip atimi alnindan vurdu. Ben oke olmu tum e ime bir hi imla ç k t m. -Yazik degil mi ata, neden vurdin oni. Manyak misin sen, diye bagirdim. Karim arkasini döndü ve bana 'biiir' dedi. Ve o günden sonra karimin bir dedigini iki etmedim....
SLAYT 62 Ba l k: Al t rma 3: A a daki sözcüklerin hangisinin ünlüyle ba layan ek almas durumunda sonsesi yumu amamaktad r?
A) hat B) kaçak C) saçak D) cevap E) dip
SLAYT 63 Ba l k: Al t rma 4: A a daki bilgilerden hangisi yanl t r? A) Türkçede bir ses bir harf denkli i gözetilmi tir. B) Türkçe dahi, elma, hangi, hani, inanmak, i man gibi sözcükler büyük ünlü uyumuna uymaz. C) imdiki zaman eki -( )YOR küçük ünlü uyumuna uymaz: kaç yor, dönüyor, gibi. D) Özel adlarda görülen ünsüz yumu amas , yaz da da gösterilir. Örn. Zonguldak> Zongulda gibi. E) Yabanc sözcükler de ünsüz sertle mesi görülür: sveç’ten, tankta gibi.
SLAYT 64 Ba l k: Al t rma 5: A a daki a z özellikleri gösteren metni günümüz kurall (standart) Türkçesine uyarlay n z.
Dört dil piliyor ama..
Temel ve Dursun, Sultanahmet Meydan ndaki parkta bir banka oturmu lar, sohbet ediyorlarm . Yanlar na yakla an bir turist onlara bir adres sormak istemi . Önce ngilizce sormu . Bizimkilerden t k yok. Sonra Frans zca sormu , yine kap
duvar. Almanca'y denemi , bizimkiler duvara bakar gibi bak yor. talyanca tekrarlam , hâlâ aval aval bak yorlar. Sonunda pes etmi turist, çekmi gitmi . Dursun Temel'e dönmü : -Pak u a um, demi , hiç olmazsa ha pir yabancu dil pilseydik ne iyi olurdu... Temel gülümsemi : '-Neye yarar u a um, demi , pak herif dört dil piliyor, i inu halledebildu mu ?'
MALTEPE ÜN VERS TES MESLEK YÜKSEKOKULU
Uzaktan E itim: Türk Dili 1 Haz rlayan ve sunan: Ö r. Gör. Yusuf ÇOTUKSÖKEN 5. BÖLÜM ( 9. ve 10. HAFTA)
Do a, Çevre ve nsan
çerik: * Bu bölümde do a ve insan ili kileri üzerine metinler okunacak, tart ma yap lacakt r. *Yaz nsal/kurgusal metinler Bu tür metinleri inceleme.* Yaz türü: Öykü. * Plan ve özet ç karma. * Sözlü anlat m: Topluluk kar s nda konu malar-Tart ma. * Dil bilgileri: Dilbilgisi, tan m ve bölümleri. Sesbilim: Türkçenin sesleri, Türkçede ses de i meleri. * Yaz m bilgileri: “ile”, “de/-de eki”, “ki/-ki eki”, “mi” eki vb’nin yaz l .
SLAYT 1 Ba l k: Birlikte dü ünelim
Birlikte dü ünelim, tart al m
* Bu haftaki konumuz do a, çevre ve insan. çinde ya ad m z do a ve çevreyle ili kilerimizin nas l oldu unu dü ünüyorsunuz? Do aya ve çevreye yeterince önem verebiliyor muyuz? Bu hoyratça do a tahribat sizce de insano lunun sonunu mu getirecek? (10 dakika)
SLAYT 2 Ba l k: Ön-bilgilenme
Ön-bilgilenme
Dünyam z 13,5 milyar ya nda. Dünyada bilinen canl türlerinin say s 1,5 milyon. * nsano lunun yeryüzüne ç k yakla k 100 milyon y l önce. Bugün dünyada 3.6 milyar hektar orman alan var. (Her y l 14 milyon hektar orman alan yok oluyor.) Her y l denizlere 7 milyar kg çöp dökülüyor. 1952: ngiltere'de hava kirlili i nedeniyle 4 bin ki i öldü. 1984: Hindistan'da tar m ilac üreten fabrikada meydana gelen MIC (metil-izo-siyanat) s z nt s 2 bin ki inin ölümüne, 200 bin ki inin kör kalmas na yol açt . 1986: Çernobil nükleer santral facias ya and . Reaktördeki yak t n % 70'i radyoaktif serpinti olarak dünyaya yay ld . (Sonraki y llarda bölge ülkelerinde kanser olaylar artt . Türkiye’de de özellikle Karadeniz Bölgesinde etkileri görüldü. 1992: Rio de Janerio'da düzenlenen BM Çevre ve Kalk nma Konferans 'nda BM klim De i ikli i Sözle mesi, Biyolojik Çe itlilik Sözle mesi imza edildi. 1997: New York'ta 2. Çevre Zirvesi topland . Japonya'da Kyoto Zirvesi topland . Sera etkisi yapan gazlar n % 15 azalt lmas na ili kin anla ma Japonya ve ABD' nin ayak diremesi üzerine imzalanamad . 1998-2000: klimdeki s nma nedeniyle Kuzey Kutbundaki buzullar h zla erimeye ba lad . 1980’den bu yana Kuzey Kutbundaki buzullar n onda biri erimi . 2003: Uzmanlara göre, Kuzey Kutbu çevresindeki denizler ve karalar, son 10 y l içinde 1° C kadar s nd . Ozon deli indeki büyüme imdiye kadar ölçülen en yüksek düzeye ula t . BM’nin son raporuna göre
ozondaki en ince bölgenin oran , ‘delik’ olarak nitelendirilen tüm tabakan n yüzde 70’ine ula t . * 2005: Kyoto Protokolünü imzalayan devletlerin say s 176’y buldu. ABD Ba kan G.W. Bush, Kyoto Anla mas n imzalamayaca n , yeni enerji kaynaklar bulunmas gerekti ini bildirdi. 2008:Türkiye Kyoto Anla mas n imzalama karar ald .
SLAYT 3 Ba l k: Ya am ve do a Anlama-kavrama
imdi sizinle bir deneme (Deniz Kavukçuo lu), bir de öykü (Sait Faik Abas yan k) okuya-ca z. (Metni sesli okurken, sözcükleri do ru ve anla l r biçimde seslendirelim, vurgu- lara ve duraklara özen gösterelim. Bu arada önemli buldu umuz cümlelerin alt n çizelim.)
HAYATI DO ADAN Ö RENMEK-Deniz KAVUKÇUO LU
Evin ön avlusundaki dallar ç plak kiraz a ac n n çiçeklenmeye haz rland n gördü ümde bir hüzün kaplam t içimi... S nd kuytulu un koruyuculu unda, yumu ak geçen sonbahar n güne li günlerine aldanm , tomurcuklan vermi ti küçük a aç... Deniz yönünden l k l k esen lodos rüzgâr bugün yar n poyraza döndü ünde, ilk so uklarla birlikte sarar p kuruyacak, sonra da dökülecekti tohumlar ... lkbahar gelip de do a yeniden ye illendi inde, kiraz a ac n n dallar da yapraklanacak, ama çiçeklenmeyecek, meyve vermeyecekti a aç...
SLAYT 4 Ba l k:
Üzerimde kal nca bir kazak, önümde bir kupa tarç nl , karanfilli s cak k rm z arap, balkonumda otururken dü ünüyorum... Denize uzanan bahçelerden yükselen i neli çamlar n koyu ye ili k boyunca da ayn kalacakt . Nisan ba lar nda bir iki kar boy atacakt çamlar. Dallar n n uçlar top top, aç k ye il, narin, taze i nelerle bezenecekti... Balkon parmakl klar n saran ars z be parmak sarma n n dallar nda, yaz n serin gölgelerinde yüzlerce ar y konuk eden gür yapraklar ndan bir teki bile kalmam t ... Eylül sonuna do ru bak r k z l na çalan bir renge dönü mü tü yapraklar n ye ili... Yapraklar döküldükçe, ar lar da gitmi ler, onlar n yerini, sarma n çitlenbi i and ran mor meyvelerine dadanan kal n sesli, gürültücü kargalar alm t ... Ama imdi, yolunu a rm minik serçelerden, tüyleri akl karal saksa anlardan ba ka hiçbir ku gelmiyordu be parmak sarma n n kurumu dallar na... lkbaharda yeniden yapraklanacaklar, ar lar yeniden geleceklerdi. Kar da belli belirsiz, Marmara Adas 'n n, Kap da Yar madas 'n n siluetleri gözüküyordu... Lodosa teslim olmu , küçüklü büyüklü dalgalar hiç durmadan k p r k p r, köpük köpük oyna an denizin üzerinde beyaz mart lar uçu uyordu... Bal nerede bulacaklar n biliyorlard o mart lar... Sakin havalarda bal kç lar n a lar n sald klar aç klarda hiç bo lar olmuyordu avlan rken... K n en so uk günlerinde de görecektim onlar ... Sonra, k rlang çlar n dönü zaman havalar l n rken, denize inen kayalar üzerinde el kadar yavrular na uçmay ö reteceklerdi... SLAYT 5 Ba l k:
Küçük bahçemizin, kedimiz Yumak' her kar la t nda heyecanland ran siyah y lan , avluya inen ta merdivenin en alt basama nda, girip ç kmas için aç k b rakt m deli inden inine girip, k uykusuna çoktan yatm olmal yd ... Merdivene mermer dö emeye gelen ustaya, basama n avlu uçlar yla birle ti i kö edeki deli i gösterip, "Buras aç k kals n!" dedikten sonra, nedenini anlatt mda küçük dilini yutacak gibi olmu tu adam... Do ada var olan her canl n n ya am zenginle tirdi ini anlamas ne kadar zordu insano lunun... Küçük kiraz a ac m z yapraklan rken, y lan m z da uzun k uykusundan uyanacak, deli inde süzülüp d ar ç kacakt ... Ayd nl k, önce gözlerini kama t racak, ilk ürkekli i geçtikten sonra insan gözünün alg layamayaca bir h zla yan ba ndaki topra a, otlar n aras na sürüyecekti biraz daha uzam gövdesini... Çamlardan dü en kozalaklar, dökülen yapraklar, mart lara yem olan bal klar yeni hayatlar yaratan ölümlerdi asl nda... Her canl ölerek, ölürken ba ka canl lara hayat vererek yeniliyordu do ay ... Do a yasalar hiç a m yordu... Kiraz a açlar , be parmak sarma klar , mart lar, kargalar, serçeler, y lanlar, böcekler için a maz olan yasalar toplumlar içinde geçerliydi. SLAYT 6 Ba l k: nsanl k tarihinde, insana yabanc la m hangi düzen ayakta kalabilmi , hangi düzen varl n sonsuza kadar sürdürebilmi ti? O a maz yasalar olmasa, o görkemli imparatorluklar y k labilir, o ebedi san lan güçlü devletler çökebilir miydi? nsanl k tarihi y k l larla, çökü lerle, biti lerle yenilenen hayatlar n tarihiydi ayn zamanda... Gövdelerini saran kal n kabuklar , ya l a açlar ne kadar ulu, ne kadar güçlü gösterseler de, onlar n içten içe çürümesini, kofla -mas n , devrilmesini engelleyemiyorlar, onlar ölüme kar koruyam yorlar, onlar n ölümüyle do acak yeni hayatlar n önüne geçemiyorlard . Tarihte y k lan, çöken da lan toplum düzenleri de kendilerini korumak, varl klar n sonsuz k labilmek için en kat , en ak l almaz yöntemlere ba vurmu lar, ama yine de yok olmaktan kurtulamam lard . Tan k oldu umuz, bizi irkilten çürümü lükler, toplumun çatlayan kabuklar ndan d ar s zan korkunç görüntülerdi... Kabuktaki yar klar aç ld kça, kabuklar pul pul döküldükçe, hakl olarak deh ete dü üyorduk gördüklerimizden! Oysa aç lan her yar k, o yar klarda gördü ümüz deh et verici çürümü lükler; do acak, bize ait olacak, ya ayaca m z, ya ataca m z yeni hayatlar n müjdecisiydi asl nda... Do a, hayat da, umudu da ö reten tek ö retmenimizdi bizim... SLAYT7 Ba l k Anlama-kavrama sorular 1) Yazar mevsim de i ikli i sürecinde do ada ve çevresinde nelerin de i ti ini gözlemliyor? Hangi ayr nt lar gözlerimizin önüne seriyor? 2) Yazar insanl k tarihindeki de i imlerle do adaki de i imler aras nda nas l bir benzerlik kuruyor? Bu benzerli i niçin kurmu olabilir? 3) Yazar “Do a hayat da, umudu da ö reten tek ö retmenimizdi bizim” sözüyle ne anlatmak istiyor? Siz bu görü e kat l yor musunuz?
SLAYT 8 Ba l k
PLAN ÇIKARMA: Hemen her metin, özellikle de dü ünce yaz lar kesinkes G R -GEL ME- SONUÇ bölümlerinden olu maktad r. Metnin plan n ç karma çal mas s ras nda önce paragraflar n bu bölümlerinden hangilerine ait olduklar n belirlememiz gerekir. Ard ndan da her paragrafta i lenen konu ve dü ünce ya da anlat lan olay /olaylar k sa cümlelerle anlat r z. (Cümle yerine ad ve/veya s fat tamlamas biçiminde kurulmu sözler de kullanabiliriz.) Plan ç karmada da kendi görü lerimiz ve yorumlar m z eklememiz gerekmez. Plan ç karma, her eyden önce yazar n ana ve yandü üncelerini bir metne de i ik paragraflar ba lam nda nas l yerle tirdi ini, paragraflar ve bölümler aras nda nas l dü ünsel geçi ler yap p metnine bir bütünlük kazand rd n görmemiz aç s ndan büyük önem ta r.)
SLAYT 9 Ba l k
UYGULAMA
Al t rma : “Hayat Do adan Ö renmek” ba l kl yaz n n plan n ç karal m. (YÖNTEM Metni okuduktan sonra ilkin metnin G R -GEL ME-SONUÇ bölümlerini olu turan paragraflar belirlenir; ard ndan her paragrafta hangi konunun/sorunun/durumun/olay n anlat ld soru biçiminde sorulur; -paragrafta anlat lanlar bu sorular n yan tlar gibi dü ünülmelidir-. Her bir paragrafta anlat lanlar k sa cümleler ya da söz öbekleri biçiminde de düzenleyebilirsiniz.)
SLAYT 10 Ba l k
imdi de ünlü öykücümüz Sait Faik ABASIYANIK’ n bir öyküsünü okuyal m: Hi t, hi t !.. Sait Faik ABASIYANIK Yürüyordum. Yürüdükçe de aç l yordum. Evden k zg n ç km t m. Belki de t ra b ça na sinirlenmi tim. Olur, olur! Mutlak t ra b ça na sinirlenmi olaca m. Otlar n ye il olmas , denizin mavi olmas , gökyüzünün bulutsuz olmas , pekala bir meseledir. Kim demi mesele de ildir diye? Budalal k! Ya ya mur ya sayd ... Ya otlar n ye ili mor, ya denizin mavisi k rm z olsayd ... Olsayd o zaman mesele olurdu, i te. Çukulata renginde bir yaprak, ça la bademi renkli bir keçi gördüm. Birisi arkamdan: -Hi t !- dedi. Dönüp bakt m. Yolun kenar ndaki daha boyunu bosunu almam taze deve dikenleriyle karaba lar, erik lezzetinde bana bakt lar. Di lerim kama t . Yolda kimsecikler yoktu. Bir evin dam n , uzakta uçan bir ku u, yapraklar n aras ndan denizi gördüm. Yoluma devam ederken: -Hi t-hi t !- dedi.
SLAYT 11 Ba l k
Dönüp bakmak istedim. Belki de çok istedi im için dönüp bakamad m. Olabilir. Gökten bir ku , hi t hi t ederek geçmi tir. Arkamdan y lan, tosba a, bir kirpi geçmi tir. Bir böcek vard r belki, hi t hi t diyen. -Hi t!- dedi yine. Bu sefer belki de isteksizlikten dönüp bakt m, çal lar n aras na birisi saklan yormu gibi geldi bana. Yolun kenar na oturdum. Az ötemde bir e ek otluyor. Onun da rengi ça la bademi; a z , di leri, kulaklar , boynu ne güzel. Otluyor. Otlar adeta çat rdata çat rdata yiyiyor. Belki de bu ç t rt l , çat rt l ses “hi t hi t” diye duymu umdur? E e in ot kopar n n sesinden apayr bir ses: -Hi t hi t hi t! - dedi.
Hani baz , kula n z n dibinde çok tan d n z bir ses, isminizi ça r verir. Olur de il mi? Pek enderdir. Belki de kendi kafan z n içinden sizin sevdi iniz, hat rlad n z bir ses, ses olmadan sizi ça rm t r. Olabilir.
SLAYT 12 Ba l k
Birdenbire güne i, buluta benzemez garip ve sar bir sis kaplad . Bir kirli el, ça la bademi e e in s rt ndan bir kuma çekip ald . Her zamanki kül rengi, yer yer hav dökülmü eski mantosunu giydirdi e e e. Yola indim. stedi i kadar ”hi t” desin, sahici sulu bir dost olsun. sterse kimseler olmas n, kendi kendime kula ma “hi t hi t” diyen bir divane olay m ben, ald rmayaca m. Belki bir ku tur. Belki tosba ad r. Belki de kirpidir. Belki de yak n denizden seslenen bir bal k, canavard r. Karabatakt r. Mihalaki ku udur. yisi mi ben kendim “hi t hi t” derim. O zaman tamam tamam na pek hi t sesleni ine benzemeyen, benzemesin diye u ra t m bir m r ldanmad r, tutturdum. Birdenbire, önümde bir adamla bir kad n gördüm. Kalpazankaya yolunu sordular. Üstündesiniz, dedim. Sanki yol hareket etti. Yürümediler. ki ad mda benden uzakla t lar. Koyunlar aras na yüzükoyun uzanm papaz n o lunu gördüm. Yüzünden aptal, çilli horoza benzer bir mahluk kalkt . A z n n salyas n sildi. Kuzuyu bacaklar ndan tuttu. Kuzu ile yere y k ld . Kuzuyu burnundan öptü. Papaz n o lu çirkin, aptal, otuzbirli bir yüzle bakt . imdi bir çiçek tarlas nday m. Bana “hi t hi t” diyen mutlak bir ku tu. Vard r böyle ku lar. “C k c k” demezler de, “hi t hi t” derler. Ku tu, ku .
SLAYT 13 Ba l k
Bir adam yer belliyordu. Belin demirine bas yor, k rm z ya çalan bir toprak alt n , üste aktar yordu. - Merhaba hem erim!- dedi. - Ooo! Merhaba!- dedim. Tekrar i ine dald .”Hi t hi t” dedim. Ald rmad . Bir daha “ hi t” dedim. Yine ald rmad . H zl h zl “hi t hi t hi t !” - Buyur be im- dedi. - Bir ey söylemedim- dedim Küçük parma n kula na soktu. Ka d . Ç kar p parma na bakt . Belin sap na siler gibi yapt . -Hi t hi t!-dedim. Yüzünü gö e kald rd . Ku lara bakt . Denize bakt . Dönüp üphe ile bana bakt . - Bu sene enginarlar nas l?- dedim. - yi de il- dedi. - Baklay ne zaman keseceksin? - Daha ister- dedi. Nefes al r gibi “ hi t “ dedim. Yine üphe ile denize, üphe ile gö e, üphe ile bana bakt . - Ku lar olmal -dedim. - Benim de kula ma bir h rt gelir amma -dedi-, ne taraftan gelir? Zati bu s rada u kula m a rla t .
SLAYT 14 Ba l k
- Bir y katmal -dedim-, benim de geçenlerde a rla m t ... - Y katt n m ? - Y katmad m, hacet kalmad , doktora gittim. Al verdi; pislikmi . - Çocuklar nas l?- diye sordum. - yiler-dedi-. Dokuzdu sekiz kald . Biliyorsun dokuzuncunun maceras n ya... - Sus, sus-dedim-. Yürekler ac s . Haydi Allaha smarlad k ! - Haydi güle güle. Biraz uzakla nca : - Hi t hi t. Bu sefer yakalad m. Bahç vand . Oydu oydu. - Hadi, hadi, yakalad m bu sefer seni !- dedim. - Yok vallahi!- dedi-, vallahi daha kesmedim bakla, senden ne diye saklayay m, paras yle de il mi? - Sen de il misin “hi t hi t” diyen? - Ben de duyar m bir ses , amma bulamam nereden gelir? Nereden gelirse gelsin; da lardan ku lardan, denizden, insandan, hayvandan, ottan, böcekten, çiçekten. Gelsin de nereden gelirse gelsin!.. Bir hi t hi t sesi gelmedi mi fena. Geldikten sonra ya as n çiçekler, böcekler, insano ullar ... - Hi t hi t ! - Hi t hi t ! - Hi t hi t !
SLAYT 15 Ba l k
Yaz nsal/kurgulay c bir metni (roman, öykü, oyun) inceleme:1) Metnin konusunu bulma. 2) Metnin olay örgüsünü ç karma (metnin plan ve özeti). 3) Metnin (olaydaki) ki ilerini belirleme. 4) Metnin (olaydaki) ki ilerinin birbirleriyle ili kilerini saptama. 5) Metindeki olay n yer ve zaman n yazma.6) Metnin ortam n (verili indeki ayr nt lar ) yazma. 7) Olay n kimin bak ndan verildi ini (1. ki i, 2. ki i, 3. ki i) yazma. 8) Metnin duygu ve dü ünce örgüsünü belirleme.9) Metindeki dil kullan m n (sözcük ve tümce yorumu) belirleme. 10) Metne yans yan tarihsel, toplumsal, kültürel ba lam (bu ba lam içindeki de erleri) yazma.11) Metnin somut anlam düzleminin gerçek ya amla ili kisini tart ma. 12) Metnin soyut anlam düzeyindeki kavramlar örgüsüne kar l k olabilecek gerçek ya am durumlar bulma. 13) Metinde bo alanlar (okurca çözümlenmesi/ yorumlanmas istenen alanlar ) yorumlama.14) Metnin türü hakk nda bilgi verme, 15) Metnin yazar hakk nda bilgi verme
SLAYT 16 Ba l k Sorular 1) Bu öykü sizde nas l bir duygusal etki b rakt ? 2) Sizce bu öykünün bize iletmek istedi i bir mesaj var m ? Varsa, bu mesaj n ne oldu unu yazar m s n z? 3) Her iki metnin farkl l klar n (biçim, içerik ve dil/anlat m bak m ndan) gösteriniz.
SLAYT 17 Ba l k
Yaz türü: “Hi t! Hi t!”, bir öyküdür. Öykü, geleneksel tan m yla, “olmu ya da tasarlanm olaylar ki i(ler), olay, durum, yer ve zamana ba l olarak anlatan” yaz n türüdür. Öyküde gerçek ya da tasarlanm olaylar, durumlar okurda gerçeklik duygusu uyand racak biçimde yazar n dü gücünde biçimlenerek anlat l r. Öykü romana göre daha k sa boyutludur; ki i kadrosu azd r, zaman daha s n rl , mekân da daha dard r. Öyküde olaylar romandaki gibi hem say ca çok de ildir, hem de uzun uzun anlat lmaz, ki iler de ayr nt l biçimde betimlenmez. Ancak kimi öykülerde bu sözü edilen özelliklerden hiçbirine uyulmad da görülebilir. Hiçbir yer ve zaman ö esi belirtilmeden yaz lan öyküler de vard r; belirli bir olaya dayanmayan, yaln zca ruhsal çözümlemeler biçiminde geli en öyküler de bulunmaktad r. Kimi öykülerse soyut öykü kapsam na girer; okur bu tür öyküleri kendi bilgi birikimine, estetik kavray na göre yorumlamak durumundad r. talyan edebiyat nda Boccaccio, Amerikan edebiyat nda O’Henry, E. Hemingway, Rus edebiyat nda Çehov, Frans z edebiyat nda G. de Maupassant, Alman edebiyat nda H. Böll, Türk edebiyat nda Ahmet Mithat, Ömer Seyfettin, Memduh evket Esendal, Sait Faik Abas yan k, Sabahattin Ali, Haldun Taner, Aziz Nesin, Nezihe Meriç, Tomris Uyar, Ayla Kutlu, Fürüzan, Feyza Hepçilingirler, Hulki Aktunç, Necati Tosuner, vd an labilir.
SLAYT 18 Ba l k
UYGULAMA
Al t rma : “Hi t, hi t” adl öyküyü özetleyelim. (YÖNTEM: Olaya dayal bir anlat y özetleme (öykü, roman, tiyatro vb.): Metni dikkatlice okurken önemli yerlerin ( ki i adlar , yer adlar , önemli aç klamalar, konu malar vb) alt çizilir. Ayr nt lar (ki i ve yer betimlemeleri, uzun konu malar vb) dikkate al nmaz. Birkaç (örn. 3-5) sayfadan olu an anlat lar, 1/4 oran nda k salt l r, 100-200 sayfal k anlat lar birkaç (2-3) sayfada özetlenir. Özet, sanki yazar k salt yormu gibi yaz l r; özete yorum kat lmaz. Özette olay n ana çizgilerini veren serim- dü üm-çözüm bölümleri dikkate al n r. Özette aç k, yal n, k sa tümceler kullan l r. Özette geni zaman ya da imdiki zaman kipi kullan l r.) SLAYT 19 Ba l k
B LG LENME => Yaz nsal-kurgulay c metinler.
Bilgilendirici metinler ile yaz nsal (edebi)/kurmaca metinler aras nda biçim ve içerik bak m ndan benzerlikler varm gibi görünür. Sözgelimi kimi öykü, roman, oyun türü metinlerde ya amdaki gerçek aynen anlat lm san l r. Oysa bilgilendirici metinler gerçek dünyadan söz ederken yaz nsal metinlerin gerçek ya amla birebir ili kisi yoktur, çünkü edebiyatç öykü, roman, oyun türü metninde gerçek olmayan, hayali, dü sel, kurmaca bir dünya tasar m içinde sunar bizlere olaylar , ki ileri, yerleri… Yaz nsal/kurmaca metin, roman, öykü, oyun, iir, masal, efsane, destan türlerinde olu turulmu metinleri kapsar, kimi yazarlar yaz nsal (edebi) dil kullan m n ölçü alarak deneme, an , geziyaz s gibi türlerde yaz lm metinleri de bu kapsamda de erlendirirler. Bilgilendirici metinlerin bilgi, haber vermek, uyarmak, bilinçlendirmek gibi amaçlarla yaz ld n biliyoruz Yaz nsal metinlerin do rudan do ruya böyle bir amac yoktur; yaz nsal metinler duyarl k olu turmakla yetinir; ders vermez, bilgi sunmaz, ideolojik propaganda yapmaz. Yaz nsal metinlerde konu edinilen olay n gerçek ya amda somut kar l /örne i yoktur. Olay örgüsü yazar n amac na uygun olarak düzenlendi i için kronolojik de olmayabilir. Karakter ve tipler do rudan do ruya yazar n yarat s d r. Olaylar n geçti i yerin ayr nt lar yazar n uydurmas d r. Yani bu olay, ki i, yer ve anlat lan zaman n gerçek/nesnel dünyada somut bir kar l yoktur. Ama tabii yazar içinde ya ad dünyada olup biten olaylardan, çevresinde yak ndan tan d kimselerden, gezip gördü ü yerlerden, içinde ya ad zamandan ya da okuyarak eski zamanlardan birtak m etkiler, esinler alm olabilir; gerçek ki i ve yer
adlar da verebilir, dahas kendi metnindeki zaman da somutlayabilir. Ancak unutmayal m, bunlar nesnel dünyan n gerçekleri de il, sanatsal/yaz nsal dünyan n gerçekleridir, k saca yazar n dü gücünün ürünleridir. Özetle yaz nsal metinlerinde anlat lan gerçeklerin nesnel dünyadaki gerçeklerle ili kisi yoktur.
SLAYT 20 Ba l k
Yaz nsal metin de bir ileti im kurmak için üretilir. Yazar okuruyla metni arac l yla kurdu u bu ili kide, okuruna mutlaka bir eyler anlatmak istemektedir. Örtük y a da aç k bir ileti gönderir okuruna. Yazar da günlük dilin sözvarl n , dilbilgisel özelliklerini kullan r. Ancak anlat rken günlük dili kullan yor görünmesine kar n, çok özel bir dil yarat r. Öbür deyi le yaz nsal metin, dilin etkileyici bir biçimde kullan ld metinlerdir. Bu metinlerde dil etkileyici biçimde kullan l r. Bunun için de sözcüklerin yananlamlar na (sözlüksel ve yazar n kendi yaratt yananlamlara) daha çok önem verir; benzetme, e retileme, kar tlama, ses yinelemesi gibi yaz n sanatlar n belirli bir seçmeyle kullan r. Yaz nsal metinlerin de bir yap s (biçimi) vard r, yazar konusuna, amac na, anlat m biçimine göre seçer bu yap y . Yaz nsal yap tlarda da insan, çevresi, ili kileri vb konu edinilir. Yazar bütün bunlarla okuyucunun duygu ve dü üncelerini etkilemek, güzellik duygusunu ok amak istemektedir.
SLAYT 21 Ba l k
Sözlü anlat m=> Topluluk kar s nda konu malar (1)
*Bir duyuruyu iletme: Bir i yerinde, dernekte vb yerlerde kimi zaman bir haberin, bilginin duyurulmas da istenir. Bunu sözlü olarak yapabilmek ustal k ister. Duyuruyu k sa, yal n, özlü biçimde belirtmek kurald r. * Bir nesneyi (aleti, meyveyi vd) tan tma: Bir nesneyi tan tman n çok kolay oldu u san l r. ba a dü ünce ne denli güç oldu u anla l r. Ancak söz konusu eyle ilgili olarak neleri anlataca n z bildi inizde öbür deyi le yol yordam bildi inizde sorun büyük ölçüde çözülür. Sözgelimi ARMUT’u tan taca z. Nelerden söz edebiliriz? öyle k sa notlarla yazal m: “a aç= biçim, yeti ti i yöre, toprak, iklim, dikim, a lama, çiçeklenme, olgunla ma; türleri vb. Meyve= biçim, yap , renk, koku, sertlik/yumu akl k, sulu/susuz, tatl /tats z, besin de eri, vitaminler, saklanma, tüketilme zaman , paketleme, pazarlama biçimi vb.” SLAYT 22 Ba l k
* Tart ma
Günlük ya amda s k s k ba vurdu umuz anlat m yöntemlerinden biri de tart mad r. Tart mada belirli bir konuda taraflar n de i ik dü ünce, gözlem, kan ve inançlar n kar l kl olarak dile getirmeleri söz konusudur. Ku kusuz her söz-lü anlat m gibi tart man n da amac , bir konuda ayn dü ünceleri, kan lar payla mayan birinin/birilerinin görü lerini de i tirmeyi ön görür. Tart ma da kurallar na göre yap lmal d r. Tart ma, sa duyu ve ho görü s n rlar içinde, kar l kl görü al veri i ve kendi görü ünü sonuna kadar savunma çerçevesinde geli tirilmelidir. Öfkelenme, kavga ç karma, küçümseme, hakaret etme gibi olumsuz durumlar tart may bozar. Öbür deyi le tart ma bir ikna etme, etkileme sanat d r. Bu ikna etme ve etkileme de özgün dü ünceler ve bilgileri dile getirme, özgün örnekler sunma, ilginç
kar la t rmalar yapma, konuya farkl aç lardan bakma biçimlerinde gösterilen üstünlükle sa lan r. Tart mada bilgiler ve dü ünceler kadar duygular ve co kular da etkili olur.
SLAYT 23 Ba l k
Ayn görü , kan ve inan ta olanlar aras nda co kulu bir tart ma ortam yaratmak pek mümkün de ildir. Bunun için tart lacak konuda öncelikle hangi sorunlar n bulundu unu iyi kavramak, belirlemek gerekmektedir. Sorunlar belirlenince bu sorunlara ili kin çözüm önerileri olu turulmas da zorunlu duruma gelir. te tart ma, sorunlar n belirlenmesi, neden ve sonuçlar n n incelenmesi ve bu sorunlara ili kin çözümlerin üretilmesi süreçlerini kapsar. Tart mada taraflar n birbirlerini çok iyi dinlemeleri, gerekli durumlarda not almalar , yanl anlama gibi durumlardaysa görü leri yineletmeleri gerekebilir. Tart ma temelde bir gerçe in çe itli yönleriyle ortaya konulup irdelenmesini amaç edinir.
SLAYT 24 Ba l k
Bir tart may sa l kl bir biçimde yürütebilmek için birtak m ilkelere uyulmas gerekir: 1. Konu önceden belirlenmi ve taraflara duyurulmu olmal d r. Konu e er o s rada verilmi se taraflara dü ünebilmeleri, haz rl k yapmalar için k sa bir süre tan nmal d r. 2. Taraflar tart ma konusu üzerinde önceden çe itli kaynaklardan bilgiler derlemeli, gözlem ve deneyimlerini an msamal d rlar. 3. Tart may açacak, yönetecek ve her tarafa e it konu ma hakk tan yacak güvenilir bir ba kan seçilmelidir. 4. Tart mada konu an taraf kar taraf sab rla, so ukkanl davranarak dinlemeli, gerekti inde notlar almal , kendi kar görü lerini de yazmal d r. 5. Tart mada önemli olan n n, dü ünceleri kar dü ünceler üreterek çürütmek oldu u unutulmamal d r. Bu da ancak konu d na ç kmadan, duygusall a kap lmadan yap labilir. 6. Tart mada kendini savunmak için saçmalama hakk n kullanmak diye bir durum yoktur. Tart mada kar taraf n görü lerinin benimsedi ini söylemekten de çekinilmemelidir
SLAYT 25 Ba l k
UYGULAMA
Al t rma: A a daki konulardan biri seçilecek ve s n fta tart lacak. - Türkiye’de internet konusunda ne gibi sorunlar ya an yor? - Zaman n z iyi kulland n z söyleyebilir misiniz? Zaman do ru ve etkili kullanma konusunda neler yap lmal d r? - Spor kar la malar nda ve sonras nda ya ananlar sizi de üzüp dü ündürüyor mu? Çözüm önerileriniz neler olabilir?
SLAYT 26 Ba l k
GELECEK HAFTA: * Gelecek haftan n konusu: “Köyde mi ya amak istersiniz, kentte mi? 150-200 sözcüklük bir metin haz rlay p geliyorsunuz.
SLAYT 27 Ba l k
EK OKUMA
PAN K
Art k ss z k rlar b rakt Pan; imdi birçok ülkelerin milyonluk kentlerinde Asfaltlarda, betonlarda dola yor K zg n, uzun yazlar n ö len saatlerinde
Blok apartmanlar n ahane katlar ndan En çal ml ta tlara atl yorl. Devcileyin arkalar, koskoca bankalardan (devcileyin: dev gibi ) Yan nda yardakç lar, ya yor.
Sessiz dilsiz kimseleri kestiriyor gözüne, Di lilerden kaç yor. Fabrikalarda duvarlar sa r kale kap lar Y lg n yorgun adamlar, bezgin ürkek kad nlar… Çullan yor onlar n az ekmek sevincine.
De il yaln z yazlar n k zg n s caklar nda Hemen her gün, hele büyük kentlerde Bulvarlar tar yor, hain gülü leri sessiz. Pan’la kar kar ya, gözleri karar yor Kat c v k asfaltta yal nayak bir i siz.
Yoksullar açlar hastalar sürünürken Kentlerin göbe inde, kuytu kö elerinde; H nc n alamam sanki insanlardan Uygarl zalim, daha da az t yor Atom bombalar nda, uzay füzelerinde.
Yar nlar? Gizli kara gazte haberlerinde O varsa ekmeklerde, sularda a ulu (a ulu: zehirli) Hatta çocuk yüzlerine dü mü se gölgesi, Keser bizim gibiler yar nlardan umudu.
Renklerde, emeklerde, rklarda… Yahudiler, i çiler, zenciler…Pan! u dünyada insanca ya amak da yoksa Ne kal yor geriye, yüzy llardan… -- Behçet NECAT G L
SLAYT 28
Ba l k
PAN: Yunan mitolojisinde Arkadya çobanlar n n tanr s . Hermes’in o ludur. Çobanlar n ve küçükba hayvanlar n koruyucusudur. nsan yüzlü ve gövdeli, keçi ayakl , boynuzlu görünü üyle beklenmedik bir yerden ç karak korku ve ürküntü (panik) yarat rd . Sürülerin ve a açlar n aras nda kaval n çalarak dola rd . Pan’ n ölümü üzerine bütün do an n yas tuttu u söylenir.
SLAYT 29 Ba l k
iir Yorumu iir de yaz nsal (edebi) türlerden biridir. iir genellikle duyular m z arac l yla bize dünyay , evreni, bireyi, görünü leri... tan t r. iir de özel bir dü ünme, duygulanma biçimidir. iirin yap ta imgedir (imaj, hayal). mge duyular m zla alg lad m z varl klar n, durumlar n zihnimizdeki görüntüleridir, bunlar n iire yans m biçimleri-dir. iirin güzelli i, özgünlü ü imgelerin özgül olu una ba l d r. Hemen her imge duyu sal-dü ünsel bir resimdir. air bir dil ustas olarak iirini kurarken, benzetmeler, e retilemeler (metafor), an t rmalar, abartmalar, de i meceler (mecaz) vb’ye ba vurabilir. Sözcüklere yeni anlamlar katar, sözdiziminin s n rlar n zorlar, de i ik, al lmam ba da t rmalar yapar... Bir iir incelenirken öyle bir yöntem uygulanabilir:1) iirin konusunu saptama, 2) iirin temas n (anaduygusunu, mesaj ) bulma, 3) iirin (varsa) iletisini yazma, 4) iirin anlaml bütün olu turan bölümlerini ayr ayr aç klama (Bu süreçte iirde kullan lan imgeler, simgeler, e retilemeler, an t rma, abartma, ba da t rma vb göz önünde bulundurulur.) 5) iirin biçim özelliklerini (ölçü, uyak) söyleme, 6) iirin türüyle ( lirik, epik, pastoral, didaktik ) ilgili bilgi verme, 7) airle ilgili genel bilgi sunma.
Bu iir üzerine bir yorum yaz s haz rlayabilirsiniz: (Pan iirde size göre neyi simgeliyor?- Pan, kentte en çok kimleri hedef al yor? Niçin? Onlara ne yapmay planl yor?- Pan’ n uygarl n n özellikleri nelerdir?- iirde kentlerde ya anan hangi sorunlara parmak bas l yor?- Necatigil’in bu iirle bize vermek istedi i mesaj nedir? – iirle ilgili izlenimleriniz neler?
SLAYT 30 Ba l k Dilbilgisi-Genel Bilgiler Tan m , çeri i, levi, Bölümleri Tart al m : 1. lk ve orta ö retimde gördü ünüz dilbilgisi derslerinin size katk s ne oldu? 2. Bir dil (anadili, yabanc dil) dilbilgisi kitaplar okunarak ö renilebilir mi?
Daha önceki derslerde dilin bir dizge (sistem) oldu unu belirtmi tik. Bu izge dilsel birimlerin birbirleriyle olan ili kilerinden olu ur. Birimler aras ndaki ili -kiler de i ti inde hem yap hem de anlam de i ikli e u rar. Sözgelimi "çal kan ö renci" tamlamas nda "çal kan" "ö renci"nin niteleyicisi oldu u için s fat i levi görür. Ancak "Ö renci çal kand r." dendi inde hem yap hem anlam de i mi ; burada tümce yap s olu turulmu tur; "çal kan" da yüklem görevindedir. Bir de u örneklere bakal m:
Güzel bir toplant yapt k. (güzel: s fat) Güzeller, podyuma ç kt lar. (güzel: ad) Kimi ö renciler çok güzel konu uyor. (güzel: belirteç) Güzel, imdi beni dinle! (güzel: ünlem)
SLAYT 31 Ba l k
Buradan u sonucu ç karabiliriz: Dilsel birimler ancak birbirleriyle ili kilerine göre kavranabilir ve adland r labilir. Bu ili kiler göz önüne al nmadan bir de erlendirme yap lamaz. te dilbilgisi, dilin dizgesini ara t rmay , kurallar n bulmay ve bunlar aç klamay amaç edinen bir bilgi dal d r. Dilin dizgesi, karma k ve çok geli mi bir durumdad r. nsano lu anadilini annesinden, çevresinden ö renir; ö renim a amas na geldi inde de dilin nas l bir yap gösterdi ini, hangi kurallara dayand n kendine özgü terimleriyle kavramaya ba lar. Bir dili yabanc dil olarak ö renirken de dilbilgisinden yararlan l r.
SLAYT 32 Ba l k Dilbilgisi ö retiminin amac dilbilgisi ö retmek de ildir; dil bilgileri, bir dilin i leyi kurallar n ö retmek, kavratmak ve bunlar n sözlü ve yaz l anlat mda do ru kullan lmas n sa lamak amac yla verilir. Dil bilgileri arac l yla dilin seslerini do ru söylemeyi, vurgu ve tonlamay yerli yerinde kullanmay , tümce kurulu unda sözcüklerin beyinde olu turulan bilginin içeri ini en do ru verecek biçiminde birbirleriyle ili kilendirilerek dizilmesini, çe itli anlamlama özellik-lerini ay rarak kullanmay ö reniriz. Bu konularda yapt m z yanl lar yine dilin kurallar na ba vurarak düzeltme yoluna gideriz. Bireyleraras ileti imin sa l kl olabilmesi için, bireylerin iyi bir dilbilgisi e itiminden geçmeleri gerekmektedir. Bunun için okullara anadili dersleri konulmu tur.
SLAYT 33 Ba l k Dilbilgisi dilsel olaylar genel olarak dört düzeyde inceler: sesbilim, biçimbilim, sözdizimi, anlambilim. Sesbilim, seslerin evrimini, ç kar l n , seslerle ilgili de i iklikleri, seslerin dalgalar biçiminde aktar larak dinleyenlere ula t r ld n , bildiri imin nas l gerçekle ti ini konu edinen dilbilgisi dal d r. Biçimbilim, dildeki en küçük anlaml birimleri (kökler, ekler), bunlar n birbirleriyle ili kilerini, s n fland r lmas n konu edinir. Sözdizimi, tümceyi olu turan birimleri, bunlar n tümce içindeki dizili lerini, tümcelerin birbirleriyle ili kilerini inceler. Anlambilim, sözcüklerin ve tümcelerin anlam bak m ndan gösterdi i özellikleri, geçirdi i de i imleri inceleme konusu yapar. Bunlar n d nda u bilgi dallar da dilbilgisi ba lam nda de erlendirilebilir: sözcükbilim, sözlükbilim, adbilim, lehçebilim. Sözcükbilim, bir dilin sözvarl n , sözcüklerin kökenini, yap s n , tarihsel geli imini, anlam evrenini inceler. Sözlükbilim, sözlük haz rlama yöntemlerini ve tekniklerini ara t r r.
Adbilim, adlar sözcük-kavram ili kisi içinde inceler. Özel adlar (ki i, yer vb) da inceleme kapsam na al r. Lehçebilim, bir dilin içindeki lehçe ve a zlar n olu umunu, sesbilimsel, biçimbilimsel, sözdizimsel, anlambilimsel aç lardan de erlendirir.
SLAYT 34 Ba l k Sesbilim SES.- Bilindi i gibi ses, havan n titre mesiyle olu an ve i itme organ arac l yla alg lanan fiziksel dalgalard r. Bu dalgalar i itme organ ve sinirleri arac l yla beyindeki i itme merkezine aktar l r… Do adaki ses say s çok çe itlidir; ancak insan n ç karabilece i seslerin say s s n rl d r. Dünya dillerinde konu ma seslerinin say s 100 kadard r; herhangi bir dilde ise ortalama 25-30 kadar konu ma sesi bulunmaktad r. Dil seslerinin olu umu fizyolojik, iletimi ise fiziksel süreçlerle ilgilidir. Bu süreçler sonucu duyulup alg lanan ses, dinleyenlere bilgi ve içerik aktar r. Ses yolunda bulunan ses telleri, g rtlak, küçük dil, di , damak, dudak gibi organlar n ses yolunu aç p açmamas , daralt p geni letmesi ile çe itli konu ma sesleri olu ur. (bo umlanma= artikülasyon). Ses telleri çe itli iddet, yo unluk ve uzunlukta perdeler olu turabilir. Ses telleri kad nlarda ve çocuklarda k sad r; bu nedenle kad n ve çocuk sesi, yeti kin erkek senine oranla daha tizdir. Ses telleri titre erek ya da titre meyerek sesin olu umuna katk sa lar. Seslerin tek ba lar na anlamlar yoktur. nsan do al olarak birtak m sesler ç kar r, ancak zamanla çevresindekileri dinleyerek, onlar taklit ederek anlaml ses öbekleri (sözcük, tamlama, tümce vb) olu turmaya ba lar. nsan içinde do up büyüdü ü toplumun dilini anadili olarak edinir.
SLAYT 35 Ba l k
Türkçe'nin Sesleri ve Sesbilim Özellikleri Türkçe, sesleri ve ses düzeni aç s ndan dünya dilleri aras nda özel bir yer tutar. Türk-çe'de 8 ünlü, 21 ünsüz ses bulunmaktad r; bu da Türkçe’nin ses bak m ndan zengin dil-lerden biri oldu unu gösterir. Türkçe'de bir harf-bir ses denkli i gözetilmi tir. Bunun anlam udur: Türkçe, yaz ld gibi okunan bir dildir; ba ka deyi le Türkçe genel çizgile-riyle sesçil (fonetik) ve sesbilimsel (fonolojik) özellikleri a r basan bir dildir. Kimi dillerde birkaç harften olu up da tek ses olarak okunmas gereken durum da, Türkçe'de görülmez. Bu bak mdan Türkçe'nin okunu u, yaz l ve ö retimi/ö renimi oldukça kolayd r. Türkçe'de bütün ünlüler normal uzunluktad r; di er deyi le Türkçe'de uzun ünlü (uzun ünlü [:] imiyle gösterilir) yoktur. Ancak hece kayna mas sonucu kimi sözcüklerin söyleni inde ( pek + iyi > peki /peki:/ , a a-bey > a bi> abi /a:bi/ ; ya da son sesi / / olan hecelerin okunu unda uzun ünlüler ortaya ç kar da /da:/, ya /ya:/ gibi). Türkçe'ye giren yabanc sözcüklerden kimilerinde uzun ünlüler korunurken ( tarih /ta:rih/, âlem /a:lem/, gibi), kimileri de normalle tirilmi tir (hât rlamak /ha:t rlamak/ > hat rlamak /hat rlamak/; takvim /takvi:m/> takvim /takvim/; tabiat /tabi:at/ > tabiat /tabiat/; tenkid /tenki:d/ > tenkit gibi).
SLAYT 36 Ba l k Türkçe'de ayn hecede ya da biti ik hecelerde çift ünlü bulunmaz; ancak kimi bile ik sözcüklerle (babaanne /baba:ne/, anneanne /ana:ne/) Türkçe'ye girmi kimi yabanc sözcüklerde (maarif /ma:rif/, zooloji /zo:loji/) görülür; bunlar uzun ünlü olarak sesletilir. Sözcük ba nda çift ünsüzün bulunmamas da bu arada belirtilmelidir. Bu nedenle yabanc dillerden bu yap da gelen sözcüklere genellikle bir ünlü eklenir ( station >istasyon, scala
>iskele ). Bu de i imi geçirmemi yabanc örneklere de rastlan r; ancak bunlar n yaz l ile okunu u farkl d r (spor /s por/, tren /tiren/ gibi). Türkçe sözcüklerin son seslerindeki ötümlü ünsüzler genellikle ötümsüzle tirilir; yabanc dillerden gelen sözcüklere bile bu kural uygulan r (cevab > cevap, merd > mert ) gibi. Yabanc sözcüklerle ilgili olarak belirtilmesi gereken bir yön de udur: Hemen bütün yabanc sözcükler Türkçe'nin sesletim özelliklerine uydurulur ( Örn. Muhammed> Mehemmed> Mehmet > Memet, nerdban > merdiven, tenkid /tenki:d (k kal n)/ > tenkit /tenkit/ gibi) Türkçe’nin ba ka dillerden ses düzeni aç s ndan en önemli fark , ses uyumlar d r. Uyum, hem ünlüleri hem de ünsüzleri ilgilendiren bir ses olay d r. Türkçe sözcüklerde ünlüler, kal n ve ince olu lar na ( büyük ünlü uyumu), düz ve yuvarlak olu lar na (küçük ünlü uyumu) göre birbirleriyle uyum yaparlar. Ünsüzler de ötümlü ve ötümsüz olu lar na göre uyuma girerler (ünsüz uyumu). Son olarak da ünlülerle ünsüzlerin uyumundan söz etmek gerekir (ünlü-ünsüz uyumu). Türkçe, sözcük ve tümce düzeyinde vurgu, ton, ezgi ad verilen özellik-leriyle de düzenli, dahas söyleni i kula a ho gelen bir dil olarak kabul edilir.
SLAYT 37 Ba l k Sesler.- Sesler, solunum s ras nda ci erlerden gelen havan n titre mesiyle olu ur. Dünya dilleri genelinde sesler benzer ve farkl özellikler gösterir. Türkçe 29 sesten olu an bir dildir; bu sesler alfabede ve yaz dilinde harf ad verilen imlerle gösterilir. (Özellikle ö retime ili kin Türkçe dilbilgisi kitaplar nda ses ile harf birbirine kar t r lmaktad r. Bu yanl l k sesli harf, sessiz harf, sert harfler, yumu ak harfler gibi ba ka terimlerin türetilmesinde de yap lm t r. Bilindi i gibi ses, konu mayla ilgili, harf ise yaz ve yaz mla ilgili bir terimdir.) Türkçe, sesleri bak m ndan zengin bir dil say l r. Türkçe'nin en önemli özelliklerinden biri, "bir ses-bir harf denkli i" bulunmas d r. Türkçe'nin bir ba ka özelli i de sesçil (fonetik) olu udur; Türkçe'nin ses düzeninde alfabede ve yaz da gösterilip de okunmayan hiçbir ses yoktur. Ancak kimi durumlarda bu sesçil özellik sesbilimsel olmakta; yaz m ve söyleyi farkl la maktad r: gelece im /geli'cem/, bir gün /bigün/, allaha smarlad k /alasma:lad k/ gibi. Türkçe'nin (ölçünlü Türkiye Türkçesi'nin) 29 sesten olu tu unu söylemi tik. Bu sesler unlard r: /a/, /b/, /c/, /ç/, /d/, /e/, /f/, /g/, / /, /h/, / /, /i/,/j/, /k/, /l/, /m/, /n/, /o/, /ö/, /p/, /r/, /s/, / /, /t/, /u/, /ü/, /v/, /y/, /z/
Sesler ç k biçimlerine göre iki öbekte incelenir: ünlüler, ünsüzler.
SLAYT 38 Ba l k Ünlüler.- Ses yolunda herhangi bir engele çarpmadan ç kar lan seslere ünlü (ünlü ses) denir. (Kimi yay nlarda sesli, sadal gibi terimler de kullan l r. Bilimsel yay nlarda kullan lan terim ünlü' dür) Ölçünlü Türkiye Türkçesinde sekiz ünlü ses vard r : /a/, /e/, / /, /i/, /o/, /ö/, /u/, /ü/. Dilin ön bölümünün kullan lmas yla öndamakta olu anlara ön (ince) ünlü (/e/, /i/, /ö/, /ü/), dilin geri çekilmesiyle artdamakta olu anlara art (kal n) ünlü ( /a/, / /, /o/, /u/) denir. Dudaklar düzle tirilip ç kar lanlar düz ünlü ( /a/, /e/, / /, /i/), dudaklar yuvarlakla t r l p ç kar lanlar yuvarlak ünlü (/o/, /ö/, /u/, /ü/) olarak adland r l r. A z geni olarak aç l nca aç k (geni ) ünlüler (/a/, /e/, / /,/i/), a z geni li i darla t r l nca kapal (dar) ünlüler (/ /,/i/,/u/,/ü/) ç kar l r. Türkçe sözcüklerin ön seslerinde bütün ünlüler bulunur: aç, el, k, iyi, oyun, ölüm, uzun, üzüm gibi. Türkçe sözcüklerde /o/ ve /ö/ ünlüleri ilk hece d nda bulunmaz; sadece {-(I)yor} ekinde
/o/ eskil biçim olarak korunmu tur. Öbür ünlüler iç ve sonseslerde de yer al r: anlamak, elek, gece, s , iyi, uyku, üçüncü, gibi. Ça da Türkiye Türkçe’sinde uzun ünlü yoktur. Kimi Türkçe sözcüklerin sesletiminde görülen uzun ünlüler yaz ya aktar lmaz: ne yapal m /na:pal m/, a aç /a:ç/, babaanne /baba:ne/ gibi. Kimi yabanc sözcüklerdeki uzun ünlüler zaman içinde ya normalle ir (hat ra /ha:t ra/ > hat rlamak /ha:t rlamak/ > hat rlamak /hat rlamak/) ya da uzunluklar n korur (tarih /ta:rih/, hata /hata:/ gibi). Kimi bile ik sözcükler (babaanne , anneanne, gibi) ile ödünç sözcükler (aerobik, kooperatif) d nda Türkçe'de iki ünlü yanyana bulunmaz. Kimi seslenmeli kullan mlarda ünlülerin uzat ld dikkati çeker: güzeeel!, z rrr! Ahmeeet! aaaah! gibi. Bunlar her zaman yaz da gösterilmez. -Uyar : (:) imi, uzun ünlüleri/heceleri gösterir.
SLAYT 39 Ba l k Ünsüzler.- Ses yolunda bir kapanma ya da engellenme sonucu ç kar lan seslere ünsüz (ünsüz ses) denir. (Kimi yay nlarda ünsüz için sessiz ya da sedas z gibi terimler de kullan lmaktad r. Bilimsel yay nlarda kullan lan terim ünsüz' dür.) Türkçe'de yaz da gösterilen 21 ünsüz ses bulunur: /b/, /c/, /ç/, /d/, /f/, /g/, / /, /h/, /j/, /k/, /l/, /m/, /n/, /p/, /r/, /s/, / /, /t/, /v/, /y/, /z/. Türkçe'de ünsüzler ; ses tellerinin titre ip titre memesine göre ötümlü=titre imli (/b/, /c/, /d/, /g/, [/ /], /j/, /l/,/m/,/n/, /p/, /r/, /v/, /y/, /z/), ve ötümsüz =titre imsiz ( /ç/, /f/, /h/, /k/, /p/, /s/, / /, /t/); ç k yerindeki engelleme biçimine göre patlamal (/b/, /d/, /g/, /k/, /p/, /t/ ), s zmal (/c/, /ç/, /f/, / /, /h/, /j/, /s/, / /, /v/, /z/), çarpmal (/r/), genizsi (/m/, /n/), yan ünsüz (/l/); a z içindeki engelleme yerine göre dudaks l (/b/, /p/), di sil-dudaks l (/f/, /v/), di eti ünsüzü (/c/, /ç/, /d/, /l/, /n/, /s/, /t/, /z/), damaks l (ardamaks l: kal n /g/, kal n /k/, kal n /l/; öndamaks l: ince /g/, ince /k/, ince /l/, /c/, /ç/, / /), g rtlaks l (/h/) ünsüz olarak betimlenir. Türkçe'de önseste ince ve kal n / / ünsüzü bulunmaz, yani Türkçe'de hiçbir sözcük / / ile ba lamaz. Yans ma sözcükler (f s l f s l, h r l h r l, l k r l k r, m l m l, z r z r) d nda da /f/, /h/, /j/, /l/, /m/, /r/, /z/ ünsüzleri önseste yer almaz. Türkçe sözcüklerin sonunda /b/, /d/, /c/ , ince ve kal n /g/ sesleri görülmez. Ancak ad/at saç/sac örneklerinde bu sesler anlam ay r c birim i levi görür.
SLAYT 40 Ba l k
Hece.- Dildeki sesler tek ba lar na söylenmez, konu ma s ras nda sesler kendi aralar nda özel bir biçiminde kümelenir. te seslerin sözcük kurulu unda kümeleni birimine hece ad verilir. Hece, konu urken ses organlar n n bir devinimi sonucu olu an ses dizisidir. Hecelerde belirleyici olan, ünlü seslerdir. Ünlü sesler önüne ya da ard na ünsüz seslerden birini (bazen ikisini) alarak heceleri olu turur. Türkçe sözcüklerde hece kal plar ünlü ve ünsüzlerin kümeleni ine göre ay rt edilir. Kimi heceler sözcük yap s nda anlaml birimler olurken, kimi heceler sözcük içinde ba ms z anlaml birim olarak yer almaz. Türkçe'de hece içinde birbirine biti ik olarak ayn ya da farkl iki ünlü ses yer almaz.
SLAYT 41 Ba l k Türkçe sözcüklerde görülen hece kal plar : ünlü : a (ünlem), o (ki i zamiri), e-li - k, i-lik, o-yun, ö-lüm, u-zun, ü-çüncü.. ünlü+ünsüz: ay, el, s-lak, in-dik, oy, öp-mü , uç-tu-lar, üç...
ünlü+ünsüz+ünsüz: alt, üst ... ünsüz+ünlü: bu, u, de, su, bu-nu, su-yu, ku-yu, ka-le-mi-ni, ge-tirdi ... ünsüz+ünlü+ünsüz: bal, gün, yol, kal-d r-d ... ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz: genç, yurt, kurt, cart, f rt, s rt... Türkçe'ye girmi yabanc sözcüklerin bir bölümü Türkçe'nin hece kal plar yla benzerlik gösterirken bir k sm kendi hece kal plar yla yer al r: ünsüz+ünsüz+ünlü: flu, psi-koloji, pro-fesör ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz: klan, plan... ünsüz+ünsüz+ünsüz+ünlü: stra-teji, stra-for... ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz: fyort, tröst... ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünsüz: tekst, ünsüz+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz: stres, strük-tür...
Sözcüklerin çekim ve türetiminde hece yap lar nda de i meler olur; ünlüyle ba layan ekler, sözcük taban ndaki ünsüz sesi kendi yap s na katabilir: gel- > ge-li-yor-lar, el- > e-li-miz-den gibi.
SLAYT 42 Ba l k Kayna t rma ünsüzleri.- Türkçe'de kök-ek bile melerinde ünlü çat mas durumu gündeme geldi inde araya bir ünsüz ses girer. Bu sese, kayna t rma ünsüzü, geçi sesi, koruma sesi/ünsüzü de denilmektedir. Türkçe'deki ba l ca kayna t rma ünsüzleri unlard r: /s/ : çocu un anne-s-i... /y/ : kap -y-a (dayand ), a lama-y- (b rak)... /n/ : el-i-n-i (uzatt ), dede-s-i-n-i (özlemi ), bu-n-u ( getir), u-n-u (götür)... / / : iki- -er, alt - -ar, yedi- -er, yirmi- -er, elli- -er... Ba lant ünlüsü.-Yine kök-ek bile melerinde taban ile ekler aras na ünlü bir ses (-I-) girmektedir. Bu ünlü, ses uyumlar na göre - -,-i,-u-,-ü- olabilmektedir: aç- -k, el-i-n-den, yolculu -u-mu , gördü -ü-müz gibi.
SLAYT 43 Ba l k Ses De i meleri.- Türkçe'de sesler, söz zincirini olu turan sözcükler içinde zamanla birtak m de i meler geçirir. Bu de i melerin kimileri kal c , kimileri geçici, kimileri de ba lamsald r. Yap ca bak ld nda de i melerin tabanla ya da çekimle ilgili oldu u görülür. Darla ma. - Geni ünlüyle biten bir tabana (kök / gövde) imdiki zaman eki (-I-)yor getirildi inde taban n son ünlüsü darla r: ara-yor > ar yor, bakma-yor > bakm yor (a> ) ; bekle-yor > bekliyor (e>i), kolla-yor> kolluyor (a>u), özle-yor > özlüyor (e>ü) gibi.
SLAYT 44 Ba l k Yuvarlakla ma.- ki yuvarlak ünlü aras nda kalan düz bir ünlü yuvarlakla r: bulmayor > bulmuyor (a > u), kökleyor > köklüyor (e > ü) gibi. Benze me.- Türkçe sözcüklerde genellikle yan yana gelen, kimi zaman da uzak konumlanan sesler birbirini etkiler, dahas birbirine benze ir. Türemi ve çekimli sözcüklerde, taban kökle birle irken ötümsüz ünsüzler birbiriyle, ötümlü ünsüzler de birbiriyle benze irler (yak n benze me): süt-çü (t-ç), kalk-t m (k-t); bil-gin (l-g); gör-dü (r-d) gibi. (Bk. Ünsüz uyumu) Bazen bu benze me uzak sesler aras nda gerçekle ir (uzak benze me) : etmek-> ekmek (t-k => k-k), menba->memba (m-n-b => m-m-b) gibi. Benze me kimi ünlü sesler aras nda da görülür: iç+kur > uçkur (i-u => u-u), bahur > buhur (a-u => u-u) gibi. Ayr ma.- Ses diziminde birbirine yak n sesler aras nda bazen bir ayk r l k olu ur, benzer sesler ayr r: mu amma > mu amba (m-m => m-b), attar > aktar (t-t => k-t)... gibi.
SLAYT 45 Ba l k Türeme.- Türkçe'de iki tür ses türemesi ay rt edilir: ünlü türemesi, ünsüz türemesi. Kimi Türkçe ve yabanc sözcüklerde çe itli nedenlerle (ön ve son seste iki ünsüz bulunmas , kimi seslerin Türkçe'de bulunmamas , gibi) ön, iç ve son seslerde ünlü ve ünsüz türemesi görülür; böylece kimi durumlarda sözcü ün hece yap s da artmaktad r: station > istasyon (önseste /i/ türemesi), Skutari > Üsküdar (önseste /ü/ türemesi), akl > ak l (içseste / / türemesi), meta > matah (sonseste /h/ türemesi), kehrüba > kehribar (sonseste /r/ türemesi) gibi. Dü me.- Türkçe'de ses dü mesi de, hem ünlüler hem ünsüzlerle ilgili bir olgudur. Kimi ünlü sesler; a nma, vurgusuzluk gibi nedenlerle dü üp sözcükteki hece say s n n azalmas na yol açar. Ünlü dü mesi hem türemi hem de çekimli sözcüklerde ortaya ç kar. Bunun için hem kal c hem de geçici dü meden söz edilebilir. Örne in a z > a z (/ / dü mesi), burun> burnu (/u/ dü mesi) geçicidir; bu tür sözcükler yal n durumda eski biçimini al r. Kimi dü meler tarihsel süreçte gerçekle ir: s cak >s cak (önseste / / dü mesi), evir->evire > evre, devir->devirim > devrim (içseste /i/ dü mesi), koku-lamak > koklamak (içseste /u/ dü mesi), gibi. Bunlar kal c dü melerdir. Ayn durum kimi ünsüz seslerin, çift ünsüzün tekle mesi, ünsüz y malar n n seyreltilmesi gibi nedenlerle de gerçekle ir: büyük-çek > büyücek (içseste /k/ dü -mesi), küçük-çük > küçücük (içseste /k/ dü mesi), arslan > aslan (içseste /r/ dü mesi), abdest (Fars.) > aptes (sonseste /t/ dü mesi), afv (Ar.) > af (sonseste /v/ dü mesi), hammal (Ar.)> hamal (içseste /m/ dü mesi) gibi.
SLAYT 46 Ba l k Ötümlüle me.- Patlamal ünsüzlerde görülen bir ses de i mesidir. Sonsesinde ötümsüz patlamal bir ünsüz bulunan bir sözcü e, ünlüyle ba layan bir ek getirildi inde ötümsüz ünsüzler ötümlüle ir; bu ba lamda /p/, /ç/, /t/ ünsüzleri /b/, /c/, /d/ olur ( kitap > kitab-a, kitab- , kitab- n, a aç > a ac-a, a ac- , a ac- n, yurt> yurd-a, yurd-u, yurd-un gibi); /k/ ise çokluk / /'ye dönü ür (yaprak >yap-ra -a, yapra - , yapra - n, b çak > b ça -a, b ça - , b ça - n gibi) ya da kimi örneklerde /g/ olur (renk > reng-e, reng-i, reng-in gibi). Kimi Türkçe sözcüklerde bu ba lamda ötümlüle me olay n n gerçekle medi i de görülür (alt > alt-a, kaç > kaç-a, ip >ip-i, sap > sap- , kök > kök-ü, an t > an t- , yak t > yak t- , gibi). Yabanc sözcüklerin sonseslerindeki /d/'ler genellikle ötümsüzle ip /t/ olur. Bu tür sözcükler ünlüyle ba layan bir ek ald klar nda bu sonsesleri yeniden ötümlüle ir (methode > metot > metod-u, merd > mert >merd-i gibi); sonsesi /t/, /k/, /p/ olan kimi yabanc sözcükler, ünlüyle ba layan ek alsalar bile ötümlüle me olay gerçekle mez (dikkat > dikkat-i, saat > saat-e, bank > bank- , kamp > kamp-a, gibi). Kayna ma.- Bile ik sözcüklerin yap s nda ortaya ç kan bir durumdur; sonsesi ünlü olan bir sözcükle, ünlüyle ba layan ba ka bir sözcük bile irken, bu ünlüleri kayna r ve iki sözcük tek bir sözcük biçiminde söylenir (sütlü + a > sütlaç, cuma + ertesi > cumartesi, ne + için> niçin, bu+ ara > bura gibi). SLAYT 47 Ba l k Ünlü çat mas .- Sözcük bile melerinde görülen bir ses olay d r; ünlüyle biten bir taban, ünlüyle ba layan bir ba ka sözcükle bile irken ünlüler aras nda bir çat ma olur ve ünlülerden biri /y/'ye dönü ür; bir hece yok olur ( bakt + idi> bakt yd , annesi+ile > annesiyle gibi) ya da ünlülerden bir dü er (cuma+ertesi> cumartesi gibi).
kile me.- Türkçe'de sözcük ba nda da sözcük sonunda da özde iki ünsüz bulunmaz; sözcük ortas ndaysa ayr hecelerde olmak ko uluyla art arda gelebilir (bal-lar, an-ne, tut-tu, gibi). Yabanc kökenli sözcüklerde özde çift ünsüzler genellikle sözcük sonunda teke indirilir : hiss > his, hakk > hak , redd > red > ret gibi. Ancak ünlüyle ba layan bir ek almalar durumunda bu ikinci ünsüz yeniden ortaya ç kar: hiss-i, hakk- , redd-i gibi. Duygusal anlam yüklü sözlerin söyleni inde de kimi ünsüzlerin çift ünsüz biçiminde söylendi i görülür: e ek > e ek, e o lue ek, evvet (efendim) gibi. Peki tirmeli sözcüklerde yer alan peki tirme birimleri de (ap:apaç k, sap:sapsar , k p:k pk rm z , yem: yemye il, ç r:ç rç plak, kas:kaskat gibi) bu ba lamda de erlendirilebilir.
SLAYT 48 Ba l k Ses Uyumlar
Türkçe'de sesler sözcük içinde belirli bir uyum olu turacak biçimde dizilir. Uyum, sözcü ü olu turan heceler içinde ayn ya da benzer türden seslerin bir arada bulunmas durumudur. Ses uyumu hem ünlüler hem de ünsüzler için söz konusu oldu undan üç öbekte incelenir: A) Ünlü uyumu, B) Ünsüz uyumu, C) Ünsüz-ünlü uyumu.
SLAYT 49 Ba l k A) Ünlü uyumu.- Ünlü uyumu sözcük düzeyinde ünlü sesler aras ndaki kal nl k-incelik ve düzlük-yuvarlakl k bak mlar ndan gerçekle en bir uyumdur. ki türü vard r: -Büyük ünlü uyumu, -Küçük ünlü uyumu. * Büyük ünlü uyumu: Bu uyum, birden çok heceden olu an yal n, türemi ve çekimli sözcüklerde görülür. A z bo lu undaki olu um yerine göre betimlenen ön=ince (/e/, /i/, /ö/, /ü/) ve art (=kal n) ünlülerin (/a/, / / ,/o/, /u/) dizili i aç s ndan söz konusudur. Türkçe bir sözcü ün ilk hecesinde ince (=ön) bir ünlü varsa, sonraki hecelerde de ancak ince ünlüler bulunur; ayn ekilde ilk hecesinde kal n (=art) bir ünlü varsa, sonraki hecelerde de ancak kal n ünlüler yer alabilir. Bu bak mdan büyük ünlü uyumuna kal nl k-incelik ya da incelik-kal nl k uyumu da denilmektedir. yal n: üzüm (ü-ü), alt n (a- ) türemi : gözlükçülük (ö-ü-ü-ü), elek (e-e), aç (a- ), ba kan (a-a) çekimli: evimizden (e-i-i-e), kap s na (a- - -a)
Kimi Türkçe sözcükler (anne, elma, hangi, inanç, kuzey), kimi yabanc sözcükler (asil, biyoloji, kibar, istasyon...) ile, ön (ince) ünlülü ve tek biçimli -ken (gelir-ken, al rken), -k (dünkü, yar nki ), -leyin ( ö -leyin, ikindi-leyin, ak am-leyin, sabah-leyin), -giller (gül-giller, as-lan-giller...) gibi ekler, art (kal n) ünlüyle ba layan Türkçe sözcüklerde büyük ünlü uyumuna uymaz; tek biçimli imdiki zaman eki -(I)yor da (al yor, bak yor, geliyor, inceliyor) ön (ince) ünlülü Türkçe sözcüklerle çekime girince büyük ünlü uyumu d nda kal r. Bile ik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
SLAYT 50 Ba l k Küçük ünlü uyumu: Bu uyum da birden çok heceli yal n, türemi ve çekimli sözcüklerde görülür. Dudaklar n ald biçime göre betimlenen düz (/a/, /e/, / /, /i/) ve yuvarlak (/o/, /ö/, /u/, /ü/) ünlülerin sözcük içindeki dizili inde gerçekle ir. Türkçe bir sözcü ün ilk hecesinde düz ünlü varsa, sonraki hecelerde de düz ünlüler bulunur; ayn ekilde ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü varsa, sonraki hecelerde de ancak "dar-yuvarlak" (/u/,/ü/) ve/veya "düz-geni " (/a/, /e/) ünlüler bulunabilir. “Düzlük-yuvarlakl k uyumu” da denir. yal n: oda (o-a), yürek (ü-e), üzüm (ü-ü)...
türemi : uykucu (u-u-u), görü (ö-ü), öte (ö-e), yorumlamak ( o-u-a-a) çekimli: oyunculardan (o-u-u-a-a), gözüme (ö-ü-e), yürümü ler (ü-ü-ü-e)... Türkçe'de kimi öztürkçe sözcükler (avuç, kavurma, savunmak, ya mur gibi), kimi yabanc sözcükler (antoloji, patron, horoz, oför...), tek biçimli -(I)yor eki (geliyor, al yorlar), küçük ünlü uyumuna uymaz. Bile ik sözcüklerde de küçük ünlü uyumu aranmaz. SLAYT 51 Ba l k B) Ünsüz uyumu.- Sözcüklerin çekim ve türetiminde de ünsüz sesler aras nda çe itli aç lardan bir uyum söz konusu olur. Ünsüz uyumu da bir tür ses benze mesi olay d r. Ünsüz uyumunda ünsüzlerin ötümlü ve ötümsüz olu lar belirleyicidir. E er sözcü ün taban (kök ve/veya gövdesi), ötümsüz bir ünsüzle (/ç/, /f/, /h/, /k/, /p/, /s/, / /, /t/) bitiyorsa, getirilecek ekin ötümsüz ünsüzle ba layan biçimi seçilir. E er taban, bir ünlü ya da ötümlü ünsüzle (/b/, /c/, /d/, /g/, / /, /j/, /l/, /m/, /n/, /r/, /v/, /y/, /z/) bitiyorsa, getirilecek ekin ötümlü olan biçimi al n r. Sözgelimi bulunma durumu eki –DA, ötümsüz ünlüyle biten tabanlara -ta,-te (kat-ta, üç-te...), ötümlü ünlüyle biten tabanlara -da,-de biçimleriyle (yol-da, ev-de...) eklenir. Bunun gibi -GI yap m eki de ötümsüz ünlüyle biten tabanlara -k , -ki, -ku, -kü ( bas-k , bit-ki, co -ku, küs-kü), ötümlü ünlüyle biten tabanlara -g ,-gi,-gu,-gü biçimleriyle (al-g , bil-gi, ol-gu, öv-gü ) ulan r.
SLAYT 2 Ba l k C) Ünsüz-ünlü uyumu.- Türkçe sözcüklerde ünlülerin ön=ince ve art= kal n olu u söz zincirinde ünsüzlerin sesletimini de yak ndan etkilemektedir; ünsüzler de ünlüler gibi ince ve kal n olarak söylenmektedir; böylece ünsüzlerle ünlüler aras nda da bir uyum gerçekle mektedir:
/k/ ön: kil, kel, iki, yek, tek... /k/ art: kal, k l, yaka, yok... /g/ ön: gel, gez, giy... /g/ art: gam, g rtlak, gonca... /l/ ön: bil, bel, gel, il... /l/ art: dal, yol, bul... Uyar : Özellikle çokheceli yabanc sözcüklerin sonseslerindeki (bazen içseslerindeki) öndamaks l /g/, /k/, /l/ ünsüzleri, ön=ince ünlüyle ba layan bir eki seçer: saat->saat-i, dikkat-> dikkat-i, usul-> usul-ü, kalp-> kalb-i, vals-> vals-i...
SLAYT 53 Ba l k
UYGULAMA Al t rma 1: A a daki Nasrettin Hoca f kras nda (Eyyüb’ün p olmas nda) hangi sesbilimsel özellikler göze çarpmaktad r? “Nasrettin Hoca, bir gün camide vaaz veriyormu . akac l tutmu . Cemaate öyle seslenmi : - Ey cemaat, o lunuz olursa sak n ad n “ Eyyüb” koymay n. Çünkü halk n dilinde söylene söylene “ p” olur.
SLAYT 54 Ba l k
Al t rma 2: A a daki sözcüklerde görebildi iniz ses de i melerini aç klay n z. Örnek: bekliyor SLAYT 55 Ba l k Al t rma 3: A a da konu urken yanl söylenen kimi sözcükler bulacaks n z. Bu sözcüklerin do ru söyleni ini önce dil duygunuza dan arak, sonra da sözlüklere bakarak do rusunu yaz n z. Uyar : (:) imi uzun ünlüyü / heceyi gösterir. Amarika /amarika/ defile /defi:le/ demokrasi /demokra:si/ diger /di:ger/ hakem /ha:kem/ lider /li:der/ rakip /ra:kip/ miting /mi:ting/ panaroma/panaroma/ makosen /makosen/ SLAYT 56 Ba l k Al t rma 3: Radyo dinlerken, televizyon, sinema, tiyatro oyunu izlerken kula n za çarpan söyleyi ve vurgu yanl lar n saptay n, do rular yla birlikte yaz n. SLAYT 57 Ba l k YAZIM B LG LER Kimi Sözcüklerin ve Eklerin Yaz l -‘ile’ sözcü ünün yaz l : Tümce içinde çe itli anlamsal görevler üstelenen ‘ile’ ba lac , kendisinden önce gelen sözcü e biti ik yaz ld gibi ayr da yaz labilmektedir. Biti ik yaz ld nda ekle ir ve ses uyumlar na uyarak -la/-le biçimini al r: ev ile>evle, otobüs ile>otobüsle, uçak ile> uçakla, b çak ile>b çakla gibi.Ünlüyle biten sözcüklere eklendi inde, ba ndaki ‘i’ ünlüsü ‘y’ ünsüzüne dönü ür: annesi ile>annesiyle, dünya ile>dünyayla, çevresi ile> çevreyle, kendi ile>kendiyle, ordu ile >orduyla gibi. SLAYT 58 Ba l k: -‘imek’ eyleminin çekimli biçimleri “idi, imi , ise ve iken”in yaz l : Türkçede ‘imek’ eylemi bugün idi, imi , ise, iken biçimlerinde görülür. Eskiden önceki sözcükten ayr yaz l rd ; özellikle Yaz Devriminden sonra önceki sözcü e biti ik yaz lmas kuralla maya ba lad , bu durumda da ses uyumlar na uydu u için yaz l nda de i iklikler ortaya ç kt . Örn. güzel idi>güzeldi, güzel imi >güzelmi , güzel iken>güzelken; çal kan idik>çal kand k, çal kan imi iz>çal kanm z, çal kan isek>çal kansak, çal kan iken>çal kanken; anlar idim>anlard m, anlar imi im> anlarm m, anlar isem>anlarsam, anlar iken>anlarken gibi. UYARI: “iken” birimi ünlüyle biten sözcüklere eklenirken ba ndaki ‘i’ ünlüsü ‘y’ ünsüzüne dönü ür: sokakta iken>sokaktayken gibi. Ayr ca –ken biçiminde ekle ince tek biçimli duruma gelir, kal n ünlülü sözcüklerde uyuma girmez. SLAYT 59 Ba l k: -‘-ki’ ekinin yaz l : Eklendi i ad soylu sözcü e ‘orada bulunan, o eyde olan, oraya ait olan; o kimseye ait olan’ anlam katan -ki eki, sözcü e biti ik yaz l r. Örn. dün-kü (gazete), bugün-kü (haberler), yar n-ki (randevu), öbür-kü (ev), öte-ki (çocuk), evde-ki (çanta), sokakta-ki (adam); gibi. Ad llarla kurulan kimi öbeklerde, tamlanan dü er, -ki eki onun yerine geçip “sahip olunan eyi, kimseyi” belirtir: senin arkada n >seninki, benim e im>benimki, bizim arabam z>bizimki gibi. UYARI: ‘-ki’ ekinin yaln zca iki biçimi vard r:-ki, -kü. Bu nedenle kal n ünlülü sözcüklerde uyuma girmez. SLAYT 60 Ba l k: -‘ki’ ba lac n n yaz m : ‘ki’ sözcü ü ba laç oldu u için hiçbir sözcükle biti mez, ayr yaz l r. Öyle sevindim ki bilemezsin. Sen ki beni en iyi tan yan birisin, bunu nas l söylersin? Bir bela ki anlat l r gibi de il. Çocuklar niçin aya a kalkt n z? Ders bitmedi ki… UYARI: ‘ki’ ba lac kimi sözcüklerle kal pla arak bile ik yaz l r. Örn. belki, halbuki, mademki, me erki, oysaki, sanki…Ayr ca çünkü örne inde ek gibi ünlü uyumuna uyar. SLAYT 61 Ba l k: ‘-de’ ekinin yaz l : Bulunma durumu eki -de, sözcüklere biti ik yaz l r; ses uyumlar na göre dört biçimi vard r: -da, -de, -ta, -te: araba-da, ev-de, sokak-ta, yürek-te… UYARI: Bu ek özel adlara getirildi inde kesme imiyle ayr l r: Ahmet’te, Sivas’ta, stanbul’da, Hakkâri’de… ‘de’ ba lac n n yaz l : ‘de’ ba laç oldu u için önceki ve sonraki sözcükten ayr yaz l r; önceki sözcü ün ünlülerinin kal n ve ince olu una göre de da ve de biçimine girer. Evde de kalabilirsin, tiyatroya da gidebilirsin. Ben de sizinle gelebilir miyim? SLAYT 62 Ba l k: ‘mi’ (m , mi, mu, mü) soru ekinin yaz l : Tümcelere soru kavram katan ‘mi’ eki, kendinden önce gelen sözcükten ayr yaz l r. Ünlü uyumlar na göre dört biçimi vard r: m , mi, mu, mü. Evde yemek var m ? Eve vaktinde dönebildiniz mi? En çok sevdi in kent stanbul mu? Yeni aç lan sergiyi gördünüz mü? Çekimli eylemlerde mi soru ekinden sonra gelen ki i ve zaman ekleri biti ik yaz l r: Beni tan yor musunuz? Biraz buraya gelir misin? Bu ak am sinemaya gidecek miyiz? UYARI: imdiki zaman ekiyle çekimlenmi eylemlerde, ünlü uyumu gere i ekin yaln zca mu biçimi kullan l r: Geliyor mu?* Al yor musunuz?* Okuyor musun? SLAYT 63 Ba l k: Eylemliklerin (fiilimsilerin) yaz l : -ma/-me ekiyle kurulan eylemliklere -i/-e ekleri getirilirse araya ‘y’ ünsüzü girer: gelme-y-e, alma-y-a, duyma-y- , dinleme-y-i gibi. SLAYT 64 Ba l k: UYGULAMA Al t rma 1: A a daki ki ba laçl cümlelerin hangisinin yaz l do rudur? A) O kadar güzelsinki … B) Hava öyle s cakki bay laca m. C) Sanki cennetteyim. D) De il mi ki o bana yalan söyledi, her ey bitti. E) Bana demi tinki, sen buralarda duramazs n. SLAYT 65 Ba l k: Al t rma 2: A a daki de ba laçl cümlelerin hangisinin yaz l do rudur? A) Bu kadarda olmaz art k. B) Senide götürmek istiyorum tatile. C) Bende senin de bir kitab n vard . D) Sende, bende, oda o gün çok ne eliydik. E) Ders bitsinde gidelim diyorduk. SLAYT 66 Ba l k: Al t rma 3: A a daki konu ma metninde kimi yaz m yanl lar yap lm t r. Bunlar bulup düzeltiniz. Hastahane santral n n telefonu çald . Arayan ya l bir han m idi. Çekingen bir ses ilen sortu: - Bir hastan n durumu hakk nda bilgi verebilecek biriyle görü mem mumkün mü? - Ben size yard mc olay m tatl teyzecim. Hastan n ad ve oda numrasi nedir? Ya li han m yorgun ve titrek sesiynen soyledi: - Halime kaya. Oda numarasi 302. - Siz birkaç dakka hatta kalin, ben hem iresinden durumunu ögreniyim. Bir kaç dakka sonra santral memuresi telefona geldi: - Haberler eyi teyzecim. Hem ire bana Halime han m n durumunun gayet iyi oldu unu söyledi. Tansiyonu ve kalbi çok iyi imi ve doktoru Sami Bey onu sal günü taburcu etmeyi dü ünüyormu . - Sa olun, ne güzel haberler verdiniz. Öyle endi eleniyordum ki! Allah razi olsun evlad m. - Bir ey degil teyzecim. Halime han m kiz n z mi oluyor? - Yok evladim, Halime Kaya benim... Hiç kimse bana bir ey söylemiyor ki!.. MALTEPE ÜN VERS TES MESLEK YÜKSEKOKULU Uzaktan E itim: Türk Dili 1 Haz rlayan ve sunan: Ö r. Gör. Yusuf ÇOTUKSÖKEN 6. BÖLÜM ( 11. ve 12. HAFTA) Kente göç ve kentle me olgusu… çerik: * Bu bölümde kent, kente göç ve kentle me olgular üzerine metinler okunup tart lacakt r. * Yaz l anlat m n a amalar üzerine bilgi verilecek. * Konulu yazma planlar haz rlanacakt r. *Dil bilgileri: Türkçede vurgu, ton, durak. *Yaz m bilgileri: ki, de, ile sözcüklerinin yaz m ; kimi eklerin yaz m SLAYT 1 Ba l k: Birlikte dü ünelim Birlikte dü ünelim * Köyde mi, yoksa kentte mi ya amak istersiniz?Niçin? (10 dakika kadar) SLAYT 2 Ba l k: Ön-haz rl k Ön-haz rl k *A a daki an -öyküyü okuyup de erlendirelim: DE ER VERMEK... Bir gün New-York'ta bir grup i arkada , yemek molas nda d ar ya ç kar. Gruptan biri, K z lderili'dir. Yolda yürürken insan kalabal , siren sesleri, yoldaki i makinelerinin ç kard gürültü ve korna sesleri aras nda ilerlerken, K z l-derili, kula na c rc rböce i sesinin geldi ini söyleyerek c rc rböce ini aramaya ba lar. Arkada lar , bu kadar gürültünün aras nda bu sesi duyamayaca n , kendisinin öyle zannetti ini söyleyip yollar na devam eder. Aralar ndan bir tanesi inanmasa da, onunla aramaya devam eder. K z lderili, yolun kar taraf na do ru yürür, arkada da onu izler. Binalar n aras ndaki bir tutam ye illi in aras nda gerçekten bir c rc rböce i bulurlar. Arkada , K z lderili'ye: "Senin insanüstü güçlerin var. Bu sesi nas l duydun?" diye sorar. K z lderili ise; bu sesi duymak için insanüstü güçlere sahip olmaya gerek olmad n söyleyerek, arkada na kendisini takip etmesini söyler. nsanlar n h zl h zl yürüdükleri kald r ma geçerler. K z lderili cebinden bir adet madeni para ç kar r, sa ba parma ile i aretparma aras na s k t r p kald r mda yuvarlar. Birçok insan, madeni para sesini 1 duyunca önce sesin geldi i tarafa bakar, sonra da paran n kendilerinden dü üp dü medi ini anlamak için ceplerini yoklamaya ba larlar. K z lderili, arkada na dönerek: "Önemli olan,” der, “ nelere de er verdi in ve neleri önemsedi indir. Her eyi ona göre duyar, görür ve hissedersin." Birlikte yan t arayal m: - Bu an -öykü yo un ve zorlu kent ya am nda neleri yitirdi imizi hat rlat yor?... SLAYT 3 Ba l k: Köyden kente… Anlama-Kavrama Türkiye’nin 1950’den beri yo un biçimde köyden kente göç olgusunu ya ad n biliyoruz. imdi yazar-öykücü Mustafa Kutlu’nun bu konudaki yaz s n okuyup de erlendirelim. (Metni sesli okurken, sözcükleri do ru ve anla l r biçimde seslendirelim, vurgulara ve duraklara özen gösterelim. Bu arada önemli buldu umuz cümlelerin alt n çizelim.) SLAYT 4 Ba l k: KÖYDEN ND M EHRE- Mustafa KUTLU Tar m Bakan m z' n verdi i bilgiye göre son y llarda köylü nüfusu azalarak yüzde 30'un alt na inmi . Bu habere sevinenler olacakt r. Onlar Türkiye'nin selâmete kavu mas n “köylülükten kurtulu ”ta görenlerdir. Bu görü e göre köylüler “köylülükten kurtulup” ne oluyorlar, herhalde (!) ehirli oluyorlar. Haberi endi e ile kar layanlar da olacakt r. Onlar “geldiler her taraf kaplad lar, her yeri berbat ettiler” diyenlerdir. Ba bakan m z da endi eli olmal ki “ stanbul'da vize” sözünü söyledi ve epeyce tart maya sebep oldu. Ortalama bir tarih ile bundan elli sene önce ba layan “köyden ehre göç” olay nda (i in iktisadi, kültürel, sosyal vb. sebepleri çok i lendi, incelendi, bunlar bir yana) köylüler epeyce h rpalanm t r. SLAYT 5 Ba l k: Konu malar , oturup-kalkmalar , yeme-içmeleri, âdet ve ananeleri, giyim- ku amlar mizah konusu edilmi ; safl klar ile dalga geçilmi tir. Onlar içine alacak, misafir edecek, onlarla dayan ma sa layacak mahalleler ise o y llarda y k lmak üzeredir. Yap-satç lar, ehirli ahali ve yöneticiler “rant” pe indedir. Uzun süren ve hâlâ sürmekte olan bu “rant kavgas ” ehirlerimize “çarp k” bir hüviyet kazand rm t r. Çarp kl k zamanla o hale geldi ki, içinden ç k lmaz bir sorun oldu. ehre inen köylü yapayaln z idi. Ona ba n sokacak bir ev, çal acak bir i verecek ne bir kimse ne bir kurulu vard . O da kendi ba n n çaresine bakt , 2 gecekondusunu in a etti. Ard ndan hastaland nda bir yudum su verirler diye hem ehri derneklerine veya bir cemaata kat ld . Köylü ehre inmi ti ama hâlâ köylü idi. imdi de öyledir. Ülkenin yüzde 30 köylü nüfusuna yüzde 30 da ehirdeki köylüyü ilave etmek laz md r. SLAYT 6 Ba l k: Bu arada beklenen sanayile me gerçekle memi , montaj a amas nda kalm , hizmet sektörü yerinde saym , istihdam kendili inden bir istikamet tutturmu ; pazarc l k-i portac l k vb. gibi i ler yayg nl k kazanm t r. ehre inen köylü (inmek fiili oldu una göre yüksekçe bir yerden geliyor, da dan olmas n) böylece kendine yeni bir ya ama alan , yeni bir güvenlik alan , yeni bir kültür, yeni bir ya am tarz kurdu. ('Arabesk'in do u u). Gelip geçen bütün hükümetler, yönetimler ülkenin bu en önemli meselesine gereken itinay göstermedi, çözüm üretmedi. Böylece iki as rd r alafranga ve alaturka olmak üzere bir gövdede iki ba l ya ayan ehir toplumuna bir üçüncü ba ilave oldu. Mesele giderek karma k bir hal al yordu. Öyle bir hal ki bat l ölçülerle bunu analiz etmeye kalkan bütün akademisyenler yan lmaktan kurtulamad . SLAYT 7 Ba l k: Geçen zaman içinde göç göçlükten ç kt , bir sel olup akt ve bütün metropolleri i gal etti. Herhangi bir disiplin, gelenek, denetim, e itim görmedi i için “ba na buyruk” hale geldi. Öyle ki ilk ku a n torunlar art k dedelerini tan m yor. Asayi ( u günlerde metropollerde suç oranlar n n alabildi ine artt gözlem- leniyor) meselesinin temelinde elli y ld r süren ihmalin do urdu u hercümerç yatmaktad r. Peki, bir çözüm var m , bir geriye dönü , bir ferahl k penceresi? Bana sorarsan z 1983'te ülkenin bütün ormanlar n turizm yat r mlar na açan zihniyet bunun yerine “tar ma dayal sanayi-organik tar m”a a rl k verseydi manzara epeyce de i ecekti. Nas l? Bir örnek: Bu y l Türkiye'nin üretti i kaliteli kiraz n tamam ngilizler taraf ndan henüz ürün yeti me-den sat n al nm t r. Türkiye d ar ya vida, c vata satarak geçinmek zorunda de il. Kiraz daha çok ka-zand r yor ve çevre kirlili i yapm yor. Ba m za ne geldiyse “kiraz küçümseme”den gelmi tir, inan n. Türk insan r zk n aramak için sveç'ten Libya'ya kadar nerede i varsa gitti. Çileye yatk nd r ve çal kand r. Kendi köyünde kendini geçindirecek, çoluk-çocu unun istikbalini ayd nl k k lacak hayat artlar n bulsa gurbete ç kar m ? Mesele köylüde ve köylülükte de il yönetimin elindedir. Elli y ld r bu böyledir. Umar z bir elli y l daha sürmez. (Yeni afak gazetesi, 28 Mart 2007) 3 SLAYT 8 Ba l k: Anlama-kavrama sorular (Bu bölümde bu metinle ilgili sorular haz rlama görevini size veriyoruz. imdi 4 soru haz rlayacaks n z. lk iki soru, metnin kavranmas na ili kin olmal . Son iki soru da bu metinden yola ç karak tart ma yaratacak sorular biçiminde kurulmal d r.) 1)…………………………………………………………………………………… 2)…………………………………………………………………………………… 3)…………………………………………………………………………………… 4)…………………………………………………………………………………… SLAYT 9 Ba l k: B LG LENME =>YAZILI ANLATIM “ yi yazmak, ayn zamanda iyi dü ünmek, iyi hissetmek ve iyi ortaya koymakt r. “ -Buffon Tart al m: Niçin yaz yorsunuz? Herkesten de i ik bir yan t al nacak.. Niçin yaz yorlar? Denemeci Nermi Uygur bak n bu konuda neler söylüyor:”... durumlar zorlad için yaz yorum; topluma hizmet etmek için yaz yorum; bo almak için, korkular mdan s yr lmak için, geçmi i a mak için, türde leri e lendirmek için, co kular m yitirmemek için, insanc klara bir eyler ö retmek için, oyunu sevdi im için, k t r atmaktan ho land m için, ho uma gitti i için, mutlu olmak, mutlu etmek için, can m s k ld için, çok zaman m oldu u için, az geli mi li i a mak için, çok geli mi li in yan etkilerini hafifletmek için, çeli kilerimi örtmek için, çeli kilerimi de mek için, ba kalar n sevdi im için, iç gerginli imi az c k gidermek için, her eyi sevdi im için,her eyden tiksindi im için, benden bir eyler kals n dile imden, gizemlerimi ayd nlatay m diye, Tanr y yüceltmek için... yaz yorum.”(Denemeli- Denemesiz, 1999:16-18) SLAYT 10 Ba l k: Yaz l anlat m t pk sözlü anlat m gibi bir al kanl k, bir beceri i idir. Etkili ve güzel yazma al kanl edinmek de bir süreç gerektirir, bir dizi deneme yazmaktan geçer. Ba lang çta hiçbir yazma denemesi tam da istedi imiz gibi olamaz. Yaza yaza bir ustal k kazan l r. Önemli olan, yazma al kanl edinmektir. Yazma, her eyden önce bilgi edinmeyi gerektirir. Çünkü U ur Mumcu'nun dedi i gibi "bilgi sahibi olunmadan fikir sahibi olunamaz." Bunun da ba nda bilgi kaynaklar na ula ma gelir. Bilgi kaynaklar m z da, kitap, gazete, dergi gibi bas l araçlar, televizyon, radyo, internet gibi görsel araçlardan olu ur. Bunlar n yan s ra 4 ya ad klar m z, dinledi imiz konu malar, izledi imiz filmler, tiyatro oyunlar , gözlemlerimiz bize çe itli konularda bilgiler verir. SLAYT 11 Ba l k: YAZMA A AMALARI ya da MET N OLU TURMA SÜREÇLER imdi YAZMA A AMALARI’n s rayla gözden geçirelim: - Konu seçimi: Yazma eyleminin ba nda yazma konusunun seçimi gelir. Hangi konularda yaz yazabiliriz? Bunlar çok çe itli olabilir. Örneklendirelim: Bilim, kültür, toplum, edebiyat, dil, çevre sorunlar , sava lar, bencillik, cömertlik, do a, teknoloji … olabilir. Konu bize haz r olarak verilebilir ya da biz konuyu kendi özgür irademizle seçebiliriz. SLAYT 12 Ba l k: - Konunun s n rland r lmas : Seçti imiz ya da bize seçilmi olarak verilen bir konuyu öncelikle s n rland rmam z gerekir. Örne in “YOLSUZLUK” konusunu alal m. Bu çok geni bir konudur. Bunu çe itli biçimlerde s n rland rabiliriz: “Türkiye’de yolsuzluklar n yol açt ekonomik ve ahlaksal sorunlar”, “Yolsuzluklarla mücadele edebilme yollar ”, “Yolsuzluklar n kökeni, sonuçlar ” “Yolsuzluklar ve siyaset ili kisi” gibi. SLAYT 13 Ba l k: -Amac n, bak aç s n n, anadü ünce ile yandü üncelerin saptanmas : Bu s n rland rmadan sonra amac m z n ne oldu unu saptamal y z. Amac m z bilgi vermek, yeni bir durumu aç klamak, bir görü ü tart mak ve kendi dü üncemizi savunmak vb olabilir. Bak aç m z, seçti imiz konuya hangi aç dan yakla aca m z saptar. Bak aç m z yararc , uyar c , toplumcu, bireyci, iyimser, kötümser... olabilir. Sözgelimi trafik olgusuna sürücü, trafik polisi, yolcu, ekonomist, yol uzman ... bak aç lar ndan yakla abiliriz. Amac m z ve bak aç m z, anadü üncemizi ve anadü üncemizi destekleyecek yan- dü üncelerimizi de belirler. Anadü ünce bizim yaz m z n içine sindirdi imiz, okura iletmek istedi imiz temel dü üncedir. Metinde anadü ünceyi paragraflardan birinde verebilece imiz gibi, okurdan metni okuduktan sonra ç karmas n da bekleyebiliriz. Anadü ünceler yandü üncelerle desteklenmek durumundad r. Bu bak mdan yandü- üncelerin anadü ünceyi destekleyecek biçimde metne yay lmas da özel bir önem ta r. SLAYT 14 5 Ba l k: -Planlama: Amac m z da belirledikten sonra bu konudaki bilgilerimizi ve kendi dü üncelerimizi önce herhangi bir s ra gözetmeden da n k bir biçimde alt alta yazabiliriz. S ra bu bilgileri ay klamaya ve s ralamaya gelir. te bu noktada giri - geli me-sonuç bölümlerinden olu an bir plan haz rlamaya giri iriz. Ay klad m z bilgi ve dü ünceleri belli bir düzen içinde G R -GEL ME-SONUÇ bölümlerine da tarak plan m z olu tururuz. Plan haz rlamada ve yazmada çe itli yöntemler kullan l r: Her paragrafta anlat lanlar k sa tümcelerle yazma (Örne in " Yolsuzluk, bir görevi, yetkiyi kötüye kullan p kendine ç kar sa lama anlam na gelir"), Her paragrafta anlat lanlar tamlama biçiminde yazma (Örne in "Yolsuzlu un tan m"), Her paragrafta anlat lanlar soru biçiminde olu turma (Örne in "Yolsuzluk ne demektir?"). Metnin yazar , plan n bu yöntemlerden birini seçerek olu turabilir. SLAYT 15 Ba l k: Bir ki Örne i Birlikte Haz rlayal m. Konu: Yolsuzluk Konunun s n rland r lmas : “Türkiye’de yolsuzluklar n yol açt ekonomik ve ahlaksal sorunlar” Amaç: Yolsuzluklar konusunda halk bilgilendirmek, dü ündürmek, çözüm üretmeye yöneltmek. Bak aç s : Gerçekçi, nesnel ve iyimser bir bak aç s benimsenmi tir. Anadü ünce: Türkiye’de yolsuzluklar, hem yasal önlemlerle hem de halk n deste i al narak ortadan kald r labilir. Yandü ünceler: Yolsuzluklar bir halk n gelece ini tehlikeye dü ürür.* htiyaçlardaki a r doyum iste i yolsuzluklar kamç lar.* Yoksulluklar yolsuzluklara zemin haz rlarlar. SLAYT 16 Ba l k: Planlama: G R : Türkiye’de yolsuzluklar n son dönemlerde artmas nas l aç klanabilir? Bunlar en çok hangi alanlarda yo unla m t r? GEL ME: Yolsuzluklar n ülkemizde yol açt ekonomik sorunlar nelerdir? Bu konuda en a r fatura hangi alanlarda ya anm t r, ya anmaktad r? Bu a r fatura Türkiye’ye neler kaybettirmi tir? Yolsuzluklar n sadece ekonomik de il 6 birtak m çok ciddi ahlaksal sorunlar yaratt da bir gerçek. Buna toplumdan hangi örnekler verilebilir? Türkiye’de durum özellikle demokrasimiz aç s ndan çok mu kritik? Çözüm konusunda, devlete/siyasete, resmi kurumlara ve sivil toplum kurulu lar na, halka, tek tek bireylere hangi görevler dü mektedir? SONUÇ: Halk n deste i al nmadan niçin yolsuzluklar n önüne geçilemez? SLAYT 17 Ba l k: imdi de bir özdeyi i yazma konusu yapal m ve bu konuda bir plan haz rlayal m. Seçti imiz özdeyi u:* Bir önyarg y yok etmek, atomu parçalamaktan daha zordur.- Einstein Konu: Önyarg Konunun s n rland r lmas : “Önyarg lar n yarataca sorunlar ve ortadan kald r lmas ” Amaç: Önyarg lar n yaratt tehlikeli sonuçlar konusunda halk bilgilendirmek, dü ündürmek, çözüm üretmeye yöneltmek. Bak aç s : Gerçekçi, nesnel ve iyimser bir bak aç s benimsenmi tir. Anadü ünce: Zor da olsa önyarg lar ortadan kald rmak için her türlü ak lc , tutarl , sa duyulu, bilimsel çabay göstermelidir.. Yandü ünceler: Önyarg lar , hayat m z biçimlendirmektedir.* Önyarg lar da birer deney sonucu ortaya ç km t r, ama her zaman do rular göstermez.* Tutucu toplumlarda önyarg lar belirlecidir.* Ak l, sa duyu, bilimsel çal malarla önyarg lar ortadan kald r labilir.. SLAYT 18 Ba l k: Planlama: G R : Önyarg nedir? Sizin önyarg lar n z var m ? Ya amda sizi etkileyen önyarg lardan bir iki örnek verir misiniz? GEL ME: Önyarg lar nas l olu ur? Ne gibi yararlar ve zararlar vard r, toplumsal ya amda? Önyarg lara göre hareket etmenin yaratt zararlar örneklerler anlat r m s n z? Önyarg larla mücadele edilebilir mi? Kimler (hangi ki i ve kurumlar) bu mücadeleyi yapabilir? Bu mücadelelerden sonuç almak neden zordur? Bu mücadelede en büyük yard mc lar m z nelerdir? Bu konudaki ba ar l çal malardan örnek (tarihsel ya da güncel) verebilir misiniz? SONUÇ: Önyarg lardan s yr lman n kazan mlar neler olabilir? SLAYT 19 Ba l k: 7 -Yazma a amas : , yazma a amas na gelmi tir. Bu konuda öncelikle yaz kâ d m z n düzenini konu mal y z: Ö renci, Ödev, s nav vb kâ tlar n sol üst kö esine ad n soyad n , s n f n , numaras n ; sa üst kö esine günün tarihini yazar, Bu bilgilerin birkaç sat r alt na ortalama olarak yaz n n ba l n yazar, Yaz yla ba l k aras nda 2 sat r bo luk b rak r, Kâ d n sol kenar nda 3, sa kenar nda 2 cm bo luk b rak r, Paragraflara öbür sat rlardan 1,5 cm içerden ba lar, Paragraflar aras nda iki sat r bo luk b rak r, Sözcükleri do ru ve e it aral klarla yazar, Sat rlar aras nda e it bo luk b rak r, Harfleri ayn boyda ve ayn yönde yazar, Düzgün ve okunakl elyaz s yla yazar, Birkaç sayfadan olu an yaz lara sayfa numaras verir (her sayfan n alt na tam ortaya; her sayfan n tam üstüne/ikinci sayfadan ba layarak; sayfan n sa üst kö esine). SLAYT 20 Ba l k: Dü ünceyi temellendirme yollar : Yazma a amas nda karar verece imiz bir konu daha vard r. O da dü üncelerimizi temellendirirken hangi yollar kullanaca m z bilmektir. Bunlar da tan mlama, örnekleme, kar la t rma, tan k gösterme ve al nt yapma, istatistiklerden yararlanma'd r. Uyar : Sonraki Bölümlerde ayr nt l olarak ö renece iz. SLAYT 21 Ba l k: Anlat m biçimini seçme: Yazma a amas nda anlat m biçimimizi seçmemiz de önemlidir. Seçti imiz konuya göre bir ya da daha çok anlat m biçimi kullanabiliriz Ba l ca anlat m biçimleri de unlard r: aç klay c anlat m, tart mac anlat m, betimleyici anlat m, öyküleyici anlat m. Uyar : Sonraki Bölümlerde ayr nt l olarak ö renece iz. SLAYT 22 Ba l k: Yaz l anlat m dü üncelerin düzenlenmesine dayan r. Yazma a amas nda dü üncelerin belirli bir s raya göre düzenlenmesi büyük önem ta r. Yazarken k sa ve orta uzunluktaki tümceler kullanmak gerekir. Türkçe sözcüklerin seçimine önem vermek, konu tu umuz gibi yazmak, okuyucunun kolayca 8 kafas nda canland rabilece i örnekler sunmak, her zaman dikkat edece imiz özellikler aras nda yer al r. SLAYT 23 Ba l k: Yaz m ve noktalama: Her yaz da yaz m kurallar na uymak, yaz m (noktalama) i aretlerini yerli yerinde kullanmak, olmazsa olmaz ko ullardand r. Bunun için de iyi bir yaz m bilgisine sahip olmak gerekir. Bu konuda herhangi bir tereddüt do du unda da Yaz m K lavuzu’na bakmak en do ru yoldur. SLAYT 24 Ba l k: Denetim: Yazma a amas bittikten sonra yaz y üç yönden yeniden gözden geçirmek gerekir: a) Plana uygun bir yazma i lemi gerçekle tirilebildim mi? Yaz mda dü ünsel ve mant ksal tutarl l k (amaçl l k, bilgilendiricilik, kabul edilebilirlik, vd) gözetmi miyim? b) Tümcelerim anlam ve dilbilgisi aç s ndan do ru ve kabul edilebilir mi? c) Yaz m kurallar na uydum mu, yaz m imlerini (i aretlerini) yerli yerinde kulland m m ? Bu denetimi de yapt ktan sonra yaz m z, okunabilir bir yaz durumuna gelmi say l r. SLAYT 25 Ba l k: UYGULAMA Al t rma 1: A a da verilen konulardan birini seçiniz ve bu konuda yazma a amalar n da içeren bir plan haz rlay n z. Bu plana göre bir kompozisyon yaz n z. AÇGÖZLÜLÜK-AF-A LE-BA ARI- DÜ MANLIK-ENERJ -EVL L K- FUTBOL-GECEKONDU-GÜVEN- LET M-KIYAFET-KONUK- SEVERL K- KÖTÜMSERL K VE Y MSERL K- MESLEK SEÇ M - M LL YETÇ L K-MÜZ K-NAMUS C NAYETLER - ÖNYARGILAR- REKLAMCILIK-SA LIK-SORUMLULUK-YARDIMSEVERL K SLAYT 26 Ba l k: Al t rma 2: A a daki verilen özdeyi lerden birini seçiniz ve bu konuda yazma a amalar n içeren bir plan haz rlay n z. Bu plana göre bir kompozisyon yaz n z. * Sa l k gibi dost, hastal k gibi dü man, çocuk sevgisi gibi sevgi, açl k gibi ac yoktur. -Pançatantra * Suçludan öç almak adalet, onu affetmekse erdemdir. -Cami * Akl n üç belirtisi vard r: iyi dü ünmek, iyi söylemek, iyi yapmak. -Demokritos * Dünyada ba ar kazanman n iki yolu vard r: kendi akl ndan yararlanmak, ba kalar n n ak ls zl ndan yararlanmak. -La Bruyère 9 * Demokratik yönetimlerin temel ilkesi erdemdir. Bu erdemse, yurt ve yasa sevgisinden ba ka bir ey de ildir. -Robespierre * Bir insan n de eri, onun duygular n n, dü üncelerinin ve davran lar n n di er insanlar n hayat n iyile tirmeye ne kadar yönlendirilmi oldu una ba l d r. - Einstein * Moda öyle dayan lmaz, öyle çirkin bir eydir ki alt ayda bir de i tirmek zorunda kal r z. -O. Wilde * Dört ey, mutsuzluk ürünüdür: bilgisizlik, tembellik, kimsesizlik, baya l k. - Ferideddin Attar * Bir önyarg y yok etmek, atomu parçalamaktan daha zordur. - Einstein SLAYT 27 Ba l k: Al t rma 3: “Çarp k kentle me” konusunu tart al m. Tart ma sorular : 1) Kentle me nedir? Çarp k kentle me sözünden ne anl yoruz? 2) Türkiye’de en çok hangi kentlerde çarp k kentle me örnekleri görmek-teyiz? Dünyada ve Türkiye’de ba ar l kentle me örnekleri yok mu? 3) Çarp k kentle menin nedenleri nelerdir? (kent planlamas n n etkili olmay , göç, kaçak in aatlar, gecekondu yap m , denetimsizlik, siyasal kayg lar (genel ve yerel seçimler), kaçak in aatlara elektrik, su, do algaz verilerek özendirme, imar aff na ili kin yasalar, kaçak yap lar n zaman nda y k lmamas , vd) 4) Çarp k kentle menin yaratt sorunlar nelerdir? (do al çevre sorunlar , tarihsel-kültürel çevre sorunlar , sosyoekonomik sorunlar, vd) 5) Çözüm önerileriniz neler olabilir? (Yasal düzenleme, yeni imar plan , yasalar n ödünsüz uygulanmas , arsa üretimi, kentsel dönü üm projeleri, siyasi kayg lardan uzakla ma, sivil toplum kurulu lar n n deste i, vd.) SLAYT 28 Ba l k: ÖDEV: Gelecek hafta “Ayd n kimdir? Ne gibi i levleri vard r? Türkiye’de ayd nlar durumunu nas l de erlendiriyorsunuz? Gibi konular konu aca z. Yaz haz rl k yaparak gelmeye çal n. SLAYT 29 Ba l k: EK OKUMA BÜYÜK KENTE GELEN KÖYLÜLER- Cavit Orhan TÜTENG L Bugün köyden büyük kentlere do ru bir insan ak n var. Bu ak na kat lan köylüleri iki öbekte ele almak gerekir: Yorganlar ve heybeleriyle kente gelen ve tek amaçlar ekme ini kazanmak olan köylüler, büyük kentin olanaklar ndan yararlanarak insan gibi ya amak isteyen varl kl köylüler. 10 Geçim ko ullar n n a rla t bölgelerde köylüler, gündeliklerin yük-sek oldu unu duyduklar kentlere çal mak için gelmektedirler. Tarlalar n yetersizli i ve verimsizli i, köylerde geçim ko ullar n a rla t rmaktad r. Kurakl k, ürünlerin zarar görmesi, hayvan hastal klar gibi nedenler, güçlükleri daha da art r yor. Tar mdaki makinele me, geçimini el eme iyle kazanan yar c lar n büyük bir bölümünü göçe zorluyor. Bu nedenlerle köyden ayr lmak zorunda kalanlar, kente ak n etmekte, geçici olarak çe itli i lerde çal maktad rlar. Yolunu ve kolay n bulanlar, bir gecekonduya sahip olarak, köyle aralar ndaki ba kopar- maktad rlar. Bunun sonucu olarak kentin nüfusu artmakta, ama “kentli” say s de i memektedir. Çünkü kente gelenler, bir gece konduda oturarak köydeki ya ant lar n sürdürmektedirler. Kentin çekicili ine kap larak köyden ayr lan varl kl köylüler ise, ya ama ko ullar köye göre üstün olan kentlere, daha iyi bir ya am sürmek için yerle mek istiyorlar. Bu da, köylerden büyük kentlere göç sorununun ikinci bir yönüdür. imdi, u soru üzerinde dü ünmekte yarar vard r: Köyden kente göçün önlenmesine mi, yoksa düzenlenmesine mi çal lmal d r? Bu konuda de i ik görü ler ve konuya ba ka aç lardan bakanlar vard r. Bana göre, köyden kente göç do al kar lanmal , önlenmesine de il, düzenlenmesine çal lmal d r. Köylü- kentli nüfus oranlar Bat ülkelerinde bugünkü durumuna “Büyük Endüstri” olay n n etkisiyle ula m t r. Ekili ve dikili alanlar, artan nüfusa yetmeyince, bu insanlar, kente yönelmek isteyecek-tir. Bu durumda, endüstri bölgeleri kurarak, kente göçü bütün yurda e itçe yaymak gerekir. Böylece, bir yan dan gizli i sizlik ortadan kalka-cak, öte yandan da yeni i güçlerine endüstri kollar nda i bulunacak. Bu, üretim gücümüzü de art racakt r. SLAYT 30 Ba l k: KAÇAK TÜRK YE - Yalç n DO AN SADECE üç ilde, stanbul, Ankara ve zmir'de... Sadece bu üç ilimizdeki kaçak yap say s 3 milyon 793 bin 830!.. Bir ba ka hesaba göre, yap lar n yüzde 60' kaçak!.. Bu kadar kaçak yap olunca, bu kaçaklara göz yumulunca, her zaman, her türlü felaket kap da. Bu rakamlar devletin resmi rakamlar , Devlet statistik Enstitüsü verileri. 3 milyon 793 bin rakam n ba ka bir biçimde okumak da, mümkün. Gecekondu De il Daire ya da kat hesab na göre, kaçak say s daha da art yor. Bir binadaki daire ya da katlara ba ms z bölüm deniyor. Ba ms z bölüm üzerinden gidildi inde, yine sadece üç ilimizde 5 milyon 662 bin 433 kaçak ba ms z bölüm var. Üç ilden ayr , Türkiye genelinde il ve ilçelerdeki kaçak ba ms z bölüm say s ise 9 milyon 110 bin 436. stanbul, Ankara, zmir de dahil, tüm Türkiye'deki kaçak, yasaya ayk r , imar plan d ndaki bölüm say s dudak s rt c : 11 14 milyon 772 bin 869!..Kald ki, bunlar gecekondu filan de il!.. Yani, o tek göz, derme çatma, duvarlar kerpiç, dam teneke de il. Bildi imiz apartman bunlar!.. Yüzde 60 Kaçak Yine D E verilerine göre, Türkiye'de kaçak yap la ma oran yüzde 60'lar a yor. Hiç bir AB ülkesinde olmayan bir oran!.. Kaçak ve imar planlar na ayk r yap lar n herhangi bir do al felaket kar s nda dayan ks zl önde geliyor. te, hemen sel bas yor, kar yere indiriyor, v.s. Ama, onun ötesinde, belediyeler aç - s ndan kay p söz konusu. Ne emlak vergisi, ne parselasyon harc , ne plan ve proje tasdik harc , ne zemin açma izni, ne yap kullanma izin harc , ne i gal harc ödüyorlar. Dolay s yla, kaçak yap lara göz yuman belediyeler, ciddi gelir kay plar na u ruyor. Üstüne üstlük, hemen her seçim döneminde, imar aff !.. Yo un Kaçak Bölgeler Kaçak yap la man n kayna , göç. Göç alan illerde kaçak yap la ma çok yo un. stanbul, Ankara, zmir, Denizli, Mu la, Adana, Mersin, Bursa, Gaziantep, Diyarbak r ve Antalya ilk s rada. lginç olan, her siyasal iktidar, kaçak yap la man n önüne geçmek için, binlerce sayfal k nutuk at yor. Bunlar önlemek amac yla, hükümet programlar na cafcafl sözler yaz yor. Sonra?.. Sonras , sel bask n nda gördü ünüz gibi!. (Hürriyet, 19 a ustos 2004) SLAYT 31 Ba l k: stanbul’u Dinliyorum stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal ; Önce hafiften bir rüzgâr esiyor; Yava yava sallan yor Yapraklar, a açlarda; Uzaklarda, çok uzaklarda, Sucular n hiç durmayan ç ng raklar ; stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal . stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal ; Ku lar geçiyor, derken; Yükseklerden, sürü sürü, ç l k ç l k. A lar çekiliyor dalyanlarda; Bir kad n n suya de iyor ayaklar ; stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal . stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal ; 12 Serin serin Kapal Çar ; C v l c v l Mahmutpa a; Güvercin dolu avlular. Çekiç sesleri geliyor doklardan, Güzelim bahar rüzgâr nda, ter kokular ; stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal . stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal Ba nda eski âlemlerin sarho lu u, Lo kay khaneleriyle bir yal ; Dinmi lodoslar n u ultusu içinde stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal . stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal ; Bir yosma geçiyor kald r mdan; Küfürler, ark lar, türküler, laf atmalar. Bir ey dü üyor elinden yere; Bir gül olmal ; stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal . stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal ; Bir ku ç rp n yor eteklerinde; Aln n s cak m , de il mi, biliyorum; Dudaklar n slak m , de il mi, biliyorum; Beyaz bir ay do uyor, f st klar n arkas ndan Kalbinin vuru undan anl yorum; stanbul’u dinliyorum. Orhan Veli KANIK * Bu iir üzerine bir ele tirel deneme yazmak ister misiniz? SLAYT 32 Ba l k: Toprak Kovgunlar Kemal ATE Emin, geçinemeyip terk ettikleri köylerini dü ünüyordu. 0 y llar birçok insan babaevinden ayr lm , kendi ba na bir i tutmaya ba lam t . Kimi yumurtac l k yap yor, kimi tavukçuluk, kimi bak rc l k. Herkes çerçili e ba lam t , herkes bir ey al p sat yordu. Toprak doyurmuyordu insanlar . Y llard r atalar n doyuran toprak, “Art k sizi doyuramam, b rak n yaka-m ” diyordu. Onlar da b rakm lard . Ba ka ne yapabilirlerdi ki? Zorla güzellik olmaz. Vermiyor i te toprak! Harman sonu elleri bo dönüyorlar, ektikleri tohumu bile alam yorlard . Bir y l çal didin, ek biç, sonunda da bo çuvallarla dön evine. Yüzlerinden dü en bin parça oluyordu köylülerin. Her hasat sonu toprak, bu ac gerçe i yüzlerine 13 hayk r yordu: Sizi doyuramayaca m, b rak n benim yakam ! B rak yordu köylüler. Ba ka ne yapabilirlerdi ki? Topraktan kopuyorlar, baba evinden kopuyorlard . “Da da üstüne olur da, ev ev üstüne olmaz” sözü en çok o zaman geçerlik kazanm t . Emin de o y llar ayr ld babas ndan. Ayr lm t babas ndan ya, bir yandan da yeniden ona muhtaç olaca ndan korkuyordu. Onuruna dü kündü Emin. O y llar Yakup A abeyiyle Remzi olmasayd , çerçilik için gerekli olan iki e e i de alamayacakt . Köydeki o günlerini dü ündükçe, a r bir kedere bulan yordu yürekleri. Susu- yorlar, yeniden ya yorlard o günleri. Nerden nereye gelmi lerdi? Önceleri köyden ayr lacaklar na kimse inanmam t . Nas l olur da insan, soyunun sürüp geldi i köyünü, yurdunu terk ederdi? Bir dinden ç k p öteki dine girmek kadar güç bu. Güç de olsa göçüp gelmi lerdi. Önce Remzi çekmi ti ba , ard ndan Ya-kup a abeyi. Derken göçen göçene... Ayr l k, ölüm gibi ac bir olayd . Göçen insanlar için hüngür hüngür a l yordu köylüler. Yak nlar vazgeçirmeye çal yordu. “Yav hem erim,” dedi Emin. “Bizler göçerken yer yerinden oynad köyde. Büyük bir olay oldu bu. Adam ölmü gibi günlerce a la rd k biri göçerken. imdi pek öyle de il.” “ imdi köyde kalana a l yorum ben. Çok büyük arazilerin yoksa köyü niye bekleyecek sin? Burda hiç de ilse çocuklar m z okutmam z yeter bize. Bilirsek büyük nimet bu. Evet, dedi in gibi, imdi göçmek hiçbir ey de il. Kâr n nerdeyse, yükle göçünü git. Nedense köyü sevmez, be enmez oldu millet. Kimse kald m imdi köyde? Yar s Almanya’da, yar s burda. Ne var da beklesinler köyde? Eskisi gibi toprak kalmad . Bölüne bölüne kalmad toprak. Vere vere vermez oldu. Bana kal rsa, biz ‘toprak kovgunuyuz’. .. Toprak kovgunlar y z biz. Toprak doyurmad , kovdu bizi.” (Toprak Kovgunlar , 1981) SLAYT 33 Ba l k: YAYLA Falih R fk ATAY Yayla, Orta Anadolu da l klar n n düzü demektir. Bu yayla üstünden bütün tarih geldi, geçti; destanlar suyunu içti; masallar koynunda büyüdü. Tarih, bu yayla üstünde, bir f rt na gibi görünür. Tarihten, bu yayla üstünde, dinmez bir u ultu, bir de Türk gö sü kald . Anadolu’da bo yayla, kuru yayla, geni haval , tükenmez güne li yayla, dayan kl , sa ve sa lam yeti tirir. Bu day dayan kl , sa lam ve serttir. nsan da öyledir; yayla karakter yeti tirir. Yayla adam , topra gibi, d ndan sönük, içinden uyan k, içinden derin, içinden duyumludur. Yaylan n suyu kaz larak ç kar. Yayla insan n da kazmak gerekir. nsan, kendisinin derinliklerindedir. Yayla insan , ruhunun diplerine kadar kar t r lmay nca co maz. 14 Yayla nas l sessiz görünürse, insan da durgun, vurdumduymaz görünür. Yayla havas gibi, yayla adam n n toplaya toplaya, biriktire biriktire, sindire sindire, ald bir h z vard r ki, yayla f rt nas gibi, birden bo an r. Ta uçurur: Çat kopar r; baca y kar; kök söker. Yayla bu day ; olmayacakm gibi a r a r yeti ir: Çünkü içinde özlenir. Adam da öyledir: Kuru, k sa görünür. Onda da kuvvet sinire, enerji ruha gider. Yayla adam tuttu unu b rakmaz; tuttu u yerden kopar lamaz. üphesiz siz de gördünüz, Ankara’da bir ar n boyunda a ac n kökü, derinlerde ve uzaklardad r. Bir çeki te sökülecek san l r: Kökü ay klanmakla bitmez. K y larda kopar lmas na ba lanan Anadolu a ac n n kökleri sökülemez. Anadolu tersine bir a aç gibi, ye il yapraklar ve yemi leri k y larda, kütü ünün kökleri yaylan n ba r ndad r. Yayla, kütük ve köktür. Yayla, bir büyük ruhun, kendini saklayan bir ruhun, kendini uzakta tutan bir ruhun boz maskesidir. Yaylan n içine, tasavvufa girilir gibi, felsefeye girilir gibi, riyazetle, y llar y l , bo , duru ve durgun bakan gözleri inand rarak, kuru kuru duran dudaklar k m ldatarak, girilebilir. Yayla da, bütün k y lar m z, bucaklar m z gibi, Anadolu’nun yaln z vurur silah de il; duyar yüre i, özler gözü, ister gönlüdür. Geç duyar, geç ister, geç söyler; fakat onun içine varabilen, bir büyük davan n sinirine, gönlüne, sözüne ve yüre ine kavu mu demektir. Adam da topra gibi, uzun uzun bak ld ktan, aç ld ktan, sürüldükten sonra ye erir. Mizaç, Anadolu’nun yaylas nda sert ve dik, so uk sular nda titiz, l k sular nda sinirli, s cak sular nda k vrakt r. Yayla yava de il, sab rl d r. A r de il, temkinlidir. Ç plak de il, kapal d r. Yayla, Türk’ün be i idir. Son s n r da o olmu tur. Yayla biraz Türk’ün kendisidir. BURSA-Ahmet Hamdi Tanp narSAURSA Bursaya birkaç defa gittim ve her defas nda kendimi daha ilk ad mda bir efsaneye çok benzeyen bu tarihin içinde buldum, zaman mefhumunu adeta kaybettim, ve daima, ehre ilk defa giren ve onu yeni ba tan bir Türk ehri olarak kuran dedelerimizin ya ay lar ndaki halis tarafa hayran oldum. Onlar zaferin kendilerine ilk gülü ü sayd klar bu ehri o kadar sevmi ler, o kadar candan kucaklam lar ki, hala ta , topra bu yükseltici ve ekil verici ihtira n nurdan izleriyle doludur. Bu ehirde muayyen 'bir ça a ait olmak keyfiyeti o kadar kuvvetli ki, insan 'Bursa'da ikinci bir zaman daha vard r." diye dü ünebilir. Ya ad m z, gülüp e lendi imiz, çal t m z, sevi ti imiz zaman, yan ba nda ondan daha çok ba ka, çok daha derin, takvimle, saatle alakas olmayan sanat n, htiras n, iman n ya anm hayat n ve tarihin ehrin havas nda ebedi bir mevsim gibi ayarlad velut yekpare bir zaman... D ar dan bak l nca çok defa modas geçmi gibi görünen eylerin, bugünkü hayat m zda art k lüzumsuz zannedebilece imiz duygular ve güzelliklerin mal olan bu zaman bildi imiz saatler say lmaz, o sadece mazisi ya ayan bir geçmi zaman güzeli gibi hat ra ar na kapanm olan ehrin nabz nda kendili inden atar. 15 Kaç defa uzun ve ba bo bir gezintiden sonra otelime dönerken bilmedi im bir tarafta ince bir zar n, s rçadan kubbenin birdenbire çatlayaca n ve bu altta birikmi duran zaman n etraf ndaki manzaraya zihnimdeki hat ralara ait zaman n bugüne yabanc binbir hususiyetle, bendimi y km büyük sular gibi dört yan kas p kavuraca n sanarak korktum. Bursa'y lay k yla tan yan herkes bu vehmi benimle payla r san yorum. Bu ehre tarih, damgas n o kadar derin ve kuvvetle basm t r.O her yerde kendi ritmi kendi hususi zevkiyle vard r, her ad mda önümüze Kah bir türbe, bir cami, bir han, bir mezar ta burada eski bir ç nar, ötede bir çe me olur ve geçmi zaman hayal ettiren manzara ve isimle, üstünde sallanan ve bütün çizgilerine bir hasret sindiren geçmi zamanlardan kalma ayd nl yla sizi yakalar. Sohbetinize ve i inizin aras na girer hülyalar n za istikamet verir. Bu cins tesadüflerin en a rt c s n isimler yapar; dil dedi imiz as l manevi insan vücuda getiren büyük kaynaktan geldikleri için mi nedir, onlar bize etraf m z alan t ls m n bütün s rr yle zengindirler. Bu adlar bir kere ö rendiniz mi art k unutamazs n z, tenha saatlerinize küçük ve munis rüyalar gibi sokulurlar, sizi kendileriyle ülfete, esrarl mahfazalar n zorlama a, gizlendikleri s rlar tan maya ve tatmaya mecbur ederler ve ister istemez sayars n z. Gümü lü, Muradiye, Ye il, Nilüfer Hatun, Geyikli Baba, Emir Sultan, Konur Alp... Bunlar hakikaten bir ehrin semt ve mahalle adlar yahut t pk bizim gibi muayyen bir zaman içinde ya am bir tak m insanlar n an ld klar isimler midir? Hepsi mazi dedi imiz, o uzak masal ülkesinden toplanm husisi renkleri, ok hususi ayd nl klar ve geçmi zamana ait bütün duygularda oldu u gibi çok hasretli lezzetleri vard r... Gümü lü, bu Osman Bey'in gömüldü ü eski Bizans manast r n n ad d r. Bu tarihi vakiay bildi im için mi bu üçheceyi her i itti imde gözlerimin önünde, fecre tutulmu sihirli bir ayna parl yor. Yoksa bu par lt bu hecelerin yapt terkiplerden mi geliyor? Burada gizlenen, Türkçe'nin hangi s rr d r. Gümü kelimesinin mavimt rak beyazl n bu afak renkleri nereden buland rd ? Bursa fatihleri yar m asra yak n bir zaman imanl ve co kun ak lar na yol gösteren bu adam n hat ras n elbette ancak böyle bir kelimeye, bir istikbal rüyas na benzeyen bu üç heceye emanet edebilirlerdi. Türkçede ve L harfleri daima en güzel terkipler yapar. Ye il dedi imiz zaman adeta bir çimen tazeli i, bir palet üzerinde ezilmi bir renk gibi, günün ve saatin bir taraf nda bahar müjdesiyle toplanm buluruz. Bu kelimenin ilk cetlerle beraber Orta Asya yaylalar n n bahar ndan geldi i o kadar belli ki... Fakat Bursa'da ye ilin manas çok ba kad r; o ebediyet n rahmani yüzü, bir mükâfata çok benzeyen bir sükünun fani bir saate sinmi manas d r. Ye il Türbe, Ye il Cami der demez, ölüm muhayyilemizdeki çehresini de i tirir,"Ben hayat n susan ve de i meyen karde iyim \ hakk yla vazifesi yapan faninin aln na bir sükûn ve sükûnet gibi çelengi gibi uzan r m..." diye konu ur. SLAYT 34 Ba l k: 16 Dil bilgileri=>Türkçede vurgu, ton, durak Vurgu (sözcük vurgusu). - Vurgu, bir sözcükteki ya da sözcük öbe indeki bir hecenin öbürlerinden daha bask l söylenmesidir. Do al olarak tek heceli sözcüklerde vurgudan söz edilemez. Sözcüklerdeki hece say s birden çok olunca, her hece ayn soluk bask s yla söylenmez (Demircan l996:123). Bir sözcükte bask l söylenen heceye vurgulu hece denir. Vurgu, (') imiyle gösterilir ve bu im vurgulu hecenin ba na konur. Türkçe sözcüklerde vurgu genellikle son hecede yer al r: /a.'d m/, /ba.' ak/, /dü.'zen/, /ge.'ce/, /ip.'lik/, /ka.'s m/, /kut.'lu/, /o.'yun/, /ya.'z / gibi. Ancak bu, her zaman böyle de ildir. Türkçe bir sözcükte yal n durumda vurgu son hecedeyse, getirilen yap m ve çekim ekleri vurguyu üzerine çeker: / duy-'gu > duy-gu-'sal/; /gü-'zel > gü-zel-'le -> gü-zel-le -'tir- > gü-zel-le -ti-'ril- /; / o-'kul > o-kul-'lar > o-kul-lar-'dan/ gibi. Kimi yap m, çekim ekleriyle dizim kurucu ekler (-leyin, -CA), imdiki zaman eki -(I)yor, ko ul eki -sA, ekfiil ikinci ki i eki -sIn, dizim kurucu eklerden -ArAk vurguyu almazlar, bu durumda da vurgu önceki hecede kal r. Örn. /sa.’bah.leyin/; /gü.’zel.ce/; / a.’l r.sa/; /ça.l .’kan.s n/; /an.la.’ya.rak/ gibi. Vurgu ilk hecedeyse durum de i ir; bu durumda tabana getirilen ekler vurguyu üzerine çekemez: / 'tey-ze> 'tey-ze-m> 'tey-ze-m-e/ gibi. SLAYT 35 Ba l k: Yer adlar nda vurgu ya ilk hecede (/ 'An.ka.ra/ , / 'Er.zu.rum/, /'Sam.sun/ gibi) ya da orta hecede yer al r (/ s.'tan.bul/, /A.'da.na /, / Ma.'lat.ya / gibi) Vurgunun anlam ay r c i levi de vard r. Özellikle e yaz ml sözcüklerde bu apaç k görünür :/ gül.'dü / (gül-, çekimli fiil)/ 'gül.dü/ (gül, ad), / ko.nu .'ma /, / ko.'nu .ma / (buyurma kipi), / bod.'rum /, / 'Bod.rum/, / or.'du /, / 'Or.du/ gibi. Vurgunun sözcük içindeki yeri sözcü ün anlam n ve türünü de de i tirir: /yal.'n z /(adam)/ 'yal.n z/ ( unu istiyorum)... kiden çok heceli sözcüklerde vurgu genellikle orta heceye, kimi zaman da son heceye dü er:/ si.'ne.ma /, / bi.'lar.do /, / te.le.'fon /, / gü.ver.'cin / gibi. Bile ik sözcüklerde vurgu biraz de i iktir. Kimi bile ik sözcüklerde vurgu niteleyen üzerindedir: / a'.ç k hava /, / a.'yak.ka.b /, / 'ba .ba.kan /, /do.' u.me.vi / , / ak.' am üs.tü /, /'öz.veri / gibi. Kimi bile ik sözcüklerde ise ikinci sözcü e ta n r: / ka.ra.'göz /, / a.yak.bas.'t / (paras ), / a.te .'kes /, gibi. kilemelerde de vurgunun yerine k saca göz at labilir: E sesli ve e yaz ml ikilemelerde vurgunun yerinde herhangi bir de i iklik görülmez ( Örn. /ya.'va ya.'va /, ko.' a ko.' a / gibi); ancak peki tirme birimiyle kurulan ikilemelerde 17 ilk hece vurgulan r ( / 'k p.k r.m .z / , / 'yem.ye. il /, / 'mos.mor/ , / 'ter.temiz / gibi). SLAYT 36 Ba l k: Ton.- Konu ma s ras nda ses, konuya, anlama, duygulara, bireysel niteliklere ba l olarak yükselip alçal r. Ton, heceyle ilgili bir durumdur; sesin yüksekli indeki de i ikliklerle gerçekle ir. Yüksek, orta ve alçak tondan söz edilir. Türkçe’de de ton kimi durumlarda anlam ay r c bir özellik ta r (yükselen- alçalan): ha (anlamad m)= yükselen ; ha ( anlad m) = alçalan. Tonlama.- Bir konu ma zincirinde ton de i imlerinin tümü tümcenin tonlamas n (ezgisini) olu turur. Tonlaman n kesin kurallar n vermek oldukça güçtür; çünkü konu ucunun ruhsal durumu, tutum ve amac , e itimi, konu ma ortam , vb tonlama üzerinde etkili olabilmektedir. Bildirinin bitti i ya da buyurma biçiminde aktar ld durumlarda alçalan tonlamadan ( lerimi bitirdim. * Tren perona girdi.* Pencereleri kapat n!); bildirinin soru biçiminde olu turuldu u tümcelerde ( Kap da kim var? * Ne istiyorsunuz?) yükselen tonlamadan söz edilebilir. SLAYT 37 Ba l k: Tümce vurgusu.- Tümce vurgusu tümcedeki bilgilere göre düzenlenir. Her tümcede bir ya da daha çok bilgi bulunabilir. Tümce tek bilgi içerecek biçimde söylenebilece i gibi bölünerek farkl bilgiler içerecek biçimde de söylenebilir. Ancak tümce içinde ton de i imi ta yan sözcük ("odak") farkl bilgi içerir; bu bilgi (odak) de genellikle yüklemdir ya da yükleme en yak n öbekte yer al r. Örne in : Karde im yar n okula gidecek. Konu mac sözdiziminde herhangi bir de i iklik yapmadan da oda , seçti i ö e üzerine kayd rabilir. Sözgelimi: "Yar n okullar aç lacak." tümcesi; "Yar n okullar aç lacak." "Yar n okullar aç lacak." "Yar n okullar aç lacak" biçimlerinde odaklanabilir. (Yat k dizilenler vurgulu ö eyi, "odak" gösterir.) Devrik tümcede ise genellikle yüklem vurgulu olarak söylenir: " Gitti bütün emeklerim bo a.", "Ödememi mi borcunu?", "Yok mu sende de bozuk para?" SLAYT 38 Ba l k: Durak ve duraklama.- Sözlü anlat mda tümce içinde kimi birimler aras nda ve tümce sonunda k sa süreli duraklar yap l r. Duraklar, tümcenin bilgi dizili iyle yak ndan ilgilidir; öbür deyi le anlaml birimler aras nda yer al r; konu ucu bu 18 duraklarda k sa soluk al r. Yaz da yaz m imleri bir bak ma durak yerlerini de gösterir. Örne in a a daki metinde duraklar ( / ) imiyle gösterilmi tir: "Asl nda / dile sayg / dosta beslenen sayg olmal d r./ Gerçekten de / bir bak ma / vazgeçilmez bir dosttur dil./ Biz insanlar / dilsiz ya ayamay z./ Dil / en büyük yard mc m z bizim./ Dünyay m bilmek istiyoruz,/ dilsiz olmaz bu./ çinde ya ad m z dünyay bilmeden de / varolamay z./ Çevremizdeki tan d k nesnelerden tutun, / bize en yabanc görünen olaylara var ncaya dek, / bilgi diye belirledi imiz her eyi, / bu belirleyi imiz /sonradan / yanl ç ksa bile, / hep / dille ba ar r z./ Yaln zca / nesneleri mi bilebiliriz dille?/ Ba kalar n da,/ kendimizi de/ ancak / dile getirdi imiz ölçüde / gün na ç karabiliriz."- (Nermi Uygur, Dilin Gücü l984:21) SLAYT 39 Ba l k: UYGULAMA Al t rma 1: A a daki metin üzerinde duraklama ilkelerini uygulay n z. (Durulacak yerlere “/” i aretini koyunuz. Sonra da bu i aretlere uyarak okuma denemesi yap n z.) yimserlik Benim iyimser bir ki i oldu umu söylerler. Bunu ben de aç kça belirtmek isterim. Bir gün hepimiz bu ölümlü dünyadan göçüp gidece iz. Öyleyse ya ad m z sürece niçin huzur ve mutluluk içinde olmayal m? yimserli in en büyük yarar insanlara ya amlar n düzene koyma olana vermesidir. Ya amlar n düzene koymu ki iler her zaman iyi olan görmeyi ba ar rlar. Ben insanlara inand m için iyimserim. nsan soylulu unu hâlâ koruyor. Bu nedenle ben bir zorlukla kar la t mda onun kötü yanlar ndan çok iyi yönlerini dü ünürüm. Çünkü bazen kötü gibi görünen eyler iyi sonuç verir. Örne in benim bir ay süreyle hastalan p odamdan ç kmad m dü ünün. Kötümserler bunu büyük bir felaket sayarlar. Oysa ben yata a ba l oldu um sürece kitap okuyaca m sessiz bir ya am sürece imi ve dü ünmek için bol bol vakit bulaca m tasarlayarak sevinirim. Ben imdi de il küçük ya lar mdan beri iyimserim. Bu duygumu daha ben küçükken bana ac may sevmeyi ve bütün insanlar e it görmeyi ö reten anneme babama borçluyum. Bu yüzden insanlara büyük güven duyar m. Gene de okul s ralar nda kendimi toparlamam olsayd m iyimserli imi yitirecektim. O zaman kar ma ç kan ö retmenim beni çok etkiledi i için bu tehlikeyi atlatt m. Benim iyimserli imin gerçek nedeni udur: nsanlar n olaylar n ak n etkileyebilece ine dünyay huzura ve mutlulu a kavu turabilece ine inan yorum. yimserli imin amac da çevremdeki insanlar sevmek yolunu a ranlara do ru 19 yolu göstermek insanlar iyili e yöneltmek ve kötülükleri unutmakt r. -Andre Maurois SLAYT 40 Ba l k: YAZIM B LG LER Yabanc Sözcüklerin Yaz l Türkçeye giren yabanc sözcükler genellikle Türkçenin söyleyi özelliklerine göre yaz ya geçirilir. Örn. station> istasyon, sebeb>sebep, Sweden> sveç gibi. Bununla birlikte kimi yabanc sözcüklerin yaz l nda Türkçenin söyleyi özelliklerine ayk r durumlarla kar la l r. Örn. fren, tren, spor (kural:Türkçe sözcükler iki ünsüzle ba lamaz); katalog, monolog, filolog, psikolog (kural: Türkçe sözcüklerde sonseste ‘g’ler ‘k’ye dönü ür.); puan, dua, ampuan (kural: Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez.) gibi. Kimi yeni sözcükler özgün biçimleriyle yaz l r: check-up, fast-food, pipe-line gibi.. SLAYT 41 Ba l k: Özel Adlar n Yaz l Türkçe özel adlar n yaz l nda iki önemli kural vard r: Birincisi, bütün özel adlar büyük harfle ba lar; ikincisi, özel adlara çekim eki getirildi inde bu ek kesme imiyle ayr l r: Egemen’e, Özgür’den… SLAYT 42 Ba l k: Yabanc Özel Adlar n Yaz l Yabanc özel adlar n yaz l nda çokluk Türkçenin söyleyi özellikleri dikkate al n r: Descartes>Dekart, ngiltere, Fransa, Shakespear> ekspir, Çaykovskiy, Bagdad>Ba dat, Muhammed> Mehemmed>Mehmet (ve Memet) vb. Kimi özel adlarsa özgün biçimiyle (kendi dilindeki yaz l yla) yaz l r: Beethoven (‘bethoven’ okunur), Cannes (‘kan’ okunur), Dublin (‘dablin’ okunur) gibi. SLAYT 43 Ba l k: UYGULAMA Al t rma 1: A a daki yabanc sözcü ün hangi yaz l do rudur? 20 A) greyfurut B) greyfrut C) greyfirut D) grepfurut E) greypfurut SLAYT 44 Ba l k: Al t rma 2: A a daki özel ad n hangi yaz l do rudur? A) Lüksemburg B) Lüxemburg C) Luksemburg D) Luksemburg E) Lüksemburug SLAYT 45 Ba l k: Al t rma 3: A a daki özel yabanc ad n hangi yaz l do rudur? A) Nev York B) Newyork C) Nivyork D) New York E) Niyork SLAYT 46 Ba l k: Al t rma 6: A a daki metinde çok yaz m yanl var. Siz düzeltin lütfen. Feminist Han mlar toplanm lar konu uyorlar. Amerikan Delegesi Han mefendi kürsüye gelmi . 'Geçen y l n kararlar n ayn-en uygulad m. Eve gidergitmez kocama: 'Bunda- n sonra temiz çam-a r isters- en kendi çamasirini kendin yika. Iste makine orda.' dedim. Ilk gün birsey görmedim. Ikinci gün birsey görmedim. Üçüncü gün bir baktim, makinenin basinda sadece kendi camasirlarini degil, beni-mkileri de yikiyor.' Alman Delegesi söz almis, arkasindan. 'Ben de kararimiz geregince kocama: 'Bundan böyle temiz tabakda yemek istiyorsan kendi bul-asigini kendin yik- a' dedim. Birinci gün birsey görmedim. Ikinci gün birsey görmedim. Üçüncügün baktim, makinenin basinda sad- ece kendininkileri degil, benim bulasiklarimi da yikiyor.' 21 Üçüncü konusmaci bizden Türkiye’den birfeminist kardesimiz. 'Türkiye'ye dön-er dönmez kararimiz geregince kocamla konustum. Ona dedimki: 'Bundan böyle yem- ek yemek istiyorsan, kendin pisirmen gerek-ecek.Iste mutfak orada.' dedim. Birinci gün birsey görmedim. Ikinci gün birsey görmedim.Üçünc- ü gün sol gözüm biraz açilir gibi oldu, hafiften görmeye basladim SLAYT 47 Ba l k: Ek okuma TÜRKÇEY ÖNEMSEMEK-Ahmet KOCAMAN E itim ö retim y l n n ba lad , dil bayram n n kutland bugünlerde Türkçemiz üzerinde daha çok özenle durmam z gerekti ini dü ünüyorum. Dil, bilindi i gibi, ulus olman n en temel ö elerinden birisi olman n yan s ra insan olman n da en belirleyici ö esidir. En az ndan günümüze de in elimize ula an bilgiler insan dilinin ileti im düzenleri içinde en etkin araç oldu unu gösteriyor. Her ey bir yana, bu ölçüde çe itlilik ta mas , bu ölçekte üretken olmas öteki ileti im dizgelerinde olmayan bir özellik. Ancak insan dillerindeki bu çe itlilik de son y llarda küreselle menin etkisine girmi durumda; siyasal alanda oldu u gibi kültürel alanda da tek boyutlu bir dünyaya do ru h zla ilerliyoruz. nsan önceleyen bir küreselle me yararl olabilecekken, egemenlerin gücünü ve ç kar n önceleyen bir küreselle me ulusal varl m z n en önemli dayana olan dilimizi de tehdit ediyor. Kötümser aç klamalara bak l rsa yüzy l m z n sonunda yeryüzündeki dillerin % 50-90’ n n yok olmas söz konusu; Türkçenin de bu yazg y payla mamas için yapabileceklerimizi dü ünmeliyiz. En ba ta yap lacak olan Türkçe sevgisini ve duyarl n art rmakt r; elbette ço umuz bunu biliyoruz ama bilmekle yapmak aras ndaki önemli ayr m n gere- ini yerine getirmi de iliz. Atatürk’e sahip ç kma konusunda birbirimizle yar - yoruz ,ama Atatürkçülü ün en temel ilkelerinden birisi sayabilece imiz, bilim yaz ncas nda da yerini alan dil devrimi-dil planlamas konusunda bilim çevrele- rinde bile yeterli duyarl gösterdi imiz söylenemez. 1982 öncesi haz rlanan bi- lim terimleri sözlükleri ne oldu? Bu çal malar sürdürülüp ileri götürülebildi mi? Akademik yükselmeleri uluslararas dizine girecek yaz yazma ko uluna ba lar- ken, hiç de ilse Türkçe tez özeti yaz m na yeterli özeni gösterdik mi? Bilim insan- lar n n yüzde kaç Türkçeye özen gösteren gazete, dergi ya da yay nlar destekle- meyi sürdürüyor? Bir de do rular ve yanl lar yla henüz yeterince irdelenmemi bir Avrupa sevdam z var.Bu sevdan n Avrupal -Asyal olmaktan çok uygar ve ça da olma anlam na geldi ini kavrayan bir küçük grup d nda Avrupal n n diline verdi i önemin ay rd na varan ve bunun gere ini yapan kaç okumu umuz var? 22 Ulusal ve bireysel bilincimizi sa lamla t rman n ötesinde bilgimizi temellendirmek için de Türkçeye öncelik tan mam z gerekiyor. Küreselle menin belki de en önemli kazan mlar ndan birisi birden çok dil ö renmektir, ancak hiç bir ikinci ya da üçüncü dil anadilinin önüne geçemiyor; çokdillilik bir yana eksik- siz ikidillili in ancak son derece ola anüstü durumlarda, çocu un do u tan ikidilli bir ortamda büyüdü ü ortamlarda olanakl oldu u bilimsel ara t rmalar n göster- di i bir gerçek. Ayr ca Türkçeyi, bilimde bütün gereksinmelerimizi kar lam yor diye salt günlük ileti imin dar kal plar na s k t rmak onu ba tan mahkum etmek olmuyor mu?Hiçbir dil i letilmedikçe geli emez, Türkçenin bilim dili olmas da onu bilinçle ve ak ll ca i letmemize ba l ;bu nedenle yaln z konunun önemini bilmek yetmiyor,Türkçenin i lenmesine bilinçle katk da bulunmak gerekiyor. Dil-dü ünce ili kileri tam olarak aç kl a kavu turulamasa da dili dilin hem dü ünceyi aktard , hem de olu umuna katk da bulundu u yayg n bir görü ; bu nedenle, özgün görü olu turmak için de Türkçeye önem verilmesi gerekiyor; bu elbette yabanc dille özgün görü olu turamaz anlam na gelmiyor,ancak anadili- mizle daha kolayl kla ba araca m z bir i i, ço u zaman anadili düzeyine gele- memi bir yabanc dille ba arabilmek için daha çok çaba harcanmas gerekti i aç kça ortada de il mi? Nas l yap labilir? Niyazi Berkes’in deyi iyle ‘dil devrimi bir anlam devrimidir’; ayd nlanman n ve bilincimizi geli tirmenin en önemli arac d r.Bu anlam devriminin temellendiril- mesi öncelikle e itim yoluyla olacakt r.Nitelikli yabanc dil ö retimini kesinlikle göz ard etmeksizin,Üniversite düzeyine gelinceye de in en az bir yabanc dili yeterli düzeyde ö retmeyi amaçlayan bir e itim anlay yla, Türkçe e itim ödün- süz olarak sürdürülmelidir.( Ba ar l bir yabanc dil e itiminin Türkçeyi bilinçle kavramam za da katk s olacakt r; bir ço umuzun, yabanc dil bilgimiz sayesinde anadilimizi daha iyi kavrad m z günlük deneyimlerimiz aras ndad r.) Türkçe e itimini ba ar yla yürütülmesi nitelikli ö retmenler, ça da izlenceler, Türkçenin özenle kullan ld ders araç-gereçleriyle olanakl d r. Ço u zaman unutulan bir gerçe i burada yineleyelim: Türkçe salt Türkçe derslerinde de il,bütün derslerde özen gösterilmesi gereken bir konudur. Okumay özendiren, biçimsellikten ar nd r lm bir ö retim yakla m önem ta maktad r.Böyle bir yakla m ancak geleneksel anlay yerine dilbilim bulgular yla temellendirilmi bir anlay la ba ar labilir. Kimilerinin anlad gibi dilbilim salt sesbilgisi, biçimbilgisi, sözdizimi, k sacas dilbilgisi(gramer) de ildir; dilbilim dili bütünlü ü içinde ele alan, ses-anlam-yap - i lev bütünlü ünü ku atan, sözcükten söyleme uzanan bir çal ma alan d r; anlam , ba lam , yorumlamay da önemseyen, dili zihinsel oldu u kadar toplumsal düzlemde ele alan bir dil inceleme yakla m n önemser. Türkçe çal malar ancak böyle geni bir çerçeveden bak l rsa i levsellik kazanabilir ve ancak bu tür yakla mlarla dilin yarat c l na ve büyüsüne ula labilir. K sacas , Türkçe sevgisine dayal , biçim-anlam ve i levi bütünle tiren, ö retimde bilimsel geli melere öncelik tan yan, serbest okuma saatleriyle ve çe itli al t rmalarla zenginle tirilmi , dil incelemelerinde dilbilimin a rl n n 23 duyuldu u bir Türkçe ö retim anlay , küreselle me döneminde dilimizin zay flamas n önlemede en önemli dayana m zd r. 24 MALTEPE ÜN VERS TES MESLEK YÜKSEKOKULU Uzaktan E itim: Türk Dili 1 Haz rlayan ve sunan: Ö r. Gör. Yusuf ÇOTUKSÖKEN 7. BÖLÜM ( 13. ve 14.HAFTA) Ayd nlar n i levi ve toplumsal geli me çerik: * Bu bölümde ayd nlar n i levi ve toplumsal geli me üzerine metinler okunup tart lacakt r. * Plan haz rlanan konularda metin yazma .* Yaz türü: Ya amöyküsü.* Dil bilgileri: Türkçenin Biçimbilim özellikleri (1): Yap m ekleri. * Yaz m bilgileri : Büyük ve küçük harflerin kullan ld …durumlar. SLAYT 1 Ba l k: Birlikte dü ünelim * Birlikte dü ünelim: A a daki sorular içtenlikle (E:evet) (H:hay r) biçiminde yan tlayal m: - Düzenli olarak kitap, gazete, dergi okur musunuz? (…) - Ya ad n z toplumu ve ça yak ndan tan tama çal yor musunuz? (…) - Yurt ve dünya sorunlar yla yak ndan ilgileniyor musunuz? (…) - Ba nazl a, fanatizme ve dogmatizme kar m s n z? (…) - Akl n ve bilimin yol göstericili ine güveniyor musunuz? (…) - Ulusal ç karlar bireysel ç karlardan üstün tutuyor musunuz? (…) - nsan haklar her ortam ve ko ulda savunuyor musunuz? (…) - nsanl n ve ulusunun gelece ine ili kin tutarl ve gerçekçi dü ünceler üretebiliyor musun? Bunlar ya ama geçirmek için çaba harc yor musunuz? (…) Yan tlar n z tümü EVET ise, siz iyi ayd ns n z ya da iyi bir ayd n olma yolunda güvenli ad mlarla ilerliyorsunuz demektir. SLAYT 2 Ba l k: Ön-haz rl k Ön-haz rl k Ayd n kavram üzerine ayd nlar m z n tan mlar n gözden geçirelim: * “Ayd n üzerine vazife olmayan i lere kar an ve bu yüzden ba beladan hiç kurtulmayan kimsedir.” (Jean Paul Sartre) * “Ayd n; evren, do a, toplum ve insan üzerin soru soran, dü ünce üreten, çözüm öneren ki idir.” (Necdet U ur) 1 * “Ayd n kendi kafas yla dü ünen, kendi gönlüyle sezinleyen insand r.” (Cemil Meriç) * “Ayd n n ilk ödevi, ba l ca ödevi tehlikeye dü meyi de göze alarak, dü ündü ünü aç kça söylemektir. Ülkesine edece i en büyük iyilik budur.” (Nurullah Ataç) * “Ayd n ; toplumsal geli meyi, dünyan n geli mesini, gerek bilimsel çözümlemelerle, gerek aç klay c de erlendirmeler, gerekse sanatsal ileti imle bir bütün olarak kavramaya çal an kimse diye tan mlayabiliriz.” (Ak it Göktürk) “ Ayd n, iyi okumu , iyi ö renmi , okudu unu ö rendi ini derinle tirmi , içselle tirmi , onlar akl n n özgürle tirici ayd nl nda ve ya am n ç rp nt l sular nda s nam : kendi do rular n ararken ba ka do rular n da olabilece ini fark etmi , kendi dar çevresinin, ülkesinin s n rlar n zorlay p dünyaya bakmay ba arabilmi ; bu yüzden çe itlilikten korkmayan, do rular n mutlakla t r p kaskat kesilmeyen, dünyay , ya am ve insan , geçmi i ve kendi ça n tüm renklili i ve çe itlili i içinde anlamaya çal an; anlamaya çal makla yetinmeyip kendisine dert edinen, dert edindi i için çözümler dü ünen; üretebildi i çözümleri, buldu u , payla maktan kaç nmayan, fikirlerini savunmaktan çekinmeyen ki idir.” SLAYT 3 Ba l k: Bu tan mlara ekleyece iniz var m ? Neler? Böyle bir ayd n bulmak mümkün mü? ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… *** SLAYT 4 Ba l k: Karikatür yorumu imdi de Ali Ulvi’nin yukar daki karikatürünü yorumlayal m. 2 (YÖNTEM: 1- Karikatürde gördüklerinizi anlat n z.2- Karikatürün konusunu ve iletisini/ mesaj n yaz n z. 3-Karikatürü yorumlay n z.) SLAYT 5 Ba l k: Anlama-kavrama imdi, ünlü yazar m z, denemecimiz Melih Cevdet Anday’ n “Ayd n Üstüne” ba l kl yaz s n okuyal m. (Metni sesli okurken, sözcükleri do ru ve anla l r biçimde seslendirelim, vurgulara ve duraklara özen gösterelim. Bu arada önemli buldu umuz cümlelerin alt n çizelim.) SLAYT6 Ba l k: AYDIN ÜSTÜNE-Melih Cevdet ANDAY Ayd n sözcü üne daha al amad k gibi geliyor bana, rahatça kullanam yoruz onu; birini övmek için "ak ll ", "zeki", "bilgili" diyoruz da, "ayd n" diyemiyoruz kolay kolay. Yoksa bilmiyor muyuz onun ne anlama geldi ini? Belki de öyle. Çeviri bir sözcük çünkü, eski "münevver"den çevirme: "parlak" demek, " klanm ", "ayd nlanm " demek münevver. Eskilerin onu rahatça kullanabildiklerini sanm yorum. Okumu , okuduklar n-dan ayd nlanm biri… Nas l anlayaca z bunu? Bize ondan k dü erse, bizi de ayd nlat rsa ancak. Öyle de il mi? SLAYT 7 Ba l k: Azerbaycanl lar "ziyal " diyorlar bunu anlatmak için. Görüyor musunuz münevver, ayd n, ziyal … Hep kla ilgili sözcükler, demek karanl n kar t hepsi de. Karanl ktan kurtulmu adam ayd n, cahillikten ç km , gerçe i, gerçekli i görmeye ba lam , kafas de i mi . Bak n, slam tarihinde Muhammet'ten önceki döneme "Cahiliye Dönemi" denmesi bundan. Muhammet Peygamber gelince Araplar cahillikten, karanl ktan kurtulmu lar, nura kavu mu lar, kafalar n n içi ayd nlanm . Buradaki ayd nlanman n özü inan m (=iman) ile ili kilidir, ba ka bir deyi le, dinseldir, ussal (=akli) de il. SLAYT 8 Ba l k: Oysa Bat 'daki ayd nlanma (XVIII. yüzy l Ayd nlanmas ) daha de i ik bir nitelik ta yor, yaln zca akla dayanarak gerçekli i tan ma çabas anlam na geliyor. Kant, ayd nlanmay , insan n bilgi edinme hakk ve özgürlü ü olarak anl yordu; bilgi belli bir s n f n tekelinde kalmayacakt art k, ne ö renilecekse akla ve bilgiye dayan larak ö renilecekti. Burada kar gelinen ise, kilisenin inakç (=dogmatik) anlay ve buna dayanan buyrukçulu u idi. Usun özerkli i sava Bat da daha önce ba latm t , geleneksel görü lere, önyarg lara kar . 3 Ayd nl k, ayd nlanma kavramlar orada da ama bu anlamda kullan ld , demek inanmaya de il, akla güvenme olarak; güdülemeye de il, özgürlü e dönük olarak. Yaz m n ba nda konu urken "ayd n" yerine ço un "ak ll ", zeki", "bilgili" sözlerini ye ledi imizi söylemi tim. Elbette öyle olacakt ; aradaki ayr nt lar bir yana b rak rsak, birbirine ba l kavramlar bunlar; ayd n elbette ak ll d r, zekidir, bilgilidir. Ama her ak ll , bilgili, zeki olan, bakal m "ayd n" m d r? Önce unu belirtmekte yarar var, herkes ak ll d r, çünkü "us", insan hayvandan ay ran öznitelik diye bilinegelmi tir. Sonra herkesin kendi alan na, ya ama biçimine, çevresine, ça na göre bir bilgisi vard r. Zekâ (anlak) denilen kavrama yetisi için de benzeri sözleri söylemekte bir sak nca olmad n san yorum. lkel toplumlarda yap lan en yeni incelemeler bu san m z güçlendirecek gibidir: Gözlemliyorlar, bölüyorlar, kavr yorlar, bilgiye var yorlar ve bildiklerini sonuna dek kullan yorlar. SLAYT 9 Ba l k: Do rusu aran rsa ayd n-ayd nlanma kavramlar da tarih içinde de i iklikler geçirmi tir. Biz ça m za yak an bir ayd n tan m üzerinde bulu abilir miyiz? As l i burada. unda birle tik ki, ayd n diyece imiz ki i, her eyden önce ayd nlanm , ama gerçekten ayd nlanm olacakt r. Ne demektir gerçekten ayd nlanm olmak? Bütün ayd nlanma dönemlerinde ortak öznitelik olan us sayg s , kendi usunu kullanma yetene i, ça n tan ma, insan n de er ve s n r n bilme, inakç l a (=dogmatizme) kar olma, ö renmeyi sonsuz sayma, kendini sürekli a maya, ki isel ve maddesel tutkulardan ar nmaya çal ma, bütün bunlar n töresini içtenlikle özümseme… SLAYT 10 Ba l k: Ayd n sadece ayd nlanm de il, ayd nlat c olmal d r. Bunun için de ayd n n her eyden önce sayg n bir ki ili i yaratm olmas gerekir. Böyle bir ki ili e ise do ruluk ve özveri ile var labilir ancak. Evet ayd n n sa töresel (=ahlaki) niteli i ba ta gelir, demek istiyorum. Onda dü ünce, do ruluk ate olmal d r, n d a vurmal d r. Bu ise onun kendisi ile yapaca uzun bir sava mdan sonra gerçekle ebilir ancak. Ayd n önce kendi ile olan yabanc la madan kurtulmal d r ki, toplumdaki yabanc la malar n tümünü aç kça göstersin, gösterebilsin. Çok güç bir i oldu u anla l yor. Yoksa Ataç' n, "Ayd n m z yok!" diye yak nmas bundan m yd ? (Gösteri, s.71-72, ubat, l986) SLAYT 11 Ba l k: Anlama-kavrama sorular 1) Ayd n kimdir? Yazar ayd n nas l tan ml yor? Ayd nlar sadece okumu , üniversite bitirmi doktor, ö retmen, gazeteci, mühendis gibi meslek sahipleri midir? 4 2) Ayd n n ulusal ve evrensel görevleri nelerdir? 3) Platon “devleti yöneteceklerin dü ünürler ve ayd nlar olmas ” gerekti ini ileri sürüyordu. Sizce de bu görü do ru mu? SLAYT 12 Ba l k: Yaz türü= Ya amöyküsü Toplumun ayd n kimselerinin ya am okurlar n ilgisini her zaman çekmi tir. Bu konulardaki çal malara ya amöyküsü (biyografi) ad n veriyoruz. Bu yaz türünde özellikle bilim, kültür, sanat, siyaset dünyas nda ün kazanm kimselerin ya amlar , yapt klar (önemli çal malar, kitaplar, yaz lar vd) sa lam bilgi ve belgelere dayan larak anlat l r. Ya amöyküleri bir yaz olabilece i gibi kitap olarak da düzenlenebilir. Kimi durumlarda ya amöykülerinin roman gibi yaz ld da ilgiyi çekmektedir. Örne in, O uz Atay, Bir Bilim Adam n n Roman (Ankara, 1975). SLAYT 13 Ba l k: Bir kimsenin ya amöyküsünü haz rlarken u ilkeler göz önünde bulundurulmal d r: 1. Söz konusu kimsenin ad soyad , do um (ve ölüm) tarihini, yerini yazma, 2. Bu kimseyle ilgili yaz l ve sözlü kaynaklardan bilgiler ve belgeler toplama (söylenti durumundaki bilgileri ay klama), bunlar tarihlerine ve konular na göre s n fland rma, 3. Ya amöyküsünü yazarken o kimse hakk nda tarafs z bir tutum tak nma (kimi ya amöykülerinde duygular n, izlenimlerin etkisinde kal nd dikkati çeker; ya amöyküsü yazar bunlardan uzak durmaya çal mal d r.), 4. Bu kimsenin ya ad dönemi, çevresini, ya ama ko ullar n , gördü ü ö renimi, yapt önemli çal malar (mesle ine göre) anlatma (bu süreçte aç klay c , betimleyici ve öyküleyici anlat m biçimlerini kullanma), 5. Bu kimsenin kendi u ra /çal ma alan ndaki ve toplumsal ya amdaki önemini vurgulama, 6. Bu ya amöyküsünü yazarken yararland kaynaklar n adlar n belirtme, vd A a da iki ya amöyküsü örne i okuyaca z. Bu örnekleri okurken, ya amöyküsünü haz rlayanlar n hangi ilkeleri göz önünde bulundurduklar n anlamaya çal al m. SLAYT 14 Ba l k: ALBERT EINSTEIN -Leopold lnfeld (Çev.: Cemal Y ld r m) Einstein, 14 Mart 1879’da Almanya’da do du. Do umundan dokuz y l önce Bismarck Fransa’y yenilgiye u ratarak Almanya’y birle tirmi ti. Gene Frans z Komününün kurulu undan sonra dokuz y l geçmi ti. Alman emperyalizminin boy 5 att ve sonra yenildi i dönemde büyüdü. Ayn emperyalizmin bir kez daha yükselip çöktü ünü gördü... Utangaç ve içine kapan k bir çocuklu u olmal Einstein’in. Evren kar s ndaki hayret duygusu çok erken uyanm görünüyor. An lar ndan, onu en çok etkileyen eyin bir pusula oldu unu ö reniyoruz. lk çocukluk y llar ndan ne zaman söz edilse, en ba ta an msad olay budur. Ne lisede, ne de üniversitede öyle göze çarpan bir ö renci de ildi. Çal mas n n en belirgin özelli i, özgünlük ve sab r; y llarca kendi yolunda tek ba na çabas n sürdürebilme yetene i; ö renme de il, dü ünme ve anlama al kanl d r. Çocukken ve gençli inde yaln z kalmaktan ho lanm t r. Onun gözünde ideal ya am, d ar dan en az kar lan ya amd r. Bundan dolay , sviçre’de oldukça mutluydu; çünkü bu ülkede kimse kimseye kar maz, özel ya ama sayg duyulurdu. SLAYT 15 Ba l k: On alt ya ndayken kafas nda olu an dü üncelerin ürünlerini, 1905’te sergiler Einstein. 0 y l, dört ünlü çal mas n n yay mland y ld r: Kuantum teorisi ve rölativite teorisi... Fizikçiler aras ndaki ünü ise dört y l sonra, yani 1909 s ralar nda ba lar. Einstein’ n bana söyledi i bir sözü hiç unutmam: “Otuz ya na gelinceye dek gerçek bir fizikçiyle tan kl m yoktu.” Onun yönünden büyük bir ans bu. Böylece çevresinde onun at l m n k r c kimse olmam t r. Ho , bunu pek olanakl da saym yorum; Einstein, öyle kolayca geri çekilecek biri de il!.. Gerisi, giderek artan ba ar s yla dünyay saran ününün öyküsüdür. Birkaç tarih verelim: 1901’de Zürich Politeknik Okulunu bitirdi; sonra Bern’de bir süre patent dairesinde çal t . Özel rölativite teorisi yay mland ktan dört y l son Zürich Üniversitesine Asosya Profesör olarak atand . Hemen ard ndan Prag Üniversitesine profesör oldu; daha sonra, yeniden Zürich Üniversitesine ça r ld . 1913’te Prusya Bilim Akademisine üye seçilmesiyle Berlin’e geldi ve 1930’a kadar, on yedi y l, bu kentte kald . 1933’tenso Princeton New Jersey’de ya amay ye ledi. 1945’te emekli oldu ve 1955’te çok sevdi i bu dünyadan göçtü... SLAYT 16 Ba l k: 1921’de Berlin’e ö renim için gitti imde, Einstein’ n ününü çeviren utanç verici manzaray hayretle izledim. Oysa, Hitler’in iktidara gelmesine daha on iki y l vard . Tutucu bas n n ba yaz lar nda Einstein’a yönelen sald r lar görüyordum. ‘Teorisine güveniyorsa, sorular m z yan tlas n, oldu u gibi basmaya haz r z!’ diyorlard . Berlin’in en büyük konser salonlar ndan birinde rölativiteye kar düzenlenen konferanslar n ilan her yerde as l yd . Merak m yenemedim, bir bilet alarak olup bitenleri görmek için içeri girdim. ki profesörün konu mas programlanm t . Bunlardan biri, tekdüze sesiyle, elindeki kâ tlardan bir eyler okuyordu. Salon h nca doluydu. ki profesör de, özel rölativite teorisinin ne denli aptalca bir ey oldu unu söylüyor; bilim tarihinde e i görülmemi bir göz 6 boyac l k kar s nda oldu umuzu vurguluyordu. Ayr ca teoriye gösterilen ilginin, tümüyle Germen ruhuna ayk r l ndan söz ediyorlard . 0 dönemde henüz Einstein’a Yahudi oldu u için aç ktan sald r ba lamam t , ama üstü örtülü biçimde bu sald r da yo unla t r larak sürdürülüyordu. Yüzeyde Weimar Cumhuriyeti vard Almanya’da. Ama bu parlak cila alt nda, yakla an pat rt n n çatlamakta olan tohumlar gözden kaçm yordu. SLAYT 17 Ba l k: Birbirini izleyen iki konferans aras ndaki dinlenme s ras nda, herkesin, localardan birinde oturan Einstein’dan gözlerini alamad klar n da an ms yorum. Niçin gelip oturmu tu buraya anlayam yordum!.. Ama kahkaha ile gülmelerinden, kendisini selamlayanlara el sallamas ndan teorileri hakk nda yürütülen konu malar n onu oldukça e lendirdi i besbelliydi... ---- SLAYT 18 Ba l k: UYGULAMA Al t rma 1: lgi duydu unuz ve yak ndan tan mak istedi iniz ünlü bir kimsenin ya amöyküsünü, kaynaklardan yararlanarak haz rlay n z. (Yöntem: 1. O kimse hakk nda yaz lm yaz ve kitaplar toplay n z. 2. Bu kaynaklardan bilgiler derleyiniz. 3. Bu bilgileri belirli bir plana göre düzenleyip metninizi haz rlay n z. 4. Yararland n kaynaklar n adlar n tama olarak yaz n z. 5. Konu olarak seçti iniz kimsenin foto raflar n da bulunuz. 6. Proje ödevinizi CD’ye kaydediniz.) SLAYT 19 Ba l k: Al t rma 2: Yak ndan tan mak istedi iniz kimse ya yorsa onunla konu up ondan kimi bilgi ve belgeleri al p belirli bir plana göre ödevinizi haz rlayabilirsiniz. SLAYT 20 Ba l k: Al t rma 3: Geçen hafta size planlar n haz rlad n z konularda birer kompozisyon yazman z istenmi ti. Yazd n z planl kompozisyonlar yan n zda getiriniz. S n fta birkaç tanesi seçilip okunacak ve ele tirilecektir. SLAYT 21 Ba l k: EK OKUMA Ayd n m s n Kilim gibi dokumada mutsuzlu u Gidip gelen kara ku lar havada Saflar tutulmu top sesleri gerilerden 7 Taban nda depremi kara güllelerin Duymuyor musun Kald r ba n kan uykulardan Böyle yürek böyle atardamar Atmaz olsun Ses ol k ol yumruk ol Karayeller ba na indirmeden çat n Sel sular bast n topra dönüm dönüm Al p götürmeden büyük denizlere Çabuk ol Tam ça i e ba laman n do an günle Bul içine tükürdü ün kitaplar yeniden Her sat r nda buram buram al n teri Her sayfas günlük güne lik Utanma suçun tümü senin de il Y rt otuzunda ald n diplomay Alfabelik çocuk ol Yollar kesilmi alanlar sar lm Tel örgüler çevirmi yöreni F r l f r l al c ku lar tepende Benden geçti mi demek istiyorsun Aç iki kolunu iki yan na Korkuluk ol (Karak lç k,1969) SLAYT 22 Ba l k: NANILMAZ B R H KÂYE- Nezihe ARAZ Terry Fox adl atletin inan lmaz maceras ,1980 y l n n bir sonbahar gününde ba lam . Kanada’n n en ünlü ko ucusu olan genç adam son günlerde dayan lmaz biçimde a r yan baca n n kesilmesi gerekti ini doktorlardan ö renmi ti. Bu i lem vakit geçirilmeden tamamlanm t . Tek baca ile evine dönen genç atlet için ya ad kasaba halk gözya lar döküyordu. Ba na ü ü en ve “ imdi ne yapmay dü ünüyorsun?”diye soran gazetecilere Terry Fox, gülümseyerek “Bir an önce iyi olmay dü ünüyorum.”demekle yetinmi ti. Ama o günler hiç kimse bu cevab n alt nda yatan projeyi bilmiyordu. Terry kendini yeterince güçlü ve sa l kl hissetti i zaman kasaba gazetecileriyle bir bas n toplant s yapm ve baz aç klamalarda bulunmu tu.“Dü ündüm ki, dedi, kasabam zda yeterli bir kanser ara t rma merkezi olsayd , herhalde ben böyle tek bacakl kalmayacakt m. Öyleyse, böyle bir ara t rma merkezi kurulmas gerekiyor ve ben bundan sonra yaln z bunu gerçekle tirmek için çal aca m.” 8 Nas l m çal acakt ? Ko arak.“ nsan tek baca ile de ko abilir.”diyordu. Terry, “Kanada’y tek baca mla ve ko arak do udan bat ya geçece im ve u rad m kentlerden, köylerden böyle bir hastanenin kurulabilmesi için para toplayaca m.” Terry Fox, bu ko uya ç km , bütün ülkeyi de il, bütün k tay da sanki pe inden sürüklemi ti. nan lmaz, ak l almaz bir ko uydu bu. Hangi kente, hangi köye girecekse, o gün yollara taklar kuruluyor, bandolar kar lamaya ç k yor, çiçekler sel sel yollara dökülüyor ve genç adam öyle kar lan yordu. Ülkenin bütün büyük bankalar yollarda geçici ubeler aç yor ve Terry’nin hastanesi ad na paralar öyle toplan yordu. Terry’nin ko usu bitti i zaman dünya umudun, insanl n, insanl a hizmet a k n n, iyi niyetin ve y lmayan genç ve dost bir yüre in insanlar aras nda sonsuza dek ya ayabilmek için ba latt bu inan lmaz maratonun bilançosu milyarlar bulmu tu. Art k onun dü ündü ü ara t rma merkezinin yap m na ba lanabilirdi. Genç atletin hayattan ayr lmas müthi oldu. Ülke tek bir yürek gibi etkilenmi ti. Ölüme kar âdeta somutla an bu ya ama ve ya atma gücü insanlar büyülemi ti. Aradan y llar geçti. Genç atletin hayalleri gerçekle mi ti. Dünyan n en büyük ara t rma merkezlerinden biri onun ad na kurulmu , çal maya ba lam t . Terry Fox hastaneleri, insanlara ifa da tt kça elbette onun ad da bir efsane kahraman olarak ya ayacakt . SLAYT 23 Ba l k: D L B LG LER Biçimbilim - Türkçe'nin Biçimbilim Özellikleri (1) Dünya dillerinin tipbilimsel (tipolojik) aç dan s n fland rmas na göre Türkçe, eklemeli (biti ken) diller öbe ine girmektedir. Türkçe'de çekim (i letim) ve yap m (türetim) soneklerle yap lmaktad r; Türkçe'de önek ve içek bulunma-maktad r. Türkçe'de sözcük tabanlar (sözcük kök ve gövdeleri) sözdizimi içinde de i ik çekim ekleri (ad durum ekleri, eylem çekim ekleri vb); sözcük üretiminde de çok say da yap m ekiyle bile ebilir. Çekim ve türetimde sözcük köklerinde herhangi bir de i iklik olmaz; ancak kimi örneklerde bu kural görülmez (Örne in:ben bana, sen sana, ba layor ba l yor gibi örnekler d nda). Sözdiziminde ad soylu sözcüklerle eylem soylu sözcüklere getirilen çekim ekleri farkl d r. Sözcük türetiminde ad ve eylem soylu sözcüklere getirilen yap m ekleri de hem yap hem de i levleri yönünden farkl l klar gösterir. Türkçe'de sözcükler birden çok yap m 9 ve çekim eki alabilmektedir. Ancak ayn yap m ve çekim eki üst üste getirilmez; ancak birisi, ayn s , kimisi gibi örneklerde -(s)I iyelik ekinin, göz-lük-çü-lük örne inde -lIk ekinin iki kez kullan ld görülür. Birinci örneklerde bir ek bini mesi/ kal pla mas olay görülür; burada kurald bir kal pla madan söz edilebilir. kinci örnekteyse -lIk eki iki ayr i leviyle ayn sözcü e getirilmi tir; birinci -lIk eki addan araç türetir, ikinci -lIk ekiyse i , meslek ad yapar. Yap m eklerinden hemen hiçbiri çekim görevi üstlenmezken kimi çekim ekleri belli örneklerde yap m eki de eri kazanm t r. Sözgelimi gelecek zaman kavram veren -(y)AcAk gelece im/ uyuyaca z örneklerinde çekim ekidir; yakacak, gelecek, içecek, silecek gibi örneklerde yap m eki i levi üstlenmi tir. SLAYT 24 Ba l k: Sözcükler, sözdizimi içindeki i levlerine göre ad, s fat (önad), eylem (fiil), belirteç (zarf), zamir (ad l), ilgeç (edat), ba laç, ünlem gibi adlar al rlar. Kimi yap m ekleri sözcüklerin türlerini de i tirir. Yap m ekleri addan s fat, eylem, belirteç; eylemden ad, s fat ve belirteç türetebilir. Sözgelimi ba ad ndan , -lI ve - sIz ekleriyle türetilen ba l ve ba s z sözcükleri s fat, eylemi/ yüklemi niteleme durumunda belirteç kategorisine girer; -lA ekiyle türetilen ba -la-, ise eylem soylu bir sözcüktür. Adlar n, addan ad türeten ekler (göz göz-lük, Türk Türk-çe, ba ba - -nt ), eylemlerin eylemden eylem türeten ekler almas durumun-daysa ( it- it-ekle- , kov- kov-ala-, gül- gül-ü-mse-) sözcük türünde herhangi bir de i me olmaz. Yap m ekleri, yeni kavramlar kar lamada çok s k kullan lan ba ml biçimlerdendir; bunlar Türkçe'nin sözvarl n sürekli geli tiren ö elerdir. SLAYT 25 Ba l k: Sözcükler, ba ms z (sözlüksel) biçim, eklerse ba ml (dilbilgisel, görevsel) biçim olarak adland r l r. Tümcede bilgi da l ma, vurgulanmak istenen ö eye göre sözcükler belirli bir s ra izlerler. Bu arada eylemin durumu farkl l k gösterir: Eylem; ad, s fat, belirteç gibi sözlüksel biçimlerden olmas na kar n onlar gibi ba ms z de il, ba ml d r; yüklemde çekim (ki i, say , kip, görünü ) ekleriyle birlikte bulunmak durumundad r. Sözdiziminde zamirlerin kullan m da zorunlu de il, seçimliktir. "Ben yar n stanbul'a gidece im. * Sen ne zaman eve dönüyorsun?" gibi tümcelerde ben ve sen zamirlerinin dilde tutumluluk ilkesi gere ince çokluk kullan lmad görülür. Çünkü tümcenin yüklemindeki ki i kavram veren ekler, zamirin yerini tutmaktad r. "Ben geldim." tümcesi ile "geldim" tümcesi aras nda yarg bak m ndan herhangi bir fark yoktur; geldim'deki ki i eki -m, ben'in görevini yapar. Öznenin söylem içinde vurgulanmas gerekti inde ise zamirler özellikle kullan l r. Örne in: "Bunu sen de il ben istemi tim.* Ayr lmam za siz sebep oldunuz." gibi. SLAYT 26 Ba l k: 10 Türkçe'de kimi durumlarda zamirin i levini ekler de kar layabilir. yelik ekleriyle ilgi eki (-kI), getirildi i sözcüklerde zamirler gibi ad n yerini tutarlar (dü üm ve tutumluluk ilkesi gere i). Sözgelimi " O, benim babamd r. O, ö retmendir. Benim babam ö retmendir. = Babam ö retmendir. * Benim kalemim yok, senin kalemini kullanabilir miyim? Benim kalemim yok, seninkini kullanabilir miyim? gibi. SLAYT 27 Ba l k: Sözcükler.- Dilde sözcükler ses dizilerinin anlam yüklenerek olu turdu u biçimlerdir. Her dil gündelik, toplumsal, siyasal, kültürel, teknik vd gereksinmelerini kar lamak üzere sürekli olarak yeni sözcükler üretir; bu bak mdan dillerin sözvarl hep de i mektedir. Sözcük üretiminde diliçi üretim olanaklar n n kullan lmas n n yan s ra ödünçleme' ye (ba ka dillerden sözcük al nt lama) de ba vurulmaktad r. Türkçe'nin sözvarl nda hemen hemen 25'ten fazla yabanc dilden al nt lanm sözcükler (yabanc sözcük) vard r. Bu sözcüklerden, gerek duyuldukça Türkçe yap m ekleri arac l yla yeni sözcükler ("melez" sözcükler) türetilmi tir (Örn. Ar. fâide fayda faydal , faydas z, faydalanmak, faydalan-d rmak, faydalan lmak,…) Sözcükler, anlat m n yap ta lar d r; söylemde sözdizimi kurallar içinde birbirleriyle ili kili duruma gelip yarg l anlat mlar olu turur. Dizimdeki konumuna göre de ad, s fat, belirteç, eylem gibi adlar al r. (bkz. Sözcük Türleri) Sözcükler yap bak m ndan üç öbekte incelenir: yal n sözcükler: Türkçe ad ve eylem kökleri genellikle tek heceli oldu u için, tekheceli bütün Türkçe sözcükler bu kapsamda de erlendirilir (ad, el, kol, yel; al-, bil-, dur-, koy-, ol-, yaz-...) türemi sözcükler: Ad ya da eylem soylu sözcüklerden yap m (türetim) eki ad verilen eklerle türetilir (göz-lük, tuz-lu, ad ada-mak, iç- içki, silk- silkele- ..); kimi durumlarda çekim ekleri de yap m eki de eri kazanabilmektedir (iç-ten, göz- de, bir-i/ bir-i-si...) bile ik sözcükler: ki ya da daha çok sözcükten olu an birimlerdir; yaz m gelene ine ba l kal narak biti ik ya da ayr yaz l rlar. Örne in atasözü, dulavratotu, ilkokul, karn yar k, karafatma, affetmek... biti ik yaz l rken, terk etmek, ad tamlamas , kiraz a ac ... ayr yaz l r. SLAYT 28 Ba l k: Kök, gövde ve taban.- Sözcüklerin en küçük anlaml parçalar na kök; köklerden yap m ekleriyle türetilen biçimlere gövde ad verilir. Sözcük türetiminde kök ve/veya gövde taban olarak adland r l r; tan mdan anla laca gibi taban, kök ya da gövde olabilir. Türkçe'de kökler ço unlukla bir (aç, ak, al-mak, az, ba , ben, bel, bu, dört, el, göl, k l, kork-, öp-, sar-, tut-, yaz-, y l, yol...) ya da iki heceden olu ur (ada, ana, boya, daya-, gece, gölge, gönül, ha r, l -, kara, kuzu, odun, ö le, s ra, üvey, yirmi). Daha uzun kökler genellikle yabanc d r ( acemi =Ar., balina = Lat., hafta = Fars., istasyon = Fr., spiker = ng., vasistas =Alm...) Kökler, sözcük türü aç s ndan ad kökü (aç, el, d , k , oy, yaz, y l...) ve eylem kökü (aç-, 11 at-, ban-, dön-, gel-, k l-, ol-, ölç-, yan-...) olarak ikiye ayr l r. Sözcük türetim ve çekimi aç s ndan bu ay r m büyük önem ta r; çünkü ald klar ekler farkl d r. Türkçe'de kökler, say ca s n rl d r. Türk dilinin yakla k 2000 y ll k tarihi içinde kimi ad ve eylem kökleri kullan mdan kalkm t r (Örn. Köktürkçe’deki bal k " ehir", eçü "ata", kü "ün, öhret"; alk- "bitir-mek", d- "göndermek", t d- "engel olmak" gibi ad ve eylem kökleri bugün Türkiye Türkçesi’nde kullan lmamaktad r.) Yeni bir kök yaratmak ise hemen hemen olanaks zd r; ancak var olan ad ve eylem köklerinden çok de i ik türlerde gövdeler türetilmi tir, bundan sonra da gereksinme duyuldukça (özellikle terim) türetilebilir. (Bkz. Sözcük Üretimi) SLAYT 29 Ba l k: Ekler. – Sözcük’ler ba ms z biçimbirimler, ek’lerse ba ml biçimbirimler olarak tan mlan r. Ekler sözcük üretiminde kullan lan ve/veya sözdiziminin kurulu unda de i ik i levler yüklenen birimlerdir. Genel dilbilimde ay rt edilen ek türlerinden (önek, içek, sonek) Türkçe'de sadece sonekler kullan lmaktad r. Bu bak mdan Türkçe, biti ken (eklemeli) diller aras nda an l r. Türkçe'de ekler, köklerden sonra gelir. Ancak her ek, her tür köke getirilmez. Sözgelimi gelecek zaman eki –(y)AcAk yaln zca eylem tabanlar na getirilebilir: al-acak , gör-ecek,... Bunun gibi -lIk eki de yaln zca ad tabanlar na getirilip yeni adlar, s fatlar ve belirteçler türetmeye yarar: kömür-lük (yer), genç-lik (topluluk, dönem), yorgun-luk (durum), kulak-l k (araç), ö retmen-lik (meslek), gerçekçi-lik (ak m), gelin-lik (giysi), yaz-l k (ev), on-luk (deste), imdi-lik (" u an için" ) gibi. Dilin do al geli imi içinde hangi köklere (ve gövdelere) hangi tür eklerin getirilece i, yap m ve çekim eklerinin i levlerinin neler oldu u belirlenmi tir. Ancak eklerde de zaman içinde birtak m biçimsel ve içeriksel de i iklikler gözlenir: Kimi eklerin sesdizimsel yap s de i mi (bugün –(y)A olan yönelme durumu eki Eski Türkçe'de -GA biçimindeydi), kimi ekler, kullan mdan kalkm (örne in buyurma kipi eki -gIl: gel-gil "gel!"), kimi eklere yeni i levler yüklenmi tir (-lIk eki), kimi eklerin i levi de i mi tir. Örne in, Eski Türkçe'deki gelecek zaman eki -gAy, Bat Türkçe’sinde sesçil de i im de geçirip istek kipi eki -(y)A olmu tur (gel-e-yim, gel-e-lim). Kimi durumlarda öbür Türk dillerinden de ekler al n p yeni sözcükler üretme yoluna gidilmi tir (-tay: dan tay, say tay, kurul-tay ; -(A)v: gör-ev, öde-v, söyle-v, i le-v gibi). Türkçe'de ekler genellikle tek hecelidir (yal n ekler: -A, -CI, -lA-, -(A)v gibi); kimi eklerse birden çok heceden olu ur (bile ik ekler: -AmA-, -mAksIzIn gibi). Kimi ekler tek biçimli (Örn. -ç: k skan-ç; -gil: bakla-gil-ler; -leyin: sabah-leyin, gece-leyin...), kimi eklerse ses uyumlar gere i çok biçimlidir ( Örn. yap m eki - GI-= -g : al-g , -gi: der-gi, -gu: vur-gu, -gü: gör-gü, -k : as-k , -ki: iç-ki, -ku: tut- ku, -kü: küs-kü... Belirli geçmi zaman eki -DI-= -d : al-d , -di: bil-di, -du: ol- du, -dü: gör-dü, -t : aç-t , -ti: iç-ti, -tu: uç-tu, -tü: ölç-tü...) SLAYT 30 Ba l k: 12 Türkçe'de kimi yap m ve çekim eklerinin kök ve gövdelere eklenmesi s ras nda kök/gövdeyle ek aras na ba lay c bir ses girer; bu ses, ünlü çat mas durumunda ünsüz (/y/,/n/,/s/,/ / ); iki ünsüz aras ndaysa ünlü (ses uyumuna göre -I-= - -, -i-, -u-,-ü-) olur. Ekin yal n biçiminde olmayan bu sesler ayraç ( ) içinde gösterilir: - (y)A, -( )Ar, -(I)k, gibi. (Bkz. Kayna t rma Ünsüzleri, Ba lant Ünlüsü) Türkçe'de gerek yap m gerek çekim ekleri, eklendi i sözcü ün taban nda herhangi bir de i iklik olu turmaz; bu bak mdan kök ve ekleri kolayca ay rmak mümkündür. Ancak çekimde ( bek-le-yor bek-li-yor, al-ma-yor al-m -yor) ve tarihsel süreçte kimi sesçil de i iklikler dikkati çeker (ben bana, sen sana, o ona ; büyük-çek büyücek, küçük-çük küçücük... ). SLAYT 31 Ba l k: Türkçe'de eklerin önemli bir bölümünün eski dönemlerde sözcüklerden a narak olu tu u kan s vard r; bu kan y güçlendirecek örnekler de az de ildir. Sözgelimi ad soylu sözcükleri yüklemle tiren -DIr eki, tur-mak eyleminden ekle mi tir: turur - -d r. Bunun gibi eylem çekimindeki ki i ekleri de ki i zamirlerinden gelir: bilür men- bilir-i-m, bilür sen- bilir-sin gibi. SLAYT 32 Ba l k: Türkçe'de ekler, yap m, çekim, dönü türüm, dizim kurma gibi i levler yüklenmi lerdir. Genel olarak da hangi eklerin bu i levleri yerine getirdi i kesinlik kazanm t r. Ancak eklerin i levlerinde de zaman zaman birtak m kaymalar olabilmektedir. Bu tür kaymalar çokluk yeni sözlüksel birimlerin ortaya ç kmas n sa lamaktad r. Sözgelimi kimi örneklerde bulunma durumu eki -DA (yüz-de, göz-de), ç kma durumu eki -DAn (iç-ten, s ra-dan, top-tan), dönü türüm ekleri aras nda yer alan i te lik eki -(I) - (gel-mek- gel-i- -mek), dizim ku-rucu eklerden -(A)r (yaz-ar, kes-er, oku-r), -mA ( aç-mak- aç-ma "unlu bir yiyecek", ba -la-mak- ba la-ma "bir çalg ") yap m i levi yüklenmi durumdad r. Bir dilde yabanc eklerin bulunmas pek ola an kar lanmaz, ancak kimi durumlarda sözcük al veri i s ras nda baz ekler de al nt lanabilmektedir. O denli ki bu ekler yaln zca ödünç sözcüklerde kalmaz, yerli sözcüklere de getirilebilmektedir. Türkçe'de de kimi Arapça (-i /i:/ = altuni, gümü i; -at= gidi - at ), Farsça (-kâr= verim-kâr, -dan= sürme-dan-l k; -tar= bayrak-tar, emek-tar) ve Frans zca (-tion/-siyon/= atmasyon, uydurmasyon) ekler, az say daki Türkçe sözcüklere de getirilmi tir. Bununla birlikte kimi ödünç sözcüklerdeki ekleri Türk-çe kendi ekleriyle de i tirmektedir ( beste-kâr beste-ci, Arab-i Arap-ça, g yab-en g yab- nda ). SLAYT 33 Ba l k: Türkçe'de önek ve içek'in bulunmamas , zaman zaman yak nma konusu bile olmu tur; özellikle Dil Devriminin ba lang ç y llar nda önek türetme çabalar gözlenmi tir. Frans zca'-daki inter- /enter/ önekinin yerine Türkçe'de aras sözcü ünden ars - öneki yarat lmaya çal m ; ancak bu önekle türetilen 13 sözcükler (ars -ulusal= international) tutunmam t r. Son y llarda kimi yay nlarda alt (alt-bölüm, alt-yap ), bir (bir-hücreli), çift (çift-küme, çift- parmakl ), çok (çok-uluslu), e (e -anlaml , e -cinsel), iç (iç-deri, iç-güdü) sözcükleri "önek i levli sözcükler" olarak de erlendirilmektedir. Özellikle sözcük çevirisi yoluyla olu turulan bu terimlerde geçen ön sözcükleri önek olarak kabul etmek imdilik mümkün görünmemektedir. SLAYT 34 Ba l k: - Eklerin s n fland r lmas .- Türkçe’deki ekler üzerine (yap s , i levleri vd) bugüne kadar dört dörtlük bir çal ma yap labilmi de ildir; hemen bütün dilbilgisi/dilbilim ara t rmalar nda biçimbilim (morfoloji), a rl kl bir yer tutmas na kar n sorunlar bitmemi tir. Geleneksel yakla mda ekler a) yap m ekleri, b) çekim ekleri olarak ikiye ayr l p incelenir. Ancak ekleri i levlerine göre 4 öbekte incelemek daha tutarl görünmektedir: Yap m Ekleri, 2. Çekim Ekleri, 3.Dönü türüm Ekleri, 4. Dizim Kurucu Ekler. SLAYT 35 Ba l k: 1. Yap m Ekleri: Yap m ekleri, bir sözcü ün kök ya da gövdesine yeni anlaml bir sözcük olu turmak üzere getirilen biçimbirimlerdir. Bugün Türkiye Türkçesi’nde l80 dolay nda (yal n ve bile ik) yap m eki vard r. Bu eklerden baz lar yla ancak bir iki sözcük türetilmi ken (-kAn: ba -kan, yel-ken ) kimi eklerin üretkenli i dikkat çekicidir (-sAl: 250 dolay nda sözcükte ; -lA-:yaln zca A harfiyle ba layan 60 dolay nda addan türemi eylemde kullan lm t r). Bir sözcü e getirilen yap m ve çekim eki say s da Türkçe'nin biçimbilimsel özelli ini gösterir. Bir sözcü e l-10 aras nda ek getirilebilmektedir. Örne in ba -kan sözcü ünde l yap m eki, di -çi-lik-ten sözcü ünde 2 yap m eki, l çekim eki, stanbul-lu-la- -t r-ama-d k-lar- -m z-dan m -s n z sözcü ünde 2 yap m eki, 2 dönü türüm eki, l dizim kurucu ek, 5 çekim eki (toplam l0 ek) yer alm t r. Burada sözü edilebilecek konulardan biri de ayn yap m ekinin bir sözcükte iki kez kullan labilir olmas d r (Örn. göz-lük-çü-lük sözcü ünde -lIk eki iki de i ik i leviyle kullan lm t r). SLAYT 36 Ba l k: Türkçe'de sözcük üretiminde bir ek yeterlidir. Ancak bir tabandan farkl sözcükler türetilirken do al olarak kullan lan ek say s da artar. Ek say s n n artmas , türetilen sözcük say s n da art rmaktad r. Kimi örneklerde bir sözcükten ancak birkaç yeni sözcük türetilebilirken kimi eylem türü sözcüklerden türetilen sözcük say s l00'ü geçmektedir. Sözgelimi sür- eyleminden türetilmi sözcüklerin bir dökümünü yapal m: sürmek: sürme, sürü , sürü, sürgü, sürgülü, sürgüsüz, sürgüleme, sürgülemek, sürgüleyi , sürgülenme, sürgülenmek, sürgüleni , sürgületme, sürgületmek, sürgületi , sürgülettirme, sürgülettirmek, sürgülettiri , 14 sürdürmek, sürdürme, sürdürü , sürdürüm, sürdürtme, sürdürtmek, sürdürtü , sürdürülme, sürdürülmek, sürdürülü , sürgün, sürgünlük, sürmeli, sürmesiz, sürmelik, sürmeci, sürmecilik, sürmelemek, sürmedan, sürücü, sürücülü, sürücüsüz, sürücülük, sürek, sürekli, süreksiz, süreklilik, süreksizlik, sürüm, sürümlü, sürümsüz, sürümsüzlük, süre, süreli, sürelik, süresiz, süre en, süre enle me, süre enle mek, sürerlik, süreç, sürtme, sürtmek, sürtü , sürtük, sürtüklük, sürtü me, sürtü mek, sürtünme, sürtünmek, sürtünü , sürtü türme, sürtü türmek, sürttürmek, sürttürme, sürümek, sürüme, sürüyü , sürütmek, sürütme, sürütü , sürütülme, sürütülmek, sürüttürme, sürüttürmek, sürüttürülme, sürüttürülmek, sürülme, sürülmek, sürülü , sürünme, sürünmek, sürünü , sürünceme, sürüngen, sürüngenlik, sürüngenle mek, süründürme, sürün-dürmek, süründürü , süründürülme, süründürülmek, sürü me, sürü mek, sürüme, sürümek, sürüyü , sürütme, sürütmek, sürütü , sürütülme, sürütülmek, sürüttürme, sürüttürmek, sürüttürülme, sürüttürülmek, sürçme, sürçmek, sürüklemek, sürükleme, sürükletme, sürükletmek, sürükletilmek, sürükletilme, sürüklettirme, sürüklettirmek. sürüklettirilme, sürüklettirilmek, sürükleyici, sürükleyi , sürükletme sürükletmek, sürükleti , sürü türme, sürü türmek, sürülme, sürülmek, sürülü , gibi. Anadolu a zlar nda kullan lan, örnekleri de katarsak, bu say 125'i geçer. (Aksan, s.24-24, 1990) SLAYT 37 Ba l k: Yap m ekleri daha önce de belirtildi i gibi ad, s fat, belirteç, eylem soylu sözcüklerin türetilmesine yarar. Addan ad türeten ekler, somut /soyut anlaml birçok ad n yap s nda yer al r; araç, dil, ki i, durum, ak m vb kavram veren adlar türetir : -(A)ç : kul-aç, ara-ç ; -CA: Arap-ça, Türk-çe ; -CI: av-c , iz-ci, ekmek-çi, süt-çü ; -lIk: ayd n-l k, orman-l k, yurtta -l k, Atatürkçü-lük... Addan s fat türeten ekler, Türkçe'nin sözvarl na birçok yeni sözcük katar; çünkü baz lar hemen bütün adlara getirilebilir; bu ekler insana, nesnelere, soyut ve somut durumlara ili kin nitelikler, say sal s ra vb belirtir: -Al: ulus-al, gen-el, öz-el ; - CA: ngiliz-ce ( ark ), Türk-çe (kitap) ; -CIk: dar-a-c k, küçü-cük ; -CIl: ben-cil, k r-ç l, ses-çil ; -lI: ak l-l , çizgi-li, motor-lu, özür-lü ; -(I)ncI: alt -nc , be -i-nci, on-u-ncu ; -sAl: an t-sal, bitki-sel ; -sI: a -s , çocuk-su, diken-si; -sIz: ah-lak-s z, bilgi-siz, korku-suz, ölüm-süz ... S fattan ve addan belirteç türeten ekler, s fatlar ayn zamanda eylemden önce geldiklerinde belirteç olduklar ndan, addan s fat türeten eklerle hemen hemen ayn d r; getirildi i sözcü e belirli bir durum kavram verir: -CA: yava -ça (oturmak), gizli-ce (almak), güzel-ce( çal mak); 15 -CAcIk: yava -çac k (içeri girmek), usul-cac k (s v mak); -lI: co ku-lu (davranmak), dayan k-l (ç kmak), -sIz: olanak-s z (görünmek), ba m-s z (kalmak)... SLAYT 38 Ba l k: Addan ve s fattan eylem türeten ekler, say ca azd r; ancak bu eklerle kök anlam yla ilintili, belirtilen duruma gelmek, söz konusu biçimi almak (geçi siz ), belirtilen i i yapmak, belirtilen duruma uygun davranmak (geçi li) anlam nda pek çok eylem türetir: -A-: bo -a-mak, beniz-e-mek- benzemek; -Al-: az-al-mak, düz-el-mek, yön-el-mek ; -DA-: f k r-da-mak, inil-de-mek; -(I)k: bir-i-k-mek, geç-i-k-mek- gecikmek; -lA- : av-la-mak, belge-le-mek, tan m-la-mak, özet-le-mek; -sA-: durak-sa-mak, önem-se-mek ... . SLAYT 39 Ba l k: - Eylemden ad türeten ekler, hem say ca çok hem i levce ayr nt l d r; eylemlerden araç, nesne, durum, eylem, ki i kavramlar veren adlar olu turur: -AcAk : yak-acak, sil-ecek ; -(A)ç: say-aç, büyüt-eç, kazan-ç, utan-ç ; -(A)k: dur-ak, ölç-ek; kapa-k, ele-k, tara-k ; -(A)nAk: gel-enek, tut-anak, öde-nek ; -(A)v: öde-v, gör-ev, söyle-v ; -GAç: bur-gaç, k s-kaç, yüz-geç ; -GI: çal-g , sil-gi, iç-ki, küs-kü ; -(I)m : ak- -m, eyle-m, öl-ü-m ; -(y)I : gör-ü , bak- , diren-i ; -mA: bo an-ma, tamla-ma, sür-me; -mAk: çak-mak, kay-mak, ye-mek ; -mAn: say-man, ö ret-men ; -(I)ntI: y k- -nt , kes-i-nti ; - (I) : in-i- , ç k- - , gör-ü- ; -tI: kal n-t , gezin-ti, görün-tü… -Eylemden s fat türeten ekler, insana, do aya, duruma özgü eylemlerin niteliklerini yans t r: -A An: ol-a an, pi -e en; -(A)k: ürk-ek, parla-k, titre-k, yuvarla-k; -(A)y: yat-ay, dü -ey; -GAç: utan-gaç, ü en-geç, -GAn: kay-gan, edil-gen, çal -kan, biti -ken; -GIn: dal-g n, ger-gin, dur-gun, öl-gün, yat-k n, yeti -kin, göç-kün ; -(y)IcI: bula - c , gez-ici, üz-ücü ; -(I)k : aç- -k, in-i-k, boz-u-k… 16 SLAYT 40 Ba l k: - Eylemden belirteç türeten ekler' in önemli bir bölümü eylemden s fat türeten eklerdir. (ürk-ek (davranmak), yuvarla-k (kesmek), çal -kan (görünmek), dal-g n dal-g n (gezmek)...) (Ayr ca bkz. Dizim Kurucu Ekler) SLAYT 41 Ba l k: - Eylemden eylem türeten ekler' in bir bölümünü dönü türüm ekleri olu turur; bunlar n d nda kalanlar ise çok de ildir; kök anlama yak n bir i i yapmak, art arda yapmak, yineleyerek yapmak gibi anlamlar olu turur : -A-: kap-a-mak, t k-a-mak; -AklA- : tart-akla-mak, it-ekle-mek; -AlA-: kov-ala-mak, silk-ele-mek; -I-: kaz- -mak, sür-ü-mek; -mAlA-: kak-mala-mak, sar-mala-mak; -(I)msA-: an- -msa-mak, gül-ü-mse-mek; - tIr-: kak- - t r-mak, geç-i- tir-mek, sür-ü- tür-mek ....(Ayr ca bkz. Dönü türüm Ekleri) SLAYT 42 Ba l k: UYGULAMA Al t rma 1: A a daki sözcükleri birer birer inceleyip, köklere getirilen yap m eklerinin hangi anlamsal i lev yüklendiklerini k saca yaz n z. a) Örnek: kitap-l k:Yer kavram bildirir...... genç-lik:...... yorgun-luk:...... söz-lük:...... ö retmen-lik:...... ya mur-luk:...... yaz-l k (ev):...... b) Türk-çe:...... yava -ça:...... para-ca:...... ben-ce:...... aile-ce:...... dilek-çe:...... c) bar n-ak:...... yat-ak...... 17 dön-ek:...... ürk-ek:...... d) iz-ci:...... a -ç :...... yo urt-çu:...... dalga-c :...... uyku-cu:...... bar -ç :...... çevre-ci:...... SLAYT 43 Ba l k: Al t rma 2: A a daki ad ve eylem tabanlar ndan yeni sözcükler üretiniz. Bu sözcüklerin ald yap m eklerini yaz n z. aç:...... akmak:...... almak:...... ara:...... ba :...... bakmak:...... ba :...... bulmak:...... göz:...... görmek:...... i :...... okumak:...... k sa:...... olmak:...... ta :...... yazmak:...... 18 ...... SLAYT 44 Ba l k: Al t rma 3: A a daki sözcüklerle yeni bile ik sözcükler üretiniz. ba :...... bir:...... d :...... e :...... iç:...... ön:...... öz:...... son:...... +aras :...... +d :...... +evi:...... +ölçer:...... SLAYT 45 Ba l k: Al t rma 4: A a daki sözcüklerin kök ve eklerini ayr ayr gösteriniz. abartmac l k:...... çekimserlik:...... i levselle tirilmek:...... kolayla t r c :...... zenginle tirememek:...... SLAYT 46 Ba l k: YAZIM B LG LER Büyük Harflerin Kullan ld Durumlar 1. Tümcelerde ilk sözcü ün ba harfi büyük yaz l r: 19 Ders ba l yor. Biz art k uslu olmaya karar verdik. Türkiye Cumhuriyeti’nin ba kenti Ankara’d r. SLAYT 47 Ba l k: 2. Bütün özel adlar büyük harfle ba lar. - Ki i adlar ve soyadlar : Ahmet Çetin, Ali Öztürk, Özge Demir, Yunus Güven… - Hayvan adlar : Benek, Minno , Pamuk… - Ulus adlar : Almanlar, Araplar, Türkler… - Devlet ve ülke adlar : ngiltere, Rusya, Çin, Türkiye… - Kent, ilçe, belde, köy adlar : Ankara, stanbul, Paris, Çorum, Bozüyük, Akçap nar… - Semt, mahalle, sokak vb adlar : Taksim, Cihangir, Ba dat Caddesi, Nam k Kemal Soka , K z lay Meydan … - Co rafya adlar : Afrika, Amerika, Asya, Avrupa, Himalaya, Toroslar, F rat, K z l rmak, Sapanca, Konya Ovas , Ural Da lar , Atatürk Baraj , Damlata Ma aras …Bat Anadolu, ç Anadolu, Kuzey Amerika, Güney Afrika…Ortado u, Uzakdo u, Yak ndo u.. SLAYT 48 Ba l k: - Kurum, kurulu adlar : Türkiye Büyük Millet Meclisi, stanbul Üniversitesi, Türkiye Bilimsel ve Teknik Ara t rma Merkezi, lke Dersanesi, Derya Eczanesi… - Yap adlar : Süleymaniye Camii, Bo az Köprüsü, Topkap Saray , Meriç Köprüsü… - Yap t adlar : Ça da Türk Dili dergisi, Cumhuriyet gazetesi, Çal ku u (R.N.Güntekin)… - Dil adlar : Almanca, Frans zca, Bulgarca, Çince, Türkçe… - Din, mezhep, tarikat vb adlar : slaml k, H ristiyanl k, Musevilik, Alevilik, Sünnilik… - Önemli tarihsel olay, eylem, ak m, dönem vb adlar : Kurtulu Sava , Milli Edebiyat, kinci Yeni, Rönesans, Dil Devrimi, Lozan Antla mas , 29 Ekim Cumhuriyet Bayram ,… - Özel adlardan önce ve sonra kullan lan sayg sözleri ve unvan adlar :Ahmet Bey, Sinan Amca, Sevim Hala, Zühre Teyze…Profesör Doktor Ali Sevimli, Binba Mithat Genç, Berber Süleyman… SLAYT 49 Ba l k: 3. iirde dizeler genellikle büyük harfle ba lar: 20 KU VE BULUT Ku çu amca! Bizim ku umuz da var, A ac m z da. Sen bize bulut ver sade Yüz paral k.-- Oktay Rifat-Orhan Veli SLAYT 50 Ba l k: UYARI: Kimi iirlerde dize ba lar ndaki harfler küçük yaz labilir. 4. Özel adlardan türetilen sözcükler de büyük harfle ba lar: Atatürkçü, Osmanl , Türkçe, Türkçü, Türkçülük, Türkle mek, slaml k, slamla t rmak, stanbullu, Bolulu,… 5. Belli bir tarih bildiren ay ve gün adlar büyük harfle ba lar: Atatürk 19 May s 1919’da Samsun’a ç kt . 6. Mektuplarda, konu ma metinlerinde seslenme sözcükleri ve zarf n üzerine yaz lanlar büyük harfle ba lar: Sevgili Babac m, Say n Müdürüm, De erli Konuklar ve Sevgili Ö renciler… SLAYT 51 Ba l k: Küçük Harflerin Kullan ld Durumlar 1. Türkçede özel adlar d ndaki bütün sözcükler (tümce ba ndaki kullan m d nda) küçük harfle ba lar. 2. Kimi özel adlardan türemi sözcükler de küçük harfle ba lar: jilet, giyotin, arnavutkald r m , afrikamenek esi, meryemanaasmas , eski ehirta , ilebezi, vankedisi… SLAYT 52 Ba l k: Ay ve Gün Adlar n n Yaz l 1. Belli bir tarih bildiren ay ve gün adlar büyük harfle yaz l r: 20 Nisan 1998 Cuma günü… Her y l n 10 Kas m günü….. 1923 Ekiminde… 2. Belli bir tarih bildirmeyen ay ve gün adlar küçük harfle yaz l r: Geçen eylül ay nda… Her y l kas m ay n n ilk pazartesi günü… SLAYT 53 Ba l k: Gün Bildiren Tarihlerin Yaz l Gün bildiren tarihler a a da gösterildi i gibi de i ik biçimlerde yaz labilir: 21 10 Kas m 1938 10.XI.1938 10.11.1938 10/XI/1938 10/11/1938 10-XI-1938 10-11-1938 UYARI: Son y llarda 05.03.2005 biçiminde yaz l lar da görülmeye ba land . Bu yaz l biçimi de do rudur. Ancak 15. May s.1999 biçimindeki yaz l yanl t r. SLAYT 54 Ba l k: Say lar n Yaz l Türkçede say lar yerine göre rakamla yerine göre de yaz yla yaz l r. 1. Günlük kullan mda say lar, özellikle küçük say lar, yaz yla yaz l r ya da ilk bölümü rakamla ikinci bölümü yaz yla yaz l r: Babam dört gün sonra dönüyor. Dergimizi üç ayda bir ç kar yoruz. Bana 100 milyon borç verebilir misin? UYARI: Yaz yla yaz lan say lar n her biri ayr yaz l r: bin dokuz seksen alt , üç yüz yirmi bir… 2. Para piyasas nda, bankac l kta, ölçme ve istatistiklerde say lar rakamla yaz l r: 15.000.000.00 YTL 124.450.346.00 YTL UYARI: Bankac l kta ayr ca sözgelimi çeklerin üzerine yaz yla da paran n miktar bütün sözcükler biti ik olacak biçimde yaz l r: 1.863.280.986= birmilyarsekizyüzaltm üçmilyonikiyüzseksenbindokuzyüzseksenalt … SLAYT 55 Ba l k: 3. Çok s f rl say larda ana say lardan sonraki basamaklar yaz yla yaz l r: 5 milyar 100 milyon, 500 milyon 460 bin, gibi. 4. Çok s f rl yaz lar basamaklara bölünerek yaz l r. (Basamaklar aras bo b rak ld gibi basamaklar aras na nokta ya da virgül imi de konulabilir): 888 000 000 000 987,765,349 123.456.789.345 gibi. 5. Telefon ve faks numaralar da rakamla yaz l r: 0212.324.44.67, 0216 555 67 89… 22 6. S ra say lar yaz veya rakamla gösterilebilir. S ra say lar rakamla gösterilirken, ya rakamdan sonra nokta imi konur ya da kesme iminden sonra ek yaz l r: 10. , XIX., 6’nc , 15’inci… SLAYT 56 Ba l k: 7. Üle tirme say lar yaz yla yaz l r: birer, iki er, üçer, dörder, be er, alt ar, yedi er sekizer, dokuzar, onar, yirmi er, otuzar, k rkar, yüzer, biner… 8. Kesir say lar n n yaz l nda, tam say dan sonra virgül konur: 12,5 (on iki tam, onda be ), 7,35 (yedi tam, yüzde otuz be ), 5,005 (5 tam binde be ) gibi… 9. Rakamla yaz lm bir say ya gelen ekler, kesme imiyle ayr l r: 1950’de, saat 15.00’te, 5’inci… SLAYT 57 Ba l k: Romen Rakamlar n n Yaz l Romen rakamlar unlard r: I (bir), II (iki), III (üç), IV (dört), V (bea ), VI (alt ), VII (yedi), VIII (sekiz), IX (dokuz), X (on), L (elli), C (yüz), M (bin). Romen rakamlar n n kullan ld durumlar: 1) S n fland rmalarda bölüm ba l klar nda: I. Bölüm, II. Bölüm,.. 2) Ayn ad ta yan hükümdar, krallar n s ras n belirtmekte: I. Selim, IV. Murat, II. Henry, V. Karl… 3) Yüzy llar belirtmekte: MÖ I. yy, MS X. yy; VI’nc yy gibi. 4) Tarihlerin yaz m nda aylar belirtmekte: 12.X.2004, 30/II/1999,… SLAYT 58 Ba l k: Güne , Ay ve Gezegenlerin Adlar n n Yaz l Gökcisimlerinin adlar n n büyük harfle ba lar: Güne , Ay, Merkür, Venüs, Mars, Ülker, Samanyolu,… UYARI: Dünya, güne ve ay sözcükleri gökbilim ve co rafya d nda kullan ld klar nda küçük harfle ba lar: Yaz n ö le saatlerinde güne e ç kmay n z. SLAYT 59 Ba l k: UYGULAMA Al t rma 1: A a daki bilgilerden hangisi yanl t r? 23 A) Gökcisimlerinin ilk harfleri büyük yaz l r. B) Say lar yaz yla yaz l r ya da rakamla gösterilir. C) Telefon numaralar yaz yla yaz lmamal d r. D) iirde dize ba lar genellikle büyük harfle yaz l r. E)Hayvanlara tak lan özel adlar küçük yaz l r. SLAYT 60 Ba l k: Al t rma 2: A a daki yaz l lardan hangisi yanl t r? A) 10.Kas m.1938 B) 10.XI.1938 C)10.11.1938 D) 10/XI/1938 E) 10-XI-1938 SLAYT 61 Ba l k: Al t rma 3: A a daki metinde gördü ünüz yaz m yanl lar n düzeltmeniz isteniyor. Yard mc olur musunuz? OTOBÜS BEKL YORUM S cak Bir Yaz Günü Necla Han m G c rdayan Gard robu Tamir Etmesi çin Yak nlardaki Marangoza Telefon Ederek Evine Ça r r Genç Marangoz Uzun Süre U ra mas na Ra men G c rt n n Kayna n Tespit Edemeyince Neclan m Ek Bilgi Verir Gard rop Her Zaman De il Yandaki Caddeden Otobüs Geçti i Zamanlarda G c rd yor Bu Bilgi Üzerine Genç Marangoz Gard robun çine Girer Kap s n Kapat r Yandaki Caddeden Bir Otobüsün Geçmesini Beklemeye Ba lar Tam Bu S rada Kom ulardan Gelen “ hbar” Üzerine yerinden F rlayan Neclan m n Kocas Hüsamettin Bey Ko a Ko a Eve Var r Yatak Odas na Girip Gard robu Aç nca Marangozla Burun Buruna Gelir Hiddetle Sen Burada Ne Ar yorsun Diye Sorunca Delikanl Korkulu Bir Yüz fadesiyle Yan tlar Valla nanmayacaks n Ama Otobüs Bekliyorum 24