Nederduytsche Poemata

Nederduytsche poemata

Daniël Heinsius

Heruitgegeven en ingeleid door Barbara Becker-Cantarino

bron Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata. (Facsimile-uitgave van eerste druk 1616) Peter Lang, Bern / Frankfurt am Main 1983

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/hein001nede01_01/colofon.htm

Daniel Heinsius, ca. 1607. Kupferstich angefertigt 1609 von Willem Swanenburgh nach seinem eigenen Stich von 1607.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 9*

[Wort zuvor]

In seiner Studie über Daniel Heinsius stellte D.J.H. ter Horst schon 1934 mit Bedauern fest, daß man die Nederduytschen Poemata noch immer nicht in einer modernen Ausgabe lesen könne und kündigte deren Vorbereitung durch C. Debaive an. Aus diesen Plänen ist jedoch nichts geworden. Unser Faksimiledruck der Erstausgabe von 1616 möchte nun endlich diese wichtige Gedichtsammlung wieder zugänglich machen. Daß die Nederduytschen Poemata in der Reihe ‘Nachdrucke deutscher Literatur des 17. Jahrhunderts’ erscheinen, soll nicht etwa bedeuten, daß sie damit in die deutsche Literatur eingemeindet worden sind. Die lateinischen Werke des Daniel Heinsius wurden ja verschiedentlich einfach der neulateinischen Literatur Deutschlands zugeordnet. Vielmehr zeugt die Aufnahme der Nederduytschen Poemata in diese Reihe von der großen Bedeutung dieses Werkes auch für die deutsche Literatur des 17. Jahrhunderts und von dem Interesse der Barockforschung, für die der Blick über die Nationalgrenzen ebenso wichtig ist, wie er für den Dichter der Epoche war. Mein Dank gilt den Bibliotheken in den Niederlanden, in Deutschland und den USA, deren Exemplare der Nederduytschen Poemata ich einsehen oder auf Mikrofilm erhalten konnte, besonders der Universitätsbibliothek Göttingen, die das Exemplar für den Nachdruck zur Verfügung gestellt hat. Herrn Dr. Breugelmans, Leiden, möchte ich vielmals für seine wertvollen biblio-

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 10* graphischen Hinweise danken, sowie dem University of Texas Research Institute für einen Druckkostenzuschuß. Ich freue mich, daß diese bereits 1976 fertiggestellte Ausgabe nun endlich erscheinen kann.

Austin, Texas, Februar 1982.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 11*

Einleitung

I Daniel Heinsius (1580-1655)

Mit ‘Heinsius mihi numen est’ schloß Hugo Grotius die Zeilen, die er in das Album amicorum des Daniel Heinsius (1580-1655) eingetragen hatte.1 Damit ist die bedeutsame Stellung gekennzeichnet, die der junge Heinsius im Kreise um Janus Dousa (1545-1604)2 und

1 Zuerst abgedruckt in Danieli Heinsii Auriacus [...] Accedunt eiusdem Iambi [...] (Leiden, 1602), S. 128. Das Stammbuch ist nicht erhalten. - D.J.H. ter Horst, Daniel Heinsius (Utrecht, 1934) ist voreingenommen gegen Heinsius' Persönlichkeit und Werk; eine sachgemäße Biographie findet sich in P.R. Sellin, Daniel Heinsius and Stuart England (Leiden, 1968), S. 1-68, mit einem Verzeichnis von Heinsius' Werken, ‘Short-Title Checklist,’ S. 203-52. 2 Dousa befreundete sich als Student in Paris mit dem Kreis der Pléïade, besonders mit Ronsard, reiste wiederholt nach England, nahm seit 1570 aktiv am öffentlichen Leben teil und widmete sich der neulateinischen Lyrik, geschichtlichen und philologischen Studien. Bei der Belagerung von Leiden verteidigte er die Stadt erfolgreich, war an der Gründung der Universität Leiden 1575 maßgeblich beteiligt und hatte das Amt eines Kurators bis zu seinem Tode inne. Zu Dousas Freundeskreis gehörten u.a. Justus Lipsius, Domenicus Baudius, Janus Gruterus, Jan van Hout, Hadrianus Junius und Bonaventura Vulcanius. Treffpunkt war oft Dousas Landsitz Noordwijk. - Vgl. die Einleitung zum Ausstellungskatalog von C.L. Heesakkers, Janus Dousa en zijn vrienden (Leiden, 1973); R.E.O. Ekkart, ‘Sleutelfiguren,’ Jaarboekje voor de geschiedenis en oudheidskunde van Leiden en omstreken, 66 (1974), S. 197-215 und C.L. Heesakkers, Praecidanea Dousana. Materials for a Biography of Janus Dousa Pater (1545-1604). His Youth (Amsterdam, 1976).

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 12*

Joseph Scaliger (1540-1609)3 als schriftstellerisches und wissenschaftliches Talent schon bald nach seiner Ankunft in Leiden einnahm. Schon 1583 hatte Heinsius' Famile die Heimatstadt Ghent verlassen, um wie viele flämische Protestanten vor den anrückenden Spaniern unter Alessandro Farnese, dem Neffen Philips II. und Statthalter der Niederlande seit 1578, im Norden Zuflucht zu suchen. Der Vater, Nicolaas Heyns, war Calvinist und hatte das ansehnliche Amt des Sekretärs des flämischen Rates in der kurzlebigen Calvinisten-Republik Ghent bekleidet. Nach kurzem Aufenthalt in Zeeland, in England und in der Nähe von Den Haag, ließ sich die Familie 1588 endgültig in Vlissingen nieder. Dort besuchte Daniel die Lateinschule, 1596 wurde er als Student der Rechte auf die neugegründete Akademie in Franeker geschickt, die vornehmlich von flämischen Emigranten besucht wurde. Schon hier verfaßte er lateinische Gedichte und interessierte sich mehr für das Studium der klassischen Sprachen als für die Rechts-

3 Joseph C. Scaliger, der Sohn des Julius Caesar Scaliger, war neben Isaak Casaubon der berühmteste Philologe Frankreichs seiner Zeit. In Paris war er ebenfalls mit dem Kreis der Pléïade befreundet, als Calvinist nahm er an den Hugenottenkriegen teil, verließ Frankreich nach der Bartholomäusnacht, trat 1593 die Nachfolge des Lipsius in Leiden an und machte die junge Universität zum Zentrum klassischer und philologischer Studien. W. den Boer, Scaliger en Perizonius. Hun betekenis voor de wetenschap (Den Haag, 1964).

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 13* wissenschaft. 1598 schrieb er sich in Leiden ein, wurde von seinem Vater zurückgerufen, bis dieser - vielleicht durch die Fürsprache Scaligers umgestimmt - endlich die Erlaubnis zum Studium der klassischen Sprachen gab, so daß Daniel sich im Oktober 1600 wieder in Leiden immatrikulieren konnte. Mit lateinischen Gelegenheitsgedichten, wie etwa mit dem Carmen nuptiale (1599) für die Hochzeit von Petrus Scriverius oder dem bukolischen Gedicht Nordowicum für Janus Dousa, erlangte er Zutritt zu dem Kreis von Dousa und Scaliger. Der Druck seines zuvor aufgeführten lateinischen Schuldramas Auriacus sive libertas saucia (1602) wurde von Dousa, Grotius, Scaliger, Bonaventura Vulcanius, Janus Gruterus und anderen mit lateinischen Geleitgedichten versehen. Unter der Anleitung von Scaliger entstanden die ersten Editionen klassischer Texte: Silius Italicus' De secundo bello Punico (1600) und Crepundia Siliana (1601), sowie Ausgaben von Hesiod und Theokrit 1603. 1605 erschien seine Dissertatio über die Dionysiaca des Nonnus, 1607 gab er die Iambi gnomici Joseph Scaligers heraus und versah die gesammelten Gedichte von Janus Dousa d.J. (1571-1597), dem frühverstorbenen begabten ältesten Sohn des Janus Dousa, mit einer Widmung. Im selben Jahr erschienen eine Ausgabe des Maximus Tyrius und die Nikomachische Ethik des Aristoteles mit lateinischer Übersetzung. Dann folgte als Ergebnis seiner Beschäftigung mit den Poetiken des Horaz und Aristoteles die mit Anmerkungen versehene Horazausgabe (1610), der die Epistola ad Pisones und die Poetik des Aristoteles, beide mit umgreifenden Textumstellungen, angefügt waren.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 14*

1612 wurde dem Neudruck von Heinsius' Horazausgabe außerdem das Traktat De satyra Horatiana beigefügt, nachdem 1611 im Anhang zu seiner Ausgabe von Aristoteles' Poetik seine Arbeit über die Tragödie, De tragoediae constitutione, erschienen war, welche dann 1643 überarbeitet wurde. Auf die Ausgabe des Theophrast von 1613 folgten 1616 die von Clemens von Alexandrien, 1618 die Komödien des Terenz mit einer Dissertatio über Plautus und Terenz, die Itineraria (Reiseberichte über Frankreich und Spanien) des Johannes Secundus und 1619 die philosophischen und rhetorischen Schriften Senecas mit Heinsius' wichtiger ‘De stoica philosophia oratio’ im Anhang. Nach diesen zwei Jahrzehnten äußerster Fruchtbarkeit verlagerte sich das wissenschaftliche Schaffen auf theologische Texte, jedoch nicht ausschließlich. 1627 erschienen die Briefe Scaligers, 1636 die Colloquia des Erasmus. Heinsius' theologische Arbeiten wurden eingeleitet von Homilien zur Geburt (1612) und Passion (1613) Christi, dann folgte die Herausgabe der einen Folioband füllenden Acta der Synode von Dordrecht (1620); erwähnenswert ist die kommentierte Edition von Nonnus' Paraphrase des Johannisevangeliums, Aristarchus sacer (1627). An den philologischen und historisch-kritischen Erklärungen zum Neuen Testament, den Exercitationes (1639), die Heinsius als sein wichtigstes Werk betrachtete, hatte er über ein Jahrzehnt gearbeitet.4

4 H.J. de Jonge, ‘The Study of the New Testament,’ Leiden University in the Seventeenth Century (Leiden, 1975), bes. S. 93-100.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 15*

Bei dieser ausgedehnten editorischen5 und wissenschaftlichen Tätigkeit wird Heinsius' glanzvolle akademische Laufbahn in Leiden verständlich, für deren Verlauf natürlich auch die Fürsprache Scaligers und Dousas wichtig war. Ohne je einen akademischen Grad erworben zu haben, wurde Heinsius 1602 zunächst mit Vorlesungen beauftragt, 1603 zum außerordentlichen Professor der Dichtkunst (poësie), 1605 zum ordentlichen Professor für Griechisch und 1607 zum Bibliothekar ernannt; 1610 wurde er Sekretär des akademischen Senats und 1612 erhielt er den angesehenen Lehrstuhl für Politik und Geschichte. Erst 1647 dispensierten ihn auf wiederholten Antrag hin und nach Fürsprache des Prinzen von Oranien die Kuratoren vom Lehren, und 1653 wurde ein Nachfolger für die Bibliothek ernannt. 1654 wurde Heinsius als Sekretär des Senats abgelöst, da er wiederholt unter schweren Krankheitsanfällen litt und im letzten Jahrzehnt seines Lebens als senil galt. Trotz abwertender Urteile der Altphilologie des 19. Jahrhunderts,6 muß die Bedeutung von Heinsius' wissenschaftlicher Tätigkeit für sein Jahrhundert recht hoch angesetzt werden. Zunächst unter der Anleitung Scaligers, dann in dessen Nachfolge besorgte Heinsius Text-

5 H.J. de Jonge, Daniel Heinsius and the Textus Receptus of the New Testament (Leiden, 1971); das Vorwort stammt jedoch nicht von Heinsius, wie de Jonge berichtigt in ‘Jeremias Hoelzlin: Editor of the “Textus Receptus” [...],’ Miscellanea Neotestamentica, hrsg. v. T. Baarda u.a. (Leiden, 1977). 6 Das Urteil von L. Müller, Geschichte der klassischen Philologie in den Niederlanden (Leipzig, 1869), S. 38, wird ständig wiederholt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 16* editionen, die fast immer unbekannte Manuskripte zur Textherstellung heranzogen. Seine Anmerkungen, Einführungen und lateinischen Übersetzungen, wenn es sich um griechische Texte handelte, zeugen von vorzüglichem Sprachgefühl und großen Kenntnissen. Statt auf Emendationen und Textverbesserungen legte Heinsius den Schwerpunkt auf philologische Zeilen- oder Satzerklärung und zog dabei den Inhalt und die Gesamtstruktur des Werkes mit heran. Seine Dissertationes sind Zeugnisse interpretatorischer Fähigkeit, da eine literarische Wertung und Einordnung des jeweiligen Werkes versucht wird. In der Nachfolge seines Lehrers Bonaventura Vulcanius macht er Werke wenig bekannter griechischer Autoren, oft mit lateinischer Übersetzung, für die gelehrte Welt zugänglich. An der Verbreitung der preiswerten Klassikerausgaben im handlichen Duodezformat, das von den Elzeviers populär gemacht worden war, hatte Heinsius insofern einen großen Anteil, als er jahrelang mit den Elzeviers zusammenarbeitete, sie beriet und zu unzähligen anonymen Editionen das lateinische Vorwort entwarf.7 Auch die lateinischen Dichtungen des Heinsius erwuchsen aus seiner philologischen Tätigkeit, jedoch schätzte er sie geringer ein. Er führte die Tradition der Neulateiner fort, von denen viele als Philologen und als Dichter hervorgetreten waren, wie die beiden Scaliger,

7 A. Willems, Les Elseviers. Histoire et annales typographiques (Paris, 1880, Reprint 1962); D.W. Davies, The World of the Elseviers 1580-1712 (Den Haag, 1954); S. Hartz, The Elseviers and Their Contemporaries (Amsterdam, 1955).

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 17*

Dominicus Baudius, Friedrich Taubmann, Caspar Barth oder Hugo Grotius. Seit 1596 sind Gelegenheitsgedichte von Heinsius im Einzeldruck belegt. 1602 erschien die erste Sammlung im Anhang zu seinem Drama Auriacus, 1603 erstmals seine wichtige neulateinische Lyrik, Elegiarum libri III. Monobiblos, Sylvae.8 Diese Sammlung wurde dann erweitert, ergänzt und umgruppiert in den Ausgaben von 1606, 1610, 1613 (die wichtigste Ausgabe für die Elegien), 1617 und 1621 (mit dem didaktischen Versgedicht in vier Büchern De contemptu mortis). Die von seinem Sohn Nikolaas besorgten Ausgaben von 1640 und 1649 bringen dazu noch die nicht mehr sehr umfangreiche Produktion seit 1621, während die Elegien und Jugendgedichte in den Ausgaben von 1617 an immer weiter ans Ende der Sammlung rücken. In der Nachfolge von Johannes Secundus, Janus Dousa, aber ebenso der römischen Elegiker und der Anakreontik fand Heinsius in seinen lyrischen und mythologisch-erzählenden Elegien neue Töne; seine Gelegenheitsgedichte, besonders die Zyklen von Gedenkversen (‘Manes’) für Dousa, Lipsius und Scaliger, zeigen Heinsius' Beherrschung der antiken Versmaße, der neulateinischen Gedichtformen und Motive.

8 Zu Heinsius' lateinischer Dichtung siehe B. Becker-Cantarino, Daniel Heinsius (Boston, 1978), Kapitel 4-8; zur Lyrik G. Ellinger, Geschichte der neulateinischen Lyrik in den Niederlanden (Berlin, 1933), S. 171-98.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 18*

Seine beiden Dramen sind weitgehend dem Stile Senecas verpflichtet.9 Im Mittelpunkt des patriotischen Versdramas über die Ermordung Wilhelm des Schweigers, Auriacus (1602), steht ein stoischer Prinz; das biblische Drama Herodes infanticida, das erst 1632 erschien aber wohl schon teilweise um 1610 abgefaßt wurde, behandelt das im 17. Jahrhundert beliebte Thema des bethlehemitischen Kindermordes und trägt barocke Züge in der Darstellung des tyrannischen, Gott verfluchenden Herodes. An diesem Drama entzündete sich der Streit mit Guez de Balzac10 über die Mischung von antiker Mythologie mit christlichen Themen, die Heinsius schon in der Vorrede zur Bacchushymne, dann in der Epistola, qua dissertationi D. Balsaci respondetur (1636) als historisch verschiedene Ausformungen von ein- und derselben göttlichen Weltordnung verteidigte. Dazu kamen noch lateinische Prosaschriften, wie die satirische Verteidigung von Dousas Geschichtswerk (1602) und Scaligers adeliger Abstammung gegen die Angriffe Kaspar Schoppes (1608), humanistische Enkomien wie das beliebte Laus asini (1623) oder die Remonstrantensatire Cras credo, hodie nihil (1621). Zahlreiche Auflagen, Erweiterungen und Übersetzungen bezeugen das weite Interesse an diesen Schriften, wie

9 J.A. Worp, De invloed van Seneca's treurspelen op ons toneel (Amsterdam, 1892), S. 291-93; P. Stachel, Seneca und das deutsche Renaissancedrama (Berlin, 1907), S. 142-50; weitere Literatur zu den Dramen in Kapitel 7 von Becker-Cantarino, Daniel Heinsius. 10 Literatur und Zusammenfassung in Z. Youssef, Polémique et littérature chez Guez de Balzac (Paris, 1972), S. 117-64.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 19* auch an Heinsius' lateinischen Reden, von denen die Gedenkreden für Scaliger (1609), für den berühmten Geographen Philip Cluver (1623), für seinen Freund, den Mediziner Reiner Bontius (1624), oder für Prinz Moritz von Oranien (1625) besonders beliebt waren. Der letzte Sammelband von Heinsius' Reden aus dem Jahre 1657 enthält eine stattliche Anzahl von Gedenkreden, akademischen Vorträgen und einige Vorworte, die seit 1608 in immer wachsenden Sammlungen 1612, 1615, 1620, 1627, 1642 und 1652 zusammengetragen worden waren. Ein solcher Reichtum an Schriften war das Ergebnis der calvinistischen Kardinaltugend, Fleiß, und aussergewöhnlicher Begabung. Die Fülle von Heinsius' Veröffentlichungen erklärt seinen Ruhm unter den Zeitgenossen, die ihn auch als beliebten Lehrer und Redner zu schätzen wußten. Ehrungen kamen vom französischen König, von Gustav Adolf, von der Republik Venedig, von den Generalstaaten. Dennoch wurde Heinsius' Ruhm noch zu seinen Lebzeiten von heftiger persönlicher Kritik überschattet, und besonders in den Niederlanden selbst wurde sein Werk nach seinem Tode wenig beachtet. Das hat mehrere Gründe. Wie Constantijn Huygens' Epigramm auf den senilen Heinsius aufzeigt,11 hat der Spott über Heinsius' langsamen geistigen und körperlichen Verfall seine Spuren in der Beurteilung seiner Zeitgenossen hinterlassen. Dazu mischte sich, wie jetzt bei der Untersuchung der Bibelexegesen festgestellt

11 Abgedruckt in A.A. Angillis, ‘Daniel Heins, Hoogleeraar en Dichter,’ De Dietsche warande, 6 (1864), S. 41.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 20* wurde,12 Neid mit unter die Kritik an Heinsius' Exercitationes, wenn ihm Plagierung von Scaligers Nachlaß vorgeworfen wurde. Die bittere Feindschaft mit Claudius Salmasius, der 1631, ohne zu regelmäßigen Vorlesungen verpflichtet zu sein, auf einen hochdotierten Lehrstuhl mit Vorrangstellung vor den anderen Professoren in Leiden berufen wurde, schadete Heinsius in philologischen Kreisen. Daß bei den Streitereien Salmasius mindestens ebensoviel Schuld traf, wie den vielfach als hochmütig und überaus eitel dargestellten Heinsius, wird aus der Erschließung der Gelehrtenbriefe und anderen Quellen immer deutlicher. Die Kritik an Heinsius setzte zunächst an seiner Parteinahme für die Gomaristen an, welche als ‘egoistisches Kompromißlertum’ dem Leben und Werk des Hugo Grotius entgegengestellt wird.13 Die Angriffe auf Heinsius' Charakter, wie z.B. der von Salmasius und seinen Pariser Freunden hochgespielte Vorwurf der Trunksucht, lassen sich bis zu den abfälligen Verleumdungen einiger Remonstranten nach der Synode von Dordrecht (November 1618 bis Mai 1619) zurückverfolgen.14 Wie die meisten flämischen Emigranten, die dem orthodoxen

12 De Jonge (Anm. 4). 13 O. Kluge, Die Dichtung des Hugo Grotius (Leiden, 1940), S. 15. 14 Wiedergegeben in dem einflußreichen Werk von Geeraert Brandt, Historie der Reformatie IV (Rotterdam, 1704), S. 84-5. Siehe P.R. Sellin, ‘The First Collection of Dutch Love Emblems: The Identity of Theocritus à Ganda,’ Modern Language Review, 66 (1971), S. 339.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 21*

Calvinismus nahestanden, so neigte auch Heinsius schon seit 1609 zu Gomarus; die Freundschaft mit Hugo Grotius kühlte sich seit etwa 1614 merklich ab; Heinsius' Heirat mit Ermgard Rutgers, der Schwester des schwedischen Gesandten in Den Haag, Janus Rutgers, der aus einer einflußreichen Familie stammte, band ihn stärker an die Orangisten. Wegen seiner Gewandtheit im Lateinischen wurde er zum Sekretär der Laienabgeordneten bei der Synode von Dordrecht ernannt. Als solcher hatte er die Vermittlung bei den Sitzungen und Unterhandlungen zu führen, aber keinen maßgeblichen Einfluß auf die Entscheidungen selbst. Die unversöhnliche Haltung der siegreichen Orthodoxie, die Hinrichtung Oldenbarnevelts und Hugo Grotius' Festsetzung haben einen Schatten auf alle Anhänger der Gomaristen geworfen, der bis heute in der holländischen Geschichtsschreibung zu spüren ist.15 Heinsius ist oft mit dem vielseitigeren und durch seine juristischen Werke international bekannt gewordenen Hugo Grotius verglichen worden, und dabei als der weniger begabte, eitle Streber und rücksichtslose Emporkömmling hingestellt worden. Ein solcher Vergleich kann weder Heinsius' Person noch seinem Werk gerecht werden, das in seiner Fülle und Vielseitigkeit aus seinen eigenen Gesetzen heraus und ohne Voreingenommenheit betrachtet werden sollte.

15 So bei P.J. Meertens, ‘De Groot en Heinsius en hun zeeuwse vrienden,’ Archief. Vroegere en latere mededelingen voornamelijk in betrekking tot Zeeland (1949-50), bes. S. 87-89.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 22*

II Petrus Scriverius und die Ausgaben der Nederduytschen Poemata

Neben den wissenschaftlichen Werken und den neulateinischen Schriften nimmt sich Heinsius' holländische Dichtung recht bescheiden aus. Daß er sie nicht zu seinen eigentlich wichtigen Leistungen zählte, sondern mehr als eine Spielerei und Zeitvertreib ansah,16 geht schon daraus hervor, daß er holländische Verse nur unter dem Pseudonym Theocritus à Ganda veröffentlichte, und daß seine Gedichtsammlung von 1616 von seinem Freunde Petrus Scriverius herausgegeben wurde. In der ‘Voor-reden’ erklärt Scriverius, daß Heinsius selbst ‘zijne Duytsche vruchten’ kaum ans Licht befördert hätte und daß er, Scriverius, sie ihm ‘door een soete dieverije (gelijck als wyt duyden) afhandich gemaect’ habe (S. 7). Ob dieser ‘süße Diebstahl’ bedeutet, Heinsius habe nichts von der Ausgabe gewußt, mag dahingestellt bleiben. Mir scheint das nur eine Anspielung auf das damals allbekannte, aus der klassischen Literatur übernommene Bienengleichnis zu sein, in dem Dichtung mit dem süßen, aus verschiedenen Blüten gesammelten Honig, der Dichter mit der Biene verglichen wurde.17

16 Vgl. die unten S. 56* zitierte Äußerung über seine holländische Theokritübersetzung. 17 Ter Horst (op. cit., Anm. 1), S. 46 behauptet, die Ausgabe der Nederduytschen Poemata sei ohne das Wissen von Heinsius erschienen. - Vgl. J.v. Stackelberg, ‘Das Bienengleichnis,’ Romanische Forschungen, 68 (1956), S. 271-93.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 23*

Heinsius' Zustimmung zu der Ausgabe dürfte man voraussetzen, sein Mitwirken dagegen nicht. Wir sind jedoch über den Anlaß und das Zustandekommen der Ausgabe nicht weiter informiert. Petrus Scriverius (1576-1660),18 der seit 1593 in Leiden bei Scaliger, Bonaventura Vulcanius und Paulus Merula studiert hatte, war ebenfalls mit Dousa, besonders mit dessen Söhnen befreundet. Nach Abschluß seines Studiums und seiner Heirat 1599 lebte er als Privatgelehrter in Leiden und widmete sich ganz der Wissenschaft und Dichtung. Er gab Anmerkungen zu den Klassikern heraus, schrieb historische Werke und war an lateinischer und holländischer Dichtung interessiert. Auch als Herausgeber der lateinischen Gedichte holländischer Humanisten war er hervorgetreten; 1601 hatte er die Gedichte des frühverstorbenen Georgius Benedicti herausgegeben, 1609 die von Janus Dousa,19 1615 die von Scaliger, und 1619 folgte die erste Gesamtausgabe von Johannes Secundus (Heinsius edierte dessen Itineraria 1618). Die lebenslange Freundschaft mit Heinsius reicht bis in dessen erste Leidener Zeit zurück; nach dem Carmen nuptiale (1599) für Scriverius' Hochzeit findet sich ein warmes Glückwunschgedicht ‘Scriverio meo de filiolo nuper nato’ (Auriacus, 1602, S. 131), seit 1603 ist das Elegienbuch ‘Monobiblos’ dem Scriverius gewidmet, wie auch verschiedene Elegien (I, 10; II, 9;

18 P. Tuynman, ‘Petrus Scriverius. 12 January 1576-30 April 1660,’ Quaerendo, 7 (1977), S. 4-35. 19 C.L. Heesakkers, ‘Petrus Scriverius as the Publisher of the Poemata of Janus Dousa,’ Quaerendo, 5 (1975), S. 105-25.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 24*

Monob., 1). Wohl das unmittelbarste Zeugnis der Freundschaft zwischen Scriverius (Schrijver) und Heinsius sind die Schlußverse des ‘Lof-sanck van Bacchus’:

En volcht my daer ick gae, naer t' huys van onsen Schrijver, Die desen avont heeft mijn vroelicheyt gepacht, En my met eenen kroes van Malveseye wacht.

Scriverius betreute dann die Ausgabe der Nederduytschen Poemata, er versah die Bacchus- und die Christushymne mit Anmerkungen. Die Sammlung lag Ende Oktober 1615 im Satz vor, denn im Anschluß an die Bacchushymne hat Scriverius die ‘Waerschouwinge over eenige mistellingen in desen druck begaen’ (S. 66) mit dem Datum vom 25. Oktober 1615 hinzugefügt. Das Druckprivileg (S. *2) datiert vom 28. Oktober und die Widmung an Jacob van Dyck (S. *10) ist am ‘vorletzten’ Novembertag 1615 unterzeichnet. Die Fertigstellung des Bandes dürfte sich dann wahrscheinlich bis Anfang 1616, dem Datum des Titelblattes, hingezogen haben.20 In den Bemerkungen ‘Aen den Leser’ (S. *23) entschuldigt Scriverius Versäumnisse im Druck damit, daß dieser in einer anderen Stadt (Amsterdam) ausgeführt wurde. Scriverius' Kritik sollte nicht als Hinweis auf eine unzulängliche Ausgabe gelesen werden. Eine Durchsicht

20 Vgl. hierzu und zum folgenden P.R. Sellin, ‘Daniel Heinsius' Nederduytsche Poemata. De uitgaven van 1616 en 1618,’ Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 78 (1961), S. 241-46.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 25* der Berichtigungen (S. *23 und 66) ergibt, daß es sich meistens um Änderungen in der Orthographie oder um den Ersatz eines Wortes handelt. Wichtig sind die Korrekturen für Vers 209 der Bacchushymne, wo der Text ‘De rest is als en windt’ in ‘as en windt’ (Asche und Wind) verbessert werden muß;21 in der ‘Elegie, ofte Nacht-klachte’ (S. 47, Z. 19) muß es statt ‘sael’ richtig ‘schael’ (Waagschale) heißen; der vorletzte Vers des Emblemgedichtes ‘Omnia coniungo’ (S. 80) ist verdruckt; die beiden Emblemserien sind durchlaufend numeriert und nicht durch Untertitel voneinander geschieden worden. Diese aufs Ganze gesehen unbedeutenden Fehler gehen wohl auf das Konto des Druckers (oder hatte Scriverius nicht rechtzeitig Korrektur gelesen?). Der als Kartograph berühmte Willem Jansz Blaeu, der auch die Werke von Hooft, Roemer Visscher und Vondel gedruckt hat, ist für die Sorgfalt seiner Ausgaben bekannt.22 Die Fehler wurden in der zweiten Ausgabe verbessert, die schon wenige Monate später nötig wurde, wohl weil die erste Ausgabe vergriffen war, und die mit identischem Titelblatt ebenfalls 1616 erschien. Auf diese Ausgaben, wie auch auf die folgenden, hat der Autor Heinsius keinen Einfluß genommen. Lediglich bei den Gedichten, die schon vor 1616 im Druck erschie-

21 Martin Opitz hat wahrscheinlich diese Erstausgabe für seine Übersetzung der Bacchushymne vorgelegen, da er Vers 209 mit ‘der rest ist als ein wind’ übersetzt (Teutsche Poemata, 1624, hrsg. G. Witkowski, Neudrucke dt. Lit. des XVI. und XVII. Jhds, Halle, 1902, S. 207). 22 J. Keuning, M. Donkersloot-de Vrij, Willem Jansz. Blaeu (Amsterdam, [1973]), S. 30.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 26* nen,23 lassen sich vielfach rhythmische und sprachliche Glättungen, bisweilen eine Umformung des Gedankens feststellen, die von Heinsius selbst oft schon von einer Ausgabe der Emblemserien zur anderen bis 1616 vorgenommen wurden. Folgende Ausgaben der Nederduytschen Poemata sind nachweisbar:

23 Die systematische Aufnahme der Textvarianten der holländischen Gedichte von 1601 bis 1616, die sprachlich und stilistisch besonders interessant sind, muß einer kritischen Ausgabe vorbehalten bleiben. Einige wichtige Änderungen, wie zur ‘Elegie, ofte Nachtklachte’ (siehe unten) wurden angemerkt. 24 A.G.C. de Vries, De Nederlandsche emblemata. Geschiedenis en bibliographie tot de 18e eeuw (Amsterdam, 1899), Reprint 1976. 25 J. Landwehr, Emblem Books in the Low Countries 1554-1949. A Bibliography (Utrecht, 1970). Da Landwehr die unter dem Pseudonym Theocritus à Ganda erschienenen Emblembücher des Heinsius Jacob de Vivere zuschreibt, muß die Berichtigung R. Breugelmans Quaerendo, 5 (1975), S. 265-68 für Heinsius mit herangezogen werden. - Der Textvergleich der Emblemgedichte bei Landwehr zeigt Glättungen in 1616 gegenüber der Erstausgabe 1601.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 27*

Benutzte Exemplare: UB Amsterdam 974 H6; UB Utrecht Z. qu. 120 (2); Utrecht Iconologisch Inst. A VI A3 (viii) und Moltzer 1 C 15; KB Den Haag 767 C 19; Rijksprentenkabinet 326 H 11 und 12; UB Leiden 707 C 8; University of Minnesota Library, Minneapolis, Minn., Z 839.32H 365; UB Göttingen 8o Poet. Belg. 3000 (benutzt für den Nachdruck); Privatexemplar Prof. G. Schulz-Behrend (Austin, Texas). Für den Inhalt siehe die vorliegende Ausgabe.

B1. (1616): Titelblatt identisch mit A. 4o: (*)4(**)6A - P4Q6R - X4 = 96 B1. Sellin, Checklist 41.

Benutzte Exemplare: UB Amsterdam 1302 B 32; UB Leiden 1183 B 20. Die Signaturen der letzten fünf Bogen wurden in R - X geändert.26 Wesentliche Veränderungen gegenüber A: Widmungsvorrede und -gedicht an van Dyck sind neu gesetzt (S. 3-20), ebenfalls die Gedichte, aber hier sind Zeilen- und Seitenumbrüche genau erhalten geblieben. Zierbuchstaben am Anfang sind anders und etwas kleiner, Kürzel in der Regel aufgelöst, Textverbesserungen sind vorgenommen wie sie Scri-

26 Diese Änderung wurde im Leidener Exemplar mit Tinte vorgenommen. Es wurde jeweils nur die erste Signatur der Bogen D - H überdruckt (R - X), um dem Binder die richtige Folge der Bogen anzuzeigen. Vielleicht waren diese Bogen, die die Anmerkungen des Scriverius zur Bacchushymne enthalten, für einen Einzeldruck der Hymne oder ein anderes Werk bestimmt, was jedoch nicht zustande kam, jedenfalls nicht nachweisbar ist.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 28* verius in A (‘Aen den Leser,’ S. 23 und ‘Waerschouwinge,’ S. 26 angemerkt hatte. Scriverius' Bemerkungen entfallen. Die Emblemserien sind mit den Untertiteln ‘Het Ambacht van Cupido’ (S. 67) und ‘Emblemata amatoria’ (S. 83) versehen und werden getrennt gezählt. S. 82 bringt wieder Scriverius' wichtige Bemerkung über die Entstehung der Emblemata amatoria: ‘Dese naevolgende 24 Emblemata zijn te vooren meer-maels ende op verscheyden plaetsen ghedruckt, dees hadde eertijdts een seecker Liefhebber soo uyt den hooghgheleerden Mr. Hadriaen de Ionghe, als andere Schryvers, by een vergadert, ende in koper doen snijden, om door den druck gemeen te maken, dan alsoo dit maer stomme beelden waren, soo is de soetvloeyende tong van onse Poëet daer toe gheleent, die de selfde over veel jaren Nederlandts heeft doen spreken.’ Für die Bacchushymne ist die Paginierung fortgesetzt und die Verszählung auf 664 korrigiert worden. Scriverius' Anmerkungen, die gesondert paginiert (S. 29-67) sind, wurden leicht erweitert.

B 2. (1618): Titelblatt wie A mit Datum 1618. Kollation wie B 1. Sellin, Checklist 42; de Vries, 30; Smit, S. 267.27

Benutzte Exemplare: Wolfenbüttel Lp 56; UB Amsterdam 973 G 30; UB Leiden 39 E 14.

27 W.A.P. Smit, De dichter Revius (Amsterdam, 1928), S. 263-76, enthält eine Bibliographie der holländischen Werke von Heinsius.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 29*

C (1621): Titelblatt wie A mit dem Datum 1618. 4o: A - S4 = 72 B1. Sellin, Checklist 44; de Vries, 31; Smit, S. 267-68; Landwehr, 198.

Benutzte Exemplare: UB Amsterdam 753 A 24; Duke University Library, Durham, N.C., TR 879.1 H471; KB Den Haag 3129 B3. Nachdruck von B mit kleineren Buchstaben, daher insgesamt nur 144 Seiten. Keine Zierbuchstaben am Anfang. Das Druckprivileg fehlt. Auf Seite 64 findet sich der wichtige Vermerk: ‘Versus Latinos in XXIV priora Emblemata, P. Scriverius ludibundus adjecit. Reliqua sunt incertorum.’ Alle Embleme sind erstmalig in den Nederduytschen Poemata mit einem lateinischen Distichon versehen. Auf Seite 77 trägt der Untertitel den Vermerk: ‘Emblemata Amatoria, Op het versoek van een drucker, van den auteur in zyne kintsheyt met veersen verciert, onder den naem van Theocritvs a Ganda.’ Auf S. 92-96 erscheint zum erstenmal der Spiegel vande doorluchtige vrouwen. Die Anmerkungen zur Bacchushymne sind nicht mehr getrennt sondern jeweils unten auf die Seite gesetzt. Auf der letzten Seite (143) findet sich ‘Ter eeren van de Moffeschans, ende den Auteur van de selve’, ein Widmungsgedicht für das Werk seines flämischen Freundes Petrus Hondius. Zwei Gründe sprechen für die Datierung dieser Ausgabe für 1621. 1) Das Widmungsgedicht ‘Ter eeren van de Moffeschans’ ist nur in einigen Ausgaben von Petrus Hondius' Dapes inemptae, Of de Moufe-schans ... (Leiden, 1621) enthalten und dort nachträglich eingebunden (in den Exemplaren der KB Den Haag 30 G 35 und 839

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 30*

F 33) oder eingeklebt (im Exemplar der UB Leiden 1199 G 5). Das Gedicht dürfte also erst nach dem Druck dieses Werkes gegen Ende des Jahres 1621 entstanden sein. 2) Das Druckprivileg des Jansz für die Nederduytschen Poemata, das am 28. Oktober 1621 abgelaufen war, ist in dieser Ausgabe nicht mehr enthalten. Deshalb dürfte diese Ausgabe trotz des alten Titelkupfers von 1618 erst Ende 1621 vielleicht als Antwort auf den Nachdruck des Leidener Buchdruckers Westerhuisen herausgebracht worden sein.

Benutzte Exemplare: Utrecht Iconologisch Inst. A VI A3 (viii) (die Signatur ist identisch mit der des Exemplars unter A);29 KB Den Haag 174 F 33 (defektiv: O-Lage der ersten Zählung fehlt); British Library 11557.a.63 (***3 fehlen). Sellin und Smit beziehen sich auf das

28 Mario Praz, Studies in Seventeenth Century Imagery, 2. Auflage (Rom, 1964). 29 Herr Dr. Jochen Becker hat freundlicherweise dieses Exemplar noch einmal mit meinen Angaben verglichen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 31*

Exemplar in Den Haag, Landwehr beschreibt ein Exemplar in Privatbesitz in Amsterdam, das mir nicht zugänglich war, mit unklarer Bogenzählung (A2 - Z5 [Z8], Aa - Aa3). Wahrscheinlich fehlen in diesem Exemplar das Einschübsel ***-***3: ‘Voorreden van de doorluchtige Vrouwen’ und der Lof-sanck van Jesus Christus: 2A - R8. Mit dem von Landwehr angegebenem Format ‘oblong 24 mo’ dürfte das Miniaturoktav gemeint sein. De la Fontaine Verwey30 erwähnt zwei Ausgaben durch van Westerhuisen von 1621 in kleinoktav quer, die erst zusammen den gesamten Inhalt der holländischen Gedichte des Heinsius ausmachen sollen. Er bezieht sich dabei einmal auf das Exemplar in Den Haag, das jedoch - wie unten aufgeführt - schon alles enthält. Zum anderen verweist de la Fontaine Verwey auf den Auktionskatalog der Bibliothek von Vincent van Gogh (Amsterdam 1918), Nr. 187, auf ein Exemplar mit dem Titel Lof-sanck van Jesus Christus. Met de noodelicke uytleggingen. Diese Ausgabe enthält nur die Christushymne (Exemplar in der KB Den Haag; Sellin, Checklist 54). Unsere vorliegende Ausgabe D enthält die Nederduytschen Poemata (S. 1-170, Anordnung wie in Ausgabe A); dann folgen das Gedicht für seine eigene Hochzeit, ‘Ex persona sponsi’ (S. 171-78), und der Spiegel van de doorluchtige Vrouwen (S. 179-84; die Paginierung S. 179-84 erscheint zweimal, das erstemal [***-***3] enthalten die drei Blätter das Gedicht ‘Voorreden van

30 Vgl. H. de la Fontaine Verwey, ‘Notes on the début of Daniel Heinsius as a Dutch poet,’ Quaerendo, 3 (1973), S. 307.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 32* de doorluchtige Vrouwen,’ das schon vorher auf S. 157-63 enthalten war. Dieser Einschübsel in die erste M-Lage ist in zwei der mir bekannten Exemplare enthalten). Die folgenden 48 Blätter enthalten die beiden Emblemserien; jedes Emblem ist mit lateinischem Zweizeiler, den holländischen Versen und einem französischen Vierzeiler versehen. Die Bacchushymne mit nicht paginierter Vorrede aber ohne die Anmerkungen folgt mit gesonderter Paginierung S. 1-58. Nach einem Leerblatt (2A4; [fehlt im Utrechter Exemplar, welches jedoch restauriert ist]) schließt sich die Christushymne mit Vorrede und mit Anmerkungen (S. 1-226; A - R8; R8 ist ein Leerblatt, das im Utrechter Exemplar fehlt) an. Für diese Ausgabe wurde das Titelblatt neu gestochen und sämtliche Kupfer getreu nachgestochen, wobei die 12 Kupfer für die Bacchushymne in kleinerem Format hergestellt werden mußten, um auf die Seite zu passen. Diese Ausgabe dürfte nach dem Ablauf von Jansz' Druckprivileg (28. Oktober 1621) auf den Markt gekommen sein, somit kein Raubdruck sondern ein Nachdruck von Janssens Ausgabe sein. Westerhuisen hatte schon 1619 die Embleme des Heinsius mit einer Anzahl seiner holländischen Gedichte im Anhang herausgegeben. 1622 veröffentlichte er noch einmal diese alte Sammlung mit neuem Titelblatt, wohl um den Anschein einer Ausgabe der Nederduytschen Poemata zu erwecken. Mir lag davon ein Exemplar der Folger Shakespeare Library, Washington, D.C., mit der Signatur PN 6349 H38 1622 Cage vor:

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 33*

Diese Ausgabe ist, abgesehen vom Titelblatt, identisch mit der zwei Jahre zuvor bei van Westerhuisen erschienenen Afbeelding van minne, emblemata amatoria, emblemes d'amour. Met de Spiegel van de doorluchtige vrouwen op een nyen overzien door Theocritum a Ganda. Met noch veel schone poetische ghedichten seer vermaeckelijck voor alle liefhebbers. Tot Leyden, by Harman van Westerhuysen, ano 1619,31 von dem mir ein Exemplar der Lehigh University Library, Bethlehem, Pa., 246.5 H 471e vorlag. Hier sind die Emblemserien, der Spiegel und 12 Gedichte enthalten, von denen ‘Op zijn eygen Bruyloft. Ex persona sponsi’ erst 1622 (Ausgabe V) in die Nederduytschen Poemata aufgenommen wird. Die folgenden Gedichte wurden Heinsius zugeschrieben, erschienen aber nicht in den Nederduytschen Poemata: ‘Lentes Claghghedicht,’ ‘Cupidos School ganck,’ ‘Epigramma,’ ‘Elegie, of Clacht dicht,’ ‘De lacht van Cupido.’ Die ersten vier Gedichte waren in Den Bloem-hof (1610) enthalten und dort mit D.H. gezeichnet. Da dieser Druck nur einen Teil der Nederduytschen Poemata enthält, kann er nicht als echte Ausgabe bezeichnet werden. Die Nachdrucke des Westerhuisen zeugen

31 Aufgeführt als II.c in der Beschreibung der Emblemserien des Heinsius von R. Breugelmans, Quaerendo, 3 (1973), S. 289.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 34* von dem kommerziellen Erfolg der holländischen Gedichte des Heinsius besonders zwischen 1616 und 1622.

Benutzte Exemplare: UB Leiden 1200 G 24 (defektiv: 03-06 fehlen); UB Utrechts Bk Moltzer 6 C 30; das Privatexemplar von Prof. G. Schulz-Behrend (Austin, Texas). Bemerkungen: Neusatz im kleineren Format der Ausgabe B von 1616; auf die Vorreden des Scriverius (S. 3-20) folgt zunächst der ‘Lof-sanck van Iesus Christus’ (S. 21-111) mit ‘Den xlij Psalm op de vois van den cxxix’ (S. 112-13), dann erst kommen die Nederduytschen Poemata (S. 115-70). In diese Sammlung ist im Anschluß an die anderen Hochzeitsgedichte ‘Op zijn eygen Bruyloft. Ex Persona Sponsi’ (S. 162-65) eingefügt; die ‘Elegie’ trägt den Untertitel ‘ofte Vryagie.’ Das Widmungsgedicht ‘Aen de Ionckvrouwen van Hollandt’ (S. 199-203) steht vor den Emblemata amatoria die ‘Voor-reden van de doorluchtige Vrouwen’ (S. 231-33) vor dem Spiegel. Die Embleme sind außerdem mit französischen Vierzeilern versehen. Die Bacchushymne mit dem Moffe-schans-Gedicht (S. [301]; T7) be-

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 35* schließt den durchgehend von [1] bis [301] paginierten Band. Für die Emblemserien und Gedichte wurden dieselben Platten wie für A und B benutzt, die gut in das kleinere Format passen. Für die Bacchushymne wurden kleinere Illustrationen (alles seitenverkehrte, getreue Nachbildungen) hergestellt.

Mit ‘Heinsii Lofsangh en poemata by een sonder uytleggingen, in 16’32 bezeichnete der Drucker Willem Jansz Blaeu in seinem Katalog von 1633 eine Heinsius-Ausgabe. Hier muß es sich um eine zweite Ausgabe aus dem Jahre 1622 im Format miniatur 8o handeln, vielleicht eine Antwort des Jansz auf die Miniaturausgabe des Westerhuisen (D). Das einzige bekannte Exemplar dieser Ausgabe wurde am 7. Januar 1947 von J.F.M. Scheepers (Katalog, Utrecht, 1947, Nr. 355) versteigert,33 und es war mir nicht möglich, dieses jetzt in

32 Cornelis Koeman, ‘Willem Blaeu's Catalogus Librorum of 1633. Analysis of the Cartographic Books’, Quaerendo, 3 (1973), S. 139. 33 Der Hinweis von Fontaine Verwey (Quaerendo, 3, 1973, S. 307 Anm. 7) wurde freundlicherweise von Herrn John Landwehr, Voorschoten, ergänzt, der das Exemplar in der ersten Ausgabe seines Dutch Emblem Books (1962) unter Nr. 82b anführt. Dieser Titel fehlt jedoch in der zweiten Ausgabe (1970) der Bibliographie. Meine Angaben zur Ausgabe F beruhen auf der freundlichen Mitteilung des Besitzers, Dr. Luza, Amsterdam.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 36*

Amsterdamer Privatbesitz befindliche Exemplar einzusehen. Inhalt der Ausgabe: die Christushymne, der XLii. Psalm, die ‘Nederduytschen Poemata’, ‘Het ambacht van Cupido’, die ‘Emblemata amatoria’, der ‘Spiegel’ und die Bacchushymne.

Benutzte Exemplare: Duke University Library. Durham, N.C., B RBR H 471LO; KB Den Haag 297 M 15 und M 111 H 21; Privatexemplar Dr. Breugelmans, Leiden. Neusatz der Ausgabe von 1622 (E). Das Moffe-schans-Gedicht befindet sich auf S. [302] (T8b).

34 Eine identische Ausgabe hat auf der Titelseite den Vermerk ‘Bij I.I. Schipper, op de Prince Gracht in de Historie van Titus Livius’ anstatt ‘Ioost Hartgers ...;’ de Vries, 34. Die beiden Drucker teilten sich das Geschäftsrisiko der Ausgabe, von der die Hälfte der Titelblätter für Schipper, die andere für Hartgers hergestellt wurde.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 37*

III Die Vorreden

Scriverius' an Jacob van Dyck gerichtete Vorrede und Empfehlungsgedicht sowie Heinsius' Antwort an Scriverius in der Form einer Prosaeinleitung zur Bacchushymne werden thematisch in der (hier nicht abgedruckten) Vorrede zur Christushymne fortgesetzt. Diese Vorreden vermitteln einen Einblick in das literarische Leben und die literarische Werteinschätzung im Leidener Späthumanistenkreis, der großen Einfluß auf die holländische und nordeuropäische Literatur ausgeübt hat. Der Adressat Jacob van Dyck (1564-1631),35 den Scriverius als ‘voesterheer ende vader der gheleertheyt’ (S. 10) bezeichnet, war ein wohlhabender Advokat im Dienste des schwedischen Königs in Den Haag, wo sein Haus der Mittelpunkt von literarisch interessierten Kreisen aus dem reichen Bügertum und Adel war. In van Dycks Haus las Heinsius am Neujahrstag 1616 seinen Lof-sanck van Jesus Christus vor. Das Gedicht wurde ebenfalls van Dyck gewidmet und erschien als Einzeldruck im Mai 1616,36 dann wurde es wiederholt aufgelegt, bis es 1621 und 1650 den anderen holländischen

35 Über Jacob van Dyck und seinen Kreis s.D. Hoek, Haags leven bij de inzet van de Gouden eeuw (Assen, 1966), S. 116-267. 36 Das Druckprivileg datiert vom 7. Mai 1676. Ein Exemplar des Einzeldruckes befindet sich in der UB Leiden (1205 A 3); verschiedentlich ist er den Nederduytschen Poemata (später?) angebunden, so dem Exemplar der UB Leiden (707 C 8, Ausgabe A), dem Privatexemplar Dr. Roose, Leuven, (Ausgabe A) nach freundlicher Mitteilung von Prof. Roose.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 38*

Gedichten vorangestellt und in den Titel einbezogen wurde. Auch darin wird die Akzentverlagerung von den weltlichen Gedichten der Nederduytschen Poemata zum religiösen Hymnus deutlich. Scriverius' Werben für die Muttersprache und muttersprachliche Literatur ausgerechnet im Zentrum der neulateinischen Literatur ist oft hervorgehoben worden. Indem Scriverius seinen Zeitgenossen einen Spiegel vorhält und sie geschickt mit den Römern vergleicht, die über die griechische Sprache und Literatur zunächst ihre eigene vergessen haben, plädiert er für die Schaffung einer Nationalliteratur, wie die Römer und die romanischen Völker sie besitzen. Der Blick ist auf die Klassik und mehr noch auf die Romania gerichtet, denn es werden Petrarca, Sannazaro, Ronsard und Du Bartas und sogar Spanien, dessen Literatur einen grossen, kaum erforschten Einfluß in den Niederlanden hatte, genannt, England jedoch nicht. Dabei ist Scriverius' Hinweis auf die neue Verskunst, auf ‘toon ende maate’ (S. 6, Akzent und Metrum), wichtig. Den regelmäßigen, nach romanischem Vorbild akzentuierenden Vers beherrschte zwar schon van der Noot. Dann gibt es Einzelproben aus dem Dousa-Kreis in den nicht zur Veröffentlichung bestimmten Stammbüchern und in den Liedersammlungen, die seit der Jahrhundertwende meistens anonym erscheinen, doch sind die Übergänge undeutlich und wenig erforscht.37 In Scriverius' knapper Charakteristik des

37 L. Forster, ‘Iets over nederlandse renaissancelyriek vóór Heinsius en Hooft,’ Tijdschrift voor Nederlandse taal-en letterkunde, 83 (1967), S. 247-302, und Th. Weevers, ‘New Light on the Continuity of Dutch Literature in the Sixteenth Century,’ Modern Language Review, 65 (1970), S. 558-61.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 39*

Dichters dieser ‘Poësy,’ die ‘hemelsch ende vol viers’ (S. 7) sein soll, klingt das abgenutzte ‘divinus’ der Neulateiner und der Begriff des ‘furor poeticus’ nach. Erst in seinem Empfehlungsgedicht, dessen gereimte Alexandriner natürlich ein Beispiel für diese neue ‘Poësy’ sind, geht er näher auf die niederländische Dichtkunst ein. Diese Verse sind als das Programm einer nationalen Renaissance bezeichnet worden.38 Das hat insofern seine Berechtigung, als Scriverius im Vollgefühl der nationalen Selbständigkeit und Konsolidierung der jungen Republik das kulturelle Leben dieses neuen ‘Athen und Rom’ breit und selbstbewußt darstellt. Den Haag, Leiden, Amsterdam, Haarlem werden als neue Zentren genannt; die berühmten Verse auf die nunmehr unzeitgemäßen ‘Rederijkers’ und ‘Rijmers’ (S. 14) werden fortgesetzt mit dem Lob Hoofts, des Schauspiels in Amsterdam, Dousas, Heinsius und Brederos, der ‘noyt Latijnsche las | Ons Duytsche Mimos geeft, alleen van zijn gewas’ (S. 21). Nachfolge und Überwindung der Antike, Ablehnung der Abhängigkeit von französischen Mustern, das ist das nationale Programm einer ‘duytschen’ (d.h. eigenständigen, nicht-romanischen) Dichtung für die Niederlande, das ist der Sinn der Herausgabe der Nederduytschen Poemata. Heinsius' Vorrede zum ‘Lof-sanck van Bacchus’ nimmt ein Hauptthema des Scriverius wieder auf, den

38 L. Ph. Rank, J.D.P. Warners, F.L. Zwaan, Bacchus en Christus (Zwolle, 1965), S. 14. Wir zitieren den Lof-sanck van Iesus Christus nach diesem Neudruck.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 40*

Wettstreit mit der Antike. Heinsius umreißt die Tradition, aus der seine Bacchushymne erwachsen ist und die es zu überbieten galt. Aemulatio dieser Tradition von Nonnus' Dionysiaca, den Neulateinern Marcantonius Flaminius (1498-1550), Marullus (gest. 1500), Muretus (1526-1586), Julius Caesar Scaliger bis hin zu Ronsard, ist das erklärte Ziel dieser Hymne. Zugleich will Heinsius auch seine Gelehrtheit als klassischer Philologe bei der Darstellung dieses Mythos zum Ausdruck bringen und glänzend beweisen, daß die Muttersprache sich ebenso für diesen Stoff eignet, wie die für Gelehrsamkeit und Dichtung höher angesehenen klassischen und romanischen Sprachen. Diese Ausführungen des Heinsius als Eitelkeit oder Überheblichkeit zu bezeichnen, geht am Anliegen und Stil dieser Aussage vorbei. Sie ist vielmehr ein Stück zeitgenössischer Poetik, in der der literarische Stellenwert des Hymnus unrissen und das Gedicht verteidigt wird. Dasselbe gilt für das andere in dieser Vorrede behandelte Thema, die klassische Mythologie. Heinsius geht davon aus, daß die antiken Götter natürlich keinen Glaubensinhalt vorstellen können, sondern nur personifizierte menschliche Schwächen und keineswegs dem Christentum vergleichbar sind. Dieses scheinbar selbstverständliche Argument - es erfüllt die Funktion der captatio benevolentiae des literarisch interessierten Lesers39 - wird dann mit Heinsius' These der allegori-

39 Daß diese Vorrede sich vornehmlich als eine Apologie an die calvinistische Leserschaft in Holland wendet, wie Rank-Warner-Zwaan, S. 24 annehmen, scheint mir fraglich. Es ist vielmehr eine Verteidigung von Heinsius' literarischer Auffassung.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 41* schen Mythenschau differenziert. Die antiken Götter sind als Ausdruck von Weisheit und Philosophie der antiken Welt zu verstehen, die darunter ‘begraven en bedeckt licht’ (S. A3a). Der Bacchusmythos ist in der Darstellung der Poeten wie auch der Maler eine Beschreibung von ‘het gebreck van dronckenschap, ende de nateur vanden dranck’ (A4a). Diese allegorische Mythenauffassung ist noch weitgehend Ronsard und der Pléïade verpflichtet, wie auch Heinsius' Bacchushymne formell und inhaltlich vielfach ein Echo und eine Erwiderung auf Ronsards ‘Hinne de Bacus’ (geschrieben 1554) ist. Während bei Ronsard der Synthese antiker Mythen und christlichen Glaubens die Auffassung eines animierten Universums zugrunde lag, und in der Mythologie sich die Wahrheit unter dem Schleier des Mysteriums verborgen hatte,40 fundiert Heinsius dieses poetische Konzept mit philologisch-historischen Argumenten, mit Hinweisen auf Aristoteles, die Kirchenväter und die gesamte literarische Tradition. Scriverius führt im Anschluß an die Chistushymne in gesonderten ‘Vytlegginge van sedere werreltsche historien, woorden, ende manieren van spreken, die in desen Lofsanck gebruyckt worden’ sogar noch sprachliche Beispiele aus Augustin und Ambrosius als Parallelen für den metonymischen Gebrauch antiker Götter an. Scriverius teilt also schon seine Anmerkungen dem Zeitgeschmack entsprechend in religiöse und weltliche, er differenziert

40 Vgl. Pierre de Ronsard. Oeuvres complètes, hrsg. P. Laumonier, Bd. 8 (Paris, 1966), S. xv.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 42* zwischen christlichem Inhalt und antik-klassischer Gelehrsamkeit in der sprachlichen Ausformung. Der in Frankreich sich schon im Gefolge der Religionskriege anbahnende Geschmackswandel, in dem christlich-religiöser Thematik der Vorrang vor antik-mythologischer gegeben wird, vollzieht sich in den Niederlanden während der sich immer mehr zuspitzenden theologischen Debatte des Calvinismus am Vorabend der Synode von Dordrecht. Heinsius' eigene Abkehr von weltlich-renaissancehafter Thematik ist in dem Einleitungsgedicht zum Christushymnus wohl am eindrucksvollsten gestaltet:

De vruchten van de jeucht, de soetheyt van het minnen Een rechte tovery, van ons en onse sinnen, Is nu met ons geweest. Ick late Venus gaen, En met het blinde kint zijn blinde wercken staen. Den hemel eyst het zijn.

(Bacchus en Christus, S. 199)

Damit wird dem weltlich-heidnischen Inhalt abgeschworen, nicht aber das gesamte Kulturgut der Antike abgelehnt. Im Aristarchus sacer (1627) versucht Heinsius mit ethymologischen Ableitungen eine Brücke zwischen griechischer Mythologie und alttestamentlichen Stoffen zu schlagen und liefert damit die ersten Ansätze zu einer vergleichenden Mythologie. Heinsius versucht also die antike Welt als eine Ausformung der gottgewillten Ordnung zu erklären und zu retten. In Herodes infanticida (1632) verkörpern Herodes und die Furien den historischen Ausdruck heidnisch-verdammter Lebensformen, Bethlehem und die Engel die auserwählte erlöste Welt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 43*

An dem Nebeneinander dieser zwei Welten soll der Gegensatz von verdammt und erlöst allegorisch dargestellt werden. Heidnisches als Präfiguration des Christentums ist Heinsius' Grundkonzept in der Epistola 1636, der Entgegnung auf Guez de Balzac, der Heinsius' Darstellung der Mariamne und der Furien der historischen Unwahrheit bezichtigt und als moralisches Vergehen gegen die Religion hingestellt hatte. Hier treffen poetisch-historische und religiös-dogmatische Gesichtspunkte aufeinander. Heinsius vertritt den Standpunkt der philosophischen, synthetischen Weltschau, die Antike und Christentum zu vereinigen sucht, wobei seit der Christushymne die Antike in ihrem Gehalt als verdammte Welt akzeptiert, in ihrer historischen Ausformung als maßgebliches Kulturgut jedoch gerettet werden muß.

IV Die holländischen Gedichte

Die 29 Gedichte der Nederduytschen Poemata wurden - höchstwahrscheinlich - vom Herausgeber Scriverius zusammengestellt. Dabei wurde motivisch und stilistisch Verwandtes vereint; dem Anfang und den beiden Schlußgedichten kommt eine besondere Bedeutung zu. Sie umrahmen das Ganze und zeigen die beiden Pole der Sammlung: patriotische Dichtung und Neuanfang der holländischen Dichtkunst im Kreise Dousas. Frühe Gedichte sind weiter ans Ende der Sammlung geschoben, genau wie Heinsius' Jugendelegien später an das Ende

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 44* der lateinischen Gedichtsammlungen wanderten. Der um etwa 1600-1601 enstandene Austausch mit Dousa beschließt den Band, obwohl er eigentlich thematisch und chronologisch an den Anfang gehört. Doch 1616 hat die patriotische Dichtung mehr Gewicht und Nachfolge. Sammlung und Auswahl weisen nicht in die Richtung der Sonett- oder Gedichtzyklen der Pléïade, wo meistens Gedichte derselben Thematik oder Gattung zusammengefaßt sind, vielmehr stellen sie eine repräsentative Auswahl verschiedener Gedichttypen dar. Die verstreuten oder dem Heinsius zugeschriebenen holländischen Gedichte bringen nichts wesentlich anderes, als was in den Nederduytschen Poemata enthalten ist. Liebesgedichte nehmen einen breiten Raum ein, jedoch erscheinen von Anfang an Gedichte oder Verse, die der Gelegenheitsund Gedankenlyrik nahe stehen. Dousa's Gedicht ‘Ionckheer Iohan van der Does, Heere van Noortwijk aen Daniel Heins, eerst gekomen sijnde om te studeren tot Leyden’ (S. 62-63) muß, wie der Titel besagt, aus Heinsius' früher Studentenzeit stammen; der Hinweis auf Prinz Moritz' Sieg ‘niet verre van Westende’ (S. 63, die entscheidende Schlacht bei Nieuwpoort 1601) ermöglicht eine Datierung nach 1601. Ein Lobgedicht Heinsius' auf die Expeditionen nach Übersee und auf den Sieg von Prinz Moritz sind jedoch nicht bekannt; von den lateinischen Jugendwerken, den heroischen Briefen im Stile von Ovids Heroiden, blieben ‘Deidamia an Achill’ und ‘Andromache an Hector’ erhalten.41 Wichtig ist die Eingangsmetapher ‘O Heyns

41 Elegiarum libri III (Leiden, 1603), S. 271-87.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 45* die van den Heynst dijn naem voert, door wiens hoef | Ontsprongen is geweest uyt 't grasig Helicone | De Caballijnsche vloet.’ Sie bezeichnet den in Dousas Kreis gebräuchlichen Dichternamen von Heinsius, der mit ‘Hengst’ in Verbindung gebracht das geflügelte Pferd Pegasus bedeuten sollte. Daher zeigt auch das Titelblatt der Nederduytschen Poemata in der linken unteren Ecke den Pegasus, wie er mit den Hufen gerade die Quelle Hippocrene, das Symbol dichterischer Inspiration, geschlagen hat. Dieses Gedicht und die darauf folgende Erwiderung von Heinsius wurden schon 1608 in Den Bloemhof und 1610 auch in den Nederduytschen Helicon mit aufgenommen. Heinsius' Huldigungsgedicht an Dousa, ‘Daniel Heins aen Ioncker Ian van der Does, Heere van Noortwijk’ (S. 64-66) steht einer Gruppe von (lateinischen) Widmungsgedichten an Dousa nahe, die nach dessen Tod 1604 mit einem poetischen Zyklus von Gedenkgedichten, ‘Manes Dousici,’42 abgerundet wurden. Neben den Elegien, die Dousa gewidmet sind (1603: I, 6, und II, 14), ist die Ekloge ‘Nordowicum sive infelix amor,’43 eine Imitation von Vergils 10. Ekloge, wichtig. Während in der Ekloge Dousa und Heinsius sich gemeinsam als Schäfer mit ihrer Dichtung im ländlichen Noordwijk (Dousas Herrensitz) von den Mühen des Alltags erholen,

42 Zuerst veröffentlicht 1605 als Einzeldruck, dann in den Poemata (Leiden, 1604), S. 172-88, sowie in allen späteren Ausgaben. 43 Einzeldruck 1602, dann in Elegiarum libri III (Leiden, 1603), S. 197-205 und in den späteren Ausgaben der lateinischen Gedichte.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 46* feiert das holländische Gedicht den Neubeginn holländischer Dichtung: Apollo wurde nicht auf Delos sondern in Holland geboren, er spricht nicht griechisch sondern holländisch. Die Übertragung der Apollo-Allegorie auf den Dousakreis ist zugleich eine Anspielung auf die Gründung der Universität Leiden (1575), an der Dousa maßgeblich beteiligt war und der Dousa als Kurator bis zu seinem Tod vorstand. Der allegorische Festzug am Gründungstag, dem 8. Februar 1575, zeigte die Ankunft der Sacra Scriptura gefolgt von den vier Aposteln, dahinter Apollo und die Musen, wie sie mit Neptuns Schiff landeten.44 Der Vergleich Dousas mit Apollo und mit Mars (Dousa verteidigte Leiden während der Belagerung) ist seitdem eine gängige Metapher.45 Das Eröffnungsgedicht der Nederduytschen Poemata ‘Op de doot ende treffelicke victorie van de mannelicken helt Iacob Heemskerck, Admirael, begraven binnen Amsterdam’ (S. 3-7) feiert den letzten entscheidenden Sieg vor dem Waffenstillstand, die Seeschlacht vor Gibraltar am 25. April 1607, in der Heemskerck, der Kommandant der Flotte, von einer der ersten feindlichen Kanonenkugeln tödlich verwundet wurde, als er in voller Rüstung auf Deck stand. Der Tod

44 Eine Abbildung des Festzuges findet sich u.a. in Leiden University in the Seventeenth Century, hrsg. Th. H. Lunsingh Scheurleer u.a. (Leiden, 1975), S. 2. 45 Vgl. z.B. Daniel Rogers' ‘Ad Ianum Douzam epigramma,’ in dem Mars und Apollo sich über Dousa streiten dann beide ihm ihre Attribute, das Schwert und die Dichtkunst, überreichen. Abgedruckt in J. van Dorsten, Poets, Patrons and Professors (Leiden, 1962), S. 204.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 47* wurde den Mannschaften zunächst verheimlicht, um die schwierige Schlacht gegen eine Übermacht spanischer Schiffe und deren Feuerdeckung von der Festung Gibraltar nicht zu gefährden. Heemskerck erhielt ein Staatsbegräbnis am 8. Juni 1607 in der ‘Oude Kerk’ in Amsterdam, wo auch der prachtvolle Grabstein aufgestellt wurde, der in den Nederduytschen Poemata (S. 2) abgebildet ist. Hoofts berühmtes Distichon ist unter der lateinischen Vita (von Heinsius?) darauf zu erkennen:

Heemskerck die dwars door 't ys en 't yser dorste streven Liet d' eer aen 't land, hier 't lyf, voor Gibraltar het leven.

Diese in Hoofts Handschrift erhaltenen Verse sind dort vom 26.1.1609 datiert; so wird man auch Heinsius' Gedicht geraume Zeit nach dem Sommer 1607 ansetzen müssen, denn er hat sein Gedicht an das Grab gerichtet. Hooft schrieb am 29. Juni 1611 ein weiteres Epigramm, und es gab eine Reihe patriotischer Gedichte auf holländisch und lateinisch.46 Flüssigkeit, epische Breite und Anschaulichkeit zeichnen das Heinsius-Gedicht aus. Das als Epicedium beginnende Gedicht (Betrachtung des Grabes) geht im zweiten Teil mit der Laudatio des im Olymp aufgenommenen Helden Heemskerck in eine realistische, teil-

46 Hugo Grotius verfaßte ein ‘Epicedium Iacobi Heemskerckii.’ Poemata collecta (Leiden, 1637), S. 99-103. Weitere holländische Gedichte werden genannt von S.F. Witstein, Funeraire poëzie in de nederlandse renaissance (Assen, 1969), S. 135, Anm. 4. Witstein bespricht das Heemskerck-Gedicht ausführlich als Epicedium, S. 135-61.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 48* weise barock anmutende Beschreibung der Seeschlacht über, um dann im dritten Teil in ein Lob der holländischen Freiheit und Tapferkeit zu münden. Der dreiteilige Bau des neulateinischen Epicediums ist in ein patriotisches Gedicht zum Preis der Tapferkeit des Helden und der jungen Nation umgewandelt worden. Das Schicksal des Einzelmenschen erhält damit universale Bedeutung. Das Pathos des Lobes ist weitgehend durch realistische Unmittelbarkeit in der Beschreibung ersetzt. Darin liegt wohl die Anziehungskraft dieses Heinsius-Gedichtes, weil es die abstrakte, erhabene Ebene der Laudatio verlassen hatte, die z.B. Hugo Grotius in seinem lateinischen an Tyrtaios orientiertem Epicedium für Heemskerck genutzt hatte. Grotius bringt zunächst eine Klage über den Tod des Admirals, dann dessen Aufruf zur Tapferkeit vor der Schlacht, worauf ein Lob auf den Sieg verbunden mit Trauer über seinen Tod folgt. Der wiederholte Abdruck des Heinsius-Gedichtes zeugt von der Beliebtheit dieser Verse. ‘Aen Leyden. Uytgegeven met zijn beschrijvinge door Ian Orlers, Borger der selver Stadt’ (S. 7-12) erschien schon 1614 als Widmungsgedicht in Orlers Geschichte der Stadt Leiden.47 Orlers Werk, das auf die Vorarbeiten seines Onkels Jan van Hout und auf Quellenmaterial von Dousa und Scriverius fußt, ist eine wichtige Darstellung für den Zeitraum vom frühen 13. Jahrhundert bis zur Belagerung von 1575. Heinsius verbindet hier die Form des Widmungsgedichtes mit einem Städtelob. Die hym-

47 Jan Orlers, Beschrijvinge der Stad Leyden (Leiden, 1614), S. vii.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 49* nische Anrede an Leiden ist mit mythologischen Metaphern und Exkursen versehen und mit Vergleichen angereichert. Leiden ist das Athen der Niederlande, ein vielgebrauchter Vergleich, der auch (in der Ausgabe von 1625) den Titel von Johannes Meursius' Sammlung autobiographischer Viten der Leidener Professoren, Athenae Batavae, liefert. Das dritte patriotische Gedicht, ‘Op het belech van Oostende’ (S. 12-13), hat die dreijährige Belagerung der Stadt Ostende zum Thema, die etwa 10 000 Mann auf beiden Seiten das Leben gekostet hatte, als sie sich schließlich am 22. September 1604 ergab. Das berühmte Grotius-Gedicht ‘Ostenda loquitur’ (s. Anhang S. 89*) war wahrscheinlich Heinsius' Vorbild. Als es zunächst anonym veröffentlicht wurde, schrieb man es Joseph Scaliger zu, doch Grotius bekannte sich später zur Autorschaft.48 Nicht als Übersetzung, sondern als aemulatio muß das holländische Gedicht betrachtet werden, das ebenfalls die Bedeutung dieses spanischen Sieges in Frage stellt, das Schlachtfeld als ‘tooneel’ sieht, jedoch Einzelheiten ausweitet, den Endgedanken epigrammatisch formuliert und inhaltlich, verglichen mit der Skepsis des Grotius über den Nutzen des spanischen

48 Die Tatsache, daß Grotius' Bruder das Gedicht in die Sammlung der Poemata (1617 und 1637) aufnimmt und daß Grotius in einem dort abgedruckten Brief darauf hinweist und seine Autorschaft auf allerdings recht indirekte Weise anmeldet, bestätigt Grotius' Urheberschaft. S. jedoch E.H. Bodkin, ‘The Minor Poetry of Hugo Grotius,’ Transactions of the Grotius Society, 13 (1928), S. 111.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 50*

Sieges, den patriotischen Kampf der Niederlande stärker hervorhebt. Schon das in der Sammlung folgende Gedicht, ‘Aen den Leser, te weten zijn beminde, in zijn Latijnsche Rossa genaemt’ (S. 13-14), führt Liebe als das Hauptthema ein und stellt zugleich die Verbindung mit den lateinischen Elegien her. Rossa (vielleicht von lat. ‘rothaarig’ oder holländ. ‘rossig’, aschblond) ist der Name von Heinsius' Geliebter, die schon in den ersten Liebeselegien von 1603 erscheint. Damit wird sicher eine Liebe aus den frühen Jahren bezeichnet, jedoch ist Rossa bis jetzt nicht identifiziert worden. So beginnt Hugo Grotius mit: ‘Novem Dearum cultor Heinsi virginum, Rossaeque decimae[...]’ sein Gedicht für das Stammbuch des Heinsius49 und dann beschreibt Grotius den verliebten Dichter in humorvollen Versen. In den Elegien ist es immer wieder Rossa, die den Dichter zunächst vom trockenen Jurastudium zur Dichtung und Liebe führt, und in deren Gesellschaft er sich alle erdenklichen Situationen ausmalt. Das holländische Gedicht setzt mit einer über 18 Zeilen sich erstreckenden Anrede ein, in der die Vorzüge Rossas in petrarkistischen Vergleichen gepriesen werden, dann stellt sich der Dichter als ihr Diener vor und bittet sie wiederum um ihren Beistand für diese holländischen Gedichte, ähnlich wie in einer Musenanrufung. Die regelmäßigen gereimten Alexandrinerpaare (schon der Vergleich mit Scriverius' Widmung oder entsprechenden Gedichten aus Den Bloemhof zeigt die schein-

49 Auriacus, 1602, S. 126.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 51* bar mühelose Beherrschung dieses Versmaßes bei Heinsius) ersetzen das aus Hexameter und Pentameter bestehende elegische Distichon, welches die den römischen Elegikern verpflichtete neulateinische Elegie so musikalisch und geschmeidig macht. Heinsius' lateinische Elegien sind vielfach stilistisch und motivisch von Johannes Secundus, aber ebensosehr von Ovid, Properz und Catull beeinflußt. Seine holländischen Elegien wiederum übertragen die neulateinischen Charakteristika auf die Muttersprache. Der Vergleich mit dem Lateinischen wird geradezu herausgefordert mit ‘Uyt zijn eygen Latijn, in Hipponacte, Dulcis puella[...]’ (S. 43-44). Das lateinische Gedicht ‘Ad suavissimam puellam’ (s. Anhang S. 91*) ist das letzte in der Sammlung von Hinkjamben ‘Hipponax,’ die erst 1613 erscheint und die, abgesehen von Widmungs- oder Freundschaftsgedichten, zu Heinsius' letzten weltlichen lateinischen Versen gehört. Beide Gedichte enthalten den Abschied von dem Mädchen, welches das ‘laetste vier’ (ultimus ardor) genannt wird, und dürften zwischen 1610 und 1613 entstanden sein. Der Zusatz von Scriverius zum holländischen Gedicht ‘geschreven aen Thavmantis bereyt sijnde om met den gesant Bvzanval naer Vranckrijck te reysen’ (S. 43) beruht entweder auf einem Irrtum, oder soll den Anlaß dieses Gedichtes vertuschen, der erst wenige Jahre zurücklag. Buzanvallus war nämlich schon 1607 gestorben, und die Einladung nach Frankreich wurde 1603 ausgesprochen. Thaumantis (Iris) dürfte jedoch auf Lucretia Halling passen, die Schwägerin des Rochus Honerdus, mit der Heinsius durch Honerdus bekannt geworden war, und die er

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 52* nachweislich im Februar 1611 in Dordrecht besuchte.50 Das holländische und das lateinische Gedicht sind ganz ähnlich gebaut: auf den endgültigen Abschied erklärt der Dichter seine feste, unerschütterliche Haltung mit der stoischen Tradition des Weisen verwandten Motiven und bestätigt am Ende seinen Eigenwert. Das holländische Gedicht wirkt durch persönliche Wendungen wie ‘int diepste van mijn hert’ (statt ‘mentis nostrae’) emotioneller und gegenständlicher; Heinsius' eigene Position ist viel klarer herausgestellt, das Ende epigrammatisch zugespitzt. Auch die ‘Elegie, ofte Nacht-klachte’ (S. 44-47) hat ein verwandtes lateinisches Gedicht in der 2. Elegie im ‘Monobiblos’ (dem nach Properz und Janus Secundus benannten ‘Einzelbuch’) von 1603.51 Das holländische Gedicht dürfte später entstanden sein, da es erstmals im Anhang an die Emblemata amatoria von 160752 erschien. Einige Exemplare dieser frühen Ausgabe haben in Zeile 24 die Worte ‘Maer Heinsius alleen,’ die mit Tinte durchgestrichen und in anderen Exemplaren in das unpersönliche ‘Maer u dienaer alleen’ geändert worden sind. In den Nederduytschen Poemata lautet diese Zeile ‘Maer die u dient alleen’ (S. 45). Die französische Übersetzung ‘Plainte nocturne’ im Thronus

50 Brief des Heinsius vom 21. Februar 1611 an Hugo Grotius. Briefwisseling van Hugo Grotius, hrsg. P.C. Molhuysen, Bd. 1 (Den Haag, 1928), S. 177f. 51 1603 ist es Nr. 3, seit 1616 Nr. 2. S. Anhang. 52 In der Ausgabe I.3 bei Breugelmans, Quaerendo, 3 (1973), S. 289.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 53*

Cupidinis (1616)53 folgt der holländischen Fassung. Eine anonyme deutsche Übertragung von 1614 und Martin Opitz' Nachdichtung in den Teutschen Poemata (1624) bezeugen ebenfalls die Beliebtheit dieser lyrischen Elegie.54 Motive des Petrarkismus und der klassischen Mythologie sind in der Klage anschaulich gestaltet, der Kontrast der ruhenden Natur zum ruhelosen Verlangen des Liebhabers ist wiederum im holländischen Gedicht entschieden erweitert. Unpersönliche mythologische Anspielungen sind durch persönliche Aussagen ersetzt. Die lateinische Elegie folgt dem strengeren dreiteiligen Aufbau und setzt mit der Beschreibung der Lage des Dichters gegenüber dem unschuldigen Schlaf der Geliebten ein, ein mythologischer Vergleich im Mittelteil bringt eine Spiegelung der Situation in Pans vergeblicher Suche nach Venus, die letzten sechs Zeilen kehren wieder zu des Dichters Verlangen zurück. Das dreimal so lange holländische Gedicht ist eine Erweiterung dieses Schemas, in dem der mythologische Mittelteil durch eine Reihe von meistens der Natur entnommenen Metaphern ersetzt worden ist. Die ‘Elegie’ (S. 20-25), die zum erstenmal in den Nederduytschen Poemata erscheint, enthält thematische Anklänge an Scriverius' Widmungsgedicht, das ebenfalls die Unabhängigkeit der neuen Dichtung ‘niet passend' op de Franssen’ (S. 24) hervorhebt. Es zeigt Heinsius

53 Die Druckgeschichte ist jetzt geklärt worden von H. de la Fontaine Verwey, ‘The Thronus Cupidinis’, Quaerendo, 8 (1978), S. 29-44. 54 Nr. 57 (op. cit., Anm. 21).

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 54* im Vollgefühl seines dichterischen Erfolges. Von der Ankunft in Leiden, dem wiederholten Besuch des Helicon (d.h. dichterischen Versuchen), nach dem Studium der Griechen und Römer hat er jetzt ‘ten lesten opgedaen | Den ongebaende padt daer Nederlandt mach gaen’ (S. 24). Ebenso selbstbewußt wie in ‘Dulcis Puella’ (S. 43-44) spielt Heinsius auf seine Wertschätzung an, während die erste Hälfte der ‘Elegie’ Motive der früheren petrarkistischen Liebesdichtung wieder aufnimmt. Sollte die ‘Elegie’ eine Überarbeitung eines frühen Gedichtes, vielleicht aus dem Jahre 1608-1609 sein, als Hugo Grotius geraten hatte, um Margareta Lyczx mit holländischen Versen zu werben?55 In der vorliegenden Form weisen jedoch die Verse der zweiten Hälfte in die Zeit von 1613-1614. Eine Gruppe von sieben Gedichten (S. 15-19) wurde als Erklärung eines lateinischen Mottos geschrieben. ‘Dominae servitium libertatis summa est’ (S. 15-16) ist das einzige Lied dieser Reihe mit zehn vierzeiligen Strophen von vierhebigen Trochäen; eine Melodie, wie so oft in Den Bloemhof, ist jedoch nicht angegeben. Die anderen sechs Gedichte mit je vierzehn Alexandrinern stehen Heinsius' Emblemgedichten sehr nahe. In jedem wird ein petrarkistisches Motto aufgenommen, erklärt und mit Endpointe abgeschlossen. Der Dienst an der Geliebten ist realistisch gestaltet, die Überschriften sind zu

55 Heinsius hatte Margareta auf Grotius' Hochzeit im Juni 1608 kennengelernt. Grotius wie auch Margaretas Mutter rieten zum Übersenden von holländischen Versen. P.J. Meertens (op. cit., Anm. 15), S. 70.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 55* allgemein, um auf ein bestimmtes Vorbild hinzuweisen. Die leicht hingeworfenen Begleitverse in den lateinischen und französischen Ausgaben von Heinsius' Emblembüchern nach 1613 gehören in die Nähe dieser Überschriften. Waren diese Gedichte ursprünglich für eine neue oder erweiterte Emblemserie gedacht? Vielleicht sind sie mit den Emblemversen für ‘Het ambacht van Cupido’ 1613 entstanden. Zu ‘Tout amant estropiat’ findet sich ein Kupfer, das ähnlich wie Emblem 10 (S. 73) den gepeinigten Liebhaber darstellt. Motive daraus sind im Thronus Cupidinis wieder aufgenommen worden.56 Die anakreontischen und bukolischen Gedichte stehen Theokrit nahe. Heinsius' Beschäftigung mit Theokrit geht bis in die frühen Leidener Jahre zurück. Das Studium der Anakreontik und Bukolik, zunächst Theokrits dann aber auch Vergils, muß als entscheidender Anstoß für Heinsius' holländische Dichtung angesehen werden. Ein Jahr, nachdem er die Erlaubnis der Kuratoren bekommen hatte, über Horaz zu lesen, kündigte er in dem am 1. Mai 1603 gehaltenen öffentlichen Vortrag Oratio habita cum Theocritum auspicaretur57 seine bevorstehenden Theokritvorlesungen an. Noch in demselben Jahr wurde eine frühere Theokritausgabe, zu der

56 Die Embleme sind zusammengestellt bei M. Praz, Studies in Seventeenth Century Imagery (Rom, 1964), 2. Auflage, S. 105. 57 Einzeldruck von 1603, dann im Anhang an Elegiarum libri III (1603) gedruckt und in die Orationes (1609 und später) unter dem Titel ‘Oratio de poetis et eorum interpretibus’ aufgenommen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 56*

Joseph Scaliger und Isaac Casaubon Anmerkungen und Emendationen beigetragen hatten, wieder aufgelegt und mit einem separat paginierten Anhang von Daniel Heinsius versehen: ‘Emendationes et notae in Theocriti idyllia bucolica. Accesserunt epigrammata ejusdem, et idyllia quaedam ab eodem et Hugone Grotio[...]translata.’58 Zu Heinsius' philologischen Anmerkungen kamen also ausgewählte Versübersetzungen ins Lateinische, außerdem eine Gemeinschaftsübersetzung mit Scaliger der 10. Ekloge Vergils ins Griechische. Die zweite Ausgabe von Heinsius' Poemata (1610) nahm diese Übersetzungen in den ‘Versa e Graecis’ wieder auf. In der 3. Ausgabe der Poemata von 1610 findet sich, nicht bei den ‘Graeca et e Graecis versa’ (S. 171-269) sondern erst gegen Ende des Bandes, der wichtige Vermerk: ‘Amice lector, schedas meas cum excutio, quaedam Theocriti in vernaculum a me sermonem conversa inveni, quae suo loco posuisse poteram nisi tanti esse non putassem. Nunc tamen unum hoc dare volui; partim ut linguae nostrae elegantiam aestimare discant eruditi, partim graeculorum quorundam causa, qui quotidie ineptire non desinunt; rerum inperiti et linguarum. Cetera lubenter prememus. Multa enim iis relinquimus, qui e sola hac poesi laudem sperant. Cum nos vix iam ulli vacemus. Alia enim nos vocant’ (S. 374). Darauf folgt der griechische Text der (pseudo)theokritischen Idylle Nr. XXX, ‘Adonis Tod,’ dann Heinsius' holländische Übersetzung, die auch in den Nederduytschen Poemata (S. 40-41) enthalten ist.

58 Sellin, Checklist 343.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 57*

Diese Äußerung nun gibt Aufschluß über die Theokrit nahestehenden holländischen Gedichte und wirft dazu einen Seitenblick auf Heinsius' eigene Wertung dieser Produktion. Die holländischen Übersetzungen sollen die Geschmeidigkeit (elegantia) der Muttersprache bestätigen, doch werden sie nicht hoch genug geschätzt, um in die ‘Versa e Graecis’ mit aufgenommen zu werden. Heinsius ist nur daran interessiert, eine Stichprobe seiner holländischen Übersetzung zu geben; er überläßt denen das Feld, die nur in der Muttersprache dichten. Immerhin nennt er die Aufgaben auf diesem Gebiet ‘multa’. Seine eigenen Bestrebungen gehen in eine andere Richtung (alia nos vocant), sind auf seine lateinische Dichtung und philologischen Arbeiten konzentriert. 1610 wird nur eine Übersetzung als Probe gedruckt, von den anderen Arbeiten erscheint dann nur noch die Übersetzung des XII. Idylls, ‘Aites’, in den Nederduytschen Poemata als ‘Oversettinge van het XII. Idyllium Theocriti[...]’ (S. 38-40). Diese und ‘Adonis doot, uyt Theocritus’ (S. 40-41) dürften somit aus den Jahren 1603-1606 stammen: Heinsius kehrt zu seinen Übersetzungsversuchen aus Theokrit später nicht zurück. Es waren die bukolischen Gedichte und die Epigramme, die ihn (und Hugo Grotius) interessierten. In den Poemata von 1606 brachte Heinsius lateinische Übersetzungen ‘ut versus versui respondeat’ von Idyll I, VII, VIII, IX, XII (‘Aites’, s. Anhang S. 89*), XIII (‘Hylas’, die mythologische Fabel, die im ‘Monobiblos’ 1606 in eigener lateinischer Nachdichtung erschien), XXIII (‘Infelix Amator’), XVIII (‘Helenae Epithalamium’) und XXVII.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 58*

Die holländischen Gedichte nun zeigen drei Stufen der Adaption, die translatio (‘Oversettinge’), die imitatio (‘uyt Theocritus’) und die aemulatio, wo der direkte Hinweis auf das Vorbild fehlt, Motive und Thematik selbständig fortgeführt sind. Die ‘Oversettinge van het XII. Idyllium Theocriti[...]’ (S. 38-40) ist erstaunlich eng an den griechischen und lateinischen Text angeschlossen, was Wortwahl und Syntax anbetrifft. Die 46 gereimten Alexandriner entsprechen den 35 Hexametern des griechischen (und lateinischen) Vorbildes. Die größere Länge wird durch geringe, immer erklärende Zusätze im Holländischen bewirkt, damit das Gedicht sich unabhängig von der Vorlage flüssig liest und verständlich ist. So ist z.B. die Substituierung von ‘alme puer’ mit ‘liefste kindt,’ der ‘puerilia agmina’ am Grabe des Diocles mit ‘minnaers’ eine Angleichung an die übrigen Liebesgedichte, da Theokrits Idyll ganz eindeutig Knabenliebe beschreibt. ‘Adonis doot, uyt Theokritus’ (S. 40-41) ist eine Wiedergabe des Gedichtes, das zu Heinsius' Zeiten noch als Theokrits XXX. Idyll bezeichnet wurde, jetzt aber als ein Werk Anakreons oder eines seiner Nachahmer betrachtet wird. Hiervon hat Heinsius keine lateinische Versübersetzung geliefert. Die holländische Version mit vierhebiger iambischer Zeile ist nur um eine Silbe länger als die griechische Zeile, der Inhalt und Verlauf des Gedichts wurde getreu beibehalten. Das Ende jedoch, für das schon Scaliger eine andere Lesart vorschlug, ist von Heinsius sinngemäß dem vorausgehenden entsprechend geändert worden: Der Bär brennt im Feuer (der Venus) seine Zähne ab, denen er die Schuld an seiner

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 59*

Leidenschaft gibt (mit den Zähnen hatte er lediglich Adonis' Haut berühren wollen und ihn dabei totgebissen). Das griechische Gedicht endet mit der verschiedentlich interpretierten Wendung ‘Nachdem er sich dem Feuer genähert hatte, verbrannte er dort seine Liebe.’ ‘Cupido Honich-dief, uyt Theokritus’ (S. 42) hat das anakreontische Idyll XIX (auch Moschus oder Bion zugeschrieben)59 zur Vorlage. Es ist aber in den Anfangsversen erweitert, um die Situation weiter auszumalen, am Ende etwa verkürzt, um ein epigrammatisches Ende zu bewirken, und nicht wie das Griechische ein breit erklärendes. ‘Het sterf-huys van Cupido’ (S. 53-54), das schon in den Emblemata amatoria von 1607 erschienen war, ist eine freie Nachahmung im anakreontischen Stil. In der strophischen Liedform wie im Ton ist es dem Honig-Dieb Gedicht ähnlich. Es wurde als ‘La Maison mortuaire de Cupidon’ in französicher Übersetzung im Thronus Cupidinis (ca. 1618) gebracht. Anspruchsvoller ist das ‘Pastorael’ (S. 26-33), das in der Liebesklage des Hirten Corydon sich an Theokrits XXIII. Idyll, mehr noch an Vergils 2. und 3. Ekloge orientiert. Die sechszeilige Strophe mit umfassendem Reim im Aufgesang und Paarreim im Abgesang (abbacc) findet sich häufig in niederländischen Liederbüchern der Zeit; sie wirkt viel gelockerter als der Paarreim des Alexandriners, der in den Nederduytschen Poemata dominiert. Das ‘Pastorael’ trägt deutlich autobiographische Züge, wie denn auch die Corydon-Lieder der

59 Theocritus, hrsg. A.S.F. Gow, Bd. 2 (Cambridge, 1952), S. 362.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 60*

Zeit zu einer beliebten Ausdrucksform für Liebesangelegenheiten werden. Heinsius spielt auf eine Hochzeit an, bei der er zwei Jahre zuvor das Mädchen kennengelernt hat, das ihn nun zurückweist. Damit ist Grotius' Hochzeit im Juni 1608 gemeint.60 Die Klage Corydons kommt ‘twee volle jaeren’ später; danach dürfte das ‘Pastorael’ etwa 1610 entstanden sein. Es wurde schon im Anhang an die Emblemserie von 1613, Afbeelding van Minne, veröffentlicht. Zwei Widmungsgedichte, deren Inhalt von den jeweiligen Ausgaben bestimmt ist, lassen sich ziemlich genau datieren. ‘Aen de Ioncvrouwen van Hollandt’ (S. 54-59) erschien schon 1601 als die mit Theocritus à Ganda gezeichnete Einleitung zu der Emblemserie Quaeris quid sit amor. Hier will Heinsius den Cupido ‘leeren onse spraeck’ im Stile Ovids und der antiken Mythologie. Eine französische Version findet sich im Thronus Cupidinis, die ‘Aux Dames de France’ betitelt ist. Die ‘Voor-reden aen de doorluchtige Vrouwen’ (S. 59-62) erschienen 1606 in dem Bändchen Spiegel van de doorluchtige Vrouwen. Der Text ist identisch mit der Erstausgabe von 1606; auch die zweite Ausgabe von 1606 und die von 1606-07 und 1615 weisen nur unbedeutende orthographische Varianten auf.61 Lediglich zwei holländische Epithalamien erscheinen in den Nederduytschen Poemata. Das ‘Troudicht Ter

60 Siehe Anm. 55. 61 Vgl. A.K.H. Moerman, Daniel Heinsius zijn ‘spiegel’ en spiegeling in de literatuurgeschiedschrijving (Leiden, 1974), S. 71-73.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 61* eeren van Daniel de Bvrchgrave, met Anna Oosterlincks’ (S. 51-52)62 ist schon 1603 entstanden und 1608 nur mit D.H. gezeichnet als erstes Gedicht in Den Bloemhof abgedruckt worden. Das ‘Bruylof-Liedt’ (S. 48-51) war 1611 in der Sammlung Verscheyden Bruyloft Dichten ende Liedekens (Leiden: Ian Paedt Iacobszoon), dann 1613 im Anschluß an die Emblemserie Afbeeldingen van Minne erschienen. Zwei weitere Gedichte dieser Leidener Sammlung wurden jedoch nicht aufgenommen. Heinsius' Gedicht zu seiner eigenen Hochzeit 1617 ‘Ex persona sponsi’ erschien 1619 zum erstenmal in Afbeelding van Minne (Leiden: Harman van Westerhuysen), dann 1622 in den Nederduytschen Poemata (siehe oben, S. 31*). Heinsius' lateinische Gedichte enthalten zahlreiche Epithalamien von dem metrisch und formell gekünstelten ‘Carmen nuptiale’63 für Dousas Sohn Stephanus von 1603 bis zu dem zweiten Buch der ‘Silvae,’ in dem in späteren Ausgaben die Epithalamien zusammengefaßt sind. Während das ‘Troudicht’ aus einer ausgedehnten Schiffsmetapher besteht, dann kurze Wünsche an den Bräutigam anschließt, ist das ‘Bruylof-Liedt’ nach dem bei Heinsius üblichen Schema gebaut: Eine mythologische Fabel oder Vergleich führen das

62 Daniel de Burchgrave dürfte ein Cousin und der Sohn von Heinsius' Patenonkel gewesen sein. Der Onkel war als Sekretär Leicesters bis 1586 einflußreich, ging dann mit diesem nach England und starb dort 1590. - Das Datum der Hochzeit war der 18. Februar 1603 (Leiden Stadtarchiv, Trouwboek Pieterskerk 2 [1598-1605], fol. 117), frdl. Mitteilung von Dr. Breugelmans. 63 Elegiarum libri III (1603), S. 159-77.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 62*

Liebesthema ein, dann wendet sich der Dichter an den Bräutigam und an die Braut und schließt darauf mit Wünschen für die Hochzeitsnacht und die Ehe ab. Trotz deutlicher Anspielungen auf die Verbindung bleibt Heinsius weit hinter der in neulateinischen Epithalamien (z.B. bei Johannes Secundus) üblichen Offenheit zurück. Die Verse, die Heinsius an Anna Roemer Visscher (1584-1651) richtete, sind ganz im Stile der überschwenglichen Freundschaftslyrik der Neulateiner gehalten. Cats und Hooft haben sie mit ähnlichen Versen gefeiert. Die Dichterin war die älteste Tochter des wohlhabenden und durch sein Patronat der Dichtung und Künste bekannten Amsterdamer Kaufmanns Roemer Visscher, an dessen Emblembuch Sinnepoppen (1614) sie mitgewirkt und holländische Verse und einige Prosaerklärungen hinzugefügt hatte. Cats verglich sie mit Aeneas, der seinen Vater aus dem brennenden Troja trug. Hooft nannte sie die holländische Sappho. Sie hatte eine für ihre Zeit für Frauen ganz ungewöhnliche Erziehung erhalten, denn sie war in Französisch, Italienisch, den klassischen Sprachen aber auch in Musik, Tanz und Kunst unterrichtet worden. Darauf und auf ihre dichterische Begabung spielt Heinsius in seinen Versen ‘Aen de eerbare ende konstrijcke Ionckvrou Anna Roemer Visschers’ (S. 33-36) an, wenn er sie ‘Minerva van ons landt’ (S. 33) nennt. In der Minerva-Allegorie, die sich über das ganze Gedicht hinzieht, werden die außergewöhnlichen Fähigkeiten der Anna Roemer Visscher beschrieben, jedoch ohne konkrete Anspielung auf ein bestimmtes Werk.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 63*

Die Dichterin antwortete mit dem Sonett ‘Aen Daniel Heins’ (S. 37), einer Gattung, in der Heinsius sich nicht versuchte. Die Eingangsmetapher, in der sie französischen und Rheinwein ablehnt, aber aus Pegasus' Quelle trinken möchte, spielt auf Heinsius' Dichternamen (‘Hengst’) an und stellt ein geschicktes Kompliment an Heinsius dar, dessen überschwengliches Lob sie für sich selbst zurückweist. ‘Aen Ionckvrou Anna Visschers op haer dicht te Leyden sijnde van haer gemaeckt, ende aen hem gesonden op het zijne’ (S. 37-38) feiert die Dichterin als die zehnte Muse. Diese drei Gedichte dürften aus dem Jahre 1614 stammen, als Anna Roemer Visscher sich in Leiden aufhielt. 1616 schrieb sie die Verse auf Heinsius' Christushymne, die ihre echte Begeisterung für die religiöse Thematik zum Ausdruck bringen:

O prijser van mijn lief! O Heins! uw' soete sangen Verwecken in mijn geest en innerlijk verlangen Na Christus, mijnen Heer.64

Ihre Worte spiegeln die Empfänglichkeit der Zeitgenossen für die Christushymne, die nach vier Einzelausgaben seit 1616 von 1622 an den holländischen Gedichten

64 Gedichten van Anna Roemers Visscher, hrsg. Fr. Kossman (Den Haag, 1925), S. 18. 1617 schrieb die Dichterin ein Epithalamium zu Heinsius' Hochzeit, abgedruckt in Alle de gedichten van Anna Roemers Visscher, hrsg. N. Beets, Bd. 2, (Utrecht, 1881), S. 11-14.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 64* vorangestellt wird. Die rasch aufeinander folgenden Ausgaben der Nederduytschen Poemata bezeugen die Beliebtheit dieser Gedichtsammlung in den Niederlanden zwischen 1616 und 1622, die als ein ‘Musterbuch der Gattungen und Motive’65 besonders auf die junge Dichtergeneration in Deutschland in der ersten Hälfte des 17. Jahrhunderts wirkte.

V Theocritus à Ganda und die Emblemserien

Vereinzelte emblematische Darstellungen der Liebe finden sich schon bei Alciati und in Maurice Scèves Delie (1554), doch in Holland machte erst das anonym erschienene Bändchen Quaeris quid sit amor mit 24 ausschließlich dem Thema Liebe gewidmeten Emblemen den Anfang der in diesem Lande im frühen 17. Jahrhundert äußerst beliebten Gattung. Otto van Veen (Vaenius), als Lehrer von Rubens bekannt und selbst als Maler und Kupferstecher hochgeschätzt, veröffentlichte die Sammlung Amorum emblemata (1608), deren 124 Embleme mit Versen in vier polyglotten Editionen mit je drei verschiedenen Sprachen (Holländisch, Französisch, Italienisch oder Englisch; Latein wurde in jeder Ausgabe benutzt) erschien. Es gehört zu den am weitesten verbreiteten Emblembüchern überhaupt. 1611 veröffentlichte Pieter Cornelisz Hooft seine Emblemata amatoria. Den 30 Emblemen ist wie

65 U. Bornemann, Anlehnung und Abgrenzung (s. Anm. 81) S. 238.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 65* bei Heinsius ein Einleitungsgedicht ‘Voorreden tot de Ieucht’ vorausgeschickt und holländische Gedichte sind angefügt. Venus und Cupido beherrschen die Liebesallegorien. Der anonyme Thronus Cupidinis (1616)66 brachte Nachahmungen der Embleme aus van Veen, Hooft, Heinsius und Verse von Bredero, Vondel, Roemer Visscher, Heinsius, Ronsard und anderen. Daß die Kupferstiche für die Nederduytschen Poemata und für den Thronus Cupidinis in Crispijn de Passes Werkstatt hergestellt wurden, erklärt den gemeinsamen Gebrauch einiger Platten. Die letzte wichtige Sammlung war Jacob Cats' Silenus Alcibiadis, sive Proteus (1618), wo dieselben 50 Embleme zunächst als Liebesembleme, dann im zweiten Teil moralisch und im dritten religiös gedeutet werden. Dieses wohl beliebteste holländische Emblembuch vollendete die Entwicklung der Liebesembleme vom Poesiealbum und Geschenk des jugendlichen Liebhabers aus guter Familie an seine Auserwählte zum moralisierenden Hausbuch für das Bürgertum. Der Weg von Heinsius' Emblembuch als selbständige Veröffentlichung 1601 bis zur Übernahme in die Nederduytschen Poemata ist jetzt durch die Arbeiten von R. Breugelmans und H. Fontaine de la Verwey erhellt worden.67 Hinter dem Pseudonym Theocritus à Ganda,

66 Eine Faksimile-Ausgabe der dritten Ausgabe von 1620 wurde von H. de la Fontaine Verwey herausgegeben und eingeleitet, Amsterdam, 1968. 67 R. Breugelmans, ‘Quaeris quid sit amor? Ascription, Date of Publication and Printer of the Earliest Emblem Book to be Written in Dutch,’ Quaerendo, 3 (1973), S. 281-90; H. de la Fontaine Verwey, (op. cit., Anm. 30).

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 66* mit dem 1601 zunächst nur das Einleitungsgedicht gezeichnet ist, und das dann erst 1613 auf dem Titelblatt erscheint, verbarg sich, wie schon zu seiner Zeit allgemein bekannt war, Daniel Heinsius, ohne daß Heinsius jemals ausdrücklich seinen Namen unter diese Liebesembleme gesetzt hätte. Das war weder notwendig, noch seiner professoralen Stellung angemessen. ‘Theocritus’ war eine Anspielung auf den antiken Dichter, der Heinsius am meisten bedeutete, und zugleich die griechische Entsprechung für den hebräischen Namen Daniel; ‘à Ganda’ bezeichnete seinen Geburtsort, Ghent, den er in den lateinischen Gedichten ebenfalls mit ‘Gandensis’ oft in Erinnerung brachte. Als Erscheinungsjahr der Sammlung Quaeris quid sit amor ist jetzt mit ziemlicher Sicherheit 1601 ermittelt worden; das ist etwa sechs bis sieben Jahre früher als bisher angenommen worden war. Ein an Janus Dousa (d. Älteren) gerichteter und lediglich mit dem 13. Juli signierter Brief, stammt eindeutig aus dem Jahre 1601 und enthält folgenden Hinweis auf die Emblemserie ‘Belgici versus mei sunt excusi, nondum tamen ipsae Emblematum figurae acesserunt, quod editionem moratur.’68 Im Juli 1601 waren also die holländischen Emblemgedichte, die auf der jeweils gegenüberliegenden Seite angebracht sind, ausgedruckt, während der Druck der Embleme noch auf sich warten ließ, was durchaus ein normaler Herstellungsverlauf illustrierter Bücher war. L. Forster hat diese Datierung noch bestätigen können mit dem Hinweis auf ein als Stammbuch benutztes

68 Breugelmans, S. 283.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 67*

Exemplar von Quaeris quid sit amor, das ein Basler Student wohl während seines Studienaufenthaltes in Leiden erworben, dann in seine Heimatstadt mitgebracht hatte, und das ein vom 9. Februar 1602 datiertes holländisches Gedicht enthält.69 Danach wäre also Quaeris quid sit amor schon Anfang 1602 erhältlich gewesen, Druck und Auslieferung fielen in das Jahr 1601, wie auch der oben zitierte Heinsius-Brief bestätigt. Der vollständige Titel dieses bei Hans Matthijsz in Amsterdam erschienenen und von Herman de Buck gedruckten Emblembuches lautet: Quaeris quid sit amor, quid amare, Cupidinis et quid castra sequi? Chartam hanc inspice, doctus eris. Haec tibi delicias hortumque ostendit amorum: Inspice; sculptori est ingeniosa manus. Es enthält ‘Aen de ioncvrouwen van Hollandt,’ gez. Theocritus à Ganda, und 24 runde Embleme ohne Rahmen, die von Jacques de Gheyn nach Vorlagen aus Hadrianus Junius und anderen Emblembüchern gezeichnet worden waren und die ein ‘Liebhaber’ zusammengestellt hatte.70 Die Motti sind lateinisch (Nr. 1, 8 und 23

69 ‘The Date of Quaeris quid sit amor?,’ Quaerendo, 4 (1974), S. 335f. 70 Der bekannte Kupferstecher Jacques de Gheyn war ein Schüler von Hendrick Goltzius. Er zog 1596 nach Leiden, wo er Dousas Kreis nahetrat. Die Bilder für die Quaeris-Serie waren wahrscheinlich schon zwischen 1596-1598 gezeichnet worden, bis sich endlich mit Heinsius jemand fand, der die holländischen Verse dazu verfassen konnte. Scriverius' Notiz in den Nederduytschen Poemata (s. oben S. *23) erklärt andeutungsweise den Vorgang, ohne jedoch den ‘liefhebber’, der ursprünglich die Bilder zusammenstellte, zu identifizieren.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 68* von Hugo Grotius gezeichnet), französisch oder italienisch; auf der gegenüberliegenden Seite steht jeweils ein achtzeiliges holländisches Gedicht von Heinsius. Ca. 1607 erschien diese Serie als Emblemata amatoria: iam demum emendata wieder in Amsterdam bei Hans Matthijsz. Hier wurden dieselben Platten benutzt. Im Anschluß an die Embleme befinden sich neu ‘Elegie, ofte Nacht-clachte,’ gez. V.S.D.H. [votre serviteur Daniel Heinsius], ‘Het sterf-huys van Cupido.’ In einigen Exemplaren enthält der 24. Vers der ‘Elegie’ Heinsius' Namen, ist jedoch mit Tinte ausgestrichen worden; in anderen Exemplaren ist der Name durch die gedruckten Worte ‘u dienaer’ ersetzt und zugleich sind einige orthographische Änderungen vorgenommen worden. Heinsius ließ wohl die Elegie neu setzen und seinen Namen ausmerzen, nachdem er ein Exemplar erhalten hatte. Emblemata amatoria ist der seither gängige Titel für diese erste Emblemserie des Heinsius.71 1613 erschien eine erweiterte Ausgabe unter dem Titel Afbeeldingen van minne. Emblemata amatoria. Emblemes d'amour. Op een nieu oversien ende verbetert door Theocritum a Ganda diesmal in Leiden bei Jacob Marcusz. Hier sind 24 Embleme unter dem Titel ‘Het ambacht van Cupido’ und die Gedichte ‘Bruylof-liedt’

71 Ein Reprint dieser Sammlung in der Ausgabe von 1608 wurde von C.N. Smith herausgegeben, bevor Breugelmans Untersuchung der Ausgaben erschienen war. Die Einleitung von C.N. Smith bedarf daher der Korrektur; Daniel Heinsius [?]. Emblemata amatoria 1608, Continental Emblem Books Nr. 10, The Scolar Press, 1973.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 69* und ‘De doot van Adonis’ neu hinzugekommen. Jedem Emblem sind außer den holländischen Versen ein lateinischer Zweizeiler von Scriverius72 und ein französischer Vierzeiler beigegeben. Für alle Embleme waren neue Platten in ovalem Format mit Rahmen von einem unbekannten Künstler hergestellt worden, die ‘Ambacht’-Serie nach den Gedichten und Anweisungen von Heinsius, der jetzt also den Inhalt bestimmte und nicht wie bei der ersten Serie die Gedichte nach vorhandenen Darstellungen schrieb. Besonders diese Version wurde von 1613 bis etwa 1620 mehrfach mit unterschiedlichem Titelblatt und Inhalt herausgebracht. Sie wurde vom Leidener Buchhändler Herman van Westerhuisen 1619 im Anhang mit den vor den Nederduytschen Poemata gedruckten Heinsius-Gedichten versehen, wohl um das Druckprivileg des Willem Jansz zu umgehen. 1615 wurden für die Nederduytschen Poemata (s. oben, Ausgabe A) wiederum neue Kupfer für beide Emblemserien hergestellt. Die 48 rechteckigen Stiche folgen ziemlich getreu den Entwürfen de Gheyns und des anonymen Künstlers von 1613. Drei weitere Kupfer wurden von Michel de Blon und von zwei Söhnen des Crispijn de Passe gestochen. Unter dem Titel Emblemata amatoria wurden diese rechteckigen Embleme zunächst im querliegenden Miniaturoktav (10×8 cm) veröffentlicht, ein Format, das sich im späteren 17. Jahrhundert für Gedicht- und Liedersammlungen einbürgerte.73 Nach

72 Scriverius bekennt seine Autorschaft in Ausgabe C (1621), S. 64. 73 H. de la Fontaine Verwey (op. cit., Anm. 30), S. 305, bes. Anm. 1.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 70* dem Zustand der Platten zu urteilen, wurde dieses Bändchen zuerst ausgedruckt, danach die Platten für die repräsentative Quarto-Ausgabe der Nederduytschen Poemata benutzt, wo je zwei Embleme nebeneinandergestellt werden mußten. Die beiden Gedichte folgen darunter, was die obere Hälfte der Seite gedrängt erscheinen läßt. Wie 1613 ist ‘Het ambacht van Cupido’ vorangestellt, darauf folgt die erste Emblemserie unter der Überschrift ‘Emblemata van Minne.’ M. Praz hat die Motti und Embleme dieser ersten, um 1600 entstandenen und allgemein als ‘emblemata amatoria’ bezeichneten Serie genau nach Herkunft und Vorbildern untersucht.74 Daraus wird die bildliche Abhängigkeit von Alciati, Maurice Scève, Paradin-Simeoni, Hadrianus Junius und la Perrière deutlich. Lediglich Nr. 18 wird als typisch niederländisch bezeichnet, weil darin das Sprichwort ‘den put dempen, als het kalf [bzw. das Pferd] verdronken is’ (eine Entsprechung des französischen Mottos ‘c'est tard avisé’) dargestellt wird. Die Motti werden ebenfalls zum größten Teil mit der petrarkistischen Tradition, mit Ovid und der Anakreontik in Verbindung gebracht. Die Emblemserie erscheint also zunächst nur eine auf das Liebesthema begrenzte Formelsammlung aus der emblematischen und literarischen Tradition zu sein. Die Eigenleistung des Heinsius liegt in der thematischen Gruppierung der Embleme und

74 Op. cit., Anm. 56, S. 88-99. Vgl. auch E.F. von Monroy, Embleme und Emblembücher in den Niederlanden 1560-1630 (Utrecht, 1964), S. 54-58.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 71* in den realistisch-situationsbezogenen Erklärungen seiner holländischen Verse. Das Vergilwort in Nr. 1 [25 in Ausgabe A, 1616], ‘Omnia vincit amor’ (10. Ekloge, 69) gibt der Sammlung das Thema; der Leichnam mit der Eule und dem Alciati-Motto ‘Noctua ut in tumulis, super usque cadavera bubo’ schließt als Erinnerung an den Tod mit der Mahnung zum Lebensgenuß die Sammlung ab. In den Emblemen Nr. 2-8 [26-32 in Ausgabe A, 1616] wird Liebe durch das Feuer allegorisiert; wohl das bekannteste Emblem ist die brennende Kerze, in deren Flamme die Mücken (Schmetterlinge, Motten) verbrennen, das gekünsteltste Emblem der Destillierkolben oder - ofen in Nr. 23 [27 in Ausgabe A, 1616]. Die Embleme Nr. 9-16 [33-40 in Ausgabe A, 1616] sind paarweise angeordnet, zwei Embleme stellen Pflanzen, zwei den gefangenen Vogel und zwei den Hirsch dar. Realistische Szenen aus dem ländlichen oder häuslichen Leben werden in Nr. 17-23 [41-47 in Ausgabe A, 1616] dargestellt, die auch zum großen Teil, wie z.B. die Weinrebe, Vorbilder haben. Zeitnäher ist schon die später in Roemer Visschers Sinnepoppen (1614) und bei Cats beliebte Mausefalle. Heinsius' Verse bleiben beim Erklären und Enträtseln; außer der Nennung von Venus und Cupido bleibt die Mythologie aus dem Spiel. Die Situation wird jeweils psychologisch auf den Liebenden bezogen, entschlüsselt und mit indirekten Ratschlägen versehen. Die gereimten Alexandriner sind äußerst flüssig, besonders wenn man sie mit den recht holprigen holländischen Versen in Den nieuwen lusthof aus demselben Jahre vergleicht, ein Bändchen von Gedichten,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 72* das Quaeris quid sit amor anscheinend oft angebunden war. ‘Het ambacht van Cupido’ kann viel eher als Schöpfung von Heinsius betrachtet werden. Hier erwies sich die Vorbildersuche von M. Praz denn auch als wenig erfolgreich, obwohl - oder gerade weil - die meisten Embleme alltägliche Situationen darstellen. Wiederum beherrscht Cupido die Serie und erscheint in 24 verschiedenen Beschäftigungen. In Nr. 1 ‘Pila mundus Amorum est’ wird die Liebe als Spielball nach der Metapher ‘de werrelt is den bal’ von zwei Tennis (kaetspel) spielenden Amorfiguren dargestellt. Cupid am Spinnrad in Nr. 3 deutet auf die mythologische Fabel des Hercules, als er der Königin von Lydien, Omphale, drei Jahre hinter dem Spinnrad zusammen mit dem Hausgesinde dienen mußte. Bei Nr. 7, wo das Motto ‘Perfer et Obdura’ von Ovid kommt (Ars am., II, 178), bedeutet das Dreschen des Kornes zugleich ein Wortspiel mit den ethymologisch verwandten Worten tribulum (Dreschflegel) und tribulatio (Kummer). Ebenso plastisch wie allgemein verständlich ist Nr. 8 ‘Amoris semen mirabile’ mit den aus der Erde wachsenden Kinderköpfen oder ‘Vapulando sustentor’ in Nr. 9, wo Cupido Kreisel spielt. Die Motivnähe von mindestens drei Mottogedichten in den Nederduytschen Poemata mit Emblemen in ‘Het ambacht van Cupido’ legt die Vermutung nahe, daß diese zusammen entstanden und vielleicht 1613 dem Künstler auswahlweise vorgelegen haben. Emblem Nr. 10 ‘In Poenam vivo’ stellt wie auch ‘Tout amant estropiat’ (S. 19-20) die Liebesqualen dar. Emblem

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 73*

Nr. 11 ‘In tenebris lucem’ gebraucht die Schiffsmetapher wie auch ‘Absentem video. Uror in aqua’ (S. 18), und Emblem Nr. 12 ‘Imaginem eius mecum gesto’ benutzt die Bild-Maler-Metapher ähnlich wie ‘Dominam non totam in imagine ejus video’ (S. 18-19). Mit Nr. 13 ‘Pennas perdidit ille suas’ wird von der Properzzeile (II, 12, 14) mit der Anspielung auf Ikarus, der nicht mehr fliegen kann, Gebrauch gemacht. Doch das Heinsius-Gedicht beschreibt einen Cupido, der mitsamt seinem Pfeil in die Wunde des Liebenden einzieht, seine Flügel ablegt und dort wohnen bleibt. In Nr. 15 wird das sprichwörtlich gebrauchte Vergilwort ‘Amor caecus’ als Motto verwendet; in Nr. 21 ist das Motto ‘Bulla favor’ eine Variation des ‘homo bulla,’ ursprünglich ein Varro-Ausdruck, der durch Erasmus' Adagia bekannt geworden war.75 Der ‘Amor eruditus’ in Emblem Nr. 23 ist eine Art Selbstdarstellung des gelehrten Dichters. Wie die Verse erklären, hält Cupido ein von ihm selbst beschriebenes Buch und fliegt wie die, die Weisheit besitzen, hoch über den neidischen Massen, die wie Hunde den Unerreichbaren lediglich anbellen können. Schon die Wahl der in den Emblemen dargestellten Szenen deutet auf Heinsius' Weiterentwicklung der Liebesembleme in Richtung auf Realismus und Gegenständlichkeit hin. Die sprichwortähnlichen Motti werden zu

75 Zusammenstellung des Vanitas-Motives ‘homo bulla’, das Kind mit Seifenblasen, in E. de Jongh, Zinne- en minnebeelden in de schilderkunst van de zeventiende eeuw (o.O., 1967), S. 80-86.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 74* einer Art Gebrauchsanweisung in Liebessachen, alles Dunkle oder Rätselhafte der Liebesallegorien ist verschwunden. Die Bilder nähern sich vielfach Genre-Szenen, die spielerisch abgewandelt, nicht mehr zu ernst genommen werden. Schon de Gheyns Zeichnungen hatten aus den recht schematischen Emblemvorlagen in Alciate, Scève oder auch noch Hadrianus Junius lebensnahe, perspektivische Miniaturbilder gemacht. In den Nederduytschen Poemata sind auch die kleinen Embleme angefüllt mit Detail aus der Natur, dem Innenraum oder der Umgebung, die neben den dargestellten Beschäftigungen das bürgerliche Leben in den Niederlanden des frühen 17. Jahrhunderts widerspiegeln.

VI Der ‘Lof-sanck van Bacchus’

Die Bacchushymne muß als integraler Bestandteil der Nederduytschen Poemata betrachtet werden, da sie seit der Erstausgabe auf die Gedichtsammlung folgt. Separater Titel, Paginierung und Vorrede in der ersten Ausgabe weisen auf die Sonderstellung hin, die dieses lange und inhaltlich anspruchsvolle Gedicht einnimmt. Wenn man das Datum von Heinsius' an Scriverius gerichtetem Vorwort genau nimmt, wäre dieses Fastnacht 1614 (am 12. Februar)76 abgefaßt und das Gedicht in den Wochen

76 Der neue Kalender war in Holland und Zeeland schon am 1. Januar 1583 in Kraft getreten.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 75* davor, also Januar - Februar 1614, geschrieben worden. Die Christushymne - auch hier darf man wegen der Länge und Ausgefeiltheit eine längere Arbeitszeit annehmen - entstand wohl mindestens ein Jahr später: Sie wurde erst am Neujahrstag 1616 vorgelesen, war also zur Zeit des Drucks der Nederduytschen Poemata im Herbst 1615 wohl noch nicht fertig, und erschien daher nach der Gedichtsammlung als Einzeldruck mit dem Druckprivileg vom 7. Mai 1616. Daß die Christushymne wegen der religiösen Thematik das beliebtere Gedicht wurde, ist aus den Zeitumständen erklärlich. Martin Opitz übersetzte beide Hymnen, jedoch die Christushymne zuerst.77 Über die Stoffgeschichte des ‘Lof-sanck van Bacchus’ unterrichten schon vielfach die Anmerkungen von Scriverius. Heinsius hatte seine Hymne bewußt als Philologe und Dichter in die gelehrte mythologische und dichterische Tradition gestellt (s. dazu oben über die Vorreden). Die philologischen Erklärungen sind ausführlich und sorgfältig von den modernen Herausgebern der Hymnen ergänzt worden, die außerdem die literarischen Behandlungen des Bacchusmythos zusammengestellt haben.78

77 Neuausgabe Witkowski (op. cit., Anm. 21), S. 165-220. ‘Lobgesang Jesu Christi,’ in Martin Opitz. Gesammelte Werke. Kritische Ausgabe, hrsg. G. Schulz-Behrend (Stuttgart, 1968), Bd. 1, S. 267-390. 78 J.D.P. Warners, L. Ph. Rank, Bacchus, 2 Bd. (Amsterdam, 1968 und 1971); J.D.P. Warners, ‘Daniel Heinsius en Bacchus,’ Hermeneus, 25 (1953-1954), S. 9-17, 25-32, 42-49.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 76*

Heinsius' Anlehnung an Ronsards ‘Hinne de Bacus’ (geschrieben 1554) wird besonders in der Rahmenbehandlung des Gedichtes deutlich. Es wird ebenfalls als ein Fastnachtsgedicht ausgegeben, das den Wein und die Lebensfreude feiert. Die vielen sprachlichen und stilistischen Anklänge an Ronsard, sowie die Struktur des Heinsius-Gedichtes sind noch nicht hinreichend untersucht worden. Heinsius flicht außerdem lange mythologische Erzählungen (z.B. Ceres, Ariadne, Verse 225-460) ein, ähnlich wie in den Elegien sich erzählende Gedichte finden. Realistische Schilderung und persönlicher Bezug dämpfen den panegyrischen Ton. Die Ekstase am Schluß, wenn der Gott Bacchus als Inspiration für den Dichter, der sich im Schwarm der Mänaden mitgerissen sieht, gefeiert wird, ist als Ausdruck von Heinsius' dionysischer Lebensfreude, die mit Pessimismus durchsetzt ist, gesehen worden.79 Solche psychologischen Interpretationsansätze müßten die lange philologische Beschäftigung des Heinsius von den Dionysiaca des Nonnus seit etwa 1603 bis hin zum Aristarchus sacer von 1627 mit in Betracht ziehen und nicht nur die holländischen Gedichte isoliert von seinem philologischen Schaffen und seiner neulateinischen Dichtung sehen. Gattungsmäßig betrachtet gehört die Bacchushymne in die panegyrische Tradition von Ronsards Hymnen und die Tradition des bei den Humanisten seit Erasmus'

79 G.A. van Es und Overdiep, G.S., De Letterkunde van de Renaissance en Barok in de zeventiende eeuw, Bd. 1 (Brüssel, [1948]), S. 28f.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 77*

Lob der Torheit beliebten Enkomiums. Strukturelemente (Proömium; Schluß; Beschreibung von Geburt, Namen, Eigenschaften des Gottes; der Bacchuszug usw.) stammen von Ronsard ebenso wie der ironische Ton, der einmal gegen Ronsard, dann gegen den Autor selbst gerichtet ist. Dem Enkomium nahe stehen breite beschreibende Passagen (Heinsius' Laus asini, 1623, oder ‘Laus pediculi’80 waren vielgelesene Enkomien) und die Technik des ironischen Lobes kritikwürdiger Dinge und Zustände. Erst eine Untersuchung, die sowohl Stoffgeschichte und Tradition, als auch die Neuschöpfung und den literarischen Eigenwert dieses Gedichtes untersucht, wird die Hymne und deren Wirkung auf die Gedankenlyrik des 17. Jahrhunderts in den Niederlanden und in Deutschland befriedigend erklären können.

VII Die Nederduytschen Poemata in Deutschland

Die Gedichte des Heinsius wurden zunächst hauptsächlich durch die Vermittlung von Martin Opitz (1597-1639), der den berühmten Gelehrten im Oktober 1620 in Leiden besuchte, in Deutschland bekannt. Doch läßt sich schon 1614, zwei Jahre vor dem Erscheinen der Nederduytschen Poemata, eine anonyme Übersetzung

80 Zuerst in C. Dornau, Amphiteatrum sapientiae Socraticae iocoseriae (Hanau, 1619), S. 78-80.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 78* der erstmalig 1607 veröffentlichten ‘Elegie, ofte Nacht-klachte’ (S. 44-47) feststellen.81 Auf der Rheinfahrt von Heidelberg nach den Niederlanden verfaßte Opitz ein lateinisches Huldigungsgedicht ‘Ad Danielem Heinsium,’82 dann würdigte er insbesondere dessen Bedeutung mit den bekannten Versen ‘Vber des Hochgelehrten vnd weitberümbten Danielis Heinsii Niderländische Poemata:’

Was Aristoteles, was Socrates gelehret, Was Orpheus sang, was Rom von Mantua gehöret, Was Tullius gesagt, was jergendt jemand kan, Das sicht man jetzt von euch, von euch, jhr Gentscher Schwan. Die Teutsche Poesy war gantz vnd gar verlohren, Wir wusten selber kaum von wannen wir geboren, Die Sprache, vor der vor viel Feind erschrocken sindt, Vergassen wir mit fleiß vnd schlugen sie in Windt. Biß ewer fewrig Hertz ist endtlich außgerissen, Vnd hat vns klar gemacht, wie schändtlich wir verliessen Was allen doch gebürt: Wir redten gut Latein, Und wolte keiner nicht für Teutsch gescholten sein.

81 U. Bornemann, ‘Die “Elegia oder Nacht-klage eines Liebhabenden” von 1614,’ Wolfenbütteler Barock-Nachrichten, 3 (1976), 193. In seiner umfangreichen Arbeit Anlehnung und Abgrenzung. Untersuchungen zur Rezeption der niederländischen Literatur in der deutschen Dichtungsreform des siebzehnten Jahrhunderts (Assen/Amsterdam, 1976) hat U. Bornemann Heinsius als wirkenden, Opitz als aufnehmenden Dichter zurecht in den Mittelpunkt gestellt. 82 Opera Geist- und Weltlicher Gedichte (Breslau: Fellgiebel [1689]), Bd. 2, S. 334.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 79*

[...] Ihr habt sie recht verlacht, Vnd vnsre Muttersprach in jhren werth gebracht, [...] Ich auch, weil jhr mir seyt im Schreiben vorgegangen, Was ich für Ruhm vnd Ehr durch Hochteutsch werd erlangen, Will meinem Vatterland bekennen ohne schew, Daß ewre Poesy der meinen Mutter sey.83

Heinsius hat die Ebenbürtigkeit der Muttersprache für Inhalt und Form der Dichtung gegenüber den antiken und romanischen Sprachen bewiesen, seine Poesie wird von Opitz als Mutter der seinigen verstanden. Schon am 1. Januar 1620 lag Opitz' Übersetzung der Christushymne, zu der ihn sein Vetter Caspar Kirchner angeregt hatte, fertig vor; 1622 wurde Opitz' Übertragung des Lobgesang des Bacchus veröffentlicht. In den Teutschen Poemata (1624), deren Titel ein Echo auf die Heinsius-Sammlung ist, hatte er neben zahlreichen französischen, italienischen und holländischen84 Vorlagen auch griechische, lateinische und natürlich niederländische Gedichte des Heinsius benutzt. Es ist einmal die Autorität dieses Mannes als Philologe und Gelehrter an der von deutschen Studenten in der ersten Hälfte des 17. Jahrhunderts meistbesuchten Universität Leiden, die

83 Teutsche Poemata, Nr. 5 (op. cit., Anm. 21). 84 J.L. Gellinek, ‘Further Dutch Sources used by Martin Opitz,’ Neophilologus, 53 (1969), 157-75; ausführlicher in Gellinek, Die weltliche Lyrik des Martin Opitz (Bern, 1972). Entlehnungen aus dem Thronus Cupidinis behandelt Th. Weevers, ‘Some Unrecorded Dutch Originals of Martin Opitz,’ Neophilologus, 23 (1938), 187-98.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 80* eine starke Anziehungskraft auf Opitz und seine Generation ausgeübt hat. Heinsius' umfangreiche Korrespondenz mit deutschen Dichtern und Gelehrten (u.a. Barth, Bernegger, Buchner, L. Camerarius, V. Fabricius, Gronovius, Gruter, H. Hudemann, J. Kirchmann, P. Lauremberg, Lingelsheim, Lund, Opitz, H. Putschius, G. Richter)85 unterstreicht die überragende Bedeutung dieses gelehrten Dichters. Zum anderen ist es die sprachliche Ausformung (Rhythmus und Stil),86 der gelehrte Inhalt und der poetische Formelschatz, die Opitz zum Vorbild für seine Dichtungsreform und die neue Kunst in Deutschland nahm. U. Bornemann betont die zeitgenössische Auffassung, die die niederländische und deutsche Dichtung noch als eine Einheit gegenüber der Romania betrachtete. Die Nähe der Sprachen und Aufgaben rückte sie überdies enger aneinander, als es aus heutiger Sicht den Anschein hat. Gerade für die Übersetzung als poetische Übung boten die Nederduytschen Poemata, an denen sich wohl alle deutschen Dichter des Frühbarock schulten, eine

85 Verzeichnis bei U. Bornemann (op. cit., Anm. 81), S. 239-44. 86 Heinsius' Wirkung auf Opitz' Lobgesänge und Corydon-Lieder ist von Th. Weevers untersucht worden, ‘The Influence of Heinsius on two Genres of the German Baroque,’ Journal of English and Germanic Philology, 37 (1938), 524-32; ‘Some Aspects of Daniel Heinsius' Influence on the Style of Martin Opitz,’ Modern Language Review, 34 (1939), 230-39; ‘Some Aspects of Heinsius' Influence on the Rhythm of Opitz,’ Modern Language Review, 34 (1939), 576. Die Ergebnisse wurden erweitert in Weevers, Poetry of the Netherlands in its European Context (London, 1960).

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 81* reiche Quelle auf dem Weg zur eigenen dichterischen Leistung. Opitz berücksichtigte dabei die vielseitigen Ausdrucksformen der Liebes- und Gelegenheitsdichtung, der Hymnen, der patriotischen und biographischen Gedichte. Paul Fleming (1609-1640), der noch kurz vor seinem Tode in Leiden zum Doktor der Medizin promovierte, übersetzte fünf Gedichte der petrarkistischen Liebeslyrik, ‘Vilius est aurum’ (S. 17), ‘Solvi non possum’ (S. 17), die Emblemverse ‘Imaginem ejus mecum porto’ (S. 17), ‘In poenam vivo’ (S. 73) und das liedhafte ‘Dominae servitium’ (S. 15).87 Der Opitzianer Ernst Christoph Homburg veröffentlichte ebenfalls Übersetzungen von fünf Liebesgedichten in Schimpff- und Ernsthaffte Clio (1642), darunter von ‘Solvi non possum,’ ‘Vilius est aurum’88 und ‘Dominam non totam in imagine video,’ das auch der Schlesier und Opitz-Vetter Caspar Kirchner (1592-1627) schon fast zwanzig Jahre früher verdeutscht hatte.89 Wie auch Opitz dichtete Homburg ein Corydon-Lied in der Nachfolge von Heinsius' ‘Pastorael’ (S. 26) und bearbeitete ‘Het sterf-huys van Cupido’ (S. 53), das auch der Opitz-Freund und Biograph Christoph Köler (1602-1658) als Vorlage für ein eigenes Gedicht nahm. Köler und Zacharias Lund (1608-1667), der in Wittenberg bei August Buchner studierte, bevorzugten

87 Poetische Wälder, 5, 4-7; Oden 5,4; Paul Flemings Deutsche Gedichte, hrsg. P. Lappenberg (Stuttgart, 1865. Reprint 1965), Bd. 1, S. 210-11 und 398-99. 88 Abgedruckt bei Bornemann (op. cit., Anm. 81), S. 251-52. 89 J.W. Zinkgref's und anderer deutscher Poeten auserlesene Gedichte (1624), siehe Bornemann, S. 253.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 82* neben der Schäferdichtung die Gelegenheitsgedichte, besonders die Epithalamien, die angefangen mit Opitz, der der deutschsprachigen Gelegenheitsdichtung Geltung verschaffte, für zahllose Verse bis zum Ende des Jahrhunderts Stoff und Motive lieferten. Die meisten der elf in den Teutschen Poemata enthaltenen Epithalamien sind ganz oder teilweise aus den Nederduytschen Poemata und aus Den Bloemhof übersetzt oder zusammengestellt. Der dreigliederige Aufbau, der ebenfalls der lateinischen Gelegenheitsdichtung zugrunde liegt, wird mit dem Formelschatz des Petrarkismus90 und mythologischen Bildern um Venus und Cupido angefüllt, für die auch die Emblemserien des Heinsius Stoff und Anregung geboten haben. Das ‘Troudicht’ (S. 51), in dem die Schiffahrtsmetapher auf das ganze Gedicht ausgeweitet, das Schiff den Liebenden, der Hafen die Ehe allegorisiert, wurde von Opitz übersetzt, von Plavius für ein Epithalamium ‘Das liebe-schiff’91 umgeformt, von Köler 1634 bearbeitet.92 Erst um die Mitte des 17. Jahrhunderts vollzieht sich die Abwendung von den petrarkistisch-mythologischen Epithalamien, der Heinsius schon selbst in dem Gedicht auf seine eigene Hochzeit ‘Ex persona sponsi’ (1617) vorgearbeitet hatte.

90 Seit H. Pyritz, Paul Flemings Liebeslyrik. Zur Geschichte des Petrarkismus, Palaestra 234, (Göttingen, 1963) gilt Heinsius als erfolgreichster Propagandist des Petrarkismus. 91 Trauer- und Treugedichte (1630); Bornemann (op. cit., Anm. 81), S. 177-78. 92 ‘Hochzeitgetichte,’ M. Hippe, Christoph Köler (Breslau, 1902), S. 202.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 83*

Die gelehrte Dichtung, von der lediglich der ‘Lofsanck van Bacchus’ in der ursprünglichen Gestalt der Nederduytschen Poemata enthalten war, hat die enkomiastische Form, den antiken Mythos und gelehrten Anhang für das Lobgedicht nach Deutschland vermittelt, wie sie Opitz in seinen Lehrgedichten, besonders im Lob des Krieges Gottes Martis (1628), weiterführte.93 Daß der Christushymne eine weitaus größere Wirkung zukam, lag an der religiösen Thematik und dem Geschmackswandel, der sich in einer Abwendung von der mythologischen Bildlichkeit zugunsten christlicher Motive manifestierte. Was Heinsius in der Vorrede zum ‘Lof-sanck van Bacchus’ zur Verteidigung der Mythologie unter Berufung auf die Antike, die Bibel, auf die Kirchenväter und christliche Autoren schon ausführte, wurde erst zwei Jahrzehnte später, als Heinsius sich schon längst von der weltlichen Dichtung abgewandt hatte, im Streit mit Guez de Balzac um sein Drama Herodes infanticida (1632) zu einer polemischen Apologie der Antike, einer Rechtfertigung der Mischung von mythologischen und biblischen Stoffen, erweitert. Für Opitz sind in der Vorrede zu den Teutschen Poemata mythologische Allegorien unter Bezugnahme auf Heinsius und Scriverius selbstverständliche Bestandteile der Dichtung. Jahrzehntelang stehen in Deutschland Mythologie und religiöse Themen, deren Ablehnung und Befürwortung, oft bei demselben Dichter nebeneinander.

93 B. Becker-Cantarino, ‘Satyra in nostri belli levitatem: Opitz' Lob des Krieges Gottes Martis (1628), ‘Deutsche Vierteljahrsschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte, 48 (1974), 291-317.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 84*

Opitz' repräsentative Gedichtsammlung vermittelte die Aufnahme von Heinsius' niederländischen Gedichten, seine Verehrung des gelehrten Dichters wies den Weg zu dem literarischen Schaffen des Leidener Professors. Die Gedichtarten, die Bildlichkeit und die Metrik der Nederduytschen Poemata, die ‘ein wichtiges Bindeglied zwischen der deutschen und den romanischen und auch antiken Literaturen’94 darstellte, wurden vorbildlich für die Anfänge der deutschen Barockdichtung.

94 Bornemann (op. cit., Anm. 81), S. 238.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 85*

Bibliographie

Angillis, A. Angz.: ‘Daniel Heins, Hoogleeraar en Dichter,’ De Dietsche warande, 6 (1864), 7-44, 421-437, 517-59. Arens, J.C.: ‘D. Heinsius' Christushymne vertaald door M. Nesselius naar M. Opitz,’ Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 83 (1967), 187-92. Becker-Cantarino, Baerbel: Daniel Heinsius (1580-1655). New York, 1977. Becker-Cantarino, Baerbel: ‘Die Emblemata amatoria des Daniel Heinsius,’ Michigan Germanic Studies, 4 (1978), 201-25. Becker-Cantarino, Baerbel: ‘Stammbucheintragungen des Daniel Heinsius,’ Stammbücher als kulturgeschichtliche Quelle, hrsg. von J.-U. Fechner. München, 1981. S. 137-64. Becker-Cantarino, Baerbel: ‘The Emblemata Amatoria: Implications for the Index Emblematicus,’ The European Emblem: Towards an Index Emblematicus, hrsg. von P. Daly. Waterloo, Can.: Wilfrid Laurier University Press, 1980. S. 59-82. Beckherrn, Richard: M. Opitz, P. Ronsard und D. Heinsius. Diss. Königsberg, 1888. Bornemann, Ulrich: Anlehnung und Abgrenzung. Untersuchungen zur Rezeption der niederländischen Literatur in der deutschen Dichtungsreform des siebzehnten Jahrhunderts. Assen/Amsterdam, 1976. Breugelmans, R.: ‘Quaeris quid sit amor? Ascription, Date of Publication, and Printer of the Earliest Emblem Book to be Published in Dutch,’ Quaerendo, 3 (1974), 281-90. Debaive, C.: ‘Niet bestaande of uiterst zeldzaam geworden drukken van Dan. Heinsius' Nederlandsche werken, waaronder Antwerpsche,’ De gulden passer, N.S. 5 (1927), 13-21.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 86*

Ekkart, R.E.O.: ‘Iconografie van Daniel Heinsius,’ Jaarboek van het Central Bureau voor Genealogie, 28 (1974), 46-62. Van Es. G. und Overdiep, G.S.: De Letterkunde van de Renaissance en Barok en de zeventiende eeuw. 2 Bd. Brüssel, [1948]. Van Es. G. und Overdiep, G.S.: Barokke lyriek van protestantsche dichters in de zeventiende eeuw, Groningen, 1946. Fontaine Verwey, H. de la: ‘Notes on the début of Daniel Heinsius as a Dutch poet,’ Quaerendo, 3 (1973), 291-308. Forster, Leonard: ‘The Date of Quaeris quid sit amor?’ Quaerendo, 4 (1974), 335-36. Ter Horst, D.J.H.: Daniel Heinsius (1580-1655). Diss. Leiden. Utrecht, 1934. Koopmans, E.F.: ‘Daniel Heinsius,’ De Beweging, 5 (1909), 181-204, 276-290. Landwehr, John: Emblem Books in the Low Countries 1554-1949. A Bibliography. Utrecht, 1970. Landwehr, John: ‘De Gentse liefdesembleemdichters en D.P. Pers,’ Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 85 (1960), 105-120. Leendertz Wz. P.: ‘Verspreide gedichten van Daniël Heinsius, De navorscher, 9 (1859), 51-54 und 11 (1861), 73-75. Meertens, P.J.: [Rezension] ‘Bacchus en Christus. Twee lofzangen van Daniel Heinsius,’ Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 84 (1968), 313-17. Meter, J.H.: De literaire theoriën van Daniel Heinsius. Een onderzoek naar de klassieke en humanistische bronnen van De Tragoediae Constitutione. Diss. Utrecht, 1975. Moerman, A.K.H.: Daniel Heinsius zijn ‘spiegel’ en spiegeling in de literatuurgeschiedschrijving. Leiden, 1974. Moerman, A.K.H.: ‘Jacob de Vivere en Theocritus à Ganda,’ Open, 4 (1972), S. 623.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 87*

Muth, J.B.: Über das Verhältnis von Martin Opitz zu Daniel Heinsius. Diss. Leipzig, 1872. Peppink, S.: Daniel Heinsius. Een proefschrift aan de Leidsche hoogeschool. Leiden, 1935. Praz, Mario: Studies in Seventeenth Century Imagery. 2. Aufl. Rom, 1964. Rank, L. Ph., Warners, J.D.P., Zwaan, F.L.: Bacchus en Christus. Twee lofzangen van Daniël Heinsius. Zwolle, 1965. Schönle, Gustav: Deutsch-niederländische Beziehungen in der Literatur des 17. Jahrhunderts. Leiden, 1968. Sellin, Paul R.: ‘Daniel Heinsius' Nederduytsche Poëmata. De uitgaven van 1616 en 1618,’ Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 78 (1961), 241-46. Sellin, Paul R.: Daniel Heinsius and Stuart England. With a Short-Title Checklist of the Works of Daniel Heinsius. Leiden, 1968. Sellin, Paul R.: ‘The First Collection of Dutch Love Emblems: The Identity of Theocritus à Ganda,’ Modern Language Review, 66 (1971), 332-42. Sellin, Paul R.: ‘Daniel Heinsius and J.C. Scaliger as Literary Theoreticians: “Unprincipled” Indebtedness,’ Acta conventus Neo-Latini ... Amsterdam 1973. München, 1979. S. 909-17. Smit, W.A.P.: De dichter Revius. Diss. Amsterdam, 1928. Steyaert, Frans: ‘Daniel Heinsius. Polyhistor, Dichter en Poeta uit de eerste helft der zeventiende eeuw.’ Diss. masch. Leuven, 1970. Tuynman, P.: ‘Petrus Scriverius, 12 January 1576 - 30 April 1660,’ Quaerendo, 7 (1977), 4-45. de Vries, A.G.C.: De Nederlandsche emblemata. Geschiedenis en bibliographie tot de 18e eeuw. Amsterdam, 1899. Warners, J.D.P.: ‘Daniel Heinsius en Bacchus,’ Hermeneus, 25, (1953-1954), 9-18, 25-32, 42-50.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 88*

Warners, J.D.P. & Rank, L. Ph.: Bacchus. 2 Bde. Amsterdam, 1968 und 1971. Weevers, Theodoor: Poetry of the Netherlands in its European Context. 1170-1930. London, 1960. Witstein, S.F.: Funeraire poëzie in de nederlandse renaissance. Assen, 1969. Ypes, Catarina: Petrarca in de Nederlandsche letterkunde. Amsterdam, 1934.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 89*

Anhang

Ostenda loquitur (H. Grotius)

Hugonis Grotii Poemata, collecta et magnam partem nunc primum edita a fratre Gvillielmo Grotio. Leiden, 1617, S. 341f.

Area parva ducum, totus quam respicit orbis, Celsior una malis, et quam damnare ruinae Nunc quoque fata timent, alieno in littore resto. Tertius annus abit: toties mutavimus hostem: Saevit hiems pelago, morbisque furentibus aestas, Et nimium est, quod fecit Iber; crudelior armis In nos orta lues, nullum est sine funere funus, Nec perimit mors una semel. - Fortuna, quid haeres? Qua mercede tenes mixtos in sanguine manes? Quis tumulos moriens hos occupet hoste perempto, Quaeritur, et sterili tantum de pulvere pugna est.

Aites

Danielis Heinsii poematum editio tertia; ita aucta et emendata, ut videri nova possit. Leiden: J. Maire, 1610. S. 225-26.

Ergo ades, alme puer, tres post noctesque diesque? Ergo ades? at miseros lux una absumit amantes. Frigore ver quanto, prunoque rotatile malum Dulcius est, et ovis proprio villosior agno: 5 Ter nuptae quanto virguncula praestat amari,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 90*

Gutture certantes superat Philomela volucres; Nos tua sic pascit praesentia: solis ab aestu More viatorum cecidi sub tegmine fagi. 10 O utinam nobis parilis vis spiret amoris, Materiesque ipsis simus post fata Camenis. Atque aliquis, geminum, dicat, par vixit amantum, Hic Lacedaemoniis Espnilus dictus in oris; Alter erat tellus quem Thessala dicat Aiten: 15 Par illos affavit amor. nae, Iupiter, illic Aurea turba fuit cum quis redamavit amantem. Hoc pater, hoc fiat, Saturnie, vosque Deorum Fata mihique aliquis vel in irremeabilis Orci Faucibus, hoc multos post vitae nunciet annos: 20 Ille tuus, tuus ille ignisque, et dulcis Aitae, Omnibus, ac iuvenum praesertim, vivit in ore, Sed tamen hoc; divi, sicut libet: exitus horum Scilicet in vobis: sed ego te laudibus ornans Nulla super tenui fundam mendacia naso. 25 Nam mihi si durus fueris, mox dulcia cuncta Efficis, et blandi mensuram muneris exples. Remige, Nisaei Megarenses, findere Pontum Inclyta gens, fausti sic vivite semper, ut olim Atticus a vobis cultus fuit ille Diocleus. 30 Semper ei circa tumulum puerilia certant Agmina basiolis lepidam praevertere palmam Tum qui mollius os sperato admoverit ori, Floribus insignis teneram petit inde parentem. Heu nimium felix, qui basia dividit illa: 35 Os sibi, Dii, quoties Ganymedem postulat ante, Indicis in morem lapidis: quo nescius olim Aurifaber purum falso discriminat aurum.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 91*

Ad Suavissimam Puellam

Danielis Heinsii poemata emendata locis infinitis et aucta. Editio quarta. Leiden: J. Orlers und J. Maire [1613]. S. 220.

Dulcis puella, mentis ultimus nostrae Et ferus ardor, quo calebimus semper, Donec suave flammeae iubar lucis Phoebique laetos intuebimur vultus: 5 Puella dulcis, cum volentibus Parcis Nunc hanc supremam mittimus tibi vocem. Non quo rigentem cautis instar immotae, Magisque surdam praeliantibus ventis Et fluctuante tangat Hadria mentem; 10 Sed ut superba, saeva, pertinax, dura Nunc hoc triumpho perfruaris extremo. Vale cruenta. nos vagabimur post hac terras per omnes, exules tui vultus, Simulque patriae: posterisque venturis 15 Non eluendum iudicabimur tantae Ferocitatis et superbiae crimen. At tu proterva spernis aure quas iacto, Precesque ventis impotentibus fundo? Quodcumque vota fidus opprimit nostra, 20 Et hactenus frustratur irritam mentem, Seu trossulorum nil agentium turba, Fastidiosa, illiterata, desultrix, Infesta Musis, seu ferociae mater Formae venustas, ingenique vis larga, 25 Sine improbarum virginum comes turba, Quae tinnientes et loquaculae semper, Et vitulo levior volat hinnulus, ipsaque quantum

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 92*

Nil praeter ensis cum comantibus cristis, Et gloriosos somniant cataphractos; Virius repelli nescit. altior quovis 30 Maiorque casu, sola frangitur nunquam, Nec ad tribunal sistitur puellare; Supra secures imperantium et fasces. Hac fretus et munitus unica dote, Quocunque nos Fortuna quo ferent venti, 35 Sim naufragus, sim nudus omnium atque expers; Reges procabor, et domesticos regum.

Elegia (Monobiblos, 2)

Dan. Heinsii poematum nova editio auctior emendatiorque. Leiden: J. Maire, 1606, S. 147-48.

Dum sua nocturno deducit lumina caelo Cynthia, dux tacitis addita sideribus: Astraque volvuntur tacito palantia mundo, Totaque suppresso murmure languet humus: 5 Heinsius infelix, crudelis tactus ab igne, Ad dominas perdit dulcia verba fores. Tu niveo pectore exhalans pectore somnos Languida sopito lumine, Rossa, iaces, Innocuis perfusa soporibus, inscia rerum, 10 Pectora non ullis saucia vulneribus. Qualiter in solis secedens Delia sylvis Victa sopore suis labitur in violas: Aut matutino trepidae sui sidere Nymphae, Postquam nocturnos instituere choros,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 93*

15 Molliter occultis in graminibus profusae, Qua levis e gelida rupe susurrat aqua, Omnes procubuere: fatigataeque per herbas Innocuos passim constituunt thalamos. Hic zonae, tunicaeque, arcusque, levesque pharetrae 20 E tremulis pendent undisque corticibus. At procul insano percurrens devia passu Pan furit in voces, Pan furit in calamos. Antraque cuncta vago pede perreptavit, et umbras, Sylvaque vocalem sensit adesse Deum. 25 Ast illae levibus sub frondibus inclinatae, Laxatis recubant suaviter uberibus, Virgineos somnos e pectoribus spirantes Huic vaga respondent pascuaque et nemora. Talis ego, mea Vita, tuo deprensus in igne, 30 Languidus, ignoto vulnere tactus eo. Te nec dulcis amor, tristesque ad limina voces, Nec toties fusae sollicitant lachrimae. At me pallida mors magis et magis elanguentem Opprimet hic ipsum leniter ad thalamum.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 94*

Verzeichnis der Gedichtanfänge und Überschriften in den Nederduytschen Poemata

(Überschriften sind kursiv gesetzt)

Absentem video. Vror in aqua. 18 Adonis doot, uyt Theocritus. 40 Aen Daniel Heins 37 Aen de eerbare ende konstrijcke Ionckvrou Anna Roemer Visschers.33 Aen de Ionckvrouwen van Hollandt 54 Aen den Leser, te weten zijn beminde, in zijn Latijnsche gedichten 13 Rossa genaemt. Aen Ionckvrou Anna Visschers op haer dicht te Leyden sijnde van 37 haer gemaeckt, ende aen hem gesonden op het zijne. Aen Leyden Vytgegeven met zijn beschrijvinge door Ian Orlers, 7 Borger der selver Stadt. Aenschout het kleyn tooneel, het graf der vromer helden, 12 Alle die met haet en nijt 15 Als Venus eerst Adonis doot 40 Bruylof-Liedt. 48 Corydon die weyde schaepen 26 Cupido Honich-dief, uyt Theocritus. 42 Daniel Heins aen Ioncker Ian van der Does, Heere van Noortwijk. 64 De moeder van de sachte vreucht 25 De schippers die de zee met kielen scherp doorsnijden 51 De soon van Venus soete man, 42

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 95*

Deur regen en deur windt gekomen hier tot Leyden, 16 Dewijle dat de nacht op alderhande dieren 44 Dominae praesentia vitae fructus est. 16 Dominae servitium libertatis summa est. 15 Dominam non totam in imagine ejus video. 18 Doorluchtige Princes van Neerlandts rijcke steden, 20 Dry Musen dry en dry heeft Griecken ons gegeven, 37 Elegie. 20 Elegie, ofte Nacht-klachte. 44 Geluckich die int veldt, int midden van de lanssen 17 Ghy die met u gelaet, en soete blixem straelen 13 Ghy liefelick geslacht, dat Venus heeft gegeven 54 Gisteren des avonts laet, 53 Godin die by den stroom des Amstels sijt geboren, 33 Het is een out geschil van langen tijdt geresen, 59 Het sterf-huys van Cupido 53 Hier binnen in dit graf, o Vrienden, licht gesloten 3 Int midden van de locht heeft Iupiter een kamer 48 Ionckheer Iohan van der Does, Heere van Noortwijk aen Daniel Heins,62 eerst gekomen sijnde om te studeren tot Leyden. Met walging, jae op't hoochst heb ick veracht het geen 37 Nv sie ick voor gewis, dat al wat de Poëten 64 O Heyns die van den Heynst dijn naem voert, door wiens hoef 62 O lief, o kostlick pandt, dat uyt de mondt genomen 17 O Nymphe groot van naem, onwinbaer in het strijden 7 Op de Doot ende treffelicke victorie van de mannelicken helt Iacob 3 Heemskerck, Admirael, begraven binnen Amsterdam. Op het belech van Oostende 12

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 96*

Op het Musijck-boeck van Meester Cornelis Schuyt van Leyden, aen25 M. Knotter. Oversettinge van het XII. Idyllium Theocriti, waer van het beginsel is,38 ῎Ηλυϑες, ὧ φίλε κοῦρε Pastorael. 26 Soet aensicht dat de God der liefd' heeft overgoten 18 Soet meysken, laetste vier, dat my altijt sal prangen 43 Solvi non possum, nisi magis constringar. 17 Syt ghy gekomen dan, naer dat ick heb gewacht 38 Tout amant estropiat. 19 Troudicht Ter eeren van Daniel de Bvrchgrave met Anna Oosterlincks.51 Vermeten stout pinceel, hoe hebt ghy derven naken 18 Vilius est aurum. Op de gouden tantstocker. 17 Voor-reden aen de doorluchtige Vrouwen, over veel jaren geschreven.59 Vyt zijn eygen Latijn, in Hipponacte, Dulcis puella, geschreven aen 43 Thavmantis bereyt sijnde om met den gesant Bvzanval naer Vranckrijck te reysen. Wie dat den beul verminckt, die moet hy weer genesen 19

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 1

[Daniel Heinsius, Nederduytsche poemata]

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 2

Privilegie.

DE Staten Generael der vereenichde Nederlanden hebben geconsenteert ende geaccordeert, consenteren ende accorderen mits desen, dat Wilhem Iansz. Boeck-vercooper tot Amstelredam voor den tijt van vijf jaren naestcomende alleene inde vereenichde Provintien sal mogen drucken, doen drucken, ende uytgeven seker Boeck geintituleert Danielis Heinsij Nederduytsche Poëmata, by eenvergadert door Petrum Scriverium. Verbiedende alle ende een yegelijck Ingesetenen van dese Landen 'tvoorsz. Boeck int geheel, ofte ten deele, int groot, ofte cleyne, in eenige spraecke, binnen de voorsz tijt van vijf jaren na te drucken ende uyt te gevé, oft elders nagedruct inde vereenichde Provintien te brengen om te vercoopen, sonder consent vanden voorsz. Willem Iansz. Op de verbeurte vande voors. nagedructe exemplaren, ende daerenboven inde somme van &c. Gedaen ter vergaderinge vande Hoogh-gemelte Heeren Staten Generael. In s'Graven-Hage den xxviij Octobris CIɔ Iɔ C XV.

A.V. MATENESSE vidit.

Ter ordonnantie vande Hoogh-gemelte Heeren Staten Generael AERSENS.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 3

Aen den Edelen Heer, Mijn Heer Iacob van Diick, Ambassadeur ordinaris uyt den name ende van vvegen des Doorluchtichsten en Grootmachtichsten Heer ende Koninck Heer Gvstaff, den II van dien name der Svveden, gothen, Wenden Koninck ende erff-Vorst, Groot-Vorst in Finlandt, Hertoch tot Esthen ende Westmanlandt: residerende by de Hooge Mog. Heeren de Staten Generael der Vereenichde Nederlanden.

MIIN HEER, de Poëet Horatius recht geboren om de sotheyt van zijnen tijdt, die niet cleyn en was, te bespotten, siende dat een groot deel van de Romeinen door de groote soeticheyt van de Griecsche sprake, haer eygen teenemael waren vergetende, ende aen een sijde settende; segt dat hy oock de selfde sotheyt begonnen hadde, doch dat Romulus, den eersten vader ende oorspronck der Romeinen, op eenen nacht by hem quam omtrent den morgenstont, als de dro-

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 4 men gemeenelicken waer vallen, ende seyde hem in zijn oore; Dat hy dede gelijc de gene die hout int vvout dragen; daer het doch maer al te veel en vvast. Het selfde mochtmen niet sonder reden seggen van onse landsluyden, die doorgaens de Romeinen, ende somtijdts ooc de Griecken, soo veel toegeven, dat zy hare manieré, sprake, schriften leeren, ende daer in soo veel tijdt besteden ende toebrengé, dat zy nieuvvers vremdelingen en sijn dan in haer vaderlandt, nieuwers en dolen, en stameren, belacchelické sijn dan daer zy geboren siin; geen talen min en konnen, en leeren, en verstaen, dan die haer de nature ende hare ouders geleert hebben. De Italiaenen sijn de eerste, die in onsen tijdt de geleertheyt ende byna teenemael vervallen sprake der Romeinen vveder opgebout ende verciert hebben: maer hebben daeren tusschen niet vergeten haer eygen. De geleerde Petrarcha, die soo veel int Latijn gedaen en beschreven hadde, heeft driemael groter eer in zijn moederstale behaelt, ende is veel meer bekent gevvorden door zijn Toscaenschen sanck, als door alle het geen dat hy aen den dach gebrocht heeft. Politianus heeft hem by zijne grote vvetenschap, noch oock by den Griecschen ende

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 5

Romeinschen sanck, die hem de susters van Apollo soo mildelické uyt gedeelt hadden, niet konnen houden, sonder de Italiaensche poësy te gedencken. Sanazarius en is niet te vreden geweest dat hy den Koninck ende vorst aller Poëten Virgilius in de oude Roomsche sprake hadde derven beroepen, heeft oock moeten toonen waer hy geboren was, ende niet ondancbaer te sijn tegen het landt dat hem voortgebracht ende opgevoedet hadde: heeft derhalven zijn soete Arcadia in zijn eygen tale uytgegeven. In Vrancrijck, onder veel anderen die niet te vergeefs voor de deuren van Calliope geclopt hebben, ende door haer geleertheyt op de koetse des Faems geraect sijn, is Petrus Ronsardus ten lesten voortgecomen; den welcken men segt dat twaelff geheele jaren besich is geweest om hem inde Griecsche tale te oeffenen: (van vvaer alle geleertheydt ende wetenschap ontspruijt: maer insonderheyt de Poësy haeren eersten oorspronc, konste, aerdt ende soeticheyt ontleent:) alleenlicken om in zijn eygen tale te schrijven, ende de maechdekens van Parnassus nae zijn vaderlandt te trecken. Het vvelck alsoo hy hadde beginnen te doen, heeft terstont alle de geleerden van

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 6 gansch Vrancrijck als betovert, ende niet min loff eń eer ingeleyt, dan of hy onder de eerste Griecsche ofte Latijnsche schrijvers plaetse verdient hadde. iae heeft van zijnen Koninc groote gaven eń een rijck in comen daer door verkregen. Van gelijcken ijver is geweest Salustius Bartas, die by velen niet min en werdt gepresen, sonderlinge in het aensien van zijn geleertheyt ende de heylige ende hoge stoffe die hy verkosen heeft. Ontallicke meer geleerden hebben haer aldaer met haer eygen tale bemoeyt, en die altijdt getracht te verheerlicken. Veel Spangiaerts ooc mede en hebben Spangien niet vergeten, oft sy schoon inde Latijnsche sprake hadden connen uytmunten, ende self Romen bestrijden. Wy alleen ondancbaer tegen ons landt, ondancbaer tegen onse sprake, hebben tot noch toe meest al of de selsde veracht, ofte laten schoffieren van die gene die geen anderen conden, ende teenemael blindt ende onwetende waren. Daer wy nochtans connen toonen, dat jae self de voornaemste Fransoysen inde hare veel fauten begaen hebben, niet lettende op den toon ende mate vande vvoorden, die zy merckelicken gevvelt doen. Gelijck oock meest de onse, die tot noch toe eenich gedicht in

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 7 haer moeders tale geschreven ende uytgegeven hebben. Doch gelijck de Poësy geen verstant en kan beminné, dan dat hemelsch ende vol viers is; niet en behoorde by de handt genomen te vverden, dan van yemandt die by nae in alle vvetenschap ervaren, ende inde Roomsche ende Griecsche teenemael thuys is: soo hebben vvy reden om de onse geluckich te achten, als die gene die door de vvetenschap van andere haer over al bekent gemaect hebben, om haer eygen dencken. VVy sullen hier niet seggen hoedanich onse Poëet is, die selve over al in ander talen spreect; maer veel liever op hem versoecken, dat hyt ten besten wil houden dat zijne Duytsche vruchten, die van hem self nauwelicken int licht te verwachten waren, hem door een soete dieverije (gelijck als wyt duyden) afhandich gemaect siinde, aldus nu voorden dach komen. DESE en hebbe ick niemandt, dan uwe E. miin Heer, connen toeschrijven. VVant het sy dat ick de Poëet aensie, weet dat hy in niemandt meer en is gehouden: het sy dat ick overlegge wat reden dat hy heeft, en kan niet vinden dat hy beter soude konnen oordelen. Vvve deuchtende vvetenschap die Holland voort-gebracht heeft, en heeft Holland niet

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 8 konnen behouden: mits ander Princen die gevrijt, ende haer ontrocken hebben: de vvelcke uwe E. tot den hoochsten staet verheven hebben, die een groot gemoet kan vvenschen ende een Koninck geven. Doch het hert, de liefde, het gemoet is by zijn vaderlandt gebleven. Het vvelck om te meer te laeten blijcken, ghy ons ooc uvve edele iegen vvoordicheyt gejont hebt, ende uwe woon-plaets hier gecosen. Alvvaer ghy voor een voesterheer ende vader der geleertheyt bekent, ende alle dagen meer ende meer vermaert werdt: soo dat alle cloecke verstanden strijden ende tsamen spannen om uwe loff ende eer te verbreyden: die geschildert in het vvitte velt van Mnemosyne, door den tijdt sal breken, ende uvve deuchden eeuvvich ende onsterflic maken. VVaer van de Koninginne is een ongelooflicke soeticheyt van aert ende beleefdheydt; die, gelijc de Magneetsteen het ijser, de herten vande vvereldt nae hem trect, ende haer selven vergetende by uwe E. doet woonen. De groote Aristoteles van de deucht sprekende, segt datter een gebreck ofte ondeucht is, die alle menschelicke te boven gaet, ende daer-om de vvilde beesten moet toegeschreven vverden, oock als zy in de

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 9 menschen wordt gevonden: daer by een deucht verhaelende, den vvelcken alleen de Goden ende de Helden hebben. Het vvelck hy bevesticht met de vvoorden van Priamus, die van Hector by Homerus alsoo spreeckt:

οὐδὲ ἐῴκει ᾿Ανδρος γε ϑνητоŭ πάϊς ἔμμεναὶ ἀλλὰ ϑεοῖδ.

Dat is:

Hy scheen voorvvaer te sijn niet van een mensch gekomen, Maer uyt den hemel self oorspronckelick genomen.

De selve bespeuren vvy alle daech in sommige, doch seer weynich: die met een bysondere minlicheyt van manieren ende aenlockende reden haer soo dragen, dat zy boven haer fortuyne sijn, ende haer oorspronck merckelicken te kennen geven. Het selfde sien wy, mijn Heer, in uwe E. Denwelcken ick niet te vergeefs en acht uyt onse loffelike stadt van Haerlem gesproten te wesen (waer inne ick oockmede mijn niet vveynich en verheuge, als sijnde uwe E. landsman eń mede-burger) daer onder andere konsten, oock de vveerde Boeckdruckerye haeren eersten oorspronck (elders by

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 10 ons te bevvijsen) heeft gehadt. die uvve E. vvesende een voorstander aller geleertheydt ende vvijsheydt, daer de selfde voester ende onderhouster van is, soo verre boven de nijdt ende doodt sal verheffen, als uvve deuchden haer alrede boven het gemeyne volck ende haer oordeel verheven hebben. VVaer aen niet en tvvijfelt, die dit schreeff op den naestlesten Novembris des Iaers CIɔ Iɔ C XV, uvve Ed. hertsvvillige vrundt ende diender

PETRVS SCRIVERIVS.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 11

Aen den selfden.

NEERLANDSCHE Poësy, niet minder als de Griecken, En't oude Romen vvas: roert nu vry uvve vviecken, Van onsen Heyns geleert: Godin, doet die nu aen: Reckt vvat ghy recken kont, laet al het ander staen. Ghy vveet vvaer 'sGraven-Haech, de Tempe van ons landen, Niet verre vande Zee en Schevelijnsche stranden, In duyn en bosse leyt: vliecht daer, vliecht spoedich heen, Tot uvven voester-heer. ghy vveet vvie dat ick meen. Vliecht naer den vvijsen Dijck, vermoeyt vá Koninckx saecken, En vvilt hem met uvv luyt een vveynichten vermaecken. Als t' Hoff sal hebben't zijn, en als hy niet en doet, Neemt dan uvv uyre vvaer, vvent dan nae hem de voet. Ghy sult (en tvvijfelt niet) seer aengenaem hem vvesen, En sal veel liever u dan yemandt anders lesen. Al sijn hem vvel bevvust de spraecken altemael, Soo is de meeste lust tot zijne moeders tael. Tael ongelooflick soet, princes van alle taelen, Geboren om de croon van anders hooft te haelen: Volsins, vol defticheyts, volluysters, lanck en ruijm, En die vvel mißen kont het over-zeesche schuijm. Tael rijck en onvermengt: tael om ten toon te dragen: Godin, die niet behoeft een vvoordt te loopen vragen, En halen tot uvv hulp. tael van geluckich slach, Die gansch Europa door de taelen trotsen mach.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 12

Schier d' outste die men vindt: niet om te vvederleggen: Hy booge vande zijn, die vvil: vvy sullen seggen Dat onse tael de haer soo ver te boven gaet, Als van de svvarte nacht de helder sonne staet. En om dat vvy den trots van Vranckrijck hier aenraecken, Soo segt haer dat vvel eer haer volckeren dus spraecken. Die tael die daer nuis, die comt van vreemdt gespuys, En uyt een ander hoeck gesproten leyt daer t' huys. Van onse Duytsche tael de Fransman is gevveken, Genootdruckt zijnen hals in't Roomsche iuck te steken, En van het vreemde volck. tvvelc knemend' in zijn landt, Is daer met zijn gevvelt een nieuvve taelgeplant. Dees spreken zy daer noch: haer eygen is verlooren, Die vvas gemeen met ons: men sprack daer soo te vooren Gelijckmen hier te landt noch is gevvoon te doen: VVy houden onse tael, vvy sijn noch even coen. Maer Vranckrijck is verheert, en houdt niet op van pralen: Zy dencken niet vvaer haer de naem komt vande VValen. Ist niet, om dat haer spraeck by minsten ende meest Gevvisselt en vervvaelt vvel eertijdts is gevveest? O Galli sonder gall, ghy liet u soo manieren! Daer tegen sijn vvy noch gebleven Batavieren, Geen dienstbaerheyt gevvent: een op een vrijen grondt Ist dat vvy noch van outs behouden onsen mondt: Van niemandt niet gesnoert, van niemant niet gebonden, Iae in het minste niet van yemandt oock geschonden. VVech, vvech uyt heemsch gedrocht. de Vlaemsche soete maecht Die sal vvel schicken, dat zy Hollandt vvel-behaecht:

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 13

De Gentsche nachtegael die sal vvel sorge dragen, Die daer verheven sit op s' Faems vergulde vvagen, En rent de vvolcken door, tot daer de Son opstaet, En vvederom te bed met zijne peer den gaet. Mijn sorg, mijn ander-ick, mijn vriendt van oude iaeren: Dat Goddelick verstandt, dat ons kan openbaeren Al vvat in Romen schuylt, iae van heel Griecken-landt. Dat tot ons groote licht den Hemel selve sandt. Die soeten honich-dieff van all d' Hybleesche raten. O, die den besten vvijn get apt heeft uyt de vaten Van het Tyrrheensche landt: en nu soo veel uytgeeft, Dat gantsch Europa schier van zijne tafel leeft. O, die ver overtreft den schencker vande Goden: In't schaffen meer alleen als all des Hemels boden. Self't Nectar is veracht, en't gaet soo niet in svvanck, Als Heinsi nieuvve melck end' aengename dranck. Als hy zijn snaren roert, Homerus moet het geven: En de Thebaensche svvaen, al siet men hem hooch svveven In't blaeuvv gesterde velt: Alcaeus met zijn luyt, Laet maer ons nachtegael beginnen, heeft oock uyt. In't cort. der Griecken trots kan hy alleen neersetten, End' haer, alst komt te pas, selfgeven nieuvve vvetten. En Romen ist genoech, die haer geluckich acht, Als hy maer geeft gehoor, en haer niet en veracht. Self Maro gaet hem nae, hoevvel met groote gangen: Catull en Naso mee sijn met zijn lieffd bevangen. Zijn vriendschap vverdt versocht. van haer vvordt hy gevrijdt; En om zijn soeten sanck te hooren, is daer strijdt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 14

Soo yemandt met de pen nae 'tleven is te maelen, Men hoeft geen van Aquijn of Spangien hier te haelen. Mijn Martiael bekent met all zijn trecken soet, Dat hy hem vallen vvil (soo hy't gedoocht) te voet. Maer zijne sedicheydt en vvilt dat niet gehengen: En 'tis hem eers genoech, als hy zijn sanck mach mengen, En sitten aen haer disch. Dat hem soo veelgeschiet, Dat hy nu breeck-spel is, en haer geselschap vliet. Niet vvalgende van haer, niet om met haer te scherssen, Maer heeft zijn geest gesocht een vveynich te ververßen. Zijn moederlicke tael, hy hielt het voor een schandt, Dat die soo vveynich vvierdt geoeffent hier te landt. Het overschot van tijdt dat hem de Goden gaven, Dat heeft hy hier besteet. hy laet een ander draven Om eer en om gevvin: of met des teerlincks val Verminderen zijn goet, en spelen met den bal. Een hooch, een Godlick hert en laet sick niet verleyden Van die geen ander loon, dan sterflickheyd verbeyden: Den hemel volcht hy naer. en om niet stil te staen, Is hy met onse spraeck en haeren loff begaen. Dees heeft hy uyt het slijck gebeurt, en opgenomen: Zijn vverck daer van gemaeckt. niet slachtende de lomen, Daer Nederland van vvaecht, en die nu (maer t' onrecht) De Reden-rijckers bend, en Rijmers sijn gesecht. Een volck dat veeltijdt is ontbloot van alle reden, Onmatich, onbesuyst, vvanschapen, onbesneden: In treurspels bly van sin, en vveer oubollich gram. V neem ick alleen uyt, ô constich Amsterdam!

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 15

Op uvv toonelen heeft die konst, die vvas verloren, Haer adem vveer geschept. by u is zy herboren. Het Hooft dat steeckt ghy op. ick sie uyt uvv maras Yet rijsen in de locht: ick sie een nieu Parnas. Den vvech hebt ghy gesien. en datter aen mach faelen, Dat sult ghy metter tijdt van Helicon gaen haelen. Van't Helicon, dat hier een ander Heynst doet op, En met een groot gemoet den ouden geeft die schop. VVant soo ghy hooren vvilt het loff der vromer Helden, Die voor het vaderlandt het lijff te pande stelden: Daer aen heeft ons Poëet zijn frisch gemoet geleydt, En door zijn pen bevrijdt van alle sterflickheydt. Ghy Heemskerck, diemen sach Mars over Thetis bringen, En op zijn eygen stroom den Spangiaert gingt bespringen: Al liet ghy daer den geest, soo is de eer bevvaerdt, En ghy licht hier bedeckt met vrij-gevochten aerdt. V Leyden is bekent, die met die groene baeren Des grooten Oceaens quam voor uvv vest gevaeren, Boysott: en Vander-Does. doen hebt ghy ingehaelt De Pegaseesche vloedt, en met uvv bloedt betaelt. En op vvien is gescharpt soo menich Spaensche degen VVordt ghy ô vrome stadt Ostende niet versvvegen: Naer een soo lang beleg, nae kommer ende kouvv, VVat heeft de vyandt doch gevvonnen, als berouvv? Ghy Helden vvijt beroemt, vvie soud' u doch vergeten? Al sat Heyns aen den disch vand' Hemelsche Poeten; En oft schoon haren sanck en veeltgien alsoo gaet, Dat Venus in haer sin, en Bacchi druyve staet:

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 16

En of hy schoon oock haer ginck in ons spraeck toelichten, Ter lieffde van ons all. soo liet hy haest de schichten Van't blinde Venus vvicht. en recht der Helden vrindt Ontseyd' hy oock den God die alle pijn verslindt. Heemskerck vvas liever gast. vviens siel hy opgetogen Hooch vander aerden heeft, ver uyt des Spangiaerts oogen. Om dat hy eerst uyt 't land het oorloch heeft gebracht, En ons met eene pays van tvvaeleff iaer bedacht. Voornaemste man, ghy leeft, al zijt ghy schoon begraven: Men siet rontom dijn graff de Piërinnen draven, Vvlechten eenen krans van eyck en lauren loff, En keren van den hals het svvart Vergetel stoff. Siet, Heins biedt u den handt: siet, Heins heeft u beschreven: Nu sult ghy onbevleckt in eeuvvicheeden leven. Hoe vvel, en hoe getrou uvv eere vvas betracht, Aluvv vveldaden schoon beliepen vvelde nacht: Ten vvaer de goude pen gestiert van vvijse handen De duysterheydt voorquam van d' Acherontsche stranden; Al u bedrijff vvas niet. vvant Lethes kouden vloedt Is suster vande doot, die't al vergeten doet. Veel hebben ingeleyt veel eer, en groote daden VVel eertijdts aengerecht, maer leggen all beladen Met eenen lang en nacht, ver domt, verstickt, versmoort, Soo dat men gantschelick van haer niet meer en hoort. Vervvaerloost en versuymt nu menich Held moet suchten, Om dat hy onbekent daer leyt, en sonder vruchten: VVant anders vvaer zijn naem en deucht gespelt gevveest, Dees prickel soude veel ontsteken zijnen geest.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 17

Als yemandt in zijn tijdt heeft loff end' eer verkregen, VVat baetet, soo daer nae zijn vroomheyt vvordt gesvvegen, Zijn name niet verbreydt? het komstich eeuvv' en kan Geen dienst, geen vruchbaerheyt genieten vande man. Daer vvordt geen vvit gestelt, vvaer nae met groote hoopen, Als nae het aes de visch, de luyden mochten loopen. Een Ridder, die altijdt gevveest is onversaecht, Indien nae zijne doot daer niemant nae en vraecht, En met een stille trom' de krijchsman vvordt begraven; Verschilt niet veel van een, die bloot van alle gaven Van Mavors onbevreest, ter vvereldt niet en doet, En alsmen vvapens roept, het hert sinckt inde voet. Sulck een volcht eer noch naem. VVie soude konnen seggen, Hoe veel daer onbekent in duysternisse leggen? Voor Agamemnon sijn veel vvapen-tuers gevveest, Byd' haeren groot geacht, den vyandt seer gevreest; Maer leggen onbeklaecht. daer vvaeren geen Poëten, Oft ander vvetend' volck op haren sarck geseten: Die konden met haer sanck verdrijvende de nacht, Der Helden naem end' eer vvel hebben voortgebracht, Tot kennis van ons all: ten dienste vande landen: VVant hier door allesins een hooch gemoet sou branden, Te doen het geen hy leest: sou vliegen dus gheport, Zijn vaderlandt getrou, zijn selven doen te cort. Themistocles en kon geen rust noch slaep bevangen, Gedreven sijnde staech met yver en verlangen Te volgen in het spoor Miltiadem den heldt: VViens opgehangen rooff, den vyandt met gevveldt

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 18

Benomen en ontiaecht, als hy ginck overvvegen, VVas heel daer in ontroert, en nemende zijn degen In zijne rechter hand, is in het velt gegaen, Mars prickelde zijn hert, sach Xerxes voor hem staen. De mannelicke deucht, aen alle kant besloten Met ceder en laurier, met Hebes dau begoten, Van d' Eeuvvicheyt bevvaert, vrij van Tijdts ongeval, Past vveynich op de Nijdt, die is, en komen sal. VVat meent ghy dat een mensch op aer de doet beklijven? Een vvelgeleerde handt, geluckich in het schrijven. Verloren vvas de naem, het vvas om niet gedaen, Soo niet te hulp en quam de dochter vande svvaen, De pen; van ander aert en van verscheyden krachten Als haere moeder is: vvant als zy gaet vervvachten De doot, dan komt haer liedt‧de dochter met haer sanck Maeckt dat de mensch hier leeft veel duysent iaeren lanck. Men schreeff vvel eer op steen, op koper oock de vvetten: Op beddekens van vvas, en houte tafeletten: Op loot, en op yvoor met ijser ende vier: Op schorß' van lindeboom, op ceder, en papier, Op bladeren van palm, al nae de vvijs' der landen. En 'tvvas haer niet genoech dat d'olyfant zijn tanden Ost hoorens had geleent: zijn ingevvant getouvvt Moest lijden dat het oock vvierdt in een boeck gevouvvt. Op lijnvvaet heeftmen oock en sijden stoff geschreven, Als doet den Acbemeen, en die in't Oosten leven. Ick svvijch hier het Francijn, ick svvijch het Pergament, Om dat het als den int een yder is bekent.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 19

Dit all vvierdt soo bedocht, om dat men sou behouden Der gener loff en naem, die nimmer en verflouden, Maer onbevvegelick ten strijde sijn gegaen, En hebben met haer bloedt de landen voorgestaen. Met liedtiens heeft oock der vromen loff gesongen, Daer geen gereetschap vvas: en sijn alsoo gedrongen Door nevel ende mist, tot dat zy naderhandt Gebrocht sijn in een boeck by luyden van verstandt. Soo leeft Arminius, Civilis, ander helden By Tacitus verhaelt: en diemen daer siet melden Van't Bataviers geslacht, tot eer van onse Landt, Vrijvvillich in den dienst, van Roomen niet vermant: Vriendt van het groote Rijck, en broedershap gesvvoren, Sijnd' in zijn meeste kracht: niet, doe het ginck verloren, Den Arent vvierdt gescheurt. Nu is het Roomsche Rijck By die ghestaltenis niet anders dan een lijck. Het trotse Griecken-landt vvaer is het heen gevaren? En Cecrops hooch gebouvv? VVaer sijn Amphions snaren? VVaer is die groote stadt Minerva toegevvijt? Niet dan Medusaes hooft, en haeren uyl tot spijt Van ons gebleven is: voort is het al verdvvenen. Boeoten is geveldt, verdroocht de Hippocrenen. De Musae ballingslandts gaen dolen over al, Bedroeft om haeren berg, en 'tsoet Pyrenes dal; Door Mahomet veriaecht: vvant all' onmenslickheden Daer hebben d'overhandt in dorpen ende steden. Athenen leyt in d' aß. de Turck die vvroet in't stoff, Daer Constantinus eer gehouden heeft zijn hoff.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 20

VVel aen! ô Nederlandt, ghy hebt u te verblijden, Dat binnen uvv bedrijff in onse laeste tijden De vvetenschap toeneemt, verspreyt haer breet en vvijt, Soo dat ghy Romen nu, iae oock Athenen sijt. Tot vvelckes sekerheydt, en troosting van ons handen, Tot Haerlem is gebroeyt, gesien in geene landen, De vveerde Druckery. dees vvackert ons gemoet, En ons soo menich boeck met lust uytgeven doet. VVaer van dit zy een stael: Op desen voet laet vvesen, O Landsluy, dat vvy oock van uvve vruchten lesen: Tot ciersel van ons taet, tot eer en vveerdicheyt, Tot voord' ring van haer deucht en haer bevallicheyt. Ey liever! segt, en ist niet hoochlick te beklagen, Dat een soo schoone tael mishandelt en verslagen Sou leggen sonder glans, sou blijven onbekent, Die niemant aen en raeckt, dan diese quetst en schent! O Nederlandt, komt aen: maeckt, die nu is verschoven En vluchtich, aengenaem in s' Princen lecker hoven. VVaerom en souse niet? ick sie het haest gemaeckt, Indien zy op de been, en inde kennis raeckt. Laet dit zijn onse bruyt, dees laet ons alle trouvven: Met defticheyt verßen, en met geleertheyt bouvven: Laet haer toch ongevalscht, met bastaert niet besmet, En van haer selven rijck, en van haer selven net, Eens vvandelen in't licht, eens breken door de vvolcken, Eens komen aen den dach. ick sie de vreemde volcken Die sullen allesins met yver ende lust Deelachtich vvillen sijn, en desen tael bevvust.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 21

Denckt niet dat dees Godin in't stuck van hooge dingen Sou vvesen onbequaem, en niet om uyt te bringen De meening ende sin van een geleert gemoet, Dat Phoebus selve drijft, Minerva loopen doet. Gaet, Nederlandt, vrij aen: en vvilt het volck niet slachten Die niet, dan dat met moeyt van buyten komt, en achten, En dat ons vvordt geleerdt: als off daer sonder niet Een mensch vertalen kond' dat in zijn sinnen schiet. Ick ken van sulcke slach een geest noch ionck van iaeren, Alleen in onse tael verstandich en ervaeren, Vernuftich ende kloeck: die noyt Latijnsche las Ons Duytsche Mimos geeft, alleen van zijn gevvas. Dus doende, sullen vvy niet passen op de Franßen, Off nae d' Etrusche fluyt behoeven meer te danssen. Haer beyder Poesy, hoe lieffelick die lonckt, Hoe zy staet toegemaeckt, en cierlick opgepronckt, Sal niet by d'onse sijn in't minste te gelijcken: VVy sullen haer den vlag en't hooge seyl doen strijcken. VVant onse suyverheyt en over schoonen glans, Die ons gebleven is, die ruyckt daer nae Romans. Dat daer met onse tael besoetelt soude vvesen, Staet u het tegendeel in desen boeck te lesen. Siet daer dan, en ontfangt met blijschap desen schat, Die toegeschreven vvordt de eere van mijn stat. Aenvaert dit groote man, tot u geschickt om reden: Niet om uvv hooge staet, niet om dat ghy van Svveden Hier Raedt sijt en Gesant, en dat de Koninck vvijs Vvoor zijn eygen volck gegeven heeft den prijs:

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 22

Maer om uvv groot verstandt, en treffelicke gaven. Om dat ghy zijt gevvoon nae Helicon te draven, Te lesschen uvven dorst in't diepst van Hippocreen, En derft vvel aen den danß met Phoebus selve treen. Om dat ghy tot ons konst insonder sijt genegen, En kont als in een schael ons dichten overvvegen. Om dat sick Phoebus heeft om uvvent vvil berooft, En u zijn eygen krans ginck hangen om het hooft: Daer gevende noch by veel telgen van laurieren, Alleen in uvv gevveldt, alleenlick om te cieren Den vvelverdienden kop van een gesvvindt Poëet, Die u behagen sal, en met de Goden eet.

P.S.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 23

Aen den Leser.

HEt oude spreeckvvoordt segt, Daer de man niet selfs komt, daer werdt het hooft niet wel gewassen. Het selfde, ionstige Leser, is ons hier weder-vaeren. Want alsoo dese Poëmata gedruckt sijn in een ander stadt, daer wy altijdt niet over ofte by en hebben konnen wesen; soo is over all onse sin ende meeninge niet te recht gevat, ofte gevolgt. Onder andere hebbe ick u dit willen vermaenen: De Emblemata van minne sijn by den Drucker sonder eenich onderscheyt achter een vervolgt tot het getall van 48 toe: daer nochtans maer alleenelijck de eerste 24 (namentlick het Ambacht van Cupido) van des Auteurs vernuft ende vindinge sijn: soo inde beelden, als de gedichtselen. De volgende 24, te vooren tot meermalen ende op verscheyden plaetsen gedruckt, sijn van andere. Dees hadde een seker liefhebber soo uyt den hoochgeleerden Mr. Hadriaen de Ionge, als andere schrijvers, by een vergadert, ende in koper doen snijden: om deur den druck gemeen te maecken. Dan alsoo dit maer stomme beelden waeren, soo is de soetvloeyende tong van onse Poëet daer toe geleent. die al spelende de selfde over veel jaeren Nederlandts heeft doen spreken. Hier hebt ghy op te letten: ende voort dese mistellingen te verbeteren. Pag. 65. vers 8. De sterren trotsen derf, leest trotsen self. Inde Lof-fanck van Bacchus, pag. 21. vers. 15: aen u rechter sy, leest slincker sy; om dat de figuere met de Poëet soude over een komen, ende met de Poëet de schilder, ofte plaet-snijder. Hout dese versuymenisse, ende diergelijcke meer andere (soose gevonden mochten werden) ons ten besten, ende vaert wel.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 24

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 1

Danielis Heinsii Nederdvytsche poëmata.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 2

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 3

Op de Doot ende treffelicke victorie van de mannelicken helt IACOB HEEMSKERCK, Admirael, begraven binnen Amsterdam.

HIer binnen in dit graf, o Vrienden, licht gesloten Dé onbeweechdé helt van Amsterdá gesproten, Die vol van manlick bloet, onwinbaer, onversaecht, Heel Spanjen op het lijf de koortsen heeft gejaecht. Naer dat hy vá te voor was door het ys gebroké, En buyten Son en Maen een weerelt hadd' ontloken, Daer niemant was geweest, noch Liber, noch den helt Die aen des werelts endt twee paelen heeft gestelt. Al ist dat zy nu bey, by Iupiter geseten, Bevrijt sijn van de doot, en met de Goden eten, Het is nochtans bekent, dat haere kloeckste daet En haeren grooten roem beneden desestaet. Die komend' aen de kant van Hercules bevaeren, En noch naer hem genoemt, daer vele schepen waeren, De meester van de zee, voor d'oogen van de stadt, Int midden van zijn volck heeft by de kop gevat, Gevolcht, aen boort geklampt, den ancker uyt gesmeten, Hem vast daer aen gemaeckt,op dat hy sou vergeten Te keeren wederom, en stekend' in den brant Al dat int water lach, gaen branden af het lant. Gelijck de dolle Mars, de breker van de steden, Eer Tydei groote soon quam tegen hem gereden, Stont boven op zijn koets, gewapent, en soo vast Als eenen staelen muyr: soo stont hy voor de mast.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 4

Het sweert was in de vuyst, het lichaem was omgoten Van yser en metael, en rontom toegesloten, Het hert spranck uyt het lijf, en overliep hem schier, Zijn aensicht was vol moet, zijn oogen vol van vier. Soo stont hy sonder vrees, en yewers op te dencken, Als om des vyants macht te schenden en te krencken, Te volgen waer hy vloot. tot dat hem is de voet Genomen van het lijf. Noch stont hy met demoet. Noch brocht hy aen het volck, vermaend' haer te bespringen Het schip van alle kant, den brant daer in te bringen. Int midden van de doot noch even onbevreest, Niet voelende de pijn, en gevende de geest. Die vliegend' uyt het lijf wiert dadelick verheven Int midden van de locht daer al de helden leven. Van daer keeck hy om leech, en sach de weerelt staen Beneden onder hem, die hy was om gegaen. Hy sach ons ydelheyt, en al de sotte wenschen, Het draven en het gaen, het loopen van de menschen. Maer keerde meest zijn oog naer't Indiaensche goet, Dat onse deucht bevecht, en die vergeten doet. Hy sach de sneeu, het ys, hy sach de witte beeren, Maer boven al de maets haer op het water weeren: Den Spaensen Avila vol vrees en schrick: hy sach Een klimmen op de mast, en nemen hem de vlach. Hy sachse man voor man uytvoeren sijn bevelen, En in Neptunus baen staen kaetsen ende spelen Met ballen van metael. die vlogen alsoo dick Als hagel ende sneeu, en maeckten groote schrick. De donder met gewelt quam breken door de baeren, Of Iupiter felfs hadd' op't water komen vaeren,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 5

Gewapent met de vlam, die Brontes moedernaeckt En Steropes zijn maet, en Mulciber hem maeckt. De schepen spogen vier, dat even quam gedreven, Gelijck doen Terrae volck den hemel dede beven, Doen Ossa met gewelt en ongehoorde kracht VViert boven op het hooft van Pelion gebracht. Neptunus swam int bloet, men sach zijn baren rollen, En steygeren om hooch, van dooden opgeswollen. De zee was heel ontstelt, de menschen op het landt Vergingen half van vrees, en storven half van schandt. Zy stonden als beroest van voeten en van handen, En sagen tot de gront haer eygen schepen branden. Den armen Admirael veranderde te spae, Vuytstekende de vaen, en biddend' om genae. Een van den Spaenschen hoop, int nemen van de schepen, Bejegend' een maetroost, die op hem hadd' geslepen Zijn mes en zijn gemoet: dat siende de Maraen, Spranck schielick buyten boort, om hem alsoo t'ontgaen. Maetroost die volcht hem na, niet denckend' op het sterven, Maer besich met den specht te volgen en te kerven: Hout hem int water vast, en druckt hem daer soo stijf, Tot dat hy hem de siel geperst heeft uyt het lijf. Noch was dat niet genoech, begost hem te verscheuren, Teschudden met de mont, te trecken en te leuren: En heeft hem self geleyt, inslorpende zijn bloet, Tot aen den kouden stroom van Acheron de vloet. Men secht dat Charon self, alsoo hy maet sach komen, Van vrees en groote schrick de vlucht heeft aengenomen, En siende zijn gesicht soo leelicken gestoort, Beducht was dat hy self sou raken buyten boort.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 6

Doen sach de Spaenjaert eerst, dat doot en helsche krachten, En Styx en Phlegeton sijn minder als de machten Van een hoochmoedich hert, gewapent met zijn recht, Dat voor het vaderlandt, en voor de vryheyt vecht. Doen heeft hy eerst gesien, doen heeft hy moeten mercken, VVaer onse sterckten sijn en rechte bollewercken. En dat de muyr, de wal, seer weynich daer toe doet, Maer dat de vryheyt licht gegraven int gemoet. Gelijck de wreede wolf is op het schaep gebeten, De koninck van de locht sijnd' op een duyf geseten, Verscheurt haer met de klau, soo schijnt het oock te gaen, Als een van Nederlandt bejegent de Maraen. Marane neemt ons wech ons landen daer wy leven, VVy sullen sonder vrees ons in de zee begeven: Daer nu de schepen gaen, daer sullen wy tot spijt Van uwen trotsen moet sijn even wel bevrijt. Al daer den hemel streckt en daer de wolcken drijven, Ist even waer men woont, als kinders ende wijven Sijn buyten slaverny, sijn verre van u handt. Al daer ghy niet en sijt, daer is ons vaderlandt. De vogel is alleen geboren om te snijden Met vleugelen de locht, de peerden om te rijden, De muylen om het pack te dragen, of de lijn Te trecken met den hals, en wy om vry te sijn. Doch du geswinde helt met voorspoet overleden, VVont beter als wy doen, en gaet daer boven treden By Bruti groote siel, by Cato, by de man Die aldereerst ons landt gebrocht heeft uyt den ban. Gestorven voor u volck, vol lof, vol eer, vol weerde, Begraven en bedeckt van vrygevochten eerde.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 7

En dat de vyant is noch d'aldermeest' ellendt, Niet lange naer u doot, heeft hy dat self bekent.

Aen Leyden Uytgegeven met zijn beschrijvinge door IAN ORLERS, Borger der selver Stadt.

O Nymphe groot van naé, onwinbaer in het strijdé, Bemint wel eer vá Mars, maer doch in onse tijdé Apolloos liefste kint, om dat ghy met u bloet Gekocht hebt en betaelt de maechdelicke vloet: Met honger hebt verdient de susters alle negen Van Phoebus, die nu zijn de moeders van dé segen Daer ghy u in bevint: en hebben u bereyt, Op dat ghy niet en sterft, den loon van eeuwicheyt: Doen klincken over al, van daer de gulde straelen Der Sonne kijcken uyt, tot daer zy neder daelen En wijcken voor de nacht, daer t'aertrijck is bequaem Om menschen op te voen, ô Leyden, uwen naem: O moeder van soo veel bekende dapper' helden Die ghy voet met u borst, en die u nu vergelden V droefheyt, uwen noot: vergeten doen u leet, Afwasschen bey te saem u tranen en u sweet: Laet toch u aensicht sien, laet uwen Rijn opsteken Den kop bekleet met riet, die niet en heeft geweken Voor al des vyants macht: maer altijt hooger rees, Gevoet met menschen bloet, gespijst met Spanjaerts vlees. En dat hy vry vertel (wie kan het beter weten?) VVie ghy te vooren waert, en hoe ghy nu gheseten

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 8

In overvloet en vreucht, in paeys en soete rust, In alle konsten hebt en spraken uwen lust. Al wat te Roomen was, al wat de Griecken waeren Seer wijs en trots daer by, dat hebt ghy doen vergaeren. De Iode, de Chaldeeu, en half den Indiaen, De Moor, den Arabier, wort binnen u verstaen. Te wijle dat Nassou ginck donderen beneven De tacken van de Maes, het aertrijck dede beven, Soo hebt ghy sonder vrees den wijt vermaerden helt Van Brennus neergedaelt doen komen, en gestelt Tot spijt van de Maraen: een baecken voor de volcken, Het licht van onsen tijt, den aerent in de wolcken. Die vol van hemels vier en van Apolloos nat, Vlooch altijt in de locht, op d'aerde noeyt en sat. Ghy zijt om zijne wil gegaen uyt uwe paelen, En om u jonge jeucht te stieren hem gaen haelen. De Fransman heeft bekent, dat ghy doen hebt gerooft De peerel van zijn landt, de kroone van zijn hooft. Ghy hebt daer by gevoecht veel sielen die berennen De baene van de deucht, doorsnijden met haer pennen De tanden van de doot: verslijten met haer wijt En seer beroemt verstant den angel van den tijt. Hoe haesten wy dus seer? Ick bidde laet ons keeren, En eerst u vromicheyt en kloecke daeden leeren. VVat dat ghy hebt gedaen, gedwongen van den noot, Int voorborch van der hel, int midden van de doot. Den honger was in stadt, de vyant voor de wallen, De moeder sach haer vrucht voor haere voeten vallen: Zy selve menichmael, naer datse sonder broot Veel dagen was geweest, viel met haer kinders doot,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 9

Noch hangend' aen de borst, noch besich om te buygen Haer leden naer het werck, en gevend' haer te suygen. O jammerlick gesicht! ghy hieldt in desesmert Een yseren gemoet, en een metaelen hert. De liefde van het landt was krachtiger van binnen, Als die van buyten was. wie soude konnen winnen De mensch die niet en vreest? al hadde de Maraen Gans Spanjen hier gebrocht, soo hadd' hy daer niet aen. Gelijck de stercke leeu wanneer hy wort besloten Van jagers in het veldt, of in het lijf geschoten, Dan roert hy eerst den steert, den oorspronck van zijn kracht, Is stercker als te voor, versaemelt al zijn macht. Zijn maene rijst om hooch, het schuym loopt van zijn tanden, Zijn oogen sijn vol viers, en schijnen hem te branden. Hoe dat men hem besluyt, hoe dat men hem bespiet En treft van alle kant, zijn hert en gevet niet. Of als de wilde zee, naer dat zy vele daegen Getercht is van de windt, van buyen ende vlaegen, Indien zy van den dijck geperst wort of het sandt, Zy steygert in de locht, en vliecht tot op het landt. Ghy sijt oock soo geweest. tot dat de vloet, de baeren, Den hemel met gewelt u selve quam bewaeren: En dat Neptuni stroom met vreesselick gewelt Den vyant heeft te saem doen loopen uyt het veldt. VVaer was het snorcken doen? waer mocht Baldeus blijven Met al zijn groote macht, en met zijn bitter schrijven? Soo haest als Nereus quam gewandelt, en gegaen Den Spanjaert int gemoet, hy liet zijn tenten staen. Men sach den swarten hoop seer haestelick verschuyven. Noch heb ick niet geseyt. waer laet ick toch de duyven,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 10

Die ghy gesonden hebt, daer mede dat ghy socht, Gesloten van der aerdt, te klimmen door de locht? Siet wat de Vryheyt doet. het gaen dat was benomen, Het vaeren was gedaen, noch sijt ghy uytgekomen. Geen schrijven mochter in. voor brieven was de padt Ontnomen en beset. zy vlogen in de stadt. Men secht dat Venus self haer vogels heeft gesonden Aen Ioncker van der Does, en dese vondt gevonden. Die zy met groote sorch bewaert heeft, van dien tijt Dat aldereerst van hem zijn Ida wert gevrijt. Hoe dickwils heeft zy Mars genomen in haer ermen, Gebeden dat hy wou de borgeren ontfermen? Hoe menichmael heeft zy de wagen, daer hy met Vuyt Thracen werdt gevoert, doen houden en beset? Al was hy schoon bebloet, en hadde seer verbolgen Zijn dienaers neven hem, die hem gestadich volgen, De Vrees, de Schricklicheyt, de Stoutheyt onbeducht, Daer mede dat hy jaecht geellanden op de vlucht: Zy ginck hem even wel de sake noch vertoogen, En haeren grooten noot: en wierp op hem twee oogen, Soo lodderlick soo soet, dat hy tot aen de grondt Van zijn manastich hertgeraeckt wiert en gewondt. Of soo dat niet en was genoech om te bewegen, Zy deder noch wat by. tot dat zy heeft verkregen Het gene zy versocht. van daer is zy gegaen By Thetis haer vriendin, en sprack Neptunus aen. Neptunus heeft terstont doen spannen in zijn peerden, En met een groot gedruys gekomen op der eerden. Hy nam de winden met tot hulp, en Triton blies Soo lang op zijne schelp, tot dat het water wies.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 11

Het water stoof om hooch, hy maeckte los zijn sluysen, En opnende zijn rijck. de Spanjaert ginck verhuysen, Het was hem daer te nat, soo sijt ghy los geraeckt, En van het harde jock des vyants vry gemaeckt. VVat was dat eenen dach! Boisot quam aengevaeren, Gans Zeelandt vol van vreucht quam vliegen door de baeren. Maetroost bepeckt, betart, liep by de vlaggen staen, VVierp over al zijn oog. het leger was gegaen. Een van den rauwen hoop, van Amphitrites sonen, Die leven in het nat, en in de schepen wonen, Hadd' in een Spanjaerts hert gebeten, en geseyt, Het vlees en is niet goet, zijn honden voorgeleyt. Marane loopt toch wech, en wacht u voor de Zeeuwen, Laet Hollandt Hollandt sijn. den hert vervolcht de leeuwen, Hetschaep vervolcht de wolf. gaet seker uyt de doot, Eer dat men u verscheurt, keert naer u moeders schoot. Vertelt haer dat ghy sijt geweest in vreemde landen, Alwaer men Spanjaerts vlees kan knauwen met de tanden, En lust heeft in haer bloet. maer siet toch dat ghy leert, Wat dat ghy doet of laet, dat ghy niet weer en keert. Soo haest het landt van Mars bevrijt was en ontslaegen, Quam Phoebus in zijn plaets. Die hadd' in haer behaegen. Minerva quam met hem. die hebben in de Stadt Gestadich van dien tijt haer woningegehadt. Door haer is uyt het landt onwetenheyt verdwenen, En wetenschap geteelt. O Nederlants Athenen, O Voester van verstandt en kloecken geest. ô Son Van vryheyt ende konst, ô Duytschen Helicon. Fonteyn van prijs en eer, ô herberch van de wijsen, O woonplaets van de Faem, wie soude konnen prijsen

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 12

De glans van uwen lof, soo groot en breet? wie sou Afschilderen u werck en kostelick gebou? VVie soud' u daden kloeck de weerelt door verkonden, En treffen met den geest? de man is nu gevonden: Die met een groote lust, al wat verborgen lach, En wat men van u weet, brengt t'saemen voor den dach. Nu wort ghy wederom van vooren aen geboren, En uwen oorspronck self, die lange was verloren, Gevonden en verklaert. op dat men eeuwich leest, Al waert dat ghy verginckt, wie dat ghy sijt geweest. De toorens gaen te niet, de muyren ende wallen Verslijten door den tijt, de steenen die vervallen. Maer dat de penne treckt, geholpen van't verstandt, VVort in der eeuwicheyt in 'smenschen hert geplant.

Op het belech van Oostende.

AEnschout het kleyn tooneel, het graf der vromer helden, Die voor het Nederlandt haer lijf te pandestelden, Den dorren mollen hoop besprengt met menschen bloet, Bestreden van de pest, de vyant, en de vloet, Bevochten en bewaert met alle d'elementen, Vier, water, aerd', en locht, maer meest met Spaensche renten, En 't Indiaensche gout, daer Hollandt met verdrijft Den Spanjaert uyt het landt, en selve meester blijft. De weerelt wacht het endt, den hemel telt de jaeren, En siet het wonder aen. Daer eerst de wallen waren,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 13

Is nu des vyants macht. de Spanjaert komt gegaen Int midden van de Stadt, noch heeft hy daer niet aen. De menschen houden plaets die doot zijn, en die leven, Self die verslagen sijn en willent noch niet geven, Zy stellen haer te weer. want daer de aerde wijckt, Daer wort zy wederom met menschen vlees gedijckt. VVaer wilt de vyandt sijn? wat heeft hy toch begonnen? Oostenden is hy quijt, al heeft hy't al gewonnen. De menschen staen int sandt, hoe dat het komt of gaet, De Stadt is lange wech, de Spanjaert komt te laet.

Aen den Leser, te weten zijn beminde, in zijn Latijnsche gedichten Rossa genaemt.

GHy die met u gelaet, en soete blixem straelen Van u klaer aengesicht mijn arme siel doet dwaelen, Die met een heerschappy en sachte tyranny Berooft my van mijn hert, my selve weert van my, Die met de toovery van liefelick te spreken, En daer by wreedt te sijn, mijn hert in my doet breken, Niet door verboden list, of quade duyvel konst, Maer door een soet gesicht, en geen volkomen jonst, VVilt met een bly gelaet dees woorden overlesen, Gestelt door uwen slaef, die dronck is van u wesen, Die blindt van het vergif dat van u oogen schijnt, Al levende vergaet, al lacchende verdwijnt, Die ghy benomen hebt door u gesicht, u leden, V schoonheyt sonder maet, zijn wijsheyt ende reden,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 14

Die ghy gebonden houdt, en toomt met uwe deucht, Dat hy hem in zijn leet volkomelick verheucht. Ick die te voren placht mijn leser te gaen soecken Met een sorchvuldich hert door al des weerelts hoecken, En kenne nu maer een, en komend' in u handt, Aen bidde den autaer van u volmaeckt verstandt. Iasonder yemandt meer beneven u te achten, Stort ick in uwen schoot het merch van mijn gedachten, Het beeldt van mijn gemoet: gelijck ick altijdt ben In't midden van den brandt getrocken met de pen. Godin siet aen het leet, waer van de beste vruchten Niet anders sijn dan pijn, dan klagen ende suchten, Siet aen het droef geluyt, dat voortijt uyt de mondt Alleenlick quam gevloeyt, maer nu uyt 'sherten grondt. Godin siet aen dit werck, en over dese dichten Laet eens de gouwen glans van u schoon oogen lichten, Dat vier van u gesicht, daer mede ghy doorboort De vesten van mijn siel, my liefelick vermoort. Ghy hebt my eerst gequetst, sijt weder de geneser Van dese droeve sieckt. Dit doen de lieve Leser VVensch ick u veel gelucks, my selven soo veel goet Als ghy my nu verdriet en swaricheyt aendoet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 15

Dominae servitium libertatis summa est.

ALle die met haet en nijt Tegen my ontsteken sijt, Laet nu blijcken u gemoet Over mijn voornaemste goet.

VVeet dat ick hebb' eenen staet Die het al te boven gaet. Niemandt is soo groot van macht Die ick by my selven acht.

Geenen Koninck op der eerdt Die ick acht van sulcker weerdt. Prins en Vorst wie dat het sy Stel ick ver beneden my.

Gisteren des avonts laet Kreech ick dese nieuwe staet, Als ick slaef geworden ben Van de schoonste die ick ken.

Al de loon die ick verwacht Is geen rijckdom, is geen macht, Maer dat zy eens van ter sy VVerp' een lieflick oog' op my.

Dat zy met die soete mondt Die my doodelicken wondt, Daer mijn siel haer herberch heeft, Daer zy woont en altijt leeft.

Met de deuren van korael Daer Cupido heeft zijn sael,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 16

Daer hy eerstmael is geteelt, Tegen mijne lippen speelt.

Doende daer by eenen lach, Die niet sachter wesen mach, Soeten dief van mijn gemoet, Die my levend' sterven doet.

En die woorden die mijn hert Doen beminnen zijne smert, En dat Goddelick verstandt Dat den hemel heeft geplant.

Dat is honich, dat is wijn, Dat sal mijn betaling sijn. Hier voor, wie't behaecht of spijt, Ben ick mijne vrydom quijt.

Dominae praesentia vitae fructus est.

DEur regen en deur windt gekomé hier tot Leydé, Hebb' ick naer u gevraecht u arme martelaer, Sieck sijnd' om uwent wil. Ick hebbe moeten beyden Van ute spreké aen, en ben gegaen van daer, Ellédich, sonder hoop, vol pijn, vol smert, vol lijdé, Vol droefheyt in de geest, vol jarnmerlick verdriet. Den andren dach quam aen. Ick hoopte te verblijden Mijn ongetrooste siel. maer wederom voor niet. En wilt my daerom niet, mijn lief, te minder achten, Soo ick de waerheyt seg. Ick ben bedroeft, ick queel. VVant om by u te sijn ses dagen kan ick wachten, Maer om u niet te sien, twee dagen is te veel.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 17

Vilius est aurum. Op de gouden tant stocker.

O Lief, ô kostlick pandt, dat uyt de mondt genomen Van d'hemelsche Godin, sijt nu tot my gekomen Met soete dievery, tot mindring vá mijn smert, Om dat zy eerst van my gestolen heeft mijn hert. Mijn hert, dat zy my heeft geboeyt met soete banden, Mijn hert daer zy met speelt, dat zy draecht in haer handen. Nu ben ick sonder my. doch om te sijn by haer, Daer ick niet wesen kan, ist dat ick u bewaer. Dan neem ick u in d'handt, dan legg' ick u eens neder, Dan sie ick u eens aen, dan neem ick u eens weder. O lief ô waerdich pandt, ô kostlick menich vout, In u en vind' ick niet dat slechter is dan't gout.

Solvi non possum, nisi magis constringar.

GEluckich die int veldt, int midden van de lanssen En van de sweerden bloot den droeven dans mach danssen Die wy al moeté gaen, en vallend' in het sandt De leste voetval doet voor Godt en voor zijn landt. Maer my ellendich mensch die strijdt hebb' aengenomen Vol vreucht en vol verdriet, wort oock de doot benomen. Mijn vyandt is mijn lief: die my de strijdt aendoet Die acht ick boven al, die wensch ick dobbelgoet. Haer sweert is haer gesicht, de lanssen sijn haer woorden Daer zy my mede quetst: haer armen sijn de koorden

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 18

Daer zy my mede bindt. de pijlen die ick vlie, Dat sijn de oogen self, die ick soo geerne sie. O vriendelick gewelt! waer soud' ick konnen loopen, Daer ick gebonden ben met sulcke soete knoopen? O vyandt die ick foeck! ô lijden sonder pijn! Ick moest om los te gaen noch meer gebonden sijn.

Absentem video. Vror in aqua.

SOet aensicht dat de God der liefd' heeft overgoté Met lieffelick gewelt, en in mijn hert besloten V straelen, uwé glans, waer dat ick kan gegaen Ghy sijt altijt voor my, ick sie u voor my staé. Nu ben ick in de zee thien mijlen ver gevaeren, Int middé van de windt, int middé van de baeré Sijt ghy nochtans by my. u kracht die komt tot hier. Het water is seer groot, maer minder dan het vier. VVat raet kan ick gedoen om mijnen brandt te stelpen, Dewijle gans de zee my niet en kan gehelpen? VVaer sal ick van u vlien? hoe kan ick sijn bevrijdt? Dewijle ghy my brandt, oock daer ghy niet en sijt.

Dominam non totam in imagine ejus video.

VErmeté stout pinceel, hoe hebt ghy derven naken Het vier dat my verbrandt, en met de handen maken Dat goddelick gesicht? den hemel en wilt niet Dat yemandt hem naerbootst, of zijne schoonheyt siet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 19

VVaer is dat glat gelaet, dat my het hert doet breken, En dat soo haeft verkeert? waer is dat lieflick spreken? Waer is den soeten lach? waer is den trotsen ganck? Die lusticheyt van geest? de dertelheyt? den sanck? Die blijtschap van gemoet? dat anders doen en dencken? De sprake van de oog? die hey melicke wencken? Het minste sie ick hier. ick soecke noch het meest. Of laet het lichaem staen, of schildert oock den geest.

Tout amant estropiat.

WIe dat den beul verminckt, die moet hy weer genesen, VVant als het lichaem is getrocken uyt het let, Die wilt geholpen sijn, die moet te vredé wesen, Tot dat hy wederom elck in zijn plaetse set. Het gaet oock soo met u, ghy die verminckt van sinnen, Ontledet van verstandt, vol droef heyt ende pijn, Gaet suchten sonder hulp geraebraeckt van het minnen. Soeckt hulpe van den beul. dat is de medecijn.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 20

Elegi.

DOorluchtige Princes van Neerlandts rijcke stedé, En laet u niet voorstaen dat ick u kom betreden Om u vermaert gebou, dac heerelick cieraet Dat tot den hemel toe schier opgetrocké staet. Noch om u torés hoog, noch om u groote kercké, Noch om u straeten breet, noch om u oude wercken, Noch om dat Phoebus self de vader van't verstandt En Pallas haeren stoel heeft binnen u geplant. Veel min om eenig goet, of kostelicke waeren, Gelijck den koopman doet, kom ick tot u gevaeren. Een hert gelijck het mijn, een brandende gemoet, Alleen naer lof en prijs en past niet op het goet. Twee oogen soeck ick hier, die my de mijn verblinden, Ontstelen my mijn hert. soo ick die niet kan vinden, Vaert wel ô schoone stadt. ick laet u weder staen, Ick gae gelick ick quam. mijn bootschap is gedaen. Maeckt schipper weder seyl, en laet ons gaen doorsnijden Neptuni woeste veldt. en wilt den schoot niet mijden. Set vry set in den top, en laet de schuyte gaen Al loevend' aen de grondt, soo hebt ghy haest gedaen. Een ongeluckich slaef van vrees en hoop begeven, En kan op zee niet min verliesen dan zijn leven. Die eenmael derven moet zijns alder liefste schoot, Stelt onder zijn geluck de huyre van de doot. Of laet ons henen gaen naer onbekende landen, Al waer de Ooste Son den Indiaen doet branden, Of naer het Weste toe, of daer de Noortsche nacht VVtsluytende de Son, den anderen verwacht.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 21

Alleen wens ick noch eens voor't lest te mogen groeten De oorsaeck van mijn doot, te storten voor haer voeten Mijn onuytbluslick vier. Hoort soete Koningin Dees woorden voor het lest, en druckts' in uwen sin. Als my de bleecke doot het leven heeft benomen, Dees arme siel gerooft, wens ick voor u te komen Gedreven door de windt. siet my doch eenmael aen, En laet een weynich tijt u groote wreetheyt staen. Maer neemt een handt vol sandts, en wilt daer ondermengen Twee traenen ofte dry, en my daer met besprengen. Een soentjen waer te veel. oock soudt ghy ô Ionckvrou Bevreest sijn dat het my weer levend' maecken sou. Doch sucht eens ende segt, Ghy sijt te vroech gebleven, En haddet wel verdient met my te mogen leven, Gestadich tot de doot. De doot die heeft getoont Dat ick u niet en hebb' naer u verdienst geloont. Dit is genoech voor u. Het ander sal ick wachten, Van die my naer mijn doot behoorlick sullen achten, Gelijck de minnaers doen. de soete Venus bendt, Of die den grooten Godt Apollo heeft gekent. De minnaers sullen eerst haer droef heyt komen klaegen, En sitten op mijn graf, en weenen geele daegen, En hangen daer een kroon van myrten boven aen, Van myrten die altijdt met groene tacken staen. Daer onder sullen zy op seker hooge tijden Elck met zijn alderliefst' een soeten strijdt gaen strijden. Die best voecht lip aen lip sal hebben tot zijn loon, En voor den hoochsten prijs de groene myrten kroon. Daer naer dat ander volck, de benden der Poëten, Die met een dulheyt wijs van Phoebus sijn beseten,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 22

Die sullen met haer konst beweenen mijnen noot, En stellen op het graf de oorsaeck van mijn doot. Die hier begraven licht was sieck van soete wonden, Die hem zijn alderliefst' hadd' in het hert gesonden. Noch bidt hy dat hy mach soo veel gelucks ontfaen, Als zy hem ongeneucht en quaet heeft aengedaen. Dit sal staen op den steen. Het ander sal men seggen, En d'oorsaeck van mijn doot op u alleene leggen. Godin bedenckt dy wel. doch als het wesen moet, Soo moet ick t'eenemael uytstorten mijn gemoet. O goddelick gesicht, ô aensicht kroon der kroonen, Tyran van dit gemoet, en koninck aller schoonen, O beul van die u dient, ô smert, ô bitter pijn, O kancker sonder hulp, sieckt sonder medecijn, O winckel van ellendt, ô klip van mijn gedachten, O steenrots van de min, vonck van mijn droeve nachten, O spiegel van mijn leet, ô zee van ongenaed', O put van mijn verdriet, ô afgrondt van mijn quaet. O moedige Godin, ô adem van mijn leven, O leven van mijn siel, die my de moet kont geven, En wederom beneemt, ô onverwinlick dier, Brantstichster van dit hert, en stoockster van dit vier. VVie meenstu dat ick ben? een suffer van de straeten, Die u volmaeckte deucht niet soude konnen vaeten¿ Een keersse sonder licht, een lichaem sonder geest, Een aensicht sonder oog, een mens-gelijcke beest? Een van't gemeene volck, gelijck ghy t'allen tijden Van uyt u venster siet, en voor u deure lijden? Ick sweer ghy sijt verdoolt. een ander heeft het goet, Maer ick een konincks hert, een princelick gemoet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 23

Dat niemandt niet en dient, dat niemandt naer kan loopen, Al wist ick voor een woordt de weerelt gans te koopen. V neem ick alleen uyt. al mijn eergiericheyt Heeft tot haer uyterst' endt u soete suyverheyt, V maechdelick gelaet. Een ander laet ick swerven, En naer den Haege gaen om staeten te beerven, Bewandelen het hof, bespien aen alle kant VVie datter komen sal, staen met den hoet in d'handt. Godin bewaert dat woordt, al die ick soo sie draeven, Naer eer of naer gewin, en acht ick niet dan slaeven. Te vreden met het mijn, ben rijcker, dan die leeft Besitter van veel goets, en niet genoech en heeft. Den rijckdom en licht niet in landen ende steden, Maer die niet veel en heeft, en is nochtans te vreden, Trotst al wat datter leeft. de kroonen en 'tgewelt, De scepters en het goet is onder hem gestelt. Zijn hert staet altijt vast, en sonder te bewegen, Niet tot vergancklick goet of ydelheyt genegen, Bemantelt met de deucht. die maeckt hem kloeck en sterck, Gerust en altijt bly. dat is zijn bollewerck. Al wat het diep gewelf des hemels kan bepaelen, Al wat de gulden toorts der sonne kan bestraelen, Veracht hy al te saem, en siet hy niet eens aen. Het sy hoe dat het wil, het moet doch al vergaen. Alleen de kloecke geest geleert en wel ervaeren Doorbreeckt al watter is. is meester van de jaeren. De doot en kent hy niet. schopt met den voet het graf, En als de mensche sterft, en weet hy niet daer af. Ia self die hy verkiest moet leven en niet sterven, En eenen grooten naem in eeuwicheyt beerven,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 24

Bevrijt sijn van de doot. indien ghy daer naer staet, En niet naer windt en roock, ick geef u goeden raet. VVy sullen noch te saem opklimmen van der eerden, Doorvliegende de locht met ongetoomde peerden. Die Phoebus voor my voet: tot dat wy raecken aen Den maechdelicken berch. daer sullen wy af gaen. Daer sult ghy vinden staen veel blinckende Ionckvrouwen, Die eenen grooten naem in eeuwicheyt behouwen, Die met haer schoon gelaet, en vriendelick gewelt Ontsteken hebben 'thert van menich wijsen helt. Daer sult ghy mede sijn. Ick sie alree de tijden Dat die mijn dichten leest, u dickwils sal benijden, Dat menige Ionckvrou ontstekende van spijt, Sal wenschen in haer hert te wesen die ghy zijt. Godin ick weet de wech. ick hebbe mijne stappen Soo menichmael gestelt op Heliconis kappen, En mijnen voet geplant daer menich mensch naer wenst Beneven de fonteyn van Pegasus den henst. Ick hebbe van joncks af met geen gemeene wiecken Doorvlogen en doorrent de wegen van de Griecken, En Roomen wel doorsien. ten lesten opgedaen Den ongebaende padt daer Nederlandt mach gaen, Soo datse van nu voort met Phoebi susters danssen Op't hoogste van den berch, niet passend' op de Franssen, Of haeren grooten moet, en mogen vry en vranck Vuyt Castalis de beeck gaen haelen haer belanck. Die eenmael daer uyt drinckt moet lof en eer verwerven, Al waer hy tienmael doot, en sal nochtans niet sterven. God herbercht in zijn hert, en heft zijn sinnen op, Doet gloeyen zijn gemoet, doet roocken zijnen kop.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 25

Hy wandelt boven d'aerd' en boven al de volcken, Naeckt met het hooft de locht, en metten geest de wolcken. VVat dat hy denckt of spreeckt, en wat hy doet, hy maeckt Dat naer de Goden rieckt, en naer den hemelsmaeckt. Ionckvrou dit is het volck dat Koningen doet leven, Dat Princen haeren naem en haeren lof moet geven. Die lustich van gemoet, van niemandt slaef en sijn Als van de suyver deucht, en een volmaeckt aenschijn. De minste niet van al, gewondt met soete smerten, Van licchaem niet te groot, maer groot genoech van herten, Aenbiedt u zijnen dienst, en bidt gelijck ghy siet Om al zijn leven lanck te sijn in u gebiedt. Godin volcht goeden raet. doch dat ghy my doet lijden, VVeet dat men't weten sal van nu tot alle tijden. Denckt op soo menich jaer, denckt op het groot getal Van menich groot gemoet, dat naer ons komen sal. Die u verdoofde siel soo weynich sal behaegen, En sullen my te meer gesaemdelick beklaegen, Hoe dat ick u meer acht. want soo ick niet verwerf, Ick salu doen dat spijt, dat ick u dienaer sterf.

Op het Musijck-boeck van Meeester Cornelis Schuyt van Leyden, aen M. Knotter.

DE moeder van de sachte vreucht, De suster van de soete gaven, Daer Bacchus met ons hert verheucht, Daer ons de Goden mede laven,

Musijck die maecht die suyver maecht, Gekleet nu eerst naer onse landen,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 26

Die Knotter u soo seer behaecht, Komt haer begeven in dijn' handen.

Omhelst haer, stootse niet van dy Daer sich de Goden met verlusten: En wat ghy doet hoe swaer hetsy Laet wat om haren wille rusten.

VVant Iupiter self soo men seyt, Als Phoebi stem is opgeheven, Heeft zijnen donder neer geleyt, Om hem tot vreuchden te begeven.

Pastorael.

COrydon die weyde schaepen Vast aen 'twater van den Rijn Daer de beste weyden sijn, Als het vee denckt om te slaepen, Als de duyster nacht komt aen, En de droeve silvre maen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 27

Daer sat hy met liefd' ontsteken Van zíjn Phyllis gans de nacht, Phyllis die hem niet en acht, Phyllis die hem 'thert doet breken. Daer sat hy en sanck dit liedt Op een nieu gesneden riedt.

Het sal nu twee volle jaeren Phylli worden alle daeg, Dat ick mijne liefde klaeg, Dat ick die quam openbaeren. Phylli 'tweede jaer ist nu Dat ick eerstmael quam by u.

Van dien tijdt af gae ick dwaelen Met mijn schaepen door het gras, Sonder dat ick op haer pas, Sonder dat ick haer gae haelen Als zy dolen als zy gaen Daer geen rechte wegen staen.

Ick sach eerstmael aen u wesen In een bruyloft daer ghy waert Met het volck van't dorp vergaert. Doen heb ick u eerst gepresen. Floris sat niet ver van dy, En ick aen de rechter sy.

Daer hebb'ick u eerst gegeven Als de ander eenen soen. VVat kond' ick toch min gedoen? Oock heb ick veel vreucht bedreven,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 28

En mijn lullepijp gestelt Naer de deunen van het veldt.

Komende van daer na Leyden By mijn kudde, was ick kranck, Ia my luste geenen sanck. VVie sal seyd' ick voor my weyden? VVat mach wesen dese pijn? Soudet wel een koortse sijn?

Geenen slaep en kond' ick haelen, Altijt docht my dat ick sach Phylli dijnen soeten lach, En dijn oogen die my straelen, En dat liefelick gelaet Dat noch in mijn herte staet.

Niemandt konde my behaegen, Al ons vrysters hadden uyt, En die lange schele Luyt. Ick ginck wensen heele daegen Phyllis, en het soete licht Van haer goddelick gesicht.

Ick ginck heele daegen dwalen In het hout dat aen de kant Van den Haege staet geplant. Corydon ginck suffen, draelen, Corydon was mat en laf, Al zijn schaepen naemen af.

Corydon schreef in de boomen VVaer hy eenen vandt bequaem

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 29

Phylli dijnen soeten naem, Corydon sach in zijn droomen Phyllis altijdt voor hem gaen, Phyllis altijdt voor hem staen.

Ick gaf mijne pols te voelen Onse Trijn, en vraechde raet, VVat mach wesen toch dit quaet? Trijn die seyden haer gevoelen, Naer dat zy haer hadd' versint, Lieve Corydon ghy mint.

Phyllis sal u wel genesen, Neemt haer tot u medecijn. En my denckt, het moet soo sijn. VVant als ick aenschou haer wesen, Ben ick lustich ende ras, En als voren wel te pas.

Maer zy wilt van my niet hooren, VVat hebb' ick de meyt misdaen, Dat zy't heeft op my gelaen? Vol van wreedtheyt ende tooren, Harder als de Maertse snee Voor het ongespeende vee,

Phyllis was eens in het lijden Dat zy in een sieckte lach, Corydon ginck dach voor dach Hem van dranck en spijse mijden, Corydon en quam niet uyt, Corydon gaf geen geluyt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 30

Corydon en mocht niet leven, Al de Goden van het veldt Riepen waer is onsen helt VVaer is Corydon gebleven? Maer als Phyllis weer genas, Sach hy datse wreeder was.

Al ghy herders die daer weydet By den Rijn, ick bidd' u secht Ben ick niet een rustich knecht? VVant ghy alle voortijdts seydet, Dat ick was van soeten aert, Sacht van haer, gekrult van baert.

Als de schelpen die daer leggen Tusschen Egmont en de kant Van de Schevelijnsche strandt. Ia moer Floris dorst wel seggen, Dese leste kurremis, Datter niemandt schoonder is.

Ben ick kleyn om aen te schouwen, En van licchaem niet te groot, Noch en isset al geen noot. Laet u seker dat niet rouwen, Siet den bock en siet de geyt, Is daer niet groot onderscheyt.

Oock heb ick eens hooren singen Van een herder in een liet, Doch de naem en weet ick niet, Hy was woest en niet om dwingen,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 31

Langer als de meeste mast Dieder in Noorwegen wast.

Galatéo ginck hem vlieden Als hy naer het waeter quam, Daer zy hare woning nam, Maer aen Acis gincks' haer bieden, Acis was al haer gerief, Acis was haer soete lief.

Phyllis wilt en onbedwongen Is veranderlick van sin, Niet gelijck ick in de min, Sy is vol van kromme sprongen Als de lammers in de Mey Die gaen springen door dewey.

Al de meysjens die daer drijven Haere schaepen by het bos Van den Haege, gaen wat los In de min, en selde blijven Trou, gelijck die drijven 'tvee Dicht by Catwijck op de zee.

Zy sijn vol van vreem de treken, Dom van sinnen, oock wat broos, En soo wonderlicken loos, Zy en doen niet datse spreken, Seer geslepen ende fijn, Niet gelijck wy herders sijn.

En nochtans soud' ick wel dencken Dat ick oock wel spreken mach,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 32

VVant de Satyrs al den dach My toelacchen, my toewencken, Oock en achten zy gans niet Soo volkomen als mijn liet.

Keesjen wilt hem oock optoeyen, Maer voorwaer ten wilt niet sijn. VVat heeft onse Kees by mijn? Ick hebb' eenen rock met ploeyen, En wat anders in de mou, Dat ick niet verkoopen wou,

Om de schaepen om de kudden Die daer tusschen d'oude Maer En het dorre VVassenaer Haere drooge vellen schudden. Mijne naem die wort gespelt In de dorpen en int veldt.

Als ick maer en wil gaen spelen Boven op den hoochsten dijck Van dat sandich Noordewijck, Kan men my wel hooren quelen Over zee, tot aen de kant Van het machtich Britten landt.

Thule selve kan my hooren, Haeren Koninck prijft mijn sanck, Die hy nu kent over lanck. Thetis selve leent haer ooren. Noch blijf ick in dit verdriet, Phyllis die en wilt my niet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 33

Corydon en kan niet leven Sonder Phyllis wat hy doet, VVant zy is te machtich soet. Hy en kan haer niet begeven. Phyllis is de eerste pijn. Phyllis sal de leste sijn.

Aen de eerbare ende konstrijcke Ionckvrou ANNA ROEMER VISSCHERS.

GOdin die by den stroom des Amstels sijt geboré, Van Phoebus seer bemint, van Pallas uytverkoré, Geboren als ick meen, en menich man gelooft, Niet uyt u moeders schoot, maer uyt u vaders hooft. Minerva van ons landt, en tiende van de negen Die Pegasus bestort met zijnen soeten regen, Of alle tien alleen: de vierde van de dry Die Venus gade slaen, en dansen aen haer sy. Het sy dat ghy met goudt een aerdich werck wilt weven, En sticken met coleur, Arachne moet het geven, Het sy dat ghy den draet gaet nemen en de naelt, Het schijnt dat ghy met krijt, of met coleuren maelt. Laet komen het pinceel, Apelles sal beswijcken, Neemt kolen uyt het vier, Protogenes sal wijcken, En geven u den prijs. maer meest de Diamant Om dat hy weerdich is, is in u weerde handt. Die treckt al wat ghy wilt, en schijnt op u te wachten, Als slaef van uwen geest en vliegende gedachten,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 34

De Son, de schoone Maen, al watteris of was, Of yewers wesen kan, dat stelt hy in gelas. VVat Thales heeft bedocht, Pythagoras geswegen, En Socrates geseyt, en al te wijse plegen Te schrijven op papier, en roemen aldermeest Als noodich voor de mensch, dat schildert ghy nu eest, Of treckt het met de pen. de deucht die wort gewesen, En metter handt gevoelt, en niet alleen gelesen. Het sy dat ghyse set op lijnen of op doeck, Of als de mannen doen, maeckt een verstandich boeck. Het selve placht te doen het volck dat aen de stroomen Van Nilus heeft gewoont, zy schilderden met boomen, En dieren alderley, en gaven door een plant Te kennen haeren sin en innelick verstandt. Als ghy geboren wert, Minerva quam beneden Van haeren hemel hooch met Erato getreden, En loegen u eens toe, Terpsichore die nam Het kindt in haeren schoot, en Venus gaft de mam. Cupido wiechde self, en gaf u vast te raecken Zijn pijlen ende booch, wanneer ghy quaemt te waecken, Gelijck de kinders doen. daer van en hebt ghy niet Gehouden, dan dat ghy noch alle dage schiet Met oogen vol venijns. Maer als de teere jaeren Der kindtsheyt onbevroet by naer ten ende waeren, Doe quam Vranie, die bracht een groote fles Vuyt Castalis de beeck, en leerd' het kindt zijn les. Het spinnewiel, de spil, en is niet dan voor sinnen Die trecken naer het graf, en anders niet beminnen Dan tijdelicken loon. niet die door eer en lof Verheffen haeren geest, en vliegen uyt het stof.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 35

Den hemel was u boeck. ghy laest zijn goude noten, De letters van de nacht, daer met hy staet begoten, En kendet al zijn volck. wat dat Orion doet Geteyckent aen zijn hooft, maer meest aen zijnen voet, Al loopend' in de locht, en toonende zijn hielen, VVaerom dat Cepheus staet, en Hercules moet knielen. VVat sterren dat hy draecht noch boven op zijn huyt, VVaer al de teyckens staen van Perseus en zijn bruyt. VVaer dat de Ionckvrou staet, die van ons is getogen Door onsen handel slim, en oppewaert gevlogen, Die ghy geselschap hielt, oock woonend' in de locht, En Ariadnes kroon, die ghy wel dragen mocht. Dan saecht ghy naer de wech, niet daer de Goden wonen, Die verder van ons zijn, maer haere vrome fonen, En dochters, door haer deucht, de klaere wech, de welck Nu noch gespickelt is van Iunoos witte melck. Daer ghy noch wonen sult, ten sy dat ghy wilt wesen VVat naerder aen de lier van Phoebus self gepresen, En in de locht geplant, al waer men haer siet staen Dicht aen de sevenster, niet verre van de Maen. Dit was al uwen lust, de menschen te verlaeten, En het gemeyne volck met zijnen lust te hacten, Die altijdt hangen aen het aertrijck, ende niet Het gene dat alleen den hemel in ons giet. De geest die vliecht om hooch, is van gelijcken aerde, Gelijck het heete vier, klimt altijdt van zijn aerde En gaet van daer hy komt, hy weet dat al het gout Dat onse sinnen treckt, daer Amsterdam op bout, Niet anders is als slijck. dat eerstmael licht begraven, En sijnde los gemaeckt, ons selve maeckt zijn slaeven,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 36

Krijcht zijnen glans van ons, en zijne suyverheyt, Iaeselve zijnen prijs van onse sotticheyt. O groot, ô manlick hert, en weerdich niet te leven Daer sich de menschen maer tot ydel goet begeven, Maer daer u susters zijn, of daer Minerva leeft, Die by Tritonis vloet altijdt haer woonplaets heeft. O ster, ô hemels kindt, van wonderlicke stamme, Vol geest, vol locht, vol vier, vol goddelicke vlamme. Gemaeckt tot spijt van ons, en boven alle wens, In vrouwelicken schijn schier meerder als een mens. Had Phoebus u gesien, zijn Daphne sou noch leven, Of ghy sout selve sijn dat haer nu is gegeven, De kroone van zijn hooft. maer seker ick en kan Niet dencken of hy wenst te wesen uwen man. Te wetten u verstandt met hemelsche gedachten, Met Goddelicken praet, en met geleerde nachten, Met hooge wetenschap, en redenen van al VVat in de weerelt is en naer ons komen sal. VVat dat de koude nacht des winters doet vertraegen, Des somers wederom doet wackeren de daegen, VVat dat de groote zee doet kommen ende gaen, Den hemel loopen om, het aertrijck stille staen, Het water in de locht gelijckelick doet wegen, Soo dat het niet en valt. wat ons den soeten regen, Den kouden hagel maeckt, de maene van ons weert, En wat dat seggen wilt de sterre met de steert. Die dan Apollo waer die soud' hem konnen lijden, En soude Iupiter zijn Iuno niet benijden, Alhoudt zy aen den dis altijdt den hoochsten kant, En draecht den blixem self wel dickwils in de handt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 37

Aen Daniel Heins.

MEt walging, jae op't hoochst heb ick veracht het geen Dat de begaefde mensch berooft van alle reen, De dulle dronckenschap. maer prach met trogglent gnocken Nu om een schuyfjen, en van't geen zy gulsich slocken Een weynichjen ter sluyck. van die (meen ick) die sijn Oock dronckaerts, niet van Frans of schrale Rijnsche wijn, Maer Pegasus fonteyn. O driemael drie Godinnen VVtdeelsters van die dranck, laet my genade vinnen, Op dat ick desen lof, die ick gans niet verdien, Mach tegenspreecken, om daer door de Nijdt t'ontvlien, Die altijdt schrolt op eer, en willens niet wilweten Dat dit is het gebruyck van aertige Poëten. VVant ghy Apollo prent niet eens in u gedacht Dat ick vermetelick my 'tselve waardich acht.

A.R.V.

Aen Ionckvrou Anna Visschers op haer dicht te Leyden sijnde van haer gemaeckt, ende aen hem gesonden op het zijne.

DRy Musen dry en dry heeft Griecken ons gegevé, Die nu noch so men secht op Helicons top levé: Doch wie de meeste sy, of wie dat vooré gaet, En heeftse niet geseyt, en noch in twijfelstaet. Hesiodus weleer heeft boven al gepresen Calliope seer hooch, en meent dat zy moet wesen

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 38

Die leyden moet den dans. maer Clio strijdt om d'eer, Melpomene niet min: Vranie noch meer. En hebben al gelijck. want Clio leert ons prijsen De mannelicke deucht, haer vrienden eer bewijsen. Melpomene die heeft de Koningen bedocht In haeren droeven sanck: Vranie de locht. Tewijle datse noch vast met malkan der kijven, Oneffen van getal, en twijfelachtich blijven, Krijcht Leyden het bescheyt. De meeste van haer al Komt hier van Amsterdam: maeckt effen het getal.

Oversettinge van het XII. Idyllium Theocriti, waer van het beginsel is, λυες φιλε κοŭρε.

SYt ghy gekomen dan, naer dat ick heb gewacht Naer u mijn liefste kindt dé derdé dach en nacht? Ghy sijt gekomen, jae. Maer ye gelick die mint VVort out op eené dach, als hy zijn lief niet vint. Soo veel de soete lent de winter overtreft, Den appel by de pruym die wilt is sich verheft, Het schaep met dicke wol zijn lam beschaemen kan, Een maecht veel soeter is, als die den derden man Alree versleten heeft: soo veel als lichter is Een reebock als een kalf, of in de wildernis De nachtegael den prijs van alle vogels wint, Soo is voor my u komst het soetste dat men vindt. Siet ick ben hier gevlucht, als een die verre gaet Naer desen beucken boom, dewijl de sonne braedt

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 39

En droocht het landt. Och of de soete min VVou blaesen op ons hert, en voegen onsen sin: En dat die naer ons sijn, ons kenden al te saem, En songen dus van ons, en spelden onsen naem. Daer sijnder twee geweest eens in voorleden tijdt, Den eenen vrydeself, en d'ander werdt gevrijt, Haer liefde was gelijck. Och was het volck niet soet, Als liefde wederom met liefde werdt gevoet! Och Iupiter of dat en al ghy Goden waer, En dat my wierdt gebracht naer menich duysent jaer Die bootschap onder d'aerdt, dat hy die my nu wondt En mijne soete min waer yeder in de mondt: Maer meest het jonge volck. dan dit sal moeten gaen Alsoo de Goden selfin haeren raet verstaen. Doch ick en vreese niet als ick u prijs voor al, Dat yemandtuyt mijn neus de leugens mercken sal. VVant doet ghy my wat leet, dat soet ghy metter daet, En doet my dobbel goet, my gevend' een toemaet. O volck van Megara, die kloeck sijt in den boot, Ick wens dat ghy bewoont geluckichlick den schoot Van't rijck Athenen landt, die boven al vereert Diocles, die soo veel met minnaers heeft verkeert. VVant altijdt by zijn graf van alle kanten staen Veel minnaers, die om prijs een soete stridt aen gaen, Met soentjens om het best. en die dan mondtaen mondt Lecht aldersoetjens aen, keert wederom terstont Recht naer zijn moeders schoot, t'huys brengende de kroon. Och wel geluckich is, die krijcht voor zijnen loon Dat hy mach rechter sijn. hoe dick roept hy alstil Om Ganymedes hulp, dat hy hem maecken wil

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 40

Zijn mondt als eenen steen, daer met de goudtsmit proeft Of 'tgout is louter goet, of dat hem wat behoeft.

Adonis doet, uyt Theocritus.

ALs Venus eerst Adonin doot Sach liggen recht voor haeren schoot, En sach zijn haer soo schricklick staen, En sach zijn bleecke wangen aen, Geboot zy haer volck al te gaer Te brengen 'twilde swijn by haer. Dat vliegende volck op speur Liep vlijtich alle bosschen deur, En sagen daer de moorder staen, En sloegen hem de boeyen aen. D'een nam een strop uyt zijnen sack Daer met hy den gevangen track. De tweede was noch meer gestoort, En dreef hem met zijn boge voort. Het dier dat volch de voet voor voet, Bevreest voor Venus wreeden moet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 41

De welcke siend' hem aldereest, Riep, O ghy alderwreeste beest, Hebt ghy dit licchaem aengeraeckt, En mijne man aldus mismaeckt? Het dier dat sprack: het is my leet, En sweere by den meesten eedt, Eerst u, en uwen man daer nae, En my die hier gebonden stae, En dese jaegers die hier gaen, Dat ick niet docht om hem te slaen. Maer soo ick uwen lieve man Dat schoone beeldt sach eerstmael an, Soo wierd' ick dul en ongerust, En kreech van binnen grooten lust, Om zijne heup die voor my stondt Te mogen drucken aen de mondt. Dit soenen heeft hem omgebracht. Daerom gebruycket vry u macht. Dees tanden ruckt uyt mijne mondt, En morselt die tot aen de grondt. VVat doen daer toch detanden in Die onbequaem sijn tot de min? En is dat niet genoech voor dy, Mijn lippen lecht die oock daer by. Hier met wiert Venus wel gesint, En seyde, dat men hem ontbindt. Van dien tijdt ginck hy niet van daer, Maer volchde Venus altijt naer, En brand' in vier zijn tanden af, Die hy de schult van't soenen gaf.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 42

Cupido Honich-dief, uyt Theocritus.

DE soon van Venus soete man, Die nimmermeer stil wesen kan, VVas opgestaen recht voor den dach, Als yeder noch in ruste lach, En ginck al heymelick bespien De honich-korven van de bien, Hy meynde 'thonich was soo goet, Het was soo wonderlicken soet. Maer eer hy haelde zijn gerief, De beesten prickelden den dief. De lecker liep aen alle kant, Hy spranck, hy blaesde vast in d'handt, En toonde Venus die daer stondt Al schreyende de nieuwe wondt. Hy seyde, moeder, hoe kant sijn, Dat sulcken dier maeckt sulcke pijn? De moeder sey de, sijt ghy groot Die yeder brengt in sulcken noot?

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 43

Vyt zijn eygen Latijn, in Hipponacte, Dulcis puella, geschreven aen Thavmantis bereyt sijnde om met den gesant Bvzanval naer Vranckrijck te reysen.

SOet meyské, laetste vier, dat my altijt sal prangen Int diepste van mijn hert, en in de sinné hangen, Soo lang als ick aenschou dat liefelick gesicht Van Phoebi goudé hooft, de vader van het licht, Soet meysken wilt dit woort, alst immers soo moet wesen, Geschreven voor het laetst, van uwen dienaer lesen, Niet dat ick hopen wil dijn yseren gemoet Veel harder als een klip, int midden van de vloet Van d'ongebaende zee, bevochten van den regen, Gegeesselt van den windt, daer mede te bewegen, Maer op dat ghy vol trots, hoo veerdich ende wreet, Noch eens u herte moocht verheugen in mijn leet. Vaert wel onmenschlick dier, ick sal gaen ballinck wesen Bey van ons vaderlandt en van u soete wesen. Vaert nu wel voor het lest. het vonnis dat ghy geeft Sal worden overleyt, als ghy niet meer en leeft. VVy breken door den tijdt, en senden naer ons leven Ons boden over al, die goe getuygnis geven VVie dat wy sijn geweest. ick sweere by mijn pijn, Dat ick u naer mijn doot een groote vleck sal sijn. Doch ghy slaet in de windt dees woorden ende reden Met een gesloten oor, en spot met mijn gebeden. Hoort maer eens aen dit woort. wat dat het oock mach sijn, Dat mijn hoochmoedich hert soo lang' houdt in de pijn, Het sy de hoofsche locht, oft het geduerich praeten Van die dy volgen naer, recht slijpers van de straeten,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 44

Bequaem om niet te doen: een volck dat ongeleert De wijsheyt niet en kent, geleertheyt niet en eert. Die u met ydelheyt het moedich hert ontsteken, En niet dan roock en windt, en groote staeten spreken: De deucht wort niet verkleynt. zy staet als eenen wandt Diep in der aerdt gegrondt, altijdt in eenen standt, Vast, sterck en onbeweecht: en sonder aen te hooren Het oordeel van het volck, of sich daer in te stooren, Blijft altijdt dat zy is, en let niet wat men secht, En is in niemandts macht, is boven vrouwen recht. Met desen pandt sal ick, waer my de winden drijven, En mijn fortuyne leyt, altijdt te vreden blijven. En of my schoon de zee smijt yewers aen een endt Van eenen dorren kant, daer ick ben onbekent, Schipbreuckich, sonder vrient, en sonder gelt of panden, Gelijck het die wel gaet die doolt in vreemde landen, Soo sult ghy noch verstaen, dat die ghy doet dit spijt, Van Princen wordt gekent, van Koningen gevrijt.

Elegie, ofte Nacht-klachte.

DEwijle dat de nacht op alderhande dieren Verspreyt haer droevich kleet, op Velden en Rivieren, En dat de wilde zee vermindert haeren stroom, En dat de weerelt gans licht als in eené droom: Dewijle dat de locht uytsteect haer goudé oogen, Die haer uyt 's hemels sael al springende vertoogen, En dat de droeve maen haer broeders plaets bewaert, Die morgen wederom sal komen nae de aerd':

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 45

Soo dwael ick hier alleen daer my mijn sorgen draegen, Om van u fel gemoet en wreede sin te klaegen, Ionckvrou ghy licht gerust, en blaest uyt uwen mont Dat goddelick venijn dat my dus heeft gewont, In uwen eersten slaep van alle sorg' ontbonden, Neit denckend' op mijn vier, niet denckend' op mijn wonden, Niet denckend' om den God die met zijn wreede kracht Heeft willen mijn gemoet doen staen in uwe macht. Ick ligg' hier neer gestort voor uwe doove deuren Als of my in de nacht wat voordeel mocht gebeuren: Of datter hope waer om dijnen herden sin Te trecken naer mijn hert, te leyden naer de min. De vogels die de locht met vleugelen deursnijden, De visschen die de zee met haeren steert berijden, Die liggen nu in rust tot dat den dach komt aen: Maer die u dient alleen moet oock by nacht vergaen. By nacht vergaet hy meest, ick neem u tot getuygen Mijn tranen die ick stort, daer met ick niet kan buygen Haer on berm hertich hert. mijn tranen die ick hier Laet liggen als een pandt van dit ellendich vier. Elck dinck heeft zijnen tijdt, naer dat de koude daegen Sijn lang by ons geweest, en d'ongetemde vlaegen Van haegel en van sneeuw, en dat den grijsen baerdt Des winters voor een tijdt bedeckt heeft gans de aerdt, Komt Zephyrus weer aen, en uyt zijn schoone saelen Laet zijnen silv'ren dauw op alle velden daelen: En met den Adem soet die zijnen mont uytspreet Neemt d'aerde wederom haer groen geschildert kleet. Het een gaet, t'ander komt, de duysternis moet wijcken Naer dat de ronde Son komt uyt zijn kamer strijcken,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 46

En toont zijn gouden oog. En als de Son wech gaet, Dan komt de Maen weer om die in zijn plaetse staet. Het heeft al zijn gebeurt, het komt al op zijn tijden: Twee dingen blijven vast: u wreetheyt en mijn lijden. Mijn lijden blijft altijt, en d'oorsaeck van mijn pijn Vonbeweeglick hert moet sonder ende sijn. De oorsaeck daer van is dat ick niet twee kan minnen Of dry op eenen dach, en spelen met mijn sinnen Gelijck een lichte pluym daer Boreas op waeyt, Nu hier vliecht en nu daer; en keert sich ende draeyt Naer het bevel des wints: of als een schip gespleten, Int midden van de zee, daer't roer is af gesmeten. Maer houdt al even vast en onbeweechlick aen, En blijft alleen op dy, en niemant anders staen. Ionckvrou dat is mijn schult: hierom wil ick gaen vaeren Daer ghy niet meer om my u hert en sult beswaeren. Ionckvrou vaert wel, ick gae: ick gae daer ghy my sent. Ionckvrou vaert wel, ick gae: ick loope naer mijn endt. Ionckvrou vaert wel, ick gae, ick gae mijn leste gangen, Ionckvrou vaert wel, ick gae, ick sal mijn hert uytlangen En werpen voor u deur. doet open uwen schoot, En neemt daer in de siel van die ghy hebt gedoot. Laet my ten minsten toe dat ick daer in mach leven, En wonen naer mijn doot: wilt my de weldaet geven, Dat ick de plaetse mach bewaeren van mijn min Die my geweygert was: en blijven vast daer in. Of Venus sal mijn siel in haeren gouden wagen Veel hooger als de Maen en als de Sonne dragen; En by de lichten schoon, de lichten die daer gaen In 'shemels schoon gebou mijn arme siel doen staen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 47

De sterren die ghy siet, dat sijn de weerde sielen Die Venus en haer kint noch dagelicks vernielen; Dat hebben minnaers oock geweest voor onsen tijdt. En leven nu om hoog van alle sorg bevrijt. Zy staen in Venus huys, zy letten ende mercken Op ons verdriet en pijn, en uwe wreede wercken: En draegen die vast aen by Venus end' haer soon, Die elck op zijnen tijdt beschicken zijnen loon. Int midden is een sael van onbekende bloemen, Met bloemen opgebout, die wy niet konnen noemen: Hier is Cupidoos stoel, die spreeckt daer ende secht Een yeder zijn misdaet een yeder na zijn recht, Daer neven is een perck, daer loopen twee Godinnen De Droefheyt en de Vreucht, de susters van het minnen, Die garen in een kruyck ons tranen altemael, En setten die ten toon int midden van de sael. Ons suchten altemael die staen om hoog geschreven In Venus tafelboeck tot 't ende van ons leven: Int midden is een schael, daer weegt men al ons quaet, En die meest heeft geleen, die krijcht den besten staet. Daer sal ick boven aen de beste plaets beerven, Om dat ick ben geweest volstandich tot het sterven: De eerste plaets is mijn. daer sal ick staen tot spijt Van die u heeft behaecht en die my heeft benijt. Ionckvrou, wel aen, ick gae, en laet u hier tot panden Mijn tranen voor de deur, die bitter offerhanden: Doch soo ick sterven moet, denckt eens in uwen sin Of ick de doot verdien, om dat ick u bemin.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 48

Bruylof-Liedt.

INt midden van de locht heeft Iupiter een kamer Van klaren diamant, gesmeten met den hamer Van Mulciber zijn soon, die daer in heeft gestelt Al dat men noch ter tijdt van Iupiter vertelt. Hoe dat de oude vrou, de moeder aller saecken Natura liet eéschoon en blijde maeltijdt maecké, Doen't aerderijck eerst stont, en doen het groote velt Des weerelts eerstmael was op zijnen grondt gestelt. Het lach noch woest en wilt. de soete naem van minnen En was noch niet bekent, noch niemant was van binnen Geschoten van de sacht' en liefelicke smert Die uyt de oogen komt geslopen in het hert. Dewijle dat zy dus de suyver wijnen schoncken En namen in de handt, en vroyelick uyt droncken, Neemt Iupiter een kool, en schildert met de handt Een beelt een wonder beelt, beneden aen de want. En neemt twee pondt venijns, daer met de God der minnen Cupido nu bestrijckt zijn doodelicke pinnen, En strijckt dat aen de mondt en lippen heel rontom, Aen d'oogen boven al: en wendet om end' om. De Goden sagen toe, en werden seer verslagen: Zy kregen in het sien ten eersten goet behagen, Tot dat een soete koorts haer in het herte quam, Gekropen meer en meer, die haer den sin benam. Sy waren seer verheucht, en loegen in haer pijnen. Men wist niet wat het was, men haelde medecijnen. Haer ader wert gevoelt, men vraechde naer het quaet, Men vraechde naer de sieckt', men vonter geenen raet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 49

Natura ginck terstont, en liet het werck naer trecken De weerelt door en door, en ginck een volck verwecken, Venijnich van gesicht, seer wonderlick van sin, Dat noch tot dese tijdt heeft gants de weerelt in. Men wist niet wat het was, het aertrijck was vol roeren, De menschen waren bang', sy wouden krijch gaen voeren: Met kracht en met gewelt, met yser ende vier Gaen jagen wederom dat nieuw geboren dier, Zy wouden in geschil met al de Goden treden, End' ydel laten staen haer landen ende steden. Men wasser van vervaert, men wister geenen raedt, De een die sloot zijn oog, de tweede badt genaedt, De derde riep om hulp: zy kregen soete wonden: Men hiet het Toovery. Tot dat men heeft gevonden Een goede medecijn, de welck verborgen was VVel negen hondert jaer in Venus gulden kas. Een goede medecijn, bekent in alle landen, Van soentjens t'saem gemengt, en worsteling' der handen, En lieffelick gesucht, en wat ontrent den schoot, Dat niemant maecht en laet, en niemant doet de doot. Dees soete koorts is nu gemeen in dese tijden, En wonder wel bekent. Ghy moetet oock belijden, Heer Bruydegom, dit is, dit is dat soete quaet Dat u doen komen heeft in desen blijden staet. Heer Bruydegom ghy saecht die vriendelicke straelen Van't maechdelick gelaet, dat heeft u hert doen dwaelen, Ghy wiert, ghy wiert gans swack, de soete koorts quam in, Benam den wijsen raet, betooverde den sin. Den brandt quam tot het hert, al u gedachten swommen Int midden van het vier, men wist niet te bekommen

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 50

Tot hulp van dese sieckt, tot troost van dese pijn, Haer ongenadich hert moest eerst versadicht sijn. Haer aensicht is geweest de pijnbanck van u herte, Haer oogen sijn geweest de buelen van u smerte, Die hielden u vast aen, en met een harden bandt Om vingen uwen sin, en boeyden u verstandt. Maer nu ist eens gedaen, het yser is gebroken, De banden sijn ontdaen, de boeyen sijn ontloken, Neemt desen tijt tot hulp, en om gesont te sijn Om helst dat selve quaet, en blust daer met de pijn. Het heeft een groote kracht om quetsen en genesen. Het was al u verdriet, het sal de wellust wesen. Het was de pijn de smert, het sal nu sijn de lust, Het was de ongeneucht, het sal nu sijn de rust. De schoone nacht komt aen. siet de vergulden Goden, De sterren kijcken uyt, dat sijn de gouden boden Die Venus aen dy sent, die seggen dat is tijdt, Te voorderen de saeck, te voorderen den strijdt. Ons werck komt aen, wy gaen, wy sullen voort gaen haelen De oorsaeck van u koorts, de oorsaeck van u quaelen. Al staet zy by haer volck omringt aen alle kant, VVy sullen haer nochtans u leveren in d'handt. Nu ghy o lieflick volck Ionckvrouwen wijckt ter sijden: Ghy die de Bruyt bewaert, en wilt met ons niet strijden. Gaet troost haer voor het lest, en geeft den lesten soen, Het ander dat ghy laet, dat sal den Bruyd'gom doen. Gaet aen vrou Bruyt, gaet aen, den Bruydegom wacht binnen. Gaet aen vrou Bruyt gaet aen het soete spel der minnen. Gaet aen onnooselschaep, gaet aen onnoosel lam, De lesten tijdt is hier, die noyt voor u en quam.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 51

En sijt doch niet bevreest, ick ben u borch gebleven, Dat ghy in dese strijdt behouden sult u leven. En weest doch niet bevreest. het gene dat men doet, En is niet om het lijf. de strijdt is sonder bloet. En weest doch niet bevreest: ghy sult den maechdom laeten, Die niemant goet en doet, noch niemant en kan baeten. Het is een ydel naem, de maechdom en is niet, Die niemant niet en voelt, die niemant niet en siet. Hy is noch visch noch vleesch: de wijste van ons allen En weet niet wat hy is. Hy kan oock licht ontvallen, En sluypen door de handt. En weest dan niet vervaert, VVant die hem dus verliest, die heeft hem best bewaert. Heer Bruydegom ghy moet gaen minderen u pijnen, Heer Bruydegom ghy moet gaen nemen medecijnen, En sweeten uyt de koorts, en sweeten uyt de pijn, Die anders niet en kan te recht verdreven sijn.

Troudicht Ter eeeren van Daniel de Bvrchgrave, met Anna Oosterlincks.

DE schippers die de zee met kielen scherp doorsnijden, En met een houten peerdt het blaeuwe diep berijden, Gekomen sijnd' aen landt, bevrijt van alle noot, Dan vellen zy de mast, dan strijcké zy deschoot. Het gheen daer wy in sijn, eer wy ons selven paeren, Is een beroerde zee, de sorgen sijn de baeren,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 52

De liefd' is onsen windt: de klippen die ons schaen, Is daer wy aldermeest en alderliefst naer gaen. De klippen sijn gestelt int midden van het leven, Daer worden zy seer licht van alle kant gedreven. Dan komt de westen windt, seer liefelick en stil, Die voert ons int verderf door onsen eygen wil. De sterren die ons leen, dat sijn de blinckend oogen, Die sich gemeynelick tot ons verderf vertoogen. Dan mist ons het compas: dan missen wy de locht, Dan worden wy met lust in ons verderf gebrocht. Het roer is ons verstandt: den ancker is de reden, De kaebels sijn de deucht: de ballast goede seden. Dan doch de minsten deel brengt in behouder handt Zijn onbeweechde schip van stormen aen het landt. Maer Burchgraef wel voorsien van ballast komt gevaeren Int midden van de zee door klippen ende baeren Tot aen't gewenste landt: en vry van alle wee, Van schipbreuck, ende last, komt naer een goede ree. Dit is de beste wens: het lant hebt ghy gekregen, Daer u den oosten windt niet meer en sal bewegen. Heer Bruygom blijft hier vast: en werpt den ancker uyt, En van het quade weer versekert dijne schuyt. VVy sijn noch in het diep, wy moeten voort gaen dwaelen Daer ons den harde windt en baeren komen haelen. Vaert wel, en als ghy sijt in uwen meesten staet, Denckt eens hoe dat het noch met onse schuyten gaet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 53

Het sterf-huys van Cupido.

GIsteren des avonts laet, Eer de Son te bedde gaet, Eer zy gaet, end' ons berooft Van haer schoon vergulden hooft, Eer de swarte nacht begint Is gestorven Venus kint: Venus kindt dat soete dier Is gevallen in zijn vier. Nu licht Venus arme vrou, Iammerlick in grooten rou. VVie sal blusschen dese pijn? VVie sal Venus trooster sijn? Morgen voor den dageraet Eer de Son haer bedd' verlaet, Dach vaert Venus altemael Iupiters volck in haer sael. Al ghy Goden over hoop, Die wilt koopen goede koop, Morgen voor het Sonneschijn Salder eenen koopdach sijn. Eenen booch, en neven dien Eenen koker wel voorsien: Pijlen sijnder ses of acht, Alle van verscheyden kracht. D'een heeft honich, d'ander gal, D'ander lieflick ongeval: D'een brengt groote blyschap aen, D'ander doet die weer vergaen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 54

Een van hoop, van vreese twee, Een van vreucht, en dry van wee, Twee doen haeten goeden raet. Twee doen haeten middelmaet. Dits den huysraet meen ick al, Die men daer verkoopen sal. Dits den huysraet allegaer, Die hy heeft gelaten naer. Komt ghy Goden al te mael Morgen vroech in Venus sael: Die best biedt, van Venus moet Vinden noch twee soentjens goet.

Aen de Ionckvrouvven van Hollandt.

CHy liefelick geslacht, dat Venus heeft gegeven Te voeren in de handt den sleutel van ons leven, Die met u oogen saeyt dat goddelicke saet, Dat in ons herten veldt altijdt gewortelt staet, Ionckvrouwen 't is om u. ick sweere by de banden Van onsen kleynen God, ick sweere by zijn handen, Ick sweere by den pijl, den meester van mijn hert, Die altijdt stoockt mijn vier en meerdert mijne smert. Ionckvrouwen 't is om u. ick sweere by de schoone, De schoone die mijn siel gevangen voert ten toone, Die my heeft in haer macht, ick sweere by de pijn Daer sonder ick niet sou in vreuchden konnen sijn:

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 55

Ick sweere by dat licht dat zy my pleecht te geven Als zy haer oogen wendt de Sonne van mijn leven, Het is om u geweest, alleen om dese saeck, Dat ick Cupido wil gaen leeren onse spraeck. Self Venus van dit jaer (het is niet lang' geleden) Quam vroeyelick en bly naer Hollands rijcke steden, Den silveren dau viel met druppels hier en daer VVaer datse ging en stont, van haer schoon gouden haer. Zy wou dat haeren soon by my wat sou verkeeren, Op dat hy onse spraeck van Hollandt mochte leeren: Ick gaf haer goeden moet, ick seyd' het sou wel sijn, Het kindt is jonck genoech. zy liet het daer by mijn. Hy woonde vast by my, wy souden Hollandts spreken, Hy hadd' de spraecke vast in tien of twellefweken. Ick hebbe menichmael, als ickse liggen vant, Zijn pijlen ende boog genomen in de handt, Maer als hy van my ginck, in plaetse van bedancken, Sant hy my een geschenck (het sijn zijn oude rancken) Hy heeft my eenen pijl gedruckt in mijn gemoet, Die my altijdt in vreucht en smerte leven doet. O bitter-soete pijn! dat is hy O Ionckvrouwen, Die my eerst heeft geleert de hoop op een te bouwen, Die my eerst heeft geleert, die my eerst heeft getoont Den handel van het volck, dat ons soo quaelick loont. Dat volck, dat soete volck, dat volck dat met haer spreken, En met haer sacht gelaet der mannen hert doet breken, Dat met haer godlick vier, en vriendelick gesicht Als sterren in de nacht, ons duyster siel verlicht. De oorsaeck van ons smert, de oorsaeck van ons vreuchden, De oorsaeck van ons quaet, de oorsaeck van ons deuchden.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 56

De schrick van onse siel, en wederom de lust, De brandt van ons gemoet, maer die hem selven blust. Dat ick de Sonne waer, of dat ick haren wagen Een dach mocht ofte twee doen gaen naer mijn behagen, Ick soude stille staen soo dickwils in de locht Dat ick den schoonen glans van een aenschouwen mocht. Dat ick waer als de Son, ick soud' haer oogen maecken Twee sterren in de locht, dat zy my mochten naecken, Dat ickse mocht aensien. ick soudese doen staen In midden 's hemels troon niet verre van de Maen. Hoe menichmael heb ick gewenst te mogen wesen Een bie, een kleyne bie, om honich te gaen lesen Vuyt haeren rooden mondt. als hy eens open gaet Soo word' ick met een sap der lieflickheyt versaedt. Dan komt haer siel in my soetrieckende geslopen En vloeyet in de mijn, en doet de deuren open Van mijn verheucht gemoet. dan is mijn brandend' hert, Int midden van zijn vier, maer verre van zijn smert. Cupido dat ick kond' soo licht soo kleyne wesen Gelijck de minste vlieg', my dunckt ick waer genesen. Ick soud' een huysken recht gaen maecken by den mondt Van een daer ick op denck, daer ick in wonen kond'. Dat sou mijn woning sijn, daer soud' ick altijdt suygen Dat hemels lieflick nat, ick soud' haer sinnen buygen, Haer wreetheyt doen vergaen, ick sou haer volgen naer Tot dat ick in haer hert, of zy int mijne waer. Gelijck de krekels doen, die in de bloemkens sweven En by den soeten dau, en 't nat des hemels leven, Soo gaet het oock met ons. de liefde kan ons voen, Ia sonder spijs of kost of yet daer by te doen,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 57

Het is een soeten dranck, het is een soeten regen Die neer daelt in ons hert, het is een soeten segen, Het is den honich dau die uyt u aenschijn vloeyt, O Venus borgery, daer mede ghy bespoeyt Bespoeyt ons drooge siel. als ghy ons wilt begeven En mogen wy niet eens meer dencken om te leven: Ons leven, onse siel, ons herten sijn gestelt In uwe sachte macht, en vriendelick gewelt: VVant Venus is een vrou, zy heeft ons oock de vrouwen Gegeven in de macht, dat is al ons behouwen. VVat sou de weerelt sijn, wat waer des weerelts grondt, Ten waere dat men daer een lieflick aensicht vondt? Men secht dat Iupiter als hy eerst alle saecken Hier in dit woeste rond begonnen hadd te maecken, Hem keerde drymaels om al lacchend', ende sprack Dat in dit groote rijck noch eene saeck' ontbrack. Doen bracht hy voort een dier, hy ded' een dier voort kommen, Een dier, een lieflick dier, dat wy een meysken nommen. Maer als hy't had volmaeckt, en sach zijn maecksel aen; Hoe dat het hem toe loech, en sach het voor hem staen, Self in zijn eygen werck kreech hy soo groot behaegen, Dat hy zijn eygen min begonde te beklaegen. Hoe dickwils heeft den Godt die met zijn stercke handt En 't blixems vlammich vier doet daeveren het landt, Hoe dickwils heeft hy self al sachjens komen kruypen, En naer dat soet gesicht zijns alderliefste sluypen. Dat was zijn konincks rijck, den hemel liet hy staen Als hy maer naer den schoot van zijn Vriendinn' mocht gaen. Ick acht hem levend' doot, ick sluyt hem van de menschen Die sulck een dier aensiet, en niet en soude wenschen

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 58

VVat naerder haer te sijn. ick acht hem voor een hout Die in de soete min al levende verflout. Dat ick den hemel mocht voor Iupiter bewaeren, Ick sou een nieuwe soort van volck daer in vergaeren, De meyskens souden sijn het meeste volck daer in: Dat waer een borgery, bequaem naer mijnen sin. Het ambacht dat men sou in mijn gemeynte leeren, Dat souden soentjens sijn, ick sou daer in verkeeren, En werten stellen voor, die yeder wie hy waer Met neersticheyt en vlijt sou moeten volgen naer. Dees soete borgery en sou geen droefheyt maecken, Haet, tooren, ende nijt, en sou men daer niet smaecken, Geen krijch en souder sijn daer in, dan die geschiet Met vreuchden en geneucht, en alst de min gebiet. De vesten souden sijn gevlochten en geweven Van myrten die den soon van Venus ons sou geven: De Wallen souden sijn van traenen, die de bruyt, Als zy te bedde gaet, den eersten nacht stort uyt. VVant daer staet altijdt een van Venus kleyne knapen Niet verre van het bed', soo haest als zy gaet slapen, En gaert dat kost' lick nat, en nemet wel gewis, Om dat het huyden daechs niet veel te krijgen is. Doch so ick niet en kan tot mijne wenschen komen, Soo hebb' ick even wel u lieden voorgenomen Dit boecxken als een merck end' als een seker pandt Van onse groote jonst te geven in de handt. Ionck vrouwen, laet dan eens u lieden soete straelen En blinckende gesicht daer vriendelick op daelen, En wenst my, wenst my toe, dat voor den soeten loon Ick noch besitten mach Cupidoos sachte kroon:

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 59

Den hemel van dien God (O die hem mocht beerven) Is in den lieven schoot van zijn vriendin te sterven: Den hemel van dien Godt is by het schoon aenschijn Van zijne alderliefst' altijdt te mogen sijn.

Voor-reden aen de doorluchtige Vrouvven, over veel jaren geschreven.

HEt is een out gefchil van langen tijdt geresen, En noch op desen dach niet duydelick gewesen, VVie dat men geven moet van deuchden en verstandt De vrouwen of de mans dé prijs en d'overhant. De mannen hebben eerst met kloeckicheyt van handen Genomen in haer macht de steden ende landen, En onder haer gebiedt en onder haer gewelt Des aertrijcks ronde kloot getrocken en gestelt. Daer tegen is de deucht, daer tegen sijn de gaeven Van't vrouwelick geslacht besloten en begraeven. En haer getrou gemoet, en haeren handel kuys Heeft tot zijn leste pael den dorpel van het huys. De kinders sijn haer volck, dat sijn haer soete lieden, De borgers van haer stadt, daer over zy gebieden, En voen die met den wijn die voor den eersten dorst Gelijck uyt een fonteyn komt vloeyen uyt haer borst, Tot dat zy sijn bereyt om in het veldt te treden, En op haer vaders wijs te vechten voor haer steden. Of door de wetenschap geslepen van verstandt, Vercieren haere stadt, doen meerderen haer landt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 60

Soo dat men een groot deel van dat de mannen drijven In oorloch en in vree de vrouwen moet toeschrijven, Die eerstmael brengen voort en helpen aen haer kracht En voeden met haer bloet het mannelick geslacht. Het mannelick geslacht, dat eerstmael als verloren, Noch Son en siet noch Maen, eer dat het wordt geboren. Haer graf is 'smoeders buyck, daer lange tijdt de man Voor doot begraven licht, eer dat hy leven kan, Tot dat de silvre Maen heeft negen mael op eerden De droeve nacht verlicht met nieu gespannen peerden, En negen mael haer schijn, en negen mael haer hooft Vervult met suyver licht, en wederom berooft. Dan komt dat edel dier dat gans de aerd' doet beven, En meerder als de vrou neemt uyt de vrou zijn leven. Van daer is zijn begin. en die de vrou veracht VVordt met de vrou getelt eer hy wordt voort gebracht. Daerom de wijsen Helt de koninck groot van machten Lycurgus heeft belet de vrouwen te verachten, En placht haer eenen booch te geven in de handt, Om kloeckelick in noot te vechten voor haer landt. Haer naelde was de spies, haer spinrock waeren lanssen, Haer ambacht was de krijch, haer huysen waren schansen: Haer wiege was een schilt. daer in wiert t'huys gebrocht Dat nieu-geboren kindt met dat quam in de locht, Met dat geboren werdt. en als zy souden tijden Den vyandt int gemoet om voor haer landtte strijden, De moeder riep haer toe, O kindt gaet in den tocht, En keert met desen schilt, of worter in gebrocht, Hier met sal ick u sien of levend' weder keeren, Oft hier int huys gebrocht den dooden hoop vermeeren.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 61

Gaet henen, gaet mijn kindt, en toont in desen strijdt Dat ghy een rechte spruyt van Lacedemon sijt. Geen vrouwen sijn bequaem om rechte mans te baeren, Dan die sich noch van sweerdt noch spiessen en vervaeren. Geen vrouwen baeren mans, dan die in tijdt van noot Niet vreesen voor de krijch, niet schricken voor de doot. Als Pyrrhus sterck van macht, de Koninck van Epiren Naer Lacedemon quam met onbekende dieren, Met Elephanten groot, van wonderbaer gewelt, Die noyt voor zijnen tijdt en quaemen in het veldt, De vrouwen hebben self de mannen moet gegeven En kloeckelick vermaent om vromelick haer leven Te laeten voor het landt, en met een sterck gemoet Te offeren aen Mars haer licchaem ende bloet. De mannen in de noot die wouden gaen versenden Haer vrouwen uyt de stadt, om soo van haer te wenden De vreese van de doodt: maer eene van verstandt Quam in de Raet gegaen met een sweert in haer handt, En heeft de mans gevraecht, of zy dan liever wouwen, Verlaeten haere stadt, behouwend' haere vrouwen, Dan dat zy die voor haer tot hulpe van het landt Gewapent souden sien neer vallen in het sandt. De vrouwen sijn bekent van d'Amazoonsche vorsten, Die met een yser heet uyt branden haere borsten, D'een hielden aen den toom, en d'ander aen de lans, En sittende te peerdt, soo renden op de mans. En noch veel ander meer, de welck van de Poëten, Om dat het vrouwen sijn, al wetens sijn vergeten, Die wy nu brengen voor, en stellen als ten toon, Niet willend' haer voortaen benemen haeren loon.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 62

Neemt dit dan aen in danck, en leert de mannen prijsen, Dat ghy die vrouwen oock haer eere moocht bewijsen, En toelaet haeren lof geheel en ongeschent, Die niet min kloeck en sijn, maer minder sijn bekent.

Ionckheer Iohan van der Does, Heere van Noortwijck aen DANIEL HEINS, eerst gekomen sijnde om te studeren tot Leyden.

O Heyns die van den Heynst dijn naem voert, door wiens hoef Ontsprongen is geweest uyt 'tgrasig Helicone De Caballijnsche vloet: eer dat hem Glaucus sone Den toom wierp in de mondt ontrent Pirenes gloef. VVaer door u t'hans soo mildt zijn wateren uyt meet, Als dien vooral ons jeucht Apollo heeft verkoosen, Om tusschen tijden sich int dansen te verpoosen, En houden aen de lijn de dochters van Moneet: Soo dickwil moy gemaeckt, doch nemmermeer versaet Van een so fraeyen ront en wel gestemde sangen, Als of ghy dees geleert, of van haer hebt ontfangen, Ten tijden doen ghy eerst tot Leyden wert bestaedt, En dat ghy hebt begost te roeren Clioos snaer, Met een soodanen voys, als tot lof van Corinne Te quelen Naso plach, of daer met zijn vriendinne Cassandre was gewoon te cieren Sannazaer. Hier van kan wesen tuyg soo menich hoofsen brief Geschreven op de wijs van Nasoos Heröiden, VVelck't licht geloof door liefd' gebracht heeft in swaer strijden,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 63

Tot nadeel van haer eer, der maechden 'tmeeste grief. VVaer van ten deel ons wel gebleken is de proef Vuyt Deidamiens brief aen Peleus soon gesonden, Vol sins, van woorden rijck, ja van gelijcke vonden Als hy te vinden plach dien 't Geetsche landt begroef, Noch sijnd' in 'sKeysers ban, soo verre buyten Room. Daer noch beneffens ginck een lofdicht schoon ter eeren Des overzeeschen tochts, nu onlangs by ons Heeren De Staeten 'slandts gedaen op 'svyants kust en stroom, En van de groote zeeg, daer met Gods stercke handt Graef Mauritz heeft gekroont niet verre van VVestende, Al waer men selye 'thooft voor d'ons den rug sach wnden, Voor wien soo menich Specht leyt met de neus int sandt. De rest heb niet gesien. doch wie en kan den boom Niet kennen uyt de vrucht, en uyt de klau den leeuwe? O door vlijt en verstandt, niet als men in d'ouw' eeuwe Gewoon was, dichter kloeck geworden in den droom. En wilt derhalven niet u belgen, als ghy siet Den draf van Alcmeens soon de dwergen conterfeyten, Oft op Achillis schildt met klaterbussen speyten, Of dat Pan Phoebus lier derf trotsen met zijn riet. VVaer med' ick seggen wil, dat gh'u niet stooten moet Aen Zoïlus geblaf, als dieu hoort te laeten Genoegen, t'hebben d'eer, dat vooral ons landt saeten Selfs Scala u op't hooft geplant heeft Daphnes hoet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 64

Daniel Heins aen Ioncker Ian van der Does, Heere van Noortwijck.

NV sie ick voor gewis, dat al wat de Poëten Van Phoebus door haer konst ons hebben laeten weten, Niet anders is geweest dan slechts eé vals bediet, In Grieckenlandt gebroet, jae oock veel min als niet, Dat hy tot zijn geboort hadd' Delos uytgekoren, Om daer te mogen sijn van Coei kindt geboren, In Delos altijdt nat, gekroont van alle kant Soo van de groote zee, soo van het dorre sandt. Aldaer de wilden Godt, de Godt van onse landen, Neptunus gans het lant omringde met zijn banden, Aldaer de waetren wreet seer hooch in haren tocht Besprongen met haer schuym de vreesselicke locht. Het een, meen ick, is waer, maer't ander is gelogen: VVant dat hy soude sijn in Delos opgetogen, En kan ick niet verstaen: maer dat hy by de kant Der zee geboren is, blijckt wel uyt u verstandt. VVant hy int Hollants spreeckt, en als in onse steden Geboren en geteelt, my komt aen boort getreden Met eenen Duytschen voys, van sulcken soeten klanck, Als Phoebus met zijn volck in Cadmi bruyloft sanck. Ick wil voortaen met recht Boeoten laeten vaeren Met al den Grieckschen pracht, en Pindaro zijn snaeren Gaen senden, als ick sie, dat hy, die onsen geest En onse konste stiert, van Hollandt is geweest. Hy moest van Hollandt sijn, van Hollandt moest hy wesen, Maer Delos en was niet, gelijckerwijs wy lesen

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 65

Gelegen binnen in AEgaei woesten grondt, Aldaer den ronden hoop der Cycladen in stondt. Ick meyn' het is niet ver van Catwijck af gelegen, Van Leyden oock niet ver, beset met dorre wegen. T'is Noortwijck nu genaemt, dat Noortwijck, daer den helt En vorst van onse konst is Overste gestelt. Dat Noortwijck daer de zee, dat Noortwijck daer de baeren De sterren trotsen derf, en vreeselick opvaeren Door AEoli gebiedt, dat Noortwijck daer het landt, Als Delos hier te voor, staet midden in het sandt. Daer gans het huysgesin van Nereus groene benden Al springende rontom sich door het water wenden, Daer Doris met haer volck komt swemmen, en de gaen Schier boven op het landt, en op de duynen staen. Hoe dickwils heb ick self, ick neem u tot getuygen Ghy winden, die de zee doet rijsen ende buygen, Hoe dickwils heb' ick self, als ick daer ben gegaen, Al den gesteerten hoop rontom mijn lijf sien staen? In desen dorren kant, daer niet dan schepen waeren, Dan zee, dan harde locht, schier midden in de baeren, Is voortgekomen eerst, die met zijn wijs gemoet, Als Phoebus, al den hoop van Roomen wijcken doet. Men secht dat Venus self, die uyt de zee geboren Is selver oock geweest, doen meer als van te voren Te Noortwijck is gesien, de meysjens van het landt Die hebben haer doen self genomen by de handt, En in den dans geleyt. Cupido quam getreden En met een bly gelaet naer onsen kant gereden. Zijn peerdt was Zephyrus, die doe ter tijt een kleedt Van roosen om en om zijn vleugels was gespreet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 66

Men secht dat hy daer oock al op de selve tijden, Te schepe leerde gaen, en op het waeter rijden. Hy was bepeckt, betart, als ons maetroosen sijn, Die nu noch alle daech gaen seylen in den Rijn. Men secht dat hy daer oock op d'Hollandtsche manieren Zijn voeten leerd' op't ysen over de rivieren Snel vliegen als de windt, daer noch op desen tijdt Het soete Venus-volck gesien wordt en gevrijt. Hoe dickwils heeft hy oock zijn pijlen daer vergeten, Iae selve zijnen boogh al schietende versleten? Hoe dickwils als men ginck hem soecken in het landt, Is hy gevonden daer staen spelende by't sandt? Anacreon vaert wel, vaert wel voortaen Athenen, En ghy Romeynen oock. ick wil my van u spenen. Als Delos by ons is, en Phoebus van dit landt, Soo wil ick u voortaen niet nemen in de handt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 67

Emblemata amatoria.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 69

[Ambacht van Cvpido.]

1. Pila mundus Amorum est.

De wonderbaere kloot daer in de menschen swermen, Daer alle dinck in is besloten, een grootal, Gelegen in de zee, en in des hemels ermen, VVoest, ront, aen alle kant gelijck, is onse bal. De weerelt is den bal, waer mede dat wy spelen, Het kaetspel is de locht. de mensch en siet ghy niet, Hy is nochtans hier in, en draeyt naer ons bevelen, Gesloten in den bal, die ghy hier vliegen siet.

2. Harmoniam rerum Amor conservat.

Kuypt kleyne kuyper kuypt, die alle man doet buygen, En treft met u gewelt, en voeget al aen een. VVant waer het sonder u, de weerelt viel in duygen, Die nu behouden wordt van u, en anders geen. V vader is een smit, een koppelster u moeder, Ghy maeckt de hoepen vast van hemel en van aerdt. Het ambacht dat is goet. want ghy sijt den behoeder, Die 's weerelts groote ton van onderganck bewaert.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 70

3. Dum colo foeminam, hoc fio.

Mijn wijsheyt, mijn verstandt, is minder als twee oogen, Daer werd' ick van geleyt: mijn hert, mijn groot gemoet, Mijn mannelick gewelt, en kan sich niet vertoogen, Als ghy my, o Ionckvrou, de swaeren strijdt aendoet. Ick worde als ghy sijt. ick geef u lijf en sinnen, Ick volge naer u doen. Godin, daer ick op bou, Ick kom u soo na by, dat ick begin te spinnen, En daer ick was een man, daer ben ick nu een vrou.

4. Exitus in dubio est.

Siet toch eens Venus kindt, en die sich daer beneven Gevoecht heeft op der aerdt, een Godt en oock een kindt, Die Hymen wordt genaemt: wiens ambacht is te geven De man zijn soete lief, die hy wel heeft gesint. Het is een wonder werck: zy dobbelen met steenen, Of zy 't oock wesen sal, dat seer onseker is. VVant als ghy meent te sijn seer vast en op de beenen, De steen die keert noch om, de saecke gaet noch mis.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 71

5. Imaginem eius mecum gesto.

Het beelt van die ick volg is in mijn hert geschreven: Dat wesen, dat gesicht, dien toovenaer, dien lach, Staet altijdt in mijn sin, en is daer in gebleven Geschildert, van dien tijdt, dat ick haer eerstmael sach. Ick draech het waer ick gae: en als ick wil gaen smaecken Een gans volmaeckte vreucht, soo denck ick wat zy doet. Dan sie ick haer voor my. maer als ick haer wil raecken, Haer rechte schildery treck ick uyt mijn gemoet.

6. Semper reciprocanda serra.

Die in Cupidoos perck begonnen heeft te jaegen, Blijft altijdt op het self: de vreucht komt naer de pijn, De pijn komt naer de vreucht: gelijckerwijs die sacgen Dan met het lijf om leeg, dan weer om hooge sijn. Men gaet, men loopt, men komt, men sucht: en t'allen tijden Ist wederom te doen het gene ghy nu doet. Soo als de saege gaet, gelijck van bey de sijden, Altijdt in eenen balck, altijdt op eenen voet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 72

7. Perfer & obdura.

Twee van het loose volck van Venus soete knapen, Met vleugels toegerust, slaen 'tkooren van het kaf. Het kooren blijft geheel, dat sy daer naer op rapen, Het stroo dat blijft alleen, dat scheyden sy daer af. Soo gaet het in de min. ghy moet geduyrich lijden, Tot datter wert beproeft, wie rechte liefde draecht. Dan draecht zy in het graen, en werpt het kaf ter sijden, Die u heeft lief ghehadt, en die u heeft behaecht.

8. Amoris semen mirabile.

Siet Venus saeyer aen. hy gaet zijn saet uytspreyden De weerelt om en om, gelijck een landtman doet. Het saet komt weder voort, en sonder lang te beyden Geeft vrucht op zijnen tijdt, die d'aerde weder voet. De vruchten die het brengt, die sijn begaeft met reden, Met wijsheyt en verstant, en wonderlick van aert. Die vruchten houden op de landen en de steden. VVijst my doch eenen boer die sulcke vruchten gaert.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 73

9. Vapulando sustentor.

Gelijck den tol die draeyt gestadich wort gedreven En door de handt gekeert, die hem geduyrich slaet, Soo gaet het oock met ons, de wreetheyt doet ons leven Die ons gestadich quelt. zy onderhoudt ons quaet. Ons lijden wort gevoet met tegenspoet int minnen. Dat selve geeft ons moet. neemt wech dees soete pijn Die ons noch hopen doet, al ist dat wy niet winnen En leven sonder hoop, wat sal de minne sijn?

10. In poenam vivo.

Me Ionckvrou, 'tis genoech. den beul die door u oogen Gekropen is in my, die weygert my de doot. Te sterven waer my vreucht: dat wilt hy niet gedoogen. Om dat ick levend' blijf, soo blijf ick in de noot. V aensicht is de banck daer ick op lig gebonden, Daer ick op word' gereckt. u soetheyt, u verstandt, Heeft een mael in mijn hert een machtich vier gesonden, Dat my altijdt ontsteeckt, en nimmermeer verbrandt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 74

11. Jn tenebris lucem.

De baeren van de zee tot aen de locht gedreven Bestormen vreesselick het schip dat ghy hier siet: Het helt, het wijckt, het sinckt, de schippers selve beven, En hebben nu het roer niet meer in haer gebiedt. Den hemel is bekleet met wolcken en met winden, Den dach is vol van nacht, het licht is al vergaen. In dese duystern is salt ghy noch hope vinden, Soo ghy maer aen en siet de oogen die daer staen.

12. Sine fine.

VVat doet den kleynen Godt? wat heeft hy toch te schrijven Beneden in het sandt? wat maeckt hy voor een werck? Hy keert den passer om, het een been siet ghy blijven, Het ander gaen rontom, en trecken een rondt perck. De circkel die ghy siet, is toe van alle sijden: Men siet geen endt in hem, oock isser geen begin. Soo gaet het oock met ons. wy blijven in het lijden. Die eens quam in ons hert, die woonter altijdt in.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 75

13. Pennas perdidit ille suas.

Die my geschoten heeft, al is hy kleyn van leden, Zijn handt is wonder vast, hy maeckt een groote wondt, Hy neemt de sinnen wech. den brandt die sinckt beneden Tot aen het diepste merch, tot aen des herten grondt. Hy herbercht self in my, hy heeft my ingenomen, Hy volchde zijnen pijl als hy de wonde gaf. Nu blijft hy altijdt vast; want doen hy is gekomen Te wonen in mijn hert, zijn vleugels waeren af.

14. Volvitur assidue.

Cupido drijft den hoep: dat is het spel der minnen. Den hoep en heeft geen end: de min en heeft oock geen. Den hoep is sonder kant: de minnaer heeft geen sinnen. Den hoep rolt altijdt voort: dat heeft hy oock gemeen. Den hoep wort voort gestout: de minnaer wort geschoten. Den hoep gaet dickwils om: de minnaer is altijdt Dat hy te vooren was. den hoep is toegesloten: De minnaer kompt oock vast gebonden in den strijdt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 76

15. Amor caecus.

Al wat de liefde doet, is sot en sonder reden. Aensiet maer eens dit spel. het kindt van Venus komt Int midden van den hoop der vrysters aengetreden, En grijpter een van al, zijn aensicht is vermomt, Zijn oogen sijn gestopt: soo gaet het in het minnen, De minnaer is vermomt, zijn oogen sijn verblindt. Hy weet niet wie hem dient. een ander krijcht zijn sinnen; Hy vindt niet die hy soeckt, hy soeckt niet die hy vindt.

16. Omnia Naturae contraria.

Al dat de minnaer doet van Venus soon gequollen, Is tegen het gebruyck, is tegen alle man. Het sy wat hy begint zijn sinnen sijn op rollen. Hy gaet, hy loopt, hy staet, veel anders als hy kan. Verkeert is al zijn doen, verkeert is al zijn laeten: Hy is een ander mensch. die kompt in dese staet, En let niet op hem self: hy kan geen wijsheyt vaeten. En liever op zijn hooft, dan op zijn voeten gaet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 77

17. Ferrum est quod amant.

Besiet eens Venus soon, hy staet van alle sijden Gewaepent als een helt, die zijnen vyandt jaecht. Indien ghy vraecht, waerom? hy sal u self belijden, Dat hy de dochters oock daer mede wel be haecht. De een roemt op zijn goet, de ander op zijn boecken, En treffelick verstandt: de derde wel ter tael Stelt voor al dat hy wilt. maer seker dat zy soecken, En daer zy meest naer staen, is yser ende stael.

18. Puer denuo.

Het loose Venus kindt, gelijck de kinders plegen Die noch onnosel sijn en loopen in den rock, Heeft yewers uyt den hoeck een houten peert gekregen. Het peert dat hy berijdt is eenen besem stock. Let hier, ô Minnaer, op, indien ghy wilt beerven Het gene dat ghy soeckt, eer ghy het spel begint. VVant sonder sot te sijn en sult ghy niet verwerven. Die recht getroffen is, wordt wederom een kindt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 78

19. Coelari vult sua furta Venus.

De Godt die in d'een handt zijn pijlen pleecht te dragen, In d'ander eenen booch, staet sonder yet daer in. Vraecht ghy wat dat hy doet? hy heeft die neer geslagen, En deckt het schandich deel, doch noodich in de min. Ghy die geluckich sijt, die Venus heeft verkoren, En u bemindens hert gegeven in de handt, Sijt wijs en siet wel toe. wilt ghy niet gaen verloren, Bedeckt u eygen vreucht, soo deckt ghy haere schandt.

20. In lubrico.

Cupido leert het spel dat Hollandt heeft gevonden, Hy proeft te gaen op 't ys, hy heeft twee schaetsen aen. Hy heeft twee ysers scherp aen zijne voet gebonden, Daer mede dat hy meynt op 't water vast te staen. Het ys van selfs is glat, de ysers glat daer tegen, Menvalt seer lichtelick daer op, of oock daer in. Het vryen gaet alsoo. die niet en is te degen Geslepen op het werck, die duyselt in de min.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 79

21. Bulla favor.

Gelijck de lichte bel seer haestich wordt geboren, En dickwils weder breeckt soo haest als zy op staet: Soo gaet het met de jonst van die ghy hebt verkoren. Zy gaet gelijck zy quam, en kompt gelijck zy gaet. Die wijs is wacht hem wel van daer yet op te bouwen. Het is maer eenen windt. Cupido speelt zijn spel. Als hy hem wederkeert, soo sal zy weer verflouwen, VVant dat ghy jonste noemt, dat is een rechte bel.

22. Amoris domitrix invidia.

Siet Venus sone vlucht, en kan hem niet bedwingen Van bangicheyt en vrees, vervaert van dat gesicht Die swarten bulleman, die hem hier kompt bespringen, En helpt vast op de loop dat kleyne tanger wicht. De min is teer en swack, zy is goet om verjaegen, En wordt gemeenelick verdreven door de Nijt. Dat is den bulleman. ghy sullet u beklaegen, Die met hem hebt te doen, ten sy dat ghy wijs sijt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 80

23. Amor eruditus.

Cupido vliecht om hooch vast houdend' in zijn handen Een ongesloten boeck, dat hy beschreven heeft. Die wetenschap besit, vliecht over alle landen, En boven haet en nijt, trotst al wat datter leeft. De minnaer die dat heeft, en is niet meer gebonden Aen 't oordeel van het volck, die verre van hem staen Beneden op der aerdt. dat sijn de keffend'honden, Die bassen in de locht, daer zy niet konnen gaen.

24. Omnia conjungo.

Mijn ambacht dat ghy siet dat is by een te voegen Den hemel en de aerd, en watter is daer in, Met een genegentheyt, en liefelick genoegen. Dat is het eygen werck van een volkomen min. Ick naeye wat ick mach de herten aen den ander Die verre van een sijn. ick hechte watter leeft. Soo dat het nimmermeer kan komen van den ander, Met eenen soeten draet, die my mijn moeder geeft.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 81

[Emblemata van Minne.]

25. Omnia vincit Amor.

Den stercken ben ick sterck, den sachten sachte banden En toomen werp ick om: het wijckt doch al mijn handen, Al wat de schoone Son bestraelt. Het is een kindt, Een kint, een kint alleen, dat soo veel mannen bindt. VVat wonder ist dat haer de menschen overgeven, Als ick de leeuwen toom, en onder my doe beven? VVat strijdt ghy tegen my? alst' doch soo wesen moet, VVaerom en leert ghy niet my komen te gemoet?

26. Au dedans je me consume.

Beneden ben ick heet, van boven toegesloten, Van boven worter gans geen water in gegoten, Van onder viers genoech. O doodt, O wreede doodt, VVaert dat ick sterven kond' soo waer ick uyt de noodt. Nu sterf ick als ick leef, ick ben doodt al mijn leven, Mijn hert verdroocht int lijf, mijn jeucht gaet my begeven, Geen vreucht en isser meer. van buyten is den brandt, Van binnen suygt hy uyt mijn sinnen en verstandt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 82

27. Mes pleurs mon feu decelent.

Mijn vier brandt meer en meer, wat sal het eynde wesen? Het water spruyt uyt 'tvier, en kan my niet genesen. Mijn vier dat wort gestoockt, mijn vier dat brandt en blaeckt Soo lange dat mijn vier my een fonteyne maeckt. Van traenen vloey' ick wech: wilt zy my niet verhooren, Ick moet doch eyndelick int water gans versmooren. O wonderbaeren brant, van branden komt my dat. Ick swemme daer ick gae, den brant die maeckt my nat.

28. Ardo d'appresso & da longhi mi struggo.

Twee vieren krencken my seer swaerelick mijn sinnen, Het een niet verr' van my, het ander is van binnen. Het vier dat binnen is, daer word' ick van verbrandt, Het vier dat buyten is, dat helpt my oock van kant. Het vier dat binnen is, dat moet ick altijdt lijden, Het vier dat buyten is, dat komt my oock bestrijden. De helft is wel by my, daer van ick gaete niet: Dus lijd' ick in mijn hert een vriendelick verdriet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 83

29. Qui me nourrist, m'estaind.

Het gene dat de torts ontsteeckt en doetse branden, Dat selve blustse weer soo haest men keert zijn handen. Soo gaet het in de min. O wreeden brandt, O brandt, VVat baet mijn wijsheyt my, oft' treffelick verstandt? Ick loop her ende weer, ick gae nu soo veel daegen, En soecke dees en die, om mijnen noodt te klaegen. Ick moet weer na het vier, de gene die 't my doet Als oorsaeck van mijn vier, mijn vier oock blussen moet.

30. A autruy mort, a moy vie.

Int vier leef ick altijdt, 'tvier ben ick geboren, Het is mijn lust, mijn vreucht, het vier hebb' ick gekoren, Daer sonder kan ick niet: soo ick niet hadd' het vier Dat my het leven geeft, ick waer een schamel dier. O vier blijft my maer by, en wilt my niet begeven, O oorsaeck van mijn vreucht, o vader van mijn leven, O rechte medecijn. het geen dat ander schaedt, Is oorsaeck dat ick ben bevrijdt van alle quaedt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 84

31. Ie ne le puis celer.

Ick decke vast den brandt, ick doe seer wel mijn beste, Maer 'tis om niet gedaen, het komt doch uyt int leste: Hoe qualick ist om doen in Venus bitter pijn Te toogen ach! eylaes! een vroyelick aenschijn? Het vier vonckt in mijn hert, ick mach my wel wat veynsen, Int aensicht blijckt nochtans een vonck van mijn gepeynsen. O onverberchlick vier, wat dat men doet oft laet, Daer is altijdt een vonck oft twee die ons verraet.

32. Cosi de ben amar porto tormento.

Den liefelicken schijn van haer twee schoone oogen Die trecken my tot haer wanneer zy sich vertoogen, Vertoogen ah! eylaes. ick schijne my te sijn Verloren als ick ben van d'oorsaeck van mijn pijn. By d'oorsaeck van mijn pijn woud' ick wel altijdt wesen, Als ick ben by 't verderf, soo schijn ick te genesen. Ick vlieg' rontom het vier, ick blijf in eenen standt, Ten sy dat ick my self vind' ganschelick verbrandt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 85

33. Ni spirat immota.

Het geen dat my verheugt moet ick van buyten haelen, Het geen dat my beweegt moet van een ander daelen, Oft anders ben ick still'. ick moet welstille staen. O dat de wint eens quam, soo mocht ick weder gaen. Dat haeren adem slechs (den oorspronck van mijn leven) Vuyt haeren blijden mondt een windeken wou geven Op mijn beladen hert, ten minsten van ter sy. Nu ben ick sonder haer, nu ben ick sonder my.

34. Inter omnes.

Twee saecken boven al met glans den prijs behaelen, Mijn liefs seer klaer gesicht, en Phoebi gulden straelen. De sterren by de Son geleken sijn gans blendt, En in haer schoonicheyt en vind' ick oock geen endt. De Son die komt daer heen haer gouden hooft vertoogen, Mijn alderschoonste lief heeft peerlen in haer oogen. Een lief, een Son is daer. daer is oock wel een Maen, Maer die de Sonne derft, en isser niet wel aen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 86

35. Ie reviens de mon gré aux doulx lacqs qui me serrent.

Nu ben ick ecn mael los, ick ben eens uytgetogen, Ick gae daer 't my gelieft, ten lesten noch ontvlogen De handt die my soo lang gevangen heeft geleyt, En my dat schoone licht des hemels heeft ontseyt. Ick ben nu vry. 'tis waer. wat wil ick doch beginnen? Hoe lieflick ende soet was my den bandt der minnen! Ick gae van daer ick quam, ick vliege naer de handt. Om buyten pijn te sijn, moet ick weer in den bandt.

36. O l'estroit eslargir.

Vier vensters quellen my gestadich in de minne: De oogen die ick hebb', en die van mijn vriendinne: Daer herbercht Venus kindt, dat is zijn eygen erf, Mijn lichten die ick draeg, die staen na mijn verderf: Zy leyden my int strick. wie wilick het gaen klaegen? Ick hebbe self gehadt in mijn verderf behaegen. Als ick daer buyten was, soo moest' ick daer in sijn, VVaer ick nu weer daer uyt, soo waer ick uyt de pijn.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 87

37. De douceur amertume.

Het honich soude sijn soet boven alle saecken, VVaert dat de liefde niet noch soeter placht te smaecken. De galle soude sijn het bitterst' dat men vindt, VVaert dat men niet en vondt dat loose Venus kindt. Ses ponden bitter gal met honich overstreken, Is dat men liefde noemt, daer van de menschen spreken. Het soet komt uyt het suer, het suer komt uyt het soet, Dat droeve blijtschap t'saem, en blijde droefheyt voet.

38. Te stante virebo.

Haer leven is het mijn, mijn blijtschap moetse geven, Haer vreuchden sijn de mijn, een siele doet twee leven. Als ick maer eens den dau, den dau van haere mondt Mach voelen op mijn hert, soo word' ick gans gesont. O dat zy maer en wou de kracht van haere straelen Tot op den diepen grondt mijns herten laeten daelen. Mijn leven dat ick voer, en hebb' ick maer tot pandt, Die ick verkoren hebb' die draegt my in haer handt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 88

39. Et piu dolsi.

Ick die soo menich strick, soo menich groote hoopen Van Iagers toegerust end' honden ben ontloopen, Een hevet my gedaen, het kleeft my in het hert, Hoe snel dat ick oock loop, noch snelder is de smert. Ick ben nu ver genoech ontkomen 'svyandts handen, Ick loop, ick vlieg, ick ren, door bosschen ende landen, Die my quetst is van hier, ick hebb' van haer geen noodt. Maer niet te min is zy de oorsaeck van mijn doodt.

40. Solatium, non auxilium.

Ick ben noch eens ontvlucht, ick ben noch eens ontsprongen Der honden groot gewelt, die my soo vreeslick drongen. Mijn hert, mijn hert beswijckt. den adem ben ick quijt, Ick hijg, ick hijg, ick hijg, ick hebbe geenen tijdt. Mocht ick in die fonteyn mijn tonge wat besproeyen, Die met een sacht gedruys gaet door de bloemkens vloeyen. Ick worde weer gejaecht. het is om niet versint, Eer 't een verdriet ophoudt, het ander weer begint.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 89

41. Les deux sont un.

Den boom die met zijn top seer hooch en wijt geresen, Niet verre van't gebou des hemels schijnt te wesen, Met vruchten schoon bekleet, de vruchten die men meent Van hem alleen te sijn, en heeft hy maer ontleent. De maechdom is alsoo, die maechden wilt beerven, En moet geen maecht meer sijn, maer haeren maechdom derven. En worden ingelijft door Venus in den man, Die van een maecht alleen veel maechden maken kan.

42. C'est tard avisé.

Ben ick niet wel beraen? is dat niet wel gevonden? Als ick geschoten ben, soo schudd' ick eerst de wonden. Verdroncken is mijn peert, ick wercke dach en nacht, Ick vulle nu den put, daer 't peert in licht versmacht. Het is met my gedaen, ick mocht mijn moeyt wel laeten, Als ick den arbeyt doe en mach hy my niet baeten. Het is niet wel versint, alst huys al is verbrandt, Het water uyt den put te nemen in de handt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 90

43. Ni mesme la mort.

Het een is gans vergaen, het ander staet noch schoone, En spreyt zijn rancken uyt seer rijckelick ten toone, Altijdt sijnd' even groen: soo gaet het oock met dy, O Venus lieflick kindt, die altijt woont in my. De doodt neemt wech den mensch', maer laet de liefde leven, Zy wordt noch door den doodt noch door den tijdt verdreven, Zy blijft alst al vergaet, zy bloeyt oock in den noodt, De doodt verwint het al, maer Venus oock de doodt.

44. Il mal mi preme, & mi spaventa il peggio.

Als ick in liefde ben, dan ben ick als gebonden, Als ick daer buyten ben, dan ben ick gans geschonden. VVat doe ick doch aldus? ontbonden wil ick sijn, Soo ick ontbonden ben, soo meerdert doch mijn pijn: Soo ick dus lange blijf, ick moet mijn vreuchden derven, Soo ick dus niet en blijf, soo moet ick doch wel sterven. Soo ick ghesloten blijf, soo blijf ick in den noot, Soo ick ontsloten word', soo gae ick in de doot.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 91

45. Serò detrectat onus qui subijt.

Hier voortijdts als ick placht van minnen t'hooren spreken, En van dat bitter soet en van die loose treken, My docht het was soo moy, men koster uyt en in, Dat heeft my eerst gebrocht het minnen in de sin. Ick sach het jock wel aen, maer 'tdocht my licht om wesen, Gevlochten en gebreyt van rooskens t'saem gelesen Vuyt Venus gouden tuyn, my docht ick was een man, Maer als ick weet wat 'tis, en kan ick niet daer van.

46. Perch'io stesso mi strinsi.

Als ick hebb' vry geweest, ick hadde groot verlangen Om vast te mogen sijn, ick moeste sijn gevangen: Ick sach het minnen aen, het was een lieflick spel, VVaer dat ick henen sach, het ging al even wel: Ick sach de vryers aen, ick sach haer soentjens geven, En soete praet uytslaen: ick docht, dat waer mijn leven, My docht het ging soo wel. maer als ick ben int perck, Nu word' ick eerst gewaer hoe dat het gaet te werck.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 92

47. Mon mal me suit.

Het gene dat ick vlie dat moet ick selve draegen, Ick voere waer ick gae het geen dat my doet klaegen. Ick wend' my hier end' daer, ick ben noch even blendt. Ick gae, ick keer, ick kom, 'tbeginsel is het endt. 'Tsy dat ick blijde ben, tsy dat ick ben verbolgen, Het gene dat ick vlie, dat moet ick selve volgen. Daer ick gae is mijn liefd', ick moeter doch wel aen, Ick most my selven eerst, woud' ick mijn brandt ontgaen.

48. Noctua ut in tumulis, super utque cadavera bubo.

Ick ben een levend' lijck: nu denck ick eerst om minnen. Als ander houden op, dan gae ick eerst beginnen. De doot klopt voor de poort, Cupido woont int hert. Ick smaecke voor mijn doot die liefelicke smert. Ick ben mijn leven quijt, nu denck ick om te leven: Mijn leven dat begint alst my wilt gaen begeven. Het komt of vroech oft laet: ick vreesde voor de doot, En krijge voor mijn graf mijns alderliefsten schoot.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 1

Hymnvs oft lof-sanck van Bacchus, Waer in 't gebruyck ende misbruyck vande VVijn beschreven vvort.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 3

Daniel Heinsivs aen de Heer P. Schriverivs.

Eer vveerde Heer ende Vriendt, In het lesen van de schriften, die de Heydenen ons nagelaten hebben, en vinde ick niet dat meer te vervvonderen is, dan de groote blintheyt daer in zy gevveest sijn: soo verre komende te lesten, dat zy hare gebreken den hemel toegeschreven, hare sonden aengebeden hebben. Tegen dese dvvaesheyt, hebben niet alleene mannelick gestreden, alle de groote helden van het Christendom: als daer is Iustinus, Clemens, Tertullianus, Cyprianus, Augustinus, Arnobius, Lactantius, Cyrillus, Theodoretus, ende meer andere, die vvy van ioncks aen byna meer als de boecken van de Heydenen ghelesen hebben: maer oock de vvijse Socrates, ende de gene die zijn vvijsheyt op het tooneel placht te brengen, Euripides. Van vvelcke, den eenen dicvvils by den grooten Plato van de Goden soo spreeckt, dat hyse prijsende genoech schijnt te belacchen. Gelijck Bion openbaerlick gedaen heeft, met

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 4 meer ander, die haer vverck daer af gemaeckt hebben, ende vvorden over sulcks van Clemens ende de vaders gepresen ende hooch geroemt: niet om dat zy de vvaerheyt kenden, maer de dvvaesheyt sagen, die voor yeder openbaer vvas, ende in den put van Democritus niet en lach begraven. Doch boven al heeft my altijt ten vtersten behaecht het gene datmen by Euripides leest in zijnen Cyclops: die gemaeckt is om de hoorders ende sienders van zijn andere treurspelen te vermaecken, ende alsoo de droefheyt van het herte, de tranen van de oogen te vvasschen. Daer brengt hy u den vernuften Vlysses, die tot zijn groot teetvvesen aen het eylandt van den vvoesten Polyphemus gestrandt vvesende, ende vot vreese van de doot, daer hy alreede vaste beloften af hadde, soeckt alle middelen, om hem met het vvonderbare sap van druijven in den slaep te locken, op dat hy mochte ontkomen zijne tanden, die op hem gescherpt ende genoechsaem gevvet vvaren. Om het vvelcke beter te volbrengen, begint eerst met vele soete vvoorden, die hy niet te soecken en hadde, maer hem vanselfs uyt de mondt gevloeyt quamen, den godloosen Cyclops te bepraten, prijsende de kracht van den Godt die hy op de vvijse in die kluchten gebruijckelick, Βακχίον, dat is het vvijntien, ofte het lieve Bacchusten noemt. VVaer op de groote Polyphemus, die geen goden kende ofte vierde, soo de Griecken seyden, sat ende vol sijnde, van boven

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 5 als de boeren plegen, vvat laet vliegen ende rispt hem in de mondt, seggende,

᾿Ερυνγάνω γδυν αὐτὸν ἡδέως ἐγώ.

Dat is,

Ick voel' het: vvant o grooten sot Ick rispe vvel van desen God.

Ende een vveynich daer na,

Θεὸς δ᾽εν ἀσκῷ πῶς γέγηϑ᾿ ὄικοῦς ἔχων;

VVat is het voor een God, die leeft En in de fles zijn vvoning' heeft?

Gevende de Griecken heymelick daer mede te kennen, dat de volckeren die geenen God en hadden, so men meynde, vvijser vvaren als die sulcke dienden. De godsalige ende hoochgeleerde vader Clemens van Alexandrien, schrijft dat Antisthenes hoorende van Venus spreken, antvvoorde, Die van Venus spreeckt, die soud' ick vvel doorschieten, kond' ick hem maer krijgen: vvant zy vele degelicke vrouvven heeft bedurven. Cupido en is oock niet als een recht gebreck van de nature: van de vvelcke dit ellendich volck overvvonnen sijnde, segghen dat de sieckte een God is. VVaer uyt ende meer ander diergelijcke spreucken, soo van oude philosophen als poëten, men genoech bemercken

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 6 kan, vvat gevoelen dat zy selve van die Godts-dienst gehadt hebben, al ist dat zy de gemeyne sotheyt dicvvils te gemoet gegaen zijn. Ander hebben dat bedecktelicker gedaen, ende schrijvende de lof van de Goden, hare schanden ende leelickheden ontdeckt, als ick meyne dat vvy oockgedaen hebben. Vele onder haer, (het vvelcke hier bysonder plaetse sal grijpen) en hebben met de naem van Vulcanus, Bacchus, Venus, ende andere naemen, gelijck Plutarchus vvel segt in zijn boeck vvaer in hy leert, hoe dat de ionge lieden de poëten sonder schade souden mogen lesen, niet dan het vier, de vvijn, de minne, ende hare krachten, goet ende quaet, gebruyck ende misbruyck, vvillen te kennen geven. Als al de Griecken meest doen. Soo dat byna gans de oude vvijsheyt ende philosophie, die Aristoteles daer na op een ander maet heeft vvillen brenghen, onder dese naemen ende vvoorden begraven en bedeckt licht. Gelijck vvy souden sien, indien vvy de boecken van Pherecydes haddé, ende van meer andere, die Pythagoras gebroeyt ende voortgebracht heeft: ende over al by Plato konnen mercken. Maer sonderlinghe onder die van Bacchus ende zijn historien, vvort ons, al het gene van de vvijn tot eere ende schande van den selven, ofte veel eer van de menschen, die de gaven Godes misbruijcken, soude geseyt konnen vvorden by de philosophen ende poëten, die de eerste vvijse gevveest zyn, vvijtloopich beschreven. Gelijck nu noch de schilders

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 7 doen, die niemant qualick af en neemt, dat zy het gebreck van dronckenschap, ende de nateur van den dranck alsoo te kennen geven. Indien het den tijdt en de ongeleerde neusvvijsheyt van de menschen belieft hadde, souden noch veel oude schrijvers konnen toonen, die haer vverck daer van gemaeckt hebben. Gelijck daer zijn gevveest de Bassarica Soterichi, ende Dionysij uyt Samos: ia noch sijn de Dionysiaca van Nonnus. die in achtenveertich boecken al het gene dat de andere van Bacchus hadden nagelaten heeft begrepen: vvesende een Christen, ghelijck het genoech blijckt uyt het gene hy op het heylich Euangelie van Sint Ian heeft geschreven. Doch om dat de Griecksche sprake boven al bequaem is om den aert van alle dinghenuyt te drucken, soo ist dat zy in het beschrijven van de eygendommen deses lieven Gods, haer selven overvvonnen ende ganschelick ghebruyckt heeft. Het vvelcke siende veel geleerde treffelicke mannen van onsen tydt, hebben vvillen proeven, ofte men het selve in de Latijnsche sprake niet en soude konnen doen, alleenelick om sich te oeffenen, ende om de kracht van de talen vvel te ondersoecken. Als daer zijn gevveest, de godtsalighe Flaminius: de geleerde Marullus, de vvelsprekende Muretus, te lesten oock de prince ende koninck der geleerden van onsen tijdt, Iulius Scaliger: met meer andere, die ons alle Bacchi lof-sanck nagelaten hebben. Niet om dat zy yet van hem ge-

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 8 loofden (Godt bescherme daer van alle redelicke menschen) maer om haren geest te toonen, ende om den trots der Griecken in een ander tale te bestryen: doch voor al bemerckende, datter geen bequaemer stof en is voor de poëten, om te toonen vvat zy doen konnen. Naer dese is gekomen de vermaerde Petrus Ronsardus, een bekent frans pöeet, die hem in zijn spraeck gemaeckt heeft, soo uytnemende aerdich, dat hem de beroemden Auratus, een van de dapperste van onsen tijdt in Vranckrijck, in het Latijn heeft doen spreken. Dese hebbende gelesen, ende my daer over seer vervvondert, hebbe eens vvillen sien, of oock onse spraeck soo onbequaem is als vele lieden meynen, die niet achten dan dat buyten is, en met groote moeyte geleert vvort. Doch in het schrijven hebbe bevonden, dat Ronsardus veel gheseyt, maer noch meer nagelaten hadde. Ende boven al vervvondert de bequaemheyt van de tale. Nu alsoo ick oock geen bequaemer dach hebbe konnen vinden, om van Bacchus onbegrijpelick te spreken, als den genen op de vvelcke de Christenen hem schandelicker vieren als de Heydenen, soo hebbe ick u dat op de selve vvillensenden: te meer dat ick daer in de vvijsheyt van de oude Griecken, dit stuck rakende, meest uytgedruckt hebbe. VVant den aert van seggen, vinden vvy vvel aen ons selven, ende is van ons gevvas. Doch met sulcke meyninge, dat ghy het alleene sult lesen, ende op de lieden dencken,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 9

Qui Curios simulant, & Bacchanalia viuunt. Die Curij met vvorden sijn, En leven altijtin de vvijn.

Dat is, die de Vastelavont een gans iaer is, gelijck hy ons eenen avondt is. Ick vvenste dat zy haeren God aensagen, toch in sulcker voege, als hy van ons geschildert is. VVant zy hier haer selven souden vinden, ende spotten met de blintheyt der Heydenen, sondertinge int lesen van dese vvoorden, die hem met at zijngeselschap vvonder vvet uytbeelden:

Nachtlooper, heupe-soon, hoochschreeuvver, grooten springer, Goetgever, minne-vriendt, hooftbreker, leeuvvendvvinger, Hertvanger, herssendief, tongbinder, schuddebol, Geestroerder, vvaggelvoet, straetkruysser, altijt vol.

Plutarchus verhaelt dat een vvijs man met namen Cinesias hoorende op eenen tijdt den vermaerden Timotheus de godinne Diana prijsen, ende stijfroepen, haer noemende gelijck de poëten pleghen, μαινάδα, ϑυάδα, ϕοιβάδα, λυονάδα, dat is, rasende, vvoelende besetene, dolle, riep met luyder stemme, God verleene u sulck een dochter. Ick meyne oock indien u God een sone gave, gelijck

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 10 desen God is, dat ghy hem in d'hooge schole sout besteden, daer het brasilij hout geraspt vvort. Het selve sult oock dencken als ghy eenige andere redenen sult lesen, daer mede ick den aert van het volck hebbe vvillen uyt drucken, die geen God en kennen dan die in de kanne vvoont, ende gemeynelick haer laeten voorstaen, dat de doot ons leven besluyt, sonder vvat meer te vervvachten. Denckende het gene dat Plutarchus segt, datter veel aengelegen is, vvie de poëet doet spreken, ende vviens manieren hy uyt druckt. VVant anders spreeckt Hercules of Theseus: anders Eteocles ofte Ixion, gelijck de selve schrijver seer vvel segt. Ia om de deucht te leeren, moetmen dicvvils de gebreken nabootsen. Vaert vvel, ende bevvaert dit voor u alleen, ten sy dat ghy het liever hebt te branden: vvant desen God niet beter en kansijn, als zijn vrou moeder: die door het vier gegaen is, nadat haer de goeden gesel Iupiter misbruyckt hadde. Al ist dat ick niet en vreese, dat in my kan begrepen vvorden, het gene in ander niet en vvort mispresen, ende daer vele niet en mogen tegen halen. Oock en vinde ick geen reden. VVant indien ick de vvijn gepresen hebbe, het is een gave Godes. Ende vvort noch Bacchus van de poëten genoemt. Indien zy het van Bacchus selvenemen: ick en soude niet vvenschen alsoo gepresen te vvorden. Ofte indien zy het voor lof ende prijs met gevvelt vvillen nemen, ick salseggen, dat Synesius de bisschop, een hooft van de kercke bin-

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 11 nen Theben, de kaelheyt, Erasmus, de sotheyt, ick de luys gepresen hebbe. Het selve meen ick oock aen haer medemaet, mijn heer den esel, te doen, als ick eenich tijt te over sal hebben. Ter eere van de gene die niet en vveten, ende alles laecken. doch daer in verstandiger sijn, dat zy Bacchus liever drincken als prijsen, daer den eselhem met vvater laet genoegen. Met vvelcke sieckte indien ick ofte ghy bestoven vvaren, soude hem selve niet geschreven, noch aen u gesonden hebben. VVant men niemant op zijn seer moet raecken. Daerentusschen, dese goede dieren sullen ons hier vvel te pas komen, om Silenus op te setten. VVant zijn peert by na van sulcken leeft vvas. Vaert andermael vvel. Tot Leyden M D C XIIII desen Vastelavondt.

LOF-SANCK

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 1

Lofsanck van Bacchvs.

WAt kan men beter doen des avonts voor de Vasten, Dan dat mé Bacchus prijst in 't midden van zijn gasten Aen eenen goeden dis? wy sullen zijn verheucht In uwen soeten naem, o Vader van de vreucht, O vinder van de vvijn. wie soumen vergelijcken By dijne stercke macht? de Goden moeten wijcken V, die maer een en sijt, en meerder sijt van naem, 8 Naest Iupiter alleen, als d'ander al te saem.

My komen in de sin op eenen tijdt veel dingen. VVat sal ick lest van u, wat sal ick eerstlick singen? Hoe Iupiter ontnam van Semele dat pack, 12 Dat zy gedragen hadd', en in zijn heupe stack.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 2

De vreesselicke vlam (ô groot, ô schricklick wonder!) Omringde gans u lijf, de suster van de donder, De blixem stondt om u, tot dat u vader quam, 16 En met zijn eygen handt u uyt de vlamme nam. Naer dat ghy waert verlost en uyt het vyer genomen, Sijt ghy weer uyt de dye van Iupiter gekomen, Geboren meer als eens. dit hebt ghy oock met geen 20 Van alle dieder sijn in 't Hemelrijck gemeen. Maer waer is dat geschiet? veel van de oude wijsen, Die seggen dat ghy zijt geboren binnen Nijsen, Veel ander seggen neen. een yder segget zijn. 24 Ick meyne dat ghy zijt geboren aen den Rijn. Van daer komt edel nat naer Dordrecht afgevaren, Dat Nederlandt verheucht: daer waren uw'autaren. Daer is noch uwen naem. de Spaenjaerts hooge moet 28 Die geeft u self den prijs, al is zijn druyve soet, Ick weet oock dat den dranck van Creta vvordt gepresen, Zy souden geerne sien, dat ghy mocht landtsman wesen Van haren Iupiter. maer wacht u toch daer af, 32 Zy souden laten sien de volckeren u graf. Van daer sijt ghy terstondt gegeven de Godinnen Die in het water sijn. dat waren uwe minnen, Die hebben u bewaert, en wonderlick behoedt 36 Voor Iunoos grooten haet en vreesselick gemoedt. De neef van Atlas groot die ginck u daer besteden, Om dat ghy scherpt de tong, doet vloeyen onse reden, Gelijck het honich vloeyt. het honich dat men meent 40 Dat ghy, gelijck de wijn, de menschen hebt verleent. Ick weet wel niet te min dat ander' oock toestonden Hier voortijdts, dat de soon van Phoebus had gevonden

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 3

Het suycker van de bien. maer vreese dat de nijt 44 Den hemel oock geraect, die niemandt niet en myt. V namen sijn seer veel, die beelden uyt u machten, En sonderlingen aert, en wonderbaere krachten, Die sonder eynde sijn, ontallick, onbepaelt: 48 De Schilders hebben oock u wonder afgemaelt. Lyaeus heet ghy meest, om dat ghy kondt ontbinden Ons sinnen en verstandt, de sorgen komt verslinden. Maer waerom sijt ghy naeckt, ô Evan, ende staet 52 Geschildert sonder kleedt? om dat ghy leugens haet, Geen dobbelheyt bemint. de waerheyt licht besloten In uwen soeten dranck. want als wy zijn begoten, Dan is de tonge los. al watter in de grondt 56 Begraven is van't hert, komt wonen in de mondt. Maer waerom sijt ghy jonck? om dat u soete vruchten De rimpels doen vergaen, den ouderdom doen vluchten.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 4

Dan sijn wy jonck van hert. En waerom sijt ghy vet? 60 Om dat ghy noch op pijn noch swaricheyt en let. V trommel wijst ons aen, dat die u niet en vieren, Maer nemen sonder maet, seer bulderen en tieren, En maecken groot geraes. de kroone die ghy draecht, 64 Is moeder van den dranck die alleman behaecht. Veel hebben u den naem van Nomius gegeven, Om dat ghy aldereerst de wetten van het leven Gebracht hebt aen den dach. oock maeckt ghy dese wet, 68 Dat niemant zijn gelas oft beker neer en set, Voor dat hy is geleecht. die dese wet derf breken, Die moetter noch eens aen, en sonder tegenspreken Noch eenen keeren om. ick weetter die daer af 72 Het herte niet en kreuckt, en wenschen om u straf. Maer boven al de naem van Liber past u wonder, Die komt u eygen toe, die hebt ghy toch bysonder

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 5

Altijdt seer lief gehadt: om dat u volck bevrijt 76 Van achterdencken is, ghy selve lustich sijt. VVant Liber als ghy komt met uwe soete gaven Ons vloeyen in het lijf, dan worden oock de slaven Tot Koningen gemaeckt; de droefheyt ende smert 80 Verdwijnen met den dronck, ontbonden is haer hert. Maer waerom is het toch dat zy dy hoorens geven? Ist om dat ghy ons geeft de nootdruft van het leven, De volle volheyt schenckt? en brengt in ons gemoet, 84 Als ghy ons maer geraeckt, een hóóp van overvloet? Of ist om dat de wijn, als hy eerst wiert gedroncken Van het gemeyne volck, in hoorens wiert geschoncken, Eer dat men wist van gout? of ist om dat de wijn 88 Ons dertel maeckt, gelijck de hooren-beesten sijn? Of ist om dat ghy sijt van Ammon voortgekomen? Of ist om dat ghy eerst de ossen hebt genomen, En in den ploech gevoecht? of ist om dat ghy sijt 92 Seer stout en onversaecht, en niemant niet en mijt? Dit maken zy ons wijs. maer mach ick u wat vragen? Ist niet om dat ghy doet de mans de hoorens dragen? VVant als de vrouwen sijn bestoven van u kruyt, 96 Dan sijnse bly van sin, en slaen van achter uyt. Mensecht dat Phoebus heeft gemaeckt in oude tyden Een groot en swaer autaer, geknocht aen alle syden Met hoorens, die hem bracht zijn suster uyt het veldt, 100 Die menich hooren-beest by Delos had gevelt. Dat selve komt u toe, ô beyde soon en swager Des grooten Iupiters, ô grooten hooren drager, Dat selve komt u toe, een nieu-gebout autaer 104 In 't midden van u kerck van hoorens groot en swaer.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 6

Dat selve komt u toe. Maer meerder soud' hy wesen Als hy by Delos was, daer wy soo veel af lesen. VVant dat een yder man by een zijn hoorens brocht, 108 Die hem zijn liefste geeft, hy quaem tot aen de locht. Iäcche geef my toch, soo ick my moet begeven, Gelijck de meestendeel, om met een vrou te leven, Dat zy u soet vergif niet al te veel en smaeckt; 112 Dat zy van haren man Actaeon niet en maeckt. Och laet het sijn genoech dat op Citherons kappen Soo menich Thyas stelt haer dolende voetstappen: Dat Maenas wildt en woest, op sijnen hoogen top, 116 Al roepend' in de locht werpt haren dollen kop, O Bassareu geef my de bladeren te raken Die ghy draecht om het hooft; den soeten dranck te smaken Die ghy gevonden hebt: omringt my met den huyt 120 Die om u schouders hangt, u middel-waert besluyt. Leent my den hollen stock die ghy draecht in de handen Als my de voet begeeft, bevrijt my toch van schanden. Of spant u tigers in. ick nemet alles aen: 124 Alleen op uwen kop u hoorens laet ick staen. Ghy zijt altijt geweest tot liefde seer ontsteken, Veel Nymphen hebben u manhaftich hert doen breken. Men vindt daer seer veel af, hoe dat ghy wierdt gesint 128 Op Beröe seer schoon, en ander hebt bemint. Hoe Ampeli geel hayr van Zephyrus gedreven Dijn ongeruste siel in droef heyt dede leven. Hoe dat ghy door den stier, en om de droeve maer 132 Van sijne wreede doot, gingt maken groot misbaer. Ghy wenstet menichmael dien tijdt te mogen derven Het aensicht van de Son, ghy wenstet om te sterven.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 7

Maer, Vader, die maer eens den schoonen hemel siet, 136 En woont by Phlegethon noch by Cocytus niet. Dat komt de menschen toe, die dickvvils huyden leven, En eenen dach daer aen gaet haer de geest begeven. Zy moeten alle sien, hoe fris en hoe gesondt 140 Den drygetackten kop van Cerberus den hondt. Maer desen grooten rou vviert dadelick verdreven, Als ghy nae zijne doot de vvijn gaert hebt gegeven. Eubule leert my toch, Limnaee maeckt my kondt, 144 Hoe dat ghy aldereerst het sap van Druyven vondt. De Griecken sijn vol vvindt en ydelheyt. vvy lesen Hoe dat de bock u heeft de vvijngaert-ranck gevvesen. Maer die soo groot een saeck, het vinden van de vvijn 148 Toerekenen den bock, dat moeten bocken zijn. Het is een schaedlick dier, dat dickvvils uvve vvijnen Al vvroetend' aen de stock doet dadelijck verdvvijnen,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 8

Verderft de soete vrucht. hierom ist dat hy moet 152 V stillen met sijn doot, versoenen met sijn bloet. Vuyt dese reden ist hier voortijdts oock gesproten, Dat eerst den bock gekeelt, en daer nae vviert begoten Met louter soeten vvijn: dan vviert zijn leelick vel 156 Getrocken van het lijf, tot een vermaecklick spel. Een spel dat Theseus heeft doen leeren zijne boeren, Als hy begonnen heeft u feesten in te voeren. Zy maken eenen sack, daer springen zy vast op, 160 En vallen in het sandt met haren droncken kop. Hier mercken vvy dan uyt, dat dit sijn rechte kluchten, En boerten sonder aert, en leugens sonder vruchten, Recht oude vvijven klap. toch evenvvel den bock 164 En isser niet vvel aen, en laetter zijnen rock. Ghy hebt het gouden haer van Ampelus genomen, Verandert in een plant, de vvijn daer uyt doen komen: Daer mede dat terstondt u svvaricheyt, u smert, 168 V droefheyt, u verdriet ginck drijven van het hert. VVy laten staen de kool, geboren van detranen Lycurgi vvreet en dol: en vvillen niet vermanen Van droefheyt desen dach. nochtans en kan ick niet, 172 Ter eere van u macht, versvvijgen u verdriet. Naer dat ghy vvaert gevlucht in 't midden van de baren, Om dat u Thetis sou in haren schoot bevvaren, Gekomen vveer aen landt, saecht ghy den vogel staen, 176 En joecht hem daer hy ginck een groote dvvaesheyt aen. Ghy sloecht hem met u spies, en hieldet hem gebonden Met uvve vvijgaertranck. zijn oogen die bestonden Van tranen overdeckt te vloeyen. en terstondt 180 Quam hem een leelick nat gedappert uyt de mondt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 9

Al waer het droeve nat van d'oogen quam bespoeyen Des aertrijcks dorren schoot, daer sach men kóólen groeyen, Een wonderbare plant. want noch waer datse staet. 184 Indien daer wijngaert is, de wijngaert die vergaet. Daerom is zy noch goet, naer dat men heeft gesopen, En dat de swaren damp komt in het hoofdt geslopen, En maeckt daer groote pijn. dan wort het goeden kost, 188 VVant die de pijne voelt, die worter af verlost. Iäcche sonder u licht Venus als gebonden, Cupidoos vier gaet uyt, zijn pijlen sijn geschonden: Maer als ghy ons aensiet, soo sijn wy bly van sin, 192 Bequaem tot soeten praet, en vierich in de min. Hierom ist dat men pleecht hier voortijds op d'autaren Van Griecken wijdt vermaert met Venus u te paren: VVant sonder Bacchi nat, en, Ceres, uwe vrucht, 196 Ist met de min gedaen, tijt Venus op de vlucht. De vreucht die komt van u, want sonder uwe gaven Al levend' sijn wy doot, al levende begraven. Siet toch de mensch eens aen van voren tot het endt, 200 Het eerste dat is pijn, het lest dat is ellendt. Hy komt met tranen voort, met stenen ende suchten Gaet hy van daer hy quam, met hopen ende duchten Volvoert hy zijnen loop. soo dat hy niet en heeft 204 Van tleven eenich nut, als hy met droefheyt leeft. Het leven is een merckt, daer in wy sijn geboren Om vreucht in onsen tijdt en vrolickheyt t'oorboren. Die meest koopt voor zijn geldt, en best den tijdt besteet, 208 Die hem gegeven is, betoont dat hy meest weet. De rest is as en windt. want als de geest getogen Is een mael uyt het lijf, en uyt de mondt gevlogen,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 10

Hy blijft soo lange wech, en laet ons hier een handt 212 Of twee van aerdt en stof. dat geeft hy ons te pandt. De kruyden in den tuyn, en bloemen, die verdwijnen, En rijsen weder op: de rancken van u wijnen Die komen weder voort: de goude Son die staet 216 Soo dickwils weder op, als hy te bedde gaet. Maer wy, naer dat wy sijn met tranen eens begoten, Gescheyden van der aerdt, en in een kist gesloten, VVy blijven daer wy sijn, wy liggen altijdt neer, 220 Verslagen van de doot, en keeren nimmer weer. Daer gaen de sorgen heen. daerom hebt ghy gevonden Een wonderlicke plant, versoetende de wonden Van alderley verdriet, die tsamen met den dorst 224 De pijn en swaricheyt doet drijven van de borst. Ghy past altijdt seer wel op Iupiters geboden, Om die te volgen naer, bemint van d'ander Goden. Ick neme Ceres uyt. te weten van dier tijdt 228 Dat zy u heeft gedaen een wonderlick groot spijt. De saeck en is niet lanck, noch buyten onse palen, Het was op eenen tijdt dat Iupiter liet halen De Goden in zijn sael, en vraechd' een yder af, 232 VVat toch het beste was dat hy de mensche gaf. Apollo brocht de lier, de vruchten van der eerden Droech Ceres in haer handt, Neptunus bracht de peerden, Osiris bracht oock wat, en Isis, ende Pan, 236 Mercurius de tong, die hy wel roeren kan. Vulcanus bracht het vier, Mars schrickelicke krachten, De suster ende vrou van Iupiter, haer machten. Men sach daer niemant aen. Minerva bracht haer plant, 240 En Bacchus droech een kan van Rijnschen in zijn handt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 11

Cupido was van huys van bestevaer gesonden, En Venus was oock wech, soo datse niet en konden Betooveren zijn oog, veel seyden op die stondt, 244 Dat Liber vol van geest was meester van de vondt. Een yder prees het zijn, een yder ginck bewijsen, Dat hy de meeste was, zijn eygen gaven prijsen. Doch Bacchus loech hem toe, en maeckt' hem soo veel wijs, 248 Hem schenckende de wijn, dat hy behielt den prijs. Maer Ceres hooch van moedt en mocht dat niet verdragen, Liep dadelick van daer, inspannend' haren wagen, En heeft soo veel gemaeckt door Achelous raedt, 252 Dat zy schier in de plaets van Bacchus selve staet. Haer kooren wort gesoon, haer kooren wort geschoncken, Haer kooren wort gesoon, haer kooren wort gedroncken, Haer kooren klimt in 't hoofdt, en sonderling met hóp 256 Gebrouwen en gemengt, doet suyselen den kóp.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 12

Dat wijsen ons noch aen de boeren in de venen, Die qualick van den dranck van Ceres zijn te spenen, Soo smijten zy hem in. het is een vreemt verstandt, 260 Het kooren drincken zy, verberrenen haer landt. Men kan de gramschap noch van Ceres in haer mercken. VVant als het komt in 't hoofdt, en daer begint te wercken, Dan volchter trots en spijt, het mes komt op den hoet, 264 De kan komt in de vuyst, dan volchter menschen bloet. Ghy hebt ô Nycteleu geweest tot allen tijden Seer vriendelick van aerdt, geneygt tot medelijden, Een yeder goet gedaen van outs, gelijck men leest, 268 Een hulper in verdriet en tegenspoet geweest, Een toevlucht in de noot voor mannen ende vrouwen. Is Ariadna niet door uwe min behouwen? VVant alsoo Theseus was uyt Naxos wech gegaen, 272 Geloopen van zijn bruydt, soo vondt ghy haer daer staen. Zy riep met droever stem, ô borger van Athenen, Hoe zijt ghy soo gegaen, hoe zijt ghy soo verdwenen? Eylacen mijnen slaep, u wreet en hart gemoet, 276 Is die my dit verdriet en swaricheyt aendoet. Ick was in eenen droom. my dochte dat wy lagen Te samen mondt aen mondt al hijgend' en verslagen Van een gemeene vreucht: ick stack mijn rechter handt 280 Naer Theseus in het bedd' die Theseus niet en vandt. Ick keerde my noch eens half slapend' om te soecken Of hy daer niet en was, en wend' in allen hoecken Mijn armen allebey. het was voor niet gedaen, 284 Het was voor niet gesocht; want Theseus was gegaen. Onnoosel als wy sijn, wy laten ons berooven Van onsen besten pandt met lichte te gelooven:

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 13

En als een dochter is de soete maechdom quijt, 288 Het gene datter blijft is ongenoecht, en spijt, Leetwesen, en oneer. Och oft my mocht gebeuren, Dat my nu eenich dier quam dadelick verscheuren, En vallen op het lijf: of dat den hemel viel 292 Met blixems uyt de locht, en smoorde dese siel. Waer sal ick henen gaen? dit ey landt is gesloten: Het landt is voor my toe van daer ick ben gesproten, En dat om uwent wil. van uyt mijns moeders schoot 296 Ben ick om uwent wil gekomen in de doot. Indien ghy waert bevreest, ô moorder, ô verrader, Te voeren my naer huys by dijnen ouden vader, Een dochter als ick ben van konincklick geslacht, 300 Van alle man bekent, van alle man geacht: Teminsten hadt ghy my gebruyckt tot ander saken, Om u gemack te doen, en om u bed te maken. Te minsten soud' ick sijn by Theseus laet en vroech, 304 Ick soude Theseus sien, dat ware my genoech. Nu sterf ick sonder u. dit sijn de bruyloft gaven Die Theseus my verleent: een eylandt sonder haven, Zee, winden, ende locht. hy geeft zijn bruyt eylaes 308 De roovers tot een proey, de vogels tot een aes. Dit is dan uwe trou, die ghy my hebt gegeven, Als ick met mijne handt behouden hebb'u leven, En van de doot verlost. Och! dat toch geene vrou 312 Voortaen haer op de mans en haren eedt betrou. VVant als zy vierich sijn, en yet van ons begeeren, Dan hoort men haer veel schoons beloven en de sweeren: Maer als sy haren lust eens hebben van de min, 316 Gaen de beloften schoon en woorden uyt de sin.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 14

De wijle dat zy noch vervolchde dese reden, En in haer klachten was, komt Bacchus aengetreden Met zijnen droncken hóóp, die volchden zijnen tocht, 320 En smeten vast het hoofdt al roepend' in de locht. O Evan Evöe, tien briessende Maenaden Omringden dijne koets, en even veel Lenaden, Elck hadd een lange spies bekleedt aen alle kant 324 Met klimmerbladren groen in zijne rechter handt. De Satyrs sprongen op, Silenus volgesopen Met zijnen esel traech quam achter aen gedropen, Hy droech aen d'eene sy de goddelicke wan, 328 En aen zijn ander handt een groote volle kan. Twee Goden uyt den hoop, die van unachten wisten, Die droegen uwen tuych in twee besloten kisten: Haer volchde Maron naer, en leschte zijnen dorst 332 Dewijle dat hy ginck met soete nieuwe most.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 15

Den droncken Staphylus, en Botrus kael van veren, Met al het huysgesin quam achter aen laveren, En Methe vol van wijn, dat on besuyste wijf, 336 Viel dickwils in het gaen Sylvanus op het lijf. Veel bommen grof geluyt, gemengelt met cymbalen, En hamers groot gebons omringden gans de palen Van Naxus onbewoont. self Echo dede me, 340 En riep wat dat zy mocht, ô Evan Evöe. Met dat ghy komt in duyn, begint haer te vertoogen Dat schoone Minos kindt: haer klare bruyne oogen Die waren noch bedaut. gelijck in't schoone weer 344 In 't midden van de Mey de druppels vallen neer: Met dat Aurora root haer reys heeft aengevangen: Soo lach dat lieflick nat noch boven op haer wangen, Het haer hinck sonder bandt, en lach op haren schoot, 348 Haer kleeren waren los, haer borsten waren bloot. Haer huyve lach om leeg gevallen, daer de baren Eerst comend' op het landt gemeenelick vergaren, Die speelden vast daer met, wat hooger aen haer sy 352 Lach haren rock in't sandt, de borstlap lach daer by. Zy riep noch Theseus aen, en wierp noch vast haer ermen, Maer in de plaets van hem quam Bacchus haer ontfermen, En sach haer lieflick aen, en met een wijngaertbladt, 356 Dat hy nam van zijn hoofdt, wiesch af het droeve nat, Dat van haer wangen liep. hy dede staen zijn wagen, En seyde, lieve kindt, wat baet toch al dit klagen, En jammerlick gelaet? is Theseus wech gegaen, 360 Ick sal u Theseus sijn. siet my toch eenmael aen. Slaet toch maer eens om hooch u oogen. laet toch varen Het gene ghy nu denckt, en wilt u met my paren.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 16

Ick ben de groote Godt, die droefheyt ende pijn 364 Doet over al vergaen, de vader van de wijn. Minöis dochter sweech, en wierp eens van ter sijden Haer droef gesicht op hem. dat dede dy verblijden O Evan Evöe. by naer op 't selve pas 368 VVierp zy u toe een ooch, dat vry wat soeter was. Dat was genoech geseyt voor menschen en voor Goden. VVant als een dochter swijcht, dan spreken hare boden. Het is een wonder volck, seer dobbel in de grondt, 372 Zy seggen sonder tong, en spreken sonder mondt. O Evan Evöe, behouder van het leven, Doen hebt ghy haer terstondt aen beyde sy gegeven

Een lieffelicken kus: een bedde toe bereyt 376 Van u gespickelt vel, en in het sandt geleyt Men sach terstondt in duyn schoon wijngaerden voortkomen, Het sandt gafschielick uyt ontallicke veel blomen,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 17

De zee lach stil en stom, de winden bleven in, 380 Doch Zephyrus alleen was jonstich uwe min, En blies uyt zijnen mondt veel witte violetten, Veel roosen soet van reuck: self Venus quam besetten De plaetse daer ghy laecht met myrten, die zy vlocht 384 Met wijngaertrancken t'saem, en by den ander brocht. Daer laecht ghy gans den dach. Mimallones die liepen Al rasend' om end' om, en al de Satyrs riepen O Evan Evöe: maer Evan lach gerust, 388 En bluste met het spel der minne zijnen lust. Naer dat de soete strijt ten ende was gekomen, Heeft hy de blijde bruyt in zijne koets genomen, Verheven in de locht, en daer gestelt ten toon, 392 Dicht aen het beeldt dat knielt, een schoone gouden kroon. Die komt nu noch te pas den minnaers, als zy snijden Het woeste blauwe veldt, en zijnen schoot berijden, En dickwils isser een die van u liefde melt, 396 Den oorspronck van de kroon zijn medemaet vertelt. My licht oock in de sin, hoe dat ghy by de Goden Vulcanus hebt gebrocht, naer dat hem was verboden Te komen in haer hof, geworpen metter handt 400 Van Iupiter verstoort in 't midden van het landt Van Lemnos hart en dor, vol buylen en vol wonden, En manck aen beyde sy. ghy hebt terstondt gevonden Een wonderlicken vondt. ghy hebt Silenus peerdt, 404 Den esel traech van ganck, getoomt aen zijnen steert, De knecht daer op geset. soo quam hy aengereden, En tot by Iupiter al huylende getreden, En toonde zijnen voet, hy riep in sulcker voech 408 Al sittend' op de beest, dat Iupiter self loech,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 18

Gaf hem zijn plaetse weer. Ick meyn dit is de reden, Dat Iuno wederom op u is wel te vreden, Om dat ghy haren soon soo geestich op dat pas 412 Gebracht hebt in de plaets daer hy te voren was. Maer of dit al is waer. soo hebben veel Poëten Hier voortijts uwe macht en kloeckheydt niet geweten, V daden niet doorsien. zy seyden dat ghy waert 416 Geboren tot genoecht, van Vrouwelicken aert. Maer, Evan, Phlegra weet van uwe deucht te spreken, Doen Mimas met zijn volck den hemel wild' opbreken, Du stontst naest Iupiter, gaefst Rhoecus eenen slach, 420 Verandert in een leeu, dat hy ter aerden lach. Hy rolde van den berch twee nachten en twee dagen, Tot dat hy neder quam, daer licht hy noch verslagen, In teyken van u macht. uw' vader die dit sach, 424 Ter eere van zijn soon gaf eenen donderslach.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 19

Den hemel sweete self, Typhoeus weeck ter sijden, Porphyrion sach toe, de Goden moesten lijden, Dat Iupiter u hiet, ô Evan op dien tijdt 428 Bewaerder van zijn hof, en meester van de strijdt. Mars self heeft moeten sien gewapent tot de tanden, Dat ghy den eersten prijs gevoert hebt in de handen: Ghy saet eerst aen den dis, en Ganymedes schanck 432 Veenen beker versch van Goddelicken dranck. Die hebstu noch bebloet, volsweet, volstoff, gegrepen, En nemend' in de vuyst tot drymael uytgenepen. De Goden riepen t'saem met duydelick geschal, 436 O Evan Evöe, bewaerder van ons al. Terstondt heeft Iupiter den hemel door geboden, Te drincken het behoudt van altemael de Goden. Hier van is dat gebruyck gekomen, en die wet, 440 Dat yder voor zijn vriendt gesontheden inset.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 20

Zy drincken dickwils tsaem, ô Paean, ses gelasen, En sommige wel meer, met tieren ende rasen, Tot datse meester sijn geworden van het vat. 444 Het meeste dat ick wensch, dat is een klaverbladt. Het eerste voor de maegh, het ander voor de sinnen Te brengen tot genoecht, tot lacchen, en tot minnen, Het derde mach wel met, want dat is om gerust 448 Te vallen in den slaep, die alle sorgen blust. Dit is oock het getal der Gratien, die geven Genoecht, en rechte vreucht, by Venus selve leven. Die dry mael dat instelt, en lustich heeft voldaen, 452 Blijft binnen het getal van Phoebi susters staen.

Orontes weet oock wel hoe dat ghy hebt doen stuyven Den viandt met u spies bekleet met groene druyven. VVant hierom hebben zy Thriambus u genoemt, 456 Om dat ghy u met recht van uwe daden roemt,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 21

En dat ghy quaemt gekroont met groene vijgeblaren Seer blijde van gemoet door Indien gevaren, V vianden ten trots, naer dat ghy hadt in 't veldt 456 Met ongehoorde macht Deriades gevelt. Self Iuno sach u aen al bevende, twee dieren Seer vreesselick om sien met uwen toom bestieren, Twee Panthers, die in 't hoofdt twee oogen hadden staen 460 Gelijck twee kolen viers. men sach twee vlammen gaen Vyt haren heeten neus. het schuym met groote hoopen Quam als met vlocken viers uyt haren mondt geloopen Rontom de toomen heet. ghy hielt haer in het jock, 464 En saet daer boven op met eenen nieuwen rock. Den rock die was gemaeckt van alder hande kruyden, En bloemen vreemt van aerdt, die dijnen aerdt beduyden, Beschrijven dijne macht, maer aen u rechter sy 468 Ginck Oorlooch en Gewelt: de Dwaesheyt sat by dy: De Gramschap, en de Vrees, de Tweedracht, en Quaet spreken, De Deucht, de Vryheydt naect, en menige gebreken, Flersijn, en Pijn in 't hoofdt, die nu noch altijdt sijn 472 V trouwe medemaets, en kinders van de wijn. V macht streckt over al. Diana wort verheven Van die haer tot de jacht en tot het wildt begeven. De man van Venus heeft de smeden in zijn handt. 476 Apollo wort gekent by luyden van verstandt. Neptunus wort gedient van schippers, die bevaren Zijn ongetemde baen, en loopen deur de baren: Doch Bacchus wort te saem van Iagers ende Smeen, 480 Van luyden hooch-geleert en Schippers aengebeen. Zy drincken altemael, en wenschen om te mogen Verversschen haren dorst met onvervalste togen

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 22

Van uwen Rijnschen geur. wat volck oock dat het is, 484 Zy sien u staen met vreucht op eenen vollen dis, Men secht dat Cato self tot staticheyt geboren, Sijnd' altijdt on beweecht, en altijdt ongeschoren, Heeft dickwils met u nat ontsloten zijnen geest. 488 Ia Socrates en was daer geensins voor bevreest. Dit is de man geweest, die ons heeft leeren schincken Een schuymende gelas, en dat versch uyt te drincken, Niet groot noch ongeschickt, maer dat haest omme gaet, 492 Gemengelt met genoecht en vroeyelicken praet. Dit is genoech voor ons. Ick laet de Moscoviten In 't midden van den dranck stijf schreeuwen ende krijten, En maken groot getier. maer ick wil doen bescheyt, 496 Tot meerdering van vreucht, en rechte soeticheyt.

De middelmaet is best. die buyten die wil drincken, Die moet op Pholus sien, en op Hylaeus dincken.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 23

Icarius voor al die leert ons dat de maet 500 In uwe soete vrucht voor al te mercken staet. Ghy quaemt by hem in huys, daer hebt ghy hem geschoncken Een fles met nieuwen wijn, die heeft hy eerst gedroncken, De boeren megedeelt, dat haer niet wel bequam. 504 VVant yder van haer all' een groote vlegel nam, En togen hem te lijf, tot dat hy is gebleven Verslagen in het sandt, en heeft den geest gegeven. Maer Evan heeft hem self, zijn dochter, zijnen hondt, 508 In 't midden van de locht een schoone plaets gejont. Triambe weest gegroet, ô vianden verwinner, Groothertich, groot van kracht, grootdadich, ô beminner Van die u volgen naer. maer seker die niet wel 512 En spreken van u macht, die sijt ghy bijster fel.

Leuconöe was dol, zy moet nu daerom vliegen Des avonts en by nacht, zy hiet u Priesters liegen,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 24

Zy spotte met u volck. De schippers waren sot, 516 Die loegen met u macht, en hielden haren spot Met uwe jonge jeucht. zy sagen hare gasten Veranderen wel haest: zy sagen hare masten Met kleverkruyt bekleet. ter sijden aen de kant 520 Van haer geweldich schip wiert uwe vrucht geplant. Mijn viandt wensch ick toe dat hy sich wil verheffen En worstelen om prijs, hy sal wel haest beseffen, Lyaee wie ghy sijt. ghy weet wel wat ghy doet. 524 Ghy dreycht ons aen het hooft, maer vat ons aen de voet. All' ander Goden zijn hooveerdich met haer kercken, Van kostelick gebou, van treffelicke wercken, En met autaren rijck, daer de gemeyne man 528 Zijn offerhanden doet. maer ghy woont in de kan. Dat is de kerck, het huys, daer ghy wordt in gepresen, Van daer sendt ghy u kracht, en laet ons sien u wesen. Daer woont beneffens u de Blyschap en de Vreucht, 532 De Hoop, de soete Min, het Lacchen, en de Ieucht. Daer woont de soete Slaep, die alle pijn kan temmen, Vernieuwen ons gemoet, en doen ons sinnen swemmen In een geleende vreucht, met Ikelos zijn maet, 536 En Phantasos zijn soon, die dick wils met u gaet. Soo haest als ghy ons geeft den reuck daer af te riecken, Soo vliegen wy om hooch, wy krijgen nieuwe wiecken, Ons herssens, ons verstandt, ons sinnen, waerse sijn, 540 Die komen altesaem gheloopen na de wijn. Dan gaen wy boven d'aert, dan sijn wy recht geseten Op Heliconis hooft. Hierom sijn de Poëten O Vader u betrout. het is een volck dat niet 544 Met meerder ongenoecht' als ongenoechte siet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 25

Maer als zy uwe melck soo lieffelick sien springen In een gelasen schael, beginnen sy te singen. En als ghy komt in haer, dan worden zy terstondt 548 Van uwe rasery bestoven en gewont. Dan laten zy de vloet van Castalis wel varen, En leeren Phoebi beeck met delewijn versparen. Daerom is Griecken sot, en wonder onbeleeft, 552 Dat zijn Poëten niet dan enckel water geeft. O Vader, dat is recht voor ossen ende schapen, Niet voor een hooch gemoet, niet voor Apolloos knapen, Die meesters van de doot, en meesters van de tijdt, 556 Door haer onsterflickheyt van beyde sijn bevrijt. Maer uw' Thebaensche Swaen en kan ick 't niet vergeven, Al is hy groot van mondt, en in de locht gaet sweven. VVat komt hem in de sin, als hy zijn liedt begint, 560 En secht, dat water is het beste dat men vindt? Ismenus moeste sijn van wonderlicke krachten, Of mogelick van wijn, dat heeft de man doen achten Het water boven al. of anders meyn ick, dat 564 Hy niet en is geweest een borger van u Stadt. Homerus weet wel bet, de vader van ons allen, Die in de klare wijn heeft wonder goet bevallen, En spreeckt met sulcken lust en yver van u nat, 568 Dat ick my duncken laet, dat hy moest wesen sat. Siet eens Achilles aen, soo haest als hy siet komen Vlysses met zijn maet, hy heeft een kop genomen, En haer die toegebrocht, al was hy schoon ontstelt, 572 Om dat Briseis hem ontschaeckt was met gewelt. Läertis wijse soon, eer dat hy gaet vertalen Zijn wonderbare reys, en al zijn leet verhalen,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 26

Eer Polyphemus woest, en Scylla komt ter baen, 576 Soo vangt hy eerst den lof van uwe gaven aen. Heeft Orpheus niet begost den volcken eerst te leeren, O Soon van Iupiter, hoe dat men u moet eeren? VVant van zijn kunstich spel en citer wijt beroemt 580 VVort uwen hoogen berch Cithaeron soo genoemt. Cratinus wist oock wat, die seyde, dat van 't water Niet anders voort en komt dan klap en sotte snater, En om dat uwe vrucht ons trecket van der eerdt, 584 Soo secht hy dat de wijn is der Poëten peerdt. Siet eens Anacreon, wat heeft hy toch beschreven? Niet Cadmi groote reys, niet Agamemnons leven, Gelijck hy selve secht, beginnende zijn sanck, 588 Maer Venus, haren Soon, en Bacchi milden dranck. De kroes is zijnen schildt, daer wilt hy op doen snijden, Niet Orionis sweerdt, noch sterren, die de tijden Des jaers ons wijsen aen, de somer voeren in, 592 Maer zijn verkoren lief, en Bacchus, en de Min. Hierom ist dat men secht, dat ghy meest opgetogen Van Phoebi susters sijt, en hebt die self gesogen, En op Parnassus woont. ja noch op desen tijdt 596 Gebuyr en naeste vriendt van onse Goden sijt. Ghy wort oock over al, waer dat men siet vergaren Een vroeyelick gelach, gepresen of met snaren, Of lieffelicken sanck. Ick meyn oock, het is waer, 600 Dat Cadmus is geweest u rechte grootevaer. Die van zijn vader gram Agenor uytgesonden, Niet siende dat hy socht, wat beters heeft gevonden, De letters heeft bedocht, en als met eygen handt 604 Gans Griecken door en door de wetenschap geplant.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 27

O Reusen-dooder groot, ô blixems kindt, ô hater Van ongeneucht en leet. ô viandt van het water! Ick voele dijne macht. ô vader, ick ga krom 608 Gebogen naer u sap, de kop die loopt my om. Ick sie twee sonnen staen daer boven, en twee manen, Ick sie recht voor my gaen veel spiessen ende vanen. Het hert brandt my in 't lijf. O Phanes, mijn gemoet 612 Ontsteken van u vier doet drillen mijnen voet. Ick stijch tot in de locht, sie liggen daer beneden, O Evan Evöe, veel landen ende steden. Thyoneu, Bugenes, hoe ben ick dus berooft 616 Van sinnen en verstandt? ick sie dijn ossen-hooft. Cithaeron staet in brandt. Ick sie twee groote hoopen Van vrouwen op hem gaen, siet Bassaris komt loopen Met ysselick geluyt. haer yser is gevelt, 620 De bladeren sijn wech, ick vreese datt' my geldt. Ick sie haer vlechten wildt een deel beneden hangen, Een deel om hooge gaen, gemengelt met de slangen, Die krullen in den loop, en maken groot gebaer, 624 Al rasend' uyt de mondt, en dolen in het haer. VVaer wilstu dat ick gae? wat klopstu voor de deuren Van mijn onstuymich hert? het hoofdt dat wil my scheuren. O Evan Evöe, bey kindt en oude man, 628 O Sabon, Indiaen, Osiris, ende Pan. Denys, Hymenean, Euasta, Sinne-breker, Lenaee, Ligyreu, ghy Snorcker, ghy Groot-spreker, Ghy Moorder van de pijn, ô onverwinlick Godt. 632 O Hyeu, Nysean, Paean, Iraphiot. Nacht-looper, Heupe-soon, Hooch-schreeuwer, Groote-springer, Goet-gever, Minne-vrient, Hoofdt-breker, Leeuwen-dwinger,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 28

Hert-vanger, Herssen-dief, Tong-binder, Schudde-bol, 636 Geest-roerder, VVaggel-voet, Straet-kruysser, Altijdt-vol. O Dithyrambe groot, geboren uyt u moeder, En uyt u vader met, ô lieffelicken voeder Van blyschap ende vreucht, vrou, man, Godt, ende stier, 640 Van water opgebrocht, geboren uyt het vier. De tong kleeft aen de mondt. Babacta wat sal 't wesen? Geeft my wat van u nat, soo sal ick sijn genesen. Maer jaecht de Nymphen wech, en doeter vry wat in, 644 Op dat ick al mijn sorch en droef heyt overwin. Hoe volchstu my dus naer? hoe doestu my dus dolen? VVat heb ick dy misdaen? dijn huysgewant verholen En heb ick niet geklapt. Lycurgi wreede daet, 648 En Penthei dol gemoet heb ick altijdt gehaet. VVaer wilstu dat ick loop? in 't midden van de baren, Gelijck men van u leest? wie soude my bewaren? VVant ghy, ô Liber, hadt in Nerei woeste stroom 652 Leucothean u moey, Neptunus was u oom. Veel liever wil ick sijn begoten van u vlagen, Die al onsterflickheyt van ons gemoet kont jagen, Op heffet onsen sin, doet naer den hemel gaen 656 All' ons gedachten hooch, en by de Goden staen. Als du komst in den kop, du ruckst ons van de menschen, Ontstekest onse siel met wonderbare wenschen, VVy lacchen met de doot, vertreden met de voet 660 Het schrickelick geluyt van Acherontis vloet. Licnita weest gegroet, ô swaricheyts verdrijver, En volcht my daer ick gae, naer t'huys van onsen Schrijver, Die desen avont heeft mijn vroeylicheyt gepacht, 664 En my met eenen kroes van Malveseye wacht.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 29

VVtleggingen ende verklaringen Op de Hymnus van Bacchvs.

Vers. 12.

En in zijn heupe stack,] Leest de fabel van Semele, moeder van Bacchus, eń zijn geboorte in het derde boeck vande Veranderinge Ovidij, eń by Nonnum in het sevenste van Bacchus: die alle beyde dese historie seer breet verhaelen. Siet oock Appollodorum in het derde boeck; Higynum in het CCXXIX capittel; Philostratum in zijn schilderyen, ende meer andere. Iupiter, gelijck wy hier naer verhaelen sullen, met den blixem op het versoeck van Semele by haer gekomen zijnde, heeft zijn lieff verbrandt, zijnen soon Bacchum tot hem genomen ende in zijn heupe gesteken. VVaer mede de Poëten te kennen hebben willen geven, de plaetse daer hy opgevoet is, de welcke Μηρὸς in het Griecx, dat is een heupe, genaemt wert. Al ist dat Tiresias by Euripidem in zijne Tragoedie Bacchae genaemt, seght dat de heupe van Iupiter is geweest, μέρος τιτοῦ ἐγκυκλουμένου χϑονι αἰϑερος. dat is, een deel vanden hemel die d'aerde van alle kanten omringi. Alwaer hy het kint eerst geboren zijnde verborgen heeft. Ick meyne dar zy niet anders hebbé willen met de heupe te kennen geven, dan de kuype of het vat, daer de druyve in lıcht als zy geperst wert. want dan wort de wijn eerst geboren, maer en is noch niet bequaem om te drıncken, voor aleer dat hy gesuyvert ende in ander vaten getont is.

Vers. 13.

De vreeselicke vlam] De Poëten hebben geseyt, dat Bacchus uyt het vier geboren is, om de hitte des wijns ende natuerlicken brandt: gelijck de Poëet Thespis den selven noemt ἄιθοπα φλογμὸν, dat is, swarten brandt, ἴδεσοι Βρομίου ἄιθοπα ϕλογμὸν λείβω. Strabo in zijn derthiende boeck beschrijft eenige plaetsen die heel verbrant zijn, ende nochtans goede wijnen voortbrengen; gelijck in Lydia, in Mysia, ende oock by Catina. De selve meynt dat Bacchus daerom geseyt wort uyt het vier geboren te zijn; al ist dat ick meyne het eerste insonderheyt waer te wesen. Hierom wort hy ignigena van Ovidius, πυριγενὴς van andere, πυρόσπορος van Orpheus genoemt. Doch door het verbranden van Semele, op wiens versoeck Iupiter met den blixem was gekomen, geven ons de Poëten, die d'eerste Philosophen ofte wijsen sijn geweest, merckelick te kennen, wat de loon is vande groote; het ende vande eergiericheyt: die verkrijgende haer wenschen, krijgt haer doot ofte straff: ende dat de gaven vande machtigen recht blixems zijn, die de kleynen, die haer volgen, niet vereeren maer verteeren.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 30

Vers. 14. de suster vanden donder,] De Poëet heeft de vlam vanden blixem, suster genaemt vanden donder, om dat zy t'samen op eenen tijdt inden buyck vande wolcke geboren worden, d'een met vier, d'ander met geluyt: ende een moeder hebben; dewelcke van Aristoteles genoemt wort, αν᾿αθυμίασις ξηρὰ, in het negende capittel van zijn tweede boeck Meteor. die wel ten rechten wederlecht Empedoelem ende Anaxagoram, die meynden dat de donder geschiede als het vier vanden blixem verdwijnt. Daerom en heeft de wijse Solon niet eygentlick genoech gesproken, als hy segt:

Βροντὴ δ᾿ ἐκ λαμπρῆς γἰνεται ἀστεροπῆς.

Dat is:

Des donders vreeselicke kracht Wort vanden blixem voort gebracht.

Gelijck Plutarchus in het leven vande selve Solon wel bewijst.

Vers. 19.

Geboren meer als eens] De Poëten hebben geseyt dat Bacchus tweemael is geboren: ofte om redenen die vooren verhaelt zijn, ofte om dat hy eerst wast in d'aerde, ende daer naer wederom geboren wort inde kuyp oft perse. Ende daerom ist dat hem Ovidius bis genitum, de Griecksche Poëten, δίγονον, διθύραμβον, ende διθυραμβογενῆ genoemt hebben. VVaer van wy hier naer sullen spreken, ende de selfde namen t'zijnder plaetsen verklaren.

Vers. 22.

Geboren binnen Nysen,] Stadt van Arabien. alwaer Iupiter het kindt, dat hy in zijne heupe hadde, gebrocht, ende de Nymphen heeft gegeven om op te voeden. waerom hy oock Διόνυσος genoemt wert vande Griecken, gelijck Diodorus Siculus betuycht. Al ist dat Phurnutus, Macrobius, Orpheus, ende andere, anderen reden by brengen. Ander seggen, dat hy in Nysa op Cıhaeron; Q. Curtius, Arrianus, Philostratus, Pomponius Mela, dat hy in Nysa, wesende een stadt van Indien, is geboren, sijnde niet verre gelegen vanden berg Meros. het welcke inde Griecksche tael beteyckent een dye. inde welcke om dat hy opgebrocht is, hebben de Poëten (seggen zy) versiert, dat hy geboren is uyt de dye ofte heupe van Iupiter. Al ist dat dit zijn natuerlicke reden heeft, als boven bewesen is.

Vers. 26.

Daer waren uw' autaren,] De Poëet verstaet Baccharah aen den Rijn. van waer de beste Rijnsche wijnen komen: geseyt (soomen meent) van het Latijnsche Bacchi ara, dat is, den autaer van Bacchus.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 29. den dranck van Creta] Malvasaye.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 31

Vers. 31.

Van haren Jupiter] VVant die van Creta seyden dat Iupiter by haer geboren was, gelijck Callimachus getuycht in zijn Hymno van Iupiter, voor aen int beginsel:

Ζεῦ σε μέν ᾿Ιδαίοισιν ἐν ὀύρεσι φασὶ γενέσϑαι, Ζεῦ σε δ᾿ ἐν Αρκαδίῃ· πότεροι πάτερ ἐψεύσαντο;

Dat is:

Arcadien is trots met u geboort' en Creten. Wie dat van beyden liecht, o Vader, laet my weten.

Vers. 32.

Zy souden laten sien] Die van Creten waren soo sot en leugenachtich, dat zy seyden, dat Iupiter niet alleen by haer geboren maer oock begraven was. Daerom vermaent de Poëet, dat Bacchus wel toe sien mach, dat hy die van Creten niet te veel toe en geeft, op dat zy het selve van hem niet en seggen. Van het graff van Iupiter, dat in Creta wert getoont, leest by Diodorus Siculus in het vierde boeck, Solinus in het sestiende capittel, Pomponius Mela in het tweede boeck, aent sevenste capittel; den ouden vader Lactantius in het eerste boeck, vande valsche ofte waen Religien, in het elfde capittel; Cicero in het derde boeck vande Natuere der Goden; Lucianus, Varro, ende andere; onnoodich alle hier te verhaelen. Siet daer. Maer boven al Callimachus op de aengetrocken plaets, daer hy alsoo voort gaet, ende spreeckt Iupiter aen:

Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται· κὰι γὰρ τάφον ὦ αν῎α σεῖο Κρῆτες ἐτεκτῄναντο· σὺ δ᾿ οὐ ϑάνες, ἐσσὶ γὰρ αἰεί.

Dat is:

Het volck van Creta steeckt vol leugens. jae, zy derven Wel laten sien u graf. maer ghy en kont niet sterven.

Vers. 33.

Gegeven de Godinnen] Da wijngaert is van sulcken aert dat hy seer genegen is tot water, ende daer sonder vergaet. Daerom hebben d'oude Philosophen geseyt, dat de Godinnen van het water, de minnen ende voesters zijn geweest van Bacchus, ende hem opgebracht hebben. ofte, om dat de wijn gedroncken sonder water, schadelicken is. VVaer van ick niet en kan laten hier by te stellen het Griecx epigramma by onsen Poëet gemaeckt, ende noch in druck niet uytgegeven. VVaer in getoont wert, Hoemen de wijn behoort te gebruycken.

῍Ωφελε μηδ᾿ ἐγένου ποτ᾿ ἐνὶ μερόπεσσι Λυαῖε, Μηδέ σ᾿ ἔτικτεν ὅλως ἐκ Διὸς ἡ Σεμέλη. Λίην γὰρ δύσχησττος ἔφυς χαλεπός τε πελάσσαι, ᾿Ου φευκτὸν παν´τῃ χρῆμα κὰι οὐ παριτόν.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 32

῝Ος γάρ σε ςυγέῃσιν, ἐνὶ φρεσὶν ᾗσιν ἀέξει Νηφάλιον πένϑος, τὸ στόμα δ᾿ οἱ δέδεται. ᾿Ουδ᾿ ὅγε συσσίτοισιν ἔπος φίλον ἐκταμιεύοι Δύσμορος, οὐδ᾿ ἑτάροις αν᾿δράσιν ἐν ϑαλίῃ. xxxxxxxxxx῞Ος δέ σ᾿ ἄγαν φιλέῃσιν, αν᾿ύμφευτόντε πίῃσιν, ᾿Αμφότερον κὰι νοὐν κὰι πόδας ἀστατεέι. Πολλάκι μὲν βάζων τόπερ ἦν ἄῤῥητον ἄμεινον, ῟Οιά τις έν πεδίῳ πῶλος ἀφηνιάσας. ῝Ος δὲ μόνος σοφός ἐστιν, ὃς αν῍ πίνῃσι, γαμίσκων Τὸν Βρόμιον Νύμφαις, τὴν χάριν ῾Αρποκράτει.

Het welcke de Poëet selve in tweederley talen overgeset heeft: int Latijn van woorde tot woorde, als volgt:

Dijfacerent natus nunquam eßes Bacche, nec eßet Te propter Semele de Ioue facta parens. Vsu difficilis quippe es, tangique recusas, Vitatu pariter peßimus atque aditu. Nam nimium qui vitat, ei sub pectore fixa est Sobrietas tristis, linguaque vincta manet. Nec gratum in mensa conuiuis promere dictum, Aut inter socios fundere verba solet. At qui multus amat, nec Nymphis iungere curat, Non pede, non animo constitit ille suo: Saepius effundens, quod dictum postmodo nollet, Vt loro in campis se sine iactat equus. At sapiens bibet, ut thalamo quasi iungat eodem Et Bromium Nymphis, & Charin Harpocrati.

Ende in onse moederlicke tale:

Och of ghy noeyt en waert uyt Semele genomen Door Iupiters toe doen, en hier by ons gekomen. Want het gebruyck van v, is moeyelijck en quaet, Het sy dat men v neemt, het sy dat men v laet. Want, Bacche, die dy schout, is dadelick geschonden, Zijn hert is vol van rou, de tonge staet gebonden. Soo dat hy niet en kan by vrienden aen den dis Een reden brengen voort, die om te lacchen is.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 33

Maer die de Nymphen vlien, en v te seer beminnen, Die worden schielick los van voeten en van sinnen, Gelijck een peert dat holt: en smijten dicwils uyt Dat best geswegen waer, en niet te veel en sluyt. Daerom is hy wel wijs, en sal alleen beklijven, En vroeylick in den dranck en sonder schade blijven, Die voecht vier saecken t' saem die quaet te voegen sijn, Het swijgen by de vreucht, de Nymphen by de wijn.

Vers. 37.

De neef van Atlas] Mercurius. wiens grootvaer Atlas, gelijck de Poëten van hem spreken, is geweest.

Atlantis magni, Pleïonesque nepos.

Voorder seggen de seifde dat Mercurius Bacchum heeft gegeven aen de Nymphen, om dat het gebruyck van de wijn een wel-sprekende tonge veroorsaeckt: gelijck Horatius secht,

Foecundi calices quem non fecêre disertum?

Dat is:

Een volle kroes geeft yder man, Dat hy te beter spreken kan.

Vers. 39.

Het honich datmen meent] Ovidius in zijn Fastis secht dat Bacchus oock dé honich heeft gevonden. Den welcken hier inne de Poëet navolcht.

Vers. 42.

De soon van Phoebus] Aristaeus, soon van Phoebus ende Cyrene: den welcken het meeste deel vande Poëten het vinden vanden honich toeschrijven. Gelijck Virgilius in het lange te kennen geeft in het vierde boeck van zijn Landtbouwinge. Nonnus in zijn derthiende van Bacchus, toont hoe hy met den selfsten gestreden heeft, settende het honich tegen den wijn, ende den strijdt heeft verloren.

Vers. 43. dat de nijt Den hemel oock geraeckt,] De Poëet heeft inde sin gelegen t'geen Plato secht, ὁ φθόνος γὰρ ἔξωθεν τοὐ θείου χοροὐ ἵσταται. Dat is, de nijt en raeckt het

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata volck der Goden niet. Dit selfde ist daer hy hier vreese voor heeft,dat het soo vast niet en gaet, als Plato wel secht.

Vers. 49.

Lyaeus heet ghy meest] VVant Lyaeus is gesecht παρὰ τὸ λύειν. Het welck beduyt, ontbinden. De redenen hier van heeft de Poëet self verhaelt, onnoodich hier weder op te halen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 34

Vers. 51.

O Euan] Dit is een vande namen van Bacchus. om dat de priesters met de priesterssen, ende de gene die hem vierden, plachten te roepen, Euan Euaë. Het welck geschrey doorgaens in dit gedicht gevonden wordt. VVaer van de selfde oock genaemt zijn Euantes. Ovidius onder andere namen geeft oock desen aen Bacchus. als mede Statius ende ander Poëten meer doen.

Vers. 53.

De waerheyt licht besloten In uwen soeten dranck,] Hier uyt is gesproten het spreeckwoort, ἐν ὄινῳ ἀλήθεια, dat is, waerheyt in de wijn. VVaer van Athenaeus te lesen is in zijn tweede boeck, die een weynich anders het selfde spreeckwoort voorstelt, te weten: ο῏ινος κὰι ἀλήθεια. Dat is, de wijn ende de waerheyt. Theocritus heeft een wonder soet lietien gemaeckt op een voeys by de herders ghebruyckt (men noemtet Carmen Dactylicum, ofte Bucolicum) dat begint:

῏Οινος ὦ φίλε παῖ λέγεται κὰι ἀλάθεα. Κ῎αμμες χρὴ μεϑύοντας ἀλαθέας ἕμμεναι. Κ᾿ηγὼ μὲν τὰ φρενῶν ἐρέω κέατ᾿ ἐν μυχῷ. ᾿Ουχ᾿ ὅλας ϕιλέειν με θέλησϑ᾿ ἀπὸ καρδίας.

Dat is:

Men segt o lieve kindt, DE WAERHEYT EN DE WIIN. En ick en wil voorwaer niet leugenachtich sijn. Maer seggen, datter licht diep in mijns herten grondt. Vw' hert is ver van my. ghy mint my met de mondt.

Vers. 57.

Maer waerom syt ghy ionck? om dat u soete vruchten] Dit is de oorsaeck waerom de Poëten Bacchum ionck maecken. Ende de wijse Plato in zijn boecken vande VVetten, en wilt niet dat ionge luyden wijn sullen drincken, maer wachten tot dat zy tot haer iaren zijn ghekomen, overmits dat de wijn de medecijne is van den ouderdom. μέϑης δὲ κὰι παροινίας τὸ παράπαν τὸν νέον ἀπέχέσϑαι· τετταράκονζα δὲ ἐπιβαίνοντα ἐτῶν, ἐν τοῖς συσσιτίοις ἐυῳχηϑέντα, καλεῖν τούς τε ἄλλους ϑεοὺς, κὰι δὴ κὰι Διόνυσον παρακαλεῖν εἰς τιὼ τῶν πρεσβυτέρων τελετιὼ ἅμα κὰι παιδιαν`, ἣν τοῖς ἄλλοις αν᾿ϑρώποις ἐπίκουρον τῆς τοὺ γήρως ἀυστηρότητος ἐδωρήσατο, τὸν ὀινον φάρμακον, ὡς αν᾿ηβᾷν ἡμᾶς. Dat is: Voort dat sick een Ionckman tot de veertich jaren van dronckenschap ende overdadich misbruyck vande wijn sal wachten: doch rakende de veertich jaren, in gemeyne maeltijden sich sal mogen verheugen, ende daer Bacchum met d'ander Goden aenroepen, dat zy toch willen de feest vande oude lieden ende vreucht helpen vermeerderen. overmits hy de menschen den

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 35 wijn tot een hulp vande moeyelickheyt des onderdoms, ende tot een medecijne om weder jonck te werden, heeft gegeven.

Vers. 59.

En waerom syt ghy vet?] De schilders van onsen tijdt maecken Bacchum gemeenlick vollijvich ende vet. Ende al deden het de schilders soo niet, soo toonen het de droenkaers genoech selve. Maer dat en schijnen d'oude niet over al in gebruyck gehad te hebben; gelijckmen soude konnen besluyten uyt eenige oude beelden. Al ist datmen oock uyt ander stucken kan afnemen, dat zy het selfde oock gedaen hebben. Daer van een goede getuygenisse geeft het afdrucksel vande onde gesnedé steen. die by den hoochgeleerden ende vermaerden Isaacus Casaubonus in zijn boeck De Satyrica Poësi, eerst uytgegeven is, ende hier mede vertoont wert.

Vers. 61.

V trommel] Vande trommel van Bacchus, ende waerom hy die voert, siet hier beneden, Vers. 337.

Vers. 63.

De kroone die ghy draecht Is moeder] Te weten de wijngaerdtbladen, daer mede hem Bacchus kroont. Doch dese manier van spreken Is moeder, schijnt genomen te sijn uyt den Poëet Euripides, die in zijn tragoedie Bacchae genoemt, den wijngaert met een soet woort, het selfde beteeckenende, ὀινομήτορα, dat is, moeder vande wijn, noemt.

Vers. 65.

Van Nomius gegeven] Dese naem is by de Griecken gebruyckelick van het woort νόμος, het welck een wet beteeckent. De oude heeten Bacchum Νόμιον, om dat zy seggen dat hy de selfde is met Osiris, ende eerst wetten heeft gemaeckt. doordien dat de menschen na dat de wijn is gevonden, op alle dingen hebben beginnen te letté; ende sonderlinge op de wetten, daer zy niet op en dochten doen zy water droncken ende int wilt liepen. Dese naem wort Baccho onder andere gegeven vande ouden Poëet, die zijn namen nae 't vervolgen vande letteren by een vergaert heeft.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 36

Vers. 73.

Maer boven al de naem van Liber] VVant liber is vry gesecht int Latijn; ende daer en is niet vryer dan die beschoncken is.

Vers. 82.

De noot druft van het leven] De oude willende uytdrucken de volheyt van alle dingen, plachten een hooren vol vruchten te schilderen, die sy Cornucopiam, dat is, des hoorns overvloet, noemden.

Vers. 84.

Een hoop van overvloet] Daerom secht Ovidius sprekende vande wijn, tum pauper cornua sumit, dat is, dan krijcht oock een arm mensch hoorens. gevende daer mede te kennen de hope van overvloet die de wijn maeckt. Ende Horatius, Bacchum aenspekende, & addis cornua pauperi, dat is, ghy doet den armen hoorens aen.

Vers. 86.

In hoorens wiert geschoncken] Hier van is te lesen Athenaeus, ende andere. de welcke seggen, dat de Griecken hoorens in voorige tijden gebruyckten om de wijn in te mengen: ende alsoo zy de hoorens κέραζα noemden, meené dat zy daer van gehouden hebben her woort κεράσαι, dat is, mengen.

Vers. 89.

Van Ammon voort gekomen] Diodorus Siculus in zijn vijfde boeck secht, dat Bacchus daerom met hoorens wort geschildert, om dat hy de soon is van Iupiter Ammon, de welcke over al met hoorens geschildert wort.

Vers. 90.

De ossen hebt genomen &c.] Overmits Tibullus ende ontallicke andere seggen, dat Osiris ende Bacchus een sijn. Nu weten wy dat Osiris, soo zy seggen, eerst de ossen inde ploech gevoecht heeft.

Vers. 92.

Seer stout] Gelijck de hoorn beesten. als terstont hier naer volght. die daerom de hoorens plachté met hoey bedeckt te dragen, om datse niemant souden opt lijf

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata loopen ende beschadigen. Daerom secht Horatius seer aerdich vande spijtige ende lebbige poëten, die niemant niet en sparen noch verschoonen: Foenum habet in cornu, dat is, hy draecht hoey op Zijn hoorn.

Vers. 94.

De mans de hoorens dragen] Het is een gemeen spreeckwoort hier te lande, dat wy seggen een alsulcken hoorens te dragen, die zijn huysvrou ontrouwicheyt bewijst, ende haer met een ander vergeet. Het selfde is gebruyckelick geweest by de Griecken,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 37 de welcke seyden, Κέραζα τινὶ ποιεῖν, dat is, yemant hoorens setten; welckers vrou dat gebruyckt wort: gelijck ons leert Artemidorus in zijn boeck vande Droomen, in het tweede boeck, aen hec XII capittel.

Vers. 97.

Men secht dat Phoebus] Callimachus in zijnen Hymnus van Apollo; Plutarchus in zijn boeck vande vernuftheyt der dieren; Martialis; de schrijver des briefs van Cydippe aen Acontius, spreken van dit autaer, het welcke Apollo ende Diana van hoorens gebout ende gemaeckt hebben. De selfde Plutarchus in het leven van Theseus secht, dat het voorgemelde autaer alleen gemaeckt is geweest van slincker hoorens, ende int voornoemde boeck, van rechter hoorens. Maer laet ons Callimachum hooren:

Τετραέτης τα πρῶτα ϑεμείλια φοῖβος ἔπηξε Καλῆ ἐν ᾿Ορτυγίῃ, περιηγέος ἐγγύϑι λίμνης. ῎Αρτεμις ἀγρώσσουσα καρήατα συννεχὲς αἰγῶν Κυνϑιάδων φορέεσκεν, ὁ δ᾿ ἔπλεκε βωμὸν ᾿Απόλλων. Δείματο μὲν κεράεσσιν ἐδεϑλια, πῆξε δὲ βωμὸν ᾿Εκ κεράων, κεραοὺς δὲ πέριξ ὑπεβάλλετο τόιχους.

Dat is:

Vier iaer was Phoebus oudt, als hy begost te stellen In Delos een autaer ontrent het ront mor as. Diana ginck ter iacht, en placht hem toe te tellen De koppen van het wilt, daer Cynthus vol af was. Apollo timmerd' aen, hy leyde vast de gronden Van d'hoorens die hy kreech, daer maeckt' hy het mè vast. Soo dat de muyren self op groote hoorens stonden Rontom dat wonder werck, elck op zijn plaets gepast.

Vers. 98. geknocht aen alle sijden Met hoerens] VVant Plutarchus secht dat de selfde hoorens sonder lijm oft eenig ander klevende stoffe aen een hingen.

Vers. 112.

Actaeon niet en maeckt] Actaeon is in een hert van Diana verandert, ende heeft van haer zijn hoorens verkregen. VVelcke fabel genoech bekent is.

Vers. 113. op Cithaerons kappen] De Berg in Boeotia, op de welcke Bacchus wiert geviert.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 114.

Soo menich Thyas stelt] Devrouwen die Bacchus vierden, wierden genoemt Thyades, van het Griecxsche woort ϑύειν, dat is geseyt, offeren.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 38

Vers. 115.

Dat Maenas] De selfde worden oock anders Maenades genaemt, van het Griecxsche woort μαίνεσθαι, dat is, dol ende rasende sijn: om dat zy dol wierden, soo haest als zy Bacchum begonden te vieren.

Vers. 117.

O Bassareu] Bassaris was een lanck kleedt, dat de priesters ende priesterssen van Bacchus droegen, tot de voeten toe komende. In Thracia wierden de vossen baßares genaemt; daerom meynen sommige dat dit kleedt van vossen vellen was. Hoe het is, Bacchus wort daer af Βάσσαρος van Orpheus, Bassareus van Horatius ende andere genaemt.

Vers. 119. met de huyt] De Poëet verstaet de huyt, die νεβρὶς vande Griecken wort genaemt, van het woordt νεβρὸς, dat is, een hindeken. VVelcke huyt Nonnus ende al de Poëten hem toe schrijven.

Vers. 121.

Leent my den hollen stock] In het Griecx νάρϑηξ, in het Latijn ferula genaemt: die de Poëten seggen dat Bacchus ende zijn priesters in de handt dragen, om het vallen te behoeden. Het is een plant wonder licht, ende van binnen mergachtig ofte spongieus. In de selue seggen oock de Poéten dat Ptometheus het vier gesloten hielt, dar hy Iupiter ontnomen hadde. Nu dat hem de priesters van Bacchus droegen, getuycht genoech het speeckwoort dat by Plato ende ander wort gelesen:

Πολλοὶ μὲν ναρϑηκοφόροι παῦροι δέ τε Βάκχοι:

Het welcke te seggen is dat se niet al Bacchus Zijn, die Zijnen hollen stock dragen. Gelijck het oock niet al koesx en sijn, die lange messen dragen: naer ons gemeyn spreeckwoort.

Vers. 128.

Op Beroë] Leest dese historie by den Poëet Nonnus in zijn X L I boeck, hoc dat Bacchus ende Neptunus alle beyde Beroë lief gehadt, ende om haer gevochten hebben.

Vers. 129.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Hoe Ampeli] Leest oock den selfden Nonnus in zijn X I boeck, alvvaer hy vvijtluftich vertelt, hoe Ampelus in een vvijngaert verandert is. Den vvelcken onse Poëet hier volcht. Tis te vveten oock, dat het Griecksche vvoort ἄμπελος een vvijngaert beteyckent, aldaer de selfde Nonnus zijn oog op heeft.

Vers. 136.

En woont by Phlegethon] Een helsche rivier alsoo genaemt παρὰ τὸ φλεγέϑειν, dat is, om datse altijt brandt.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 39

Daer by. noch by Cocytus niet] Een helsche rivier alsoo genaemt ἀπὸ τοῦ κωκυτοῦ, van den rou die daer altijt gemaeckt vvort.

Vers. 143.

Eubule leert my toch] Bacchus vvort in het Griecx genaemt ῎Ευβουλος, dat is, van goeden raet, om dat hy de sinnen scherpt. Het vvelck de Persen vvel verstonden, die altijt beschoncken zijnde raetsloegen, ende met groote saecken besich vvaren. De Poëet geeft hem hier de naem, om dat hy geern van hem soude vveten, hoe dat hy de vvijn heeft gevonden. Het vvelck een kloecken vont vvas.

Daer by.

Limnaee maeckt my kont] Dese naem heeft Bacchus gekregen, om dat hy te Limnen aldermeest geviert wiert, wesende een dorp buyten Athenen.

Vers. 156.

Tot een vermaecklick spel] De Poëet bewijst onder ander de dwaesheyt van de gene die het vinden vande wijn den bock toe schrijven, door dien dat die van Athenen den bock om de schade die hy aen de wijngaert dede, vilden, ende van zijn huyt sacken maeckten, die zy besmeerden, ende alsoo daer op springende in het sant met den kop vielen, het welck sy noemden ἀσκωλίαξειν. Hier op heeft de Poëet Virgilius gelet in zijn eerste vande Lantbouwinge als hy secht:

Mollibus in pratis vnctos saliere per vtres.

De feeste selve hiet ἀσκώλια, ende die de selve vierden, werden ἀσκωλιασταὶ genaemt, ende ἀσκοδρομίται. VVelcke naem eenige ketters onder de Christenen gegeven is geweest, die hier in de heydens volchden.

Vers. 173.

Ghy sloecht hem met u spies] De Poëten seggen, dat de tranen van Lycurgus, coninck van Thracen, die hem uyt de oogen op d'aerde neder vielen, doe hy alsoo van Bacchus vvert gehandelt, in koolen veranderden. Gelijck de selve fabel vvijtloopich vvort vertelt int Griecksche boeck vande Landtbouvvinge, uyt Verscheyden oude schrijvers by een vergaert, ende door last vanden Keyser Constantinus uytgegeven.

Vers. 169.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Naer dat ghy waert gevlucht] Leest by Homerus in zijn seste, daer hy verhaelt, hoe Bacchus van Lycurgus geiaecht is gevveest, ende heeft hem in de zee begeven.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 40

Vers. 195.

Want sonder Bacchinat] Het bekent seggen vande Latijnsche comoediant, het welck onse Poëet hier uyt gedruckt heeft, luydt aldus; Sine Cerere & Baccho friget Venus. dat is, Sonder Ceres (dat is broot) ende Bacchus, is Venus (dat is de liefde) kout. Het welcke de selfde Poëet by een ouder schrijver heeft gevonden; namentlick dit Griecx: νεκρὸν ᾿Αφροδίτη Διονύσου δίχα κὰι Δήμητρος. dat is, Sonder Bacchus ende Ceres is Venus doot. Ende Euripides secht:

῎Οινου δὲ μή παρόντος οὐκ ἔστιν Κύπρις.

Dat is:

Neemt wech den liefelicken wijn, Soo salder oock geen Venus zijn.

Vers. 213.

De kruyden in den tuyn en bloemen.] De Poëet druckt uyt de woorden die gemeynelick gebruyckt worden, van de gene die anders geenen Godt en kennen als Bacchus, die niet veel en passen op het toekomende. ende heeft in den sin gehadt de plaetse van den Poëet Moschus, die beklagende de doot van de Poëet Bion, alsoo singt:

῍Αι ἂι ταὶ μαλάχαι μὲν ἐπαν` κατὰ κᾶπον ὄλωνται, ῍Η τὰ χλωρὰ σέλινα, τό, τ᾿ ἐυϑαλὲς οὐλον ἄνηϑον, ῞Υστερον ἆυ ζώοντι, και εἰς ἔτος ἄλλο φύοντι· ῍Αμμες δ᾿ οἱ μεγάλοι κὰι καρτεροὶ ἢ σοφοὶ ἄνδρες, ῾Οππότε πρῶτα ϑάνωμες, ἀνάκοοι ἐν χϑονὶ κοίλα, ῞Ευδομες ἐῦ μάλα μακρὸν, ἀτέρμονα, νήγρετὀν ὕπνον.

Dat is:

Eylacen siet de kool, naer dat zy is verschoven, De petercely groen, het dilgekrult in d'hoven, Het leeft noch evenwel: men siet het weder bloeyen Het naeste iaer daer aen, en even vlytich groeyen. Maer wy dat groote volck, begaeft met kracht en reden, Naer dat de bleecke doot ons komt aen boordt getreden, Men gaet ons dadelick met holle aerdt bedecken, En slapen eenen slaep, die niet en is te wecken.

Vers. 215. de goude son die staet, Soo dickwils Weder op] Catullus:

Soles occidere & redire poßunt, Nobis cum semel occidit brevis lux, Nox est perpetua vna dormienda.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 41

Dat is:

De dagen gaen en keeren weér, Maer als wy eenmael liggen neer, Wy zijn berooft van alle kracht, En slapen eenen langen nacht.

Vers. 229.

De saeck en is niet lanck] Dese fabel en behoeftmen niewers te soecken: want zy is van het gewas van den Poeet, ende by hem gedicht.

Vers. 233.

Apollo bracht de lier] Hier wort int cort verhaelt, wat elcke Godt tot s'menschen oorboor gevondé ende bygebracht heeft. Gelijck Apollo de lier heeft gevonden, al ist dat de Poëet Horatius, Mercurio die toeschrijft, den welcken hy noemt curuae lyrae parentem, dat is, vader vande kromme lier.

Vers. 234.

Neptunus bracht de peerden] Die hy aldereerst gevonden heeft, op den selfden tijt als Minerva de olive vant, doe zy twisteden, wie dat van haer tween de stadt van Athenen de naem soude geven.

Vers. 235.

Ofiris bracht oock wat] Een Godt van AEgypten, den welcken men toeschrijft dat eerst de ossen inden ploech gevoecht heeft, wiens huysvrou Isis was, die hiet volcht.

Vers. 238.

De suster ende vrou van Iupiter] Iuno. die de Poëten willen datse de suster ende huysvrou van Iupiter is geweest.

Vers. 251.

Door Achelous raet] Achelous is een bekende riviere, gelijck getuycht de Griecksche schrijver Didymus, ende voor hem een ander genaemt Agesilauus: de-welcke aenteyckent, dat Oceanus tot zijn huysvrouwe genomen heeft Tethyn zijn suster:

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata dewelcke veel kinderen voort geteelt hebben. VVaer van d'outste is geweest Achelous, wiens naem zy daerom gebruyckt hebben, gelijck Ephorus een oude historischrijver oock betuycht, voor alle water. als de Poëet Aristophanes, seggende in zijn comoedie, genaemt Cocalus, ῎Ητειρε γάρ μ᾿ οἶνος οὐ μιγεὶς πόμα ᾿Αχελώῳ. dat is, de wijn heeft mijn gequetst om dat hy niet gemengt was met den dranck van Achelous. Hier op heeft Virgilius gelet, sprekende van Bacchus:

Poculaque inventis Acheloïa miscuit uvis.

Dat is:

Die Achelous droeve vloet Gemengt heeft met de druyve soet.

Onse Poëet insgelijcx heeft Achelous hier gebruyckt voor t'water.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 42

Vers. 265.

Ghy hebt o Nycteleu] Een naem van Bacchus, ἀπὸ τῆς νυκτὸς, dat is: van de nacht. om dat hy by nacht geviert wert.

Vers. 273.

Sy riep met droever stem] De klachte van Ariadne hebben gemaeckt Catullus, in zijn bruylof-liet, van Peleus en Thetis; ende Nonnus in zijn sevenenveertichste boeck. Siet oock by Ovidius den brief van Ariadne aen Theseus.

Vers. 319.

Met zijnen droncken hoop,] Desen hoop ofte toerustinge van Bacchus, gelijck hy quam by Ariadne, in zijne volle cracht, wort vande Griecken genoemt χορὸς ᾿Αριάδνης.

Vers. 321.

Thien briessende Maenaden,] De priesterssen van Bacchus. De oorsaeck vande naem siet boven.

Vers. 322.

En even veel Laenaden] Soo worden oock de priesterssen van Bacchus genaemt, ἀπὸ τοῦ ληνοῦ, dat is, van de pers.

Vers. 323.

Elck hadd' een lange spies] Een spies bekleet met wijngaerdbladen, ofte, so als andere seggen, met klimmercruyt, vande Griecken genaemt ϑύρσος. den welcken zy Bacchus in d'hand geven. Nonnus beschrijftse aldus in zijn veerthiende boeck:

Καὶ πέλεν ἔγχεα θύρσα, καλυπτομένη δὲ πετήλοις Δοὺρατος ἀμπελόεντος ἔην χαλκήκατος ἀιχμή.

Dat is:

En thyrsus was zijn spies: die was met bladren dicht, Van wıjngaerden bekleet: van yser was de schicht.

Doch Euripides, gelijck de Poëet, noemt dese spies, κίσσινον βέλος:

Θύρσόν τεδοὺς ἐς χεῖρα, κἰσσινον βέλος.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Dat is:

Hy gaf den thyrsus in de hant, Volklimmerkruyt aen alle kant.

Vers. 325.

Silenus vol gesopen] Die de Poëten seggen dat Bacchus opgebrocht heeft, ende gestadich hem met zijnen esel volcht.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 43

Vers. 326.

Met zijnen eseltraech] Desen esel secht Aratus dat daer na inden hemel is geset. het welck niet en is te beklagen, overmits datter noch genoech op d'aerde blijven.

Vers. 327.

De goddelicke wan] Ander seggen dat het een wiege was, deur dien dat het Griecksche woort λίκνος, soo wel een wiege als een wan beteyckent. Virgilius schrijft Bacchus de wan toe, daer hy secht, & mystica vannus Iacchi, dat is, den heyligen wan van Bacchus.

Vers. 328.

Een groote volle kan] Die de Poëet Virgilius Sileno toeschrijft: ende noemtse cantharum, als hy secht:

Et gravis attrita pendebat cantharus ansa.

Dat is:

Een kruyck met een versleten oor, En swaer genoech, die hinck daer voor.

Vers. 329.

Die van u nachten wisten] Dat is van uwen Godsdienst, om dat Bacchus by nachte geviert wert. Om welcke oorsaeck oock Virgilius den berch Cithaeron, daer dese Godsdienst geschiede, vande nacht nocturnum noemt.

Vers. 330.

Die droegen uwen tuych] De Poëet heeft uytgedruckt het Griecksche woort ῎οργια, dat is, het heymelick tuych van Bacchus. Daer by: In twee besloten kisten,] De Griecken houden het selffde woordt, ende noemen dese kisten van Bacchus, κίστας: ende Tibullus en noemt het niet anders int Latijn, met dit veers:

Et levis occultis conscia cista sacris.

Dat is:

En oock daer by de lichte kist, Die zijn verborgentheden wist.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 331.

Haer volchde Maron na] Een priester van Bacchus, ofte een van zijn gevolch. vande welcke Athenaeus secht in zijn sefte boeck, dat de wijn zijnen naem heeft. diemen noemt int Latijn vinum Mareoticum: οἶνος Μαρεώτης int Griecx geseyt, ofte veel

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 44 eer Μαρεία, de stadt van daer hy komt. >εἴληφε μὲν τοι (secht hy) τιὼ προσηγορίαν λαβοὺσα ἀπὸ Μάρωνος, ἑνὸς τῶν μετα Διονύσου τὰς στρατείας πεποιημένων. Dat is: Die haren naem van Maron heeft genomen, een vande gene die den tocht van Bacchus gevolgt hebben.

Vers. 332.

Den droncken Staphylus] Siet van Staphylus ende Botrus, vrienden van Bacchus, Nonnum in zijn achtiende boeck. Zy hebben alle beyde haren naem, d'een van σταφυλὴ, d'ander van βότρυς; beteykende beyde een druyve. De Poëet noemt Botrus kael van veren, om dat de dronckaers gemeynlick naeckt en kael zijn.

Vers. 334.

En Methe vol van wijn] Μέϑη is de dronckenschap int Griecx, daer van is de Godinne vande selve Methe genoemt. Siet Pausanias, ende andere.

Vers. 335.

Sylvanus op het lijff] De Godt vande bosschen, die Virgilius oock by Bacchus voecht.

Vers. 336.

Veel bommen grof geluyt] Die de Griecken ende Latijnen tympana noemen, dat is, trommels. Die Bacchus by Euripides segt dat hy ende Rhea gevonden hebben. Siet den selfden Poëet in zijn Tragoedie genoemt Bacchae.

Daer by: gemengelt met cymbalen] Nonnus ende andere schrijven de cymbalen overal Baccho toe, gelijck oock de hamers, hier oock niet vergeten, dıe hy ρὅπτρα noemt:

Καὶ τελετὴν ἄγρυπνον ἐπεντύνουσα Λυαίῳ, Πρώτη ῥόπτρον εσεισεν· ἐπεπλατάγησε δὲ Βάκχῳ Κύμβαλα δινεύουσα περίκροτα δίζυγι χαλκῷ.

Dat is:

Zy heeft de feesten eerst van Bacchus in gaen voeren, Den hamer eerst beweecht, en aldereerst gaen roeren: Zy heeft oock eerst geroert, en voor den dach gaen halen Van koper toegevoecht, twee klinckende cymbalen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Doch op dat een yeder verstaen mach, hoe ende wat maecksel dat de cymbalen van Bacchus geweest zijn, hebben de selue goet gevonden hier by te laten uytdrucken, alsoo zy noch in de overblijfselen van de outheden gevonden wierden te Romen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 45

Hier vooren inde afgebeelde oude steen van Bacchus, staet een vrouwe met dese cymbalen inde hant daer op spelende, siet op 't veers. 59.

Vers. 337.

Veel hamers] Die wy alreede geseyt hebben, dat de priesterssen van Bacchus gebruyckten, ende van de Griecken ρὅπτρα genaemt wierden.

Vers. 370.

Dan spreken hare boden] VVt den Poëet Musaeus, die secht:

παρθενικῆς γὰρ Κυπριδίων ὀάρων ἀυτάγγελός ἐστι σιωπή.

Dat is:

Want als een dochter swijcht int midden van de min, Denckt dan dat zy wat heeft van Venus in de sin.

Vers. 376.

Van uw' gespickelt vel] Dat van de Griecken νεβρὶς genaemt wort: als hier boven is gesecht. Euripides noemt het νεβρίδος ἱερὸν ἐνδυτόν. Dat is, het heylich kleet van nebris, ofte, het hinde-vel.

Vers. 379.

De zee lach stil en stom] De Poëten hebben een manier, dat zy de zee stil ende stom maken, soo daer yet besonders geschiet. Dit noemt de Poëet Ennius pausam maris, d'andere, silentium maris; de Griecken, ἐυφημίαν. Alsoo secht de Poëet Callimachus:

᾿Ευφημεῖ κὰι πόντος ἐπ᾿ Απόλλωνος ἀοιδῇ.

Dat is:

De zee die licht gans stom en stil Als maer Apollo singen wil.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 46

Vers. 385.

Mimallones die liepen] Die van Macedonien noemden alle kloecke vrouwen ende die de mannen navolchden, μιμαλλόνας, ἀπὸ τοῦ μιμεῖσθαι τοὺς ἄνδρας: om dat zy de mans naer deden. Dese naem geven de Poëten de vrouwen die Bacchus vierden, gelijck Ovidius, ende andere. Hesychius: μιμαλλόνες, βάκχαι, dat is, Mimallones worden de Bacchae ofte priesterssen van Bacchus genaemt.

Vers. 391.

En daer gestelt ten toon.] Leest by Aratus, Germanicus zijn uytlegger, Ovidius ende ander, hoe dat Bacchus de kroon van Ariadne onder de sterren plaets heeft gegeven, die daer noch staet.

Vers. 392.

Dicht aen het beelt dat knielt] Dat vande Griecken daerom ἐγγόνασιν genaemt wort, dat is, knielende. Die vande hemelteyckenen schrijven, seggen dat het Hercules is die knielt.

Vers. 399.

Geworpen metter hant.] Siet Homerus in zijn eerste Iliados. daer ghy sult vinden hoe Vulcanus van Iupiter uyt den hemel geworpen ende in Lemnos gevallen is.

Vers. 402.

En manck aen beyde sy.] De Poëet druckt uyt de naem ofte eygenschap die Homerus Vulcano geeft, hem noemende ἀμφιγυήεντα, dat is, aen beyde syden kreupel, oft manck.

Vers. 403.

Ghy hebt Silenus peerdt.] De Poëet spreeckt beleefdelick; noemende den esel van Silenus, een peerdt. Dese fabel en vintmen (mijns wetens) by niemant vande ouden, dan alleen by den Grieckschen Orateur Aristides in zijn oratie Διόνυσος, dat is, Bacchus, genaemt, daer hy aldus onder ander spreeckt: κὰι μὴν κὰι τὴν ῞Ηραν λέγουσιν ὡς μόνος ϑεῶν τῷ Διῷ διήλλαξε· κομίσας τὸν ῞Ηφαιστεν ἄκοντος εἰς τὸν οὐρανόν· κὰι ταῦτά τε ἀναϑεὶς ὄνῳ. κὰι ὡς μὲν αἴνιγμά ἐστιν ἐν τῷ λόγῳ, δῆλον. δῆλον δὲ ὁς τελευτᾷ τὸ ἄινιγμα· ὡς ἄρα πολλή τις κὰι ἄμαχος ἡ δύναμις τοῦ ϑεοῦ· κὰι δύναιτ᾿ ἂν κὰι ὄνους πτεροῦν, οὐχ᾿ ἵππους μόνον. Dat is: Voorder sechtmen oock, hoe dat hy Iuno wederom met Iupiter versoent heeft: naer dat hy Vulcanum

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata tegen zijnen danck in den hemel gebrocht hadde. Die hy op eenen esel heeft geset. Welcke fabel merckelick een ander beduytsel heeft. Het welcke oock licht is om te verstaen. Te weten, dat dese Godt een besonder groote kracht heeft: ende dat hy niet alleen de peerden, maer oock de esels vleugels kan geven. Alsoo moet die

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 47 plaets gelesen worden: te weten in stede van, τῷ υἱεῖ διήλλαξεν, dat is, met haeren soon versoent, τῷ Διῷ διήλλαξε, met Iupiter versoent. VVant Iuno op Iupiter gestoort was, om dat hy haeren soon uyt den hemel geworpen hadde, die daer naer weder wel te vreden wiert op Iupiter. moet oock gelesen worden κομίσας τὸν ῞Ηφαιστον ἄκοντος εἰς τὸν οὐρανόν: dat is, naer dat hy Vulcanum tegen den danck van Iupiter in den hemel gebracht hadde, niet ἄκοντα, tegen den danck van Vulcanus. Het welcke veroorsaeckt heeft dat de geleerden Canterus hier gedoolt ende die plaets niet wel verstaende, qualick overgeset heeft in zijn Latijnsche oversettinge. Onse Poëet heeft dit vernuftelick gemerckt, ende niet min verstandelick dan geluckelick verbetert. Dat ick niet genoech kan prijsen. Dan laet ons voort varen.

Vers. 417.

Phlegra] Een stadt in Macedonien, uyt welcke de Poëten seggen dat de Gigantes ofte reusen den hemel bestormt hebben, ende daer vande Goden verslagen zijn geweest.

Vers. 418.

Mimas] Een vande hemelbestormers oft reusen, by Horatius ende andere gemelt.

Vers. 419.

Rhoecus] Dit is oock een reuse, daer van Horatius secht, sprekende van Bacchus:

Rhoecum retorsisti leonis Vnguibus, horribilique mala.

Dat is:

Ghy hebt daer Rhoecus neer gevelt Als eenen leeu, met groot gewelt.

De selfde Poëet op een ander plaets voecht Rhoecus ende Enceladus als twee reusen by malkander.

Vers. 420.

Verandert in een leeu] De Poëten seggen, dat Bacchus vechtende tegen de reusen, in een leeu verandert is geweest; om te kennen te geven, de sterckte die de wijn geeft.

Vers. 425.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Typhoeus] Dit is van gelijcken een reuse. Leest van hem ende zijn volkomen beschrijvinge by Nonnus in het eerste ende tweede boeck; met meer andete. De Poëten seggen, dat dese soon is geweest van Titan ende Terra.

Vers. 426.

Porphyrion] Oock een vande reusen, daer Horatius van secht,

minaci Porphyrion statu, gevende te kennen hoe vreselick ende schrickelick hy was.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 48

Vers. 431.

Ganymedes] De schencker van Iupiter, by al de Poëten bekent. D'oorsaeck van zijnen naem, siet by den Philosooph Xenophon in zijn Maeltijdt.

Vers. 441.

O Paean] Siet d'oorsaeck van dese naem beneden, opt veers. 632.

Vers. 445.

Het eerste voor de maech] Onse Poëet schijnt uytgedruckt te hebben de delicate veerskens van Eubulus de Poëet, die noch gelesen worden by Athenaeus in zijn tweede. VVaer hy spreeckt, van de eygendommen ende krachten vande wijn, als oock van de maet in het gebruyck van den selven:

Τρεῖς γὰρ μόνον κρατῆρας ἐγκεραννύω Τοῖς εὖ φρονοῦσι· τὸν μὲν ὑγείας ἕνα, ῞Ον πρῶτον ἐκπίνουσι· τὸν δὲ δεύτερον ῎Ερωτος ἡδονῆς τε, τὸν τρίτον δ᾿ ὕπνου. ῞Ον εἰσπιόντες οἱ σοφοὶ κεκλημὲνύοι ῎Οικαδε βαδίζουσιν.

Dat is:

Die wijs en sedich is, die wil ick drymael schincken, Het eerste mogen zy om haer gesontheyt drincken. Het tweede mach wel met. want dat is om te minnen, En vroeyelick te sijn. het derde doet de sinnen Bevangen van den slaep. met dese dry gelasen Laet ick de lieden gaen, die niet en willen rasen.

Vers. 449. het getal der Gratien] VVant de Poëten seggen, datter dry Gratien zijn, met namen, Aglaïa, Euphrosyne, Thalïa.

Vers. 450. by Venus selve leven] Om dat de Poëten seggen, dat de dry voorgemelde Gratien, camerieren sijn van Venus. die niet alleen vande min, maer van alle aerdicheyt godinne is, diemen door het misbruyck des wijns te buyten gaet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 451.

Die drymael dat instelt.] VVant drymael dry is negen, ende soo veel Musae sijnder.

Vers. 453.

Orontes] De schoonsoon van Deriades (koninck vande Indianen) die Bacchus heeft (gelijck Nonnus in zijn seventhiende verhaelt) soo verre gebracht, dat hy hem

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 49 selven het leven heeft benomen. VVaer van de rivier, daer hy in gevallen is, Orontes is genaemt.

Vers. 455. en Vers. 457.

Thriambus u genoemt.] Diodorus Siculus, ende ander schrijven, dat Bacchus alder eerst heeft getriumpheert komende uyt Indien, het welck de Griecken noemen ϑριαμβεύειν: ende de triumphe selve ϑρίαμβον· welck woort schrijven vele, zijnen naem te hebbé van ϑρία, het welcke beteekent vijgeblaeren, om dat Bacchus daermede is gekroont geweest uyt Indien komende.

Vers. 456.

Met ongehoorde macht] VVant de Poëet Nonnus verhaelt, dat hy alleen met zijn spies becleet met wijngaertbladers, Deriadem voornoémt geraeckte, ende wierp hem in het water, daer hy bleef.

Daer by:

Deriades gewelt] De koninck van Indien, daer wy alreede van gesproken hebben. Nonnus verhaelt int breede, hoe hy oorloch tegens Bacchus gevoert heeft, ende zijn doot, in het veertichste boeck.

Vers. 459.

Twee panthers] De panthers ende tigers, vreeselicke dieren, worden Baccho vande Poëten toegeschickt, om te kennen te geven de hitte ende de kracht vande wijn.

Vers. 465.

Van alderhande kruýden.] De Poëten geven Baccho eenen rock gemaeckt van bloemen, die de Griecken noemen ἀνϑηρὸν χιτῶνα , dat is, den gebloemden rock. De reden hier van geeft Phurnutus met dese woorden: κὰι τὸ μὲν τῆς ἐσϑῆτος ἀνϑηρὸν, τὴν ποικιλίαν παρίστησι τῆς ὀπώρας. Dat is: Dit bloeyende kleedt geeft te kennen de verscheydenheyt van zijn vruchten. Gelijck de druyven oock van verscheyden coleuren zijn.

Vers. 485.

Men secht dat Cato self] Horatius in zijn derde boeck Odar.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Narratur & prisci Catonis Saepe mero maduisse virtus.

Dat is:

Men secht dat d'oude Catoos deucht Haer inde wijn wel heeft verheucht.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 50

Vers. 486. en altijt ongeschoren] Soo wort Cato vande Poëten genaemt, door dien dat hy hebbende medelijden met zijnen tijt, ende volgende de Philosophen, die Stoici genaemt werden, ongeschoren ginck. gelijck Lucanus onder andere van hem vertelt in zijn tweede boeck vande oorlogen tusschen Iulius Caesar ende Pompeius: dat hy selve op zijn eygen bruyloft, geduyrende de inlandsche oorloge, hem niet en heeft laten scheeren.

Vers. 488.

Iae Socrates en was] Alcibiades inde maeltijt van Plato, vertelt dat Socrates niemant aen tafel placht schuldich te blijven, ende gevende hem een groote gesontheyt, secht van hem: πρὸς μὲν Σωκράτη, ὦ ἀνδρες, τὸ σόφισμά μοι οὐδέν· ὁπόσον γὰρ ἂν κελεύσῃ τις, τοσοῦτον ἐκπιὼν, οὐδὲν ἂν μᾶλλον μεϑυσϑῆ. Dat is, An Socrates, goede vrienden, en hebbe ick geen kans. want doet hem drincken al dat u goet dunckt, hy sal de selve man blijven, sonder dronck te werden.

Vers. 490.

Een schuymende gelas] De woorden van Socrates sijn, nae dat hy geseyt heeft inde maeltijt van Xenophon, dat hy ganschelick wil drincken, doch met soeticheyt: ῍Ην δὲ ἡμῖν οἱ παῖδες μικραῖς κύλιξι πυκνὰ ἐπιψεκάζωσιν (ἵνα κὰι ἐγὼ ἐν Γοργιείοις ῥήμασιν ἔιπω) οὓτως οὐ βιαζόμὲνοι ὑπὸ τοῦ ὄινου μεϑύειν, ἀλλ᾿ ἀναπειϑόμὲνοι πρὸς τὸ παιγνιωδέστερον ἀφιξόμεϑα. Dat is: Maer indien ons de knechten kleyne ende schuymende bekerkens dickwils toebrengen, (op dat ick de woorden van Gorgias gebruycke) soo en sullen wy niet met gewelt gedrongen worden dronck te sijn, maer met soeticheyt ende al spelende tot de vroolickheyt geraecken. Cato by Cicero in het boeck vanden Ouderdom, denckende op dese plaets, noemtse pocula rorantia, dat is, schuymende gelaeskens.

Vers. 498.

Die moet op Pholus sien] Pholus ende Hylaeus zijn Centauri geweest (dat is, half man, half peert) die doort overdadıch gebruyck vande wijn, tegen de Lapithen gevochten, ende teenemael de bruyloft van Pirithous gestoort hebben. Siet by Virgilius in zijn tweede boeck vande Lantbouwinge, daer ghyse alle beyde met namen sult vinden. De fabel self hebt ghy by Ovidius in zijn twaelefste vande Veranderinge.

Vers. 499.

Icarius voor al] Propertius noemt hem Icarum. Siet de fabel by Hyginus in C X X X capittel; Apollodorus in zijn I I I boeck, ende andere.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 507.

Maer Evan heeft hem self, zijn dochter, Zijnen hondt] De dochter van Icarius wort Erigine genaemt, ende inden hemel Virgo, dat is, maecht. Siet Aratus, Germanicus,

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 51

Hyginus, ende andere. Den hondt wort genoemt Maera, ende inden hemel Canicula, dat is, Hondeken.

Vers. 513.

Leuconoe was idol] Die Bacchus, om datse met zijn heylicheyt spottede, gelijck Ovidius ende andere schrijven, in een vleermuys verandert heeft. Siet AElianus in zijn derde boeck van Veelderley historien. De Philosophen seggen, dat de vleermuys niet soo seer en haet, als het klimmercruyt, dat Bacchus aldermeest in eeren hout ende beminnet. Soo datse vanden reuck sterft. Zy wort van Ovidius Alcithoe genaemt.

Vers. 515.

De schippers waren sot] De schippers van Tyrrhenen, de welcke Bacchus ni haer schip genomen hadden om in Naxos te brengen, bespotteden hem, ende wierden daerom in dolfijns verandert, haer seylen ende touwen in klimmercruyt ende wijngaert rancken. Leest Hyginus in her C X X X I V capittel, Ovidius in zijn Veranderingen. Appollodorus secht dat de mast ende riemen in serpenten zijn verandert geworden, het schip met klimmercruyt geladen. Siet hem in zijn derde, Nonnus in zijn X L I V, ende Lucianus. Oppianus sprekende vande dolfijns secht aldus:

Ω῾ς ἐτεὸν κὰι φῶτες ἔσαν πάρος, ἠδὲ πόληας Ναῖον ὁμοῦ μερόπεσσι, Διωνύσσοιο δὲ βουλῇ Πὸντον ἐπημείψαντο, κὰι ἰχθύας ἀμφεβάλοντο Γύοις.

Dat is:

Het waren menschen eerst, en woonden inde steden Ia by het ander volck: maer Bacchus heeft haer leden Verandert en gemaeckt, dat zy nu visschen sijn En wonen ind zee.

Vers. 524.

Ghy dreycht ons aen het hooft] Plautus uyt een ander Grieckschen Poëet, die Athenaeus aen roert, secht vande wijn in zijn Comedie, genaemt Pseudolus:

----- Magnum hoc vitium vino est, Pedes captat primulum: luctator dolosus est.

Dat is:

De wijn heeft een groot gebreck over hem: hy is een loosworstelaer, ende tast eerst na de voeten.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 528.

Maer ghy woont inde kan] Genomen uyt de woorden van Cyclops, by Euripides:

Θεὸς δ᾽ ἐν ἀσκῷ πῶς γέγηθ᾿ ὄικους ἔχων;

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 52

Dat is:

Wat is het voor een Godt die leeft, En in de fles zijn wooning' heeft.

Vers. 535.

Met Ikelos zijn maet] De Poëten seggen, dat Ikelos een soon ofte medemaet is vanden droom, om dat den droom alle dingen nabootst. VVant ἴκελος is het selfde te seggen in het Griecx, dat ὅμειος, dat is, gelijck.

Vers. 536.

En Phantasos zijn soon] Oock een soon vanden droom. De Philosophen seggen dat den droom daer in verscheelt vanden slaep, dat de slaep is sonder inbeeldinge, ofte fantasie: den droom en kan daer sonder niet wesen. Nu hoe yemant meer is beschoncken, hoe dat d'inbeeldingen meerder zijn.

Vers. 545.

Maer als zy uwe melck] De Poëet Aristophanes, heeft de wijn genoemt Αφροδίτης γάλα, dat is, de melck van Venus:

᾿Ηδύς τε πίνειν οἶνος ᾿Αφροδίτης γάλα.

Dat is:

De wijn is wonder soet, de welck Van Venus is de rechte melck.

Vers. 546.

In een gelasen schael.] Pausanias in zijn tweede boeck verhaelt, dat Pausias de schilder, Methe (dat is de dronckenschap) hadde gemaeckt drinckende uyt een gelasen schael. Soo dat mé door de schael een mont van een vrou sach. Gevende sonder twijfel daer mede te kennen, dat inde dronckenschap niet verborgen kan wesen.

Vers. 549. de vloet van Castalis] Een fonteyn aende voet vanden berch Parnassus. De Poëten seggen, dat die daer uyt drinckt, oock een Poëet wort.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 557.

Maer u Thebaensche swaen] Pindarus geboren van Theben, gelijck Bacchus oock mede is, wort genaemt een swaen, om zijnen lieffelicken ende hoogen sanck, gelijck hem Horatius de swaen van Dirce noemt, vande fonteyn van Dirce, niet verre vande stadt Theben gelegen.

Vers. 558. end' inde locht gaet sweven] Gelijck de selve Horatius van Pindarus secht, dat hy gaet vliegen in altos nubium tractus, dat is, in het hoochste vande wolcken.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 53

Vers. 560.

En secht dat water is het beste datmen vint.] Het beginsel van Pindari boecken, die wy hedensdaechs hebben, is: ῎Αριστον μὲν ὕδωρ &c. Dat is: Het water is het beste datmen vint.

Vers. 561.

Ismenus moeste zijn] Een rivier in Boeotien niet verre van Theben.

Vers. 568.

Dat hy moest wesen sat] D'oude, gelijck oock doet Horatius, die hebben geoordeelt, dat Homerus tot den dronck genegen was, om dat hy milt is int prijsen vande wijn.

Vers. 570.

Hy heeft een kop genomen] In het negenste boeck Iliados. VVant soo haest als Vlysses ende Aiax, gesonden van Agamemnon aen Achilles, dat hy zijn toorn, die hy tegen alle de Griecken toonde, soude laten varen ende neder setten, in zijn tente gekomen sijn, doet hy terstont Patroclus een dronck wijns schincken, om de gesanten daer mede te ontfangen, ende dat met dese woorden:

Μείζονα δὴ κρητῆρα Μενοιτίου υἱὲ καθίστα, Ζωρότερον δὲ κέραιρε, δέπας δ´ ἔντυνον ἑκάστῳ. Οἱ γὰρ φίλτατοι ἄνδρες ἐμῷ ὑπέασι μελάθρῳ.

Dat is,

Patrocle komt by mijn, en past ons hier te schincken Een kan daer meer in gaet, en geeft elck een te drincken Wat suyvers uyt zijn kroes. die in mijn huys nu komen Dat sijn toch alle bey mijn vrienden uytgenomen.

Vers. 572.

Om dat Briseis hem] Achillis lieff. de welcke hem van Agamemnon was ontnomen: ende dit was d'oorsaeck, dat hy de Griecken in 't oorloch tegen de Troianen zijn hulp was weygerende. Siet Homerus in zijn eerste Iliados.

Vers. 573.

Laërtis wijse soon] Vlysses. soon van den ouden Laërtes.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 575.

Eer Polyphemus woest] Een reuse in Sicilia, seer wijtloopich van Homerus beschreven, by hem genaemt Cyclops, om dat hy een groot ooge als een ronde schilt in zijn voorhooft hadde staen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 54

Daer by: en Scylla komt ter baen] Een monster inde zee, dat by Homerus oock Vlysses int lanck beschrijft.

Vers. 576.

Soo vangt hy eerst den lof] Vlysses by Homerns begint zijn groot verhael; waer in hy vertoont al wat hem op zijn reys is wedervaren, in de welcke hy Polyphemus, Scylla, ende meer andere heeft bejegent; met het lof ende prijs van een volle tafel, wel van spijs ende wijn versien. VVaer uyt vele van de oude Philosophen hebben willen bewijsen, dat de Poëet Epicurus toegedaen was. De woorden van Vlysses zijn dese, int negende boeck Odyss.

῍Η ὅταν ἐυφροσύνη μὲν ἔχῃ κατὰ δῆμον ἅπαντα, Δαιτυμόνες δ᾿ αν᾿ὰ δώματ᾿ ἀκουάζωνται ἀοιδοῦ ῞Ημὲνοι ἐξείης· παρὰ δὲ πλήϑωσι τράπεζαι Σίτου κὰι κρειῶν· μέϑυ δ᾿ ἐκ κρητῆρος ἀφύσσων ᾿Οινόχοος φορέῃσι, κὰι ἐγχείη δεπάεσσι· Τοῦτο τί μοι κάλλιστον ἐνὶ φρεσὶν εἴδεται εἶναι.

Dat is:

Ick meyne dat daer is het alderbeste leven, Daer hem het gantsche volck tot vreuchde kan begeven; En daer de speelman hem laet vande gasten hooren, De tafel staet vol spijs en t'alderbeste kooren, De schencker brengt de wijn, en schenckt die vast in flessen. My dunckt dat sulcs wel is, om swaricheyt te leßen.

Vers. 577.

Heeft Orpheus niet begost] Siet Diodorus Siculus, die secht dat den heylichdom van Bacchus, die de Griecken noemen ὄργια, Orphica genoemt zijn, om dat hy eerst de seesten van Bacchus ingestelt heeft. Siet oock Lactantius. Hier van secht oock de Griecksche Poëet Antipater, sprekende van Orpheus:

῝Ος ποτε κὰι τελετὰς μυστηρίδας ἕυρετο Βάκχου.

Dat is:

Die Bacchus eerst mael heeft vereert: Zijn heylichdom het volck geleert.

Vers. 580.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Wort uwen hoogen berch Cithaeron soo genoemt] Lactantius, in zijn boeck der Christelicke onderwijsinge, schrijft met uytgedruckte woorden, dat den berch Cithaeron zijnen naem heeft ontfangen vande cither van Orpheus.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 55

Vers. 581.

Cratinus wist oock wat] Een oudt Comoedi-schrijver, die van Aristophanes zijn medemaet ende meer andere, als een groot dronckaert overal beschimpt wort. Dese seyde (alsoo Horatius oock verhaelt) dat niemant goede veersen konde schrijven die geern water dronck. De woorden van Horatius zijn dese:

Prisco si credis, Moecenas docte, Cratino, Nulla valere diu nec vivere carmina poßunt Quae scribuntur aquae potoribus.

Dat is:

Moecenas, soo ghy wilt geloof Cratino geven, Geen dichten konnen lanck beklijven ofte leven Die komen van een man die drooch en nochter leeft, En die alleen genoecht int gulle water heeft.

Vers. 584. dat de wijn is der Poëten peert] Cratinus, daer wy terstont afhebben gesproken, merckende dat hy selve alderwackerst was ende bequaemst om veersen te maecken, als hy gepoeyt hadde; seyde dat de wijn her peert was vande Poëten. Onse Poëet heeft inde sin gehadt dese woorden van Niceratus in het eerste boeck van de Griecksche Epigrammata:

῍Οινός τοι χαρίεντι πέλει μέγας ἵππος ἀοιδῷ, ῞Υδωρ δὲ πίνων, καλὸν οὐ τέχοις ἕπος. Ταῦτ᾿ ἕλεγεν Διόνυσε, κὰι ἔπνεεν οὐχ᾿ ἑνὸς ἀσκοῦ Κρατῖνος, ἀλλά παντὸς ὠδωδὼς πίϑου. Τοίγαρ ὑπὸ στεφάνοις μέγας ἔβρυεν, εἶχε δὲκιατῷ Μέτωπον, ὥσπερ κὰι σὺ, κεκροκωμένον.

Dat is:

De lieffelicke wijn, is der Poëten peerdt, En dat naer water rieckt dat is van geene weerdt. Dit sanck Cratinus vast, o Bacche, dobbelsat, En stanck niet naer een fles, maer naer het gantsche vat. Hierom spand' hy de kroon, en droech altijdt een hoedt Van klimmerblaren groen, gelijck ghy Bacche doet.

Vers. 586.

Niet Cadmi groote reys] De Poëet heeft gelet opt beginsel der veersen van Anacreon, die wy nu in druck hebben. Twelck aldus luyt:

Θέλω λέγειν ᾿Ατρείδας, Θέλω δὲ Κάδμον ᾄδειν·

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 56

῾Α βάρβιτος δὲ χορδαῖς ῎Ερωτα μοῦνον ἠχεῖ.

Dat is:

Van Agamemnon woud' ick wel En Cadmus melden met mijn spel: Maer hoe ick doe mijn veeltien gaen, Het wil niet dan de minne slaen.

Vers. 589.

Maer Venus, haren soen, &c.] Dit, met de vier eerste navolgende veersen, is uyt Anacreon selve genomen, daer hy begeert dat Vulcanus zijn lief Bathyllus met Bacchus ende Cupido op zijnen kroes soude drijven. VVelck al, om de sonderlinge soeticheyts wille, wy hier in d'eygen tale by hebben willen stellen, ende in onse Duydsche sprake na de oversettinge van onsen Poëet:

Τὸν ἄργυρον τορεύσας ῞Ηφαιστέ μοι πόιησον. Πανοπλίαν μὲν οὐχί· (Τί γὰρ μάχαισι κᾀμόι;) Ποτήριον δὲ κοῖλον ῞Οσον δύνῃ βάϑυνον. Πόιει δέ μοι κατ᾿ ἀυτὸ, Μήτ᾿ ἄστρα, μήϑ᾿ ἁμάξας, Μὴ στυγνὸν ᾿Ωρίωνα· (Τἰ Πλειάδων τε κᾀμοὶ, Τί δ᾿ ἄστρασιν Βοώτεω;) Πόιησον ἀμπέλους μοι Καὶ βότρυας κατ᾿ ἀυτὸ, Καὶ χρουσέους πατοῦντας, ῾Ομοῦ καλῷ Λυαίῳ, ῎Ερωτα κὰι Βάϑυλλον.

Dat is:

Vulcane maeckt terstont voor my Dat ick begeeren sal op dy, Niet wapens die ick dragen kan, Want ick en ben geen oorloochs man. Maer haelt hier silver voor den dach, En maeckt een kroes daer nat in mach. Rontom en wil ick niet sien staen

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 57

De wagen met de Son en Maen, Noch oock Orion, dat sy ver. (Wat vraech ick na de Sevenster?) Ick wil een wijngaert sien daer op, (Wat pas ick op Bootes kop?) Met schoone druyven, en daer by De druyven trappende dees dry, Cupido, Bacchus, en haer maet Bathyllus, die ick niet en haet.

Vers. 595. en op Parnassus woont] De Poëten seggen, dat niet alleen Apollo, maer oock Bacchus den tweetoppigen berch Parnassus in heeft, ende daer op woont. Onder andere Lucanus, sprekende van Parnassus, secht, Mons Phoebo Bromioque sacer. dat is, den berch die Apollo ende Bacchus toegeeygent is.

Vers. 600.

Dat Cadmus is geweest u rechte grootevaer] VVant Cadmus is geweest vader van Semele, die moeder was van Bacchus, als hier vooren aengeteyckent staet.

Vers. 603.

De letters heeft bedocht] Aengesien dat Cadmus (soo d'oude getuygen) eerst de letters heeft gevonden, ende gesonden zijnde van zijn vader Agenor om Europam zijn suster te soecken, heeft zijne reyse nae Theben genomen, alsoo hy haer niet en vant, ende door dese gelegentheyt heeft gants Grieckenlandt de schoone vont vande letters medegedeelt.

Vers. 605.

O reusendooder groot] Gelijck Callimachus om de selfde oorsaeck Iupiter noemt γηγενέων ὀλετῆρα, dat is, dooder van de reusen; soo noemen de Grieckse Poëten Bacchus selve γιγαντολέτην, dat is, reusen vernielder. Gelijck alsmen siet in het eerste boeck vande Griecksche Epigrámata. Voorder de Poëet druckt hier uyt de kracht die de wijn heeft, by den genen die van hem sijn bevangen: soo dat hy hier vry wat hooger gaet.

Daer by:

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata O blixems kint] Om dat hy, als boven is geseyt, van Iupiter uyt den blixem is gehaelt, die zijn moeder verbrande, als hy geboren werde.

Vers. 609.

Ick sie twee sonnen staen] De Philosophen geven reden, hoe het komt dat die gene die beschoncken sijn, alle dingen dobbel sien. De woorden selve schijnen te gaen naer het gene dat van Pentheus by Euripides geseyt wort in zijn Tragoedie genoemt Bacchae. daer hy secht, dat hy twee sonnen ende twee Theben siet:

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 58

Καὶ μὴν ὁρᾷν δύω μὲν ἡλίους δοκῶ, Δισσάς τε Θήβας, κὰι πόλισμ᾿ ἐπτάστομον.

Dat is:

My dunckt dat ick daer sie twee sonnen voor my gaen, Twee Theben oock voor my met seven poorten staen.

VVelcke plaetse oock Virgilius gevolcht heeft in het vierde boeck van zijn AEneis:

Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus, Et solem geminum & duplices se ostendere Thebas.

Dat is:

Gelijck als Pentheus siet de duyvelse Godinnen, Twee Theben staen voor hem, twee sonnen, los van sinnen.

Vers. 611.

O Thanes] Siet van Phanes by Orpheus ende andere. zy hebben Bacchum oock soo genaemt, διὰ τὸ πάντα φαίνειν, om dat hy alle saken int licht brengt, door de wijn. De oude geven daerom dese naem aen de Son, die oock alle dingen door zijn licht ondeckt.

Vers. 615.

Thyoneu,] Soo is Bacchus genaemt van zijn moeder Semele, die naer haer doot genaemt wiert Thyone.

Daer by:

Bugenes] Soo wort Bacchus genaemt om zijn hoorens, waer van wy de redenen boven verklaert hebben. VVant Βουγενὴς, wort int Griecx genoemt, die geboren is van zen os, oste, stier, ende de selve gelyck is; om dat de droncke luyden alderbest de dolle stieren gelijcken. Hierom hebben zy hem oock een ossenhooft gegeven. waerom hem de Griecken noemen ταυρόμορφον, ταυροκέφαλον, ende ταυρῶπιν: welcke woorden hem alle, de gedaent het hooft ende gesicht van een stier toeschrijven.

Vers. 616.

Ick sie dijn ossen hooft.] De reden hier van is alreede verklaert. Te weten om dat zy Baccho een ossen hooft toeschrijven.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 617.

Citheron] De berch daer Bacchus geviert wiert, als boven aen geteyckent is.

Vers. 618.

Bassaris] Dat is, een van zijn priesterssen. De reden vande naem is hier vooren aengewesen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 59

Vers. 619. haer yser is gevelt,] Te weten haere spies, wesende een yser met wijngaert bladeren bekleet. ende daerom volcht hier, de bladeren zijn wech.

Vers. 621.

Ick sie haer vlechten wilt] VVant soo haest als zy begonden de raserye van Bacchus te voelen; maeckten zy t'haer los, ende lieten her inde wint vliegen. gelijckmen oock van Cassandra ende ander leest by de Poëten.

Vers. 622.

Gemengelt met de slangen] VVant de Bacchae, ofte priesterssen van Bacchus, hadden slangen in het haer. daerom secht Horatius van hem,

------nodo coërces viperino Bistonidum sine fraude crinem.

Dat is.

Ghy bint der Bacchen vreeslick haer Met slangen sonder ongevaer.

Vers. 627. bey kindt en oude man] Kindt, om dat hy altijt jongelick wort geschildert, ende oock jonck maeckt, als boven is geseyt: oudeman, om dat hy overlang is geboren, ende behoorde wel grijs te wesen.

Vers. 628.

O Sabon] Het gene dat de Griecken seggen ἐυάζειν, dat is, schreeuwen ende bulderen, gelijck zy doen die Bacchum vieren, dat noemen andere σαβάζειν. VVaer van Bacchus is genoemt Sabazius, Sabo, ende Sabus.

Daer by:

Indiaen] Alsoo gesecht, ofte om dat hy in Indien geboren is geweest, soo veele meynen: ofte; om dat hy de Indianen heeft verwonnen ende t'ondergebracht.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Daer by:

Osiris] Hier vooren is geseyt dat meest alle d'oude seggen dat Osiris ende Bacchus de selve is.

Daer by:

Pan] Pan is de Godt vande natuere, so de Heydenen meenden, die τὸ πᾶν noemden, de weerelt met al datter in was. Veel hebben gevoelt, dat Bacchus de selve Godt is, ende hebben hem daerom een gespickelt kleet gegeven: dat is, vestem variam;

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 60 om te kennen te geven varietatem rerum, ofte de verscheydenheden vande saken die inde natuere sijn.

Vers. 629.

Denys] Dat is in het Griecx Διόνυσος. om dat hy geboren was in Nysen, stadt van Arabien, als hier vooren inden beginne geseyt is. Ende dat ἐκ Διός, dat is, uyt Iupiter.

Daer by:

Hymenean] Om dat hy vrient is van Hymen, de Godt der Bruyloften, die sonder Bacchus, ofte de wijn, niet wel gehouden willen werden.

Daer by:

Euasta] Bacchus wort Euastes genoemt, ende Euan (als boven is vermaent) van het Griecx woort ἐυάζειν, dat is, Bacchum aenroepen, op de wijse als gebruyckelick was. VVant zy riepen, Euan Euoë.

Daer by:

Sinnebreker.] Om dat de wijn het hooft, hersenen, ende sinnen breeckt.

Vers. 630.

Lenaee] Soo is Bacchus genoemt van de persse daer de druyve mede geperst wert, geseyt int Griecx ληνός. waer van oock zijn priesterssen Laenaden zijn genoemt. Als wy boven gesien hebben.

Daer by:

Ligyreu] Soo wort hy genaemt van de volckeren in Thracen, Ligyrei geseyt, die hem aldermeest vierden. Dese hadden een kerck, inde welcke de priesters de toekomende dingen, wel vol sijnde, voorseyden ende openbaerden.

Daer by:

Ghy snorcker, ghy grootspreker] Om dat de dronckaers genegen sijn tot snorcken, pocchen, ende van groote dingen te spreken.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 632.

O Hyeu] Hyes ende Hyeus, is Bacchus genaemt, παρὰ τὸ ὔειν, van het nat dat hy inde menschen sent. VVant ὔειν beteyckent by de Griecken regenen, ofte nat geven.

Daer by:

Nysean] De reden is boven gegeven; namentlick, om dat hy uyt Nysen is geboren; gelijck als d'oude willen.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 61

Daer by:

Paean] Apollo wort genaemt Παιὰν, dat is Paean, ἀπὸ τοῦ παύειν τάς νόσους. dat is, om dat hy de sieckten verdrijft. ende Bacchus ἀπὸ τοῦ παύειν τάς λύπας: om dat hy de droefheyt verdrijft.

Daer by:

Iraphiot] De Poëet heeft hier eenige seltsame Griecksche toenaemen van Bacchus byeengevoecht, om te kennen te geven dat die gene die beichoncken ende vol sijn, altijt genegen sijn om vreemde taelen te spreecken; al ist dat sijse dickwils niet en verstaen. Ende, om dat de selve gemeynlick van het eene op het ander springen, heeft hy de Griecksche ende Nederlandtsche by den ander gevoecht. Doch geen van die sonder reden. Bacchus wiert vande Griecken genaemt Iraphıot, dat is ἐιραφιώτης, παρὰ τὸ ἐῤῥάφϑαι τῷ μηρῷ Διός. om dat hy in de dye ofte heupe soo zy seyden, van Iupiter genaeyt wert. Gelijck hy oock terstont hier naer Heupesoon genaemt wort.

Vers. 633.

Nachtlooper &c.] Dese Nederlandtsche namen gaen wy meest voorby, om datse wel te verstaen zijn; sonderlinge om datse de kracht ende natuer vande wijn naecktelick uytdrucken.

Daer by:

Groote springer] VVant de wijn heeft dese kracht, dat hy de mensche woelende maeckt ende doet springen. Daerom seyden oock de oude, dat Bacchi medegesellen, de Satyrs ende de Sılenen, altijt sprongen: daer onse Poëet hier vooren oock zijn oog op gehadt heeft, als hy secht: De Satyrs sprongen op. &c.

Vers. 634.

Goet-gever] Niet om dat hy yemandt goet geeft, maer om dat oock de schamels ende arme luyden haer by den dranck laten voorstaen, dat zy rijck sijn.

Daer by:

Leeuwendwinger] Hierom seyden de Griecken, dat Bacchus de leeuwen melckte, alsmen leest by Aristides, om zijn kracht ende gewelt te kennen te geven.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 637.

O Dithyrambe groot] Dese naem is hem oock gegeven, om dat hy tweemael is geboren, gelijck terstont volcht. VVant de Poëet heeft de uytlegginge daer by gevoecht. Het Griecx woort is genomen, ἀπὸ τοῦ δὶς ἔις ϑύραν ἀναβαίνειν, dat is, om dat hy

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 62 deur twee deuren komt. VVaer mede verstaen wort, tweemael geboren. Al ist datmen hier van redenen soude konnen geven, die inde ervarentheyt bestaen. VVaer van ick niet en kan laten den leser hier een gedicht mede te deelen, dat ick selve op eenen tijt al spelende ende ter vlucht hier van gemaeckt hebbe: lettende op der ouden seggen, ende op't geen ick van eenen kender van wijnen verstaen hadde.

Prijs vande Baccharachse vvijnen.

NV acht ick niet een sier al vvat by d'oude vvijsen Van Bacchus vvort gesecht. VVant dat hy binnen Nysen Ver in Arabien geboren soude sijn, Als svvegen vvy hier stil, kan loochenen de Rijn. Maer dat hy uyt het vier en vlam is voort gekomen, Dat stae ick haer vvel toe. oock dat hy is genomen Van Semele zijn moer. en dat zijn vader gram, De grooten Iupiter, hem in zijn heupe nam. En dat dit jonge vvicht, alst scheen te gaen verloren Seer vvonderlick bequam, en tvveemael is geboren. De oudheyt spreeckt hier van soo misselick, soo loom, Dat ick het niet en acht dan een versufte droom. Ick meyn dat onse Rijn met meer bescheyt kan spreken Van zijns geboortens plaets. (Ick vvıl u Vorst niet smeken Die inden Paltz gebiet, en onder vviens gesach De Rijn met zijne druyf de vverelt trotsen mach.) En vvort noch zijne naem niet aen den Rijn gevonden? En zijn Autaer gesien? men let op seker stonden, Dat als de Son verdroocht het vvater vanden Rijn, Soo looptmen daer opt hooch tot voordering van vvijn: Den Elterstein leyt bloot: dan (als de oude plegen) Soo siet men daer het volck tot Bacchi dienst genegen

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 63

Aen d'oever vanden Rijn. Zy houden voor gevvis Dat dees vterkante steen, een steen van Bacchus is. Nu Nysa svvijcht vry stil, en die op ons staen loeren. Ey liever! secht toch eens, vvie sou de plompe boeren Dit hebben vvijs gemaeckt, indient niet vvaer gevveest? Si meenent allegaer, en seggent onbevreest. En 'theeft oock zijn bescheyt. Als dees steen komt voor oogen, Soo isser groote hit: vvaer door men siet verdroogen Den Rijn by Baccharach. dit is de vvijngaert goet; En lange sonne schijn maeckt vvijn in overvloet. En dit bevesticht oock, en doet het oudt verdvvijnen; Dat haeren besten geur de Baccharachse vvijnen Verkrijgen door het vier. de druyf die vvort geklemt, En inde kuyp geperst: daer na met vier getemt. O Wein/ gefeurter wein/ vvat soumen verglijcken By dijne lieflickheyt: ghy gaet van alle strijcken De kroone van het hooft. O vveert, o kostlick nat, Geen dranck ick boven u, maer ver beneden schat. O Baccharachse vvijn, van Bacchus self gekomen; VViens eygenschap en deucht, vviens naem tot uvver vromen Ghy draecht, en over al ind' hoven sijt bekent Van daer de Son opgaet tot aen des vverelts ent. Ghy sotten out en jonck, vvat vvilt ghy langer soecken Den oorspronck vande Godt: lecht aen een sy u boecken. De ouders en de plaets, daer Bacchus eerst voort quam, Die sijn gevonden nu. dit is de rechte stam. De heupe, is de kuyp, vvaer in hy vvert gesloten Gelesen vanden stock: daer na vvert hy vergoten, Gesuyvert door het vier. Al die dit vverck aensiet, Verstaet terstont vvaerom hy Dithyrambus hiet.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 64

Pyrigenes te recht ist dat vvy hem oock noemen, Geboren uyt dit vier: (vvech met all' ander bloemen:) En tvvijfelt daer niet aen. Och dat hy nimmer vvijn Moet drincken die hier in vvil tvvyfelachtich sijn. Gelooft vry, dat is vvaer: vvant die my dit eerst leerde, Die sachmen dat altijt de roemer kens omkeerde. De vvaerheyt sprack hy uyt: en die daer tegens secht, VVeet niet dat inde vvijn de reyne vvaerheyt lecht.

Hier vooren op't 26 veers is oock ter loop d'oorspronck van Baccharach aengeteyckent. VVelcke plaetse alsoo genoemt is, om datmen daer rontomme by de boeren gelooft, (de welcke dat van handt tot handt van haer ouders gegeven is) dat by oude tijden daer Bacchus by de Heydenen geviert is. VVat daer of is, of niet en is; soo is nochtans kennelick, dat niet tegenstaende lancx de gantsche Rijnkant henen, van boven ende den oorspronck des Riviers aff tot Colen toe, soo goede wijnen doorgaens wassen, als yewers ter weerelt soude konnen doen: soo valt insonderheyt inden Palts ontrent Baccharach, ende Dreckhausen (niet verre van den anderen gelegen) de uytgelesentste en beste dronck, naet 't oordeel vande leckerste tongen vande weerelt. De Koninck VVenceslaus onder andere schijnt hier goede smaeck in gehadt te hebben, want (gelijck als van hem getuycht AEneas Sylvius, doe Bisschop van Senen, ende naemaels Paus van Romen) als die van Norenberg aen d'een sijde den eedt vreesden, ende aen d'ander sijde de macht des Paltz ontsagen, soo hebben sy aen VVenceslaus hare gesanten affgeveerdicht, versoeckende van den eedt ontslagen te mogen zijn, ende biedende, soo t van noode waer, ende het begeert werde, twintich duysent goutguldens. De Koninck de gesanten gehoort hebbende, verklaerde de Norenbergers vry, mits dat sy vier voederen vanden Baccharachsen wijn geven souden: VVelcke wijn onder de Rijnschen (gelijckmen meent) de alderbeste is. Soo schrijft AEneas Sylvius Parallelor. Alfons. lib. 11. cap. 16. Ick hebbe het selve goet gevonden uyt sijn Latijn hier aldus te verduytschen, tot loff ende eer vande Baccharachse wijnen. Dıemen weten moet (om mijn gedicht te beter te verstaen) dat meest aengenaem sijn ende best smaecken, alsse door 't vier gematicht ende getemt sijn. VVelcke vont nieuwelicx bedocht is; ende dese wijn wort by de Hooch-Duytschen genaemt Gefeurter wein; ende de plaetse daer dese toemakinge geschiet, noemense Feurtamern.

Vers. 639. ende stier] De reden is boven gegeven, vers. 615. opt woort Bugenes.

Vers. 641.

Babacta] Die de wijn te veel ingenomen hebben, sijn gewoon te stamelen, ofte met een belemmerde tong te spreecken, dat eygentlick de Griecken noemen βαβά-

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 65

ζειν. Hier van is Bacchus Babactes genaemt. Soo dat de Poëet dit aerdichlick hier op het leste te pas gebrocht heeft, als de wijn zijn meeste kracht toont. Ende daerom ist dat hy secht, Wat salt wesen? om dat de sulcke qualick verstaen werden.

Vers. 643.

Maer iaecht de Nymphen wech] Dat is het water, dat de wijn bederft.

Vers. 646. dijn huysgewant verholen] Den tuych of heylichdom van Bacchus, boven beschreven, die seer heymelick bewaert wiert, ende moest verholen blijven.

Vers. 647.

Lycurgi wreede daet] Siet boven, daer de fabel van Lycurgus verhaelt wort. de welcke oock soo rasende ende verbolgen tegen Bacchus was, dat hy over al de wijngaerden uvtroeyde, hem inde zee dede vluchten. Daerom hy tot zijn loon dol ende ontsinnich wiert. Dit exempel gebruyckt Homerus in zijn seste boeck Iliados, om te kennen te geven, dat die gene sot sijn, die haer tegens de Goden stellen.

Vers. 648.

Penthei dol gemoet] De welcke sijnde koninck van Theben, Bacchum met de zijne vervolchde (gelijck Ovidius in zijn boecken vande Veranderingen; Euripides in zijn Tragoedie geseyt Bacchae; Orpheus ende andere verhalen) tot dat hy van zijn moeder Agaue, die Bacchus rasende maeckte, verscheurt wiert.

Vers. 649. int midden vande baren] VVy hebben alreede verhaelt uyt Homerus, dat Bacchus vliedende Lycurgum de zee koos, ende daer in spranck.

Vers. 652.

Leucothean u moy] Anders geseyt Ino: die hem, alsoo hy in het water spranck, bewaerde. Ende om dat Ino suster was van Semele, moeder van Bacchus, wortse hier zijn moy genaemt. gelijck Neptunus. Godt vande zee, zijn oom, om dat hy broeder was van Iupiter, vader van Bacchus.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata Vers. 660.

Van Acherontis vloet] Dat is vande doot. Gelijck men siet dat die wat hooch gedroncken hebben, de doot selve niet en achten. Acheron, ofte Acherontis vloet, soo de Poëet hier spreeckt, is een helsche rivier.

Vers. 661.

Licnita] Soo is Bacchus genaemt ἀπὸ τοῦ λίκνου, dat is, vanden wan. die, als boven is geseyt, daer wy van Silenus spraecken, Baccho toegeygent is. Siet opt veers 327.

FINIS.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata 66

VVaerschouvvinge over eenige mistellingen in desen druck begaen.

ALsoo dese Poëmata gedruckt sijn in een ander Stadt, ende in mijn afvvesen: soo sal de Leser voor al daer op gelieven te letten, datter eenige vvoorden somvvijlen anders sijn gespelt, als den Auteur van geavonte is te doen.

Namentlick sy voor zy: zijn voor sijn, ende sijn voor zijn: oock mede de voor den, ende den, voor de. Daerenboven sijnder eenige mistellingen ende druck fauten hier an daer ingeslopen: Gelijck als Pag. 31. vers. 3. Galathee voor Galatée. pag. 35. vers. 25. leest, is van gelijcken aerde Gelijck het heete vier, klimt, &c. pag. 47. vers. 19. Int midden is een sael, leest schael. pag. 56. vers. 13. als zy eens open gaet, leest als hy eens open gaet. pag. 80. schrijft het naestleste verse, Soo dat het nimmermeer kan komen van den ander.

Inde Lof-sanck van Bacchus.

Inde Voor-reden A, 3. b. vers. 18. leest Pherecydes. Inde Lofsanck selve, pag. 3. vers. 1. leest maer vreese dat de nijt. pag. 6. vers. 19. tigers. pag. 7. vers. 14. leest Toerekenen den bock. pag. 9. vers. 29. leest De rest is as en windt. pag. 10. vers. 14. leest doet drijven vande borst. pag. 11. vers. 9. leest, Maer Ceres hooch van moedt. pag. 12. vers. 14. Is Ariadna niet door uwe. pag. 18. vers. 11. schrijft, gaefst Rhoecus eenen slach, Verandert in een leeu, dat hy ter aerden lach. pag. 19. vers. 1. schrijft Typhoeus. pag. 20. vers. 5. leest het ander om de sinnen. pag. 21 vers. 5. al bevende. pag. 24. vers. 2. leest Die loegen met u macht. pag. 27. vers. 28. schrijft O Hyeu, Nysean, Paean.

Andere diergelijcke meer sal den Leser by hem selven wel vinden, ende goetwillichlick verbeteren. Als mede de dolingen ende misrekeninge van cyfers, die voor de veersen in den Hymnus op de kant staen. Inde Wtleggingen is van gelijcken niet over al mijn wille ende meninge gevolcht. Waer van het meerendeel wel licht te mereken is: het ander door haesticheyt verschoont moet werden. Vaert wel. Wt Leyden den X X V Octobr. C I ɔ I ɔ C X V.

P.S.

Daniël Heinsius, Nederduytsche poemata