Hindistan Etnoqrafiyası (Mənəvi Mədəniyyət)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DİLLƏR UNİVERSİTETİ Bəhmən Əliyev˗Ayvazalı HİNDİSTAN ETNOQRAFİYASI (Mənəvi mədəniyyət) II “Elm və təhsil” Bakı – 2017 Elmi redaktor: Teymur Bünyadov, AMEA-nın həqiqi üzvü, tarix elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi Rəyçilər: f.ü.f.d., professor Əli Məmmədov t.ü.f.d. Sevda Səmədova Redaktor: Nazilə Kamal qızı Musayeva Azərbaycan Dillər Universitetinin Elmi Şurasının (05.06.2015-ci il tarixli iclas, protokol №5) qərarı ilə çap edilir. Əliyev (Ayvazalı) Bəhmən Fazil oğlu. Hindistan etnoqrafiyası (mənəvi mədəniyyət). II. Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, 234 səh. Dərs vəsaitində Hindistаn etnoqrafiyasının formalaşmasında din- lərin və dini inancların rolu, varna-cati sistemi, bayramlar, musiqi və rəqslər, ailə və ailə-nikah münasibətləri, irqi-etnik tərkib, etno-mədəni proseslərdə dil amili, etnolinqvistik ştatların yaranması və s. məsələlər ənənəvilik və müasirlik müstəvisində araşdırılır, şərh olunur, çoxsaylı nümunələr gətirilir. Etnoqrafik materiallara Hindistanın tarixi, maddi və mənəvi mədəniyyəti ilə vəhdət şəklində baxılır. Kitab Hindistanşü- naslıq üzrə ixtisas təhsili alan ali məktəb tələbələri, magistrlər, Hin- distan etnoqrafiyası ilə maraqlanan geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. ISBN 978-9952-8176-6-9 © Bəhmən Əliyev, 2017 © “Elm və təhsil”, 2017 MÜNDƏRİCAT I FƏSİL DİNLƏR VƏ DİNİ İNАNCLАRIN HİNDİSTAN ETNOQRAFİYASININ FORMALAŞMASINDA ROLU 1.1. Hinduizmin formalaşması mərhələləri ........................5 1.1.1. Vedalar dönəmi ........................................................5 1.1.2. Brahmanizm dönəmi ..............................................12 1.1.3. Hinduizm dini təlimi ..............................................20 1.2. Buddizm ....................................................................39 1.3. Caynizm ....................................................................44 1.4. İslam ..........................................................................48 1.5. Siqhizm .....................................................................55 1.6. Xristianlıq .................................................................65 II FƏSİL HİNDİSTAN CƏMİYYƏTİNİN KASTA (VARNA-CATİ) QURULUŞU 2. 1.“Varna-cati” sisteminin dini-ideoloji əsasları ...........74 2.2.“Cati”lər hind cəmiyyətinin sosial əsası kimi ............80 2.3. Kasta sisteminin müasir vəziyyəti ............................87 III FƏSİL BAYRAMLARIN VƏ MUSİQİNİN HİND CƏMİYYƏTİNDƏ ROLU 3.1. Bаyrаmlаr ..................................................................98 3.2. Musiqi ..................................................................... 117 3.3.Musiqi аlətləri ..........................................................124 3.4. Hind rəqsləri ............................................................127 3 Bəhmən Əliyev-Ayvazalı IV FƏSİL HİNDİSTANDA АİLƏ-NİKАH MÜNАSİBƏTLƏRİ 4.1. Ailədaxili münasibətlər ...........................................132 4.2. Nikah adətləri ..........................................................147 4.3. Toy adətləri .............................................................150 V FƏSİL HİNDİSTАNDA ETNİK PROSESLƏR 5.1. Hindistаn əhalisinin etnik tərkibi ............................166 5.2. Etno-mədəni proseslərdə dil amili ..........................199 5.3. Etnolinqvistik ştatlar ...............................................217 İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI ....228 4 Hindistan etnoqrafiyası I FƏSİL DİNLƏR VƏ DİNİ İNАNCLАRIN HİNDİSTAN ETNOQRAFİYASININ FORMALAŞMASINDA ROLU induizm Hindistan yarımadasında yaşayan ək- sər əhalinin mənsub olduğu dini təlimdir. Av- ropalılar bu təlimi “hinduizm”, hindlilər isə öz dinləriniH “Sanatana dharma” (əzəli, əbədi din) adlandırırlar. Bu dinin tarixi е.ə. II minillikdən başlayır. Bir neçə yüz il davam edən dini-mədəni proseslərdən sonra hinduizm təlimi formalaş- mışdır. Bu prosеsi təxmini bir neçə dövrə ayırmaq olar: Vеdalar dövrü (е.ə. II minillik); Brahmanizm dövrü (e.ə. XI əsr-VIII əsr); Upanişadlar dövrü (е.ə. VIII əsr - e.ə VI əsr): Klassik dövr (klas- sik hinduizmin yaranması, е.ə. VI əsr-еramızın V əsri); Vedanta dövrü (hinduizmin tam formalaşması, orta əsrlərdə ilahiyyat və fəlsəfənin tərəqqisi); Müasir dövr (XIX-XX əsrlərdə hinduizmdə islahatlar dövrü). Hinduizmin formalaşması şərti olaraq mərhələlərə bö- lünsə də, hər bir yenilik özündən əvvəlki dövrdə ortaya çıx- mış, zaman keçdikcə inkişaf edərək, genişlənərək növbəti mərhələni təşkil etmişdir. 1.1. Hinduizmin formalaşması mərhələləri 1.1.1. Vedalar dönəmi. “Vedizm” və ya “Veda təlimi” Hindistanın ən qədim tarixə malik əsas və geniş yayılmış dinlərindən biri hesab olunur. Hin- 5 Bəhmən Əliyev-Ayvazalı distan kökənli dinlər, o cümlədən brahmanizm, hinduizm, cay- nizm, buddizm və siqhizm də bu təlim əsasında formalaşmışdır. Veda ayini ilk dövrlərdə ailə, tayfa inancı idi. Onun ən geniş yayılmış ritualı günəş çıxanda və batarkən icra olunan “aqnihut- ra”dır. Bu rituala uyğun olaraq ailənin başçısı gün çıxmazdan qa- baq yuxudan oyanır və su ilə yuyunub özünü paklaşdırırdı. Daha sonra müqəddəs ifadələri təkrarlayaraq od tanrısı Aqninin adına od qalayır, üzünü şərqə tutaraq əllərini yenicə doğmaqda olan günəşə doğru qaldırır, ailə üzvləri ilə birlikdə məhsul və bərəkət tanrısı Savityara kömək üçün yalvarırdı. Bu ayin eyni şəkildə ax- şamlar günəş qürub edən zaman, bəzən də günorta keçirilirdir. Vedalarda ilahi nəğmələr, dualar dini kitabların mühüm tər- kib hissəsidir. Bu təlimin ardıcılları təbiətdəki bütün varlıqların hər birinin öz tanrısının olduğuna inanırlar. Veda təlimindəki çoxtanrıçılığın xüsusiyyətlərindən biri bəzi tanrıların digərlərinə nisbətən üstünlüklərə malik olmasıdır. Müxtəlif dövrlərdə tanrı- lardan bəziləri önə çıxmış, digərləri öz əhəmiyyətini itirmişlər. Çoxtanrılığın bir xüsusiyyəti də budur ki, tanrılardan bəziləri kol- lektiv şəkildə tanrı rolunu ifa edirlər. Vedalarda tanrıları ümu- mi şəkildə iki dəstəyə - fərdi və kollektiv hissəyə, fərdi tanrılar da öz növbəsində səmavi tanrılar (Diaus Pitar, Parcanya, Uşas, Varuna, Mitra, Aşvin, Yama, Brihaspati, Vişnu, Suriya, Sarasvati və s.), səma ilə yer arasında olan tanrılar (İndra, Rudra və s.), yer tanrılarına (Pritvi, Aqni, Soma və s.) bölünürlər. İnanca görə, insanların himayədarı olan tanrılar müxtəlif xasiyyətlərə malik idilər, onlar insanlar kimi işləyir, söhbətləşir, gülür, rəqs edir, dostluq-düşmənçilik edirdilər. Kollektiv tanrılar da üç dəstəyə- “adityalar”, “marutlar”, “vasulara” ayrılırlar. Veda nəğmələrində baş tanrı digər tanrıları himayəsi altı- na alan, vahid və müstəqil şəkildə təzahür edən şəkildə təqdim olunur, dünyanı xəlq etmək kimi xüsusiyyətlər ona aid edilir. Bu tanrı “Vişvakarma”, yaxud “Puruşa” adlandırılır. “Vişva”- hər 6 Hindistan etnoqrafiyası şey, “karma”- bütün dünyanı yaradan mənasını ifadə edir. “Viş- vakarma” hər bir şeyi görən, yeri-göyü və ayı yaradan, dünyanı nizamlayan, bütün canlı varlıqları və insan qövmlərini idarə edən sayılır. Göründüyü kimi, Veda təlimi çoxtanrılıq və təktanrılıq üzə- rində qurulmuşdur. Riq Vedanın bir nəğməsində deyilir: “Bəxş edənin həyat və qüvvəsi əbədidir... O kəs ki, ucqar dağlar, dənizlər və çayların varlığı ondandır. O kəs ki, səma onun qüdrət nahiyəsidir. Öz qurbanlarımızla ona hörmət etdiyimiz o Tanrı kimdir? O kəs ki, yeganə və bütün tanrıların fövqündə olan Tanrıdır... Əql sahibləri vahid Tanrıya müxtəlif adlar qoyurlar. Onu Aqni, Mitra və Varuna adlandırırlar. Bu təlimin ardıcılları tərəfindən tək tanrıya aid edilən çoxsay- lı simvol və atributlarda hədsiz mübaliğəyə yol verilmişdir. Müxtəlif inkişaf mərhələlərindən keçən hinduizm dini təlim- lərin ən qədimi sayılır. O, heç bir peyğəmbər tərəfındən yaradıl- mamış, təlimləri konkret bir dövrdə müəyyən bir qrup insan tərə- fındən sistemləşdirilməmişdir. Hinduizmin qaynaqları müqəddəs mətnlərdir. Hinduist müqəddəs mətnləri 6 başlıq altında toplanır: 1. “Şruti”lər; 2. “Smiriti”lər; 3. “İtihasa”lar;4.“Purana”lar; 5. “Aqama”lar; 6. “Darşana”lar. 1. “Şruti”, hərfən “eşidilən” deməkdir. İnanca görə, Vedalar yüksək ruhi varlıqlar, müdriklər olan rişilərə vəyh yolu ilə gəl- mişdir. Rişilər vəyhlər nəticəsində əzəli, əbədi gerçəkliyi görmüş, eşitmişlər, təcrübədən keçirmişlər və təcrübələrini insanlığın faydası üçün yazıya almışlar. Dörd Veda (“Riq Veda”, “Yacur Veda”, “Sama Veda” və “Atharva Veda”), hər biri təkrarən üç təbəqəyə (“Veda Mantralar”, “Upanişadlar”, “Brahmanalar”) ayrılır. Hinduizmə görə, Vedaların həqiqiliyi vəhylərlə təsbit edilmişdir, onlar dinin ən əsas qaynağıdır. 7 Bəhmən Əliyev-Ayvazalı 2. “Smiriti”, hərfən təkrarlanan, xatırlanan deməkdir. Önəm- lərinə görə, “Şruti”dən sonra gəlirlər. “Smiriti”lər Vedaların təlimi üzərinə qurulmuşlar, dini vəzifələri açıqlayır, izah edirlər. Burada insan, ailə, cəmiyyətin gündəlik hal, rəftar, davranış və ənənələ- rinə aid qanunlar əksini tapır. “Brahmanalar”, “Upanişadlar” və “Aranyakalar” “Şruti”yə aiddir. “Smriti”yə isə “Aqamalar” (mantra, tantra və yantra fəlsəfəsi), “Dharma Şastra” (qayda- lar, qanunlar), “Dyasanalar” (vedanta fəlsəfəsi), “Mahakav- yalar” (dastanlar; “Mahabarata” və “Ramayana” dastanları), “Puranalar” (nağıllar və hekayələr), “Sutralar” (Atalar sözü və məsəllər, aforizmlər) daxildir. Bundan başqa, 18 əsas “Smri- ti” vardır: “Apastamba smriti”, “Atri smriti”, “Dakşa smriti”, “Devala smriti”, “Qautama smriti”, “Harita smriti”, “Manu smriti”, “Parasara smriti”, “Samvarta smriti”, “Sankha-Likhita smriti”, “Satatapa smriti”, “Saunaka smriti”, “Usana smriti”, “Vişnu smriti”, “Yacavalkya smriti”, “Yama smriti”, “Vaşishtha smriti”, “Vyasa smriti”. 3. “İtihasalar” (dastanlar) “Ramayana”