MTA Dergisi 126, 49-67, 2003

GÖKÇEADA VE BOZCAADA'NIN TERSİYER JEOLOJİSİ (ÇANAKKALE), TÜRKİYE

Yaşar KESGİN* ve Baki VAROL**

ÖZ.- Gökçeada ve Bozcaada'da, Tersiyer birimleri; Erken Eosen, Orta Eosen-Geç Oligosen, Geç Miyosen ve Pli- yosen yaşlı çökellerle temsil edilir. Gökçeada'da, üstlere doğru regresif özellikte olan ve ağırlıklı olarak kumtaşı li- tolojisinden oluşan, Karaağaç formasyonu ile Bozcaada'da, kırmızı karasal çakıltaşlarından oluşan Fıçıtepe for- masyonu, Erken Eosen yaşlıdır. Orta Eosen yaşlı ve bol Nummulitli Soğucak formasyonunun karbonatları, Erken Eosen yaşlı bu birimlerin üzerine uyumsuzlukla gelir. Bu karbonatlar yanal yönde devamlı olmayıp, merceksi gö- rünümdedir. Bu karbonatları üstleyen Ceylan formasyonunun şeylleriyle çökelim devam eder, Oligosen başların- da başlayan regresyonla birlikte şeyllerden, kıyı yakını fasiyeslere geçen Mezardere formasyonu ve Osmancık for- masyonunun çökelimi gerçekleşir. Karasal özellikli Danişmen formasyonu bütün birimlerin üzerini örter. Bölgede Erken-Orta Miyosen döneminde, yoğun bir volkanizma (Hisarlıdağ-Ayvacık volkanitleri) hüküm sürmüştür. Geç Miyosen'de, tektonizma kontrolünde gelişen depolanma sistemleri, Erken Pliyosen başına kadar devam etmiştir. Bunun sonucunda; bu zaman aralığında Gazhanedere, Kirazlı ve Alçıtepe formasyonları oluşmuştur. Bugün kara- sal alanlarda yüzlek vermeyen, fakat denizel alanlarda, TPAO'nun yaptığı sondaj ve sismik kesitlerle saptanan, yaklaşık bin metre kalınlığında Pliyosen birikimi (Ergene formasyonu) tespit edilmiştir. İnceleme alanında; birimle- rin çökelimlerindeki farklılıklara bağlı olarak, fasiyes ayırımları yapılmıştır. Gökçeada ve Bozcaada'da, dört ana çökelim dönemi gözlenmiştir. Bunlar Erken Eosen, Orta Eosen-Geç Oligosen, Geç Miyosen ve Pliyosen çökelim dönemleridir. Gökçeada ve Bozcaada'da en önemli tektonik veriler; Geç Miyosen yaşlı, Kuzey Anadolu Fay zonu- nun batı uzanımı olan Ganos fayıdır ve Gökçeada'nın kuzeyini sınırlar. Ganos fayının güneyinde, bu fayın yanal bileşenleri; yüksek ve çukur alanları oluşturarak, Geç Miyosen yaşlı birimler için çökelim havzası meydana getir- miştir. Gökçeada ve Bozcaada'da, Geç Miyosen öncesine ait tektonik veri gözlenmemiştir. Ancak deniz alanların- daki sismik kesitlerin yorumunda, Gökçeada ve Bozcaada'da Miyosen öncesi tektonizmanın izleri gözlenebilir.

GİRİŞ diğerleri (1998), Tüysüz ve diğerleri (1998), Okay ve Tüysüz (1999), Okay ve Satır (2000), Gökçeada ve Bozcaada; Biga Yarımada- Yılmaz ve diğerleri (2000) ve Coşkun (2000) sında bulunan, Sakarya zonunun batısında, tarafından yapılan çok çalışma olmasına rağ- Trakya Tersiyer havzası ve Yunanistan'daki men, Gökçeada ve Bozcaada'da jeolojik Rodop masifinin güneyinde, Ege denizi çukur- amaçlı detaylı bir çalışma yapılmamıştır. luğunun kuzeydoğusunda yer alır (Şek. 1). Akartuna (1950), Erguvanlı (1955), Saltık ve Saros Körfezi yakın çevresinde; Erguvanlı Saka (1972) tarafından yapılan çalışmalar ye- (1955-1957), Oktay ve Dağdelen (1961), Sal- tersiz, Ercan ve diğerleri (1995), Yazman tık (1974),Önem (1974), Kasar ve diğerleri (1997) tarafından yapılan çalışmalar ise vol- (1983), Saner (1985), Toker ve Erkan (1985), kanizma, petrol, paleontoloji gibi özel amaca Önal (1987), Sümengen ve diğerleri (1987), yöneliktir. Çalışma alanı; Kuzey Anadolu Fay Siyako ve diğerleri (1989), Sümengen ve Ter- zonunun batıdaki uzanımı olan Ganos fayının lemez (1991), Georgakopulos (1992), Ercan sınırladığı, kuzeyinde Pontid, güneyinde ise ve diğerleri (1995), Yaltırak (1995), Yazman Sakarya kıtasının yer aldığı bir alanı kapsa- (1997), Yaltırak ve Kuşçu (1998), Yaltırak ve maktadır.

GÖKÇEADA VE BOZCAADA'NIN TERSİYER JEOLOJİSİ 53

Kazdağı karmaşığı renkli kumtaşları, ortamın sığlaştığını gösterir. Gökçeada'da, Ganos fayından dolayı alt sınır Okay (1987) tarafından Kazdağları'na at- gözlenmez, üzerine gelen Soğucak formasyo- fen tanımlanmış olup, başlıca dört ana tekto- nuyla uyumsuzdur. Gökçeadadaki Aktaş kesi- nik birimden oluşmuştur. Bunlar alttan üste tinde 900 metre kalınlık ölçülmüştür. İstifin doğru Kazdağ Metamorfitleri, Denizgören Ofi- üst bölümlerini temsil eden şeyllerden alınan yolitleri, Çamlıca Metamorfitleri ve Ezine biri- örneklerden: Inaperturopollenites hiatus, Tri- midir . Bozcaada'da bu dört ana tektonik bi- colporopollenites sp, Ephedripites sp, Norma- rimden Ezine Birimine ait, Karadağ Metamor- polles, Triathopollenites sp, Malvacipollis sp, fitleri ve Denizgören Ofiyolitleri yüzeylenmek- Operculodinium sp, Cingulatisporites sp, La- tedirler (Şek. 1). evigatosporites heardti, Leiotriletes sp, Thal- Karadağ Metamorfitleri (Kk); Bozcaada lassphona sp, Areosphaeridium sp, Homot- güneydoğusunda yüzeyleyen (Şek. 1), düşük riyblium plectilum, Deflandra phospharitica, dereceli bir metamorfizma geçirmiş rekristali- Wetzeliellasp, Lejeunecysta fallax, kitinli fora- ze kireçtaşlarıyla temsil edilir. minifer iç zarı, Hyphae palinomorf topluluğu Denizgören Ofiyolitleri (Ko); Bozcaada il- saptanmıştır. Bu faunaya göre Erken Eosen çesinin doğusunda yüzeylenir (Şek. 1). Birim yaşı verilmiştir. Birimin kumtaşı ve şeylleri de- genellikle ultramafik kayalardan oluşmuştur. rin deniz, kumtaşı, silttaşı ve kömürleri delta önü ortamında çökelmiştir. Karaağaç formas- Üst sınırı Erken Eosen yaşlı Fıçıtepe formas- yonu, Trakya'da; Gaziköy formasyonu, daha yonu ile uyumsuzdur. Denizgören Ofiyoliti'nin kuzeyde büyük bir gaz potansiyeline sahip yerleşme yaşı Geç Kretase-Paleosen'dir olan Hamitabat formasyonu ile deneştirilebilir (Okay, 1987). Birim, doğuda Sakarya kıtasın- (Kasar ve diğerleri 1983). daki Karakaya formasyonu ile deneştirilebilir. Fıçıtepe formasyonu (Tef) SEDİMANTER KAYA BİRİMLERİ İlk defa Sfondrini (1961) tarafından Geli- Karaağaç formasyonu (Tek) bolu yarımadası Ece limanından tanımlanan formasyon Bozcaada'daki, Poyrazlimanı'nda İlk kez Sfondrini (1961) tarafından Geli- yüzeylenir (Şek. 1). Formasyonun tip kesiti bolu yarımadası Karaağaç limanından adlan- Ece limanıdır (H 16- b2,b4, K: 76675-49175, dırılan bu formasyon, Gökçeada'daki Dereköy D:59450-44450). inceleme alanında başvuru civarında yüzeylenir (Şek. 1). Formasyonun kesiti Bozcaadadaki Bozcaada ölçülü kesitidir tip kesiti Karaağaç limanıdır (H 16- b2,b4, K: (Şek. 5). Buna karşılık Fıçıtepe formasyonu 76675-49175, 0:59450-44450). inceleme ala- Gökçeada'da yüzeylenmez (Şek. 2). Birim; nında başvuru kesiti Gökçeadadaki Aktaş öl- Çakıltaşı, kumtaşı ve çamurtaşlarından oluş- çülü kesitidir (Şek. 5). Bozcaada'da mostrası maktadır. Çakıltaşları; bordo renkli, sert, ku- bulunmamaktadır. Formasyon genellikle şeyi varsit, metamorfit ve çört çakıllıdır. Kumtaşla- ve kumtaşından oluşur. İstif tabanda yeşilimsi rı; bordo-yeşil renkli, sert, ince-orta taneli, be- gri, gri, sertçe, ince taneli, karbonat çimentolu lirgin katmanlıdır. Çamurtaşları ise; bordo kumtaşıyla, üste doğru koyu gri, siyah, olduk- renklidir. Formasyon Bozcaada'da, metamor- ça sert, kırıklı, katmanlı şeyi ile temsil edilir fik ve ofiyolitik birimler üzerinde yer alır (Şek. 2). Üst kesimlerdeki, yeşil ve bordo (Şek. 3). Birim üst dokanağında Soğucak for- 54 Yaşar KESGİN ve Baki VAROL

masyonu ile uyumsuzdur (Levha-l, şek. 1). yarımadaları, Güney Trakya'daki, Soğucak Bozcaada kesitinde ölçülen kalınlık 60 metre- formasyonunun birimleriyle aynı özellikler su- dir. Birim içerisinde fosil bulunamamıştır. An- narlar. cak inceleme alanı dışında Gelibolu yarıma- dasında, altındaki Karaağaç formasyonu ile Ceylan formasyonu (Tec) düzenli geçiş göstermesi ve Orta Eosen yaşlı İlk kez Ünal (1967) tarafından Trakya'da Soğucak formasyonu ile üstlenmesi nedeniy- Ceylan-1 kuyusundan adlandırılmıştır. Gök- le birimin yaşı olası Erken Eosen'in üst katla- çeada'nın Dereköyünde ve Bozcaada ilçe rı olarak belirlenmiştir (Siyako ve diğerleri merkezi güney ve güneybatısında yüzeylenir 1989). Gelibolu yarımadası ve Güney Trak- (Şek. 1). Formasyonun tip kesiti Ceylan-1 ku- ya'da, Mecidiye köyündeki Fıçıtepe formasyo- yusudur (E 18-c3, K:98900, D:37400). incele- nunun birimleriyle benzerlikler sunar. me alanında başvuru kesiti Gökçeadada De- Soğucak formasyonu (Tes) reköy ve Bozcaadadaki Bozcaada ölçülü kesi- tidir (Şek. 5). Egemen litolojisi şeylden oluşur. İlk kez Holmes (1961) tarafından Kırkla- Birim içerisinde ince kumtaşı bantları ve vol- reli Soğucak köyünden tanımlanmış olan bu kanik katkılar vardır. Şeyller; yeşilimsi gri, ma- ' formasyon; Gökçeada, Uğurlu'da ve Bozca- vimsi gri, sert, yüzeyde bol alterasyonu, kıy- ada ilçesinin güneyinde yüzeylenir (Şek. 1). mıksı kırılmalı, yer yer kıvrımlanmalı, ince (5- Formasyonun tip kesiti Kırklareli Soğucak kö- 10 cm) kumtaşı bantlıdır. Kumtaşları; sarımsı yüdür (E 19-d2, yardımcı tip kesit, Mecidiye gri renkli, sert, köşeli-pürüzlü kırılmalı genel- köyü, G17-d2 K:95400-96300, D:59950- likle kuvars elemanlı, karbonat çimentolu, in- 59700). inceleme alanında başvuru kesiti ce-orta tanelidir. Yer yer bitki kırıntıları gözle- Gökçeadadaki Dereköy ve Bozcaadadaki nir. Ceylan formasyonu; Gökçeada'da altın- Bozcaada ölçülü kesitidir (Şek. 5). Kireçtaşın- daki Soğucak formasyonuyla uyumlu, Bozca- dan oluşan birim, yer yer düzgün tabakalar ada'da ise iki metre kalınlığında çakıltaşları- halinde, yer yer de mercekler şeklinde gözle- nın oluşturduğu yersel bir uyumsuzluk vardır. nir (Levha-l, şek. 1). Kireçtaşları; gri, açık gri, Gökçeada'da üzerine gelen Mezardere for- beyaz, sert, gözenekli ve erime boşlukludur, masyonu ile uyumlu olup, Bozcaada'da Ayva- üste doğru killi kireçtaşına geçiş gözlenir cık volkanitleri tarafından kesilmiştir (Şek. 2 (Şek. 3). Tabana yakın seviyelerde bir iki met- ve Şek. 3). Formasyon 400-900 m arası bir re kalınlığında kumtaşı ve ince çakıltaşları bu- kalınlık sunar. Şeylden alman örneklerden; lunur. Altındaki birimlerle uyumsuz, üzerine Pityosporites spp, Triletes sp, Echinatispori- gelen birimlerle ise uyumludur (Şek. 4). Boz- tes sp, Batiacasphaera sp, Homotryblium caada'da üstteki Ceylan formasyonuyla doka- plectilum, Diphyes colligerum, Deflandrea nakta yersel uyumsuzluk vardır. (Şek. 3). Ka- phosphoritica, Hystrichokolpoma sp, C/eis- lınlığı 10-150 m arasında değişir. Kireçtaşın- tosphaeridium sp, Cordosphaeridium sp, ki- da saptanan Nummulites cf chavannesi, tinli foraminifer iç zarı ve Hypae palinomorf Nummulites cf fabianii, Asterigerina rotula, topluluğuna dayanılarak Orta-Geç Eosen yaşı Heterastegina sp, fosillerine göre Orta Eosen bulunmuştur. Derin deniz türbiditik sistem içe- yaşı verilmiştir. Birim klastik geliminin olmadı- risinde çökelen kumtaşı, şeyl ağırlıklı birimler ğı alanlarda depolanmıştır. Gelibolu ve Biga tüm Orta-Geç Eosen istifinde izlenir.

GÖKÇEADA VE BOZCAADA'NIN TERSİYER JEOLOJİSİ 57

Mezardere formasyonu (Tom) nur (Levha-l, şek. 2). Kumtaşları; yeşilimsi gri, sarımsı gri, sert, ince-orta tane boyutlu, bitki İlk kez Ünal (1967) tarafından Keşan Me- kırıntılı, orta-iyi boylanmalı, karbonat çimento- zardere köyünden adlandırılan formasyon; lu, belirgin katmanlı ve şeyl aratabakalıdır. Gökçeada'daki, baraj çevresinde geniş bir Şeyller; yeşilimsi gri renkli ve yer yer topra- alanda yüzeylenir (Şek. 1). Bozcaada'da ise ğımsıdır. Mezardere formasyonu üzerine yüzeylenmez. Formasyonun tip kesiti Mezar- uyumlu olarak gelir. Osmancık formasyonu, dere-1 kuyusudur (E 18-d2, K: 15400, Gökçeada'da Danişmen formasyonu tarafın- D:11900). inceleme alanında baş vuru kesiti dan açılı uyumsuzlukla üstlenir (Şek. 4). An- Gökçeadadaki Dereköy ölçülü kesitidir cak kuyu verilerine göre iki formasyonun ge- (Şek. 5). Birim genellikle kumtaşı ve şeyl ar- çişlidir. Kalınlığı 400-600 m arasındadır. Gök- dalanımlıdır (Şek. 2). Egemen litoloji kumtaşı- çeada, Kuzulimanı kesitinde şeylden alınan dır. Kumtaşı; sarımsı gri, sert karbonat çimen- örneklerde: Pityosporites spp, Triatriopolleni- tolu, ince-orta katmanlı, derecelenmen ve la- tes spp, Subtriopollenites simplex, Polyporo- minalıdır. Şeyl; mavimsi ve yeşilimsi gri, yü- pollenites undulosus, Compositae tip pollen, zeyde ufalanır topraksı, karbonatlı, ince lami- Pluricellaesporites sp, Hyphae ve Diporispori- nalı ve ince kumtaşı ara katkılıdır. Birim ta- tes sp palinomorf topluluğu bulunmuş ve ya- banda Ceylan formasyonu ile, üstünde ise şı Geç Oligosen tespit edilmiştir. Osmancık Osmancık formasyonu ile uyumludur (Şek. 4). formasyonu, Marmara Ereğlisi'nden başlaya- Kalınlığı 400-900 m'ler arasıdır. Şeylden alı- rak Ganos fayı hattı boyunca (yaklaşık kuzey- nan örneklerde Pityosporites spp, Tricolporo- doğu-güneybatı doğrultusunda) tüm alanda pollenites spp, Tricolporopollenites hiatus, yüzeylenir. Ayrıca Trakya havzası boyunca Malvacipollis sp, Triatriopolleuites corphaeus, bütün kuyularda Osmancık formasyonu kesil- Baculatisporites sp, Echinatisporites sp, Ver- miştir. rucatosporites spp, Cordosphaeridium sp, Di- cellaesporites sp, Hyphae, Inapertisporites Danişmen formasyonu (Tod) sp, Biporisporites sp, Pluricellaesporites sp, Hypoxylonites sp ve Striadiporites sp palino- Birime ilk kez Ünal (1967) tarafından morf topluluğu bulunmuştur. Buna göre yaşı; Kırklareli, Pınarhisar Danişmen köyünden Geç Eosen-Erken Oligosen olarak belirlen- isim verilmiştir. Sadece Gökçeada' da, Kuzu- miştir. Tabanda, derin denizel etki belirgindir. limanı ve Aydıncık yolu üzerinde yüzeylenir Üste doğru, regresif etkiler vardır. (Şek. 1). Formasyonun tip kesiti Danişmen köyü çimento ocaklarıdır (G 17-a2). İnceleme Osmancık formasyonu (Too) alanında baş vuru kesiti Gökçeadadaki Aydın- İlk kez Ünal (1967) tarafından Osman- cık ölçülü kesitidir (Şek. 5). istif, Bozcaada'da cık-1 kuyusundan tanımlanmıştır. Gökçe- yüzeylenmez. Danişmen formasyonu taban- ada'daki, Kuzulimanında çok güzel kesitler da çok ince bir Çakıltaşı seviyesiyle başlar sunar (Şek. 1). Formasyonun tip kesiti Os- (Şek. 2). Volkanik malzemenin bol olduğu bu mancık-1 kuyusudur (E 18-c4, K: 01800, seviye üste doğru kumtaşı-silttaşı ve çamurta- D:30600). inceleme alanında baş vuru kesiti şı ardalanımlı karasal bir istif sunar (Levha-ll, Gökçeadadaki Kuzulimanı ölçülü kesitidir şek. 1). Pembe renk egemendir. Kumtaşı; gri, (Şek. 5). Birim genellikle kumtaşı ve bunların gevşek dokulu, ince taneli, karbonat çimento- arasındaki şeyl bantlarından oluşur (Şek. 2). ludur. Çamurtaşında, farklı kalınlıkta bol kö- Aralarda yer yer ince Çakıltaşı bantları ve üst mür bantları, istifin bütününde ise birimlerin seviyelerde kömürler ve bitki kırıntıları bulu- arasında gözlenen bitki fosili kalıntılar yer 58 Yaşar KESGİN ve Baki VAROL

alır. Birimin üzerine geldiği Osmancık formas- Kirazlı formasyonu (Tmk) yonuyla düşük açılı uyumsuzluk vardır. Gök- İlk kez Saltık (1974) tarafından Tekirdağ, çeada'da üst dokanak, Erken-Orta Miyosen Şarköy, Kirazlı köyünden tanımlanan birim, yaşlı Hisarlıdağ volkanitleriyle kesilmiştir. Do- Gökçeada'da Aydıncık köyü ve Bozcaada'da kanakta pişme zonları bulunur (Şek. 4). Gök- Ayazma plajında yüzlekler verir (Şek. 1). For- çeada'da ölçülen kalınlığı 700 m'dir. Birim masyonun tip kesiti Kirazlı köyü, Yaşarınçeş- içerisinde fosil bulgusu yoktur. Ancak Trakya mederededir (G 18-c1, K: 06000-07000, havzasında Danişmen formasyonunda Geç D:21700-21750). İnceleme alanında baş vuru Oligosen yaşı alınmış olup, inceleme alanın- kesiti Bozcaadadaki Ayazma ölçülü kesitidir da, Geç Oligosen yaşlı Osmancık formasyo- (Şek. 5). Birimin genel litolojisini kumtaşları nunu uyumsuz üzerlemesi nedeniyle ve Trak- oluşturur (Şek. 3). Kumtaşları; açık sarı-sa- ya havzası ile deneştirilerek birimin Geç Oli- rımsı gri, gevşek tutturulmuş, dağılgan, ince- gosen olma olasılığı kuvvetlidir. orta taneli, çok iyi boylanmalı, yer yer çapraz Gazhanedere formasyonu (Tmg) katmanlı, arazi gözlemleri ölçeğinde gözenek- liliğin iyi geliştiği anlaşılmaktadır. Kumtaşları İlk kez Saltık (1974) tarafından Tekirdağ, arasında, çok ince şeyl bantları vardır ve bun- Şarköy Gazhanedereden adlandırılan birim, larda kömür katkıları gözlenir.Birimin alt doka- Gökçeada, Tuzla'da ve Bozcaada, Ayaz- nağı, Gazhanedere formasyonu ile yatay ve ma'da yüzeylenir (Şek. 1). Formasyonun tip düşeyi geçişlidir (Levha-ll, şek. 2). Üzerine kesiti Gazhanederededir (G 18-d2, K: 06825- gelen Alçıtepe formasyonu ile yatay ve düşey 05509, D:18775-19175). İnceleme alanında geçişlidir (Şek. 4). Kalınlığı 400-600 m ara- baş vuru kesiti Gökçeadadaki Aydıncık ve sında ölçülmüştür. Birim içerisinden alınan Bozcaadadaki Ayazma ölçülü kesitidir Bozcaadaki şeyl örneklerinden Pityosporites (Şek. 5). Birimin litolojisini çakıltaşları oluştu- spp, Composilae, Umbelliferae, Periporopol- rur. Arabantlı kumtaşı, silttaşı ve çamurtaşları lenites multiporatus, Spiniferites spp ve ta- vardır. Çakıltaşı; pembe, bordo, dağılgandır. nımlanmamış dinoflagellat gibi palinomorf Yüzeyde altere olup genellikle tabanındaki bi- topluluklarına dayanılarak yaşı Geç Miyosen rimin çakıllarını içine almıştır. Çamurtaşlarıda olarak belirlenmiştir. Birim, bölgede Geç Mi- pembe renkli olup yer yer 3-5 cm'lik kömür yosen denizini temsil eden tek birimdir. Ege bantları içerir. Altındaki birimlerle olan ilişkisi Denizinde birimin eşleniklerinden petrol üretil- uyumsuzdur. Havza gelişimini denetleyen mektedir. tektonik fayların oluşturduğu çukurluklarda çökelmiştir (Levha-ll, şek. 2). Üstüne gelen Alçıtepe formasyonu (Tma) Kirazlı formasyonu ile yatay ve düşey geçişli- dir (Şek. 3). Formasyon içerisinde herhangi Birim ilk kez Sfondrini (1961) tarafından bir fosil bulgusuna rastlanmamıştır. Üstüne Gelibolu yarımadası Alçıtepe köyünden ta- uyumlu gelen Kirazlı formasyonunun Geç Mi- nımlanmıştır. Gökçeadadaki Aydıncık köyü yosen yaşlı olması nedeniyle, aynı yaş kona- ve Bozcaadadaki Ayazma plajında yüzeylenir ğında olabileceği kabul edilmiştir. Birim Geç (Şek. 1). Formasyonun tip kesiti Alçıtepe kö- Miyosen transgresyonunun bölgedeki ilk ürü- yüdür. İnceleme alanında baş vuru kesiti Boz- nü olup akarsu ortamı-sığ denizel geçişi tem- caadadaki Ayazma ölçülü kesitidir (Şek. 5). sil eder. Gelibolu Yarımadasındaki Geç Miyo- Egemen litoloji gölsel kireçtaşlarıdır (Şek. 3). sen birimlerle benzer özellikler sunar. Kireçtaşları; gri, beyaz renkli, sertçe, bol eri- GÖKÇEADA VE BOZCAADA'NIN TERSİYER JEOLOJİSİ 59

me boşluklu, yeryer bol fosilli, düzgün kat- VOLKANİK KAYA BİRİMLERİ manlı ve oldukça gözenekli ve geçirimlidir Hisarlıdağ volkanitleri (Tmh) (Levha-ll, şek. 2). Kirazlı formasyonu ile alt İlk kez Saner (1985) tarafından adlandı- dokanağı yatay ve düşey geçişli, üzerine ge- rılmıştır. Gökçeada'da yüzeylenir (Şek. 1). len Pliyosen yaşlı Ergene ve Bayramiç for- Genellikle andezit bileşimli, lav ve tüf arda- masyonları ile dokanağı uyumsuzdur (Şek. 4). lanmalı olup, andezitler pembe, boşluklu ve Ölçülen kalınlık 60-100 m dir. Birim bol miktar- yüksek tepeler oluşturur. Birimin altında bulu- da Pelecypoda parçası içermektedir. Birim nan Mezardere formasyonunun arasında piş- içersinde yaş verebilecek bir fauna topluluğu me izlerine rastlanır. Üstte Geç Miyosen yaşlı mevcut değildir. Ancak, Kirazlı formasyonu ile çökellerle örtülür. Yaklaşık kalınlığı 400-600 uyumlu olması ve üzerine gelen Pliyosen yaş- m.'dir. Dokanak ilişkilerinden ve deneştirmey- lı tortular nedeniyle yaşı Geç Miyosen olarak le yaşı Ercan ve diğerleri (1995) göre, Erken- Orta Miyosen'dir. Hisarlıdağ volkanitleri; Ay- belirlenmiştir. Birim; Gelibolu Yarımadasında- vacık ve daha güneyde Yuntdağı volkanitle- ki kireçtaşları ve Batı Anadoludaki Milet kireç- riyle deneştirilebilir. taşları ile deneştirilebilir. Ayvacık volkanitleri (Tma) Ergene formasyonu (Tpe) Bozcaada'da, yüzeylenen birim (Şek. 1), Birimin ilk adlaması Holmes (1961) tara- Biga Yarımadasında, Kestanbol granitleriyle fından Trakyada Ergene nehirinden yapılmış- birlikte bölgeye yerleşen magmatizmayı tem- tır. Gökçeada ve Bozcaada'da yüzeylenme- sil ederler. Genellikle andezitik bir Volkaniz- yip, yalnızca deniz alanlarında graben çukur- manın ürünü olan birim, Biga Yarımadasında larını doldurmuştur. Formasyonun tip kesiti yüzeylenirler ve Erken-Orta Miyosen yaşlıdır Türkgücü köyüdür (E 19-c4, K: 49500, (Karacık,1995). D:68500). Birim genellikle karasal ortamda SEDİMANTOLOJİK VE TEKTONİK EVRİM çökelmiş akarsu çakıltaşları ve ara seviyeler inceleme alanında; Erken Eosen, Orta halindeki kumtaşlarından oluşur. Çakıltaşları; Eosen-Geç Oligosen, Geç Miyosen ve Pliyo- alacalı renkli, tutturulmamış, genellikle meta- sen olmak üzere dört ana çökelim dönemi morfik kayaç elemanlıdır. Kumtaşları; gri mevcuttur. (Kesgin, 2002) Fasiyes tanımların- renkli, gevşek, köşeli, iyi boylanmış, ince-orta da ve ortam modellemesinde Scruton (1960), tanelidir. Yeryer ince silttaşı ve çamurtaşları- Ailen (1970), Weber (1971), Mutti ve Ricci da ince seviyeler halinde bulunur. Birim, altı- (1975), Berg (1982) ve Hag'dan (1991) yarar- na gelen tüm birimlerle, üzerine gelen Kuva- lanılmıştır. terner ve güncel sedimantasyonla oluşan tüm Erken Eosen çökelim dönemi denizel çökellerle uyumsuzdur. Kalınlığı yüz Bu dönem; Karaağaç ve Fıçıtepe for- metreden bin metreye kadar değişir. Birim masyonlarının çökeldiği, tabanda derin deniz içerisinde fosil bulgusu yoktur. Ancak, Geç kumtaşları ve derin deniz şeyllerinin bulundu- Miyosen yaşlı çökelleri uyumsuz örtmesi ne- ğu, üste doğru delta ilerisi şeylleri ve delta deniyle, Pliyosen yaşı kabul edilmiştir. Birim; önü kumtaşlarına geçişin ve bunu takiben olu- Gelibolu Yarımadası ve Güney Trakya'daki şan sığlaşmayla karasal birimlere dönüşümün Pliyosen yaşlı akarsu çökelleri ve Biga Yarı- olduğu bir çökelim dönemidir.Bu çökelim dö- madasında Bayramiç formasyonu ile deneşti- neminin tipik özelliklerini gösteren istif, Aktaş rilebilir. kesitidir (Şek. 5 ve Şek. 6).

GÖKÇEADA VE BOZCAADA'NIN TERSİYER JEOLOJİSİ 65

mine bağlı olarak, gelişen fayların en önemli- Gelibolu Yarımadasında, Ceylan, Mezardere si Ganos fayıdır. Ganos fayının güneyinde, bu formasyonları tek bir ad altında toplanması faya bağlı olarak gelişen çok miktarda yanal gerekir. Gökçeada ve Bozcaada'nın yakın bileşen fayları bulunur. Bölgede yer alan fay- çevresindeki Tersiyer yaşlı birimler; gelişimle- ların çoğunluğu doğrultu atımlıdır ve bir mik- ri Geç Kretase-Paleosen'e kadar süren temel tar düşey atımda mevcuttur. Kürek şekilli olan kayaçların üzerinde çökelmişlerdir. Temeli faylarda bol miktarda fayönü kıvrımları ve fay oluşturan kayaçlar; metamorfikler ve ofiyolit- önü geriye devrilme yapıları gözlenir. Kuzey lerdir. inceleme alanında, Tersiyer yaşlı stra- Anadolu Fay zonunun batı uzanımı olan Ga- tigrafik istif, küçük ve yanal uyumsuzluklar dı- nos fayı, sağ yönlü doğrultu atımlı bir faydır. şında tüm dönemlerde devam etmiştir. Geç Düşey atımı'da fazla olan ve hala yükselmeye Miyosende gelişen genç tektonizma sediman- devam eden fayla birlikte, Erken Eosen yaşlı, tasyonu kontrol etmiş, oluşan graben alanla- Karaağaç ve Fıçıtepe formasyonları yüzeye rında kalın Geç Miyosen-Pliyosen çökelleri çıkmışlardır. Fayın doğrultusu, KD-GB dır. depolanmıştır. Bölgenin ana yapısal unsurla- Denizel alanlarda çok miktarda yanal bileşeni rı, gerilme sistemlerine bağlı olarak gelişen vardır. Gökçeada'nın kuzeyinde devam eden grabenlerdir. Bu tektonik yapılar Türkiye'nin fay, batıya doğru uzanır. genel tektoniği ile ilişkilidir. Geç Miyosen'de, bölgesel kuzey-güney gerilme rejimi ile olu- şan doğu-batı ve kuzeydoğu-güneybatı yönlü TARTIŞMA VE SONUÇLAR havzalar önemlidir. Pliyosen'de ise, kaçış tek- Bu çalışmada, Gökçeada ve Bozcaada tonik nedeniyle kuzey-güney yönlü gerilme civarında gözlenen birimler tanıtılmıştır. Böl- sistemlerine doğrultu atımlı faylarda eşlik et- gede yapılan çalışmalar genellikle Akartuna miştir. Bu alanlarda kıtasal gerilme ile kabuk (1950), Erguvanlı (1955), Saltık ve Saka incelmiştir. Oluşan grabenlerin kenarlarındaki (1972),gibi eski çalışmalardır. Ercan ve diğer- faylar hala aktiftir ve faaliyetlerini sürdürmek- leri (1995) ve Yazman'ın (1997) çalışmaları tedir. ise özel amaca yöneliktir. Gökçeada ve Boz- caadadaki birimlerin stratigrafik adlamasında, KATKI BELİRTME yeni adlamalar kullanılmayıp, Gelibolu Yarı- madası ve Güney Trakyadaki adlamalar kulla- Bu çalışmada; saha desteklerinde bulu- nılmıştır. Özellikle Gökçeada ve Bozca- nan Sara Ustabaş ve Murat Yılmaz'a, palino- ada'da, ölçülü stratigrafik kesitler alınarak, lojik analizleri yapan Zühtü Batı'ya, paleonto- bölge jeolojisine katkı sağlanmıştır. Ayrıca lojik analizleri yapan Serpil Teymur ve maka- Gelibolu Yarımadasında volkanik seviyeler- lenin hazırlanması esnasında değerli önerile- den ayrılan Ceylan formasyonu ve Mezardere rinden yararlanılan Nizamettin Kazancı ile formasyonu dokanağı, Gökçeada ve Bozca- çalışma olanaklarını sağlayan TPAO Arama ada'da volkanik seviye gözlenmediği için, üs- Gurubu Başkanlığına, yazarlar teşekkür eder. te doğru kumtaşlarının tabanına çekilmiştir. Gerek Gökçeada ve Bozcaada'da, gerekse Yayına verildiği tarih, 9 Ekim 2002 66 Yaşar KESGİN ve Baki VAROL

DEĞİNİLEN BELGELER Kasar, S.; Burkan, K.A.; Siyako, M. ve Demir, O., 1983, Tekirdağ-Şarköy-Keşan-Enez böl- Akartuna, M.,1950, imroz adasında bazı jeolojik gesinin jeolojisi ve Hidrokarbon olanakları: müşahadeler: Türkiye Jeoloji Kurumu Bült., TPAO rap., 1171 (Yayımlanmamış). 2, 9-17. Kesgin, Y., 2002, Kuzeydoğu Ege kıyı ve deniz alan- Ailen, J.R.L., 1970, Sediments of the modern Nıger larının Tersiyer Jeolojisi ve Sedimantolojisi, delta, a summary and review: in Society of Ankara Üniv. Fen Bil. Ens. Doktora Tezi, Economic Paleontologist and Mineralogists, 265 s. (Yayımlanmamış). special publication, 15, 198-151. Mutti, E. ve Ricci Lucehi, F., 1975, Turbidite facies Berg, O.R., 1982, Seismic detection and evoluation of delta and turbudite seguences: application and facies associations. In Examples of Tur- to explaration for the subtle trap: AAPG Bul- bidite Facies Associatons from selected letin, v66, 1271-1288. Formations of the Northern Appendies: E. Mutti, G.C.; Parea, F.; Ricci Lucehi, M.: Sag- Coşkun, B., 2000, North Anatolian Fault-Saros Gulf ri, G.; Zanzushi, G.; Ghibaudo, S.; Jacerino relationships and their relevance to (Eds), Field Trip Guidebook A. 11,22-36, 9. hydrocarbon exploration, northern Aegean LAS Congress, Nice France. Sea, Turkey: Marine and Petroleum Geology, 17, 751-772. Okay, A.I., 1987, Biga Yarımadasının Batı kesiminin jeolojisi ve Tektoniği: İTÜ Yerbilimleri ve Yer Ercan, T.; Satır, M.; Steinitz, G.; Dora, A.; Sarfakıoğ- altı Kaynakları UYGAR Merkezi, İstanbul. lu, E.; Adis, C.; Walter, H.J. ve Yıldırım T.,1995, Biga Yarımadası ve Gökçeada, ve Tüysüz, O., 1999, Tethyan sutures of Bozcada ve Tavşan adalarındaki (KB nortern Turkey: in Durand, B.; Jolivet, L.: Anadolu) Tersiyer volkanizmasının özellik- Horwarth, F.V.; Serrane, M., eds., Alpine leri : MTADerg., 117, 55-86. orogen. Geological Society, London, Special Publications, 156, 475-515. Erguvanlı, K., 1955, Etüde geologigue de l'ile de Bozcaada: Bull. Geol. Soc. France, (6), 5, ve Satır, M., 2000, Coeval plutonism and 399-401. metamorphism in a latest Oligocene metamorphic core complex in northwest ; 1957, Outline of geology of the Dardanelles: Geol. Mag., 94,47-53. Turkey: Geological Magazine, 137,495-516. Georgakopulos, A., 1992, History, status and future Oktay, H. ve Dağdelen Y., 1961, Korudağ Jeolojisi ve considerations of hydrocarbon exploration petrol imkanları: TPAO Arşiv No; 208. in Greece: First Break Vol: 10, No: 11, 413- Önal, M., 1987, Gelibolu Yarımadası orta bölümünün 416. çökelme istiflen ve tektoniği, KB Anadolu, Haq, B.Y., 1991, Sequence stratigraphy, sea level Türkiye:Yerbilimleri 5, 21-38. change, and significance for the deep sea, Önem, Y., 1974, Gelibolu Yarımadası ve Çanakkale in Mac Donald D.l.M. ed., Sedimentation, dolaylarının jeolojisi: TPAO Rap. No 877, 30 s. tectonics and eustasy; sea level changes at active margins: International Association of Pratt, B.R, 1992, Peritidal Carbonates, Facies Sedimantologist, special publications, 12, Models: Geologial Association of Canada, 3-39. 303-322. Holmes, A.W., 1961, A stratigrapfic review of Thrace: Saltık, O., 1974, Şarköy-Mürefte sahalarının jeolojisi TPAO Arşiv No; 368. ve Petrol olanakları: TPAO Rap. 879, 30 s. Karacık, Z., 1995, Ezine-Ayvacık (Çanakkale) dola- ve Saka K., 1972, Saros Körfezi kuzeyi, yında genç volkanizma plutonizma ilişkileri: Gelibolu Yarımadası, İmroz-Bozcaada ve İTÜ Fen Bil. Ens. Doktora Tezi 342 s, Çanakkale sahil şeridi jeoloji incelemesi: (Yayımlanmamış). TPAO Arşiv No; 786. GÖKÇEADA VE BOZCAADA'NIN TERSİYER JEOLOJİSİ 67

Saner, S., 1985, Saros Körfezi dolayının çökelme is- Tüysüz, O.; Barka,, A. ve Yiğitbaş, E., 1998, Geology tifleri ve tektonik yerleşimi, kuzeydoğu Ege of the Saros graben and its implications for Denizi, Türkiye: Türkiye Jeoloji Kurumu Bül- the evolution of the North Anatolian Fault in teni, 28, 1-10. the Ganos-Saros region, northwestern Tur- key: Tectonophysics, 293, 105-126. Scruton, P.C.,1960, Delta building and the deltaic Ünal, O. T., 1967, l. Bölge (Marmara) Trakya Jeoloji seguence: in Shepard, F.P.; Phleger, F.B. ve petrol imkânları: TPAO Arşiv No; 391. and Andel T.H., eds., Recent Sediments northwest Gulf of Mexico: Tulsa, OK. AAPG Yaltırak, C., 1995, Gaziköy - Mürefte (Tekirdağ) Bull.,82-102. arasının sedimanter ve Tektonik özellikleri. TPJDBült., 6/1,93-112. Sfondrini, C., 1961, Surface geological report on 538 ve Kuşçu, l., 1998, Geological evolution of and 537: TPAO Arşiv No; 1429. the Gulf of Saros, NE Aegean Sea: Geo- Siyako, M.: Burkan, K.A. ve Okay A.I., 1989, Biga ve marine letters, 18, 1-9. Gelibolu Yarımadaları Tersiyer Jeolojisi ve ; Alpar, B. ve Yüce, H., 1998, Tectonic ele- Hidrokarbon olanakları: Turkish Association ment controlling evolution of Saros (Nort- of Petroleum Geologist Bulletin. 1. 183-199. heastern Aegean Sea, Turkey): Tec- tonophysics, 300, 227-248. Sümengen, M.; Terlemez, İ.; Şentürk, K. ve Karaköse, C., 1987, Gelibolu Yarımadası ve Yazman, M., 1997, Kuzey Ege'nin jeolojisi ve petrol güneybatı Trakya havzasının stratigrafisi, olanakları: İTÜ kollokyumu, bildiri özleri, sedimantolojisi ve tektoniği: MTA Rap. 8128 45-52. (Yayımlanmamış). Yılmaz, Y.; Genç, C.; Gürer, F.; Bozcu, M.; Yılmaz, K.; Karacık, Z.; Elmas, A. ve Altunkaynak ve , 1991, Güneybatı Trakya Yöresi Ş., 2000, When did vvestern Anatolian Eosen çökelleri Stratigrafisi: MTA derg., Graben begin to develop ?: Geological 113,17-30. Society, London, 173, 353-384. Toker, V. ve Erkan, E., 1985, Gelibolu Yarımadası Weber, K.J., 1971 Sedimantological aspect of fields Eosen formasyonları nannoplankton Biyos- in the Niger delta: Geologie en Mijnbauw, tatigrafisi: MTA derg., 101/102, 72-91. 50/3,559-576. LEVHALAR LEVHA-I Şek. 1- Bozcaada Poyrazlimanında Soğucak formasyonu (Tes) ile Fıçıtepe formasyonu (Tef) dokanağı. Şek. 2- Gökçeada Kuzulimanında Osmancık formasyonu kumtaşları ve şeyllerinin genel görünümü (Too-k: Kumtaşları, Too-s: Şeyller)

LEVHA-II Şek. 1- Gökçeada, Kuzulimanında Danişmen formasyonu tabanındaki Çakıltaşı (Tod-c) ve sellenmelerle oluşan kırmızı çamurtaşlarından (Tod-m) bir görünüm. Şek. 2- Bozcaada'da Ayazma plajında Üst Miyosen birimleri Gazhanedere (Tmg), Kirazlı (Tmk) ve Alçıtepe (Tma) formasyonları görünümü.

LEVHA-III Şek, 1- Gökçeada, Kuzulimanında Mezardere formasyonundan (delta ilerisi) Osmancık formasyonun alt seviyelerine (delta önü) geçiş. Şek. 2- Gökçeada, Yıldız koyunda Mezardere formasyonunun üst seviyelerindeki kumtaşında gözlenen alev yapıları. Şek. 3- Gökçeada, Yıldız koyunda Mezardere formasyonunun üst seviyelerindeki kumtaşıda gözlenen sedimanter yapılar. Şek. 4- Gökçeada, Kuzulimanında Osmancık formasyonun orta seviyelerinde kıyı yakını, plaj fasiyesi içerisinde merceksi kavkı yığışımlı seviyeler. Şek. 5- Gökçeada, Kuzulimanında Osmancık formasyonun üst seviyelerinde kıyı gerisi, Kömürlü bataklık ortamına geçiş seviyesi.