P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

ARKUSZ CHOJNICE (164)

Warszawa 2009 r. Autorzy: Adam Szel ąg*, Bogusław B ąk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski* we współpracy z Joann ą Szyborsk ą-Kaszyck ą* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2009 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg...... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk, A. Szel ąg...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk ...... 14 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko ...... 20 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 26 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg...... 35 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...... 46 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, K. Wojciechowska ...... 48 XIV. Literatura ...... 50

I. Wst ęp

Arkusz Chojnice Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo śro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Chojnice Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 (Bąk, Szel ąg, 2003). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest syntetycznym, kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin, gospodarki zło Ŝami, wybranych elementów górnictwa i przetwórstwa kopalin a tak Ŝe stanu geochemicznego ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów na tle wy- branych elementów hydrogeologii, geologii inŜynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B nowe tre ści dotycz ące składowania odpadów i geochemii środowiska wchodz ące w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrod- niczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszyst- kich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Gda ńsku i jego Oddziału Zamiejscowego w Słupsku, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gda ńsku, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Zespołu Parków Krajobrazowych oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozo- logiczn ą złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Słupsku.

3 Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kom- puterowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Chojnice o powierzchni 305 km 2 rozci ąga si ę mi ędzy 17°30' a 17°45' długo ści geograficznej wschodniej i 53°40' a 53°50' szeroko ści geograficznej północnej. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym le Ŝy on na Pojezierzu Południowopomor- skim na styku trzech mezoregionów: Równiny Charzykowskiej, Pojezierza Kraje ńskiego i Borów Tucholskich (Kondracki, 2000) (fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Chojnice na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica mezoregionu, 2 – numer mezoregionu, 3 – zbiornik wód powierzchniowych Mezoregiony Pojezierza południowobałtyckiego: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie, 314.72 – Dolina Brdy, 314.73 – Wysoczyzna Świecka

Równina Charzykowska obejmuje swoim zasi ęgiem północno-zachodni ą cz ęść arkusza pokrywaj ąc obszar sandru w górnym dorzeczu Brdy. Jest to teren o typowej rze źbie młodo-

4 glacjalnej poło Ŝony na wysoko ści 120–180 m n.p.m. (na omawianym arkuszu 120– 160 m n.p.m.) Wyst ępuj ące w jego obr ębie liczne polodowcowe zagł ębienia wypełnione s ą wodami jezior. Równina jest pokryta lasem, stanowi ącym cz ęść Borów Tucholskich. Od południa graniczy ona z Pojezierzem Kraje ńskim, rozci ągaj ącym si ę pomi ędzy doli- nami trzech rzek: Gwdy, Brdy i Noteci. Jest to wysoczyzna ukształtowana w czasie zlodowa- ce ń północnopolskich, której wzniesienia przekraczaj ą nierzadko 200 m n.p.m. (na omawia- nym arkuszu 130–180 m n.p.m.). Obok moren akumulacyjnych wyst ępuj ą na jej obszarze tak Ŝe kemy, ozy, rynny lodowcowe i doliny dopływów najwi ększych rzek. Wschodni ą cz ęść omawianego obszaru zajmuj ą Bory Tucholskie. Jest to region obejmu- jący sandr pomorskiej fazy zlodowacenia w dorzeczu Wdy i środkowego dorzecza Brdy, sta- nowi ący niejako kontynuacj ę sandru Równiny Charzykowskiej. Prawie w cało ści jest on po- kryty borem sosnowym, jednym z najwi ększych w Polsce. Na jego obszarze wyst ępuj ą liczne jeziora wytopiskowe, z których najwi ększe i najgł ębsze – Wdzydze, znajduje si ę poza grani- cami arkusza. Istotnym elementem urozmaicaj ącym rzeźbę terenu s ą rynny jeziorne i gł ębokie doliny rzeczne, których bieg pokrywa si ę na wielu odcinkach z dawnymi szlakami odpływu wód sandrowych. Najwi ększ ą rzek ą przepływaj ącą przez obszar omawianego arkusza jest Brda. Nieodł ącznym elementem krajobrazu tego regionu s ą polodowcowe zagł ębienia wypełnione wodami jezior, głównie rynnowych, z których najwi ększymi s ą Charzykowskie, Ostrowite i Trzemeszno. Oprócz znaczenia krajobrazowego i ekologicznego stanowi ą podstaw ę gospo- darki rybackiej i turystyki. Obszar arkusza Chojnice znajduje si ę w pomorskiej dzielnicy klimatycznej. Charakte- ryzuje j ą wpływ wzajemnego oddziaływania mas powietrza oceanicznego i kontynentalnego (Kaczorowska, 1977). Przewa Ŝaj ą tu wiatry południowo-zachodnie i zachodnie powodujące przez wi ększ ą cz ęść roku dominacj ę oceanicznych mas powietrza. Urozmaicona rze źba tere- nu, obecno ść lasów i licznych jezior sprawia, Ŝe lokalne warunki klimatyczne s ą zmienne i kontrastowe. Średnia roczna temperatura powietrza tego obszaru wynosi 6,5–7,0°C, a suma rocznych opadów w ci ągu roku si ęga 600–650 mm. Lato jest do ść chłodne i krótkie ( średnio 60 dni), a zima stosunkowo długa (90 dni). Około 50% obszaru arkusza pokrywaj ą lasy, głównie sosnowe z domieszk ą d ębu, grabu wi ązu i osiki. Ich zwarte obszary zwane Borami Tucholskimi s ą najwi ększym zwartym kom- pleksem le śnym w Polsce. Pokrywa on szerokim pasem północn ą i północno-wschodni ą cz ęść arkusza. Jest siedliskiem licznych gatunków zwierz ąt. Lasy li ściaste, pokrywaj ące niegdy ś

5 wysoczyzny morenowe w południowej i środkowej cz ęś ci omawianego obszaru, ust ąpiły miejsca polom uprawnym. Jest to rejon o charakterze rolniczo-turystycznym, bez du Ŝych zakładów przemysło- wych z dobrze prosperuj ącymi rodzimymi firmami zajmuj ącymi si ę m. in.: przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym, przetwórstwem drewna, produkcj ą materiałów budowlanych, budow ą maszyn a tak Ŝe handlem i usługami. Rol ę ponadlokalnego o środka zaspokajaj ącego ponad- podstawowe potrzeby mieszka ńców stanowi na tym terenie miasto Chojnice. Znacz ącą rol ę w Ŝyciu gospodarczym tych terenów, a wła ściwie ich południowej cz ęś ci, odgrywa rolnictwo. Jako ść gleb pokrywaj ących obszar arkusza jest zró Ŝnicowana. Przewa Ŝaj ą gleby klasy IV. Warunki klimatyczne sprawiaj ą, Ŝe uprawia si ę tutaj głównie zbo Ŝa (70%) i ziemniaki (12%), a w dalszej kolejności buraki cukrowe i rzepak. Obszar arkusza Chojnice cechuje du Ŝa liczba jezior, co sprawia, Ŝe istotnym elementem sektora rolnego jest na tym terenie rybołówstwo śródl ądowe. Naturalne cechy wyst ępuj ących tutaj wód daj ą mo Ŝliwo ść hodowli wielu gatunków ryb słodkowodnych (m. in.: pstr ąga, sielawy, leszcza, szczupaka, węgorza i okonia), a Gospodarstwo Rybackie Charzykowy jest najwi ększym tego typu przed- si ębiorstwem w tym rejonie. Dziedzin ą gospodarki, która nabiera coraz wi ększego znaczenia na tym obszarze jest szeroko poj ęta turystyka i rekreacja. Najbardziej atrakcyjnymi akwenami dla ró Ŝnych form wypoczynku i rekreacji s ą jeziora Charzykowskie i Karsi ńskie, a tak Ŝe dolina rzeki Brdy. Do najwa Ŝniejszych miejscowo ści turystycznych nale Ŝy zaliczy ć Charzykowy, Małe Swornega- cie i Funk ę. Rozwojowi gospodarczemu tego regionu sprzyja ć ma pakt wzajemnej współpracy s ą- siednich miast: Chojnic i Człuchowa oraz innych terenów przyległych Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza Chojnice poło Ŝony jest w wojewódz- twie pomorskim i prawie w cało ści nale Ŝy do powiatu chojnickiego. W jego granicach znaj- dują si ę nast ępuj ące jednostki administracyjne: miasto i gmina Chojnice oraz gminy Czersk i Brusy. Niewielka zachodnia cz ęść obszaru nale Ŝy do powiatu i gminny Człuchów. Najwi ęk- sz ą miejscowo ści ą jest miasto Chojnice licz ące około 40 000 mieszka ńców. Jest to zarazem centrum administracji samorz ądowej i kulturalnej tego regionu. Niewielki południowo- wschodni skrawek omawianego obszaru nale Ŝy do gminy i powiatu Tuchola, wchodz ącej w skład województwa kujawsko-pomorskiego. Sie ć drogowa na obszarze arkusza jest g ęsta. Przebiega t ędy droga krajowa nr 22, ł ącz ą- ca Chojnice z Człuchowem i Czerskiem oraz drogi wojewódzkie ł ącz ące je z Ko ścierzyn ą,

6 Tuchol ą i Bytowem. Ich uzupełnieniem jest sie ć dróg powiatowych i gminnych. Miasto Choj- nice jest wa Ŝnym w ęzłem kolejowym w tym rejonie.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Chojnice przedstawiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice (Butrymowicz i inni., 1978; Mojski, 1978) oraz Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Chojni- ce (Nowaczyk, 2003). Obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie Synklinorium Brze Ŝnego (Po Ŝaryski, 1974), w którego podło Ŝu, na skałach metamorficznych i magmowych wieku prekambryjskiego, le Ŝą silnie sfałdowane paleozoiczne utwory syluru, dewonu, karbonu i permu (Wagner, 1999). Utwory syluru wykształcone s ą jako łupki graptolitowe. Osady dewo ńskie i karbo ńskie repre- zentowane s ą głównie przez facje w ęglanowe wapienie i dolomity. Ponad nimi w niezgodno- ści erozyjnej i kątowej rozwini ęte s ą permskie cyklotemy ewaporatowe (wapienie, dolomity, anhydryty, gipsy, sole) oraz facje klastyczne (zlepie ńce, piaskowce, mułowce, iłowce) (Wa- gner, Peryt, 1998). Powy Ŝej w niezgodno ści k ątowej, jako wy Ŝsze pi ętro strukturalne zalegaj ą osady triasu, jury i kredy, w niewielkim stopniu zaanga Ŝowane tektonicznie. Osady triasu to głównie do- lomity i piaskowce oraz utwory mułowcowo-ilaste. Jura reprezentowana jest przez wapienie, margle oraz piaskowce i iłowce. Utwory kredy to głównie margle oraz wapienie z bułami krzemiennymi. Mi ąŜ szo ść osadów triasu wynosi około 700 m, jury około 300 m, natomiast mi ąŜ szo ść utworów kredowych zawarta jest w przedziale 800–1150 m. Ponad nimi zalegaj ą prawie zgodnie (niezgodno ść erozyjna) utwory eocenu, oligocenu i miocenu (trzeciorz ęd). Oligoce ńskie osady reprezentowane s ą tu przez formacje czempi ńsk ą i rupelsk ą, natomiast osady mioce ńskie przez formacje rawick ą i ścinawsk ą. Osady wy Ŝej wymienionych formacji to głównie szelfowe osady sylicyklastyczne skła- daj ące si ę z osadów piaszczystych, cz ęsto glaukonitowych i mułowcowo-ilastych z wkładka- mi w ęgli brunatnych. Jedynie osady formacji ścinawskiej to mocno uw ęglone iłołupki. Mi ąŜ- szo ść kompleksu eoce ńsko-oligoce ńsko-mioce ńskiego wynosi około 150 metrów. Najstarsze utwory czwartorz ędowe reprezentowane s ą przez plejstoce ńskie osady zlo- dowace ń środkowopolskich (fig. 2). S ą to głównie gliny zwałowe barwy szarozielonej z so- czewami piaszczysto-Ŝwirowymi. Ponad nimi cz ęsto zalegaj ą piaski i Ŝwiry fluwioglacjalne (wodnolodowcowe). Utwory tej cz ęś ci profilu mo Ŝna jedynie obserwowa ć w rdzeniach wier- ce ń gdy Ŝ nie odsłaniaj ą si ę na powierzchni.

7

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Chojnice na tle Mapy geologicznej Polski 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 14 – piaski i Ŝwiry san- drowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Ci ągi drobnych form rze źby: a – ozy, b– kemy; c – jeziora, d – sie ć rzeczna

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Utwory zwi ązane ze zlodowaceniami północnopolskimi pokrywaj ą cały obszar arkusza i mo Ŝna je bezpo średnio obserwowa ć na powierzchni w odsłoni ęciach. S ą one reprezentowa- ne przez trzy poziomy glin zwałowych (osady glacjalne), osady fluwioglacjalne i zastoisko- we, zaliczane do stadiału górnego (głównego). W jego obr ębie wydzielono utwory fazy lesz- czy ńskiej, pozna ńsko-dobrzy ńskiej i pomorskiej.

8 Faz ę leszczy ńsk ą rozpoczynaj ą iły, mułki oraz piaski zastoiskowe, nad którymi zalegaj ą warstwowane równolegle piaski i Ŝwiry zwi ązane z procesami fluwioglacjalnymi. Ponad nimi znajduj ą si ę piaszczyste gliny zwałowe z licznymi otoczakami i głazami skał magmowych i metamorficznych, pierwotnie zwi ązanych z utworami karelidów rejonu Skandynawii, oraz okruchy w ęgla brunatnego. Osady te nie wyst ępuj ą w naturalnych odsłoni ęciach na po- wierzchni terenu. Faza pozna ńsko-dobrzy ńska reprezentowana jest przez fluwioglacjalne piaski i Ŝwiry, na których zalegaj ą brunatno-szare gliny zwałowe. W naturalnych odsłoni ęciach, osady te wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci arkusza w rejonie Chojnic, Kłodawy i Nowej Cerkwi. Faz ę pomorsk ą reprezentuj ą osady zwi ązane genetycznie z procesami fluwioglacjalny- mi, glacjalnymi oraz podrz ędnie fluwialnymi (dolina Brdy). S ą to głównie Ŝwiry i piaski kwarcowo-skaleniowe, drobno- i średnioziarniste, cz ęsto zaglinione i pylaste, barwy szaro Ŝół- tej. W obr ębie tych utworów wyst ępuj ą wkładki i soczewy brunatnych glin zwałowych. W obr ębie osadów fazy pomorskiej mo Ŝemy obserwowa ć liczne przejawy glacitektoni- ki, gdzie w obr ębie np. moren czołowych wyst ępuj ą liczne zafałdowania oraz złuskowacenia. W naturalnych odsłoni ęciach na powierzchni osady te wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci arkusza w rejonie jeziora Ostrowite oraz w dolinie rzeki Brdy. U schyłku plejstocenu i na pocz ątku holocenu na skutek rozmywania terenu, na po- wierzchni glin zwałowych utworzyły si ę poziomy piasków drobnoziarnistych, przewa Ŝnie gliniastych, czasami ze Ŝwirami i głazami, okre ślanymi jako eluwia glin zwałowych. Wyst ę- puj ą one licznie na całym obszarze arkusza, miedzy innymi w okolicy Chojnic i Kłodawy. Obni Ŝenie poziomu wód gruntowych w tym rejonie doprowadziło do powstania osadów eolicznych. Utwory te reprezentowane s ą przez piaski eoliczne wyst ępuj ące w formie wydm, których najwi ększe nagromadzenie wyst ępuje w okolicach jeziora Ostrowite. Najmłodsze utwory na obszarze arkusza Chojnice naleŜą do holocenu. Tworz ą je po- ziomy tarasowe Brdy i jej dopływów. S ą one zbudowane z piasków, miejscami ze Ŝwirem i głazami, czasami przykryte warstw ą torfu. W zagł ębieniach i dolinach osadziły si ę namuły (np. okolice Kłodawy). Do ść licznie wyst ępuj ą na obszarze arkusza osady kredy jeziornej (np. okolice jezior Charzykowskiego i Trzemeszna). Liczne na całym omawianym obszarze są torfy, przewa Ŝnie niskie i przej ściowe. Najcz ęś ciej towarzysz ą one dolinom rzek np. Su- skiej Strudze mi ędzy Kłodaw ą a Rytlem.

9 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Chojnice znaczenie zło Ŝowe maj ą jedynie kopaliny okruchowe.

Obecnie znajduje si ę tu 8, w przewadze małych, udokumentowanych w kategorii C 1 złó Ŝ pia- sku (tabela 1) (Gientka i inni. [red.], 2008). Zło Ŝe kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego „Loty ń” zostało skre ślone z ewidencji zasobów w 2001 r. Zło Ŝe „Chojniczki” poło Ŝone jest koło Charzykowa (Matuszewski, 1999), zło Ŝa: „Nie- Ŝywi ęć ” (Jurys, Moczulska, 1995), „Nie Ŝywi ęć II” (Matuszewski, 2004) i „Nie Ŝywi ęć III” (Napiórkowski, 2007a) – nieco na zachód od Chojnic, ale ju Ŝ w powiecie człuchowskim, za ś zło Ŝa: „Chojnice” (Pinkosz, Majewska-Durjasz, 2007), „Chojnice II” (Pinkosz, 2007), „Choj- nice III” (Napiórkowski, 2007b) i „Lichnowy I” (Łukasik, 2001) na południe od tego miasta. Zło Ŝa „ Chojnice II” i „Nie Ŝywi ęć II” składaj ą si ę z dwóch pól. W pierwszym z nich pola ze sob ą s ąsiaduj ą, a rozdziela je linia wysokiego napi ęcia, ró Ŝni ą si ę te Ŝ parametrami geologicz- no-górniczymi i jako ściowymi (tab. 2). W zło Ŝu „Nie Ŝywi ęć II” pola odległe s ą od siebie o około 100 m. W polu A wyst ępuj ą tylko piaski, w polu B kilkunasto procentowe domieszki Ŝwiru. Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i podstawowe dane o jako ści kopaliny zestawio- no w tabeli 2. Poziomy wodono śne s ą zazwyczaj poni Ŝej sp ągu udokumentowanych złó Ŝ, poniewa Ŝ serie zło Ŝowe były rozpoznane tylko do tego poziomu. Jedynie w zło Ŝu „NieŜywi ęć III” swobodne zwierciadło wody pojawia si ę miejscami w sp ągu serii zło Ŝowej. Średnia mi ąŜ- szo ść serii zło Ŝowej waha si ę w omawianych zło Ŝach od 3,9 m („Chojniczki”) do 13,7 m („Chojnice”). Piaski w omawianych zło Ŝach s ą pochodzenia wodnolodowcowego, a jedynie w strefie przypowierzchniowej maj ą genez ę deluwialn ą. Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano zgodnie o obowi ązuj ącymi wytycznymi do- kumentowania złó Ŝ kopalin (Zasady..., 1999). Z punktu widzenia ochrony kopalin wszystkie zło Ŝa zaliczono do kategorii 4, tj. złó Ŝ kopalin pospolitych, wyst ępuj ących powszechnie na terenie całego kraju. Pod wzgl ędem konfliktowo ści eksploatacji zło Ŝe „Lichnowy I” zaliczono do konfliktowych (kategoria B), z uwagi na gleby wysokich klas bonitacyjnych (III i IV) i rolnicze przeznaczenie terenu, na którym ono le Ŝy, za ś pozostałe zło Ŝa do kategorii A – ma- ło konfliktowych, mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych ogranicze ń.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Kategoria Nr Wiek geologiczne zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny rozpozna- zło Ŝa Rodzaj kompleksu bilansowe rowania [tys. t] kopaliny złó Ŝ konflikto- Nazwa zło Ŝa nia na kopaliny litologiczno- [tys. t] zło Ŝa wo ści mapie surowcowego Klasy Klasy zło Ŝa wg stanu na rok 2007 (Gientka i in. (red), 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Chojniczki p Q 88 C1 Z - Sd, Sb 4 A - 2 Nie Ŝywi ęć p Q 510 C1 G 0 Sd, Sb 4 A - 3 Lichnowy I p Q 277 C1 N - Sd, Sb 4 B GL, Z 4 Nie Ŝywi ęć II p Q 126 C1 G 22 Sd, Sb 4 A - 5 Nie Ŝywi ęć III p Q 2214 C1 N - Sd, Sb 4 A - 6 Chojnice p Q 476 C1 Z - Sd, Sb 4 A - 7 Chojnice II p Q 2159 C1 G 0 Sd, Sb 4 A - 8 Chojnice III p Q 67 C1 G 21 Sd, Sb 4 A -

11 11 Loty ń pŜ Q - - ZWB - Sd, Sb - - -

Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Rubryka 7: zło Ŝe: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamiesz- czonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: Sd – kopaliny drogowe, Sb – kopaliny budowlane, Rubryka 10: 4 – powszechnie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Z – konflikt zagospodarowania terenu, Gl – ochrona gleb Tabela 2 Średnie parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złó Ŝ piasku na arkuszu Chojnice Ci ęŜ ar Punkt piaskowy Zawarto ść Zawarto ść Powierzchnia Zawarto ść pyłów nasypowy Mi ąŜ szo ść Grubo ść nadkła- (zawarto ść frak- zanieczyszcze ń cz ęści Zło Ŝe zło Ŝa N/Z mineralnych w stanie zło Ŝa [m] du [m] cji <2,0 mm) obcych organicznych [ha] [%] utrz ęsionym [%] [%] [barwa] [t/m3] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Chojniczki 2,46 3,9 2,5 0,7 94,2 1,1 brak wzorcowa 1,755 Nie Ŝywi ęć 3,9 6,9 0,9 0,05-0,2 87,3-95,3 1,1-1,4 brak jasna 1,894 Nie Ŝywi ęć II 1,98 3,4–6,0 0,5 0,1 90,4 0,6 1,76 Pole A 1,18 3,4–6,0 0,5 0,1 100,0 0,9 brak wzorcowa 1,76 Pole B 0,80 5,3–5,7 0,6 0,1 78,4 0,2 1,77 7,4–13,5 0,3–0,6 94,7–100,0 2,1–3,4 Nie Ŝywi ęć III 10,47 0,02–0,08 brak wzorcowa 1,727 śr. 10,57 0,32 99,04 2,56 Lichnowy I 1,96 7,8 0,8 0.1 87,5 0,9 brak wzorcowa 1,820 11,5–16,7 74,54–98,10 0,43 -5,25, ja śniejsza od Chojnice 1,93 0,6–4,7 śr. 2,2 0,04–0,4 brak 1,83 śr.13,7 93,50 śr. 2,65 wzorcowej 19,98

12 Chojnice II

Pole A 14,02 2,8–15,3, śr. 7,3 0,2–5,5, śr. 2,5 0,43 92,05 0,44–13,79, śr. 2,76 ja śniejsza od 1,770 Pole B 5,96 2,8–8,0, śr. 5,8 0,2–6,5, śr. 3,6 0,64 95,80 0,97–13,79, śr. 5,20 brak wzorcowej 2,1–13,2 2,1–4,8 95,2–97,9 1,5–3,7 Chojnice III 0,73 0,2–1,1 brak wzorcowa 1,810 śr. 6,60 śr.3,65 śr. 96,36 śr. 2,9

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin.

Aktualnie na obszarze arkusza Chojnice czynne s ą cztery kopalnie odkrywkowe piasku udost ępniaj ące zło Ŝa: „Nie Ŝywi ęć ”, „Nie Ŝywi ęć II”, „Chojnice II” i „Chojnice III”. Dla złó Ŝ tych wyznaczono obszary i tereny górnicze, a prywatni u Ŝytkownicy posiadaj ą wa Ŝne koncesje na prowadzenia wydobycia. Wszystkie wyrobiska s ą suche. Zło Ŝe „Nie Ŝywi ęć ” eksploatowane od 1994 r., znajduje si ę w ko ńcowym okresie działalno- ści. Równocze śnie z wydobywaniem piasku prowadzone s ą prace rekultywacyjne. Istniej ące tu wcze śniej ponad 3 hektarowe wyrobisko stokowo-wgł ębne zostało ju Ŝ cz ęściowo wypełnione materiałem z nadkładu, odpadami mineralnymi i prawdopodobnie odpadami komunalnymi. Te- ren jest niwelowany, a skarpy profilowane. Brak jest informacji o wielko ści wydobycia w ci ągu ostatnich lat (ostatni zapis z 2001 r. to 7 tys. ton). Tereny na wschód i południowy wschód od zło Ŝa w bezpo średnim jego s ąsiedztwie były w przeszło ści intensywnie eksploatowane „na dziko”. Teren na wschód (około 1,5 ha) jest wyrów- nany (prawdopodobnie wypełnione odpadami wyrobisko zostało zasypane) i świe Ŝo zalesiony. Te- ren na południowy wschód (ponad 3 ha) to liczne wyrobiska stokowo-wgł ębne zaro śni ęte i cz ęś cio- wo zapełnione odpadami. Zło Ŝe „Nie Ŝywi ęć II” eksploatowane jest od 2006 r. na mocy koncesji wa Ŝnej do 2018 r. Jest tu wyznaczony teren górniczy obejmuj ący oba udokumentowane pola, których granice pokry- waj ą si ę z obszarami górniczymi. Powstało tu wyrobisko stokowo-wgł ębne w polu A i rozpocz ęto udost ępnianie pola B. Eksploatacji jest rz ędu 20–30 tys. t/rok, z tendencj ą silnie wzrostową. W zło Ŝu „Chojnice II” koncesj ą obj ęte jest pole A (powierzchnia obszaru górniczego 15,2 ha, terenu górniczego 16 ha). Powstało tu suche wyrobisko stokowo-wgł ębne o powierzchni około 4 ha i wysoko ści ścian ponad 10 m. Nadkład składowany jest tymczasowo wokół wyrobiska. Eksploatacje prowadzona jest ładowark ą ły Ŝkow ą. Wielko ść wydobycia nie jest wykazywana. Zło Ŝe „Chojnice III” posiada koncesj ę od pa ździernika 2007 r. Powierzchnia zło Ŝa pokrywa si ę z powierzchni ą obszaru górniczego, a teren górniczy jest nieco większy. Obszar zło Ŝa jest rozkopany chaotycznie. Wielko ść wydobycia w 2007 roku to 21 tys. ton. Zło Ŝe piasku „Chojnice”, poło Ŝone mi ędzy zło Ŝami „Chojnice II” i „Chojnice III”, posiada wa Ŝną koncesj ę od 2007 r., ale zostało ju Ŝ wyeksploatowane i zrekultywowane. Wielko ść wydo-

13 bycia pozostaje nieznana, a w „Bilansie zasobów kopalin…” (Gientka i inni, 2007) ma ono status rezerwowego. W niedalekiej przeszło ści eksploatowane było zło Ŝe piasku „Chojniczki”. Skala wydobycia była mała, rz ędu 5–30 tys. t/rok. Wydobywanie kopaliny zako ńczono w 2006 r. Zło Ŝe zostało zrekultywowane poprzez zasypanie odpadami komunalnymi, a teren wyrównano i obsiano ro ślinno- ści ą pioniersk ą. Po eksploatacji wybilansowanego w 2001 r. zło Ŝa piasku i Ŝwiru „Loty ń” pozostało suche wyrobisko stokowo-wgł ębne, o powierzchni około 1,5 ha i gł ęboko ści do 4 m. W okolicach Chojnic znajduje si ę kilka stosunkowo du Ŝych nielegalnych (o wielko ści docho- dz ącej do 1 ha) wyrobisk, sk ąd pozyskuje si ę piasek, rzadziej pospółk ę. Znajduj ą si ę one w Nie Ŝy- wi ęci, Kłodawie i Jeziorkach. S ą one cz ęsto miejscem nielegalnego deponowania odpadów, np. w Kłodawie (pkt. 2). W przeszło ści (5–10 lat temu) du Ŝe punkty niekoncesjonowanej eksploata- cji znajdowały si ę w Charzykowach, Nie Ŝywi ęci, Jercewie oraz w samych Chojnicach, ale uległy samorekultywacji, b ądź zostały zasypane odpadami i nie ma mo Ŝliwo ści ich zlokalizowania.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy surowcowe na obszarze obj ętym arkuszem Chojnice s ą niewielkie i dotycz ą głównie mo Ŝliwo ści wykorzystywania torfów. Na omawianym terenie znajduj ą si ę liczne torfowiska ró Ŝnego typu i wielko ści. Torfowiska zajmuj ące lokalne bezodpływowe zagł ębienia terenu s ą zazwyczaj niewielkich rozmiarów (poniŜej 5 ha), zaś te w dolinach rzek i strumieni s ą du Ŝe, ale o małej mi ąŜ szo ści. Zgodnie z kompleksow ą weryfikacj ą bazy zasobowej torfów przeprowadzon ą w połowie lat 90. ubiegłego wieku, w obr ębie obszaru arkusza wyznaczono trzy obszary prognostyczne dla torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996 ) (tabela 3). Ich powierzchnie zamykaj ą si ę w granicach od 1 ha (obszar I) do 5 ha (obszar III). Obszar I znajduje si ę kilka kilometrów na północ od Chojnic. Jest to torfowisko wysokie, mszarne o średniej mi ąŜ szo ści torfu 2,62 m (maksymalnie 4,5 m). Obszary II i III zlokalizowane s ą w pobli Ŝu miejscowo ści Pawłowo, na południowych kra ń- cach obszaru arkusza. S ą to torfowiska przej ściowe mszarne i niskie mechowiskowe. Średnia mi ąŜ- szo ść pokładu torfowego wynosi w nich odpowiednio 1,58 m i 2,30 m. Torfom towarzyszy gytia węglanowa o mi ąŜ szo ści około 0,8 m. Torf wraz z gyti ą stanowi ą doskonały surowiec rolniczy. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe dotycz ące tych obszarów zestawiono w tabeli 3.

14 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść kom- Numer Wiek kompleksu Średnia gru- pleksu litolo- Zasoby w ka- Powierzchnia Rodzaj kopa- Zastosowanie obszaru litologiczno- Parametry jako ściowe bo ść nadkładu giczno- tegorii D [ha] liny 1 kopaliny na mapie surowcowego [m] surowcowego [tys.m 3] [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 t P-21,10 % max 4,50 I 1,0 Q 26 Sr R-32 % – śr. 2,62 3,5 t Q P-15,60 % max 2,0 46 Sr II R-32 % – śr. 1,58 3,5 gytia Q węglanowa śr. 0,77 bd Sr 5,0 t Q P-13,30 % max 2,75 95 Sr III R-31 % – śr. 2,30 5,0 gytia Q węglanowa śr. 0,78 bd Sr

Rubryki 3: t – torfy 15 15 Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: P – popielno ść , R – stopie ń rozkładu Rubryka 8: bd – brak danych Rubryka 9: Sr – surowce rolnicze

Trzy niewielkie obszary perspektywiczne torfów wyznaczono w północnej cz ęś ci ob- szaru arkusza, w s ąsiedztwie jeziora Trzemeszno. Na omawianym obszarze od lat 60. do 80. ubiegłego wieku prowadzono prace zwia- dowcze za kruszywem naturalnym, zwłaszcza pospółk ą. Prace te w wi ększo ści przypadków ko ńczyły si ę wynikami negatywnymi. Nawiercane niekiedy w pojedynczych, oddalonych od siebie otworach lub sondach utwory piaszczysto-Ŝwirowe, miały niewielk ą mi ąŜ szo ść i nie tworzyły ci ągłej serii, a wi ęc nie dawały podstaw do udokumentowania złó Ŝ, zwłaszcza o znaczeniu przemysłowym (Listkowska, 1969; Strzelczyk, Walkowiak, 1965; Karczewska, 1971). Obszary uznane za negatywne zaznaczono na mapie w okolicach Kłodawy, Chojnic i Charzykowach. Obszar perspektywiczny piasków wyznaczyli autorzy w rejonie udokumentowanych złó Ŝ piasku w okolicach Nie Ŝywi ęci. Nie wyznaczono obszarów perspektywicznych dla piasków w innych rejonach, ze wzgl ędu na zmienn ą ich mi ąŜ szo ść , nieregularne rozprzestrzenienie i brak bada ń. O obecno ści tej kopaliny świadcz ą jednak punkty jej pozyskiwania dla celów gospodarczych, m. in. koło Kłodawy i Jeziorek.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe. Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Chojnice le Ŝy w cało ści w dorzeczu Brdy, lewobrze Ŝnego dopływu Wisły. Podzielony jest on działami wodnymi III rz ędu. Najwi ększym ciekiem powierzchniowym na tym terenie jest Brda. Bierze ona swój po- cz ątek w Jeziorze Smołowym (poza obszarem arkuszem) i w swoim górnym biegu przepływa przez liczne jeziora Pojezierza Pomorskiego. Na obszarze arkusza płynie ona pocz ątkowo na północ, przez Jezioro Charzykowskie (poza granice arkusza), by powróci ć ponownie przez Jezioro Kosobudno. W Mylofie znajduje si ę zapora ziemno-betonowa spi ętrzaj ąca wody Brdy na wysoko ść 10 m, poni Ŝej której rozpoczyna si ę Wielki Kanał Brdy długo ści 30 km. Stopie ń wodny i kanał słu Ŝą nawodnieniom ł ąk poło Ŝonych w ni Ŝszym biegu rzeki. Wa Ŝnym elementem hydrograficznym tego obszaru s ą liczne jeziora rynnowe, ró Ŝnej wielko ści i obj ęto ści retencjonowanej wody. Do najwi ększych nale Ŝą Charzykowskie (1368 ha) i Karsi ńskie (668 ha), (obydwa tylko cz ęś ciowo w granicach arkusza), Ostrowite (280 ha) i Trzemeszno (184 ha). Stan czysto ści wód powierzchniowych kontroluje na tym terenie Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Środowiska w Gda ńsku zgodnie z rozporz ądzeniami wykonawczymi do ustawy

16 Prawo Wodne. Badania prowadzono wg jednolitego programu Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (Rozp. Ministra Środowiska dnia 4.02.2004 r., DzU nr 32, poz. 284) okre ślaj ące- go sposób prowadzenia monitoringu, oceny wyników bada ń oraz ich interpretacji i prezentacji (Raport..., 2007). Zakres bada ń obejmuje ponad 50 wska źników uj ętych w 8 grupach wska ź- nikowych: fizycznych, tlenowych, biogennych, zasolenia, biologicznych, mikrobiologicz- nych, zanieczyszcze ń przemysłowych, zawarto ści metali. Ocena stanu czysto ści opiera si ę na okre śleniu stopnia jako ści wód i oznacza klas ę wody w badanym punkcie. Monitoringiem regionalnym i ochron ą, ze wzgl ędu na znaczenie jej zasobów wodnych dla zaopatrzenia mieszka ńców aglomeracji bydgoskiej, obj ęta jest zlewnia Brdy. Brak jest dotychczas podstaw prawnych okre ślaj ących obszar ochrony. Zasoby wodne podlegaj ą ochronie zgodnie z prawem ogólnie obowi ązuj ącym. Na obszarze arkusza nie ma punktu mo- nitoruj ącego czysto ść wody. Najbli Ŝsze punkty pomiarowe na rzece Brdzie znajduj ą si ę w Ciecholewach, powyŜej Jeziora Charzykowskiego (arkusz Przechlewo) oraz w Rytlu (arkusz Czersk). W obydwu punktach, w ocenie ogólnej, wody s ą zadowalaj ącej jako ści (III klasa), a decydowały o tym st ęŜ enia azotu Kjeldahla oraz zawarto ść substancji rozkładalnych biolo- gicznie. Wody rzek badanych w 2006 r. nie spełniały wymaga ń, jakim powinny odpowiada ć wody śródl ądowe do bytowania ryb łososiowatych i karpiowatych. Główn ą przyczyn ą był zbyt wysoki poziom azotynów i fosforu ogólnego. Jednocze śnie nie s ą one zanieczyszczone ani zagro Ŝone zanieczyszczeniem azotanami pochodz ącymi ze źródeł rolniczych. Głównym źródłem zanieczyszcze ń wód Brdy jak i jej dopływów s ą nieskanalizowane gospodarstwa wiejskie, oczyszczalnie ścieków, o środki hodowli pstr ągów. System monitoringu krajowego i regionalnego obejmuje tak Ŝe niektóre jeziora. Szcze- góln ą uwag ę, ze wzgl ędu na unikatowy charakter, w szczególno ści na specyfik ę wody i flory, zwraca si ę na jeziora lobeliowe. Oceny jako ści wód dokonuje si ę wykorzystuj ąc zespół wska źników fizyko-chemicznych i biologicznych zgodnie z „Wytycznymi Monitoringu Pod- stawowego Jezior” (Kudelska i in., 1994). Podstaw ą oceny podatno ści na degradacj ę jest ze- spół wska źników morfometrycznych, hydrograficznych i zlewniowych zwi ązanych z jako ści ą wody. Na przedstawianym obszarze w latach 1996–2006 obj ęto nim jeziora: Charzykowskie, Karsi ńskie, Ostrowite, Trzemeszno i Kosobudno (w wi ększo ści poza arkuszem). W ocenie ogólnej Jezioro Ostrowite posiada I klas ę czysto ści wód, natomiast pozostałe zostały zaliczo- ne do II klasy czysto ści.

17 2. Wody podziemne

Arkusz Chojnice poło Ŝony jest w pomorskim regionie hydrogeologicznym (V) (Paczy ń- ski, 1995). Znaczenie u Ŝytkowe maj ą na tym obszarze wody czwartorz ędowego i trzeciorz ę- dowego pi ętra wodono śnego (Prussak, 2000; Ozon-Gostkowska, 1985). Wody innych pozio- mów (pi ętra kredowego) nie zostały rozpoznane. Rozpoznanie hydrogeologiczne na obszarze arkusza jest nierównomierne i ści śle zwi ązane z zasiedleniem tego obszaru. Na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza główne u Ŝytkowe pi ętro wodono śne wyst ępuje w osadach czwartorz ędowych. Jedynie w miejscach, gdzie ich brak (rejon Klosnowa, Zbenin, Pawłówka, Karolewa, Zamie ścia), u Ŝytkowym pi ętrem s ą utwory trzeciorz ędowe. Czwartorz ędowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaskami fluwioglacjalnymi zlo- dowace ń północno-, środkowo- i południowopolskich (Prussak, 2000). Na obszarze arkusza wyró Ŝniono trzy czwartorz ędowe u Ŝytkowe poziomy wodono śne – górny, środkowy i dolny. Poziomy te charakteryzuj ą si ę brakiem ci ągło ści w rozprzestrzenieniu i lokalnymi poł ącze- niami hydraulicznymi. Warstw ę wodono śną buduj ą piaski kwarcowe ró Ŝnej granulacji, miej- scami ze Ŝwirem i otoczakami, zalegaj ące na gł ęboko ści 15–50 m (poziom górny i dolny) oraz piaski drobno- i średnioziarniste na gł ęboko ściach od 20 m do ponad 50 m (poziom środkowy). Jej mi ąŜ szo ść wynosi z reguły 10–2 0 m (lokalnie wi ęcej), a zwierciadło wody jest zwykle swobodne lub lekko napi ęte. Potencjalna wydajno ść pojedynczej studni wierconej waha si ę od 15 m 3/h do ponad 120 m3/h. Poziom ten zasilany jest głównie drog ą infiltracji opadów atmosferycznych. Wody czwartorz ędowego poziomu wodono śnego s ą wodami słod- kimi (mineralizacja 124–592 mg/dm 3). Ze wzgl ędu na brak izolacji zewn ętrznej, wody pół- nocno-wschodniej cz ęś ci obszaru zakwalifikowano jako dobre, nietrwałej jako ści (klasa Ib), niewymagaj ące uzdatniania, a na pozostałym obszarze do klasy II – średniej jako ści. Poziom czwartorz ędowy jest głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym dla zaopa- trzenia ludno ści. Najwi ększe uj ęcia komunalne, zaopatruj ące w wod ę miasto Chojnice i oko- lice znajduj ą si ę w Funce nad Jeziorem Charzykowskim i w Chojnicach. Ich zatwierdzone zasoby wynosz ą odpowiednio 437 m 3/h i 235 m 3/h. Wydajno ści jednostkowe pojedynczych uj ęć s ą zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę od 6 m 3/h w Turowcu do 160 m 3/h w Pawłowie. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje na całym obszarze arkusza Chojnice na gł ę- boko ściach powy Ŝej 90 m, nie stanowi ąc jednak jednego, ci ągłego poziomu wodono śnego (Prussak, 2000). Warstw ę wodono śną, o zmiennej mi ąŜ szo ści (7–20 m), tworz ą piaski kwarco- we ró Ŝnej granulacji, lokalnie ze Ŝwirem lub pyłem burow ęglowym. Uzyska ć z niej mo Ŝna zwykle, z pojedynczej studni, 10–30 m 3/h wody, a niekiedy znacznie wi ęcej (90 m 3/h w Choj-

18 natach). S ą to wody zwykłe (mineralizacja 240–320 mg/dm 3) o napi ętym zwierciadle i na ogół dobrej jakości. Wody pi ętra trzeciorz ędowego pozostaj ą w łączno ści hydraulicznej z pi ętrem czwartorz ędowym. Pi ętro to ujmowane jest studniami wierconymi tylko wówczas, gdy brak jest w utworach czwartorz ędowych osadów wodono śnych. Dobrze rozwini ęta na tym obszarze sie ć wodoci ągowa zaopatrująca ludno ść z uj ęć czwartorz ędowych sprawia, Ŝe eksploatacja wód tego poziomu jest znikoma. Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne wód podziemnych na tym terenie wynosz ą około 2200 m3/h z utworów czwartorz ędowych i około 120 m 3/h z utworów trzeciorz ędowych, na- tomiast szacunkowy pobór wody oceniany jest na około 400 m 3/h, co stanowi około 20% za- sobów (Prussak, 2000). Zagro Ŝenie zanieczyszczeniami wód podziemnych na obszarze arkusza jest zró Ŝnico- wane. W cz ęś ci północnej u Ŝytkowy poziom wodono śny ma wprawdzie słab ą izolacj ę ze- wn ętrzn ą, ale ograniczona dost ępno ść tego terenu (obszary le śne parku narodowego i krajo- brazowego), bardzo mała g ęsto ść zaludnienia, brak ognisk zanieczyszcze ń sprawia, Ŝe zali- czono je do średnich. Najwi ększe zagro Ŝenia wyst ępuj ą w rejonie Jeziora Charzykowskiego, ze wzgl ędu na du Ŝe nat ęŜ enie ruchu turystycznego oraz zlokalizowane w Funce uj ęcie wody dla Chojnic. Uj ęcie to nie ma wyznaczonej granicy strefy ochrony pośredniej, gdy Ŝ znajdowa- łaby si ę ona w granicach Zaborskiego Parku Krajobrazowego. W centralnej cz ęś ci obszaru, gdzie poziom wodono śny zalega gł ęboko, zagro Ŝenie to oceniono jako niskie. Potencjalnymi źródłami zanieczyszcze ń wód podziemnych na tym terenie s ą m. in.: lo- kalne zakłady przemysłowe i komunalne, oczyszczalnie ścieków, składowiska śmieci i odpa- dów, fermy hodowlane, stacje paliw. Przez południowy fragment arkusza Chojnice przebiega granica udokumentowanego czwartorz ędowego mi ędzymorenowego GZWP nr 128 – „Ogorzeliny”, którego granice w sto- sunku do pierwotnie ustalonych w opracowaniu A. S. Kleczkowskiego zostały zmienione (zasi ęg powi ększony w kierunku północno-wschodnim) (Rodzoch i inni, 2001) (fig. 3). Jest to 2 zbiornik porowy, którego całkowita powierzchnia wynosi 180 km Jego szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynosz ą 33 tys. m 3/dob ę.

19

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Chojnice na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990). 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku poro- wym, 4 – zbiornik wód powierzchniowych Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: mi ędzymorenowy Czersk – 121, czwartorz ęd (Q); subzbiornik Złotów–Piła–Strzelce Kraje ńskie – 127, trzeciorz ęd (Tr); mi ędzymorenowy Ogorzeliny – 128, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali określone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Chojnice, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści prze-

20 ci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia: As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wy- konano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

21 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- zawarto ści ci ętnych (me- nych (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie w glebach na dian) w glebach w glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu Chojnice na arkuszu niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Chojnice Polski 4) Metale N=11 N=11 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–< 5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5–147 22 27 Cr Chrom 50 150 500 1–10 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–110 38 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,8 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–4 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–23 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–9 3 3 Pb Ołów 50 100 600 4–49 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Chojnice w po- 1) grupa A szczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruc homo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 11 - - poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 11 - - Prawo wodne, Cr Chrom 11 - - b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 10 1 - o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 11 - - poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 11 - - gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 11 - - szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Ni Nikiel 11 - - ze stanu faktycznego, 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Pb Ołów 11 - - z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 11 - - rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja b adanych gleb z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- arkusza Chojnice do poszczególnych grup u Ŝytkowania ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, - 10 1 - 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atl as geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grup A i B (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczenia gleb do grupy B, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała górn ą granic ę warto ści dopuszczalnej w grupie A.

22 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczal- nych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, kadmu, kobaltu, miedzi, ołowiu, rt ęci i ni- klu w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wi ększ ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść cynku. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 10 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfi- kacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) zaklasyfi- kowano próbk ę gleby z punktu 8, ze wzgl ędu na wzbogacenie w cynk (110 ppm). Wzbogace- nie w cynk wyst ępuje przy drodze lokalnej w bezpo średnim s ąsiedztwie obszaru zurbanizo- wanego i prawdopodobnie ma charakter antropogeniczny. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

W osadach powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwie oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowie człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów che- micznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

23 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanie- czyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL ( ang . Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wod- ne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz warto ści ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich wartości PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Tło Pierwiastek PEL ** MŚ* geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści: arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą

24 królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii ab- sorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wyko- nano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypad- ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Charzykow- skiego, Trzemeszna i Śpierewnika (tabela 6). Osady jeziora Śpierewnik charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków w stosunku do warto ści ich tła geochemicznego. W osadach jezior Charzykowskiego i Trzemeszno odnotowano podwy Ŝszo- ne zawarto ści badanych pierwiastków. W osadach jeziora Trzemeszno wyst ępuj ą podwy Ŝszo- ne st ęŜ enia: arsenu, kadmu, ołowiu i rt ęci, a w osadach jeziora Charzykowskiego – chromu, cynku, ołowiu i rt ęci. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministerstwa Środowiska z dnia 16.04.2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , za wyj ątkiem arsenu w osadach jeziora Trzemeszno, powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 6. Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Charzykowskie Trzemeszno Śpierewnik Pierwiastek (2003 r.) (2005 r.) (2005 r.) Arsen (As) <5 18 5 Chrom (Cr) 20 8 3 Cynk (Zn) 107 94 46 Kadm (Cd) 1,3 1,3 <0,5 Mied ź (Cu) 12 9 5 Nikiel (Ni) 9 5 6 Ołów (Pb) 37 52 19 Rt ęć (Hg) 0,113 0,139 0,066

25 Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla od- powiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopusz- czalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar- kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano in formacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 13 do około 42 nGy/h (fig. 4). Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 13 do około 36 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 23 nGy/h.

26 164W PROFIL ZACHODNI 164E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma 5968899 5966902 5954684 5964725 m 5962871 m 5953694 5960696 5958896 5952662 5956677 0 10 20 30 40 50 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h

27 27 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego 5968899 5966902 5954684 5964725 m 5962871 m 5953694 5960696 5958896 5952662 5956677 0 1 2 3 4 5 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 2 kBq/m 2 kBq/m

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Chojnice (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu zachodnim gliny zwałowe charakteryzuj ą si ę nieco wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (30–42 nGy/h) w porównaniu z piaszczysto-Ŝwirowymi utworami wodnolodowcowymi (<30 nGy/h). W profilu wschodnim pomierzone dawki promieniowania gamma s ą generalnie ni Ŝsze ni Ŝ w profilu zachodnim i do ść wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z przedziału 15–25 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu pomiarowego dominuje jeden typ osadów – piaszczysto-Ŝwirowe utwory wodnolodowcowe. Najwy Ŝsze warto ści promieniowania gamma zarejestrowane w południowym kra ńcu profilu wschodniego (około 35 nGy/h) s ą zwi ązane z glinami zwałowymi. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bar- dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0 do 4,1 kBq/m2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od oko- ło 0,4 do około 4,7 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. z pó źniejszymi zmianami (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24.03.2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksplo- atacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z u- wagi na skal ę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów,

28 • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji, zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania opadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

29 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 7), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wier- ce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Chojnice Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Prussak, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na po- wierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parame- trem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Chojnice bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Chojnic b ędących siedzib ą starostwa powiatowego, urz ędów miasta i gminy oraz miejscowo ści Chojniczki, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Sandr Brdy” PLH 220026 (ochrona siedlisk), „Wielki Sandr Brdy” PLH 22001 i „Bory Tucholskie” (ochrona ptaków), ─ tereny w granicach Parku Narodowego Bory Tucholskie i strefy jego ochrony, ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ obszary bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych,

30 ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Brdy, Suskiej Strugi i licznych mniejszych cieków, ─ strefy (250 m) wokół jezior: Charzykowskiego, Łukomia, Karsi ńskiego, Olbrachta, Skrzynki, Głuchego, Małych Krzywców, Błotka, Nierybna, Pł ęsna (Płesina), Bełczaka, Główki, Małego i Wielkiego Gacna, Ostrowitego, Jelenia, Zielonego, Kotła, Sosnówki, Moczadła, Kosobudna, Trzemeszna, Moczadła, Rytosic, Długiego, Okr ęglika, Czarno- głowia, Nied źwiedziego, Wegnera, Wysokiego, Mielnicy i mniejszych akwenów ─ tereny o spadkach powy Ŝej 10°, ─ „Dolina Śmierci” na Polach Igielskich (lasek miejski w Chojnicach) – miejsce ka źni oko- ło 2000 mieszka ńców Chojnic i okolic oraz 800 powsta ńców warszawskich w 1944 roku, ─ obszary obj ęte ruchami masowymi – rejony miejscowo ści: Charzykowy, Jarcewo, Czar- tołomie i Chojniczki-Wybudowanie (Grabowski, 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych rozpatrywano gliny zwałowe fazy po- zna ńsko-dobrzy ńskiej zlodowace ń północnopolskich buduj ących warstw ę przypowierzchnio- wą Wysoczyzny Kraje ńskiej. Charakteryzuj ą si ę one brunatno-szar ą barw ą i zalegaj ą na osa- dach fluwioglacjalnych – piaskach i Ŝwirach. Zostały one opisane w Obja śnieniach do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 nr 163 Przechlewo (Urba ński, 2006) – arkusz s ąsiaduj ący od południa z ar- kuszem Chojnice. S ą zró Ŝnicowane pod wzgl ędem litologicznym. Wyst ępuj ą tu zarówno gli- ny bardziej lu źne, piaszczysto-Ŝwirowe, pylaste, s ą te Ŝ odmiany bardziej zwarte (Butrymo- wicz, 1978). U schyłku plejstocenu i na początku holocenu na skutek rozmywania terenu, na powierzchni glin zwałowych utworzyły si ę poziomy piasków drobnoziarnistych, przewa Ŝnie gliniastych, czasami z domieszk ą Ŝwirów i głazów (eluwia glin zwałowych). Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gminy Chojnice w rejonach: Chojniczki–Chojniczki Wybudowanie, Czartołomie, Nowa Cer- kiew–Pawłowo–Racławki, Klawkowo–Pawłówko–Chojnaty–Angowice–Nie Ŝychowice–To- pole oraz w gminie Człuchów, w rejonie Nie Ŝywi ęcia.

31 W miejscach, gdzie na glinach zwałowych wyst ępuj ą osady eluwialne (Angowice i Chojniczki Wybudowanie), wła ściwo ści izolacyjne osadów podło Ŝa mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdo- wych. Istnieje mo Ŝliwo ść usytuowania składowisk w dogodnej odległo ści od zabudowy. Ograniczeniem warunkowym lokalizacji obiektów jest zabudowa miasta Chojnice. Dla terenu obj ętego arkuszem Chojnice dotychczas nie wykonano szczegółowego roz- poznania budowy geologicznej. Po przeprowadzeniu prac rozpoznawczych, w granicach wy- znaczonych obszarów sytuacja mo Ŝe ulec zmianie (rozprzestrzenienie, litologia, mi ąŜ szo ść glin typowanych jako warstwa izolacyjna dla składowania odpadów oboj ętnych).

Problem składowania odpadów komunalnych Na etapie dotychczasowego rozpoznania geologicznego w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t., na obszarach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów nie stwierdzono wyst ępowania osadów, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przy- jęte dla składowania odpadów komunalnych. W otworach wiertniczych wykonanych w granicach obszarów wytypowanych w gminie Chojnice nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści 60,4 m, na południe od Nowej Cerkwi, w Topolach 57,6 m, w Angowicach 47,5 m. Tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów mo Ŝna dodat- kowo rozpozna ć w celu ustalenia rozprzestrzeniania poziomego, mi ąŜ szo ści i faktycznych wła ściwo ści izolacyjnych pakietów gliniastych. Mog ą one okaza ć si ę przydatne do składowa- nia odpadów komunalnych. Przekroje hydrogeologiczne wykonane dla potrzeb Mapy hydrogeologicznej Polski wskazuj ą wyst ępowanie pakietów gliniastych o mi ąŜ szo ści dochodz ących do 80–90 m (okoli- ce Pawłówka) miejscami pod ścielonych iłami neoge ńskimi. W Chojniczkach w gminie Chojnice znajduje si ę składowisko odpadów komunalnych. Do 31.12.2009 r. planowane jest jego zamkni ęcie.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych s ą ko- rzystne. Gliny zwałowe maj ą du Ŝe rozprzestrzenienie i mi ąŜ szo ści wystarczaj ące dla stworze- nia odpowiedniej izolacji. Poniewa Ŝ teren nie jest rozpoznany szczegółowo, aktualnie dyspo- nujemy danymi, które przy dalszych badaniach mog ą si ę zmieni ć. Obecnie nale Ŝy s ądzi ć, Ŝe najbardziej mi ąŜ szy pakiet izolacyjny, potwierdzony wykonanymi otworami wiertniczymi znajduje si ę w rejonie Pawłówka. Gliny s ą tu pod ścielone iłami neoge ńskimi.

32 W otworach wiertniczych wykonanych w okolicach miejscowo ści Angowice i Topole stwierdzono wyst ępowanie glin o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do kilkudziesi ęciu metrów (47,5–57,6 m). W granicach analizowanego terenu nie wyst ępuj ą główne zbiorniki wód podziemnych. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszarów predysponowanych do składowania odpadów oboj ętnych znajduje si ę na terenach o bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia wód podziemnych. Poziomy wo- dono śne w osadach czwartorz ędu i neogenu s ą tam dobrze izolowane od powierzchni pakie- tami osadów o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 50 m. Na pozostałych wyznaczonych obszarach, w rejonach miejscowo ści: Nie Ŝychowice– Angowice–Pawłowo–Nowa Cerkiew Wybudowanie–Racławki wody głównego poziomu uŜytkowego wyst ępuj ące w osadach czwartorz ędowych s ą zagro Ŝone w średnim stopniu. Obecne s ą tu dwie czwartorz ędowe warstwy wodono śne, z których górna jest warstw ą u Ŝyt- kow ą. Jej strop wyst ępuje na gł ęboko ściach 15-50 m. Jest ona słabo izolowana od zanieczysz- cze ń powierzchniowych. Druga, czwartorz ędowa warstwa wodono śna i le Ŝą cy ni Ŝej neoge ński poziom wodono- śny maj ą podrz ędne znaczenie.

Charakterystyka wyrobisk eksploatacyjnych Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska złó Ŝ kruszyw natural- nych „Nie Ŝywi ęć ”, „Nie Ŝywi ęć II” i „Chojnice II”. Tereny (około 3 hektary) wokół stokowo- wgł ębnego wyrobiska zło Ŝa „Nie Ŝywi ęć ” s ą zdegradowane wcze śniejsz ą, chaotyczn ą eksplo- atacj ą, za śmiecone i nieuporz ądkowane. W wyrobisku okresowo składowane s ą odpady ko- munalne z pobliskich miejscowo ści. Jest to suche wyrobisko, o gł ęboko ści około 4 m i po- wierzchni około 0,25 hektara. Wyrobisko zło Ŝa „Chojniczki” i skre ślonego z „Bilansu Zasobów...” złoŜa „Loty ń” oraz punkty niekoncesjonowanej eksploatacji na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na obszarach bez- wzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo-

33 gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo- logiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o wa- runkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Waloryzacji warunków podło Ŝa budowlanego w obr ębie arkusza Chojnice dokonano na podstawie map topograficznych i obserwacji terenowych, a pomocniczo mapy geologicznej w skali 1:200 000. Z oceny wył ączono: obszary wyst ępowania gleb wysokich klas bonitacyj- nych (III–IVa), zwartych kompleksów le śnych, tereny obj ęte prawnymi formami ochrony (poza obszarami chronionego krajobrazu), udokumentowanymi zło Ŝami kopalin oraz obsza- rem zwartej zabudowy Chojnic. Obszary niewaloryzowane zajmuj ą ponad 80% powierzchni omawianego arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa decyduje kilka czynników: rodzaj i stan gruntów, morfologia terenu i gł ęboko ść poło Ŝenia zwierciadła wód gruntowych (Dobak, 2005). Dla potrzeb mapy geo środowiskowej wyró Ŝnia si ę dwie podstawowe kategorie obszarów o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących je. W obr ębie arkusza Chojnice w śród waloryzowanych przewa Ŝaj ą warunki korzystne. W centralnej i południowej jego cz ęś ci na powierzchni terenu przewa Ŝaj ą gliny zwałowe, lokalnie z ich piaszczystymi eluwiami oraz piaski z głazami zwi ązane z akumulacj ą lodow- cow ą stadiału głównego zlodowace ń północnopolskich. Pod wzgl ędem wła ściwo ści geolo- giczno-in Ŝynierskich gliny zwałowe s ą nieskonsolidowanymi gruntami spoistymi w stanie twardoplastycznym, za ś piaski z głazami – to grunty niespoiste, wyst ępuj ące tu w stanie za- gęszczonym lub średnio zag ęszczonym. Wi ększe powierzchniowo fragmenty terenu o wyzna- czonych korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego znajduj ą si ę wokół Chojnic, Nowej Cerkwi, Pawłowa i Powałek. Warunki korzystne wyznaczono te Ŝ na niewielkich fragmentach w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, w okolicach M ęcikału, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą

34 niespoiste, średniozag ęszczone osady piaszczysto-Ŝwirowe pochodzenia wodnolodowcowego, zwi ązane z fazami leszczy ńsk ą i pomorsk ą zlodowace ń północnopolskich. Poziom zwiercia- dła wód gruntowych w wymienionych rodzajach podło Ŝa wyst ępuje tu gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Do obszarów o niekorzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego na analizowanym te- renie zaliczono głównie obszary podmokłe i zabagnione. S ą to zarazem rejony wyst ępowania gruntów słabono śnych reprezentowanych przez holoce ńskie grunty organiczne – namuły tor- fiaste lub torfy, na których zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Istotnym, cho ć nie tak cz ęstym niekorzystnym czynnikiem, s ą spadki terenu przekra- czaj ące, b ądź zbli Ŝone do 12% (zagro Ŝenie osuwiskami). Warunki niekorzystne wyst ępuj ą głównie wzdłu Ŝ rzek Brdy i Suskiej Strugi oraz kanałów i małych bezimiennych cieków po- wierzchniowych np. mi ędzy Chojnicami a Starym Młynem czy Objezierzem a Otyniem (Gra- bowski i inni, 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Ochrona przyrody jest działalno ści ą maj ącą na celu zachowanie lub restytuowanie rzad- kich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienia trwało ści ich u Ŝytkowania. Najcenniejsze jej fragmenty zgodnie z ustaw ą z dnia 16.X.1991 r. poddane s ą ochronie prawnej. Obszar arkusza Chojnice charakteryzuje du Ŝe bogactwo i ró Ŝnorodno ść walorów przy- rodniczych i krajobrazowych zwi ązanych m. in. z osobliw ą polodowcow ą konfiguracj ą terenu pokryt ą ró Ŝnorodn ą ro ślinno ści ą. (Ochrona przyrody..., 2000). Szczególnie cenne tereny obj ę- te zostały ochron ą prawn ą. Za szczególnie efektywn ą nale Ŝy uzna ć wielkoobszarow ą ochron ę przyrody, polegaj ącą na tworzeniu specjalnych jednostek przestrzennych obejmuj ących wiele ró Ŝnych ekosyste- mów o walorach wymagaj ących szczególnej ochrony. W granicach arkusza Chojnice naleŜą do nich: park narodowy, parki krajobrazowe, obszar chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000. Innymi formami ochrony przyrody s ą ochrona gatunkowa ro ślin i zwierz ąt w u Ŝytkach ekologicznych oraz ochrona indywidualna w postaci pomników przyrody. Park narodowy obejmuje obszar wyró Ŝniaj ący si ę szczególnymi warto ściami przyrodni- czymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Tworzy si ę go m. in. w celu zachowania ró Ŝnorod- no ści biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieo Ŝywionej i walorów krajo- brazowych.

35 Północn ą cz ęść obszaru arkusza Chojnice zajmuje Park Narodowy „Bory Tucholskie”, utworzony w 1996 r. na powierzchni 4 798 ha. S ą to przede wszystkim obszary le śne umiej- scowione wewn ątrz ogromnego kompleksu Borów Tucholskich porastaj ące rozległy sandr Brdy. Obszar parku charakteryzuje si ę urozmaiconym krajobrazem młodoglacjalnym z du Ŝym skupiskiem wydm śródl ądowych, jeziorami rynnowymi i lobeliowymi, bogata flor ą i faun ą. Otulina parku obejmuje obszar o powierzchni 12 980,5 ha. Parki krajobrazowe s ą obszarami chronionymi ze wzgl ędu na warunki przyrodnicze, hi- storyczne i kulturowe, które tworzy si ę w celu zachowania, popularyzacji i upowszechniania tych warto ści w warunkach racjonalnej gospodarki. Tereny le Ŝą ce w granicach parku pozosta- ją wprawdzie w gospodarczym wykorzystaniu, poddawane s ą jednak pewnym ograniczeniom w celu zachowania warto ści przyrodniczych i krajobrazowych. Zaborski Park Krajobrazowy, który od wschodu i południa przylega do Parku Narodo- wego Bory Tucholskie, stanowi jego naturaln ą otulin ę. Został on utworzony w 1990 r. na po- wierzchni 34 026 ha. Jest to głównie park le śny, obejmuj ący fragment Borów Tucholskich. W krajobrazie wida ć du Ŝe urozmaicenie rze źby terenu – liczne doliny rzeczne, rynny polo- dowcowe, wzgórza morenowe, równiny sandrowe, zagł ębienia wytopiskowe wypełnione tor- fem lub wod ą. Drugim, w granicach arkusza, jest istniej ący od 1985 r. Tucholski Park Krajobrazowy. Jego całkowita powierzchnia wynosi 11 323 ha, a otulina 3 887 ha. W granicach arkusza Chojnice zajmuje on fragment wschodniej cz ęś ci obszaru, rozci ągaj ąc si ę na południowy wschód od szosy Chojnice–Czersk. W krajobrazie przewa Ŝaj ą bory sosnowe pokrywaj ące sandr Brdy. Centraln ą osi ą hydrograficzn ą parku jest rzeka Brda z licznymi meandrami i prze- łomami. Malowniczym elementem krajobrazu parku s ą jeziora wytopiskowe o nieregularnym zarysie linii brzegowej oraz nieliczne jeziora rynnowe z unikaln ą flor ą i faun ą. Spotka ć tu mo Ŝna równie Ŝ niewielkie jeziorka śródle śne, tzw. „oczka” i „kociołki”, naturalnie zarastaj ące specyficzn ą ro ślinno ści ą torfowiskow ą, których ozdob ą s ą pływaj ące wyspy. Obszary chronionego krajobrazu obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝ- nych typach ekosystemu, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajo- brazowych i kulturowych,. Ich zagospodarowanie powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równo- wagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Wschodni ą cz ęść arkusza zajmuje Chojnicko-Tucholski Obszar Chronionego Krajobra- zu, stanowi ąc ekologiczny pomost pomi ędzy Tucholskim a Zaborskim Parkiem Krajobrazo-

36 wym. Obejmuje on dolin ę Brdy wraz z lasami pokrywaj ącymi równiny sandrowe, a tak Ŝe liczne zagł ębienia wytopiskowe z torfowiskami i jeziorami dystroficznymi. Uzupełnieniem systemu obszarów chronionych s ą u Ŝytki ekologiczne (tabela 8). S ą to zasługuj ące na ochron ę pozostało ści ekosystemów, zwykle otoczone terenami zmienionymi przez człowieka. Maj ą one znaczenie dla zachowania zasobów genowych i typów środowisk i nie mog ą by ć u Ŝytkowane gospodarczo. S ą osobliwo ści ą tego obszaru, wyst ępuj ą licznie w postaci bagien, ł ąk i jezior lobeliowych. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu s ą liczne pomniki przyrody (tabela 8). Głównie s ą to pojedyncze twory przyrody Ŝywej lub nieo Ŝywionej o szczególnej warto ści naukowej, kulturowej, krajobrazowej, odznaczaj ące si ę indywidualnymi, cechami, które wy- ró Ŝniaj ą je spo śród otoczenia. Liczne s ą skupienia drzew licz ące od kilku do kilkunastu sztuk ró Ŝnych gatunków, a tak Ŝe aleje drzew w rejonie Chojnice–Jarcewo. Pomnikami przyrody nieo Ŝywionej s ą głazy narzutowe, a tak Ŝe źródło św. Maksymiliana na obrze Ŝach Chojnic. Tabela 8 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Chojnice 1 P Małe Swornegacie 1992 PŜ – Ŝywotnik zachodni chojnicki Chojnice 2 P Małe Swornegacie 1992 PŜ – sosna zwyczajna chojnicki Chojnice 3 P Małe Swornegacie 1992 PŜ – świerk pospolity chojnicki Chojnice 4 P Swornegacie 1992 PŜ – sosna zwyczajna chojnicki Chojnice 5 P Małe Swornegacie 1995 PŜ – sosna zwyczajna chojnicki Chojnice 6 P Małe Swornegacie 1995 PŜ – sosna zwyczajna chojnicki Chojnice 7 P L. Bachorze 1995 PŜ – sosna zwyczajna chojnicki Chojnice 8 P L. Bachorze 1991 PŜ – zimozi ęb północny chojnicki Chojnice 9 P L. Bachorze 1991 PŜ – zimozi ęb północny chojnicki Chojnice 10 P L. Bachorze 1991 Pn, G – obwód 3 m chojnicki Chojnice 11 P L. Bachorze 1992 PŜ – 2 sosny zwyczajne chojnicki Chojnice 12 P L. Drzewicz 1993 PŜ – świerk pospolity chojnicki Chojnice 13 P L. Drzewicz 1993 PŜ – olsza czarna chojnicki Chojnice 14 P L. Bachorze 1991 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki

37 1 2 3 4 5 6 Chojnice 15 P L. Drzewicz 1992 PŜ – 2 sosny zwyczajne chojnicki Chojnice 16 P L. Drzewicz 1992 PŜ – sosna zwyczajna chojnicki Chojnice 17 P L. Bachorze 1993 PŜ – sosna zwyczajna chojnicki Chojnice 18 P L. Bachorze 1993 PŜ – sosna zwyczajna chojnicki Chojnice 19 P L. Bachorze 1995 PŜ – sosna zwyczajna chojnicki Chojnice 20 P Dębowa Góra 1995 PŜ – 3 sosny zwyczajne chojnicki Chojnice 21 P Ameryka 1995 PŜ – jałowiec pospolity chojnicki Chojnice 22 P Męcikał 1991 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki Brusy 23 P Pokrzywno 1991 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki Brusy 24 P Giełdo ń 1991 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki Chojnice 25 P L. Drzewicz 1991 PŜ – rabat brzozowy chojnicki Chojnice 26 P L. Bachorze 1991 PŜ – zimoziół północny chojnicki Chojnice 27 P L. Bachorze 1991 PŜ – zimoziół północny chojnicki Chojnice 28 P L. Funka 1991 PŜ – 2 topole białe chojnicki Chojnice 29 P L. Funka 1995 PŜ – 2 d ęby szypułkowe chojnicki Chojnice 30 P Stary Młyn 1992 PŜ – jesion wyniosły chojnicki Chojnice 31 P Stary Młyn 1995 PŜ – klon zwyczajny chojnicki Chojnice 32 P Charzykowy 1991 PŜ – lipa drobnolistna chojnicki Chojnice 33 P Jarcewo 1997 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki Chojnice 34 P Jarcewo 1997 PŜ – klon zwyczajny chojnicki Chojnice 35 P Jarcewo 1991 PŜ – dębów szypułkowych chojnicki Chojnice 36 P Jarcewo 1991 PŜ – 4 lipy drobnolistne chojnicki Chojnice 37 P Jarcewo 1997 PŜ – 8 dębów szypułkowych chojnicki Chojnice PŜ – aleja drzew pomniko- 38 P Jarcewo 1997 wych chojnicki (21 dębów szypułkowych) Chojnice 39 P Jarcewo 1997 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki Chojnice 40 P Jarcewo 1997 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki Chojnice 41 P Jarcewo 1997 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki

38 1 2 3 4 5 6 Chojnice PŜ – aleja drzew pomniko- 42 P Czartołomie 1997 wych chojnicki (31 d ębów szypułkowych) Chojnice 43 P Jarcewo 1997 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki Chojnice PŜ – aleja drzew pomniko- Droga Jarcewo- 44 P 1991 wych, 141 d ębów bezszy- Pawłówko chojnicki pułkowych Chojnice 45 P Czartołomie 1993 PŜ – 14 buków zwyczajnych chojnicki Chojnice PŜ – aleja drzew pomniko- Droga 46 P 1995 wych Chojnice-Jarcewo chojnicki (170 d ębów szypułkowych) Chojnice 47 P Jarcewo 1997 PŜ – 4 d ęby szypułkowe chojnicki Chojnice 48 P Zbeniny 1993 PŜ – 3 jesiony wyniosłe chojnicki Chojnice 49 P Klosnowo 1991 PŜ – buk zwyczajny chojnicki Chojnice 50 P Klosnowo 1991 PŜ – sosna zwyczajna chojnicki Chojnice 51 P L. Powałki 1991 PŜ – jałowiec pospolity chojnicki Chojnice 52 P Józefowo 1995 PŜ – sosna zwyczajna chojnicki Chojnice PŜ – 6 brzóz brodawkowa- 53 P Mylof 1991 chojnicki tych Czersk 54 P Konigort 1995 PŜ – 3 sosny zwyczajne chojnicki Czersk 55 P Konigortek 1991 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki Czersk 56 P Konigortek 1991 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki Chojnice 57 P Nie Ŝychowice 1991 PŜ – lipa drobnolistna chojnicki Chojnice 58 P Nie Ŝychowice 1991 PŜ – lipa drobnolistna chojnicki Chojnice 59 P Nie Ŝychowice 1993 PŜ – 2 lipy drobnolistne chojnicki Chojnice 60 P Topole 1993 PŜ – 4 d ęby szypułkowe chojnicki Chojnice PŜ – aleja drzew pomniko- 61 P Chojnice-Jarcewo 1991 wych chojnicki (11 d ębów szypułkowych) Chojnice 62 P Jarcewo 1997 PŜ – 5 d ębów szypułkowych chojnicki Chojnice 63 P Chojnice 1991 PŜ – buk zwyczajny chojnicki Chojnice 64 P Chojnice 1991 PŜ – lipa drobnolistna chojnicki Chojnice Pn, Ź 65 P Chojnice 1992 chojnicki źródło św. Maksymiliana Chojnice 66 P Chojnice 1991 PŜ – olsza czarna chojnicki 1 2 3 4 5 6 67 P Chojnice Chojnice 1992 PŜ – 6 d ębów szypułkowych

39 chojnicki Chojnice 68 P Chojnice 1992 PŜ – 3 wierzby białe chojnicki Chojnice 69 P Chojnice 1995 PŜ – lipa drobnolistna chojnicki Chojnice 70 P Chojnice 1991 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki Chojnice 71 P Chojnaty 1991 PŜ – 6 lip drobnolistnych chojnicki Chojnice 72 P Chojnaty 1993 PŜ – buk zwyczajny chojnicki Chojnice 73 P Pawłowo 1995 PŜ – wierzba biała chojnicki Chojnice 74 P Pawłowo 1991 PŜ – 4 buki zwyczajne chojnicki Chojnice PŜ – 6 wi ązów szypułko- 75 P Racławki 1993 chojnicki wych Chojnice 76 P Racławki 1991 PŜ – 9 lip drobnolistnych chojnicki Chojnice 77 P Nowa Cerkiew 1991 PŜ – 8 lip drobnolistnych chojnicki Chojnice 78 P Jeziorki 1991 PŜ – dąb szypułkowy chojnicki Chojnice 79 P Jeziorki 1991 PŜ – lipa drobnolistna chojnicki Chojnice 80 P Jeziorki 1993 PŜ – 4 d ęby szypułkowe chojnicki Chojnice 81 P Jakubowo 1991 PŜ – 3 d ęby szypułkowe chojnicki Chojnice 82 P Jakubowo 1991 PŜ – 4 d ęby szypułkowe chojnicki Chojnice 83 P Jakubowo 1991 PŜ – 2 d ęby szypułkowe chojnicki Chojnice 84 P Loty ń 1991 PŜ – 3 lipy drobnolistne chojnicki Chojnice 85 P Loty ń 1993 PŜ – 16 d ębów szypułkowych chojnicki Chojnice 86 P Sternowo 1991 PŜ – 2 d ęby szypułkowe chojnicki Chojnice 87 P Sternowo 1993 PŜ – 3 buki zwyczajne chojnicki Chojnice Bagno 88 U L. Bachorze 1994 chojnicki (1,39) Chojnice Bagno 89 U L. Bachorze 1994 chojnicki (2,83) Brusy Jezioro lobeliowe 90 U Jezioro śabionek 1997 chojnicki (6,53) Brusy Jezioro lobeliowe 91 U Jezioro Sosnówek 1997 chojnicki (4,40) Chojnice Jezioro lobeliowe 92 U Jezioro Mechówek 1997 chojnicki (3,29) Brusy Jezioro lobeliowe 93 U Jezioro Długie 1997 chojnicki (9,95) Chojnice Bagno 94 U L. Kłodawa 1994 chojnicki (0,20)

40 1 2 3 4 5 6 Chojnice Pastwisko 95 U L. Kłodawa 1994 chojnicki (0,88) Brusy Łąka 96 U L. Śpierwia 2003 chojnicki (0,38) Czersk Pastwisko 97 U L. Śpierwia 1997 chojnicki (0,44) Brusy Łąka wokół jeziora 98 U L. Okr ęglik 1997 chojnicki (1,13) Brusy Łąka śródle śna 99 U L. Okr ęglik 2003 chojnicki (14,94) Chojnice Bagno 100 U L. Funka 1994 chojnicki (0,56) Chojnice Bagno 101 U L. Bachorze 1994 chojnicki (0,74) Chojnice Bagno 102 U L. Bachorze 1994 chojnicki (0,41) Chojnice Bagno 103 U L. Funka 1994 chojnicki (0,36) Chojnice Bagno 104 U L. Powałki 1994 chojnicki (0,32) Chojnice Bagno 105 U L. Powałki 1994 chojnicki (0,39) Chojnice Pastwisko 106 U L. Powałki 1994 chojnicki (0,82) Chojnice Bagno i ł ąka 107 U L. Funka 1994 chojnicki (5,92) Chojnice Bagno 108 U L. Funka 1994 chojnicki (0,36) Chojnice Bagno 109 U L. Funka 1994 chojnicki (1,15) Chojnice Bagno 110 U L. Wolno ść 1994 chojnicki (1,02) Chojnice Bagno 111 U L. Funka 1994 chojnicki (0,56) Chojnice Pastwisko 112 U L. Funka 1994 chojnicki (1,94) Chojnice Łąka zabagniona 113 U L. Funka 1994 chojnicki (1,99) Chojnice Bagno 114 U L. Bachorze 1994 chojnicki (0,72) Chojnice Pastwisko 115 U L. Funka 1994 chojnicki (1,35) Chojnice Bagno 116 U L. Funka 1994 chojnicki (0,41) Chojnice Pastwisko 117 U L. Funka 1994 chojnicki (1,62) Chojnice Pastwisko 118 U L. Funka 1994 chojnicki (4,36) Chojnice Bagno 119 U L. Mylof 1994 chojnicki (0,98) Chojnice Bagno 120 U L. Mylof 1994 chojnicki (0,70) Czersk Bagno 121 U L. Mylof 1994 chojnicki (0,57)

41 1 2 3 4 5 6 Czersk Bagno 122 U L. Mylof 1994 chojnicki (2,37) Czersk Bagno 123 U L. Konigortek 1994 chojnicki (3,82) Czersk Pastwisko zakrzaczone 124 U L. Konigortek 1994 chojnicki (0,25) Czersk Pastwisko zakrzaczone 125 U L. Konigortek 1994 chojnicki (0,95) Czersk Bagno 126 U L. Konigortek 1994 chojnicki (0,35) Chojnice Bagno 127 U L. Wolno ść 1994 chojnicki (11,19) Chojnice Bagno 128 U L. Funka 1994 chojnicki (0,27) Chojnice Bagno 129 U L. Krojanty 1994 chojnicki (2,43) Chojnice Bagno 130 U L. Krojanty 1994 chojnicki (3,27) Chojnice Bagno 131 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,33) Chojnice Bagno 132 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,35) Chojnice Bagno 133 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,34) Chojnice Bagno 134 U L. Krojanty 1994 chojnicki (2,79) Chojnice Bagno 135 U L. Krojanty 1994 chojnicki (1,05) Chojnice Bagno 136 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,25) Chojnice Bagno 137 U L. Krojanty 1994 chojnicki (1,02) Chojnice Bagno 138 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,81) Chojnice Pastwisko 139 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,42) Chojnice Bagno 140 U L. Krojanty 1994 chojnicki (6,94) Chojnice Powierzchnia zalana wod ą 141 U L. Krojanty 1997 chojnicki (2,70) Chojnice Bagno 142 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,16) Chojnice Powierzchnia zalana wod ą 143 U L. Krojanty 1995 chojnicki (2,70) Chojnice 144 U L. Krojanty 1994 Pastwisko (1,01) chojnicki Chojnice Zabagnione pastwisko 145 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,32) Chojnice Bagno 146 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,68) Chojnice Bagno 147 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,30) Chojnice Bagno 148 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,53)

42 1 2 3 4 5 6 Chojnice Bagno 149 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,25) Chojnice Bagno 150 U L. Krojanty 1994 chojnicki (1,34) Chojnice Bagno 151 U L. Krojanty 1994 chojnicki (1,42) Chojnice Bagno 152 U L. Krojanty 1994 chojnicki (0,37) Chojnice Bagno 153 U L. Krojanty 1994 chojnicki (3,07) Chojnice Bagno 154 U L. Jakubowo 1994 chojnicki (5,0) Chojnice Bagno 155 U L. Jakubowo 1994 chojnicki (1,50) Chojnice Bagno 156 U L. Jakubowo 1994 chojnicki (0,80) Chojnice Bagno 157 U L. Jakubowo 1994 chojnicki (0,55) Rubryka 2: P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: – rodzaj pomnika przyrody: Pn – nieo Ŝywionej, PŜ – Ŝywej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy, Ź – źródlisko

Lasy pokrywaj ą około 50% obszaru arkusza. Ich zwarte kompleksy zwane Borami Tu- cholskimi ci ągn ą si ę szerokim pasem w północnej i północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Du- Ŝa ich cz ęść ma status lasów ochronnych. Na wy Ŝej poło Ŝonych terenach sandrowych domi- nuj ą bory sosnowe, na glebach Ŝyźniejszych wyst ępuj ą lasy mieszane d ębowo-grabowe i bu- kowe. S ą one siedliskiem licznych gatunków zwierz ąt. Na obszarze arkusza Chojnice mo Ŝna wyró Ŝni ć dwa obszary ze wzgl ędu na typy wyst ę- puj ących gleb. W cz ęś ci północnej i wschodniej przewa Ŝaj ą słabe, piaszczysto-Ŝwirowe gleby akumulacji wodno-lodowcowej (Dobrza ński i in., 1973). Na pozostałym obszarze, ze wzgl ędu na wyst ępuj ące gliny zwałowe, dominuje rolnicze wykorzystanie powierzchni ziemi. Gleby chronione mineralne, głównie pseudobielicowe, a podrz ędnie tak Ŝe brunatne wyługowane, spełniaj ące kryteria III–IVa klasy u Ŝytków rolnych wyst ępuj ą w cz ęś ci południowej obszaru. Zaliczane s ą do kompleksu glebowego Ŝytniego bardzo dobrego, a nieco na północ tak Ŝe do kompleksu Ŝytniego dobrego. Gleby chronione organiczne, na których rozwin ęły si ę ł ąki, to głównie torfy niskie całkowite. W nawi ązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzic- twa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajow ą Sie ć Ekologiczn ą (ECONET-Polska) (Liro i in., 1998) (fig. 5). Fragment powierzchni obszaru na północ od Chojnic znajduje si ę w za- si ęgu dwóch mi ędzynarodowych obszarów w ęzłowych – Pojezierza Kaszubskiego (9M) i Ob- szaru Borów Tucholskich (11M). Obejmuj ą one: obszary sandrowe, równin morenowych, den dolin, z licznymi siedliskami le śnymi, jeziornymi i bagiennymi, zwarte kompleksy le śne.

43

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Chojnice na tle systemów ECONET (Liro (red), 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 9M – Pojezierza Kaszubskiego, 11M – Obszar Borów Tucholskich; 2 – zbiornik wód powierzchniowych

Europejska Sie ć Ekologiczna Natura 2000 to spójna sie ć obszarów chronionych na tere- nie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Sie ć Natura 2000 tworz ą dwa typy obszarów: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków ro ślin i zwierz ąt), oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach niniejszego arkusza do sieci Natura 2000 nale Ŝą dwa obszary ochrony ptaków – „Wielki Sandr Brdy” (PLB 220001) oraz „Bory Tu- cholskie” (PLB 220009), a tak Ŝe obszar ochrony siedlisk – „Sandr Brdy” (PLH 220026) (ta- bela 9).

44 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Nazwa obszaru Powierzch- Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ ob- Kod obsza- obszaru Lp. i symbol oznaczenia nia obszaru szaru ru Szeroko ść Kod na mapie Długo ść geogr. (ha) Województwo Powiat Gmina geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB Wielki Sandr Brdy 17 o30’50’’ Konarzyny 1. F 53 o51’48’’N 37106,25 PL0B1 pomorskie chojnicki 220001 (P) E Chojnice bytowski Studzienice PL613 Lipnica PLB 18 o03’54’’ 54 o49’08” 2. F Bory Tucholskie ( P) 322535,9 PL631 pomorskie ko ścierski Lipusz 220009 E N PL634 Dziemiany chojnicki Brusy PLH 17 o32’51’’ 53 052’59’’ chojnicki 3. I Sandr Brdy ( S) 6878,86 PL0B1 pomorskie Chojnice 220026 E N Rubryka 2: F – Obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO; I – SOO, zawieraj ący w sobie wydzielony OSO

45 45 Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

„Wielki Sandr Brdy” w wi ększo ści obj ęty jest granicami Zaborskiego Parku Krajobra- zowego i Parku Narodowego Bory Tucholskie. Cały obszar liczy 37 106,25 ha powierzchni i jest fragmentem Wielkiego Sandru Tucholskiego, z urozmaicon ą rze źbą, rozwini ętą sieci ą hydrograficzn ą, z licznymi jeziorami, dobrze zachowanymi wilgotnymi ł ąkami i torfowiska- mi. Wi ększo ść jego obszaru porastaj ą lasy iglaste. Jest wa Ŝną ostoj ą ptasi ą o znaczeniu euro- pejskim. Zidentyfikowano tutaj co najmniej 22 gatunki ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej i 6 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK), m. in.: b ąka, g ąsiorka, lelka, lerk ę, trzmielojada, g ągoła, kormorana czarnego, kszyka, nurog ęś i zimorodka. Wyst ępuj ą tutaj tak- Ŝe 4 gatunki ro ślin wymieniane w Zał ączniku II Dyrektywy Siedliskowej – sasanka otwarta, skalnica torfowiskowa, obuwnik pospolity i lipiennik Loesela, a tak Ŝe kilkadziesi ąt gatunków chronionych ro ślin naczyniowych. Obszar ochrony ptaków „Bory Tucholskie” to du Ŝa (322 535,9 ha powierzchni) równina sandrowa rozci ęta dolinami Brdy i Wdy, poro śni ęta siedliskami le śnymi, głównie borem so- snowym. Ostoja jest miejscem najwi ększego w skali kraju nagromadzenie jezior lobeliowych, dobrze zachowanych zbiorowisk ro ślinnych i torfowisk. Gniazduje tutaj 107 gatunków pta- ków, w tym liczne gatunki rzadkie i zagro Ŝone, a nawet reliktowe. Wyst ępuje tutaj m. in. bie- lik, kania czarna i ruda, podgorzałka, puchacz, tracz długodzioby, zimorodek, nurog ęś . Obszar ochrony siedlisk „Sandr Brdy” liczy 6 837,86 ha powierzchni. Obejmuje za- chodni fragment Borów Tucholskich, wyró Ŝniaj ący si ę urozmaicon ą rze źbą młodoglacjaln ą, silnie rozwini ętą sieci ą hydrograficzn ą, z najwi ększym w skali regionu skupieniem jezior lo- beliowych, zachowanymi torfowiskami, ł ąkami i zbiorowiskami ro ślinnymi. Zidentyfikowano tutaj 25 siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, które zajmuj ą około 30% ob- szaru. Stwierdzono liczne stanowiska rzadkich i zagro Ŝonych, w tym reliktowych, gatunków ro ślin naczyniowych. Wyst ępuje tutaj 107 gatunków ptaków i innych zwierz ąt, w tym gatunki priorytetowe (m. in.: b ąk, kania czarna, lelek, błotniak stawowy, lerka, włochatka, bóbr euro- pejski, wydra, nocek du Ŝy). Obszar ten jest fragmentem wa Ŝnej ostoi ptasiej o randze europej- skiej. Informacje na ten temat zaczerpni ęto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska (http://www.mos.gov.pl/strony_tematyczne/natura2000/).

XII. Zabytki kultury

Pierwsze ślady osadnictwa na tym obszarze pochodz ą z okresu 8000–4200 lat p.n.e. Badania archeologiczne prowadzone w tym rejonie (Swornegacie) pozwoliły odkry ć narz ę- dzia i bro ń wykonane z krzemienia. Pó źniejsze znaleziska dowodz ą, Ŝe na tych terenach ist-

46 niały siedziby ludzkie ju Ŝ w czasach kultury łuŜyckiej (1400–300 r. p.n.e.) i wykształconej na jej bazie kultury pomorskiej (VI–III w. p.n.e.). Dowodem tego s ą wysokiej warto ści znalezi- ska archeologiczne m.in. w Chojnicach i Swornegaciach, a tak Ŝe terenach s ąsiednich. Głów- nym zaj ęciem ludno ści były wówczas: hodowla, łowiectwo, rybołówstwo, a tak Ŝe garncar- stwo, kowalstwo, odlewnictwo i bartnictwo. Pocz ątki zwartego osadnictwa słowia ńskiego przypadaj ą w tym rejonie na okres VII– VIII w. Ju Ŝ wówczas w okolicach Le śna wykształcił si ę o środek władzy lokalnej, Ŝycia go- spodarczego i kultu religijnego; powstały pierwsze grody obronne. Od XII w., kiedy ziemie te zostały wł ączone do monarchii piastowskiej Bolesława Krzywoustego, przechodziły one przez całe stulecia burzliwe dzieje. Władali nimi m.in.: ksi ąŜę ta pomorscy, Krzy Ŝacy, Korona Polska, Prusacy. W czasach panowania krzy Ŝackiego Chojnice były silnie ufortyfikowanym grodem pełni ąc wa Ŝne funkcje w systemie obrony. Na terenie arkusza Chojnice znajduje si ę wiele obiektów o warto ści zabytkowej i histo- rycznej. Najwi ększe ich nagromadzenie ma miejsce w Chojnicach. Najcenniejszym jest nie- zmienione, zachowane z okresu średniowiecza zabytkowe centrum starego miasta rynek z do- minuj ącym na nim neogotyckim ratuszem. W obr ębie tego zabytkowego zespołu znajduj ą si ę tak Ŝe dawne mury miejskie wraz z basztami z połowy XIV w., jedyna zachowana „Brama Człuchowska” z II połowy XIV w., ko ściół parafialny pw. Ści ęcia św. Jana Chrzciciela (II po- łowy XIV w.), dawny ko ściół pojezuicki (obecnie pw. Zwiastowania NMP – XVIII w.) oraz gmach dawnego kolegium pojezuickiego, tak Ŝe z tego samego okresu (Ellwart, 2003). Z innych obiektów zabytkowych nale Ŝy wymieni ć dwory i zespoły dworsko-parkowe we wsiach: Czartołomie, Loty ń, Jarcewo, Krojanty, Zbeniny oraz ko ścioły w Nowej Cerkwi i Krojantach. W Klosnowie zało Ŝono na pocz ątku XX w. najwi ększ ą w Europie wyłuszczarni ę nasion. Do dzi ś przerabia si ę tutaj szyszki z całego kraju. Ziemie te zamieszkuj ą głównie Kaszubi (Borowiacy i Zaboracy). Jedynie obszary poło- Ŝone na południe od Chojnic zasiedlili po II wojnie światowej koloni ści z terenów Polski cen- tralnej i wschodniej. Ziemie te były terenem wielowiekowych upartych zmaga ń zamieszkuj ą- cych je Kaszubów o zachowanie własnej to Ŝsamo ści, wiary i mowy oraz utrzymanie swojego stanu posiadania. W Krojantach znajduje si ę pomnik upami ętniaj ący jedn ą z ostatnich szar Ŝ kawaleryj- skich w dziejach Wojska Polskiego, jak ą z powodzeniem wykonali w dniu 1 wrze śnia 1939 roku Ŝołnierze 18 Pułku Ułanów Pomorskich.

47 XIII. Podsumowanie

Arkusz Chojnice poło Ŝony jest na styku Borów Tucholskich, Pojezierza Kraje ńskiego i Równiny Charzykowskiej. Jest to obszar silnie zróŜnicowany pod wzgl ędem urbanistycz- nym i rozwoju przemysłowego. Cz ęść północna i północno-wschodnia jest mocno zalesiona i pozbawiona wi ększych osiedli ludzkich. W cz ęś ci południowej, wokół Chojnic, koncentruje si ę Ŝycie gospodarcze tych ziem. Jest to teren wyró Ŝniaj ący si ę walorami przyrodniczymi, na du Ŝych obszarach podlega- jący prawnej ochronie. O jego atrakcyjno ści decyduj ą: czyste wody tutejszych jezior, urozma- icona rze źba terenu, du Ŝe połacie lasów bogatych w runo le śne i zasobne w zwierzyn ę łown ą oraz czyste powietrze. Istotnym elementem, który moŜe stymulowa ć rozwój gospodarczy i społeczny jest turystyka, istniej ą tutaj bowiem dogodne warunki sprzyjaj ące rozwojowi jej ró Ŝnych form turystyki kwalifikowanej (pieszej, Ŝeglarstwa, kajakowej, rowerowej, je ździe konnej) oraz rekreacji (łowiectwa, w ędkarstwa, obserwacjom ptaków i agroturystyki). Rejon jest odwiedzany coraz liczniej przez turystów i wczasowiczów, co powoduje szybki rozwój urozmaiconej bazy noclegowej i gastronomicznej uwzgl ędniaj ącej ró Ŝny standard wypoczyn- ku, od zorganizowanych pól namiotowych, po kwatery spełniaj ące oczekiwania wymagaj ą- cych go ści. Znaczna koncentracja ruchu turystycznego na niewielkim obszarze w rejonie Jeziora Charzykowskiego wpływa niekorzystnie na zachowanie walorów przyrodniczych i turystycz- nych samych miejscowo ści. Du Ŝe obszary arkusza znajduj ą si ę w zasi ęgu wielkopowierzchniowych obszarów och- ronnych – parku narodowego, parków krajobrazowych, obszaru chronionego krajobrazu oraz trzech obszarów sieci NATURA 2000. Poci ąga to za sob ą szereg ogranicze ń, uwarunkowa ń i ukierunkowa ń w prowadzeniu gospodarki na tych terenach. Jest to teren ubogi w kopaliny. Udokumentowano aktualnie osiem złó Ŝ piasku. Konce- sjonowana działalno ść wydobywcza ogranicza si ę do kilku małych kopalni odkrywkowych. Ponadto w okolicach Chojnic znajduje si ę kilka nielegalnych miejsc pozyskiwania piasku, rzadziej pospółki. Perspektywy surowcowe na tym obszarze s ą tak Ŝe niewielkie i dotycz ą jedynie mo Ŝli- wo ści wykorzystania na mał ą skal ę torfów i piasków. Mo Ŝliwo ści rozwoju eksploatacji tor- fów, dla których wyznaczono obszary prognostyczne, s ą ograniczone wymaganiami ochrony przyrody.

48 Monitorowane cieki powierzchniowe (w ocenie ogólnej) prowadz ą wody zadowalaj ącej jako ści, spełniaj ącej kryteria III klasy czysto ści. Wody wi ększo ści jezior posiadaj ą wody zali- czane do II klasy czysto ści. Dobrej jako ści (klasa I i II) s ą wody podziemne głównych u Ŝyt- kowych poziomów wodono śnych. Ich zagro Ŝenie zanieczyszczeniami jest zró Ŝnicowane i uzale Ŝnione od mi ąŜ szo ści warstwy izolacyjnej, g ęsto ści zaludnienia, dost ępno ści obszaru. Najwi ększe zagro Ŝenia wyst ępuj ą w rejonie Jeziora Charzykowskiego, co spowodowane jest m. in. du Ŝym nasileniem ruchu turystycznego. W obr ębie arkusza Chojnice przewa Ŝaj ą warunki korzystne dla budownictwa, których wi ększe obszary znajduj ą si ę wokół Chojnic, Nowej Cerkwi, Pawłowa i Powałek, jak równie Ŝ na niewielkich obszarach w okolicach M ęcikału. Warunki niekorzystne wyst ępuj ą głównie wzdłu Ŝ rzek Brdy i Suskiej Strugi oraz kanałów i małych bezimiennych cieków powierzch- niowych np. mi ędzy Chojnicami a Starym Młynem czy Objezierzem a Lotyniem. Dla terenu obj ętego arkuszem Chojnice nie wykonano szczegółowego rozpoznania geo- logicznego. W świetle dost ępnym danych na powierzchni terenu wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniaj ą kryteria przyj ęte dla składowania odpadów oboj ętnych. S ą to gliny zwałowe fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej zlodowacenia Wisły. Obszary zostały wyzna- czone na terenie gminy Chojnice oraz w strefie przygranicznej gminy Człuchów. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć rejon Pawłówka, gdzie stwierdzono (w przekroju hydrogeologicznym) wyst ępowanie glin zwało- wych o mi ąŜ szo ściach 80–90 m, lokalnie pod ścielonych neoge ńskim iłami oraz miejsca w sąsiedztwie otworów wykonanych w rejonach Nowej Cerkwi, Topoli i Angowic w gminie Chojnice, gdzie stwierdzono wyst ępowanie glin o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do 60 m. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą bardzo korzystne. U Ŝytkowe poziomy wodono śne s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń po- wierzchniowych, stopie ń zagro Ŝenia wód jest bardzo niski, a gł ęboko ść wyst ępowania wynosi 50–100 m p.p.t. Odpady b ędzie mo Ŝna składowa ć w wyrobiskach złó Ŝ kruszyw naturalnych „Nie Ŝy- wi ęć ”, „Nie Ŝywi ęć II” i „Chojnice II”. Wyrobisko złoŜa „Nie Ŝywi ęć ” zajmuje powierzchni ę 0,25 hektara, ma 4 m gł ęboko ści i jest suche. Znajduje si ę na terenach zdegradowanych cha- otyczn ą niekoncesjonowan ą eksploatacj ą. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

49 XIV. Literatura

BĄK B., SZEL ĄG A., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, ar- kusz Chojnice. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUTRYMOWICZ N., MURAWSKI T., PASIERBSKI M., 1978 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice + obja śnienia. Inst. Geol. Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBRZA ŃSKI B., SIUTA J., STRZEMSKI M., WITEK T., ZAWADZKI S., 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. ELLWART J., 2003 – Kaszuby. Przewodnik turystyczny. Region. Gdynia. GIENTKA M., TYMI ŃSKI M., DYL ĄG J., (red), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód pod- ziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2007 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), JURYS L., NEUMANN M., WO ŹNIAK T., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wy- st ępowania ruchów masowych w województwie pomorskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/ informacje na temat obszarów NATURA 2000 INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

JURYS L., MOCZULSKA G., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło- Ŝa piasku „NieŜywi ęć ”. Arch. Wydz. Środowiska i Rolnictwa Pomorskiego UW, Oddział zamiejscowy w Słupsku. KACZOROWSKA Z., 1977 – Pogoda i klimat. WSiP. Warszawa. KARCZEWSKA J., 1971 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za znalezie- niem złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Klosnowo-Kłodawa oraz Powałki- Krojanty. Przeds. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. KUDELSKA D., CYDZIK D., SOSZKA H., 1994 – Wytyczne Monitoringu Podstawowego Jezior. PIO Ś. Warszawa.

50 LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISTKOWSKA H., 1969 – Orzeczenie o wyst ępowaniu kruszywa naturalnego na terenie po- w. Chojnice, rej. IV Charzykowy. Przeds. Geol., Warszawa.

ŁUKASIK M., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lichnowy I”. Arch. Wydz. Środowiska i Rolnictwa Chojnickiego Sta- rostwa Powiatowego. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MATUSZEWSKI A., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kru- szywa naturalnego – piasku „Chojniczki”. Arch. Wydz. Środowiska i Rolnictwa Po- morskiego Urz. Marszałkowskiego. Gda ńsk. MATUSZEWSKI A., 2004 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego – pia-

sku „Nie Ŝywi ęć II” w kat. C 1. Arch. Wydz. Środowiska i Rolnictwa Pomorskiego Urz. Marszałkowskiego w Gda ńsku. MOJSKI J. E. (red.), 1978 – Obja śnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice. Inst. Geol., Warszawa. NAPIÓRKOWSKI L., 2007a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nie-

Ŝywi ęć III” w kat. C 1. Arch. Wydz. Środowiska i Rolnictwa Pomorskiego Urz. Mar- szałkowskiego w Gda ńsku. NAPIÓRKOWSKI L., 2007b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego

„Chojnice III” w kat. C 1. Arch. Wydz. Środowiska i Rolnictwa Pomorskiego Urz. Marszałkowskiego w Gda ńsku. NOWACZYK B., 2003 – Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Chojnice. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OCHRONA przyrody w województwie pomorskim, informator, 2000 – Regionalne Centrum Edukacji Ekolog., Gda ńsk.

51 OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. OZON-GOSTKOWSKA E., 1985 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice. Wyd. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. PINKOSZ J., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Choj-

nice II” w kat. C 1. Arch. Wydz. Środowiska i Rolnictwa Pomorskiego Urz. Marszał- kowskiego w Gda ńsku. PINKOSZ J., MAJEWSKA-DURJASZ I., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa

naturalnego – „Chojnice” w kat. C 1. Arch. Wydz. Środowiska i Rolnictwa Pomor- skiego Urz. Marszałkowskiego w Gda ńsku. PO śARYSKI W. (red.), 1974 – Budowa geologiczna Polski. T. IV Tektonika. Ni Ŝ Polski. Wyd. Geol. Warszawa PRUSSAK E., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Chojnice + objaśnienia. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie pomorskim w 2006 roku, – 2007 – Woj. Insp. Ochr. Środowiska. Gda ńsk. RODZOCH A., MUTER K., LEPIANKO A., FALBA Z., ZADYKOWICZ N., 2001 – Do- kumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochron- nego GZWP 128 „Ogorzeliny”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 poz. 1359z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dz. Ustaw 03.61.549.

52 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziem- nych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i pre- zentacji stanu tych wódz. Dziennik. Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. STRZELCZYK G., WALKOWIAK H., 1965 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w woj. bydgoskim. Przeds. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. URBA ŃSKI K., 2006 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Przechlewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WAGNER R., 1999 – Paleozoik Zachodniego Pomorza. [w]: LXX Zjazd Naukowy PTG. Problemy geologii, hydrogeologii i ochrony środowiska wybrze Ŝa morskiego i Po- morza Zachodniego. Szczecin. WAGNER R., PERYT T., 1998 – O mo Ŝliwo ści podziału cechsztynu na sekwencje stratygra- ficzne w basenie polskim. Prace Pa ństw. Inst. Geol., 165. ZASADY dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych., 1999 – Min. Środ., Warszawa.

53