14 18 EERSTE WERELDOORLOG: ONDERGANG VAN HET AVONDLAND In 1914 stort het oude 19e eeuwse Europa in. De Europese grootmachten met hun mondiale koloniale rijken trekken elkaar de ‘Groote Oorlog’ in. De samenwerkingsverbanden escaleren het conflict. Na de moord op de Oostenrijks-Hongaarse kroonprins Frans Ferdinand in Sarajevo verklaart Oostenrijk Servië de oorlog. Rusland steunt het Slavische Servië en Duitsland steunt Oostenrijk-Hongarije. Rusland mobiliseert en valt Oost-Pruisen binnen. Frankrijk verbonden met Rusland mobiliseert bijna 4 miljoen man, waarop Duitsland op 4 augustus het neutrale België binnenvalt. Engeland breekt tot verassing van de Duitsers met haar ‘neutraliteitspolitiek’ en stuurt een leger naar Frankrijk en België. De Geallieerden: Frankrijk, Groot-Brittannië en Rusland komen tegenover de Centralen: Duitsland, Rusland en Ottomaans Turkije te staan. Gedreven door nationalistische gevoelens trekken miljoenen dienstplichtige en gemobiliseerde jonge mannen van beide zijden met enthousiasme naar het front. ‘Met kerstmis zouden ze wel weer thuis zijn’. Maar de eerste moderne ‘industriële’ oorlog loopt vast in een loopgravenoorlog en eist in de 4 jaar daarna miljoenen slachtoffers. Tussen 2014 en 2018 wordt de Eerste Wereldoorlog in Europa herdacht. 14 18 NEDERLAND: ACTIEF NEUTRAAL Nederland was in de Eerste Wereldoorlog een eiland van neutraliteit tussen de oorlogvoerende landen. Hoewel de Duitse opmars met enig geluk ons land bespaarde was de neutraliteit ook het resultaat van een eeuwenoud actief diplomatiek evenwichtsspel tussen de Europese grootmachten. Nederland was daarnaast meer pro-Duits dan België. Ons land kende een veelkleurig scala aan politieke opvattingen variërend van koloniaal militairisme tot socialistisch geïnspireerd pacifisme. Den Haag was met haar Vredespaleis (1913) een symbool van vrede in de wereld.

De zorg voor een Britse aanval was in Nederland minimaal zo groot als de angst voor een Duitse inval. De bevolking was verdeeld in pro- en anti-Duits, pro- en anti Frans, pro- en anti Brits en later pro- en anti Sovjet-Unie. Veel Nederlanders haatten de Britten door hun Boerenoorlogen in Zuid-Afrika. Frankrijk werd gezien als een koloniale rivaal en een potentiële bedreiging van ‘Ons Indië’. Het koningshuis, de generale staf en een deel van media en bedrijfsleven waren pro-Duits. Het pro-Duitse sentiment vertaalde zich in 1918 in het asiel voor de Duitse Keizer Wilhelm II. Tegelijkertijd ontving Nederland in de eerste oorlogsmaanden van 1914 1 miljoen Belgische vluchtelingen.

In de Tweede Wereldoorlog werd Nederland eenzijdig anti-Duits. In de Koude Oorlog koos ze een anti-Sovjet en pro-NAVO-positie. Tegenwoordig is de Nederlandse buitenlandse politiek pro-westers, anti-Russisch en anti-Islamitisch. Den Haag huisvest het Strafhof en haar vroegere rol van vredesbemiddelaar is overgenomen door Geneve in het neutrale Zwitserland. De auteur van ‘14–18’ bepleit een radicale politieke koerswijziging naar een politiek van neutraliteit en dialoog. 14 18 KONINGIN WILHELMINA De positie van het Nederlandse koningshuis speelde een belangrijke rol in de neutraliteits­ politiek. Koningin Wilhelmina (1880-1962) was niet alleen direct familie van de Duitse Keizer Wilhelm II, maar tevens familie van de meeste andere Europese vorstenhuizen. Bovendien was zij gehuwd met de Duitse prins Hendrik van Mecklenburg , waarmee het vriendschappelijk karakter met Duitsland werd benadrukt.

GENERAAL SNIJDERS Generaal Snijders (1852-1939), bevelhebber van het Nederlandse leger, was een kordate en uitgesproken figuur, die geregeld in conflict kwam met de Nederlandse politiek. Toen hij in 1918 openlijk twijfelde aan de verdere haalbaarheid van de neutraliteitspolitiek en zich pro-Duits uitsprak wilde het kabinet hem ontslaan. Koningin Wilhelmina blokkeerde zijn ontslag.

LOUIS RAEMAEKERS: ANTI-DUITS TEKENAAR Hoewel Nederland neutraal was, bestonden er bij bevolking en media scherpe meningsverschillen. Dagblad de Telegraaf was uitgesproken anti-Duits en haar politiek tekenaar Louis Raemaekers (1869- 1956) tekende een aantal scherpe vermaarde anti- Duitse spotprenten. Raemaekers tekende later in de 2e Wereldoorlog voor Britse en Amerikaanse propagandabladen. 14 18 DE STELLING VAN AMSTERDAM Hoewel neutraal was het Nederlandse leger en haar infrastructuur tijdens WO1 volledig gemobiliseerd. Tussen 1880 en 1914 werd naar buitenlands voorbeeld een Stelling met forten rond Amsterdam gebouwd, die in oorlogstijd de hoofdstad als laatste bastion moest beschermen. De 135 km lange Stelling van Amsterdam onderscheidde zich van buitenlandse ‘reduit’ stellingen als bijvoorbeeld Antwerpen, door het typisch Hollandse verdedigingsmiddel ‘inundatie’ (onder water zetten). In een ring van ongeveer 15 km rond Amsterdam konden grote delen weiland enkele decimeters onder water worden gezet. Daarmee werd het de vijand onmogelijk gemaakt om met zwaar wapentuig en manschappen over de grond binnen te komen zonder in sloten en in de modder vast te komen zitten. Tegelijk was het water te ondiep voor botenvervoer. De 42 forten dienden om de hoger gelegen uitvalswegen en spoorwegen af te sluiten.

Het Forteiland werd aangelegd in de monding van het Noordzeekanaal en aan de Oostkant van Amsterdam werd Fort Pampus in het IJ-meer gebouwd. Bekende forten zijn Fort Spijkermeer (Purmerend) en Fort bij Aalsmeer (tegenwoordig het Crash Museum). Op het Hembrugterrein bij kwam een munitiefabriek en opslagplaatsen. De Stelling heeft nooit effectief gefunctioneerd hoewel men kan vertogen dat hij een afschrikkingsrol heeft gespeeld bij het bewaren van de neutraliteit. Na de 1e Wereldoorlog werd de Stelling in 1922 formeel opgeheven. De vergrote vuurkracht van de artillerie en de komst van vliegtuigen in de 20e eeuw maakten de Stelling achterhaald. De forten kregen daarna diverse bestemmingen. In het 1996 werd de Stelling van Amsterdam Unesco-werelderfgoed. 14 18 DE HOLLANDSE WATERLINIE De Hollandse Waterlinie (85 km) loopt van het Muiderslot aan de Zuiderzee tot aan Slot Loevestein en de Biesbosch.

De Oude Waterlinie bestond al in de 17e eeuw en zou in het rampjaar 1672 effectief zijn geweest om de Franse legers ervan te weerhouden het belangrijkste gewest Holland binnen te vallen.

Na de Napoleontische tijd werd tussen 1815 en 1914 de Nieuwe Hollandse Waterlinie gebouwd met 58 forten, die voor een belangrijk deel nog bestaan. De Nieuwe Hollandse Waterlinie ligt meer oostelijk. Het omvat onder meer het huidige Waterliniemuseum, Fort Vechten ten Oosten van Utrecht. 14 18 MATA HARI: DE EXECUTIE VAN EEN FEMME FATALE De exotische danseres Mata Hari (1876-1917) speelde een fascinerende rol in de 1e Wereldoorlog, die verbonden is met de Nederlandse neutraliteit. Voor de oorlog werd ze een symbool van de ‘femme fatale’ met eigen theatershows in de hoofdsteden van Europa. Door haar Nederlandse paspoort kon ze in de oorlog vrij grenzen passeren. Door haar internationale contacten in hogere militaire kringen werd zij in Parijs beschuldigd van hoogverraad en spionage. Mata Hari trad op in Berlijn en Parijs maar stond waarschijnlijk politiek neutraal in het conflict.

Leverde zij de Duitsers geheime informatie in ruil voor geld om haar luxe leventje te financieren? Of nam ze gewoon het geld zonder relevante geheime informatie terug te geven? Na een maandenlang proces werd ze in 1917 in Vincennes geëxecuteerd. Mata Hari werd na 1917 een wereldberoemde legende van vrouwelijke eigenzinnigheid en emancipatie. Haar persoon en werk werden de inspiratiebron voor talloze films, boeken en kunstwerken. 14 18 ANTHONY : PIONIER IN DE DUITSE OORLOGSINDUSTRIE De Nederlandse luchtvaartpionier Anthony Fokker (1890–1939) speelde door zijn bijdrage aan de Duitse oorlogsindustrie een politiek gevoelige rol in de 1e Wereldoorlog. Fokker Flugzeugwerke in het Noord- Duitse Schwerin produceerde in 14–18 4300 kleine jachtvliegtuigen van hout en doek, die werden ingezet aan het front.

Anthony Fokker zag zichzelf als een neutrale Nederlander maar onderhield vriendschappelijke relaties met diverse oorlogsvliegers, waaronder , beter bekend als de ‘Rode Baron’. Na de oorlog in 1918 legden de geallieerden beslag op de Duitse oorlogsindustrie. In een sensationele operatie smokkelde Fokker de restanten van zijn fabriek met honderden vliegtuigen in 6 treinen met 360 wagons over de grens naar Nederland, waarna hij in Amsterdam de ‘Nederlandse Vliegtuigenfabriek Fokker’ stichtte. In de jaren 20 en 30 trok hij naar Amerika en werd een sleutelfiguur in de mondiale civiele luchtvaartindustrie. 14 18 HET WESTFRONT: WEST-VLAANDEREN EN NOORD-FRANKRIJK

MILITAIRE DODEN EN GEWONDEN

Frankrijk 6.110 300 Rusland 6.761.000 Groot –Brittannië 2.556.014 Italië 2.055.000 Verenigde Staten 324.170 België 90.890 Totaal Geallieerden 19.556.863

Duitsland 6.861.950 Oostenrijk-Hongarije 6.920.000 Turkije 1.454.000 Totaal Centralen 15.486.963

TOTAAL 35.043.826 14 18 ALBERT HAHN: POLITIEK TEKENAAR Albert Hahn (1877–1918) werd bekend door zijn politieke spotprenten in De Notenkraker, het socialistische zondagsblad van Het Volk.

Hij werd beroemd door de poster voor de spoorwegstaking (1903) met de leus: “Gansch het raderwerk staat stil als uw machtige arm het wil!”.

Hij was een uitgesproken socialist, lid van de SDAP met pacifistische overtuiging. Hij behield tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn neutraliteit. Hahn speelt een hoofdrol in het script van 14–18. 14 18 DE MISKENDE ROL VAN SOCIALISME EN PACIFISME Het Socialisme heeft een beslissende rol gespeeld in het beëindigen van de oorlog. Een rol die in de burgerlijke geschiedschrijving wordt miskend. Overal in Europa bestonden voor 1914 socialistische groeperingen die met activistische middelen de belangen van de emanciperende arbeidersklasse behartigden. In de zomer van 1914 werd de Internationale Socialistische beweging overspoeld door nationalistisch oorlogsenthousiasme. Duitse, Franse, Britse, Oostenrijks-Hongaarse en Russische arbeiders bevochten elkaar in de loopgraven. Vredesbewegingen kregen pas gedurende de oorlog steeds meer aanhang. De ‘Verelendung’ aan het front leidde tot massale desertie en revolutionaire bewegingen in de steden. In Rusland namen communisten in de Oktoberrevolutie van 1917 de regeringsmacht over. In Duitsland gebeurde dat in 1918. De socialisten hielden woord en beëindigden de oorlog. 14 18 DE VERGISSING VAN TROELSTRA Geïnspireerd door de ineenstorting van het Duitse rijk aan het einde van de Eerste Wereldoorlog en het succes van revolutionaire groepen in Duitsland zinspeelde SDAP-leider Troelstra (1860-1930) in ‘De Roode week’ (9-14 November 1918) op een Socialistische revolutie in Nederland. Hoewel de oproep mislukte en de geschiedenis inging als ‘De vergissing van Troelstra’ leidde het manifest van de SDAP onder meer tot de invoering van het vrouwenkiesrecht in Nederland (1919). WIJ EISEN:

1. Afschaffing Eerste Kamer

2. Staatspensionering 60-Jaar

3. Onmiddellijke Demobilisatie

4. Algemeen Vrouwenkiesrecht

5. Wettelijke Achturendag

6. Snelle Voorziening Woningnood

7. Socialisatie Relevante Bedrijven

8. Volledige Werklozenzorg

KEIZER WILHELM II: BALLING IN DOORN De Duitse keizer Wilhelm II (1859–1941) wordt door de Geallieerden gezien als een van de hoofdschuldigen van de Eerste Wereldoorlog. Na de Revolutie in Duitsland moest de Duitse keizer aftreden. Op 11 november 1918 stond hij onverwacht bij Eijsden (Limburg) aan de grens. Nederland verleende hem asiel, waarna hij tot 1920 verbleef op kasteel Amerongen. Daarna kocht Wilhelm II ‘Huize Doorn’, waar hij tot zijn dood in 1941 bleef wonen. Hoewel Prins Hendrik hem regelmatig bezocht onthield Koningin Wilhelmina zich van contact. Wilhelm II is nooit uitgeleverd aan de Geallieerden. 14 18 HET DICTAAT VAN VERSAILLES: BRON VOOR DE TWEEDE WERELDOORLOG De Vrede van Versailles (1919) was in feite een ‘Diktat’ aan het overwonnen Duitsland en omvat de volgende besluiten: Volkerenbond: Duitsland mocht geen lid worden van de nieuwe Volkerenbond. Gebiedsbeperking: Duitsland verloor in het Westen Elzas-Lotharingen aan Frankrijk en in het Oosten delen van Pruisen aan Polen. Duitse Koloniën werden afgenomen en overgenomen door Frankrijk, Groot- Brittannië en leden van het Gemenebest. Ontwapening: Het Duitse leger werd verboden zware wapens en vliegtuigen te bezitten. Herstelbetalingen: Duitsland moest 132 miljard Goudmark betalen Confiscatie: Buitenlandse Duitse tegoeden tot 10 miljard goudmark werden verbeurd verklaard. Uitlevering en berechting: Keizer Wilhelm II, en de Duitse legerleiding zouden moeten worden uitgeleverd en berecht voor oorlogsmisdaden. Nederland weigerde echter hun uitlevering.

Veel moderne historici zien in Versailles een oorzaak van de Tweede Wereldoorlog. De auteur van 14–18 stelt dat met een neutraal en bemiddelend Verdrag van Versailles de opkomst van Adolf Hitler, de NSDAP en de Tweede Wereldoorlog niet hadden plaatsgevonden.