9

Biografia, testuak, ilustrazioak

10

* Azaleko irudia: Sulpice Guillaume Chevalier, Paul Gavarni (1804-1866) pintorearen marrazkia: Chaho diban batean pipatzen Lepelletier kafean (1836 ?)

11

A. M. Augustin Chaho (De Navarre)

Je vous dédie ce livre comme au penseur le plus profonde de ce siècle, à l´écrivain le plus énergique et le plus harmonieux …

La comtesse Adélaïde Charlotte Woldemar, Nôtre –Dame d´el Pilar (1841)

Musde Chaho Atharratze, adinez zirena gazte, Bena ezta zaharrik ere, dinik haboro, jakite, Ez jente talent handietan, dinik hainbeste berthute.

Abil, eijer, ezpiritus dena da usin handius; Bena, zu, dohain haiegati, etzirade fantesius, Umil, afable zira eta, behar denian, koraius.

Pierre Topet Etchahun, Mus de Chaho (1849)

12

13

AITZIN-SOLAS

Joseph-Auguste Chaho Lagarde frantsesezko jaiotagirian agertzen zaigunaren eta Agosti Chaho euskaraz sinatzen zuenaren jaioturtearen bigarren mendeurrena betetzen delarik aurten, nahi izan dut zenbait lan burutu eta bildu atharraztar ospetsuaren omenetan.

Mila bederatzirehun eta larogei ta hamaikan hasi nintzen ikertzen eta idazten Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak (BBK, 1992). Saritua izan arren Euskaltzaindiko Mikel Zarate saio sariarekin, ez zuen liburutto hark merezi zuen bezalako ez ediziorik, ez zabalkunderik. Geroxeago, baina urte berean argitaratu nuen Klasikoak sailean Azti-begia eta beste izkribu zenbait , jendartean ipiniz garaian ia eskuraezin ziren testuak. Hamartea pasatu eta ehun eta hirurogei urteren isiltasun ia osoa pairatu ondoren, plazaratu genuen 2006an Susaren eskutik eta modu txukunago batean Agosti Chahoren kantutegia, zein internet-en aurki daitekeen dohan.

Ez naiz ni, ordea, zuberotar sutsuak liluratu izan duen bakarra, eta hor dauzkagu askoren artean besteak beste, beha bibliografia, bai Fermin Arkotxa, bai Justo Garate, bai Jean Baptiste Orpustan, bai Joseph Zavaloren lanak, zeinek eman dizkiguten argitasun ugari Chahoren bizitzaz eta obraz. Espero dugu aurten egingo diren jardunaldiak gaiaren inguruan bai Chaho bai eta Euskal Erromantizismoa, eta honen ondorioak aztertuak izanen direla xeheki.

Liburu hau zazpi ataletan banatu dugu. Nola bestela ? Buru genezakeen Chahoren alde ezberdinen azterketaren arabera moldatu, alegia, ikaslea, poeta, itzultzailea, narratzailea, kazetari politikoa, literatur kritikoa, polemista, saiogilea, hizkuntzalaria, hiztegigilea, antropologoa, folklore biltzailea eta beste…Baina ibilbidearen kronologiari hobetsi diogu, eta lehen lau kapitulutak honela aurkeztu ditugu I. Lehen ikasketak: Atharratze eta Oloruen (1811-1830); II. Pariseko liburutegi eta saloietan (1831- 1842), III. Baionan kazetari eta politiko: ARIEL (1844-1852) ; IV. Desterrua eta azken urteak (1852-1858). V. sailean Chahok idatzitako hamar testu hautatu ditugu, denak euskaraz salbuespen birekin. Alegia, bat AITOR gaztelaniaz eman dugu hizkuntza honetan izan zuen arrakastagatik, eta bi Organización de la Républica Federal Ibérica delakoa gaztelaniaz idatzi baitzuen berau. Ondoren VI. sailean Eranskinak datoz, Vaticanoaren kondenak italieraz eta latinez, bere anaia Jean Baptiste eta Jean Pierre-ren artean Etxahunen bizitzaz burutu bizitza, Léonard Basterreix ikaskideak zuzendu zion gutuna euskaraz garai hartako polemika giroa argitzearren, eta bukatzeko Pierre Topet Etchahunek Chahori eskaini kanta. VII.ean , ohi bezala, Bibliografia ematen dut.

14

Eta Ilustrazioz jantzi nahi izan dut liburua, batipat erakutsiz Parise erromantiko hartan ezagutu zituen adiskide ospetsuhaien erretratuen, errebisten eta obren berri emanez. Ausartuko ginateke esatera ere liburuaren azalean ezarri dugun Paul Gavarniren marrazkia bera, alegia Agosti Chaho dela, beraxek aitortzen baitigu, hark egin ziola erretratu bat eta pipazale zela.

Sarrerako bi hitzok bukatzeko hauxe opa dizuet, plazerez dasta ezazuela euskal erromantiko handi honen biografia eta testuak.

Patri Urkizu Donostian, 2011ko abuztuaren 6an

15

Atharratze eta Uhaitzaindi ibaia (Eugène de Malbos, 1811-1855)

1

LEHEN IKASKETAK: ATHARRATZE ETA OLORUEN

(1811-1830)

16

17

Atharraztarra niz sortzez baita bihotzez ere

AGOSTI CHAHO Atharratzen (Zuberoa) jaio zen 1811. urteko urriaren hamarrean. Zuberotarra dugu, beraz, sortzez baita bihotzez ere bere hitz berberak erabiliz: Atharraztarra niz sortzez baita bihotzez ere.

Urte bonetan jaio ziren ere beste askoren artean Franz Listz musikari hungaroa1, William Makepeace Thankeray2 nobelista inglesa eta Théophile Gautier3 poeta frantsesa. Halaber Percy Bysshe Shelley bere Ateismoaren beharraz argitaratzean Oxfordeko Unibertsitatetik bidali zuten, baina ez liburua idazteagatik egilea zela ez ukatzeagatik baizik, Johann Wolfgang Goethe-k Poesia eta Egia plazaratzen zuen eta Heinrich von Kleist-ek bere buruaz beste egiten.

Izena era ezberdinetara sinatuko digu Agostik. Batzutan Atharraztarra... bestetan Agosti Chaho edota Agustin Chaho (de Navarre) ... , noizean noiz badarabiltza ere zenbait ezizen, batipat ARIEL 1844. urtetik 1852ra zuzenduko duen gazetan, hala nola, C***, Populus, Le Chat Botté. FM., edota Le philologue basque; baina jaioterriko udapaperetan agertzen den izena beste honako hau da: Joseph Auguste CHAHO LAGARDE . Ediren baitugu jaiotagiria hona euskaraturik dioena:

Mila zortzirehun eta hamaikagarren urtean, urriaren hamarrean, arratsaldeko seiretan, ni Jean Pierre Darhanpé, Atharratze, Basa Pireneetako Departamenduko hirugarren arrondisamenduko auzapez eta ofiziale publikoak, adierazten dut: André Chaho, hogeita hamalau urteko jauna eta bertan bizi den idazkaria etorri zaidala adieraziz, herrian bizi den bere emazte Rosa Lagarde, hamazazpi urtekoa haur batez erditu dela goizeko lauretan, Chahorenean, harra gertatu dela eta Joseph-Auguste Chaho izena ipini diola. Gertaera hau eman da berrogeita hamabi urte duen Louis Angurutto, Sorholuzeko auzoan bizi eta deklaratzailearen lehengusu den laborariaren hala nola Atharratzen bizi den berrogeita bost urteko Jean Abadie errementariaren aitzinean eta lekuko hauek sinatu dute aurkezlearen eta ni alkate ofiziale publikoarekin batera, jaiotagiri hau irakurri ondoren.

Chaho D'Abadie Angurutto Darhaupe auzapeza 4.

1 Franz Liszt (Rainding 1811-Bayreuth 1886). Hungariar konpositore erromantikoa. Chahoren hitzak berak erabiliz: Le premier pianiste d´Europe.

2 William Makepeace Thankeray ( Kalkuta 1811-1863). Ingeles eleberrigilea: Vanity Fair (1853), Barry Lyndon (1856), …

3 Théophile Gautier (Tarbes 1811-1872), Pariseko bohemian parte hartu zuen, Victor Hugoren jarraitzaileetarik bat, bidaia anitz egin eta liburu anitz argitaratu zuen. Le chevelu , iletsua zenak Chahoren hitzetan.

4 www.archives.cg64.fr

18

Jaiotagiria (Atharratze, 1811-X-10)

Agosti Chahoren Jaiotetxea. Jaiotetxeko Oroitharriak , 1909an Euskalzaleen Bilkurak ipiniak honakoxea dio:

19

AGOSTI CHAHO 1811-1858 GOURE HERRITAR JAKINTSUNARI ATHARRAZTARREK ETA EUSKALZALEEN BILKURAK 1909

Beraz, eta ikus dezakegunez aitaren izena André da, eta amarena Rosa. Jaioberriarena Joseph-Auguste. Aitaren izena, aldiz, zenbait autoretan, Vinson eta Lambert-en lanetan adibidez, ez da André bezala agertzen Pierre bezala baizik, E. Goyhenetchek5 azpimarratzen digunez. Halaber izena ezarriko zioten amaren ama, amatxi Augustine Mirande deitzen zelako, noski.

Atharratzeko udaletxearen artxiboan aurkitu ditugu ere André eta Rosaren beste seme-alaben jaiotegunak, ondokoak direnak:

Jean-Baptiste-rena (l815- XI-7), Marie-Louise-rena (1817-VIII-l3), Marie-Jeanne-rena (l819-V-8); Jean Pierre-rena (1821-III-30) eta Henriette-rena (1822-III-14).

Esan bezala aita herriko uxerra zen, eta bere letra moldez jasotzen ditu eta sinatzen udaleko hainbat agiri.

Iraultza garaian, 1792. urtean, hain zuzen, eta ditugun datuen arabera hamabost urte besterik ez zuela preso hartua izan zen, omen, Agosti Chahoren aita, Pierre Chaho Sergent public, ertzain zena, Jean Luis Davantek nahi duen bezala Abadia Ürrüstoi pastoralean6. Galland, Chaho eta Monsegu Comité de surveillance delako talde zaindari batek giltzapetu zituen beste hainbeste hiritarrekin batera, hauen artean Michel d'Abbadie, Antonen aita, eta Mauleko notari zena, ez zutelako erakutsi hiritar izpiriturik komitekoen iritziz.

Dena den, gure ustetan, Pierre André-ren aita izango zen, Agostiren aitatxiren adinari bagagozkio ez baitzitekeen sarjanta izan hamabost urtekin ... Beraz, Haritschelharrek7 André darabilenean Chahoren aitaren izentzat zuzen dabil.

André Chaho uxierra zenez, herritarren eztabaidetan lekuko gertatzen zen maiz, eta honela Etxahun koblakari malerusaren epai gora-beheretan, ondasun kontutan eta banaketetan, honen konfidantzazko gizon bezala arituko zaigu. Eta antza, behin baino

5 Eugène Goyhenetche, «Un ancêtre du nationalisme basque. Augustin Chaho et la guerre carliste», Euskal Herria (1789-1850), Actes du colloque international d'Etudes Basques (Bordeaux 3-5 mai 1973) Société des amis du Musée Basque. Bayonne, 1978, 229-261.

6 Jean Louis Davant, Abadia Ürrüstoi pastorala. Durango 1986.

7 Jean Haritschelhar, Le poéte souletin Pierre Topet-Etchahun (1786-1862). Contribution à l´étude de la poèsie basque du XIXe siècle, Société des Amis du Musée Basque, Bayonne 1969, 111.

20 gehiagotan laguntza emango dio, batipat gartzelan dagoen garaian, adibidez, Agen-en preso zenean, okasio honekin barkoxtarrak ondorengo bertsook ondu baitzituen:

Hogeta hamahirur dena nian triste, Agenen behar nila hil beinian uste, Sekursik ezin ukhen, hanko jana kuntre, Finirazten nundian emaztiak hantxe, Ezpaleit Jinkuk heltu Chaho Atharratze8.

Sarjant eta notariak bezalaxe ez ziren batere ondo ikusiak herri xehearen partetik uxerak eta errejentak. Adibidez, Francisque Michelek ziri bertsoak ematen ari zaizkigularik beste hauek aipatzen dizkigu maisuen kontrakoak

Errienta nahi duna hire zahargarri? Nik nahiago niken bertzerik nor nahi, Alferrak ditun eta untsa bizi nahi9.

Dirudienez izpirituz ongi jantzia eta hornitua behar zuen izan uxier batek eta halaxekoa izango zen dudarik gabe Agostiren aita, zeinek ohitu baitzituen gazte- gaztetandik buru lanetara, eta aurrerago ikusiko dugunez hiru semeak idazle bilakatuko zitzaizkion. Agostik fama eta ospe handiena lortuko du, eta jada irakurtzen ikasi zuenez geroztik, otorduetan ere liburua eskutikan erortzen uzten ez zuena, Lambert-ek dioenez10 .

Seguruenik izango zuen ere jaidura horrekin zerikusirik Agostiren amona Agustinak, zeinak Oihenartia deitu etxe ederrean bizi zen Maulen. Hantxe eta bertan, amatxiren begirada ezti, maitekorraren pean iraganen zituen haurtzaroko urteak, halaxe aitortzen digunez ilobak11.

Baliteke ama Rosa Lagarde zenez, Jean Baptiste Lagarde 1770-1782 epean Maulen notari gertatu zen familiakoa izatea, edota Iraultza garaian komite iraultzaileen partaideetako izan zen Lagarde delako batena. Hemendik ote zetorkion Chahori iraultzaile punttu eta garra? Dena den, garbi dago bere haurtzaroan ibilalditxo pollitaskoak eginen zituela Atharratzetik Maulera gurasoekin.

Nork eta non irakatsi zion, ordea, irakurtzen?

8 Jean Haritschelhar, L' oeuvre poétique de Pierre Topet Etchahun. Bilbo, Euskera XIV-XV, 1970, 308.

9 Francisque Michel, Le Pays Basque, sa population, sa langue, ses moeurs, sa littérature et sa musique. Paris, 1857, 392.

10.«Depuis le plus jeune âge, Augustin Chaho avait contracté à cette école l´habitude de lire même en mangeant» (Gustave Lambert, Étude sur Augustin Chaho, Paris, 1861, 373).

11 « (Oihenart) il naquit à Mauléon en Soule, dans la maison Oihenartia, qui a changé de nom et dans la même chambrette, dit-on, où l'auteur du Dictionnaire qui va être publié, a passé son enfance sous l´aile de sa grandmère (A. Chaho, La guerre des alphabets ... Bayonne, 1856, 4).

21

Ez dugu aurkitu ohar argigarri gehiegirik honetaz, baina Pierre Hourrnat-ek12 ematen dizkigunen arabera XIX. mendearen lehen partean 108 udaletatik 99tan herriko idazkaria zen ere maisua, errejenta. Beraz, pentsa dezakegu Agostik etxean bertan ikasiko zituela lehen letrak gurasoak zituelarik irakasle.

Baina zer ikasten zuten Napoleon I.aren garaiko haurrek? Badirudi hirugarren mailako diploma, agiria lortzekotan, irakurketa, idazketa eta kalkulua menderatu behar zirela. Eskolak hartzen hasteko gutxienez sei urte beteak behar zituen haurrak, ikastaldi hasiera eta bukaeretan errezoa egiten zelarik; halaber hasieran haurrek esku-aurpegiak garbiak, xahu zituztela errejentari erakutsi behar zioten.

Katixima ere ez zen ahazten, eta berorrekin hasten zen lehen instrukzionea, errepika eta errepika, irakurtzen ez zekitenek buruz ikasi arte. Elizkizun guztietara ere maisua eskola haurrekin batera joaten ohi zen. Kontutan hartzen badugu Atharratzek urte hoietan bostehun biztanle inguru izango zituela, eta, beraz, hirugarren mailako ikasketak soilik, ez lirateke hogeita hamarrera iritsiko seguruen Agosti Chahoren ikaskideak.

Agian ikaskide zitzakeen jaioturte berekoak ziren André Marcadet, Goihen, Jean Casenave, Pierre Etchebarne, Martin Labrit..., hala nola bere anaia Jean Baptiste, J. B. junior sinatuko zuena. Amona-aitonak Augustina Mirande eta Jean Baptiste Lagarde, ama Rosa Lagarde eta aita André Chahoren babesean badirudi laister aitzinamenduak egin zituela.

Baina, zein liburu ziren zerabiltzaketenak Atharratzeko mutikoek beren ikasketarako 1820. urte inguruan? Hona hamahiru urte beranduagoko enkesta batek13 aipatzen dizkigunak, bai Baxanabarren eta bai Zuberoa aldeko eskoletan zerabiltzatenak:

Frantsesez: Morale en action; Le Télémaque ; Histoire abrégée de France…

Eta euskaraz: -Dotrina; Jesu Kristoren imitazionea ; Kantikak ; Eukologia ttipia ; Liburu spiritualak; Exerzizio spiritualak, eta Testament Berriko historioa …

Zerrenda hau osa daiteke, noski, Chahok D' Abbadierekin batera egin Gramatikan ematen digun Bibliografiako liburuekin. Euskarazkoen artean aipatzen dizkigu Leizarraga, Materre, Beriain, Etxeberri Ziburukoa, Haranburu, Argaignarats, Axular, Pouvreau, Oihenart, Kardaberaz, Lariz, Larregi, Baratziart, Mogel, Gasteluzar, Churio, Lavieuxville, etabar.

Baliteke ere Agostik ezagutzea Beaumont delako batek itzuli zuen, Adrien enperadorearen galdeak sei urthetako haur bati, iraultza garaian, 1795. urte inguruan hain zuzen moldiztegiratua, zeinen hasiera hain da bitxi non merezi duen hona pasaraz dezadan: Adrien Enperadorea eta Haurra

12 Pierre Hourmat, L' enseignement primaire dans les Basses-Pyrénées au temps de la monarchie constitutionnelle, 1815-1848 . Anglet 1973.

13 Pierre Hourmat, aip. lib, 211 hurr.

22

G.─ Nola egina izan da zerua? I. ─ Egina izan balitz gizonen eskuz, jadanik eroria izanen zen, eta sorthua izan balitz, aspaldion hila izan en zen. […] C. ─ Zenbat planeta dire? I. ─ Zazpi: zein baitira iguzkia, ilhargia, mars, merkura, jupiter, venus eta saturna, bada bertze zortzi garren bat, Herschell14 deithua, orai duela hogoi eta bortz edo hamar urthe deskubritu duenaren izenetik15.

Garbi dago gaztediarentzat eratzen eta moldatzen ziren liburuxka instrukzione haietan, erlijioa bezalaxe geografia eta astronomia tartekatzen zirela. Esan dugun bezala, eskola katiximarekin hasten zen eta hau otoitz batekin hasi eta beste batekin bukatzen. Hona, hain zuzen gramatikan aipatzen den Abecedea escuaraz iracurten ikhasi nahi dutenentzat 16, liburutxoan gomendatzen zituztenak:

Katixima aitzineko othoitza

Humil eta prestu izateko, Jauna, indazu grazia: Gazte danik ongi hartzeko Jesus Christoren legia. Egizu, othoi, har detzadan, Zuk Izpiritu Saindua, Zuk erranak, eta detzadan Egin, utzirik mundua.

Doktrina hauetaz aparte ez da dudarik Agosti CHAHOK txikitandik ezagutu eta bizi izango zituela hainbeste maitatu zituen bi literatur mota, alegia, bertso-kantak eta pastoralak. Ez litzateke batere ez bidezko esatea gaztetxo ezagutu eta entzun zitzakeela etxean bertan Beñat Mardo eta Piarres Topet-Etxahunen kantak eta istorioak, ikusi baitugu lehenxeago bere aita André 1819.ean Etxahun laguntzen Ageneko presondegian zelarik.

Halaber 1810. hamartean Atharratzen ez ediren arren, gure albisteen arabera, pastoralen emankizunik, ez litzateke ere harritzeko ikusiko bagenu gibel-so batekin Agosti bere guraso eta aitatxi-amatxirekin 1818. urtean Jean Mecol errejentaren zuzendaritzapean Maulen jokatu zen Jean de Calais pastoralean ikusliarren artean. Edota barkoxtarrak ari zirela 1818. abuztuaren 19an Pierre Gorostibar errejentaren zuzendaritzapean Aimunen Lau Semik ikusten. Halaberetsu Mustapha (l821- X- 13) eta Abraham (l821- X- 14) Barkoxen bertan eman zirenak, eta hain liluraturik gelditu zen haien antze eta moldeekin urte zenbait geroago idatzi eta aitortzen zuela barkoxtarrak zirela zuberotarren artean izpiritu zorrotzenekoak eta artistenak. Kantei dagokienez ere, ez da duda izpirik ezagutzen zituela hainbat eta hainbat, bere bildumaz ari zelarik, alegia, Chants Populaires de la Navarre et des Provinces

14 Sir William Hertschel (Hanovre, 1738-Sloug, Buckinghamshire, 1822) astronomo famatua, satelite anitzen edireilea.

15 Beaumont, lnstrukzionea gazteriarentzat (Urtea 6804). Ed. Jules Vinson, Revue de lingüistique et de Philologie Comparée . T. XXX, Paris 1897, 150, 196.

16 Baiona 1805.

23

Basques17, deitzen duenaz orduko ederren eta osatuena bezala jotzen baitu, eta zeinen bilketan seguruen gazte-gaztetandik hasia izango zen, bere musika heziketan sakontzen zihoanarekin batera.

Bukatu zituelarik hirugarren mailako ikasketak Atharratzen gure hamar urteko mutikoa Oloruera joan zen bigarren mailakoei heltzera. Ez dugu biltzerik izan aro honetako (1822-1830) berri handirik ez bada irakurle purrukatuari, Le petit philosophe, filosofo ttipia deitzen ziotela garaikideek, eta J. B Daranatzen arabera18, Olorueko seminario ttipian suertaturiko irakasleen artean leudekela Soubielle19, Laugt-Pouy (1824- 1855), Manaudas (1824-1827) eta Adoue (1825-1834). Soubielle zuzendariak asko estimatzen omen zuen Agosti, honen hitzetan, dont je fus l´élève bien-aimé… baitiosku.

Antzeman zion, noski, irakasle nagusiak Chahori nondik zihoazkion haren irudimenaren bideak, eta izpiritu zorrotzaren nahiak. Hala guztiz ere, familiako batek nahi ukan zuen Paben urte bat igaro zezan finantzako kontuak ikasten, - hori dio Lambert-ek, baina Inchauspek dioskunez20 gutun batean ez zen egon Paben Donapaulen baizik Ganderats notario jaunaren etxean pasante lanak egiten, baina hauek antza, oso gogoko ez zituelarik berriro itzuli zen Olorueko seminariora, bertan Humanités delakoak bukatzearren.

Badirudi trapisten konkregazionean sarrarazi nahi izan zutela irakasleek, baina ez dirudi maite zuenik haien garbitasuna, ezen karkakokoek jaten omen zuten, umorez dioen bezala ARIEL-en21.

Baina bestetik han ikasi omen zuen les secrets du rythme et les règles de l´harmonie du style, alegia, idazmolde edera baten arauen eta erritmoaren segeretuak22, hots, estiloa lantzen eta luma zorrozten. Irakurgairik ez baitzitzaion faltako, zeren beraxek aitortzen duenez, XVII eta XVIII. mendeko idazleak gogo biziz irensten zituen23.

Hemeretzi urtekin bada hor ikus dezakegu Atharratzen gizontxo bat eginik, udaldean Pariserat abokatu ikasketak egiteko prestakizunak paratzen.

Garai horretakoa behar du izan ere Jean Pierre Duvoisinekin izan zuen ezagutza. Jakina denez, hau aita hil zitzaionean goarda sartu zen, eta urte horretan hain zuzen iragan

17 Patri Urkizu (ed.), Agosti Chahoren kantutegia. Susa, Zarautz, 2004.

18 Jean Baptiste Daranatz, Eglise de Bayonne. Lasserre, Bayonne 1923, 52.

19 Pierre Soubielle. (Livon 1796,-), batxillerra letretan eta zientziatan, apeza, Olorueko seminario ttipian zuzendari izan zen.1824-1834 urteetan.

20 Alfontso Irigoyen, «Curriculum vitae de Chao (sic) realizado por Inchauspe», Estudios Vizcainos. I. Bilbao, 1970, 165-169.

21 « Lettre à Timon », ARIEL, 1845-V-25.

22 « Pot-pourri », ARIEL, 1844-XI-17.

23 Biarritz entre les Pyrénées et l´Océan. Itinéraire pittoresque. Bayonne, A. Andreossy, 1855, T. II

24 zituen bi hilabete Ligin, zortzi Atharratzen eta beste bi Lasan. Bere gutunetan24 halaxe aitortzen du, hain zuzen kapitainak. Ez dirudi, bada, garai horretako harremanak geroagokoak bezain txarrak, politika zela medio, izango zirenik.

Noski, beren literatur afizioak ere tartean izango zituzketen, jadanik zerbait idatziak baitziren biak. Duvoisin Larresoroko seminarioan eta Chaho bere literatur lehen entseiutan Erromantiko gazte baten deskripzioak frantsesez25 direnak. Ez dago dudarik gaztetxo hasi zela Agosti idazten, 1852. urteko idazki batean esaten baitigu hogeita bost urthez iseiatu nizan ene argi mendriaren hedatzerat 26. Beraz, kontuak ondo egiten baditugu eta idatzitakoa zehatza bada, 1827 az geroztik jardun zen eten gabe bere lanean, hots, hamazazpi-hemezortzi urteak konplituz geroztik.

Ez zaigu euskaraz gelditu lehen gaztaro horretako idazkirik, ez bada agian, eta euskara lantzeko edo trebatzeko egin itzulpena, Preces Sancti Nersetis deitua. Hogeitalau kapitulutxotan banaturik dagoen testu hau, zubereraz idatzirik da, eta giristino erlijioko otoitz batzuen adierazpena da. Egilea Nerses IV.a (1102-1173), izengoitiz Klaietsi, izen hortako hirian luzaz bizi izan zelako, patriarka bilakatu bide zena 1166an.

Badirudi saindu horrek otoitz hori mundu guziari erakutsi nahi izan ziola eta horrexegatik itzularazi zuela hainitz hizkuntzatara. Ez da, ordea, Chahorena27 euskarara eginiko otoitz horren itzulpen bakarra, zeren 1882. urtekoa baita 36 mintzairatara Venezian argitaratutako liburu bat, non ediren daitekeen euskal bertsio garbizale bat. Joanes Chabagnok Erroman aurkitu zuen testua eta bere ustez Inchauspek egina litzateke28. Bien arteko ezberdintasun nausia honetan datza, alegia, Chahok tradizioari jarraikitzen diola (Tartas 1665; Belapeyre 1693), zeliaren eta lurriaren kreazalia… bezalako sintagmak erabiliz, eta Inchauspek, ordea, Larramendiren hiztegi garbizaleari gauza bera adierazteko … diren ororen Dentzalea.

24 J. B. Daranatz, «Correspondance du capitaine Duvoisin». RIEV, XXII, 52.

25 Cahier nº 8 attribué à Chaho. Tardets 1831. Bibliothèque Municipale de Bayonne.

26 ARIEL, le Républicain de Vasconie, 1852-II-19.

27 Julien Vinson, “Preces Sancti Nersetis Cantabrice. ». Revue de Linguistique et de Philologie Comparée, Paris 1891, XXIV, 326-334.

28 GH., « San Nersesen Othoitza ». GURE HERRIA, Baiona, 1933, 324-330.

25

Olorue (Eugène de Malbos)

26

Tony Johannot, Sarao bat Arsenalean

2

PARISEKO LIBURUTEGI ETA SALOIETAN

1831-1842

27

28

Gazterik juan nintzen Pariserat…

HEMERETZI urte zituelarik 1831. urteko irailean primutasunari zegozkion hamabi mila liberaren zati bat bereganatuz hartu zuen Pariseko bidea Legeak ikasteko asmotan. Horrelaxe kontatzen digu Agosti berak gertaera:

… Gazterik juan nintzen Pariserat, Herritar ezinago-maitiak! Paseiatu niz hanitx urtez hiri handi, mirakuilutsu, pare-gabe hartan. Han dira orano, Uskal-herrian bezala, ene adixkiderik hobenak29.

Baina nolakoa zen Parise 1831. urteko udazkenean eta nortzuk izan ziren bere adiskideak? Nolako sentimenduz irten zen bere jaioterritik urrun? XIX. mendeko lehen partean idatzitako kaier batean ediren dudan kantu anonimo batean horrelaxe abesten da Pariseranzko despedida:

Pariserat noha, phena batekin, Egon nahi nuke bethi ziekin, Heldu den urthian berriz jiteko, Phentsatze hori dut kontsolatzeko.

Adios, bainan ez ahaztekotan, Egoitzaz nago zien bihotzetan, Usu izanen dut nigar begietan, Ama gaixoaren oroitpenetan30.

Parisera iristen zaigu Agosti, bada, 1831. udazkenarekin. Urte honetakoa da euskal kanta bat non aipatzen den Louis Philippe lehena eta nola erregetzara jaso zuten Marie-Joseph Paul du Motier Lafayette eta Jacques Lafitte baionesak:

Philippe izeneko lehen erregea, Frantzes patriot honen oi buruzagia, Ministro gaizto guzien aborritzailea, Frantziako kartaren konserbatzailea. (bis)

Xarles hamargarrenak bere ministroekin Guziek nahi gintuzten esklabo ezarri, Noblezia oro aphezak heieikin Gutaz plazer zutena nahi zuten egin. (bis)

Bainan tronpatu dira, jainkoa laudatu, Lafayet eta Lafita ziren abisatu, Memento beretikan ziren abiatu,

29 ARIEL, 1852-II-19.

30 Patri Urkizu, Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoako bertso eta kantak. T. I. Anonimoak, Etor, Donostia 1991, 339.

29

Frantzian libertatia nahiz sostengatu31. Charles X.ena 1830eko iraultzak tronutik bota ondoren Louis Philippe d´Orleans (1773-1850), C. Perier eta Lafitte, finantzari liberalek boterera altxatu zuten eta Hiriko etxean La Fayette eta Guizot-ek onartu zuten 1830eko uztailaren 30ean, eta 1814eko Kartaren errebisio baten ondoren juramendua zin egin zuen, honela frantsesen errege bilakatuz.

Nora joko ote zuen, ordea, Chahok? Non biziko zen? Zein lege fakultatetan ikasten hasi? Hutsune handi bat aurkitzen dugularik beste ikerketek bete beharko dutena, noski egiantzarik handiena eduki dezaketen hipotesiekin jokatuko beharko dugu.

Jakina da nola 1828.urtean Michel d' Abbadie32 notaria bere familia osoarekin Frantziako Tolosa aldean zenbait urte iragan ondoren Parisera hurbildu zen St. Dominique kalean egoitza kokatuz. Bere familia osatzen zutenen artean Elisabete Tylor emaztea, hala nola, Anton primua, Arnauld, Charles, Elise, Céline eta Julienne seme- alabak zeuden.

Nola badirudien Michel d' Abbadie eta André Chaho, zuberotarrak biak, ezagunak zitezkeen gazte garaietatik, eta nola uda partean Abbadiatarrak Zuberoa aldean iragaiten zituzten denboralditxoak ez litzateke harrigarria Agostik ezagutzea Abbadiatarrak. Ez eta ere Maule eta Atharratzeko jauntxoen semeak Parisera joaten zirenean beren ikasketak burutzera leku, etxe bereziren bat edukitzea elkartzeko, eta lehen urratsetan laguntzeko, eta Agostik aitortzen digunaren arabera izan zuen hantxe adiskide onik. Hauen artean zeuden, noski, Anton Abbadia eta Henri Beltzuntzeko bizkontea33.

Urte horretan bertan iritsiak ziren ere Parisera beste bi artista paregabe: Chopin musikaria eta Heine poeta, zeinen poemak itzuliko diren frantsesera literatur errebistetan plazaratuz.

Kontutan ere harturik Anton Abbadia urte bat zaharrago zela eta Eskubidea, Legeak ikasten ari zela ez zen batere harritzekoa izango hantxe Sorbona ondoko kafetegi edo liburutegian topo egitea Antonek eta Agostik.

Eta nolakoa zen garai hartako unibertsitari baten bizimodua? Hona kontatzen diguna Antonek bere egunkarian34:

Zortzietan jeikitzen naiz eta bederatziak ingururarte gosaria (esne sopak, maitenak), egunariarekin edo libururen batekin. Hamaiketan, eta astero hiru aldiz aspertzera joaten naiz Morand zozoarekin edo (aitortu behar baitut) Bacon- en Saioak irakurten ditut Eskubide Fakultate inguruan den berogarrian.

31 Patri Urkizu, «Monjongo Dassançaren Laborarien abissua (1692) eta honen bi aldaera ezezagun: Jean Pierre Çabalgoityk idatzia (XVIII) eta Bertrand Goyenetcheren Marechalaren liburia (1831). Aurkezpena, edizioa, oharrak eta hiztegia », ASJU, XXXIII-1, Donostia 1999, 273.

32 Patri Urkizu, Anton Abbadia 1810-1897. Biografia saioa. BBK, Bilbaoko Udala 2002.

33 Charles Henry de Belsunce (Brunswick 1796- 1872), Condé printzearen lehen « gentilhome »- a, kapitaina, Antonen eta Agostiren adiskidea Parisen, Méharingo gazteluko nausia.

34 M. Gastan Darboux, Notice historique sur Antoine d' Abbadie. Paris, Gauthier- VilIars, 1907, 9-1. 30

Asteazkenetan, hirurak direnean M. Lherminier-en Eskubidearen Historia ikastaroetara joaten naiz; eta asteartea bada, ordu bat lehenago Villemain-en irakastaldietara; osteguna denean Cousin hizlari jajo eta sutsua entzutera; larunbatetan Guizot da Sobornara deitzen nauena; eta egun beretan M. Berriat-Saint-Prix entzuten dut ordubietan. lrakasle jakintsu honek prozedimenduaren agiri legorretarako interesa pizten saiatzen da eta nik ahalik ongiena ikasten.

Berauexek lirateke dudarik gabe Agostiren irakasleak eta hauetako bati, hain zuzen, M. Lerminier irakasleari zuzendu zion 1835. urtean bere Philosophie des revelations35 titulaturiko liburua.

Urte horretan (1835) sinatzen duen gutun batean36 bere Pariseko etxebizitza honako zuzenbidean kokaturik ematen du: 5 rue Villedo37, hau da, egungo lehen arrondizamenduko hirugarren auzoan Palais-Royal eta Richelieu kalean dagoen Liburutegi Nazionaletik aski gertu.

Agostiren aitorpenen arabera, bada bat Antoine Pauwels (Paris 1796-1852) industria gizon garrantzitsuaz mintzo dena, eta nola jaun honen saloietan ibilia zen.

L'histoire du gaz, nous 1'avons appríse (…) il y a quinze ans [1831], de la bouche d'un grand industriel, chef aujourd ´hui de l´une des compagnies, le roi et le créateur du gaz en France, celui qui le premier couronna son front et les théâtres de Paris de cette brillante auréole, de M. Pauwels, qui nous versant à la fois sa lumière et son champagne, avait la bonté de s´occuper de cette partie de notre éducation scientifique38.

Delako zientzia gizon hau, medizina ikasi ondoren, soldadu egin zen, preso egin zuten Leipzig-eko batailan eta ondoren Parisera itzulitakoan kimika produktu fabrika eraiki zuen, eta gero gaz fabrika, honekin hirian egin argien bilakaeran parte zuzena hartu zuelarik, eta azkenik bapore makinak sortu zituen Belgikan.

Chaho jada 1832. urtean Parisen bere burua ezagutarazten hasia zen eta beste hainbeste gaztek bezalaxe bertsoak sortu eta «edizio» labur berezietan argitaratzen zituen: En 1832 j' improvisais à Paris de vers (cinq ou six cents) que l' on sténographiait. Ils marchaient sur quatre pieds39.

35 Augustin Chaho, Philosophie des révelations adréssée à M. le professeur Lerminier. Vve Dondey-Dupré, Paris 1835.

36 « Lettre de Chaho à Mme Roret el M. Audrin. Paquet de Iettres (1830-1844) ». Etudes d'histoire religieuse de Bayonne, 1898, VII, 162-166.

37 Horrela deitua 1645ean ideki zelako Michel Villedo erregearen obren eta hargintzako lanen jeneralaren ohoretan.

38 ARIEL, 1846-V-21.

39 ARIEL, 1850- XII- 19.

31

Joseph Zabalok40 azpimarratzen duen bezala liburutegietan pasatzen zuen denbora gehiena, beste gauzen artean sanskritoa ere ikasiz. Eta Richelieu kalean zegoen Liburutegi Nazionalaren ondoan , hots Villedo kaleko 5. zenbakian gelatxo batean pasatu zituen hamar urte, aldameneko gelan Chervin doktorea bizi zelarik41.

Pariseko Liburutegi Nazionala XIX. mendean

Nolakoa zen Chahoren irudia Paris erromantiko hartan? Bestetik hona bere ikasle batek utzi ziguna:

Chaho liraina eta garaia zen, soinez eder eta fina. Bere jazkera sinplea baina detaiterik xumeenetan ere zaindua. Esku zuriak eta luzeak, eta bazirudikeen beraietan estimu berezia ipinirik zuela, arruntean mangatxoak zeramatzala. Bere itxura osoa zen aristokratikoa eta dotorea, hitz jarioa bereziki liluragarria zuen, tankera baino nabarmenago zitekeelarik bere mintzairaren aratza ez zen bat nekatzen entzutez, eta berak ere talendu arraro bat zeukan, entzule xit ona zela. Hitz batean esateko xarmangarria zen guztiz42.

Dohai hauez horniturik ez zitzaion batere zaila izango seguruen norbaitek aurkezturik Charles Nodier-ek Arsenal-go liburutegian antolatzen zituen festetara gonbidatua izatea maiz.

Michaud-ek adierazten digunez43, L' Arsenal-go igandeak famatuak bilakatu ziren, eta beraietan Nodier-ek poeta eta idazle gazteak animatzen zituen eta laguntzen.

40 Aip. Lib., 37.

41 Biarritz entre les Pyrénées et l´Océan, A. Andreossy, Baiona 1855, T. I, 252.

42 Gustave Lambert, aip. lib., 376-377.

43 Michaud, Biographie Universelle, París, 1843. T. 30, 643. 32

Han ikusten zuten elkar beren literatur lehen urratsetan Alfred de Musset, Victor Hugo, Alexandre Dumas, St. Beuve, Alfred de Vigny eta hurrengo urteetan ospe, izen eta hartuko zuten beste zenbaitek.

Arsenal-go Liburutegia 1848

Musset-ek berak poema batean kontatzen digu nolakoak ziren goiz bitxi haiek. Hona hemen ahapaldi bat:

Gais comme l' oiseau sur la branche Le dimanche Nous rendions parfois matinal l'Arsenal. Quelqu'un récitait quelque chose Vers ou prose, Puis, nous courions recommencer À danser. Alors, dans la grande boutique Romantique Chacun avait, maître ou garçon Sa chanson44.

Igande goizetan, txoriak zuhaitz abarretan bezain alaitsu, Arsenalean biltzen ginen. Batek zerbait bertsoz, besteak hitz laxoz zuen errezitatzen, eta gero dantzan berriro hastera gindoazen. Orduan Botika Erromantiko Handian, mutil ala nausi, bazuen nork bere kanta.

Jakina denez, Nodier 1789ko iraultzan parte zuzena izan bazuen ere, gero ideiez aldatzen joan zen eta 1825. urtean Hugo gaztearekin batera Reims-era iritsi han Charles

44 Jean Larat, La tradition et l'éxotisme dans l' oeuvre de Charles Nodier (1780-1844). Slatkine reprints, Genève 1973, 403.

33

X.aren koroatzea ikustera45, hau da L'Arsenal-go liburuzain izendapenetik urte bat igaro ondoren. Eta hemen bere alaba eta emaztearekin iragan zituen hil arteko (1844) egunak, gazte erromantikoei hala nola Dumas-i edo Chahori animoak eta liburutegian, lana ere emanez.

Charles Nodier bere maisutzat zeukan Chahok, noski, Nodier et son humble disciple, baitio zuberotarrak (ARIEL, 1844-X-13), eta haren liburuek eragin zuzena izanen dute Chahoren obran.

Charles Nodier (Pantheon Charivarique) (1780-1844), Notions élémentaires de Lingüistique… (1834)

Chahoren izpiritu zorrotz, sutsu eta argiak berehala eman zituen bere fruituak moldiztegian, hala nola La France Littéraire aldizkarian idatzitako lan bat, “Revues”deitua, non hiriko errebistei errepaso bat ematen zien, eta « Romans historiques » titulupean « Les basques. Zumala-Carreguy » artikulua.

45 J. Decotignies, «Charles Nodier», Histoire littéraire de la France IV. De 1789 à 1848. Première partie. Les éditions sociales. Paris 1972, 260.

34

Errebista honetan parte hartzen zuten, ikus dezakegunez garaiko idazle erromantiko ezagunenak : Achile Jubinal46, Théophile Gautier aipatua, Alfred Desessarts47, Anaïs Segalas48…

Eta urte berean 1834an ondoren aurkeztuko ditugun hiru liburutto plazaratuz: Azti- beguia, Paroles d´un voyant eta Paroles d´un Bizkaïen.

46 Achille Jubinal (Paris 1810-1875), erdi aroko poesia eta teatroaren ikerlea. Besteen artean honakoak plazaratu zituen: Jongleurs et trouvères ou choix de saluts, épitres, rêveries et autres pièces légères des XIIIe et XIVe siècles publié pour la première fois par Achille Jubinal d'après les manuscrits de la Bibliothèque du Roi Paris, J. Albert Merkelein, 1835; Mystères inédits du XVe siècle. 1837. Slatkine Reprints, Genève, 1977…

47 Alfred Des-Essarts (1811-1893), Académie frantsesak poeta gisa saritua, kazetari, eleberrigile, Chahoren adiskide handia, Sante-Geneviève-ko liburuzaina.

48 Anaïs Segalas (Paris 1819-1895), antzerkigile, poeta eta narratzaile: Les Algériennes (1831), Les Oiseaux de passages (1837), Contes du nouveau Palais de cristal (1855), Les mariages dangereux (1878)… Chahok zuzendu Revue de Voyans (1839) errebistan ere parte hartuko du.

35

Errebista honetan hasi zen bere lehen artikuluak argitaratzen Chahok

36

Tomas Zumalakarregi (Ormaiztegi 1784-Zegama 1835)

A. Chaho, « Les basques. Zumala-Carreguy », La France Littéraire, 1835, T.19, 298-341.

37

AZTI BEGUIA (1834)

38

Prosper Dondey-Dupré49 bere aita bezala moldiztegigilea, Société Asiatique-ko kide eta ekialdeko hizkuntzak argitaratzearren Frantziako lehen inprimategi pribatua sortu zuena izan zen, antza, Agosti Chahorekin ongi konpontzen zen, honen lehen hiru liburutxoak bere moldeetan eginak izan baitziren. Horien artean euskarazko bat: AZTI BEGUIA.

Abertzaletasunaren iturriak aztertzen dituela, Eugene Goyhenetchek Chaho eta lehen karlistada aipatzen dizkigu, baina baita ere nola aipatu liburuxka frantsesera itzulia izan zen eta nola Pierre de Souhy mauletarrak duen itzulpenaren eskuzkiribua, oraingoz bere ustez argitaragabea honako titulua duelarik: Azti-Beghia, ou L' oeil du Devin, par Augustin Chaho. Traduit du souletin par Antony Serpeille. Paris, 1840 (Essai de cosmologie euskarienne).

Bai izkiribu orijinalaren eta bai itzulpenaren fotokopiak eskuratu ahal izan genituen Pierre de Souhyren laguntzari esker. Bihoazkio hemendik nere eskerrik beroenak, argitaratzeko ere eman zizkidan erraztasunengatik.

Beraz, zenbait urte beranduago Antony Serpeillek eginiko itzulpenak eransten digunez, euskal kosmologiaren gainean ezagutzen dugun lehen saioaren aurrean geundeke. Agosti Chahok bere lanak aipatzerakoan50 Essais de haute Philologie et de cosmogonie philosophique, saiotzat hartzen zituen.

Peillenen ustez, ordea, besterik aurkitu artean, lehenbiziko pagan idazkiaren aurrean geundeke eta olerkiaren gaia, euskaldun kosmogonia txikia, Eguzkia, Ilargia, Lurra eta lzarrak goraipatzea51 litzateke. Baina «goraipatzea» baino areago beste helburu bat du Chahoren saioak, bere hitzak erabiltzearren pour définir les allégories du Déluge, du Serpent, du Christ et de L' Agneau que jouent un si grand role dans le christianisme romain et dans la mythologie orientale 52. Alegia, alegoriak erabili dituela, bai kristautasunean eta ekialdeko mitologietan ohi arabera, Urtea, Sugea, Kristoa eta Bildotsaren irudiak argitzearren, eta ez goraipatzearren .

Bestalde, Peillenek azpimarratzen duenez, idazlantxoak zazpi kapituluxka ditu, zazpi hori ez delarik nola nahi hautatua osotasunaren seinalea baita, denborak eta munduak inguru osoa egin dutelako ikurra.

Zazpi dira, dakigunez, aste egunak. Zazpi betegintzaren graduak. Zazpi zeruko esferak. Zazpi arrosaren hostoak. Zazpi txamanismoaren aldare eta zuhaitz kosmikoaren adarrak. Zazpi Angkor-en den tenplu sagaratuko sugearen buruak. Zazpi ere zazpi leziak bethatzen dituen Leheren suge espantagarriaren buruak. Zazpi ortzadarraren irudia

49 AZTI-BEGUIA. AGOSTI CHAHO Bassaburutarrak Ziberou herri maïtiari, PARISERIK igorririk, beste hanitchen aïtzindari, arguibidian. GOIZ-IZARRA. Paris, Librairie Orientale de Prosper Dondey-Dupré. Rue Richelieu, nº 4, 1834.

50 Revue des voyans, Paris 1838.

51 Txomin Peillen, “Euskal paganotasunaren berpizkundea gure herriko literaturgintza ta edergintzan”, EGAN, 1989, 11-41.

52 Lettre à M. Xabier Raymond sur les analogies qui existent entre la langue basque et le sanscrit. Paris, Arthur Bertrand, 1836. 39 osatzen duten eta Jainkoen egoitzara idekitzen duen zubi majikoaren koloreak. Zazpia da ere Apokalipsiaren giltza eta zenbaki berezia (zazpi eliza, zazpi zigilu, zazpi tronpeta, zazpi ihurtzuri ... ). Zazpi ...

Esan bezala izarrak eta planetak «goraipatzea» baino areago atharraztarraren helburua, kosmogoniazko gogoeta zenbait alegorien bidez paratzea, eta aztien argibide izatea litzateke, azken perpausetan horrelaxe baitio: Jarraiki bitza gogoz eta khunta, AZTI denak (. . .) Nur nahi den aizinara, gertha ahal daite, gaiza hoien ororen jakintsu eta jakile, azti eta belhagile 53.

Alegia, prestaturiko argi bide batzuen gisara, sarrera moduko jakingarri bezala hartu beharko litzatekeelakoan nago. Dena den, bihoaz , ororen aitzin AZTI hitzaren zentzu, esanahi eta hedadura semantikoaz gurearen ordain diren Voyant , Devin frantsesezkoaz ere oharrok.

Orotariko Euskal Hiztegia54 irakurtzera jotzen bada, jakingo dugu nola Beñat Etxeparek berak aipatzen zizkigun aztiak, alegia, andere aztiak, asmale eta igarle zirenak, hala nola dotrina batean ediren daitekeen elkarrizketa hau:

“AZTI ( ... ) I. Adivino; brujo; curandero, "Devin" SP (. . .) .─ Zer da Majia edo Aztitasuna? .─ Hura da deabrua deithurik edo harekin patu eginik Majizienek edo Aztiek harenganik izaiten duten bothere eta indar estrainio bat. Cat. Lav. 250”.

Galde-ihardespenak Baionako Diozesan zabaldu zen katixima batekoak dira, hau da, 1733. urtean GuilIaume de LavieuxvilIek inprimarazi zuenekotik hartuak.

Antza denez sinonimotzat jotzen ditu dotrinagileak majizizienak, aztiak, eta esanahi bereko bezala ematen Chahok azti eta belhagile. Majizien hitza hala nola magoen artea, majiziengoa, astolaster batean ediren daiteke. Hona adibidea:

Oren batez eginen dugu Hirur ehun lekhua Enplegatzen balin badut Ene majiziengua55.

Belhagileak ere ezagunak izan dira herri literaturan Zuberoako errefrau hauxe jaso baitzigun Azkuek: Emazte begi-gorri, belhagile. Baina, Chahok zentzu berezia ematen dioenez gero Azti nola Voyant hitzaz, bihoa aurretik Belhagile hitzaz, Maria Biscay, Maria Harguinordoqui eta Graciousa Harguinordoqui Donapaleuko tribunalak kondenatu zituenean, egiten zuen komentarioa:

Lehen mendétan, medikurik etzen denboran Belhagiliak ziren belhar-biltzale eta tisana egile emaxahar libatzu. Geroztik belhagilerik ez da, eta nihori gaitzik eztezake eman, phozoin bat emanez baizik.

53 Azti-begia, 14.

54 AAVV, Orotariko Euskal Hiztegia, T. III, Ase-Bapuru, 622.

55 « Malku era Malkulina, 1807. Arue », Zuberoako Irri-teatroa. Patri Urkizu. Recueil des farces charivariques basques. Préface de Jean-Baptiste Orpustan, Izpegi, Baigorrri 1998, 252. 40

Marc Eigeldinger56 literatur kritikariak Arthur Rimbaud-en aurreko aztitasuna ikertzen digularik, delako Voyance-ari buruz zenbait burutapen eta gogoeta egiten dizkigu, gure poetarena ingurune zabalago batean koka dadin eta bere orotasunean hobeto konpreni dezagun, baliagarri gerta dakizkigukeenak.

Dioenez, lehenik Bibliak ematen dio etorkizko esangura, hemen aztia, hain zuzen, igerlea, profeta baita; alegia, etorkizuna irakurtzeko gai dena, errebelazioaren ahalmenez eta naturaz gain dauden dohainez horniturik dagoelako. Hauetarikoak lirateke, adibidez, Etorkia, Kantiken kantika, Ebanjelioak edota Apokalipsia idatzi zutenak.

Azti hitzaren bigarren zentzua, talde itxi, esoteriko batzuen partaideei legokie, alegia, bigarren ikusmen bat dutenei, bizitza honetan ezilkortasunaren begiak idekirik luketenei. Hauen artean leudeke gnostikoak, iluminatuak, eta naturaz gaineko gauzen ezagutza eta ikusmena desiratzen eta gutiziatzen duten Swedenborg-en57 jarraileak.

Hirugarren esanahia literatur historiaren ikuspegiari loturik legoke, non memento batean aztia poeta bilakatzen den. Esan nahi dugu, beste gizon arruntek ezagutzen eta sentitzen ez dutena sentitu eta ezagutzeko gai den horretan, hots, olerkariarenean.

Azti-poeta, jakilea edo eguzkia bezala da maizenik agertzen Veda liburuetan, zeinetan ekhi-begia gauza ororen ikusmena eta ezagutza duena bezala agertzen den. Horrelaxe, bada, Chaho ekialdetikako tradizioen jakile eta ezagule bezala (kontutan har ekialdeko hizkuntzak -sanskritoa ... - ikasten aritua zela) agertzen zaigu, alde batetik, eta, bestetik, paristar erromantizismoaren barne munduan murgildurik, hauentzat Azti sagaratua bilakatu baitzen Poeta.

Dirudienez Friedrich Novalis58 izan zen mendebaldeko literaturan saiatu zena lehenik poeta eta aztiaren nortasunak batzen, batipat Henri d'Ofterdingen (1802) eleberri amaigabean, argituz aintzineko gizarteetan aztia eta poeta bat zirela, haren egiteko eta betebeharrak ez liratekeelarik banandu behar.

Novalisentzat aztitasuna izpirituaren ahalmen eta dohainen azpiratze orokorrean zetzan, ezin zitekeen lortu ameskeriaren edota instintoaren, edota nahigabearen ondorío huts eta ezusteko bezala, izakia bere botere, ahalmen eta dohain guztien jaun eta jabe denean baizik. Zentzuak oro bene-benetan, adimenaren osotasuna duen gizonak Azti du izena59.

56 Marc Eigeldinger, «La voyance avant Rimbaud», Arthur Rimbaud, Lettres du voyant (13 et 15 mai 1871) éditées et commentées par Gérald Schaeffer. Paris, Librairie Inaudi, Genève, Librairie Droz, 1975, 9-110.

57 Emmanuel Swedenborg (Stockholm, 1688-Londres, 1772), Jerusalem berriko Eliza-ren sortzailea, ezagutza zientifikoaren aurka argibideetarik lortutako ezagutza ezarri zuen (Arcana caelestia, 1749).

58 Friedrich Novalis, (baron von Hardenberg), poeta alemana (1772-1801), Schiller-en, Fichte-ren eta Schlegel anaien ikaslea, Gau Kantak idatzi zituen mistizismoz beterik.

59 Marc Eigeldinger, aip. art., 29.

41

Era berean Pierre Ballanche60 izan zen frantses literaturan lehena saiatu zena Aztiaren irakaskintzak zabaltzen, sarrera antzeko zerbaiten bitartez, eta hau ikusmen eta hizkuntza berezi baten medioz jantzirik. Baina, dena den, honentzat areago da aztia zuhurtzia baitan sarrera gisakoa daukana, poeta baino. Halere, 1834. urtean bertan L'Avenir deitu aldizkarian Lord Byron-ez61 idatziriko artikuluan honakoa zioskun:

Les poètes ont reçu la mission d' être les voyants des peuples62.

Herrien Aztiak izateko misioa hartu dute poetek. Bidenabar, esan genezake horrelako misioaz jabetu zela Chaho ere, zeinen jakituria Michelet-ek zioenez, urtziaren eta lurraren ezagutzarekin bat zetorren, eta Zelta-Germanoen zibilizaziokoa zegokion. Herritik irtendako izakia, jainkoekin zuzenean harremanak zituena, inongo erlijiotik iragan gabe ere askatasunaren aurrerapena gauzatzen zekiena.

Atharraztarraren iritzia zenbait xehetasunetan ezberdina zen, ordea, aztia ez bailitzateke Iparraldeko herrietarik sortua izango Hegoaldekoetarík baizik. Eta behin eta berriro bere idazlanetan Aztia, Voyant hitzaren esanahiaz argitasunik emango du.

Hala Aztiaren hitzak63 deitu liburuan etimologia joko zenbait eginez, ekia eta egia lotuz, hots, egia eta eguzkia esango digu nola antzinako lehen garaietan giristinoa aztia zen: Le Chrétien primitif-le Voyant-Ekiristi, eta nola eguzki fisikoa ez zen aztien begientzat irudi bat, adimenen eguzkiaren itzala baizik, hitz beraz adierazten zutena egia eta ekia 64.

IIdo beretsutik, aurrerago ere aipatuko dugu, Nafarroako Bidaia ... 65 liburuaren sarreran argituko digunaren arabera, herri, arraza, zibilizazio baten oihartzun egin bainaiz garaia da eta ez dut estaltzen noruntz doazen AZTIAK.

Eta urte batzuek geroago66 ere ekialdeko Duva-darshi-ekin gonbaratzen du, hau da, urrunera ikusteko gai denarekin, zientziaren profeta ekialdeko poesiaren arabera eta Indiako Chrisna mitoarena legez.

60 Pierre Simon Ballanche (Lyon 1776 –Paris 1847), frantses erromantizismoaren mugimenduan oso garrantzizkoa.Chateaubriand-ekin batera. Besteak beste, Essais de Palingénésie sociale (1827-1829) saio ospetsuak plazaratu zituen.

61 George Gordon, Lord Byron (Londres 1788-Missolonghi, Grezia 1824). Poeta, Poper-ren miresle, Greziako Independentziaren gerran parte hartu zuen.. Bere obren artean aurki daiteke Europako bidaiek inspiratu zioten Les pélerinages de Childe Harold (1842), eragin handiko erromantikoen artean.

62 Marc Eigeldinger, aip. art., 89.

63 Joseph Augustin Chaho, Paroles d' un voyant . 2. arg., Paris, 1839, 282.

64 Idem, 4. arg., .Joan Curutchet, Bayonne 1989.

65 Idem, aip. lib., VIII.

66 ARIEL, 1851-V- 15.

42

Azti-Begia plazaratu urte berean, esan bezalaxe, argitaratu zuen Chahok Paroles d' un voyant Iiburuxka, Lamennais-en67 Paroles d' un croyant-i erantzunez, eta ezin esan dezakegu arrakastarik ukan ez zuenik, France Littéraire errebistan Dubreil de Dinar-en erantzuna merezi izan baitzuen, hala nola M. Thouvel, Geneve-ko historiagilearen hitzaurre kritiko eta edizio berria urte berean, 1836.ean hirugarren argitaraldia eta 1839an laugarrena.

Ideiekin kritikoak ez bazetozen ere ados, bere estiloa goraipatzen zuten. Aratza, koloretsua, sendoa, betea eta armoniez jantzia ... Gaztearen ausardia gaitzesten baitzuten batzuek, berehala irabazi zituen Agostik etsai frango.

Zerabilen estiloaren arrazoinak, ordea, Chaho berak ematen dizkigu, azti ofiziorako inongo bokazio berezirik ez duela aitortu ondoren (beraz, aitor hori edo kontraesan bezala edo lehen urtetako su eta garrak epeldu eta apaldu zitzaizkion seinaletzat hartu beharko genuke). Hona bere hitzak:

Le ton inspiré, les allures de révélateur prophétique ne sont et n' ont jamais été de notre part qu' une figure de langage, une fiction littéraire; et c' est seulement pour mieux expliquer le rôle des fondateurs de religions, que nous avons pris la liberté grande d' imiter leur rhétorique quelquefois 68.

Alegia, goi arnas hura, azti igerleen moduak eta erak ez zirela izan bere baitan hizkera moldeak, literatur motak baizik, helburuak hobeto argitzearren hartuak. Erlijio fundatzaileen erretorika imitatzeko askatasuna bereganatu bazuen zenbaitetan, irudien bitartez gogoetak mamitzearren izan zela.

Bestalde, Lammenais apaizak berak zerabiltzan molde berdintsuez baliatzen zen honen kontra idatzi arren: deikiak, esklamazioak, apostrofeak, antitesiak, abstrakzioak, galdera erretorikoak, eta beste69. Hots, erromantizismo sutsu eta iraultzaile haren molde ohizkoak, azken finean.

Sakon ditzagun, ordea, zazpi zatitxo horietan Chahok darabiltzan irudiak. Iruditegia arakatuz, mundu iluntto baina esanguratsu hori zertxobait argituko dugulakoan.

GOIZ - IZARRA

Goiz-izarra, Venus planeta ezaguna dugu gure artean goiz albako argia, izarra, bizitzaren irudia bezala, bitartekari eta mezulari lanak egiten dituena gizona eta Eguzkiaren artean, eta hau agertu bezain prest desagertzen dena.

Iparrameriketako indio Cora baitan Hiritasun Garaiaren parte hartzen du ilargi eta eguzkiarekin batera; maia indioen artean, aldiz, eguzkiaren anaia gehienatzat daukate. Halaber, esan genezake izarra poetaren kreazio munduarekin lot daitekeela, ordurarte,

67 Hugues Félicité Robert de Lammenais (Saint Malo l782-Paris 1854), apeza, L´Avenir gazetaren sortzailea, eliza indar liberalekin lotzeko asmotan eraikia, eta zeinen orrialdeetan parte hartu zuten Hugok, Vignyk eta Saint-Beuve-k, besteak beste.

68 J. A. Chaho, Philosophie des religions comparées. Paris, 1842,3. arg .• Paris 1848, T.I,viij.

69 F. P. Bowman, «La littérature révolutionnaire en 1848», Histoire littéraire de la France., De 1789 à 1848. T. 11, 421 43 une horretantxe arteraino esanezinak zirenak sortze bidean ipintzen baititu, hala Chaho bera goiz-izarra lirudike.

ZUHAITZA

A. Racinet fecit, dio azaleko irudiak, eta jakina denez zuhaitza beti bersortzen, eraberritzen ari den urtziaren, kosmos biziaren irudia dugu, alegia, bizitzarena. Zutik tinko, gorantz, zeru aldera eraikitzen doa, bere beheitiko erroez beheko munduaz parte hartzen duelarik, eta goitiko abarrez goikoaz, zeru-lurren harremanetan erdiguneaz jabetuz.

Horrela bada, munduko zuhaitza bertako ardatza genuke. Zuhaitz sagaratu zenbaiten artean haritza dugu nagusiena, zeltarren, grekarren eta Siberiako jakontestarren baitan, hala nola euskaldunen artean.

Haritza, indarraren, sendotasunaren, garaitasunaren eta bizitza luzearen irudia denez, tradizio anitzetan jainkoen ahalmenez jantzirik agertzen zaigu, urtzian sortzen diren tximistak bereganatzen dakielako, hain zuzen. Botere desegileak desegiten. Bizitzaren zuhaitza eta jainkoaren azalpenaren elkarketa kristau munduan ere erroturik dago, hor daudenez gero Etorkiko zuhaitza, Gurutzearena eta gizon berri bat lortuko duen Itun Berrikoa.

Hala ikusten zuen ere Chahok Gernikako Haritza, hala Errepublikakoa, bi aipamenotan ageri den bezala:

a) Le chêne de leur république solaire, qui rappelle la félicité des anciens jours, est, pour cette terre profondément déchue, un symbole de régéneration 70.

Eki errepublika honen haritza, aintzineko egun zoriontsuen gogorarazle, lur benetan etsitu honentzat, berpiztearen irudia da, zalantzarik gabe.

b) Errepublikaren izatiak, Populiaren erregetarzunak badu sekulaz-geroz bere potreta: zuhain gora bat, haritx eder bat. Eta haritx hunek badu hirur adar gehien; Libertatia edo zuzen justua, Lege bardina, Fraternitate irus bat 71,

Hona, bada, bereganaturik Chahok Iraultza frantsesaren hiru hitz nagusiak: Libertatia, Egalitatia eta Fraternitatea 72, haritz zaharraren hiru abar gehienak.

Lehen kapituluxkaren eta testuaren lehen hitza Ekhi-Begi 73 den bezala, azkenak Azti eta belhagile ditugu, hasiera eta amaiera elkarrekin batzen, lotzen eta biribilkatzen direla, eta adierazten digutelarik aztiaren funtzioa, egin beharra, euskal kosmologia horretan garbi dagoenez, bere herriari, Ziberu herri maitiari zuzendurik baitago, eta hedaduraz Euskal Herri guztiari, eguzki izatean datzala. Mundu ez jakilearen argigarri.

70 J. A. Chaho, Voyage ... , Préface, ii.

71 ARIEL, Le Républicain de Vasconie, 1851. X. 16

72 ARIEL, 1849. IV. 5.

73 Eskuzkiribu orijinaIeko aldaerak honela dio: Ekhi-chouri, ekhigorri, ekhibegui ederra ! 44

Poeta zuka mintzo zaio ekhi-begiari, baina esan eta argitu dugunez, eguzki fisikoa irudi bat besterik ez baita, alegia, adimenarena, buru argitasunaz ari zaigu giza-metafora horretan.

Halaber, inork begiz-begi, aurrez-aurre sofritu ezin dezakeen argi hori, zeinen urteak ezin ezagut daitezkeen, zenbait irudiren bitartez, axuri xuriaren, suge garbiaren, suge ederrenean bilakatzen zaigu. Ondoren aztertuko ditu, beraz, beste bi irudiok.

AXURIA

Axuria, arkumea, bildotsa Mediterraneoko lurraldeetan eta kultur adierazpenetan nola beste hainbat zibilazio ezberdinetan, direla bai artzai nomada bai laborari, jaioberria den izakiarekin lotzen da, hots, bizitzak heriotzaren gain hartzen duen garaipenarekin.

Hala agertzen da, noski, liburu sagaratuetan. Adibidez, Testamendu zaharreko Isaias igerleak Mesias iragartzerakoan, sakrifikatzera doazen axuriarekin, bildotsarekin gonbaratzen du eta era berean Indietako Veda liburuetan, bai ardia eta bai aharia Izatearen barneko Argitzat jotzen dira, ezagutza osoaren bila dihoanak topatzen dituenak.

Modu horretara agertzen eta aurkeztu digu Chahok axuria: zu gagaineko korraletan lehenik sorthu ziren axuri xuriena, Suge garbi, Sugerik ederrena 74. Dakusakegunez gehienetan darabilen irudia sugea denez horren azterketan baratuko gara baratxeago.

SUGEA

Sugea, lehen Sugea, Leherena, lurraren seme gehiena, zazpi burudun suge espantagarria, suge izigarria. Jinko sugia, Jinkuaren langilerik handiena ... Honakook adibide batzu besterik ez dira darabiltzan modu, era, esamolde eta adierazleen artean Chahok. Baina zein zentzutan eta zein esanahi berezirekin?

Liburu xarmant eta atsegin batean75 suge istorioak aipatzen hasten zaigularik umore berezi batez esplikatzen die Miarritzera doazen andere eta andereñoei sugeez beldurrik ukan ez dezaten, ez baita lau mendetan batere ezagutu Pireneetako mendebalde horretan. Halere informazio gisara herriaren baitan gordetako eta ondoren emango ditugun hiru suge istorio kontatzen dizkie.

a) Oilar hatek arraultzetxo bat erro zuen eta zimaurtegian ezarri. Arraultze ttipi horretarik Heren-Sugea sortu zen. Une honetan munstroa lurrazpian datza loak hartuta, infernuko zoko haten ertzean mirabe duen andere eder, xarmant, zoragarriaren magalean kokaturik. Suge handi horren zortea beste arraultza misteriotsu bati lotuta dago; belar xorta baten gainean dagoen abar seaska batek berotzen du berau, Pireneetako harkaitz bakarti baten puntan ... Herensuge horrek mundua mendeen bukaeran sutan ezarriko du bere suzko zazpi ahoz ...

74 Azti-Begia, 5.

75 A. Chaho; Biarritz entre les Pyrénées el L'Océan, itinéraire pittoresque, Bayonne, A. Andreossey, 1855.

45

Heren sugearen istorioa, jakina denez maiz aipatua izan da bazter orotan eta Chahok ere frangotan darabil, adibidez, argitzen digunean filologoek Suge Handiaren mitoan, Iberoen Heren-Sugean Akitanoen Leherenus edo Chuban aurkitzen dutela'76. Mitxelenak ordea, Chahoren etimologia ez digu aipatzen ere (Leheren, lehena eta herena), eta honako hau dio: «Leheren (n) nombre de un dios que ha sido interpretado por le(he)er "reventar", "lehrer" "pino" y "le(h)en "" primero ... 77

b) Valdextre-ko Sugea delako kapitulutxoan Chahok Zaroko zalduna eta munstroaren arteko istorioa kontatzen digu eta nola xuberotarrak garaitu zuen hura.

Horretarako, hain zuzen, zuhurtzia handiz sugea bere leizetik kanporatu zuen axuri bizi baten medioz, zein atarian loturik zegoen apasta gisara eta zeinen azpian infernuko tresna eta tramankulu leherkaria ipinita zeukan. Hau Suge espantagarriak irentsi zuen une berean lehertu egin zen eta berarekin sugea. Zaroko zalduna ere, aurpegia guztiz odoletan eta gainera erori zitzaion lur lohiez blai orrakaturik, gaztelurantz abiatu zen balantzaka eta hantxe atarian bertan, bere anderearen aurrean hitz txintik ere esateko gauza ez zelarik, izuak harrapaturik eta beldurraren poderiopean Eriok berekin eraman zuen.

Gertakizun hau XVI. mendekoa omen zen. Jose Migel Barandiaranek78 Ataungo Sugaar eta Atharratzeko Sugoi-ari buruzko kontakizunak biltzen dituenean Herensugea- rengana eramaten digu ere, Zuberoko herrian kontatzen zen bezala.

Mintza gaitezen orain hirugarren istoriaz; alegia, 1407. urtean Beltzunzeko kondeari gertaturikoaz.

c) Irubiko Sugeak izugarriko sarraskiak eragiten omen zituen Lapurdi aldeko ehiztari guztiak bildurrez harri eta zur bilakaturik zeudelarik.

Gaston Beltzunzekoa baxenabartar gaztea, ordea, sendo, ausart eta azkarra baitzen, behin batean bere lantza eta ezkutaria kide bakarrak zituelarik abiatu zen sugearekin borrokatzera.

Ezkutariak suge izugarria ikusi bezain laister ihesari eman zion, jauna bakar- bakarrik piztiaren aitzinean utzirik. Ez zen jakin nola gertatu zen bien arteko eraso eta borroka, baina bai biharamunean biak, Suge hiruburuduna eta Beltzunzeko zaldun gaztea ibai hobian hilik aurkitu zirela.

Ondorioz Karlos III.a, Noblea deituak eta Nafarroako errege zenak ekintza miresgarri horren oroimenetan Beltzunzetarren leinuari baimena eman zion bere harmarrian dragoiaren irudia ezar zezan . Jakina denez, kontakizun horrek hamaika

76 A. Chaho, «Introduction philologique, grammaticale et littéraire», Dictionnaire basque, français, espagnol et latin ..... Bayonne, P. Lespes, 1857, 59.

77 Luis Michelena, Lengua e Historia. Madrid, Paraninfo, 1985,435.

78 Joseph Michel de Barandiaran, «Eusko-Folklore. Sare 1949. Lurpeko eremuetan. (Dans les régions souterraines). Les monstres nocturnes», Ikuska nº 2-6, Sara 1949, 117-124.

46 aldaera ezberdin ditu, zenbait herrialdeko istorioetan anddere xarmant bat ere agertzen delarik zalduna eta munstroaren tartean.

Wentwort Webster euskalzale ingelesak79 bildutako ipuinari ezartzen dion sarrera modukoan kontatzen digu Baring Gould-en interpretazioa, nondikan garbi agertzen den istorio hau egurats mito baten modura esplika daitekeela, alegia, Sugea ekaitza, Birjina lurra eta Heroea eguzkia bailirean.

Beltzunzeko bizkondea, Zaroko zalduna, Warm'ck-eko kondea, San Migel, San Jordi eta izen ezberdineko beste hainbeste heroe ezagut daitezke munduan barrena herri ezberdinetan sakoneko gai eta esanahi beretsuaren adierazle gisa eta herri bakoitzeko irudimenaren arabera axaleko aldaeratxo batzuekin.

URZOA

Suge hegaltaria Chahoren begietan urzo xuri, argizko txoria bilakatzen zaigu. Irudi horren adibideak bai Testamentu zaharrean bai eta Berrian maiz ediren daitezke, zeren jakina den legez, Uholdearen, Urte Handiaren ondoren arkatik irten zen txori lur idorraren iragarlea, legorraren abisu emailea uso bat izan baitzen.

Anderearen metaforarik unibertsalenetakoa ere bada, eta batipat, euskal kantagintzan bere irudia errepikatzen zaigu eten gabe. Arimaren eta Izpiritu Sainduaren itxura hartzen duena, bere zuritasunak, araztasunaren, sinpletasunaren, harmoniaren, bakearen, esperantzaren eta zorion berraurkituaren seinaleak errepresentatzen dizkigu.

Jean Daniélou-k80 Nissako Gregorio aipatzen digularik, arima argirantz hurbiltzen, inguratzen den heinean eder bilakatzen dela, dio, eta argi barrenean arimak usoaren forma, era eta irudia hartzen duela.

JINKOILUA

Jinkoiluaren harra bere khokotsian bezala, bere egongiak lurpian edo ifernietan obratzen: luharraultzia hiltzen eta egiten81.

Sugea jinkoiloarekin, tximeletarekin, pinpilinpauxarekin gonbaratzen digunean honen metamorfosiak, itxuraldaketarako dituen ahalmenak oroitarazi eta azpimarratu nahi dizkigu, alegia, krisalida izateko gaitasuna duen arraultza baita, bertatik sortzen, irteten, ateratzen den mariposa. Beraz, pizkundearen, bersorketaren irudiaz mintzo zaigu.

ARRAULTZA

79 Wentworth Webster, Basque Legends. Londres 1877, 31.

80 Jean Chevalier, Alain Gheerbrandt, Dictionnaire des Symboles, mythes, rêves, coutumes, gestes, formes, figures, couleurs, nombres. Roben Laffont, Jupiter, Paris, 1982, 269.

81 Azti-Begia, 6.

47

Zuk dakizu eia nola gorrinkua arraultzian bezala, daguen bildurik, biríbilkaturik, lurraxalpian, lur bihotzian, iferniaren erdian, lehen-Sugia82.

Mariposaren krisalida bezalaxe arraultza berez esplikatzen den irudia dukegu. Munduaren sorrerak arraultze bat duela hastapenean, adierazten digun ideia xit zabaldua eta arrunta da ere zeltar, greziar, ejipziar, hala nola ameriketako zenbait herrien mitogintzan.

Zein da lehenago arraultza ala oiloa?

Galdera mila aldiz errepikatu horrek, esan bezala, herrialde gehienetako adierazpen mitikoetan badu leku berezia. Esate baterako Kalevala-n, denbora izan aitzin uretako jainkoak bere belauna ur axalean erakutsi bezain fite ahateek bertan zazpi arraultze erro baitzituzten.

Arraultze kosmikoaren baitan dena daiteke eta bertatik at ezinezkoa da deusere.

Bibliaren lehen liburuan, alegia, Etorkia deituan bada une bat non lehorra eta urak bereizten diren, kaosari forma berri bat emanez. Memento hau horrela esplikatzen digu Chahok:

Orhit duzia ikhusirik luhidorra huretarik bereizten itxasua behar mugetan ukhuratzen eta ohatzen; lurraldiek belhar, lili, zuhain eta fruta, gizun eta ekhoiliar suberte ororeki 83.

Esan nahi baitu, lehenik, gizona munduan agertu aurretikan urak eta itsasoak bere mugetan, ohantzetan gelditu zirela; eta ondoren sortu belhar, zuhaitz, lore, gizon eta biztanleak oro. Ekar dezagun hona Pierre D'Urte84 donibandarrak, Testamendu zaharreko zati hori lehenik euskarara itzuli zuenak emaniko hitzetan gonbarazio gisara:

6. Gero Jainkoak erran zuen: Izan bedi hedadura bat uren artean, eta aparta betza urak uretarik. […]

9. Gero jainkoak erran zuen: Bil beitez lekhu batetara zeruen azpian diren urak eta ager bedi leihorra. Eta hala izatu zen.

10. Eta Jainkoak deithu zuen leihorra lurra, ur bildu ere deithu zuen Itsasoak. Eta ikhusi zuen Jainkoak hori ona zela.

11. Gero erran zuen Jainkoak: Pusa beza lurrak bere eguzkia, erran nahi da, belhar bere motaren arabera hazia dakharketenak, zeinek izan dezaten bere hazia bere baithan lurraren gainean. Eta hala izatu zen. […] 26. Gero erran zuen Jainkoak: Egin dezagun gizona gure imajinara gure iduriaren arabera eta erregina bezate Itsasoko arrainen gainean, eta zeruetako

82 Idem,6.

83 Azti-Begia, 6.

84 Pierre d'Urte, The earliest translation of the Old Testament into the Basque language (a fragment) by ... circ. 1700, Oxford, Clarendon Press, 1894, 1. 48

hegaztiren gainean, eta arthaldean gainean eta Lur guzien gainean eta herrestaz ibilki lurraren gainean higitzen diren guzien gainean.

27. Jainkoak beraz kreatu zuen gizona bere imajinara Jainkoaren imajinara kreatu izan zuen. Harra eta emea kreatu zituen.

Bigarren kapitulutxoan Chahok pertsonen tratamendua aldatzen digu, eta ZU-tik HI-ra iragaiten da, horrela jarraitzen duelarik hirugarren eta laugarrenean, bostgarren kapituluxkan berriro ZU-ra berriz itzultzeko.

Kosmos, Urtziaren zenbait fenomeno aipatuz, bigarren zatitxoan kronologia arazoak erakusten dizkigu, alegia, nola gizonak zatikatzen duen denbora izena emanez: urteei, mendeei, berrizaroei (hamar mende) eta denborei (seirehun mende).

Agostik kronologia kontuei beti garrantzi handia eman zien, eta, adibidez, Paro- les d' un voyant 85 liburuan zibilizazio ezberdinek, hala nola, ejipziarrek, txinarrek, indioek, arabeek eta idazle zenbaitek nola Diogene Laierziok eta Diodoro Siziliarrak munduaren adinari buruz zituzten usteak agertzen dizkigu. Guzti hauen ustez lehen Aintzinateak 6.100 bat urte inguru iraun zituen. Gutxi gorabehera bat dator zifra hau Iraultza garaian egin zen kalenderra berriarekin, zeren aipatu dugun Beaumont-en Instrukzione Gazteriarentzat ... liburuan horrelako erantzuna ematen dio haurrak Adrien enperadoreari.

G.─ Denbora luzea du jainkoak zerua eta lurra kreatu zituela? I. ─ Badu 6804 urtheren inguruan 86.

Giristinoen kontuak, aldiz, ez zetozen erabat ados kontaketa horiekin Leizarragak bere 1571ko kalenderra-n horrela baitzioen: Munduaren hastetik hunedrano 5539 urthe 87.

Bere liburuetan barreiaturik duen ideia kronologiaz Chahok hauxe litzateke lerro handitan orokorki.

Lehen Antzinatean mundua bi herritan zegoen banaturik:

Iparretarrak eta Hegotarrak. Aro hau K.a. 1200. urtean amaitzen da Iparreko erraldoiak, barbaroak hegoaldeko lurretan sartzen direnean. Jigante hauek Europako partean zeltak ziren eta Asialdean esitak, hegoaldeko biztanleak Europa-Asían euskaldun- iberoak zirelarik. Beraz, bi arraza kontrajartzen ditu: zelta-esitak eta euskaldun-iberoak.

Baina itzul gaitezen berriro Azti-Begiari soalditxo bat ematera. Hirugarren kapituluan Aztia Sugearekin apostrofeka mintzo da irudi eder zenbait erabiliz: ... harrigile eder hiz ... Leheren, lurgile handia ... Iphar hotzeko itsaso hotzetan buztana kharruntaturik ...

85 Aip. Lib., 2. arg., Paris, 1839, 276-277.

86 Beaumont, aip. lib., 164.

87 Joanes Leizarraga, Kalenderra, bazco noiz daten. ilhargui berriaren eta letra Dominicalaren ezagutzeco manerarequin, Rochellan, Pierre Hautin inprimazale, 1571, aiiv. 49

Sugearen indarra eta bortitza haren buztanean gauzatzen du batzutan, duen urzain, doministiku izugarrian bestetan. Baina argitzen digu ere, nola Goihenaren, JINKUAREN esanetara, aginduetara dagoen, berrizaroaren zain, JINKO-SUGIA, lurraren seme gehiena.

Laugarren eta bostgarren kapituluetan neguaren eta uda hasieraren uneak aipatzen dizkigu, alegia, eguerria eta ekaina, hain maite dituen etimologiez baliatuz (egun+berri; eki+gaina). Seigarrenean lurraren lagun den eta gaiekhi, gaueko eguzkia den argizagiaz dihardu, argituz, denboraren, astearen izaria ematen digula, eta azpimarratuz astea hasieran hiru egunekoa zela soilik: aste-lehena, astehartia eta astizkena.

Esan bezala, beste zenbait lekutan ere etimologiez arituko zaigu, hala Hiztegiari ipini zion hitzaurrean, eta ia beti gai-hitz giltzarri zenbaiti buruz, hots, denboraren izaria ematen digutenez. Hala igandea “iga-n”etik datorkigula adierazten digu, egun horretan ilargiak lortzen duelako argitasun edo iluntasun gradu berezi bat eta lau aro duen hilabetean, batetik bestera iragaiten dela. Edota Urt-ar-illa, Il-baltz-a, urtea hasten duen hilabetea, ilarai edo hilabete iluna ...

Bukatzeko Azti-Beguia-ren kapitulu hauen aurkezpenarekin, aipa dezagun zazpigarrenean Eclips delakoak, hau da, itzalaldiak, ekhitzaldiak, dituela mintzagai eta ... aztiei dei berezi bat egiten diela. Dakusakegunez Chahorentzat aztia, Lehen Antzinateko gizona da, Naturaren arabera eratua, eta argiaren, egiaren moldera egina, Aro Berriaren beha eta zain dagoena.

Atzera behatze horregatik Marc Eigeldingerrek gonbaratzen dituenean Chaho eta Rimbaud, hura erreakzionario bezala hartzen du, atzelaritzat jotzen, uste duelako hitzaren orotasunera eta etorkietara itzultzean dagoela betegintzarre, hobetze eta etorkizun bakarra; hau, aldiz, aitzindari litzateke, aurrelari, bere aztitasuna datorkeen ezezagunaren jabetzerantz, hizkuntza berri bat sortzerantz jotzen omen duelako. Aurrerago ikusiko dugun bezala, ordea, gauza askotan gure ustez, abertzaletasun ezkertiarraren aintzindari eta aurreratu bat izan genuen Chaho.

Jean-Claude Drouin-ek88, bere aldetik, argitu ondoren Chahoren ideia politiko guztiak sistema orokor batean, ongi finkatuak eta egituratuak daudela, eta bere kosmogoniaren ondorio huts, hauxe azpimarratzen digu. Alegia, Nietzsche-ren modura Gizon Garai baten Ekintzaren bila zebilela, Honen zain zegoela, zein ez zen izango Iparraldetik etorritako Barbaroa, Hegoaldean sorturiko Bardoa baizik, benetazko gizon zibilizatua, mendietatik jaitsitako euskalduna, alegia, AZTIA.

*****

88 Jean-Claude Drouin, «L'ésoterisme d'Augustin Chaho; Cosmologie, Histoire et politique au XIXe siècle», Société des sciences, lettres el arts de Bayonne. Bayonne 1973, 265-275 50

PAROLES D´UN VOYANT …(1834)

Aztiaren hitzak L´abbé de La Mennais-en Fededun baten hitzei erantzunez89 idatzi urte bereko liburuaz erlijio polemika munduan sartzen da erabat.

Hugues Félicité Robert de Lamennais filosofo eta idazle frantsesaren eragina bere garaian handia izan zen benetan. 1830. urteko istiluen ondoren Parisen L'Avenir sortu zuen Eliza indar liberalekin bateratzeko asmotan. Egunkari honek apez pobreak eta batipat idazle erromantiko katolikoak liluratu zituen, hauen artean Hugo, Vigny eta Sainte Beuve. Kritika zorrotzak zuzendu zituen eskuindarren kontra, eta aita Sainduaren agintea herriarenaz aldatzearen alde agertzen zen. Horrengatik Mirari vos deitu enziklikak eskomunikatu egin zuen. Bere ideia nagusiaren ardatza hauxe zen, alegia, herriak eta iraultzak bakarrik salba zezaketela kristautasuna pasatzen ari zen krisialditik.

Kristautasuna ez zen Lamennais-entzat erlijio bat besteen artean, baizik eta gizartearen ideia moral eta izpirituzko guztien betetzea, gailurra, koroatzea eta azkena. Haserre bizian erantzun zion haren estiloa imitatuz Chahok eta alegorien bidea hartuz. Halaxe, hain zuzen:

Esaidala, erakuts diezadala fededunak zertan gure apez Kristikolak diren ezberdinak Nazarenoak Sugegorrien arrazakoak bezala jo zituen haiengandik eta ez bada gai, bihotzean ipini dezala eskua, pentsa dezala Nazarenoa baitan, Sokrate baitan, eta ondoren habitoz, jantziz alda dadila edo isil bedi askatasunari irainik egin gabe.

Chaho, Curutchetek azpimarratzen digun bezala, Euskal Herriaren alde borroka latz bat eraman zuen, egia, baina ikuspegi milénariste et métaphysique90 baten barne, zein bere ustez den haren pentsamoldearen eta gogoeten alderik orijinalena, modernoena eta interesgarriena.

Lammenais-en obrak, ordea, partaide eta zale asko zituen. Hala ikusten dugu 1834. urtean bertan Baionako Le Sentinelle des Pyrénées egunkarian (457. zenbakitik aitzina) aldizka ematen, eta bere garaian kondenatua izan arren, esan daiteke haren ideiak neurri batean bederen garaile atera zirela katolikoen politikaren bilakaera liberalean, egungo demokrazia kristauarenean jarraitu arteraino.

Ez dirudi, beraz, Chahoren erantzunak honi lagun askorik sortuko zizkionik, berehalako kontraerantzunek adierazten digutenez. Adibidez, Lerminier irakasleak91 honakoa dio, alegia, Ekialdeko irakurketek burua nahasi eta bere onetik atera diotela Chahori, Aztiaren hitzek ez dutela izpiritu lasai eta argi bat adierazten. Badirudiela Konstantinoplako kafe batean opiuma erre ondoren sorturiko ametsa, dena begien

89 A. Chaho, Paroles d' un voyant, en réponse aux Paroles d' un croyant de M. L' abbé de La Mennais. Paris, P. Dondey-Dupé, 1834.

90 Jean Curutchet, 5 ed., Harriet, Marsal 1989.

91 Lerminier, “Les adversaires de M. de La Mennais », Revue des deux mondes. Paris, 1834, 558-571. 51 aurretik igarotzen baita nahas-mahas, sinesteak, tradizioak, Ekialdeko kultoak zorabio bizian, orientalismoaren zenbait ezaugarri aipatze nahasi eta arbitrarioan.

Kristauen espiritualismo estu eta esklusiboaren aitzinean gelditu bide dela liluraturik Ekialdeko erlijioen aurrean, zeinak besarkatzen duten batera Natura, Gizartea eta Zientzia. Baina gazte honi gomendatzen dio bere onerako ahantz ditzan estilo apokaliptikoaren irudiak , imitazio hanpatu eta agorrak, eta gogoeta argi, garbi eta klarak onar ditzala soilik.

Vaticanok bere aldetik (Ikus Eranskinak :11), Antje Bräcker ikerleak92 ezagutarazi zigunaren arabera, eta Archivio per la Dottrina della Fede-ko 1830-tik 1835- erako protokoloetan irakur daitekeenez, un libro simbolico, enigmatico et oscurrissimo, liburu sinboliko, ilun eta eliza katolikoaren dotrinaren kontra zihoana eta, beraz, debekatua izan zen Lamennais-ena bezalaxe.

Lehenik Genève-ko apezpikuak libro perniciosissimo bezala kontsideratu zuen eta Dupuis-ek idatzi liburuen erroreez betea… una mescolanza orribile…Halaber Kardinaleen informatzaile zen Rafaele Fornarik-k azterketa zehatza egin ondoren, ondorio honetara iritsi zen, hots, hura zela liburu bat ex professo contra Religiónem egina eta beraz per conseguenza da doversi proscrivere come pernicioso particolarmente alla gioventù. Alegia, propio erlijioaren aurka burutua zela, eta gaztediarentzat batipat oso kaltegarria zenez, debekatu beharrezkoa.

H.F. Robert de Lamennais (1782-1854), Paroles d´un croyant 1833

92 Antje Bräcker, Revolución y Esoterismo. El “profeta” vasco Augustin Chaho y la Congregación romana del Indice. (Inédito).

52

Genèveko edizioaren atarikoa non Lammenais-en kontra Gregorio XVI aitasainduak idatzi Gutun enziklika kondenatzailea ageri den

53

PAROLES D´UN BIZKAÏEN… (1834)

Bizkaitar batek hitzak erregina Kristinaren liberalei tituluarekin93Chahoren lehen testu politikoaren aurrean gaude; eta dudarik gabe bere munduari buruzko pentsa moldearekin bat dator. Halaxe, bada, Madrideko sofistei zuzentzen zaie galdetuz ea badakiten edo ezagutzen Euskal Herriko historiarik.

Bizkaitarrak ez dira inoiz menperatuak izan ezta ere izango, bere nazionalitatea ez delarik sekulan desagertuko.

Euskal gizartea funtsean benetazko egitura politiko demokratikoetan egituratu dagoenaren ideia da aztertzen duena solas honetan. Chahorentzat demokrazia askatasunaren sinonimoa da, eta historian zehar euskal gizartea da askatasunaren gauzatze nabarmenena. Beraz, Euskal Herriak merezi du pairatzen eta hartzen ari den baino tratamendu hobeagorik; bai bere iraganagatik, zein lotzen den Mendebaldean desagerturikoarekin zeltar inbasioen ondoren, eta bai iragan horren urratsak gontserbatzen jakin duelako, bilakatu delarik askatasunaren sinbolo, irudi bizia.

Ez zitzaien batere gogo izan espainiar liberalei Chahoren liburuxkan esaten zirenak, ezen berehala panfletotzat zedukana itzuliz gaztelaniara Braulio Foz94 exiliatu eta gero irakasle Zaragozako Unibertsitatean izango zenak honakoa erantzun zion:

Sí señor, este hombre es más que revolucionario y más que republicano: es por lo menos anárquico-democrático-sansimoniano. El hombre-rey en su secta política, y la tierra-el-cielo en su secta filosófica-religiosa. Ni Dios, ni rey, ni ley, ésta es su profesión 95.

Ez zituen, ordea, oso gogoko Saint-Simonianoak Chahok, geroago aipatu artikulu batean96, sekta erlijiosotzat joko baititu, eta inperialista-rusotzat sekta politiko gisa. Noski, Parisen argitaraturikoak ez zitzaion batere gustatu zenbaiti, barbaroak bezala kontsideratu izanak eta soldata baten truke Gernikako haritza desegin zuten bandolerotzat hartuak izatea, ezen Chahok horrela bukatzen zuen bere solasa:

Egunen batean Errepublikako gizonak berriro eseriko dira askatasunaren zuhaitza inguratzen duten harrizko eserlekutan.

93 Paroles d´un Biskaien aux libéraux de la Reine Christine. Paris, Dondey-Dupré. 1834. Itzulpenak: Palabras de un vizcaino a los liberales de la reina Cristina que ha publicado en París A. Chaho, traducidas y contestadas por B. Foz, autor de Los Derechos del Hombre. Barcelona, Oliveres y Gavarro, 1835. Bada beste itzulpena Chaho berak sinatua titulu honekin: Reflexiones de un vascongado a sus compatriotas (ARIEL, 1848-XI-1).

94 Braulio Foz (Fórnoles 1791-Borja 1865), Kazetari eta irakasle liberala. El Eco de Aragón (1838) kazetaren sortzailea, La vida de Pedro Saputo (1844) nobelaren egilea, eta Chahoren Paroles d´un Bizkaïen- en itzultzailea, besteen artean.

95 Braulio Foz, aip. lib., 28, 6. oh.

96 ARIEl, 1844-XII-8. 54

Bizkaitarrak! Haritz zaharraren aldamenean landa ezazue hazi berria, zuen odolez bustiztaturik zutitu eta handituko baita zerurantz bere aldian zuen semeei eman diezaien askatasunaren itzalpea mendez-mende97.

Paroles d´un bizkaïen… (1834)

Bukaera hau dela eta, noski, aldatu zuen Agostik bere itzulpenean norentzat ziren hitz haiek. 1834.ean liberalei hitzegiten bazien, hamalau urte geroago bere aberkideak izango baitira gogoeta hauen mezu hartzaileak.

97 Aip. lib., 35. 55

Bere adiskide Charles Lassailly-k, - maiz bazkaltzen genuen elkarrekin Palais- Royal-en-, dio Chahok (ARIEL, nº 1, 1844-X-6) urte batzuek geroago, Agostiren obraz mintzo delarik diosku, gazte honek bere ustez oker baina demokraziaren prinzipioa besterik ez zuela onartzen. Eta honelaxe zioen komentatzen ari garen testua behar bezala konprenitu ez zutenez eta geroak Chahori eman zion egiaren arrazoinaz:

Lorsque les premières publications de M. Chaho parurent, la question de l´Espagne et de l´intervention navarraise était si mal envisagé encore chez nous, qu´on fut long-temps à comprendre le sens des Paroles d´un Biskaïen. Le parti de l´opposition, à la tête duquel se trouvent des hommes d´un intelligence étroite et d´une bonne volonté douteuse, ne voulut pas, lui surtout, admettre des explications qui dérangeaient le système des phrases routinières du premier Paris. Comme l´abbé Vertot, ces messieurs eussent volontiers répondu : Notre siège est fait ! Mais l´histoire des événements postérieurs est venue montrer de quel côté se rencontrait l´évidence de la verité98.

Alegia, paristarrek ez zutela ulertu karlismoaren hasierako esanahiak, gero gertakizunek bere lekuan ipiniak. Eta Fozek bere aldetik Chahoren estiloa bereganatuz honela bukatzen zuen bere erantzuna:

¡Vizcainos! Escuchadme a mí también, Un extranjero engañador, falso y enemigo os ha dirigido esas Palabras enfáticas en tono y sentido sibilino: un español candoroso y francos os dirige estotras con voz amante y corazón enternecido. Vuestro valor me admira, pero vuestras desgracias me hacen llorar de dolor. […] ¡Vizcainos! Desde París os ha dirigido un extranjero embaucador palabras de embeleso, pero de desolación y muerte: desde un rincón desconocido os dirige un español amante palabras de verdad, quizás amargas algunas de ellas, pero todas de salvación y vida. […]¡Vizcainos! ¿Habéis comparado mis palabras y las del extranjero? Volvedlas a leer, y ved quién os engaña.99

Braulio Foz (1791 Fórnoles-1865 Borja), Palabras de un vizcaino… (1835)

98 L´Independant, Paris, 1837-III-9.

99 Carlos Forcadell & Virgina Maza, Historia y política. Escritos de Braulio Foz. Institución Fernando el Católico, Zaragoza, 2005, 103. 56

PHILOSOPHIE DES REVÉLATIONS… (1835)100

Errebelazioen filosofia Lerminier irakasleari zuzendua Chahok Revue des deux mondes-en jasotako kritikaren erantzun bezala har daiteke neurri batean. Alegia, orientalismo gutxiago eta kartesianismo gehiago eskatzen zion erreseinaren kritikan.

Liburu honen iragarkia Parisen argitaratzen zen Journal des débats politiques et littéraires egunkarian (1835-III-14) ikus daiteke prezio eta guzti (5 libera), eta bertan ere 1836-ko abuztuaren 23ko alean nola Erromako Inkisizioak Index-ean ipini zuen.

J. C. Drouin-ek101 benetan artikulu esanguratsu batean argitzen digu Chahoren pentsamendu filosofikoa, eta azpimarratzen nola demokrata sozialista zenaren ideiek moldatu eta eratu zituen errepublikanoen izpirituak 1848.ean eta 1870.ean. Nola askorentzat Errepublika benetazko, egiazko erlijio bilakatu zen, zeinen profeta Chaho izan zen; baina Ipar Euskal Herrian ez Errepublika laiko batena Errepublika erlijios batena baizik.

Garbi dago gogoeta nagusi hau haren lanetan barrena eta horrelaxe diosku komentatzen ari garen liburuan:

«Le Voyant proclame le baptême divin qui doit transfigurer l' humanité aux sources de la LIBERTE et de la LUMIERE102.

ARGlRA eta ASKATASUNAREN zientzietara gizartea bideratu behar duen jainkotar bataioa aldarrikatzen du Aztiak. Hitz hauen eta beste zenbaiten iturriak garbi daude, Court de Gébelin103 eta Fabre d´Olivet104 idazlanen islada aratza baitira.

Hauentzat antzinako orden berezko bat bazen kreatzaileak eratua gizona eta Unibertsoaren artean, baina oreka hau hautsirik erorketa bat sortu zen hizkuntzen aldaketa eta jenio alegorikoaren galera zela bide. Beraz, Chahorentzat lehen gizon horren argitasunak berreskuratu beharko lirateke, zeren eta erlijioak ez baitira jakintza zahar horren itzala baizik, eta, jakina denez, ohi bezala itzala ilun da 105.

100 A.. Chaho de Navarre, Philosophie des Révélations adressée a M. le Professeur Lerminier . Paris, Mme Vve Dondey-Dupré, 1835.

101 J. C. Drouin, «La place de la Philosophie des Révelations d'Augustin Chaho (1835) dans l'histoire des idées au XIXe siècle», Actes du XXXIIIe congrès d' études, régionales. Bayonne, 4-5 avril l981. Bayonne, 1983, 389-401.

102 A. Chaho, Philosophie des révelations ... aip. lib, 8.

103 Antoine Court de Gébelin (1725-1784), erudito frantsesa : Le Monde primitif analysé et comparé avec le monde moderne (1775-1784). Besten artean hemen honako gaiak aztertzen ditu : Grammaire universelle et comparative (vol. 2) ; Origine du langage et de l'écriture (vol. 3); eta Dictionnaire étymologique de la langue française (vol. 5).

104 Antoine Fabre d'Olivet (1768-1825), idazle eta politikari okzitaniarra, eta Okzitania hitzaren sortzailea : Azalaïs et le gentil Am (1794)., La langue d'Oc rétablie dans ses príncipes constitutifs et pratiques (1817).

105 aip.lib., T. 1, xi. 57

Ikusi dugu nola Lerminier Eskubidearen Historia irakasten saiatzen zen, eta Revue des Deux Mondes-eko kritikari bezala idatzi zuen Lamennais-en kontrarioen aurka. Beraz, mementoko giroan Chahoren lanek oihartzuna izan arren ez dirudi aldeko anitz lortu zutenik.

A. Chaho, Philosophie des révélations… (1835)

58

Berak pairatu zituen eraginak argitzen saiatzen da Drouin, eta hor daude irakurie porrokatu eta ezin ase haren sakuan Vico, Court de Gébelin, Lamennais bera, Ballanche, Eckstein-eko baroia eta beste asko. Chahok Aztitzat ere jotzen zituen bere aurreko gizon berezi zenbait, hala, Bacon, Vico, Saint-Pierre eta BailIy, azken horren ideiak kritikatzen zituen arren. Ondorengo aztien artean leudeke, adibidez, Rimbaud, Figanieras edo Gustave Le Bon, besteak beste.

XIX. mendean Frantzian bezala beste erresumatan borroka latz, zakar eta etenzina gertatu zen indar iraultzaile eta kontserbatzaileen artean, hau da, gorri eta beltzen artean, eta noski, Chahok bere alorra hautatu zuen mihi zorrotzez ziri astunak beste aldekoei, hala zioenean:

«Eglise infame, hypocrite, impie! (. .. ) La hyène du Capitole ne ressemble point a L'Agneau! 106

Kapitolioko piztitzarrak ez du bildotsarekin batere ikustekorik!

Daniel Ramée, eta Claude Grasset d'Orcet XIX. mendeko beste bi idazle iluminatuekin batera Errepublikan beren mundu ikuskeraren garaipena ikusten zuen atharraztarrak, alegia, pentsamolde politiko, metafisiko eta mistikoaren gailurra. Hirurak talde etniko batean oinarriturik (Chaho euskaldunengan, Ramée kaukasierrengan, eta Grasset elkarte ezkutuen baitan) bere kasa munduko historia kontatzen zuten, berpizte handi bat, berritze izaririk gabea somatzen eta igertzen, bere formarik ederrena Errepublika baitan hartuko zuela iragarriz.

Zer da bada Chaho? Zoro mistiko bat ala filosofo igerlea? Galdera honekin bukatzen du bere azterketa Drouin-ek, bietakoa dela azpimarratuz, eta esanez, Fabre d'Olivet-ekin hasten den eta Mapahrenganaino doan Eskolako partaide dela, hots, Etorkizunaren Metafisika berezi bat dotrinatzat dutenetarikoa107 dela atharraztarra .

Jean Louis Eugène Lerminier (Paris 1803-1857) ;

106 Aip. lib., 230-231

107 Auguste Viatte, Victor Hugo et les illuminés de son temps. Ed. de L´Arbre, Paris 1942. 59

LETTRE À XAVIER RAYMOND… (1836)108

Sanskritoa eta euskararen artean diren analogiez Xavier Raymond-i gutuna 1836an argitaratu hiru liburutoetarik bat da. Txinako enbaxadan lan egiten zuen Xavier Raymond109 orientalistak 1836ko otsailaren 6an Le Temps foiletoian Chahoren euskara eta sanskritoaren ahaidetasun ustearen kontra idatzi zuen, eta honi erantzunez Chahok 39 orrialdeko testu batez erantzun zion, zeinak honela bukatzen duen :

Je m'aperçois qu' il m'aurait suffi du mot composé Uhasoukiz, pour réfuter vos dénégations : 1º parce que ce mot est sanscrit ; 2° parce qu'il renferme le mot ibérien ouha, signifiant eau ; 3º parce qu'il contient en outre 'le radical sou, désignant le feu ; 4º parce que ce radical sou y concourt à former le nom de soughe, souki, donné par les Iberos au serpent; 5º parce qu'on peut, à la rigueur, chercher dans le iz ou z final, pour complément expressif de l´idée, le mot iz appliqué à l' existence par l´ Eskuara hispanique, et par le samskrada oriental, simultanément. Preuves que les mots uha; sou , soughe , et divers autres d' origine euskarienne , sur lesquels roulait notre discussion, appartiennent en même temps au vocabulaire sanscrit, vocabulaire líturgique , bien entendu, Là s'était bornée mon affirmation : je crois l'avoir mise au dessus de toute chicane un peu recevable en bonne philologie, et je m'en tiens là, quant à présent. HUM? ON110.

Alegia, ohartzen dela aski zitzaiola euskararen hitz konposatu bat bere kontra eginiko solasak deuseztatzeko : Uhasukiz.

1. Hitz hau sanskritoa delako.

2. Gordetzen duelako bere barnean ouha, hots, ur(a) erroa, zeina garbi ageri denez iberiar hitza den.

3. Su erroa ere badaramalako.

4. Su hau ageri delako suge, eta suki bezalako hitzetan, alegia, iberiarrek sugeari ematen dioten izenetan.

5. Eta aurki daitekeelako bukaerako – iz / -z , zeinak berekin dadukan espresibitatearen ideia, modu berean ageri dena bai euskaraz bai ekialdeko sanskritoan.

Beraz, uha, su, suge eta beste era berean dira sanskrito hiztegikoak, zehazkiago esatean liturgiako sanskritokoak, nola euskararenak. Eta horiek horrela bezala doazela bere argudio guztiak, filologia onen bidetik eta eztabaida hutsaletarik at.

108 Lettre à Xavier Raymond sur les analogies qui existent entre la langue basque et le sanscrit. Paris, A. Bertrand, 1836.

109 Francisque-Xavier Raymond, orientalista, Txinako kontuetan aditua, eta Historia de Afganistán (Barcelona 1847) ospetsu baten egilea.

110 Lettre…, 39. 60

Lettre à M. Xavier Raymond… (1834)

61

VOYAGE EN NAVARRE… (1836) 111

Nafarroako bidaia euskaldunen iraultza garaian (1830-1835) Chahoren libururik arrakastatsuena eta itzuliena izan da. 1835. urtean bertan Agosti martxoaren 15ean hain zuzen irten zen Parisetik Baionarako bidean eta hona 24ean iritsi zen, Nafarroan nola zegoen lehen Karlistadaren gerra aztertzeko asmoz eta bertako berri munduari eman nahiz.

Sara, Larrun, Bera, Lesaka, Goizueta, Leiza, Ezkurra, Erasun, Huizi eta Lekunberri izan ziren bidai haren pausatze herriak.

Apirilaren 7tik 8rako gauean egileak dioenez, Lekunberrin izan zuen Zumalakarregi jeneralarekin elkarrizketa. Badirudi, Chahoren elkarrizketa hau zalantzan jartzekoa dela, ezen apirilaren 2an Real Orden delako batek bidaiaren zioak idatziz eman zitzan eskatu baitzion, eta 8ko beste Erret-agiri batek agintzen Frantziara itzul zedin berehala.

Chahoren ideiek, noski, mesfidantza sortuko zuketen errege pretendientearen inguru eta ondoko militarrengan, adibidez, Marotoren laguntzaileak ziren Mr. Dufour eta Rochemeure-ko bizkondearengan, zeinek ez zutekeen onartzen beren arazoetan sar zedin gazte erromantiko saltsa-maltsari bat, ez eta aldekoa izanik, are gutxiago gerra gazetari izateko asmotan zetorren idazle kontrolagaitza.

Agostik Bidaian… baratxe hedatzen duen tesi nagusia hauxe da, alegia, euskaldunak Don Karlosen alde lerrotu direla soilki Espainiara iritsitako jakobinoen liberalismoak arriskuan ipintzen zituen Foruak zaintzearren.

Lau zutabe nagusik sustengatzen dute Chahoren liburuan zehar ageri abertzaletasuna: geografia aldetik lurraldeak duen batasunak, hizkuntzak, historiak eta eskubideak. Lau ardatz hauen aldarrikatzeak euskal batasuna ezarriko du nagusí Gaztelaren eta Frantziaren aurka, Zazpi Probintzien askatasunaren alde borrokako deia egiten duelarik.

Louis Viardot112, L' espagnol de Paris deituak Bidaia … argitaratutako urte berean «La Navarre et les Provinces Basques»113 deitu artikuluan honakoa zioen ere, alegia, ea zergatik ez zen egingo Euskal Probintziez eta Nafarroaz, konfederazio independiente eta neutro bat Pireneetako Suizaren antzekoa.

111 Augustin Chaho, Voyage en Navarre pendant L´insurrection des Basques de 1830-1835. Paris, A. Bertrand, 1836.

112 Louis Viardot (1800 - 1883) idazle eta hispanista frantsesa. Le Globe, Le National, Le Siècle, Revue des Deux Mondes eta Revue de Paris, aldizkarietan kolaboratu zuen. Revue Indépendante delakoa sortu zuen 1841ean, Pierre Leroux eta George Sand-ekin batera. Théâtre-Italien delakoa 1838tik 1840ra zuzendu zuen eta 1840an Pauline García, opera kantari ospetsuarekin ezkondu zen. Hau María Malibrán, George Sand eta Iván Turgénev-en oso adiskidea zen.

113 «Pourquoi ne reviendrait-on pas maintenant au projet d´alors ? Pourquoi ne ferait-on pas, des provinces basques et de la Navarre une confédération indépendante et neutre, une Suisse des Pyrénées ? « . «La Navarre et les Provinces basques», Revue des Deux Mondes. Paris, 1 octobre 1836, 82. 62

Louis Viardot (1800-1883)

Louis Viardot, « La Navarre et les Provinces basques », 1836, 73-82.

63

Navarrais. Bidaia…-n ageri den akuarela . Chahoren iruditzat hartua izan den arren Anton Abbadiarena da, Chahok honi gutun batean dioenez (…celui de votre portrait[…]. Il me faut une jolie aquarelle qui vous montrera vêtu du costume national, la tête nue…Je me propose déjà de vous placer vis-à-vis de notre grand Zumala (1836-III-30) )

64

Beraz, ez zen Chaho bakarra pentsatzen Euskal Herrien konfederazioan eta askatasunean, eta oihartzuna izan zutela ideia horiek garbi dago, urte horretan ere itzuli baitzen alemanera Bidaia…114.

Zabalkunde horretaz oroituko da hamasei urte beranduago esaten digunean:

Nik eman letzionia tradusitu du Espainul gaizuer Espainako istoriadore famatu batek. Madrilerik Alemanietara artino hanitxek irakurri die eta gasetek erran die nik zunbat maite dudan gure Uskal- Herri lilia 115.

Anton Abbadia adiskideak116 ere egin zion erreseina bat Bulletin de la Société de Géographie-an, bertan dioskularik, Bidaia… honek guti irakatsiko digula geografiaz, estilo sutsuaaz eta halako filosofia lauso eta mistikoz jantzirik baita. Dena den, miresteko dela zuberotarraren sorterriarekiko amodioa, patriotismoa ez baita bizioa, zenbaitek diotenaren arabera, baizik eta bidaiariak gauza handiak egitera bultzatzen duen goi- arnasa.

Karl Marx-ek ere 1854. urtean New York-eko Dayle Tribune-n 117 idazten duenean Karlistez Chahoren tesi horren berri ematen du:

Karlismoa ez da erregeen aldeko mugimendu atzerakoi bat, historigile liberalek sinestarazi nahi diguten bezala, tradizio askoz ere liberalago batzuen aldeko herri mugimendu askea, eta askatasun borroka baizik.

Esan dugunez dudarik batere gabe Chahoren Bidaia izan da bere liburuen artean ezagunena (Journal des débats… aipatuan jada iragartzen zen 1836ko maiatzaren 20an 7 libera t´erdiko prezioan) eta XX. mendean edizio berriak izan baititu hitzaurre118 argi, berriekin hala nola gaztelaniazko itzulpenekin Martin de Anguiozar119, Justo Garate120 eta Xabier Mendigurenen eta Xabier Kintanaren lumetik121.

Bizia, koloretsua, detaile jakingarriz josia eta beste hainbat laudorioz betea izan da Bidaia, eta benetazkoak direla uste dugu goraipamen hoiek, ezen oraingoz egun gustora dastatzen den liburua baita, mende t'erdi luze iragan eta gero.

114 Reise in Navarra wáhrend des Aujstandes der Basken. Deutsch van L.v. Albensle ben ... Grimma: Berlags-Camplair, 1836.

115 ARIEL, Le Républicain de Vasconie, 1852.II.l9.

116 Antoine d´Abbadie, “Analyse du Voyage en Navarre de M. Chaho », Bulletin de la Société de Geographie, 5, Paris 1836, 127-131.

117 Karl Marx, Oeuvres completes. Paris, T.VIII, 1931, 179.

118 2. edizioaren errepika: Laffitte reprints, Marseille 1979. Pierre Bidart eta Jean-Baptiste Orpustan-en hitzaurreekin

119 Revista Internacional de Estudios Vascos, T. XX, 105-127, 182-206, 350-377, 466-493, T. XXI, 98-152.

120 Justo Garate, El viaje a Navarra de Chaho y el Nacionalismo Vasco. Bilbao 1933.

121 Xabier Mendiguren, itzultzaile eta Xabier Kintana hitzaurre egileak. Donostia, Txertoa, 1976. 65

Bidaia…-ren iragarkia Journal des débats politiques et littéraires egunkarian (Paris, 1836-V-20)

Voyage en Navarre… (1º ed. 1836; 2º ed. 1865)

66

L´Independant (Paris, 1836,-I-17)

Lassailly adiskideak L´Independant errebistan zioen bezala, Liburu hau irakurri ondoren, Bidaia bat izanik, eta ez eleberri bat… nous sommes Navarrais à présent, ainsi que nous étions Écossais, apreès Walter-Scott. Alegia, nafartar bilakatu bide zela, Walter Scott irakurturikakoan eskozesa egin zenean bezala.

67

Abrantès-eko dukesak bere aldetik hasi zen bere inguruan kolaboratzaile multzo bat biltzen La Péninsule, tableau pittoresque de L´Espagne et du Portugal, lan bilduma plazaratzeko asmoz, baina portadako berrogeita hamahiru izenetarik oso gutxik bidali zuten bere lana. Dukesak La Monja Alferez, donostiar emakume gizon bilakatuaz argitaratu zuen biografia labur bat, eta Chahok, La France Littéraire-n jada plazaraturiko Zumala-Carreguy-ri buruzko “roman historique” delakoa, eta Bidaia-n ere jaso zuena.

68

Liburuko irudia

Abrantès-eko dukesa, Paul Gavarniren arabera

69

ÉTUDES GRAMMATICALES…(1836) 122

Gramatika ikerketak euskal hizkuntzaz ere urte berekoa du. Ez zen soilik politikara mugatzen atharraztarra dakigunez, zeren 1836. urtean euskal gramatikaz aparte beste bi linguistikako lan argitaratu zituen: bata123 euskarak eta sanskritoak elkarrekin zituzten harremanez, eta bestea latinaren jenioaz124. Eta argitaratuez aparte kopiatu zituen Oihenarteren errefrau eta bertsoak125, hala nola Silvain Pouvreau-ren hiztegia126 Erruaneko liburutegian aurki daitezkeenak eskuzkiribu gisara.

Elkar lanean argitaraturiko liburu horren gora-beherez jabetzeko eta nola taxutu zuten bi zuberotarrek ikusteko interesgarri derizkiot Agostik Antoni idatzitako bi gutunen transkripzio osoa:

Mon bien cher compatriote:

Je suis au désespoir de m 'être trouvé absent hier toute la journée. Je suis rentré très tard. Je suppose que vous voulez m' entretenir sur les assertions du feuilleton du T ... , qui nie les analogies de notre Eskuara et du sanscrit liturgique. Comme nous avons écarté de nos Etudes toutes les questions de vocalisation pour nous borner à la partie grammaticale, nous ne pouvons répondre quant à présent. Mais si la réponse était tardive, elle n' en sera pas moins péremptoire. C'est ici le troisième ou quatrième individu auquel j' apprendrai quelque pur rudiment, que lors que j' affirme quelque chose, il faut avoir de bonnes raisons pour affirmer le contraire comme il l´ a fait cette fois légèrement . Je n' ai pas lu au reste l´ article en question, pas plus que quelques autres qui ont paru. Il m' informe tout le jour et partie de la nuit dans le cabinet de travail, où je prépare à grand renfort de papier une oeuvre qui paraîtra ( ... ). En attendant je surveille l' impression des Études, qui a commencé au feuiIlet 2; je presserai la besogne tant que je pourrai. Vous pouvez donner déjá à préparer votre Introduction . e vous recommande de lui donner une certaine étendue, pour qu' elle fisse contrepoids avec l' aridité de ma grammaire. Nos deux noms figureront sur le premier titre, vous signerez votre travail A. Th. D´bbadie, de Navarre, et mon nom

122 A. Th. d'Abbadie & J. A. Chaho, Etudes grammaticales sur la langue euskarienne. Paris, A. Bertrand, 1836.

123 Lettre a M Xavier Raymond sur les analogies qui existent entre la langue basque et le sanscrit, Paris, A. Bertraud, 1836.

124 Génie de la langue latine dans ses rapports avec la synthése grammaticale, Paris, Mme Ruzald, 1836.

125 MS 1675 (565). Les proverbes basques recueillis par le Sieur d'Oihenart plus les poésies basques du mesme auteur. Paris 1657. Copie de 1836, sur I'unique de la bibliotheque royale .

126 MS 1674 (336), Vocabulaires basque (l 659-1 661), Copie de 1837 .

70

figurera sur le faux titre que prendra mon premier chapitre. De cette manière, chacun aura la responsabilité de ses idées, et l´on vera dans l' ensemble du livre, le peuple patriote qui après nous a réunis. Vous avez dû vous apercevoir (par ce que mon frère m' a dit du feuilleton du T.) que le basque a des ennemis implacables. Je le répète: c' est la lutte de Galibesne contre L' Empire romain; et nous faisons de notre pays la Judée de L' Occident sophiste. Mille pardons de ce bavardage que j' aurais dû éviter, parce qu' il vous ennuyera sans doute, et parc que je suis fort occupé: ne venez point me voir au hasard; neuf fois sur dix, vous ne me trouverez plus, de huit à dix jours. Ecrivez moi, si vous n' avez rien de mieux à ...

Eta adio, herritar maitia, zure adixkide biziko, gogoz eta hihotzez, Agosti, Bassaburutarra.

Monsieur A. Th. d' Abbadie, rue Lafitte n. 37. En ville127.

Gutunaren arabera ikus dezakegu Agosti gizon benetan lanez betea zela, eta bere ideietan finko mantentzen zen horietakoa. Bere burua ere berritsu xamartzat jotzen zuela, eta inongo dudarik gabe abertzale, sorterrizale, patriota amorratua, Euskal Herria Judearekin gonbaratzen duelarik. Eta hona bigarrenak dioena:

Le Vendredi 29 Janvier

Mon bien cher compatriote, vous êtes venu me voir un de ces matins et malheureusement j´ét. J´aurais été bien aise de causer quelques instants avec vous, j´espère que vous m´en offrirez l´occasion le plutòt qu´il vous sera loisible. Je ne m´absentirais point de chez moi les matins jusqu´à ce que j´aie eu le plaisir de vous revoir. J´irais vous chercher rue Cassette, mais outre que je raindrais de ne pas vous rencontrer mes soirées sont consacrées au travail. Il me tarde de voir notre grammaire en train, pour que je puisse poursuivre mes plans littéraires. J´ai donné le commencement du manuscrit, et je recevrai les premières feuilles sans tarder. Vous les verrez vous-même. L´édition sera bien, très bien, et les frais ne dépasseront point le billet de 1000 fr. que vous voulez y consacrer. En tout cas, je fournirai le surplus des frais et des annonces ; car il ne faut jamais le fier aux imprimeurs ; ils savent fort bien enfler leurs comptes à l´aide du chapitre des corrections qui cette fois seront couteuses. Régnouy a été obligé de faire fondre une assez grande quantité de ï et de ñ pour établir ses plaches. Sans adieu, herritar maïtea, Zure adiskide bethikoz

Agosti Chaho Bassaburutarra128

Hemen, berriz, ikusten dugu edizioaren gastu gehienez Anton Abbadia arduratzen zela eta zabalkundeaz beste egitekoez Agosti Chaho.

127 BNF, naf. 21746, 374-375.

128 Correspondace d´Antoine d´Abbadie. Archives Départamentales des Pyrénées Occidentales. Bayonne, 1 J 1296. 71

Anton Abbadiari gutuna , Paris 1836-I-29

72

Antoine d´Abbadie (Dublin 1810 –Paris 1897),

Études grammaticales sur la langue euskarienne (1836)

73

Antoine d'Abbadie-k idatzi zion bada aitzin-solasa (1-50) bertan euskararen berezitasunak aipatuz. Oihenart, Harriet, Lécluse, Humboldt eta Larramendiren lanak ezagutzen dituela nabarmena da eta hizkuntza frango ere bai, euskara, hungaroa, finesa, hebraiera eta laponierarekin gonbaratzen baitu. Baita ere georgiera eta Ameriketako hizkuntzekin, bere ustez ketxua delarik izterlengusuetarik gehientsuen hurbiltzen zaiona euskarari. Euskal bibliografiaren historiatxo bat ere ematen digu modu kritikoan, ohar gaitezkeelarik ordurarte argitaraturiko lan gehienak ezagutzen zituela.

Bigarren partea Agostiren Grammaire Euskarienne129-ak betetzen du. Leloren kanta apokrifoarekin hasten zaigu eta euskalki ezberdinen sailkapenarekin: bizkaiera, gipuzkera, lapurtera, goinafarrera, baxanafarrera eta xuberera.

Hemen ere filosofiaren eragina ere nabari zaio, edo hobe esan bere azti izatearen gogoeten oihartzuna. Hala, euskara Adam-etik datorrela esaten dutenek arrazoi dutela, baitiosku, argituz alegoria modu honek mito genesikoak, Lehen Aroko gizadia irudikatzen duela.

Halaber, hitza definitzerakoan honela egiten du: Le mot, en soi, n'est que l'echo d´un sentiment réfléchi, la réverberation de l'idée intelligente, hots, hitza ez dela adimenak sortzen duen ideiaren, sentimendu gogoztatuaren oihartzuna baizik.

Harrieten130gramatikaz ere baliatzen da atzizkiez hitzegiterakoan, eta esplikatzean genitiboaren atzizkiak bost edo seigarren gradoraino erants daitezkeela, adibide: handienarenarenak ... Euskal aditzaren batasunaz mintzo zaigunean azpimarratzen digu aitzakia bat besterik ez duela bere perfekzioak: aberastasuna. Sintaxiaz, esaldiaren egituraz eta hitzen ordenaz bukatzen du, dioelarik aski askea eta ia erregelarik gabea dela. Azken galdera bati erantzuten dio Agostik bere buruari galdetzen dionean ea norentzat idatzi duen gramatika, honelaxe ihardetsiz:

Gramatika Jeneralean adituak direnentzat, erran nahi dut, batipat Pariseko hizkuntzalarientzat. Eta frogatu dugunez hizkuntza ezagun guztietako erroak bereganatzeko eta bere egituran sarrarazteko euskarak duen ahalmena, ez ote ditu bere baitan desira daitezkeen baldintzak hizkuntza unibertsal bat eratzeko?

Euskara, etorkizuneko esperantoa?

Aurkezten genituen 1836. urteko beste bi liburuttoez, alegia, euskarak eta sanskritoak elkarrekin dituzten harremanez, hala nola latinaren jenioaz, aurrerago, hiztegiaren hitzaurreaz mintzatuko garenean arituko baikara, bertan biltzen baititu ideia nagusiak, beude aipamenean eta iragan gaitezen 1837. urtera.

129 Eskuzkiribua M. Pierre de Souhyren liburutegian aurkitzen da.

130 Martin Harriet, Gramatica escuaraz eta franceses composatua francez hitzcunça ikhasi nahi dutenenfaboretan. Baiona, Fauvet, 1741.

74

LA PROPAGANDE RUSSE À PARIS…(1837) 131

Pariseko propaganda maltzurra, Eckstein baruaren zenbait gogoetaren azterketa Espaiñaren lehena, oraina eta geroaz titulu luzea duen panfletoa polemika politikarako burutu zuen.

Ferdinan Eckstein (1790-1861), filosofo, dramagile eta XIX. mendeko idazle ahantzietarik bat dugu. Danesa etorkiz, alegia, Konpenhaguen jaioa, protestantea katoliko bilakatua Friedrich Schlegelen eraginez, bera izan zen 1830-40. hamartean Pariseko ekialdeko joeraren errepresentatzailerik garrantzitsuenetarikoa. Le Catholique aldizkarian bezala Journal Asiatique eta beste errebistetan idazten zuen. Zioenez, ekialdeko hizkuntzen eta testuen ikerketa guztiz beharrezkoa zen, eta horregatik deitu zioten Sanskrit barua. Bere ustea honetan oinarritzen zen, hain zuzen, Jainkoak gizarte lehenari emaniko errebelazioa aratzenik kontserbatzen zen lekua India zaharreko testuetan zela. Bere adiskideeetarik ziren Charles Nodier, Victor Hugo, Jean-Pierre Abel- Résumat, Chateaubriand, Alexandre Guiraud eta beste.

Pariseko La Presse-ko132 komentariogileak zioenez, obra honetan berriro Chahok bere patriotismoaren froga bat gehiago ematen zuen eta gomendagarria zen batipat bere ezagutza politikoa sakonengatik. Charles Lassailly, Pariseko adiskidetarik batek honela komentatzen zuen liburu edo libelo hau:

Le pamphlet de la Propagande russe à Paris est écrit avec une verve de style encore supérieure. La langue nette et précise de Candide semble être retrouvée. M. Chaho, quelquefois trop exclusif, a du moins tous les avantages de cette unité de ses idées. Vous ne le verrez jamais se perdre dans les labyrinthes d´une pensée ou d´une phrase allemande. Il haît le nord, et son imagination possède en effet la richesse des couleurs du midi. Rien n´est plus animé que la touche de son pinceau. Les attaques de M. Chaho sont vives, et M. d´Ekstein en mourra, comme les jésuites de la main de Voltaire.

Charles Lassailly (Orléans 1806-Paris 1843) “Charles était grand, mince, mal bâti, et très brun…(Chaho, Ariel, 1844-X-6)

131 La propagande russe à Paris, examen des fragments et considérations de m. le baron d´Eckstein, sur le passé, le présent et l´avenir de l´Espagne. Paris, Mme Goulet, 1837.

132 La Presse, nº 223, Paris, 1837-II-21. 75

L´Independant, Paris 1837-III-09

76

REVUE DES VOYANS … (1838) 133

Chahoz mintzo direnek Gustave Lamberti134 jarraikiz, esaten digute 1838ko urtean Chaho Tolosan (Frantzia) aldizkari bat, Revue des Voyans delakoa sortzen saiatu zela, baina arrakasta eskasaren eta alferrikako entseiuen ondoren berriro itzuli zela Parisera.

Ez dut uste oso zehatza denik hori Aztien errebista literario, zientifiko eta politikoa-ren ale bakarrean bere zuzendari eta idazIe gehien zen Agustin Chaho (de Navarre) (aztiak) honakoa zioen abonamendurako egin zabalkunde orrian:

La Revue du Midi135 qui, déjá, comptait à Toulouse, six années d' existence prospère, vient d' être transférée a Paris; et, désormais, paraîtra dans les dix premiers jours de chaque mois (. .. )

La Revue, appelée sur un plus grand théâtre, s' efforcera de mériter les succès qu' elle ambitionne, par des travaux intéressants et par des aperçus neufs dont le cadre embrassera l' histoire contemporaine, la science, la littérature, les arts, la politique, la diplomatie et l'universalité des religions.

Ezer gutxi gelditzen zen, beraz, errebistaren aztergaietatik kanpo.

Bere egoitza Parisen Rue de Seine-Saint Germain izan zen, eta tamalez tomo bakarra ezagutzen dugu. Ale bakarti horren kopia batean Chaho berak sinaturiko hitz hauek irakur daitezke:

Gardez pour vous Mme cette éxemplaire et ne le laissez pas circuler du tout. Tout à vous de coeur et d' ami. Aug. Chaho.

Beraz, andere hari eskainitako alean zioenez ez zuen nahi heda zedin. Nolaz orduan espero zukeen arrakastarik izatea? Dena den aipa ditzagun bertan Agostik idatzitako lanak, hala nola bere kolaboratzaileenak.

Zabalkunderako bi orri, Bigarrenean Chahoren hiru bertso: L' appel nominal. L' adorateur des astres tombé dans un puits, (…) Priez pour La Mennais!

Charles G, Prospectus

1- 69 J. A. Ch(aho), De L'Agonie du parti révolutionnaire en France. Lettre à Monsieur Jacques Lafitte!136

133 Revue des voyans, littéraire, scientifique et politique. Paris 1838.

134 aip. lib., 376.

135 Ez dugu aurkitu Agostik idatzi « De l´origine des Euscariennes ous Basques », Revu du Midi, Montpellier 1833, II, 141-158, baina bai titulu bereko artikulua Mosaïque du Midi aldizkarian (Toulouse 1839, 197-202) 136 Bigarren edizioa, Lafitte reprints, Marseille, 1979, 1-61.

77

70-110 J.B. Junior, Une existence de Barde .

81-96 Charles Gerard, Un carnaval parisien

97-101 A. J. S. Collegien, M. Lycophon.

102-110 S., Le Salon de 1838 .

111-144 Adelaida Ch.Waldernar, Septiembre 1838

145-146 H. de M*, duchese d'O*, Une promenade sur mer (Traduit de L' Allemand, par A. C.)

147-·156 Anaïs Segales, Le veau d'or

157- 191 Charles Gérard, De l'origine de l'esclavage, à M. Granier de Cassagnac, auteur de L' histoire des classes ouvrières.

192-207 Alexandre Davmont, Charles XIV, roi de Suède et de Noruege

208- 211 A. C.(haho), Le veau d'or. Eplinges.

Pisurik handiena, ikusten denez, Agostirena zen berak idazten baitzituen artikulu luze eta sakonak, hala nola egiten alemanetik itzulpenak (non ikus dezakegun bere hizkuntzetarako dohaiak, menderatzen baitzituen, antza denez, sanskritoa, euskara, latina, frantsesa, gaskoina, alemana, gaztelania, italianoa ... ), eta poemak ere sortzen.

Kolaboratzaileen artean hor ikusten ditugu Charles Gérard137 gazetari ezkertiarra eta alsaziar arnorratua, hor Jean-Baptiste Chaho (J. B. Junior), Agostiren anaia, Pierre Topet Etchahunen bizitzaz idazten, hor Adelaïde Charlotte Waldemar kondesa138, Hélène de Mecklembourg Schwerin Orléans-eko dukesa139, Anaïs Segales idazle ezaguna, Alexandre Daumont140, eta beste.

137 Charles-Claude-Alexandre Gérard (Longwy, 1814 - Nancy, 1877) gazetari alsaziarra, Revue d'Alsace-n ere parte hartu zuen, eta bere liburuen artean hau aurki daiteke: Les artistes de l'Alsace pendant le Moyen Age, 1872-1873.

138 Adelaïde Charlotte Waldemar (Paris 1780-1874), kondesa, Notre-Dame d´el Pilar eleberriaren egilea. (J. Laise, Paris 1841).

139 Hélène de Mecklembourg Schwerin (1814-1858). Printzesa aleman hau 1837ko maiatzaren 30ean Fointenebleau-ko gazteluan Ferdinand-Philippe d'Orléans (1810-1842) printzea eta Orléans-eko dukearekin ezkondu zen. Hau Louis-Philippe Ier (1773-1850) eta Marie-Amélie de Bourbon (1782-1866), bi Sizilietako printzesaren primua zen.

140 Alexandre Daumont Voyage en Suède (1834) liburuaren egilea da.

78

Revue des Voyans, littéraire, scientifique et politique (Paris 1839)

79

J. B. Junior-ek idatzitako saioak koplari barkoxtarraren bizitza du solasgai. Bertan bereizketa bat egiten digu, alegia, poeta eta bardoaren, bertsolariaren artekoa; hura zibilizazioaren fruitu, emaitza bezala, eta hau, aldiz, naturaren semea gisara aurkezten dizkigularik. Batek pentsatzen eta amesten duen bitartean, besteak senditu egiten duela. Dioenez, bada, pentsamenduaren eta sentimenduaren arteko kontrajartzearena bezalaxe litzateke poeta / koplari, edota olerkari / bertsolari-arena. Baina, Bardiak oro poeta dira, zunbat guti metra fabrikant eder barda dira bere aldin!, omen, urte batzuk geroago (1842) Jean-Pierre beste anaiak eginiko itzulpenaren hitz berberak erabiliz.

Jacques Laffitte141 bankari eta politiko frantses ospetsua izan genuen. Arotz seme izatetik Frantziako bankara gobernari izatea iritsi zen, bere hotela oso famatua izan zen bertan 1830. urtean iraultzaileak hausnartu baitzuten dena, eta berak koroa ezarri zion Orleans-eko dukeari. Finantza ministrari eta kontseiluko buru izateraino (1830), baina hurrengo urtean erretiratu beharrean aurkitu zen.

Gizon honi zuzentzen zaio, bada, Chaho egoera politikoaren azterketa bat eginez, iraultzaileen agoniaz mintzatuz eta ondorio honetara iritsiz;

La conclusion principale (...) c' est que la vieille Opposition révolutionnaire est également impuissante contre les influences religieuses et les pouvoirs politiques qui dominent aujourd' hui en Occident142.

Memento horretan jakina denez Louis Philippe143 zegoen poterean eta bertan iraungo eta mantenduko da 1848.ean Bigarren Errepublika eraiki arte. Gutunaren bukaeran Agostik barkamena eskatzen dio Laffitteri luzeegi izan delako, baina finko adierazten dio, bere betebeharra, alegia, bere anaiak argirantz eta askatasunerantz zuzentzearena kunplituko zuela harrotasunez beterik.

Bide hori, une hartantxe Beyra-ko printzesa, bere senarrarengana iristen laguntzean zetzan, eta hori delarik ikusiko dugu Paris utzirik, printzesaren konpainian. Egitekoan ere, antza denez parte hartu zuen Jean Anchordoqui kontrabandistak, ezagunago Manex Makeakoa bezala eta hain izan zen hau famatua istorioak lehen euskal nobelaren sorrera144 eragin zuela .

Berria era ezberdinetara jasorik dute garaiko gazetek eta idazleek, ondoren ikusiko dugunaren arabera. Hala Baionako Sentinelle-k (1838.X.17) zioenez, Asturiasko Printzeak eta Beyrako printzesa atzo arratsaldeko zazpiretan sartu ziren Beran. Noski, albiste horrek oro poztu ditu izugarri.

141 Jacques Laffitte (Baiona, 1767-Paris, 1844) Ministro eta Frantziako Bankuko sortzailea.

142 De l'agonie du parti révolutionnaire en France, 27.

143 . Louis-Philippe (Paris, 1773-Claremont, 1850).

144 Jean Baptiste Daskonaguerre, Atheka-gaitzeko oihartzunak. Baionan, Lamaignère alhargunaren inprimerian, 1870.

80

Guillermo von Rahden baroiak145 bere ibilerak Espainia aldetik kontatzen dizkigunean esaten du: Egun haietan, 1838. urteko urrian, Azkoitian kortea zegoelarik, Erregina (Beirako printzesa) Asturiaseko printzearekin iritsi zen.

Entzun ditzagun, ordea, nola irudimenak jazten duen iraganaldiko slkarrízketa bat erreginaren eta kontrabandistaren artean.

- Hemen orai segurian zare, andria, dio Ganixek; Rafaela eta nitaz landa, nihork ez daki leku hunen berri. Gaiak laster aphalduko dire; heien gora-beherak aspaldi ezagutzen ditut. Beira, jadan ura garbitzen da, itsasoko ihizkiak ihesi gan dire, eñadak gora dabiltza, berri ona. Zerua dixtiant da eta Espainia hor da zure aintzinian! Horra non dituzun hango mendiak!

- Jinkuak dautzula, horren bertze hirriskutan enegatik ibili zaren gizona! Miresten zaitut; sortu zinen errege izateko, eta baldin zeruak hala sorrarazi bazintu gauza handiak eginen zintuen.

- Ni errege! Zer bitxikeria!

- Irriz zaude, bainan emagun apur bat errege zarela: jakin nahi nuke zer egin zinezaken. Hots, errazu lainoki. Hemen gare sarri arte, mintza gaiten: iraganen zaiku denbora, ahantzaraziz inguratzen nauten hirriskuak .

- Zer nahi duzu, andria? Jakitaterik gabia naiz; zer erran dezaket? Halere, errege banintz, iduri zait ez nukela nahi behinere nihor pairatzen ikusi; urrikari ditut bihotz guziz jasaten dutenak

- Errege banintz, andria, nehorrek bila netzake erromesak, heien hobeki laguntzeko; gan nintake beharraren etxolarat hari eskas dituen ogi eta arropen emateko; lagun nezake, bakharrik beharrian delakotz, galdetu gabe judu ala katholiko, karlista edo kristino den146.

Beste ikuspegi zeharo ezberdin batetik Chaho berak kontatuko digu 1838. azaroaren 4ean sinaturiko gutun batean147, no1akoa izan zen Beyrako printzesaren muga pasatzea. Nola Andere 1aborari baten gisara jantzi zuen, eta no1a igande batez arratsaldeko hiruretan, Karlos semearekin (Montemolin-go kondea - Charles VI), andereño laguntzaile batekin eta M. de Custines-ekin engainatu zituzten guardiak eta mugazainak. Nahiko farregarriak ere izan zirela gertaera zenbait, adibidez, zalditik erori hankaz gora eta hantxe erakutsi zituenean bere ixter xurixuriak.

Garbi dago Pariseko munduan ohiturik zenaren umorea eta Baionako notariarena ezberdinak direla.

1839. urterako ez dugu Chahori dagokionez berri, albiste berezirik.

145 Guillermo Von Rahden, “Andanzas de un veterano de la guerra de España (1833-1840)”. Pamplona, Príncipe de Viana, 1965, 9.

146 J. B. Daskonaguerre, aip.lib., 119-120.

147 Jules Vinson, Essai dune Bibliographie de La Langue Basque. Paris, 1898, T. II, 627.

81

Udazkenean, noski, (aipatu gutuna Maulen sinaturik baitago) Parisera itzuliko zen eta bertan bere lanetan jarraituko. Noski, hurrengo urteetan argitaratuko dituen 1anak prestatzen, idazten eta burutzen.

Zertaz bizi zen, ordea? Literaturak xahuarazten zizkion diruetatik? Abokatu istudioak bukaturik honen ekintzaren medioz? Etxetik hartutako primutasunezko diruak seguruen aspa1di amaitu zituelarik, Charles Nodierrek bere Arsenaleko liburutegian lana eta ogibidea aurkitu ote zion?

Jacques Lafitte (Baiona 1767-Paris 1844). De l´agonie du parti révolutionnaire en France (1838).

Ez dugu zehaztasunik. Soilik bere liburuetarik atera daitezkeen ondorio ttipi batzuk baizik. Bi lan aurkitzen ditugu bere obren artean 1840.eko data dakartenak:

82

Alexandre Daumont (Voyage en Suède, 1834)

Liburuaren suedierazko bertsioa (1834)

83

Hélène de Mecklembourg-Schwerin (1814-1858) Orleans-eko dukesa, Ferdinan Philippe, Louis Philippe eta Amélie erregeen primuarekin ezkondua

UNE PROMENADE SUR MER 148 (Traduit de l´Allemand, par A. C.)

Te souvient-il que sur la mer límpide , Où se peignaient les derniers feux du soir , D'un raïl d'argent, notre barque rapide Des flots pouprés , sillonant le miroir, Se vit par l'astre aux doux rayons surprise ? Du bois tranquille où murmurait labrise, À l´horizon, s'élançaient vers le ciel Les sveltes tours de la gothique église ; Et du hibou le monotone appel , Sortant plaintif du milieu des décombres, Que les brouillards des âges ont noircis Troublait parfois le silence des ombres : T'en souvient-il ? Et sur les rhunes sombres, Où les brouillards des âges sont écrits , Triste et pensif, de la mélancolie , À pas trainants , vient s'asseoir le Génie Dont un écho redit les longs soupirs ! Oh! ne perdez jamais ces souvenirs!!! Dobberan, le 31 mai 1833 La princesse H. de M***, DUCHESSE d´O***

148 Agosti Chaho alemanetik itzuuli printzesaren poema eta Revue des Voyants-en agertua. 84

Anaïs Segalas (Paris 1819-1895)

Les oiseaux de passage (Paris 1837)

85

Adélaïde Charlotte Wolemar, Orleans-eko printzesa (1778-1847)

Hain zen handia , adibidez, Adelaida printzesak zeukan Chahorenganako estimua, ezen Nôtre Dame d´el Pilar eleberriaren aitzinean egindako eskeintzan kontsideratzen zuen mendeko pentsalaririk sakonena, garaiko idazlerik indartsuena eta armoniaz hornituena, eta gradurik gorenean zeukana hizkuntzen eta historiaren adimena. Hona beraxe :

DÉDICACE149

A M. AUGUSTIN CHAHO (DE NAVARRE)

Je vous dédie ce livre comme au penseur le plus profonde de ce siècle, à l´écrivain le plus énergique t le plus harmonieux ; à celui qui possède au plus haut degré l´intelligence des langues et de l´histoire. La petite-fille de l´illustre Huiggens, le défenseur des véritables théories sur la lumière, obéit à une tradition de famille, en adoptant le drapeau du VOYANT. Les chfes de clan écossais, que je compte au nombre des ancêtres, ne m´auraient point su mauvais gré de choisir pour sujet de mes fictions historiques les nobles montagnards de la Navarre et de l´Aragon. La tendance de mes idées n´est point en harmonie avec la foi religieuse et politique des Condé ; mais depuis qu´une grand´mère chérie a fermé les yeux, le sang des Condé est éteint en France ; leur nom resplendissant n´appartient plus qu´à l´histoire. Sans prétendre à leur héritage, je me contenterai de revendiquer pour moi les indulgences plénières que le souverain pontife de Rome concéda jadis à l´une de mes vénérables ancêtres, pour lui et pour ses descendans à perpetuité. Les pardons de l´Église me sont acquis, puisse ce premier essai de ma plume me mériter les vôtres et ceux du lecteur. La comtesse Adélaïde Charlotte Woldemar

149 Adélaïde Charlotte WOLDEMAR, Nôtre-Dame d´el Pilar, J. Laisné, Paris 1841.

86

87

Aipatu idazle multzoaz aparte, Parisen ezagutu zituen Chahok beste zenbait hala nola Lachambeaudie alegiagilea, Félix Pyat sozialista, Émile Varin, kantu eta poema sortzailea, Alfred des Essarts saiogilea, Paul Gavarni idurigilea eta beste.

Felix Pyat (Vierzon 1810-Saint-Gratien, Seine-et-Oise, 1889)

Pyat idazle eta politikaria Chahok luma-anaia gisa zeukan. Hamasei urtekin Parisera joan zen eta 1831an Abokatu bezala hartua izan zen, eta bai egunkari bai errebista anitzetan parte hartu zuen hala nola: Le Barnave, La Revue de Paris, Le Samigondis, La Revue de Progrès, La Revue Démocratique… 1835-etik 1841-era National-eko erredaktore izanen da. Panfleto bat Chénier-en kontra idaztegatik kartzeleratu egin zuten. Deputatu hautatua 1849an Ledru-Rollin-en erradikalen taldeko bezala. Baina desterraturik izan zen Bonaparteren kolpearen ondoren Suizara lehenik eta geroago Belgikara. Fermin Arkotxaren ustez berarekin eta Michel Renaud-ekin biltzearren abiatu zen Chaho ere Belgikarantz. Omen. Desterrua iragan ondoren Pyat Parisera itzuli zen 1870ean eta Le combat errebista fundatu zuen. Diputatu 1871an, La Commune-ko partaide, errepresioaren garaian Bretaina Handira iges egin zuen , berriro itzuli zelarik 1880ean eta La commune fundatu ondoren berriro diputatu hautatua izan zen 1888an.

Félix Pyat-en karikatura

88

Paul Gavarni (Paris 1804-1866) autoretratoa 1842

Badakigu Chahok berak aitorturik150 behin Café Lepelettier-en pipatzen ari zela, ez oso urrun Operatik, Gavarnik egin zuela bere erretratua: Un beau soir qu´avec des imbécils du club le gran Hilarion posait et se drapait sur un divan au café Lepelletier, Il fut croqué par Gavarni... Ondorengo hau ote, beraxek dioskunez, pipazale beniz151 ?

Chaho pipatzen ( ?), Gavarniren marrazkia

150 ARIEL, 1844-X-13.

151 ARIEL, 1852-II-19. 89

LETTRE À L´AUTEUR DES PERSONNALITÉS…(1840) 152

Charivari – ko zuzendari diren Desnoyers eta Altaroche jaunei, Personnalités direlakoen gaiaz gutuna dugu beste eztabaida liburua.

Louis Desnoyers, Journal Rose-ko erredaktore burua zen, eta Auzia Chahok irabazi zuen, hala erabakirik Seine-ko epai zuzentzaileak, eta Personnalités-aren egilea hogeitabost libera ordaintzera kondenatua izan zen.

Liburutto honetan kontatzen du nola ezagutu zuen Lachambeaudie, gero bere adiskide izango zena :

Il me fut améne il y a quelques mois par M. Émile VARIN, jeune chef d´atelier, sage, laborieux, modeste : mon ami depuis plusieurs années et auteur lui-même de chansons spirituelles et de poésies charmantes ». 153

Alegia Émile Varine poeta eta langile xumeak, kanta eta poema xarmangarrien egileak aurkeztu zuela.

Louis Desnoyers (Repongles 1805-Paris 1868) & Agenor Altaroche (Issoire 1811-Vaux 1884)

Pertsonalitateen artean bere burua aurrerantzean ez zezatela ipini, eskatzen zion Nafarroako Chahok, zeinek memento batzuetan ez zuen ahazten aztiaren estilo zorrotz eta gogorra, eta monacaille carliste-aren aurka horrelaxe mintzo zitzaigun etorkizunaren igerlea:

152 Lettre a l' auteur des Personnalités au sujet de M.M. Desnoyers et Altaroche de CHARIVARI. Paris, chez tous les marchands de nouveautés, 1840.

153 Idem, 8. 90

Alors, si la monacaille carliste ne nous eût empoisonné un grand homme, si la pauvreté du Vascon belliqueux et sa prudence après la mort du Chef ne lui eussent interdit de s' insurger seul, pour l' indépendence, le Labarum des fédérations cantabriques était arboré depuis le cap des Artabres jusqu' a Massilie. Et qui sait si le dragon des Pyrénées n' eut point jété vers le nord une de ses queues flamboyantes?154

Alegia, Zumalakarregi ez balute pozoindu prailetzar karlistek eta euskal gudarien beharrak eta zuhurrak buruzagiaren heriotzaren ondoren ez baliete eragotzi bakarrik independentziaren alde altxatzea, agian jadanik euskal federazioak beren bandera propioekin izanen zirela, eta Pireneetako Sugeak bere buztan sutsua Iparralderantz bidalia beharko zukeela. Agian.

L´Espagnolette de Saint-Leu… (1841)

154 Idem, 15.

91

L´ESPAGNOLETTE DE SAINT-LEU…(1840) 155

Borboi dukea, Condé-ko printzearen amaiera tragikoaz probabilitateen kalkulu arrazionala, Saint-Leuko heskailua, obraren titulu osoari jarraikiz ikus dezakegu, Chaho zenbait printze eta kontesen prokuradore zela, bultzatzen gaituenak pentsatzera Lege estudioak bukaturik izango zituela ordurako. Bestetik halako gizon argi, langile amorratu eta irakurle ezin hobearentzat ez zena oso zail izango. Hala, 1852. urteko bere euskarazko (ezagutzen dugun) azken testuan, elekzioetara aurkezterakoan esaten die bozemaileei:

Lege egile bat behar duzie izentatu hilabete hunen hogei-eta- bederatzian, Herritar ezinago-maiteak! Lege perfeitaren segretia nik ezpadakit ezta izanen untsa estudiatu faltaz. Arrantier batek bere urhe eta zilharren khuntia etxekiten dian bezala, negoziant batek bere komerziua surbeilatzen dian bezala; jeneral batek gerla pratikatzen dian bezala; nik estudiatu ukhan ditut populu ororen hatsarriak, istoria iraganak, erreboluzioniak, lege zaharrak eta legen berritziak: hori beita ene graduko gizonen enpleguia156.

Aipatu liburua lehenik, bada, zatika atera zen plazara eta osorik Jaillet-en inprimategian 184l.ean polizia eleberri baten antzera, plano eta guzti, non eta nola gertatu zen Condé-ren heriotza salatzen duela. Esaten digu ere, gizonak askoz ere gehiago txunditzen dituela, harri eta zur uzten heriotze handi eta misteriotsuak politika gertakizunak berak baino; eta berak aurkezten duen, eman daitezkeen kalkuluen berri eta gora-beherak hiltze bat argitzeko, lehenagotik eta lehenik Frantzian Voltaire-k erabili zituela Morangies kontearen auzi eskandalagarria salatzeko.

1830ko abuztuaren 27an Condé-ko printzea erahila izan zen. Garaiko ilustrazioa.

155 L 'Espagnolette de Saint-Leu, calcul rationnel de probabilités sur le fin tragique de S.A.S. Mer. Le duc de Bourbon, prince de Condé, par Agustin Chaho, de Navarre mandataire des héritiers du prince, du chef de feu mesdames Marie-Marguerite et Charlotte-Marguerite, Elisabeth de Bourbon - Condé - Charolais, comtesses douairières de Lowendal et du Puget. Paris, chez Jules Laisné, 1840 1ivraison. – www.books.google.com. Zine bertsio ezberdinak ere badira.

156 ARIEL, 1852-II-19. 92

***

Parisen jende era orotarikoarekin topo egin zuela badakigu Chahok berak urte batzuek geroxeago ARIEL-en kontatzen dioskunez. Eta besteak beste hona dioena Vicent Eliçabide mauletar hiltzaile ospetsu bilakatuko zenaz :

le seul service qu' elle (la Très-sainte Inquisition} nous ait rendu a été de nous expédier à Paris, vers 1840, le fameux Eliçabide, l'assassin de l' enfant de la Villette, l'assassin de la femme Anizat et de la petite filie, l'empoisonneur présumé du cardinal, archevêque de Bordeaux, Chevérus, et décapité dans cette ville. Nous l'accueillîmes avec bonté en qualité de compatriote; nous le faisions dîner au Palais Royal, nous le ramenions chez lui en cabrioIet, la nuit, souvent bien tard; et nous regarderons comme l'un des plus grands hasards de notre étoile, d'avoir échappé au rnarteau de ce scélérat. Mais le rédacteur de l'Ariel n'est pas un homme que l'on assassine facilment157.

Alegia, Maulen 1810eko ekainaren 15ean jaiotako Bizente Elizabide, bera bezala Olorueko Seminariotik pasatakoa, hiltzaile ospetsu bilakatu zenarekin maiz afaldu zuela Palais-Royal-go jatetxean eta maiz eraman zuela kabrioletan etxeraino, arriskurik sekulan igaro gabe, antza fatuei esker.

Vincent Eliçabide (Maule 1810-Bordele 1840)

157 ARIEL, 12 août 1848. 93

Palais-Royal, Paris 1830 inguruan, karrosa, kabrioleta eta oinezkoekin

"Trois Frères Provençaux" restaurantea Palais Royal-en J.B.Allen-en grabatua Eugène Lami-ren koadro batetik, c. 1840

94

LÉLO OU LES MONTAGNARDS (1841)158

1841.ean, Espanolette ... aipatuaz aparte bere lehen eleberria argitaratuko digu, Lelo edo menditarrak , eta Apologoaz saio bat.

Lelo beamontesen eta agramontesen borroken gertaera bat aurkeztera datorkigu, Cesar Borgia zen azken hauen gidari. Lehenbizikoen garaipena, hala nola protagonista, Zuberoako aztiaren semea eta Mailia, Erronkariko alabaren amodioen parte ematen digularik. Ekintza 1506 ekainaren 13an hasten da eta sei egun besterik ez dirau.

Hitzaurrean bertan dioenez, siestan madrildarrak hartzen ohi duten eta polliki- polliki loakartzen duten liburuen antzekoa idatzi nahi du, edota egunean zehar hamaika emozio ezberdin igarota paristarrek oheratzean hartzen dutenetarikoa.

Ez du ilusio gehiegirik egiten pentsatuz lortuko duela bere maisuen mailarik. Walter Scott eskozesarenik, adibidez, zeinaren ikuspegi lokala, gertaeren anitza, aberastasuna eta deskripzioen ugariak egiten duten bere xarma. Ez italianoenik klasiko handien eskolan ohituak, poeta eta jakintsu bilakatuak. Pariseko eskolakoak, graziaz eta gusto onez beteak, fineziaz egin obserbazioz hautuak diren bezala, noruegoak handi dira pentsamenduz eta irudimenez, eta espainolak buru eta lehen lerroan izpiritu filosofiko onez, naiftasunez eta orijinalitatez nahasketa bizi, sutsu eta koloretsua jakiten dakitelako. Denak miresten dituela, baina ez dela gauza izan imitatzen ez bada neurri batez azkenak.

Sakontasun dramatikoa lortu nahirik eta pertsonen nortasunen bilakaera hauek imitatu dituela gehiena eta batipat tipoen egiantza azpimarratzen saiatu dela. Noski, lehen kapituluan hauen artetik aurkezten diguna lehenbizikoa Aztia da.

Aztiaren semea Cesar Borgiaren garaile gertatuko da, honek ijito bat, sibila, buhamesa basati bat erabili arren Masilia Erronkariko birjina garbia liluratzeko eta bereganatzeko, gaztelu bilakaturik den monastegian.

Jean Fourcassié-k159 komentatzen digun bezala eleberri historiko horretan historia berak baino abenturek interes handiago dute, eta hitzaurrean Chahok zioen bezala, irakurleari barkatuko zion aspergarritzat jotzen bazuen bazterrera uztea liburua, baldintza batekin soilik, alegia, ez zezan hura baino eleberri aspergarriagorik har.

Parisen hain ugari izan ziren Les Cabinets de Lecture, delakoetariko batean, adibidez 1846ko zerrendan zutabe berean agertzen zaizkigu, Chahoren Lélo ou les montagnards, Théophile Gauthier-en Fortunio(1838) eta Flora Tristan-en Maréquita l´espagnole (Méphis) (1838), zeinetan Fermin Arkotxak aipatu lanean dioskun bezala Agosti Chaho agertzen zaigu bera, nobela pertsonaia bilakaturik.

158 Augustin Chaho (de Navarre), Lélo ou les montagnards. Paris, Jules Laisné, 1841.

159 Jean Fourcassié, Le romantisme et les Pyrénées. Annales Pyréneennes. Toulouse, 1990, 354. . 95

Lélo ou les Montagnards …(1841)

96

TRAITÉ DE L´APOLOGUE (1841)160

Pierre Lachambeaudie (Sarlat, 1807-Brunry, 1872) idazle ezkertiarra 1828. urte inguruan Parisen agertu zen. Akademiak koroatu zituen bere Fables populaires (1839) de1akoak, eta Chahoren kidea zen dudarik gabe, ezen honek egin zion bigarren edizioaren aurkezpena 1841ean, Apologoaz entseiu bat aurkezturik, eta argitaratu hainbat bertso sortuko zuen ARIEL aldizkarian. Egun ahantzia izan arren garaikideen artean oso ezaguna genuen Lachambaudie alegigilea.

Agostik bere estiloaren azterketa egin ondoren, non literatur kritiko sakon eta zorrotz bezala agertzen zaigun, Lachambeaudie-ren lekua, dio, fabulisten artean lehena litzatekeela La Fontaine-ren atzetik, horrela bukatzen duelarik bere aurkezpena:

La goutte d' eau devenue perle, c' est le génie de notre fabuliste.

Ur tantoa perla bilakaturik, horra hor gure fabulistaren jenioa. Argitaraldi horretaz baliatzen da Chaho, gure ustez bereak diren zenbait poema ere plazaratzeko, izenpetzen ez dituen arren.

Urte batzuk geroxeago Schönemark antologoak bildu zituenean Frantziako poesia liriko moderno zenbait, hauen artean Lachambeaudie-k Agosti Chahori eskainitako La Cloche et le Bourdon de Nôtre Dame hautatu zuen, hots, Nôtre Dame-ko Ezkila eta erlemandoa.

Pierre Lachambeaudie (Sarlat 1807-Brunry, 1872)

160 Fables populaires de Pierre Lachambeaudie, deuxiéme édition, augmentée de deux livres el précédée d' un Traté de L' Apologue par Augustin Chaho de Navarre. Paris, chez Jaillet, 1841.

97

LA CLOCHE ET LE BOURDON DE NÔTRE-DAME

À M. AUG. CHAHO

161 Par PIERRE LACHAMBEAUDIE

Aux tours de Nôtre-Dame une cloche sonnant Tintan, carillonant, Aux offices communs appelait les fidèles ; Mais elle se taisait aux fêtes solennelles. Près de là, le bourdon, grave, majestueux, Dès longtemps gardait le silence. La babillarde, un jour, d´un ton plein d´insolence, Lui dit : « Lourd fainéant, tu t´endors en ces lieux, Tandis que mes chants retentissent les cieux ! Ébranlant les échos des poudreuses murailles, « C´est vrai, dit le bourdon, je sonne rarement ; Mais j´annonce toujours d´auguste funérailles ; Toujours ma voiX se mêle à l´airain des batailles, Et toujours je salue un grand évènement… »

161 Schönermark, Anthologie lyrique. Recueil de poésies liriques modernes de la France… H. Gesenius, Alemania 1877, 145.

98

PHILOSOPHIE DES RELIGIONS COMPARÉES (1842) 162

Erlijio konparatuen filosofia liburuaren hitzaurrean disokunez (xvij) metodoz zuzenduriko hogei urteren irakurketa fruitua da: haurtzaroko oroitzapenak, gaztaroko inspirazioak, heldutasunezko gogoetak, eta maisu handien ikerketa amaiarik gabea aurki daitezke bertan. Beste lanak okasioak bultzaturiko fruitua izan direla, baina dardarak jotako eskuaren azken ukituak begiratzean eta nola gelditu den adimenaren eraikintza lotsintxa bezala sentitzen duela ikustean hain ahul, eskas eta inperfekzioz betea.

Zientziak oro egiarantz zuzentzen dira. Natur zientziak eta matematikek abantaila hau dute, alegia, klar direla izpiritu ororendako. Buru arrunta aski da bertan luzitzeko, bakoitzak bere esparrua du eta bertako ezagutza pazientziaz eta obserbazioz ikas daiteke. Baina ez da gauza bera gertatzen Erlijioa eta Filosofiarekin, hauetariko bakoitzak uste baitu dela zientzia ororen zientzia, eta beren helburutzat egia unibertsalaren ezagutza baitaukate.

Hona bada hitzaurrearen ondoren Chahok proposatzen dituen bederazti kapituluen deiturak:

I Des trois états de l´esprit humain. II Des Voyants, des Croyants, des Sceptiques et des Athées. III De la religion naturelle IV Du Polythéisme V Des transformations du Polythéisme, depuis son origine jusqu´à nos jours. VI De l´évidence , de la certitude et de l´autorité, en matière de doctrine et de foi. VII Des Mystères VIII Des Miracles IX De la Tradition. X De l´évidence de la verité, selon les règles du langage- Coup d´œil sur la formation des langues. XI De la Mythologie XII Des Bornes de la Doctrine.

Jean Baptiste Orpustan irakasleak kontsideratzen badu obra hau oso ausarta, Joseph Zabalok apaizak Chahori buruz idatzi aipatu liburuan beste guztiz kontrakoa dio honen filosofiaz :

Il ne se réclame ni de la foi ni du rationalisme, mais de ce qu´il appelle l´intellectualisme. Sommaire, inconsistante et arbitraire, telle nous paraît sa philosophie163.

Axalekoa, funtsik gabekoa eta arbitrarioa, ez dena oinarritzen ez fedean ez eta arrazionalismoan.

162 A. Chaho, Philosohie des Religions comparées. Paris, 1842. Argitaldi berritu eta handitua., 3. arg, Bayonne, 1848.

163 Aip. Lib., 90. 99

Philosophie des religions comparées (1. ed. 1842, 3. ed. 1848)

100

Chahoren karikatura (La Revue Bayonnaise 1844)

3

BAIONAN KAZETARI ETA POLITIKO:

ARIEL (1844-1852)

101

102

BIBA INDEPENDENTZIA! BIBA ERREPUBLIKA! BIBA ESKUAL-HERRIA!

EZ dirudi Parisen giro oso liluragarria, ez erakargarria edireiten zuenik Agostik azken urte hauetan, adixkide oso onak bertan eginak izan arren, zeren laister ikusiko dugun Argien Hiria abandonaturik urte mordoxkarako Euskal Herriranzko bidea hartzen. Antza denez, irabaziak zituen bere idatzi sutsuen bitartez etsairik frango, baina ez zion horrek atzeratuko, aitzitik uste dugu bere helburua, egitekoa, aztiaren misioa hobeto gauzatu eta gorpuztu zedin Euskal Herriratuko zela.

Horrela bada 1843. urteko udan irakasle bezala ikusiko dugu Zuberoan, Xohütako gazteluan jaio zen Hortense Carricabururi frantses klaseak emanez164 Garai horretako behar du izan, noski Jose Antonio Donostiak aipatzen digun Règles de prononciation et de prosodie française delako laurogeita lau orrialdeko eskuzkiribua.

Carricaburu andereñoa, Félix-Elisabeth-Paul le Saulnier de la Villéhélio-rekin ezkondu zen urte hortan bertan. Musikazale amorratua, euskal kantak biltzen saiatu zen eta antza denez, Xohütako gaztelura erakartzen zituen soroetan entzuten zituen kantariak, eta hantxe, pianora eseririk koplariak abesten zituen zekitzan aide eta melodia zaharrak, berak kopiatzen zituen bitartean. Honela bada utzi zigun bilduma lehenatarikoa dugularik, Mme Villéhélio XIX. mendeko lehen folkore biltzaileen zerrendan ezar dezakegu Joan Ignazio Iztuetaren ondoren.

Hortensia Carricaburu “Mme de Villéhelio” (Xohüta, 1821-1898) Souvenir des Pyrénées (1869) obraren egilea

Atharratze utzi eta Baionako bidea hartzen du hemen kokatuko delarik hurrengo zortzi urteetan (1844-1852). Badirudi Lespès inprimitzailearen familian oso onartua izan

164 Jose Antonio Donostia, «Souvenir des Pyrénées. Recuerdo de los Pirineos. 12 canciones escogidas y anotadas por Mme de la Villéhelio», Boletín de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País, Donostia 1954, 309-337. 103 zela, eta Lespès-ek berak gonbidatu zuela Trilby165 literatur aldizkarian parte hartzera. Vinsonen166 hitzetan Lespès moldiztegigilea izan zen XIX. mendean zehar izpiritu liberal eta askearen babesa, aterbea, sustengua eta esperantza.

Jakina denez, Trilby Charles Nodier-en Trilby ou le Lutin d'Argail (1822) eleberriaren pertsonai nagusiaren izena da, egileak ipui eskozesetarik jasoa. Deabrutxo berezi bat da, bihurriago gaiztoa baino, eta bihurria baino areago bitxia, maiz ezti eta zerbitzari delarik, mutil koxkor eskolagabe baten akats eta birtute guztiak dituena.

* CHAHOREN KANTUTEGIA (1844)

Chahok ondoren emango dugun artikulu bakarra idatzi zuen Trilby-n (ezagutzen dugunez), eta hau Euskal Kanten aurkezpen bat izan zen.

Euskaldunak ditugu, egun, bat-bateko poesigintza populuarena den Europako nazio bakarra. Berezitasun honek garai honetako beste nehongo naziok ez dauzkan pribilegio historikoetan du funtsa: ez konkistak ez joputasunak ez die odola herri arrotzekin nahasi; beren mintzaira sortu zen lehen mendeetan bezain garbi eta aldatu gabea dute gorde; lanerako eta aisiarako tresnen sortzeak ez die ekarri antzinako azturen katea eten zezakeen neholako hondamenik: oraino nazio berria bada ere antzinatasun handia ukanik, Euskaldunek naturatik hullan iraun dute, eta abantaila honi zor diote halako atrebentzia bat asmatzeetan eta eginkizunetan, bat-bateko poesigintzarako dohainean nabarmenki ageri dena.

Populuaren poesiaz besterik ez dugu hitz eginen hemen. Literaturaren oldarra ez da gertatzen multzo sozial handietan baino, aberastasunaren eta astiaren altzoan. Gerlak atertu gabe erailik, bizi diren lurraren nolakoak pobreturik eta eskualde murritz eta helezin baten mugetan hertsirik, Euskaldunek ez dituzte zientziak eta arteak landu ahal izan beren mendietan. Ukan dute beti, halarik ere, klase letradun bat; eta hogeita hamar mendetik honat milioi bat biztanle baino haboro inoiz eduki ez duen herri batez ari garelarik, hainbateko kopurua eman dute espiritu landuetan. Iriarte eta Alonso de Ercilla izenak bakarrik aski dira Parnaso kantabresaren loriarako.

Baina non kausituko ditugu, Euskaldunetan ez bada, bat-bateko bertso grazios eta zorrotzak «tono-à-tono» harrigarrizko erraztasunaz sortzeko nahikoa barnealdia luketen artzain, laborari, eskolatu gabeko esku-langileak? Eta gutarik nork ez ditu miretsi noiz edo noiz lehia poetiko hauek, koblakariak, godaleta eskuan, ardura gau osoan, etorri agorrezinean ari direla elkarri gogo-borrokan? Euskal inprobisazioek poesia espekulatibo orok duen berezko ezaugarri historikoa dute; horregatik maite dituzte gehienik Menditarrek, kantuz osatu Kazeta bat daukate horrela. Xalotasun naif berberaz dira kantatuak drama politikoak eta bizi intimokoak, maila arrunteko gertatuak, pilota partida, amodiozko altekeria, galdu edo garaituriko bataila. Gertatuak jin arau, egungo berriak ahantzarazi egiten du bezperakoa; eta Musa nazionalaren ekoizpenak, oroimen pribilegiatuen gogoan aldi batez egon ondoren, galdu egiten dira betikoz belaunaldi guti batzuen buruan. Gure kantu nazionalen eta gure antzinako ahaireen naufragio handi hau

165 Trilby, journal non politique, Bayonne 28 juillet 1844, n." l.

166 aip lib., T. 1, xxxvij .

104

eragozteko deliberatu gara argitalpen honen ateratzera, zernahiko zailtasunak ukan arren. Aspaldi zaharrean bildu eta artoski garbitu testuok tonu notatuak edukiko dituzte ondoan, beren sotiltasun agurgarriak eskatzen duen bezain zehatz. Piano eta gitarrako lagungarriak ahal eta omeneko konpositoreek eginak dira. Uste dugu txalo patriotiko batean hartuko dutela gure asmo hau Erresuma bietako euskal probintziek. Haizu gara gure bilduma atzerritarrei ere eskaintzera, eredugarri bezala eta Europako biztanleria zaharrenetariko baten jitetasun poetiko eta musikalaren taupada duen monumentu gisa167..

Europako herri bakarra garela bertsolaritza, bapatekotasun herritara mantentzen, herri ttipia izan arren talde jakintsu garrantzitsu baten jabe ere izan garela, eta artzai- laborariek ere badakitela noizpehinka erraztasun handiz bertso grazios eta kaustikoak osatzen, zioen. Hauetan historia osoa, bizitza osoa, egoera politikoa eta intimoa, jokoak eta gudak tratatzen direla, eta horregatik gal daitezen baino lehen hasi dela erreskate lanean. Doinuak ere emango, ezarriko dituela, piano eta kitarrarako talentu berezia duten konpositore zenbaiten laguntzarekin.

Tamalez, prospectus deituriko hau ez zen egitasmotik pasa.

Agosti Chaho, erromantizismoaren lekuko eta gurean aitzindari aparta izan zen , XIX. mendearen erdi aldean prestatzen hasi zen garai hartan ederrena eta oparoena izan zitekeen kantu bilduma, euskal kantak pairatzen ari ziren galera eta hondamenditik salbatzearren.

Leku berezia eman zien egile ezagunen (Jean Diharce «Pudes», Erle Galarragakoa, Jean Martin Hiribarren, Hohi Xohütakoa, Jose Maria Iparragirre, Agustin Iturriaga, Juan Ignazio Iztueta, Jean Baptiste Larralde «Bordaxuri», Jean Robin, Pierre Topet Etxahun...) poemei eta kantei, hala nola ahoz aho eta herria sortzaile zutenei.

Badirudi beti eztabaidatsu diren ortografi arazoak izan zirela, tamalez, euskal kantu bilduma honen moldiztegiratzea oztopatu zutenak, 1845ean Chahok kantutegiko bigarren kanta plazaratzearekin batera ARIEL literatur aldizkarian honakoa adierazi baitzigun:

La seule question de l'orthographe, si importante pour la popularité et le succès de toute ouvrage, nous fait retarder la mise sous presse de L´Histoire des basques, des Chants populaires de la Navarre et des Provinces Basques, et d'un Dictionnaire Vasco-Cantabre universel, que la philologie réclame depuis long- temps et dont nous ferons bientôt hommage à la science européenne 168.

167 Koldo Izagirrek frantsesetik itzulua (Patri Urkizu, Agosti Chahoren Kantutegia, Susa, Zarautz, 2006, 11-12.)

168 ARIEL, 1845-II-16, 3. 105

106

Bildumako hamar kantu besterik ez zituen argitaratu ahal izan berak zuzendutako ARIEL aldizkarian, eta aipatu hiztegitik Abade-Maisu-rainoko Maileguen Hiztegia soilik 169. Gazte hiltzearen ondorioak, agian; Chahoren heriotza 1858an gertatu baitzen eta orduz geroztik ia mende eta erdi iragan behar izan du kantutegiaren eskuizkribuek plazara bidea ediren dezaten.

Eskuizkribu hauek oso sos guti batzuen truke salmenta publiko batean Baionan erosi ahal izan zituen Julien Vinson hizkuntzalariak, hitzon arabera:

Une précieuse source de renseignements m'a été fournie par un lot de papiers, dont je me suis rendu acquéreur à Bayonne, dans une vente publique, pour un prix minime; j'y ai trouvé beaucoup de chansons basques et beaucoup de musique: la plupart de ces papiers venaient de mon ami regretté Alexandre Dihinx [4], les autres avaient appartenu au brillant mais dangereux, écrivain basque Augustin Chaho 170.

Bitxia da nola, Vinsonek 1883an hitzok argitaratu zituelarik, zortzi urte geroago, 1891n hain zuzen, ageri den Parisen plazaratu katalogo batean Chahok eta bere adiskide Antoine Serpeillek moldatutako Poèmes et chants populaires basques171 izena daraman eta topatu ez dugun liburu edo eskuizkribua, zeina izan zitekeen beste kantu bilduma bat edo Vinsonek erakusketarako utzitako huraxe bera.

Urte batzuk geroxeago, 1898an Vinson berak Charles Bordes musikologoak argitaratu berri zuen lan bat komentatzean diosku, hura baino lehenago ere pertsona asko saiatu zela kantak biltzen. Bere bibliografia saioaren bigarren liburukian aipatu kantuez ari zelarik honelaxe zioen:

Mais avant M. Bordes, beaucoup de personnes avaient recueilli dans le pays basque de la musique et des chansons. Je crois avoir, en originaux ou en copies, presque tout ce qui a été noté de 1850 à 1880 environ; et quant aux chansons, j'en possede plusieurs collections manuscrites fort intéresantes, notamment une qui avait été formée par A. Chaho. Cet ardente écrivain annonçait dans le Trilby, de Bayonne, le 11 août 1844, la publication prochaine d'un recueil de Chants basques: Romances, Mélodies, Chants de genre, Chansons de table, Récitatifs, Danses, Mélopées, etc., le ms. qui est entre mes mains se compose de 70 numéros comprenant chacun deux ou trois chansons ou diverses variantes de la même chanson avec des corrections et des notes de la main de Chaho. Il manque malheuresement les numéros 2, 3, 9, 16, 17, 26, 31, 33, 35 et 54; mais la table en donne les titres ou les premiers vers, ce qui permettrait de les retrouver 172.

169 Patri Urkizu, « Agosti Chahoren Histegia », Memoriae L. Mitxelena magistri sacrum,…ed. J.A. Lakarra. Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia, 1991, 34-363.

170 Julien Vinson, “Avant-propos”, Le Folk-lore du Pays Basque. Les Littératures populaires de toutes les nations. G.P. Maisonneuve & Larosse, Paris 1883, T. XV, xv.

171 Augustin Chaho & Antoine Serpeille, « Poèmes et chants populaires basques », Catalogue d´une belle collection des livres et manuscrits…, Paris 1891.

172 Julien Vinson, Essai d´une Bibliographie de la Langue Basque. Additions et correctios. Citations et références. Journeaux et revues. J. Maisonneuve, Paris 18988. T. II, 657. 107

Bozkarioz esan behar dugu, 1898an maleruski falta ziren kanta horiek ediren ahal izan ditugula beste eskuizkribu batzuei esker, eta osatu egin dugula 70 poema zituen Chahoren kantu bilduma.

Julien Vinson hil zelarik 1927an, badirudi bere aitaren paperak Paul Vinson semeak gorde zituela eta honek Georges Lacombe hizkuntzalariari saldu zizkiola, eta hau eskuizkribu eta ikerketa lan paper mordo baten jabe egin zela.

Jose Antonio Arana Martijak173 moldatu duen Lacomberen katalogoak 405. zenbakian honelako xehetasun adierazgarriak ematen dizkigu eskuizkribuari buruz:

Collection de chansons basques (Vinson, Lacombe, Vilallonga [12], M. Sota [13], Dassanceren oharra). Doinuak eta aireak. Chants populaires de la Navarre et des Provinces Basques: 114 kantu zerrendatuak (Falta dira: 1, 3, 9, 16, 17, 26, 31, 33, 54). Chansons copiées dans le manuscrit prêté par E.: 11 kantu. Zerrendatu gabeko kantuak.

Antza denez, Lacombek bildu paperen artean beste kanta mordoxka bat ere agertu zen, eta ondorioz hasieran 70 kanta soilik zirenak ehundik gora izatera iritsi ziren. Horrela, eskuizkribuko ohar batek adierazten digunez —Jean Haritxelharren eskuz egina dudarik gabe—, bilduma hau Manu de la Sotak berrikusi eta berbildu zuen 1957ko urrian, 114 kantaren lehen bertsolerroa emanez174.

Georges Lacombe hildakoan, honek bildutako liburu eta eskuizkribu oparoetatik batzuk Telesforo Monzonek eta beste batzuk Julio Urkijok hartu zituzten 1948an, Pierre Lafittek dioskunez:

Lacomberen liburu eta paper andana bat Monzon jaunak erosi baitzituen gure adiskidearen arrebari, nor harritu, ni harritu paper horietan ikusi ditudalarik Darricarrère zenaren esku-lanak [16].

Duela aspaldixko Haritxelharrek zioen bezala175 , Monzonen liburutegian zegoen Chahoren kantu bilduma hau argitaragabea da, oso garrantzitsua euskal kantaren historiarako eta ikerketarako, Chaho 1858an hil zenez, J.D.J. Salaberrik publikatua baino bederen hamabi urtez zaharrago baitzen, edota oraindik gehiago, dirudienez jadanik 1845. urterako burutu samarra baitzuen.

Monzonen eskuetara Luis Dassance Uztaritzeko alkatearen alabaren bitartez iritsi ziren. 1975eko abuztuaren 13an igorritako gutun batean honela mintzo zitzaigun Dassance:

Adiskide maitea,

173 Jose Antonio Arana Martija, “Georges Lacomberen artxiboa”, Federiko Krutwig-i omenaldia. Iker-10. Euskaltzaindia, Bilbo 1997, 49-77.

174 Jean Haritschelhar, « En torno a la balada », Congreso de Literatura (Hacia la literatura vasca). II. Euskal Mundu Biltzarra. Ed. Castalia, Madrid 1989, 461-493.

175 Jean Haritschelhar, “La chanson “Bortian Ahüzki » et son auteur inconnu », Gure Herria, Baiona 1962, 124. 108

Berant bada berant, bainan esku on eta seguretan emanik gibelerat igortzen daizkitzut Chaho eta Lacombek bildu kantu xaharrak. Bihotzetik milesker, kantu hoiekin pasatu baititut oren goxo batzu... Bainan orai ez detzazket balia. Zenbeit ilabethe hautan, bixta galtzen hari dut eta biziki nekez dut irakurtzen eta iskiriatzen. Egingo nintuen lanak betikotz utzi behar...! Agur bihotzetik eta, Jainkoak nahi balinbadu, elgar ikus arte zure fidel. [Gutun-azaleko oharra: Hirur aldiz huts egin zitu ene alabak. Barkatu, beraz, berant izaite hau. Bihotzetik, agur].

Behin baino gehiagotan altxatu izan ziren ahots zenbait dolu eginez, Chahoren kanta bilduma oraino argitaragabea zegoelako; hala nola Pierre Lafitte, Jean Martin Hiribarrenez mintzo zelarik, Chaho beraren hitzak jasoz eta komentariotxo bat eginez zioenean:

Nous prions d'ici notre ami phileuskarien de recueillir pour nous, dans le cercle des ses pérégrinations poétiques, toutes les inprovisations dignes d'enrichir notre prochain édition des Chants populaires de la Navarre et des Provinces Basques. Cette édition des Chants populaires n'a jamais paru et c'est regrettable176.

Chahok 1845ean ARIEL-en egindako eskaeran nabarmentzen da Jean Martin Hiribarren adiskidea izan zuela kantu bilketan laguntzaile —eta honen eskua nabari da eskuizkribuko zenbait kantutan—. Bestalde, ezaguna da baita ere, 1973ko Lafitteren kexua, non esaten zuen dolugarria zela oraino kanta bilduma hura plazaratu gabea izatea.

Hogeita hamar urte geroago, euskal ikerketek aitzinamendua egin dutelarik ere, 2006 a arte argitaragabe egon da Chahoren kantutegia, nahiz eta anitz, besteak beste Jean Haritxelhar , Jean Baptiste Orpustan eta Antonio Zabala , bere barneko urre bitxiez baliatu ahal izan diren.

Ediziorako erabili nituen eskuizkribuak, beraz, Chaho, Dihinx, Vinson, Lacombe, Etxart (?), Monzon eta azkenean Euskaltzaindiaren liburutegian dagoen CD-ROMaren kopia fidagarriak dira, besterik ezean.

Eskuizkribuetarik liburura ekarri nituen Chahok bildutako 70 kantak, Vinsonek jasotakoetarik falta ziren hamarrak barne, hala nola ARIEL-en eta bere liburuetan aipatzen zituen beste zenbait, 101era iritsi arte. Badakit zenbait kanta ezagunak izango zitzaizkiola askori, baina segur naiz beste zenbait ezetz.

Wilhelm von Humboldt hizkuntzalari alemanak 1799an eta 1801ean bi bidaia egin zituen Euskal Herrian eta Espainian zehar, eta Lorenzo Hervás y Panduro-k Cesenako erbestean 1784an argitaratutako Catalogo delle lingue conosciute et notizia delle loro affinità ed diversità eta Herder-ek urte berean Rigan plazaratutako Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschleit liburuak izan zituen akuilu eta bultzatzaile. Hona Julio Caro Barojak Algunos mitos españoles liburuan zioena Herder-en ideiak komentatzean:

176 Pierre Lafitte, « Jean Martin Hiribarren (1810-1866) », Euskal Herria (1789-1850). Actes du colloque internationale d´Études Basques (Bordeaux 3-5 mai 1973), Société des amis du Musée Basque, Baiona 1978, 188. 109

Al hablar el filólogo alemán Herder de los vascos, con verdadera simpatía, en sus Ideas sobre la filosofía de la historia de la humanidad, publicadas en 1784, se lamenta de que no estuviera recogida la poesía de este pueblo, que él suponía debía de ser tan interesante o más que la escocesa dada a luz por Macpherson, que entonces estaba maravillando al mundo, y dice: «Esperamos que pronto la lengua, las costumbres y la historia de un pueblo tan interesante y activo nos serán más conocidas; y lo que ha hecho un Macpherson por los gaélicos, un segundo Larramendi, sin duda, lo hará por los vascos, uniendo los restos de su genio nacional. Probablemente entre ellos se ha conservado la tradición de aquella batalla de Roncesvalles, que ilustrada por la epopeya monacal del arzobispo Turpin, ha dado nacimiento en la Edad Media a tantas novelas y poemas; por lo menos su país, como las murallas de Troya, ha llenado durante mucho tiempo la imaginación de los pueblos, con un cúmulo de aventuras que se creían verdaderas»177.

Ideia hauek bultzaturik etorri zen Euskal Herrira. Laster, ordea, errealitatearen eta testu uztaren urria ikusirik ia etsi beharrean izan zen Humboldt, beraxek aitortzen digunez Adelung-en Mithridates-i ezarri zizkion zuzenketa eta eransketetan:

Uno de los principales objetos que yo me propuse en mi viaje a Vasconia fue el buscar los vestigios que pudiesen aun haber quedado de la más remota historia y del estado más antiguo del pueblo bien por medio de viejas tradiciones o de antiguos cantos nacionales: no obstante me encontré bien pronto desesperanzado de encontrar algún objeto importante. Puede ser que en ningún otro país, el celo mal entendido de los primeros habitantes cristianos haya llegado a conseguir la destrucción de todos los restos del antiguo paganismo como en éste. No se puede adquirir, ni de la constitución, ni de la religión, ni de las costumbres de los antiguos vascos una idea por poco satisfactoria que sea y apenas algunos vestigios mezquinos de este remoto tiempo se han conservado en la lengua, los nombres indígenas de los meses y días de la semana, algunos nombres propios en corto número (pues que el mayor ha sido sustituido con el de los nombres de los Santos) danzas y cuentos nacionales & Yo no he encontrado de los antiguos aires nacionales absolutamente más que el siguiente, que es un fragmento muy defectuoso, cuya antigüedad puede parecer dudosa por más de un motivo 178.

Humboldt Arrasatetik Gasteizera zaldi gainean zihoala, izan omen zuen euskal eta erdal kantak abesten zituen laguntzaile bat. Besterik ez lehenengo bidaian euskal kantez, baina bigarren bidaiaren ondoren bildu paperen artean hamahiru kanta aurki daitezke. Bertako kantak honela sailka ditzakegu: 1. Ostatukoak (5); 2. Amodiozkoak (2); 3. Baladak (3, bat zaharra «Beotibar», beste bat tradizionala «Andre Emili», eta hirugarrena apokrifoa «Lelo»); 4. Irri eta Ziri (2); 5. Pilotarienak (1); 6. Jendetasunezkoak (1) eta 7. Sehaskakoak (1).

177 Guillermo de Humboldt, Cuatro ensayos sobre España y América. Versiones y estudios por Miguel de Unamuno y Justo Garate. 2ª ed. Austral, Buenos Aires, 1951, 52.

178 Guillermo de Humboldt, Correcciones y Adiciones al Mithridates de Adelung sobre la Lengua Cantábrica o Vasca. (Traducción del Dr. Justo Garate)con una introducción por Julio de Urquijo. Donostia 1933, 76.

110

Azken hau oso ezaguna da noski, Uauachuba lo lo lo bertsolerroaz hasten baita, eta denak Jorge de Riezuk179 eman zituen Aita Donostiaren Kantutegia prestatzean.

Etienne Boucher de Crevecoeur-ek180, 1819-1820 urteetan Pirinioetara eta Euskal Herrira egindako bidaiaren oroitzapen liburutxoan bi euskal kanta jaso zituen. Bat, Izar bat klaritatez beterik da, Chahok ere geroxeago jasoa, eta bestea Urak harria bolatzen hasiera duena .

Juan Inazio Iztueta folklorista, historiagile eta poeta gipuzkoarrak urtebete geroago argitaratu zuen Guipuzcoaco dantza gogoangarrien condaira... 181, non hogeita hamar kanta inguru bildu zituen, bereziki dantzakoak, falta ez diren arren amodiozkoak, ardoarenak, sehaskakoak edo bestelakoak.

Frantzian kanta bildumak argitaratzeari jarraituko zaizkio literatur gizon ospetsuak, hala nola Théodore Hersaut de La Villemarqué 182, zeinak 1839an bildu zuen Bretainako kanta multzoa itzulpen frantsesa eta doinuak emanez. Gérard de Nerval 183 poetak ere plazaratu zituen 1842an frantses balada zaharrak, piztuz ahantzixeak zeuden antzinako kantak. Jean Sacaze 184 historiagileak ezagutarazi zituen 1843an Ossau haraneko kantak. Frédéric Rivarès-ek 185 Biarnoko kanta eta herri doinuak 1844an. Claude Furiel-ek 186 bi liburukitan bildu zuen poesia probentzala 1847an, eta Damase Arbaud-ek 1862an beste askoren artean Provence-ko herri kantak 187.

Chahoren euskal kantak biltzeko eta argitaratzeko saioa eta ahalegina testu-inguru honetan behar da kokatu. Eta berak kanta batzuk plazaratzea besterik lortu ez bazuen, Francisque Michelek Parisen 1857an plazaratu Le Pays Basque liburu mardulean berrehun orrialdetik gora eskaini zizkion euskal kantari, eta Charles August Friedrich

179 Jorge de Riezu (ed.), “Papeles de Humboldt”, Cancionero vasco. Padre Donostia. Vol. III, 1125-1162. Eusko Ikaskuntza, Donostia 1994.

180 Étienne Boucher de Crevecoeur, Souvenirs du Pays Basque et des Pyrénées en 1819 et 1820. Goetschy, Paris 1823.

181 Juan Ignacio Iztueta, Guipuzcoaco dantza gogoangarrien condaira edo historia, beren soñu zar eta itz neurtu edo versoaquin. Baroja, Donostia, 1824.

182 Théodore Hersaut de La Villemarqué, Barzhaz Breizh. Chants populaires de la Bretagne, recueillis et publiés avec une traduction française, des éclaircissements, des notes et les mélodies oroginales. Paris 1839.

183 Gérard de Nerval, Œuvres Complètes. 3 Vols. Ed. de Jean Guillaumme et Claude Pichors, Gallimard, Paris 1984-1993.

184 Jean Sacaze, Chansons populaires de la vallée d´Ossau. Pau 1843.

185 Frédéric Rivarès, Chansons et airs populaires du Béarn. Vignancour, Pau 1844.

186 Claude Fauriel, Histoire de la poésie provençale. 2 vols. Paris 1847.

187 Damase Arbaud, Chants populaires de la Provence. 2 vols. Makaire, Aix, 1862.

111

Mahn-ek urte berean Berlinen Denkmaeler der Baskischen Sprache-n hogei kanta bildu zituen, neuk Egan-en berrargitaratuak 188.

Agosti Chahoren anaia Jean Baptiste eta Jean-Pierre izan ziren lehenetarikoak, lehenak ez baziren izan, Pierre Topet Etxahunen kantez arduratzen, 1842an idatzi baitzuten batek frantsesez Histoire du Poète Etchaon de Barkus eta besteak itzuli zubererara Barde baten izaitia 189. Lan honen frantses bertsioak, maiz gertatu ohi izan den bezala, lehenago ikusi zuen argia, Agosti Chahok Parisen zuzentzen zuen Revue de voyans-en plazaratu baitzituen 1838an.

Chaho 1843an, Parisen hamabi urte igaro ondoren, Euskal Herrira itzuli zen eta azken urte honetako udan irakasle izango da Zuberoan Xohütako gazteluan jaioa zen Hortense Karrikabururi frantses eskolak ematen. Karrikaburu andereñoa Félix-Elisabeth- Paul le Saulnieur de la Villéhélio-rekin ezkondua zen urte horretan bertan. Musikazale amorratua, euskal kantak biltzen saiatu zen, eta Xohütako jauregira erakartzen zituen soroetan entzuten zituen kantariak, eta hantxe pianora eseririk koplariei kantarazten zizkien zekizkiten ahaire eta melodia zaharrak, berak kopiatzen zituen bitartean, zein 1869an plazaratu zituen 190

Ondoren, Zuberoa utzi eta Baionan kokatu zuen bere bizilekua Chahok 1844tik 1852ra, eta badirudi Lespès inprimatzailearen familian oso harrera ona izan zuela, honek gonbidatu baitzuen Trilby egunkari ez politikoan parte hartzera.

Jakina denez, Trilby Charles Nodier-en Trilby ou le Lutin d'Argail (1822) eleberriko pertsonaia nagusiaren izena da, egileak ipuin eskoziarretarik jasoa. Deabrutxo baten antzekoa, bihurriagoa gaiztoa baino, eta bihurria baino areago bitxia, maiz ezti eta zerbitzari, mutil koxkor eskolagabe baten akats eta birtute guztiak ditu.

Dena den, Trilby aldizkari ez politikoa zenez, Chahoren asmoetatik urrun gelditzen zen eta, beraz, hasieran igandero soilik, eta Lespès beraren zuzendaritzapean aldizkari berri bat sortzera abiatu zen. Lehen alea 1844ko irailaren 6an plazaratu zen titulu honekin: ARIEL, Courrier des Pyrénées, et de L'Imbecilium-Club de Paris, scientifique, artistique et littéraire.

Bere helburua titulutik aparte honakoa hau zen: Favoriser des publications importants relatives à la Gascogne et aux Provinces Basques. Alegia, Gaskoina eta Euskal Herriari buruzko argitalpenak laguntzea eta bultzatzea.

Bosgarren alean (1844-XI-3) modan zeuden historiako eleberrien ildotik beste folletoigile zenbait bezalaxe hasi zen Chaho bere eleberri bat argitaratzen, honako tituluaz: Safer ou le diable fait homme.

188 Patri Urkizu, « C.A.F. Mähn-en kanta eta Bertso Bilduma, Berlin 1857 », Egan, Donostia, 1986, 13-84.

189 Agosti Chaho, Azti begia eta beste izkribu zenbait. P. Urkizuren edizioa. Klasikoak 64, Donostia 1992, 97-117.

190 Aita Donostia, aip. Art., 309-337.

112

Halaber, eta Trilby-n iragarri bezala, kanta zaharrak eta bertsoak argitaratzen hasiko zaizkigu ARIEL-en Chaho eta Hiribarren 1845ean, otsailean hasi eta azaroaren azkena bitartean.

Kantutegi honetako gaiak orotarikoak dira, eta nolabait sailkatzekotan, argitasuna helburu, honakoak dira: Gerra eta Laudorioak (I-X); Itsas-Kantuak (XI-XIII); Baladak (XIV-XVI); Irri eta Ziri (XVII-XXXIX); eta Amodiozkoak (XL-CI).

Doinuei dagokionez esan behar dugu transkripzioan erabili genituela bai eskuizkribuan ageri diren doinuak, hala nola Salaberri, Azkue, Barbier-Dufau eta Aita Donostiarenak. Gogoangarriak dira azken honen hitzok doinuei buruz:

Una observación hecha ya algún tiempo parece llevarnos a la conclusión de que es mayor el contacto, o son mayores las coincidencias melódicas de las canciones populares vasco-francesas con las francesas, que no de las vasco- españolas con las españolas 191.

Eskuizkribuari, Sotak 1957an ordenatu arren, sekulako nahas-mahasa dario, eta beraz, nahiz oso zail eta eztabaidagarri izan, beste ordena logikoago baten bila saiatu gara, eta gaika, jeneroka, kronologikoki, bertso motaren arabera edota alfabetikoki egin zitekeelarik, neurri batean hauek guztiak kontuan izanez burutu genuen gure edizioa (2006).

ARIEL, Courrier des Pyrénées, et de L' 1mbecilium-Club de Paris, scientifique, artistique et littéraire. (1844-1852)

Bere helburua titulutik aparte honako hau zen: Favoriser des publications importants relatives à la Gascogne et aux Provinces Basques. Alegia, Gasconia eta Euskal Herriari buruzko argitalpenak laguntzea eta bultzatzea. Bostgarren alean (l844- XI-3) modan zeuden historiako eleberrien ildotik beste foletoigile zenbait bezalaxe hasi zen Chaho bere eleberri bat argitaratzen honako tituluaz: Safer ou le diable fait homme , hamar urte geroago osorik argitaratuko zuena192.

Halaber, eta Trilby-n iragarri bezala kanta zaharrak eta bertsoak argitaratzen hasiko zaigu 1845. urtean barrena. ARIEL-en erredaktore buru bezala Chahoren lana etengabea izan zen, bere luma zorrotzez bazterrak astintzen zituelarik. 14. alean L' 1mbecilium Club de Paris titularretarik desagertu egin zen ordainez Journal International irakur zitekeelarik, eta 58.ean (1845. X. 19) ez da izanen Courrier des Pyrénées, Courrier de Cantabrie de Navarre baizik, eta abendu bukaeran Courrier de Vasconie, 1848.ean Le Republicain de Vasconie, bataiatuko du, nazioartekoa, zientifikoa, artistikoa eta literarioa izaten jarraituko duelarik.

DOCTRINE PHILOSOPHIQUE… (1845)193

191 J. M. Donostia, Obras Completas, T. V, Donsotia 1985, 260.

192 Safer ou les houris espagnoles. Paris, J. Laisne, 1854.

193 ARIEL, 1845, III-9

113

Hamar kapitulu ezberdinetan pentsaturik dagoen tratatu hau Jules Balasque, adiskide eta kolaboratzaileari, geroago Baionako historialari194 izango zenari eskainia dago, eta hiru zutabe nagusitan oinarritzen du : Historiaren Filosofian, Erlijioen Filosofian eta Politika Filosofian. Beste gaien artean Politeismoaz, eta honen bilakaeraz sortu zenetik Chahoren garairaino mintzo zaigu. Dotrina eta fede kontuetaz, ebidentziaz, segurtasunaz eta autoritateaz, Misterioetaz etabar.

Jules Balasque (Baiona + 1871)

AITOR, légende cantabre (1845)

1845. urteko orrialdetan Aitorren istorioa195 irakur daiteke, urte batzuk geroago Arturo Campionek itzuli zuena Revista Euskaran argitaratuz (1878-1879)196, hala nola Euskal Erria aldizkarian (1890-1891)197.

Bada Hector Iglesiasek sortu itzulpena frantsesetik euskerara198. Vahan Sarkisianek dioen bezala Campionen itzulpena ez izan arren oso literala, honena hautatu dugu testu bildumarako hedatuena eta literarioena denez gero, Iñaki Urdanibiak199 prestatu ediziotik, non grafiak eguneratuak aurki ditzakegun, baina orijinalaren euskal hitzak mantendu ditugularik.

194 Jules Balasque, Études historiques sur la ville de Bayonne. Bayonne 1875. 195 Aitor, légende cantabre (ARIEL, 1845: VI.8, VI. 15. VI, 22, VI, 29, V1I.6)

196 Arturo Campion, “La leyenda de Aitor”, Revista Euskara, Pamplona 1878,1: 220-230,241-248,281-289; 1879: 12-17,44-53.

197 Euskal Erria, Donostia 1890: 353-357, 385-390,417-420,449-457,481-487,513- 517; 1891: LX 33-40; 1909: 409-508, 547-552; LXI, 42-48, 70-73, 138-144,361-363, 433-440. Jon Juaristi, «La leyenda de Aitor», La tradición romántica. Leyendas vascas del siglo XIX. Pamiela, Pamplona, 1986,93-132.

198 AAVV, Aitor. Erevan-Bilbao, 2008, 125-197.

199 Iñaki Urdanibia, La leyenda de Aitor y otros relatos. Egin, Orain 1995: 9-49.

114

Beraz arrakasta haundiko sorkuntza izan zen hau. Ez da noski, haien ezaguna urte berean idatzi zuen Greziako pinturaren historia200 edota Paris eta Tolosan jada idatzitako artikulu hauxe gazetaritzaz: Du journalisme en général, et des journaux de l' opposition revolutionnaire en particulier (1845.XII.31)

Gazetaritzari buruzko ageri hau Lambert-ekin batera buruturiko kanta batez amaitzen da, zeinen titulua eta pare bat bertso honakoxeak diren:

LES JOURNALICULES201

Chanson-omnibus, chanté à Bayonne par une société de Chats français, gascons et basques, qui ne sont pas enrhumés de cerveau

Dediée au CHAT-BOTTË

AIR du Concordat de BERANGER … II Anem haout ! le Muse gascoune, Heï tout petbira, carrilloune : Qu´ens ban regalà de sermouns Aü caresme, aü loc de saoumouns. Gloria tibi Domine Vive Bayonne, Plus de Sorbonne: Gloria tibi Domine. º L´ADOUR adore l´abonné.

XI Abogadu Paristarra Sentinelak202 du autora, Bethi prosesez leherra, Badu norbaiten beharra. Gloria tibi Domine Vive Bayonne, Plus de Sorbonne: Gloria tibi Domine. L´ADOUR n´aura pas d´abonné. … XIII Messieurs Chevé, Hubert, Vauzy, Jaon aphezak , et coeteri ; Tombatis in patas nostras : Qu´aouran bere teque de nas. Gloria tibi Domine Vive Bayonne, Plus de Sorbonne: Gloria tibi Domine.

200 ARIEL 1845-III-23, 26, 30 ; -IV-5 ; V-11, 18.

201 ARIEL, 1845-XI-9.

202 La Sentinelle de Bayonne, Journal politique, commercial, littéraire et maritime . Rue Bourg-Neuf, nº 66, Bayona. 1831 (abuztuak 11)-1833 (abendua, nº 373) 115

Nos compliments à l´abonné.

… Entzuten ditugunez, katu frantses, gaskoi eta euskaldun haiek ez zuten bur- muinetan batere erreumarik, arin eta zorrotz baitzituzten bertako neuronak, bat ere usteldu eta, noski, umorez bete-beteak.

Ariel, (Paris, 1836-III-2) Charles Lassailly-k zuzendu egunkaria

116

ARIEL, Courrier des Pyrénées, et de L´Imbecilium-Club de Paris, Journal scientifique, politique et littéraire (Baiona 1844-1852), Agosti Chahok zuzendu egunkaria

IRUÑEKO BESTAK (1845)

Berrogeita bosteko ARIEL-ean Hiribarrenen bertso zenbait ageri dira 1845. urteko Iruñeko bestez mintzo, hango jai, zezen korrida, zaldi laisterketa eta dantzez. Eta, nola ez, Chahori eskeintzen dizkio lehen bertsoak, honela diotenak:

Izan haiz, Chaho, Irunian, Iraila zenian lauian. Bada zer dukan han kaustu Zertako ez duk kondatu?

Egotu nauk beha gosia, Noiz, egorriz behin asia, Hik, ARIEL aberatsa, Ezkiltzen huen hatsa.

Ah! Ez dakik bada othe, Jendek zenbat hauten maite, Jainkua utziz elizekin, Mintzo bahiz gizonekin!

Paristarren koplak utziz Hitan baduk bethi untziz Eltze ustelian iraki, Izpiritua ausarki.

Paristarrak gatzik eztik,

117

Emaguk, beraz, hiretik. Errak: gazen Iruinerat, Hango besten ikusterat203.

Hiribarren berak dioenez, lapurteraz idatzitako poema txiki bat da : Petit poème sur les fêtes de Pampelune 1845. En dialecte labourdin le plus pur. Baditu, ordea, poematxo honek ehun eta hogeitamar zortziko, beraz, 1362 bertsolerro, aitzakitzat harturik Chahok, Nemours-eko duke eta dukesa, Aumale-ko dukeak eta beste konpainia eder batek (tartean bera) 1845 urteko irailean Iruñeara egin zuten bidaia eta hemen dastatu zituzten bestak.

Dukeen Euskal Herrirako bisitak utzi zizkigum hainbat bertso eta kanta nola Bizente Etxegaraik eskaini ziena Le Phare des Pyrénées aldizkarian Donostiatik igarotzean, edota Tolosatik, edota Hazparneko Larralde Bordaxurik kantatuak eta Le Courrier de la Gironde-n jasoak. Baina ez ziren iristen Hiribarrenen tamainara, noski, zeinen obraren zati bat Chahok argitaratu zuen, pentsatzen baitzuen edizio elebiduna, euskara-frantsesa, egitea, asmo huts gelditu zena, ordea.

Azkaindarrak atharraztarraren aipamenarekin hasten digu poema Ariel-en, kortesiazko deikia, noski, baina poema berridatzi zuenean, urteak igaro eta, zati hau aldatu egin zuen, beste zenbait orraztu eta zuzenduz. Beraz azken idazkera moldatu genuen gure ediziorako. Bidaiariak, muga pasa ondoren Urdazubi, Arizkun, Elizondo, Moringo Zubia, Belate, Ultzama eta azkenean Iruñeara iritsiko dira erregina Isabel IIarekin eta honen gortearekin elkartzeko.

Hau, bere ama Kristina eta ahizpa Luisa Femandarekin Donostiatik zetorren, hemen mainu batzuk hartu eta hiriak harrera benetan ederra eskaini ondoren. Boulevard- eko Txakur-Txulo zeritzaion ostatuan egonak ziren eta musika jaialdi bat oparitu zion hiriak Luisa Fernandari, Bizente Etxegaraik, okasio guztietarako prest zegoen donostiar poetak asmatu zortzikoak kantatu zizkiotelarik. Hauetariko bigarrenak honela zioen :

Infanta gaztetxoa Espainiakoa, Isabelen aizpatxo biotz gurekoa : erregeren alaba zorionekoa, ar ezazu oroitze Donostiakoa204.

Hemendik Iruñeara joan ziren eta Joakin Ignazio Menkos, Guendulaingo kontearen etxean hartu zuten ostatu. Eta bertan biltzen ziren Frantziako printzeekin, egun batean hirurogeita hamar gonbitatuei platera ugari eta onaskoak eta dantza eder bat eskaini zitzaielarik.

Poemak ez dioen arren, printze frantsesek Ezpeletako Kontearen jauregian hartu zuten ostatu, bertan banketeen ondoren serenatak, gau-dantza eta gau-argiak dastatu zituztelarik. Erregina Isabelek Frantziako printzeak erregalatu nahi zituen, eta honetarako momentuan zen toreatzailerik famatuenari eskatu zion torea zezan Iruñean. Gonbitea

203 Ikus bidaia eta bestak osorik: Patri Urkizu (ed.), “Jean-Martin Hiribarren, Iruñeko bestak 1845”. LAPURDUM VI, Baiona 2001, 319-335. 204 Jose Vicente de Echagaray, Festara (Bere bertso guzien bilduma). Ed. A. Zavala, Auspoa, 35-36, Donostia, 1964, 210. 118

Ministro de Instrucción y de Hacienda zenak berak egin zion, eta Madridetik pasatzerakoan Montes bere koadrilarekin jai eder bat ere eskaini zitzaion.

Frantziako eta Espainiako korteak Iruñean, iraun zuten bitartean, hau jendez beterik zegoen, ezen topaketa ilustrearen aitzakiaz iragarritako ikuskizunek Pirineoetako mainutegietarik ur-hartzaile anitz erakarri baitzuten.

Poernak bederatzi atal ditu : Bidaia (1-12); Argiak (13-21); Zezenetako tokia (22- 62); Zezenak (63-125); Zaldi Lasterketak (126-140); Zuziak (141-148), Zuziazko Tiruak (149-155); Pasaiuak (156- 162); eta Harmada ( 163-170). Zatirik nagusienak, beraz, zezen plazako giroak eta zezenek hartzen dute (22h.-125b.) bertan kantatzen direlarik garaiko toreadore famatuenaren, Francisco Montesen hazaina bildurgarriak. Hona nola irudikatzen digun euskal poetak :

Hasia ilia urdintzen Baina ez zangua pisatzen, Bezti galtza labur ferdez, Sedazko gairik senduenez, Aztalak xuri zirikuz, Oinetan zapatak larruz, Hark duen maipolisa, Izan behar da belusa. Errexago da ikustia Ezen ez haren pintatzia.

Francisco Montes « Paquiro » (Chiclana 1805-1851)

119

Lehen korridan zazpi zezen jokatu zituzten. Montesek205 lehen estokadaz etzanarazi zuen lehenbiziko arerioa. Bigarrenean, nola ez baitzen oso oldarkor, jendetza zakurrak! zakurrak! oihuka hasi zen, Santerak azkenean lau estokadaz hil zuelarik. Hirugarren zezena Chiclanakoak guztiz dotore eta ederki akabatu zuen txaloen artean. Laugarrenean zaldia lurrean sabela urraturik, lehen estokadaz bota zuen Montesek. Bostgarrenean berriro zaldiak lurrean etzanik tripak kanpoan, eta banderilak ezarri zituenean usoak atera ziren txorimalotik zezenak hau adarkatu zuenean, eta bigarren aldian sartzerakoan hil zuen Montesek. Seigarrenak berriro pikadoreak bota zituen, berriro Santera zezenzalearen kontra madarikazioak entzun zirelarik. Zazpigarrena eta azkena irinez betea atera zen, eta hamabi mutil errotariek, galtza txuri, alkandora txuri eta zapia buruan loturik -, hamar mila liberaren ordainez saiatu ziren zezena botatzen, halere eskerrak azkenean toreatzailea atera zela, ezen batzuek gaizki zauriturik bukatu baitzuten.

Korrida arratsaldeko hiruretan bukatu zen, eta bostetan berriro itzuli ziren printzeak atseden zertxobait hartu ondoren. Zaldun mordo bat atera zen beren zaldi dotoretan Luis XV eta Felipe IV garaiko jantziez, eta bukatutakoan antzezkizuna erregina Isabel IIak parte hartzaileen artean dominak hedatu zituen. Besta hau zazpiretan amaitu zen.

Bigarren korrida irailaren zazpian ospatu zen. Erregina ordubiak pasata iritsi zen plazara, idazkariak zilarrezko platera batean eskaini zizkion hiriko giltzak alkateari, eta honek erreginari, zeinak halaberetsu eskuinean eserita zegoen Nemourseko dukesari, beronek jendeari bota ziezazkion. Zeremoni hau egindakoan korrida hasi zen.

Lehen zezenak zaldien artean triskantza izugarria egin zuen. Montes, dirudienez, ez zegoen forman eta hiltzera sartu zenean jendetza aspertu egin zuen eta txistuak entzun behar izan zituen. Beste zezenak aski oldarkor aritu ziren eta txaloak errezibitu zituzten. Bostgarrenari hiru gizonek zaintzen zituzten bost zakurtzar bota zizkioten, eta zakurrek zezena kozkatzen zuten bitartean, ezpata sartu zioten. Zakur hauek Jose Joakin Arrese Tolosarrak eramanak ziren bi mila eta zortzirehun errealen truke. Ikuskizun krudel eta odoltsu hau, ordea, ez zen izan ikuslegoaren gustokoa.

Ekintza hau Iñaki Azkunek206 beste era honetan biltzen eta itzultzen digu, El Heraldo de Madrid- etik harturik :

Lehen hiru zakurrek ez zuten horzka egiterik lortu. Gero zezenari bota zizkioten beste biak, hain txikiak zirenez gero, ez ziren zaunka egitera ere ausartu. Joaldunak atera eta orduerdia baino gehiago behar izan zuten zezena plazatik

205 Francisco Montes "Paquiro" (1805-1851), Chiclanan jaioa, igeltzero lanetan peoitzan hasia, baina txikitandik zezenetako grinaz amorratua, pala ezpataz trukatu zuen. Jadanik 1830.ean Sevillan toreatu zuen, eta bertako zezenlarien arte eta ofizioaz jabetu. Madriden 1831.ean presentatu zen Juan Jimenez "El Morenillo" eta Manuel Romerorekin. "Garrocha"z jauzi ederrak egiten zekien, eta kaparekin xit abila izaki Espainiako lehen ezpata izatera iritsi zen. Euskal Herrian maiz ibilia, bertako koadrilak lagun zituela. Komisio batek eskatu zion Louis-Philippe, Frantziako erregearen semeentzat, Aumale eta Nemours-eko dukeentzat torea zezan. Hasieran ezezkoa eman bazuen ere, erreginaren nahia zela adierazi ziotenean, baiezkoa eman zuen. El Fandango egunkariak honela deskribatu zuen korrida: Don Francisco Montes estuvo admirable en las corridas de Pamplona. Y si es cierto lo que hemos oído decir a personas fidedignas, de que en consecuencia de su arrojo y habilidad se le ha nombrado conde de Chiclana, tiene mucho mejor ganado su título que otras excelencias de escotillón. (José María Cossio, Los Toros . T. III, Espasa, Madrid 1980, 632). 206 Iñaki Azkune, Zezenak Euskal Herrian, gure baitan dituzten erro luze-ezkutuak. UEU, Bilbo 1989, 349. 120

eramateko. Errotariek zezen hura eskatu zieten orduan agintariei biharamunean lantzaz hiltzeko. 24 errotarik heren haga punta zorrotzak lerrokaturik ipintzen zizkioten zezenari, eta zezenak hirutan hautsi zien lerroa, mutik-gazteak lurrera bota eta zapalduz.

Printze eta Printzesa frantsesek Montes zezenlariari eta bere pikatzaile Joakin Coyto, alias Charpa-ri diamantezko eraztun bat eta esmeraldez hornitu orratz bat oparitu zieten. Dena den, ez zuen utzi gure Hiribarren poemagilea ikuskizun krudel honek oso kontent eta honako bertsoa idatzi zuen:

Ni banintz erregetarik Ez liteke zezenarik. [124.b.]

Irailaren zortzian goizeko zortzietan irten ziren printze frantsesak hiritik, hiru mila liberako oparia eman zietelarik bertako benefizentziazko etxeei, eta Elizondo eta Kanbon gelditu ondoren abiatu ziren Baiona eta Pariserantz.

Louis Charles Philippe Raphael D'Orleans, Nemours-eko dukea 1843 & Aumale-ko dukesa (1846,Versailles-eko museoa)

121

Jean Martin Hiribarren (Azkaine 1810-Baiona, 1866)

Izpiritu ausart bat ez ezik bazen Chaho baitan erudito eta historiagile bat, arduratzen zena adibidez edo Greziako pinturaz edo eta batipat Euskal Herriko Historiaz, eta horrela estilo zuzenketa ttipi batzuen ondoren argitaragabe ziren Belaren oroitzapenak emango dizkigu lehen aldiz207. Nongo eskuzkiributik kopiaturik ote? Ez dakigu. Baina ez liteke harritzeko Pariseko Liburutegi Nazionalekotik izatea.

***

1846an Jean Crouzet-ek dioenez208 masoi, alegia, arginbeltza bezala juramentatu zen Saint Esprit-eko La Parfaite Réunion, izeneko logian. Baina politikoki zenbait taldetan onartua bada ere, aski kritikatua izango da batipat bere lagun karlistengatik, edo batipat beste anaia arginbeltzak zirikatu eta astintzen zituelako gogorki ARIEL aldizkarian, Raspail-en kasuan bezalaxe.

Arginbeltzen ikur bereziak noizpehinka ere bazerabiltzan, hala adibidez hiru izartxoz sinatzen duenean (*** 1847. IX. 26, Un beau concert... )

207 « Mémoires du chevalier de Bela » (ARIEL, 1845: IX, 5,12; X. 10, 26; XI. 2, 9, 16, 23, 30; 1846, XII. 15, 17, 20, 22, 24, 27, 29, 31; 1847: I. 3, 5, 7, 10, 28, 31. )

208 Jean Crouzet, Bayonne entre l'équerre et le compas. Ed. Harriet, Bayonne, 1987, T. II, 116- 117.

122

Genioen bezala eztabaidatan jotake, sutsuki ziharduen, esate baterako, Réveil-ea aurka erlijioaz eta filosofiaz mantenduko duen eztabaidak, bien arteko solas kontrajarriak luzaro dirau 1847. urtean.

Erantzunik ere ez zitzaion falta, ordea, nola Un jeune Croyant-ek sinatzen duena ihardetsiz Au poète des Voyans (l847. IV. 13), izen hori bera emango diolarik ere Paul- Emile Palisse poetak (l847. IV. 18).

Baiona. La Parfaite Réunion-eko egoitza

LES MYSTÈRES DE MADRID (1846)209

Mila zortzirehun eta berrogeita seian 44ean hasitako eleberriaren iragarkia damaigu (1846-VIlI-23) , alegia, Safer-en segida, eta Les Mystères de Madrid 210 eleberri tamalez amaitu gabearekin hasten zaigu, zazpi kapitulu soilik utzirik.

Feuilleton titulupean, alegia, garaiko egunkarietan foiletoiei eskainitako lekuetan hasi zen Chaho ematen eleberri hau. Préface edo aitzin-solasean esaten zuen Nouvelle delako honek ez zuela bere asmoen artean Madrideko herriaren ohitura materialen margotzea, ez eta fikzio huts bat izatekoa, non pintura koloretsuak eta abenturen dramen interesa bildurik agertuko liratekeen, baizik beste zerbait sakonagoa : nous voulons examiner la société de Madrid, sans haine et sans adulation. Hots, nahi zuela aztertu Madrideko gizartea, gorroto eta zurikeriarik gabe.

Bere eleberrigile maitatuenak eta berauen estiloa ere aipatzen ditu. Adibidez, Walter-Scott, Victor Hugoren Notre-Dame de Paris (1831), Alexandre Dumas aita eta

209 ARIEL, 1846: X, 18, 20, 25; XI: 1, 3, 8, 10, 12, 15, 26; XII, 6.

210 ARIEL, 1846: X. 18, 20, 25; XI. 1, 3, 8, 10, 12, 15, 26; XII. 6.

123

Auguste Maquet-en El Conde de Montecristo (1844-45) eta Eugène Sue-ren Les Mystères de Paris, zeina honek Le Journal des Débats aldizkarian 1842ko ekainaren 19tik 1843ko urriaren 15era plazaratu zuen. Ez du ahanzten ere gaztelaniazko nobelista lehena…, pour ce genre de romans historiques dont Cervantes donna les premières définitions et même les premieres exemples.

Historia honetan kontatzen da nola Pedro de Astorga izeneko indiano bat, iristen den bere jaioterrira, Madridera, eta rue Poisson-era, hots, calle del Pez izenekora bere seme Jaimerekin eta bi morroiekin. Bere portaera filantropikoa Madrideko Kortean, Las Cortes deituetan. Eta kritika punturik ere ez zaio falta hala nola dioenean neskame batek:

. ─ Et pourquoi non? Il n´y a pas en ceci le moindre mystère. Son propriétaire n´a rien volé à personne ; il n´a été ni notaire, ni ministre de finances, ni directeur de la Bourse, ni d´aucune des ces maudites choses ; mais, tout au contraire, un bon et honnête personnage qui a entassé se gros sous à rédiger des rêquetes et à gagner des procès.

[Eta zergatik ez ? Hortan ez dago misterio nimiñoenik. Bere jabeak ez dio inori lapurtu, ez da izan ez notario, ez finantza ministrari, ez Bursa zuzendari, ez eta beste ofizio madarikatu horietarik, baizik eta guztiz alderantziz, gizon on eta zintzoa, ipini dituena bere sosak kausa onetan eta hauen epaiak bideratzen eta irabazten]

Tamalez, ez zena ez roman oriental, ez eta legende, baizik eta nouvelle réaliste delako hau ez zuen amaitu ahal izan.

124

Les Mystères de Madrid-en Aitzin-solasaren hasiera

125

HISTOIRE PRIMITIVE DES EUSKARIENS-BASQUES… & HISTOIRE DES BASQUES…(1847)211

Euskaldunen antzinako hstoria : hizkuntza, poesia, ohiturak eta herri honen nortasuna, sarrera bere historia zahar eta modernoari, darama lehen tomoak titulu gisara eta Euskaldunen Historia, mendebaldeko Pirineetan ezarri zirenez geroztik gaurdaino, bigarrenak. Beltzuntzeko bizkontearekin batera plazaratu zituen bi liburukiok.

Noski, elkarrekin plazaratu aurretik badirudi egun zeharo abandonaturik dagoen Mehaineko Beltzunzetarren gazteluan iragan zituela Chahok denboraldiak prestatzen eta pilatzen informazioak.

Polydore de Labadiek212 Duvoisin kapitainari eginiko gutun batean dioenez, obra honetan erudizio frango bada eta beraz ona izango da kontsultatzeko, hobeto egin bazezakeen ere. Gizon talentu handikoa, sutsua eta bihotz xit onekoa dela Chaho, diosku; baina, akats bat dutela liburuek, alegia, salneurria, hamabost liberatan baitaude hiru liburukiak, horrelako prezioan inor gutxik eros dezakeelarik

Agostiren liburukiak sarrera luzexta baten ondoren, non Aztiari eta Aitorren semeei buruzko ideiak berragertzen dituen, hamahiru kapituluxkatan euskaldunen historia agertzen digu, eta amaitzeko Aitorren istorioa berriro ematen. Historia eta linguistika eskutik daramatza eta halaberetsu noizpehinka politika eta bertsoak, Annibalen, Leloren eta Altabizkarko kantak komentatzen dizkigunean .

Jakina da eta ezaguna Lekobideren eta Erroldanen kantak apokrifoak direla eta XVI. eta XIX. mendeko egile ezagunak dituztela.

Chahok Annibalen kanta aipatzerakoan, Txori khantazale eijerra, XVII. mendekoa omen dela kritikoen arabera, diosku, eta bi estrofa bes terik ez dituela ezagutzen, gehiagoren frantses itzulpena ematen digun arren. Frantsesezkoa da ere Eugene Garay de Monglave, beste apokrifo sortzaileak ematen digun bertsioa Chants Nationaur Basques (Le Courrier de Bayonne, 1853. III. 10) artikuluan, non dioenaren arabera 182l. urriaren 7an kopiatu zituen Hondarribiko kaputxinoen komentuko liburutegian. Testu osoa euskaraz ezezaguna zenez gero, eta lortu ahal izan dugunez Hiribarrenen paperen arrean, egoki deritzogu hemen aurkezteari.

Apokrifoen ixtorio eta kritika zehatz zenbait irakur nahiko lukeenak jo lezake Balada zaharrez 213 burutu ene liburuaren bigarren kapitulura.

211 Histoire primitive des Euskariens. Basques: langue, poésie, moeurs, et caractère de ce peuple; introduction à son histoire ancienne et moderne T. I; Bayonne, Jayrnebon, 1847. Histoire des Basques depuis leur établissement dans les Pyrénées occidentales jusqu' à nos jours. T. II. T. III, Bayonne, Lespès, 1847.

212 « Lettres adressées au capitain Duvoisin », aip. Art. (Uztaritz, 20 juillet 1858), RIEV, II,267.

213 Patri Urkizu, “Apokrifoen eta kritikarien saltsa-maltsez”, Balada zaharrez, Erein, Donostia 2005, 17-39. 126

Histoire primitive des euskariens-basques ..(1847)

127

Histoire des Basques . (1847)

128

 1848KO BIGARREN ERREPUBLIKA BAIONAN

Horrela bada iristen gara Chaho politikaria garaile atera zen urtera, hots, Bigarren Errepublíkaren urtera, 1848. urteko otsailera, Baionan gertakizun horietan parte zuzen eta nagusia hartuko zuenera.

Otsailaren 23an Paris altxa egiten da, eta bertan sortu asaldamenduen ondoren erregeak abdikatzen duelarik eta ihes egiten Ingalaterrara, behin-behineko Gobemua osatzen da Errepublika proklamatuz. Gobernu berria osatzen dutenak hauexek izango dira: Arago, L. Blanc, Dupont de L'Evre, Crémieux, Flocon, Garnier-Pajes, Lamartine, LedrunRollin, Marie eta Marrast.

Deputatuen Ganbara desegitea eta, sufragio unibertsala berreraikiz elekzioak deitzea Asanblada Konstituiente baterako (1848. apirilEAN) izan zen honen lehen egitekoa. II. Errepublíka Parisen aldarrikatu eta Jean-Martin Hiribarrenek (bere paperen artean ediren baititugu) honako bertsoak idazten zituen:

JO DU, JO, NIZPEIT ORENA214

Jo du, jo nizpeit orenak Justizia dakharkenak, Orai bada Eskaldunak Porroska zuen burdinak.

Errege da populua, Altxa lezake burua, Hanbat mendez lehertua, Ager bedi zutitua. ( ... ) Ez nihor aitzindari Odolaz bada egarri, Bethi beira frantsesari Nola zuen anaiari. ( ... ) Ez beza nihork engana, Higuin mende gezurrena, Lezian iri sartzen dena, Ez diteke frantses ona.

Libertatiaraz pikainak, Gure meneko dohainak, Zorrotz itxikin haginak, Beira nola buru fuinak.

214 Patri Urkizu, “Euskal idazleen bertsoak bigarren errepublikaren gainean (1848-1851)”, La révolution française dans l´histoire et la littérature basques du XIXe siècle. Ed. de Jean-Baptiste Orpustan, Actes du colloque de l´URA 1055 du CNRS, Izpegi, Baigorri, 1994, 121-147. 129

Agostik berak PARISEKO BERRIAK215 artikuluan horrela kontatuko dizkigu:

Bena mintza gaiten lehenik otsailaren hogei-eta-laurian emanik izan zen Reboluzioniaz erregeren kasatzeko.

Orduko bataila populu xehiaren moienez irabazirik izan zen Esperantxa ukhan zien populiak harentzat eginik izanen zela zerbait abantaita eta aisetarzun zenbaitez noizbait izanen zela dotatia.

Igande goizean (1848- II- .27) Chaho, Stein eta Villa Baionako Comité Républicain Central delakoaren partaideak, jente xehea eta arginbeltz mordoa atzetik zutelarik Harisperi bisita eginen diote honi eskatuz, jaialdi hiritar bat antola dezan, herria eta troparekin batean anaitasunean ospatzeko egun handi hura. Harispek ordenak espero dituela ihardesten die, baina, noski, populua ez zegoen itxoiteko.

Jean-Isidore Harispe (Baigorri 1768-Lakarri 1855)

Harispe utzirik, Udaletxera dihoaz non udala bilduta zegoen. Hemen zeudenek eskaerak onartuz Garde Nationale-rako eta udala organizatzeko elekzioak prestatzen dituzte. Askatasunaren zuhaitza eraikiko da plazaren erdian.

Okasio horrekin Hiribarren bandera errepublikanoa bedeinkatu ondoren Solas eder batez mintzatu zen216 askatasunaz (Libertatia zein eder den! aldarrikatuz), berdintasunaz eta anaitasunaz laudorioak eginez.

Gero Baionako burgesia guztia bildurik dagoen Barroilhet aretorantz abiatuko dira, eta Biba zenbait hala nola eguneko berrien parte eman ondoren sei komisario eragile hautatuak izango dira: Frédéric Accuduts, Edmont Faulat, Plantié Junior, Jacques Portes, Agosti Chaho eta Paul Bouesseliaux. Denak arginbeltzak.

215 Uscal Herrico Gaseta, 1. Z., 1848. arramaiatzaren 30ª. 216 « Discours de M. Hiribarren, curé de Bardos, prononcé après la bénédiction du drapeau », Journal du peuple, Bayonne, 10 avri1 1848, n.º 9.

130

Lehen erabakiak hauexek izan ziren: suprefeta zaindarien pean ezarri eta manifestazio handi bat osatu. Hau, ARIEL-Républicain de Vasconie (40, rue Victor Hugo egun) kokaturik dagoen lekurantz abiatzen da, bertako leihotik bandera errepublikanoa jeitsiz Monsegu jerenteak Udaletxera eramango duelarik, hiri osotik paseatu eta lau haizetara astindu ondoren, eta bai Marseillesa [Harmak har ditzagun] bai La Chanson du Départ [Hau da partitzeko tenorea] kantatuz.

Gardia nazionalaren zortzi konpainia eratu ziren bakoitzaren buru kapitan bat, lietenant eta sulietenant bat zirelarik. Horrela gauzak Chahok, Harispe komandante jeneralari tropak bil zitzala esijitu zion eta arratsaldeko lauetan, martxoaren lauean eta Errepublikaren alde ager zedin, lortu zuelarik baigorritarraren mintzaldia honela bukatu zena:

(. .. ) Le vieux vétéran des armées de la liberté qui vous commande, attend de vous calme et discipline. C' est le premier devoir d' un bon soldat. C' est le plus sur rempart contre l' agression de l' étranger. Vive la République! 217.

[Agintzen zaituen askatasun armadetako soldado zahar honek zuengandik lasaitasuna eta disziplina espero du, hori baita soldado onaren lehen egitekoa, eta murrurik segurena atzerritarren erasoaren aurka. Biba Errepublika!.]

Ez dirudi doinuaren arabera oso gogo onez esan zituenik hitzok. Beraz ikusten dugu bazituela Errepublika horrek bai gudalostearen bai elizaren onespenak, ez halere ororenak, garbi ageri den bezala Michel Elissambururen liburuan218.

Memento mugituak izan ziren bai udaletxean, bai arginbeltzen artean, eta arazoak ez zirela ondo erabakitzen ikusten zuenean, behar bezala ez zihoazela ohartzean zorrozki kritikatzen zituen Chahok bere kazetan. Bidenabar, bere ideien hastapenak zabaltzen zituen, komunistak atakatzen, bere ustez haien ideiek demokrazia guztiaren desegile izanen baitziren. Tiraniaren infernuaren ordez anaitasunaren paradisua nahi zuen ezarri, eta hona bere ideiak irakaskintzaren gainean

Je veux que l'enseignement soit réglé par la loi, et exercé par L' Etat en ce qui touche les enfants dont la République doit faire avant tout des hommes libres et des citoyens ici-bas, et nullement des croyants pour la vie éternelle. J' accorde aux prêtres de toute secte, liberté pléniere de prédication comme j' éxige pour tous les citoyens la liberté de l' expression et de la presse. Mais les prêtres, en tant que prêtres, doivent être exclus des écoles de la République pour tout ce qui ne concerne pas l' enseignemet purement religieux. Leur enseignement est moral, dit-on. Celui des écoles de la République, tel que je le concois, sera plus moral encore. Leur enseignement est, dit-on encore, économique. Mais je ne souffrirais pas en même temps, que ceux qui le répandent soient condamnés à vivre dans une pauvreté honteuse. Je proposerai un salaire minimum 219.

217 Jean Crouzel, aip. lib., lI, 167. 218 Michel Elissamburu, Frantziako hirur Errepubliken ixtoríoa laburzki. Baiona, Lasserre, 2. arg, 1890. 219 « Exposé de principes » (ARIEL, 1848. IlI. 28.) 131

Adierazpen eta presntsa askatasuna aldarrikatzen zituen eta eskatzen hiritar ororentzat. Eta apezak eskoletan erlijioa soilik irakastea, hala nola soldata duin bat irakasle guztientzat.

Konstituzio berriaren egileak izango zirenak hautatzeko elekzioak 1848. apirilaren 23an eman ziren. Martxoan hasi eta abuzturarte ere ARIEL-en argitaratu zuen Chahok berriro Lelo ou la Navarre il y a 300 ans 220 historia eleberria.

Baina Chahok bezala, Errepublikaren a1deko sua piztu zuten Ipar Euskal Herrian zenbait gizon argik, hala nola Donapaleun Saint Gaudens abokatuak eta Donibane Garazin Michel Renaud-ek.

Udaberri politiko honetan lagundu zuen abenturero aleman batek, Karl von Gagern221 berlindarrak, zein Pariseko iraultza ikusi ondoren Euskal Herriari bisita egin zion eta Lizarrako konplotan parte hartzeagatik heriotze zigorrara kondenatu zuten eta azken mementoan afusilatua izatetik libratu zen.

Garai honetako gertakizun bat aipatzen digu Lafittek222. Bertan Chaho eta Duvoisinen haserreak ageri zaizkigu, eta batipat azken honen gaiztakeria. Merkatu eguna zen Heletan. Arratsaldea. Plaza guzia jendez betea, eta Chahok bere programa aurkezten ari zen unean Duvoisinek ezin pairatuz haren hitzak eta ideiak herriko mutiko batzuek hartuz halako zarata eta istilua sortu zuten, kantuz eta irrintzinaka ez ziotela atharraztarrari hitz egiten utzi, hau bere 1agunekin lekua hustu beharrean aurkitu zelarik.

Ohizko kanpainen ondoren hauteskundeek emaitza hau izan zuten:

Nogué, 80.029 boto Boutey, 64.232 boto Renaud, 60.521 boto Marrast, 59.358 boto Condou, 57.177 boto Leremboure, 55.176 boto Saint-Gaudens, 49.505 boto Daniste, 45.335 boto Lestapis, 43.599 boto Etcheverry, 41.473 boto Baron de Laussat, 41.163 boto

Beraz, zortzi errepublikano eta hiru kontserbadore, eta, noski, errepublikanoen artean ere gehienak kontserbadoreak. Galtzaileen artean gelditu ziren:

Barthe, 33.012 boto Casteran, 24.145 boto Chaho, 21.728 boto

220 Arie1 1848. III 14, 16; IV. 20, 23, 25 27, 30; V. 2, 4, 7, 11, 23, 25, 28, 30; VI. 1, 4, 6, 8, 11, 13, 15, 18, 20, 27; VII. 2, 4, 9, 11, 13, 16, 20, 23, 25, 30; VIII, 1, 3, 8.

221 Marianne O. de Bopp, "Carlos van Gagern, Chaho y el complot de Estella en 1848», Príncipe de Viana, Iruñea 1975, 667-672. 222 Pierre Lafine, Euskal Literatura. Ed. Patri Urkizu, Donostia, Erein 1990, 198. 132

Larrebure, 21.472 boto Revy, 21.056 boto, eta Navarrot 19.154 boto.

Deputatu hautatu eta Pariserat zoazenei zuzendurik Xavier Navarrot223, Biarnoko poetak, bertso hauk eskainiko dizkie:

Aux Deputés partants

En attendant, sur l' arene altérée vous me laissez vaincu, non sans honneur; Heureux vainqueurs, mettez-vous en curée, Moi, puis Chaho, Pinède et Monseigneur Bon voyage Chers concurrents.

Diputaturako galtzaile atera baziren ere maiatzan Udaletxeko hauteskundeak izango dira, eta hogeita hiru hautatuetarik bat Chaho izango dugu.

Eta oraindik beste elekzio mugatu batzuek ere gertatu ziren 1848. ekainaren 4ean (87.000 hautale ordez 39.345) Marrastek bere lekua utzi baitzuen libre Pariseko departamendua hobesterakoan Basa Pireneetakoaren lekuan eta irabazle Barthe izan zen 12.972 botokin, Chahoren 7.276 botoen aurka224.

Xavier Navarrot (Olorue 1792-1862)

USKAL HERRIKO GASETA (1848)

Arramaiatzaren 30ean (ekainaren 30ean) hain zuzen argitara eman zigun Agostik euskaraz idatzitako lehen aldizkaria: Uscal-Herríko Gaseta. Honek tamalez bi ale bakarrik izan zituen, eta dituen zenbait xehetasun Beñat Oihartzabalek aztertu zizkigun zehazki225.

Lehenbiziko aleak artikulu nagusiok ditu:

223 ARIEL 1848.V. 2

224 René Cuzacq, Les élections législatives à Bayonne et au Pays Basque de 1848 à 1870. Bayonne, 1948,30. 225 Beñat Oihartzabal, « Euskarazko kazetaritzaren lehen entseiua: A. Chahoren Eskual Herriko Gaseta (1848) », Patxi Altunari Omenaldia. Mundaiz, 5, Donostia 1990, 191-207. 133

l. Herrítar Maitiak Il. Zer den ARIEL III. Errepublika zer den . IV. Laborari baten letra V. Zer da berri VI. Espainako berriak VII. Pariseko berriak.

Lehenean, euskararen arazoa du mintzagai, eta euskalkien aurrean gertatzen diren arazo eta gora-beheren aurrean behin betirako honakoa erabakitzen du: Eztakitzanak ikhas bitza. Eta, behin betikoz erranik, aski den.

Bigarrenean, ARIEL definitzen saiatzen zaigu, alegia, amorio eta indar berezi bat dela argitzen digularik.

Hirugarrenean, Errepublikez mintzo, Populua dela erregea eta etsaien kontra gerla ematera prest dagoela.

Laugarrenean, elekzioez mintzo delarik garbi uzten du oraindik gobernamenduaren giltza herrixketako apezek dutela, berak direlako auzapez, kontseilari eta idazkarien buru; hala nola aberatsak.

Bostgarrenean, eztabaidatan sartzen da, Euskal Herriko albisteak eman ondoren, garaiko zenbait aldizkarirekin.

Seigarrenean, F.M. sinatuz horrela zuzentzen zaie euskaldun espainolei: Prest izan zaitezte gerlako trunpetaren seinaliari, biktoriarat kurritzeko, fite arrabostuko da gure arroka urrunetan, eta soinu ark erranen zitu: Altxa! Benzitu behar dugu edo hil, eta segurantza badut, libertateko bandera agertzen denian gure mendi puntetan, zuetatik bat ez dela izanen Eskualerriaren salbatzeko atzeratuko denik.

Zazpigarrenean, Pariseko berriak deitua bertako albisteak eman ondoren beldur da Europako errege guziek ez ote dioten Frantziari gerra egingo, botaturikoaz gainetik tronua ezartzeko.

134

135

136

137

138

Uskal-Herriko Gaseta-ren bigarren eta azken aleak (l848.VII.25) egitura berdintsuarekin jarraitzen duo Elekzioez mintzaturik, apez batekin eztabaida gogor batean, hala nola Frantziako eta Espainiako berriak emanez.

Azken artikulu horretan karlismoarekiko hausteko gomendu bizia ematen du, haren prailekeria eta kontserbakoikeria ezin baitzuen haboro pairatu ikusi dugun bezalaxe, hitz hauekin hain zuzen bukatzeko:

Nork oihu eginen du, azkenian, errege-erreginak eta haien partidario tontoak edo anbiziosoak akazatu ondoan: Biba independentzia! Biba Errepublika! Biba Euskal Herria?

Chahoren oihu ausart eta kuraiez betetako hauek ez dirudi oihartzun handirik ukan zutenik, zeren eta Léonard Berterreix lagun zaharrak euskaraz idatziriko beste artikulu batean eta Jouhane Lestartarra bezala sinaturikoan honako elkarrizketa plazaratzen zuen Journal du Peuple-n:

. - Katalina, nun da igaran iganteko gazeta? . -Armairun gainean utzi nizun, bena goiz huntan Judas haur hoiek, behartto batentako enplegi dizie. . - Hebentik harat gorderik eretxekiren duzu, entzun duzia? Uskal Herriko gazeta eztuzu haurren ez eta haien zerbutxientako eginik izan. Jakin ezazu hori, Kattalina226.

Beraz eta haurrak zebiltzan lekutik ezkutaturik behar zen eduki Chahoren gazeta arriskutsua, garairako ideia aurreratuxegiak zabaltzen zituen nonbait eta.

Journal du peuple-n, alegia, Herriaren Egunkaria deituan227 beraz, ezkerraldetik erantzungo diote Agostiren erasoei, esanez, bere artean ez dela apezik, ez frailerik eskriba dezaten erdaraz edo euskaraz eta ARIEL aingerua beti apezekin ametsetan dabilela, eta apezekilako gonbatean bista lausotua badu, har dezala Aragoen kataloxetarik bat edo eros dezala atso luneta pare handi bat, gure artikulubak klarki erakurtzeko.

Halaber, euskaraz irakurtzailearekin irri egin nahi luketenean bakarrik nahi luketeke idatzi, laborariak aski izerditzen baitziren politikazko istorioekin gehiago nekazarazi gabe, eta gainera zer esateko? Errepublikez ez bazen ere, errepublikanoak deitzen ziren gizon haietaz aseak zirela hortzetaraino esateko?

Benetan bi ikuspundu aski ezberdin Agostiren eta Journal du peuple-ko gazetariarena euskararen eta gazeten zer eginaz, biek, noski, eta dudarik gabe ezkertiarrak ere izanik.

Errepublikanoez hain agudo asetzeko zer gertatu zen bada? Ekonomi krisiak asaldamenduak sorrarazi zituen Pariseko hirian eta ekainaren 25ean eta 26an Louis

226 L'lnternational. Nº 150, 1848. VIII. 10.

227 “Bi-Hitz Eskal Herriko Gazetari », Journal du peuple, 1848.VIII. 6. 139

Cavagnac228 gerra ministrariak bortizki zapaldu zituen eta ondoren ordena mantentzeko neurri gogorrak hartu.

Baina dena ez zen zapalketa izan, ordena fermuki ezartzea eta protesta manifestaldiak, azaroan Apirilean hautaturiko Diputatuen Asanbladak beste erabakien artean hauexek hartu baitzituzten:

a) Lanerako eskubidea. b) Prentsa eta Bilera askatasuna. d) Arazo politikoengatik heriotza zigorra kentzea. e) Kolonietako esklabotasuna desegitea.

Gorrien aurrean, moderatu eta kontserbadoreak bildu ziren, presidentea hautatzeko abenduaren 10ean.

Udalean Dindaburu eta Chaho ziren demokrazia garbiaren zale bakarrak, eta Ledru-Rollin229 radikalaren aldeko. Bonaparte, Cavaignac errepublikano liberala, Ledru-Rollin errepublikano radikala, Lamartine utopikoa ... eta beste zenbait dira lehendakaritzaren atzetik. Arginbeltzak zatiturik daude ere.

Abenduaren 3an, elekzioak baino aste bat lehenago hain zuzen, bankete bat antolatzen dute Chahok eta bere gogokideak Jannin pilota lekuan. Hogeita hamabi mahaietan, gazta, intxaurrak eta Nafarroako ardo gorria. Mintzaldi ederrak. Txaloak eta braboak. Gizonaren eta Herrien eskubideak goraipatzen dira, eta Chahok du azken hitza. Bonaparte, asto ohoragarria, Lamartine haize-orratza, Cavaignac sable zapaltzailea ... horrelaxekoak dira arerioentzako darabilzkin laudorioak, eta solasaren buruan azkenik ministrari zapaltzailearen irudia erretzen du.

Pariseko biltzarraren ondorioak, ordea, honelakoak izan ziren: Louis Napoleonek ehunetik hiru laurdenak bere alde bildu baitzituen, 1848. abenduaren 10ean II Errepublikako lehendakaria bezala hautatua izan zen. Chahok, lau urte geroago 1848. urteko gora beherak honelaxe laburtzen dizkigu:

Lehen urhatsaren egitiareki sarthu zen bide gaiztuan berrogei-eta zortziko Errepublika malerusa. Erran ahal diokegu Barkoiztar laborariek izkiribatu zeitaden leteraren konforme, izan ginela memento batez alagrantzia handitan, ustez jinen zen khanbiamentu handirik alde hunilat; ustez legarrak demenituko ziren. Fite jin zen khanbiua, bena alde kuntrilat. Legarrak demenitu plazan berrogei-eta-bost zantimak ikhen zuntien. Ah! zer gizon banuak, zien urthe hartako deputatu jaonak; batak traidore bestiak indiferent. Klar da Frantzia trunpaturik izan zela ordunko elekzione miserabletan. Eta zer deputatu saldua! Zer konstituzione bastart egiliak! Garruzeko merkhatian hobeki eginik izanen zen kunstituzione okher bat! 230.

228 Louis Eugène, Cavaignac (Patris, 1802-Ourne-Sarthe, 1857), gerra ministroak zapalduarazi zituen 1848. urteko kale asaldarnenduak.

229 Alexandre Auguste Ledru-Rollin (París, 1807-Fontenay-aux-Roses, 1874), abokatua eta politikoa. 1848.eko gobernu behin-behinekoan barne-ministraria, 1849. urtean saiatu zuen kolpearen ondoren Ingalaterrara desterratua eta hemen beste zenbait iraultzaileekin (Kossuth, Mazzini, Ruge) bizi izan zen.

230 ARIEL, 1852. II 19. 140

141

Hala eta guztiz ere gogo eta bihotzeko errepublikanoak ez ziren esku loturik egon 1849.ean eta II. Errepublikaren lehen urtebetetzean festak eta banketeak izan ziren orotan, eta halaber Baionan, Berterretche, Camps, Lacombe, Justin Larrebat poeta gaskoina ... eta Chahok osatzen zuten taldeak eraturikoa,

Lege. Biltzarrerako Elekzioak 1849. maiatzaren 13an zirela eta Chaho bere kideekin gogor aritu zen prestatzen hauteskundeak, euskal testuetan231 ikus daitekeenez. St-Gaudens, eta Renaud ziren besteen artean Chahoren autagaikideak.

Zortzi pundutan finkatzen zuten beren programa. Hala, lehenak gatza zergak hautsiak zitezen eskatzen zuen; bigarrenak armadak txipituak ... etabar. Euskalkiz aldatzen zen ere Chahoren solasa entzulegoaren arabera, eta horrela lapurtar laborarier, ofizialer eta langileer zuzentzen zaienean lapurtarrez mintzatuko da.

Maiatzaren hamahirurean behar ditugu izendatu hamar deputatu gure departimendukotzat. Hameka egorri ginituen gan den urthean; ez dute gauza handirik egin populu xehearen alde; xoilki kontserbatu dauzute gutarik bakoitxaren boza, ala aberats ala pobre, higual kondatzeko dretxua; gainerakoan, gure alde proposatu diran legetan, hamarretarik zortzi edo bederatzi kontra izan dire.

Beste boza nori eman ondo jakiteak duen garrantziaz mintzatu ondoren dituzten aukerak adierazten dizkio irakurleari, alegia, bonapartistak, filipistak, henrikinkistak, hau da, karlistak, eta errepublikanoak direla hautagai. Nola hiru lehen taldeok bildu diren herri xehearen zankapetan ezartzeko, eta nola errepublikanoek soilik maite duten benetan herria, herriko seme direlako, eta nahi dutelako egiaz, libertatea, berdintasuna eta aurridetasuna mundu guztian. Beraz, badakitela nori eman botoa, horrela, bai ziek, bai zien haur txipiek denbora gutitan barnen untsago izanen ziradie.

Kanpaina honen mementorik sutsuenean zegoela Pabetik irteterakoan 1849. maiatzaren 5ean, beraz, hauteskundeak izateko aste bat bakarrik falta zela, igande goizean Nay-rako bidean, lagun baten etxera zihoalarik, zaldiak zoratu eta Chahoren karrosak istripu bat sofritu zuen. Karrosatik jauzi egiterakoan Agostik kolpe handi bat hartu zuen buruan, konortea galduz.

Berehala M. Beaumonten jauregira eraman zuten eta hantxe Pabeko medikuak saiatu ziren etengabe Chaho zorigaiztokoaren bizitza salbatzen. Bazkalondoko hirurak aldean esperantzarik ia ez zegoen, baina sei t'erdiak inguruan bazirudien bere onera zetorrela, eta gabeko bederatzietan sendagileek idatzitako txostenean eta berehala Baionara bidali zuten mezuan, bizirik irtengo zelakoaren esperantzan zeuden232.

Egunetik egunera hobetzen zihoala ikusirik, ARIEL-ek demokrata guztiei dei egin zien ahantzi ez zezaten igandeko hauteskundeetan, alegia, maiatzaren l3an Chahorentzat izan zedila botoa.

231 “Donapalheuko papulian eta republicain aldeko phartez, laborarier, ofizialer, langiler eta braseruer” (ARIEL, 1849. IV. 5), “Nekazale baten kontseilua” (ARIEL, 1849. IV. 29), “Herritar maitiak” (ARIEL, 1849. IV. 29)

232 ARIEL (1849. V. 8) 142

Pertsona mota, klase eta kolore guztietakoak zihoazkion bisitan Agostiri,eta horrela 11an ohizko hotelera eraman zuten, bere heriotzari buruz lehen unean zabaldu ziren zurrumurru interesatuak isiltzen joan zirelarik.

Igandeko bozketetan hautaturiko hamarrak jarraian doazen hauek izan ziren:

Lausat 41.929 boto Crouselhes 39.877 boto Etcheverry 39.799 boto Dariste, 39.440. boto Manescau, 39.329. boto Larraburre, 35.356. boto Chegaray, 32.976. boto Resseguier, 32.778.boto Vergeron, 32.015.boto Renaud, 30.580 . boto

Beraz, Chahoren hitzetan zortzi lejitimista, filipista bat eta errepublikano bat: Michel Renaud. Agostiri 30.453 boto jaso zituelarik, ehun eta hogeita zortzi bakarrik faltatu zitzaizkion hautatua izateko. Hola bada, bigarren aldiz, galtzaile aterako zaigu, nahiko arrakasta handia izan arren jende xehe eta langileen artean. Baina, nola eskuindarrak, nobleak eta apezak kontra zituen, garai hartan zail zen bestelakorik gertatzea.

ARIEL-i jarraituz, ohart gaitezke nola Pariseko bozketa gehienetan Renaud ia beti bakarrik gelditzen zen botazioetan, legerik atzerakoienak horrela aurrera zihoazelarik.

Chaho gaixo egon zen bitartean ARIEL zuzentzen zuen elkartea honako gizonok osatzen zuten: Dindaburu, Lacombe, Tarda, Moreau, Monsegu atharraztarrak eta Steinek. Baina izpiritu bizi eta sutsu hark berehala hartu zuen sendabidea eta jada uztailaren hamalauean irakur dezakegu bere istripuaren ondorengo lehen artikulua bertan akzidente hura zela eta hiltzat hartu zuten eta berria zabaldu zuten gezurtien aurka idazten duelarik eta istripu unean mozkortua zegoela zioen iraina hedatu zutenei bere bizitzako hogei urtetan ur garbia besterik ez zuela edan ihardetsiz.

Irakur ditzakegu ere ARIEL-en orrialdetan murgiltzen bagara bi alkateren testuak. Bata, Pharaz Zuberoako, Arrokiaga herriko meraren idatzia, herrietako delegatuei zuzendua, oihanen arazoei buruz233 esperantzarekin gizon adituek jakin zezaten zegoen estatu triste hartarik jalgitzeko bidea topatzen. Bestea, Etchecoin Berterreix, Baxanabarreko Gabadi herriko auzapezarena234 bere auzokideei zuzenduz, berta sofritzen dituen irain eta erasoen kontra defentsa sendo eta finkoa egiten duelarik, gertatutakoen argitasunak xeheki ernanez.

Irailaren 29an antolatuko dute errepublikanoek Baionako Jannin pilotalekuan berriz beste bazkari bat, ogia, gazta, intxaurra eta ardo gorriarekin, Renaud deputatuaren omenez, eta bertan bukaeran honakoxea zioen bazkaliar batek (Chahok?):

233 ARIEL, 1849. VII. 26.

234 ARIEL, 1849. VIII. 30. 143

Ontsa abiatu zinenaz geroztik. Mor de Renaud, hola hola segi zazu, atxiki zazu bethi populiaren amodiua bihotzian, defenda errepublika etsai guzien kontra, bortxa gobernamendua zerga eta phetxa guzien ttipitzera, eta horien ahalaz aurthikitzera aiserik pagatzen ahal tuztenen gainera; kargulari soberakinen khentzera, haur ororen eskatzeko moienen hartzera; zahar zein beste eta pobre sostengatzera; laborarien eta beste jente ttipiendako banka batzien formatzera, nun han atzemanen baitute bere behar ordietan dihuria intres ttipi batian; hitz batez, so egizu populiari honen xorte tristiari; egin gero, orai artio bezela, zure bihotz hunak erranen dautzunak; eta gu ere, gure aldetik, ohituko gira igaran egunetan bezala zutaz, eta erranen bethi orok, ala Pariserat igortzeko ala Parisetik jin onduan: Biba Mor de Renaud! Biba Errepublika!235.

Michel Renaud (1811-1885)

ARIEL-en ziri eta erasoak ez ziren erantzunik gabe gelditzen, eta adibidez, Oloruen agintariek debekatu egin zuten haren salmenta. Halaber, auzitaratu egingo dute haren erredaktore buru zen Agosti, eta ondorioz deitua izango da Pabera 1850. apirilaren 30ean. Baina bai Chahoren defentsa, bai bere abokatu Michel de Bourges-ena236 hain izango dira eder, sakon eta liluramenduz beteak Etxahunen beste kasu hartan bezala, non libre utzi baitzuten Agosti, besterik gabe.

Istripuak, erasoek eta auziek ez dute, ez, Chaho kokilduko ez bildurtuko ez eta atzera botako, beti bezain tinko eta berme jarraituko baitu Pariseko gobernuaren lege desegoki eta herriaren aurkakoak salatzen.

235 ARIEL, 1849 IX 29.

236 « ... Michel de Bourges, son défenseur et son ami, c´était une République aux institutions grandes et libéra1es, et non une de ces Républiques bourgeoises où les petites ambitions de clocher se cachent sous un masque patriotique» (Léonard Laborde, Souvernirs de jeunesse. Bayonne, 1875, 189) . Michel de Bourges (Purrières 1797 – Montpellier 1853). Abokatu ospetsua, oposizio liberalaren buru, George Sand-en separazioan abokatu eta adiskide, La Revue du Chair-eko zuzendari.

144

Ez zen ordea, bakarrik asetzen ARIEL Frantzian gertatzen ziren jazoerekin, Edouard Robinet-ek Parisetik berriak bidaltzen bazituen ere, Théodore Pelloquet-ek Alemaniatik igortzen zituen. Halaber, Italia eta Espainiatik iristen zitzaizkion berriak xehetasun eta puntualitate handiz. Beraz, bertako irakurleak bazuen zerekin entretenitu, eta batez ere Chahoren artikuluekin gozatzen zuen, hauek batzutan frantsesez, bestetan gaskoinez, orain euskaraz eta gero gaztelaniaz ere zirelarik.

1851. abuztuaren 27 an237 gutun bat idatziko diote Chaho atharraztarrak eta Dindaburu baxenabartarrak Basa-Pireneetako Prefetari bere karguen uztea, dimisioa aurkeztuz. Alegin, zehazki zuela hiru urte juxtu hautatua izanik Chaho Basa-Pireneetako kontseilari jenerala bezala Atharratzeko kantoiti, eta bere lana ahalik hoberen betetzen saiatu ondoren, egin berri zen legearen aurka beren gaitzespena adieraztearren. Hain xuxen, sufrajio unibertsala deusezten zuen lege berriaren aurkako protesta ekintza bezala aurkeztuko dute beren dimisioa bi kontseilariek.

Esan bezala Agostiren kezkak Espainiara ez ezik Portugalera ere hedatzen ziren eta hor ikusten dugu idazten Agiri bat, non egituratzen zen Prtugal eta Espainia arteko Iberiako Errepublika Federalen Erakundea238.

ARIEL-en bizitza, ordea, polliki-polliki ahultzen joan zen, eta azken alea 1852. otsailaren 19koa izango da. Beraz, politikazko Chahoren euskarazko azken bi testuak komentatuko ditugu. Biak Herritar ezinago-rnaitiak dute titulu gisara, eta politikagintzan izan zituen azken ahaleginen adierazgarri dira.

Jakina den bezala Charles Louis Napoleon Bonapartek 1851. abenduaren 2an estatu kolpea jo zuen, eta handik urte batera Enperadoretzat bere burua hautatu. Bitartean, errepublikano ezkertiarrenak Frantziatik bidali zituen, eta hauek, noski, desterruko bidea hartu beharrean aurkitu ziren.

Aipa ditzagun, ordea, Baionan gertatuak Chahoren ahotsa erabiliz. Hona nola aurkezten zuen bere dimisioa: .

Dugun orai esplika bi hitzez zertako nik eta Dindaburuk eman dugun kuntseiler-jeneral bezala gure demisionia, Herritar ezinago-maitiak ... (. .. ) Nula Gobernamentiak eta khanberak ezpeitie nahi ukhen Elekzione berririk: orano errixkatu, Frantziako bi mila zortzi ehun eta berrogei eta zazpi kuntseiler- jeneralen herenaren berritzeko edo arraizentatzeko, jakinen duzie gure Deputatiek, lege batez, kuntseilu jeneral ororen photeriak kuntinuatu eta luzatu dutiela ... ( .. .)

Soldado izateko, errepublikaren defendatzeko, Frantziari zor lukie bere odola eta bizia. Eta sependent, eztie botz baten emaiteko permisionerik. .

Hona nola gertatu ziren bada oraingoan Crouzet-en arabera239 Estatu kolpearen ondoren hasi zen errepublikano benetazkoen ehiza. Abenduaren zazpian agintariek itxi zuten lehenik Capo de Feuillide idazleak zuzentzen zuen L' Eclaireur aldizkaria, eta burua

237 ARIEL. 1851. VIII. 28.

238 “Organización de la Républica Federal Ibérica”. ARIEL, 1851. IX. 30.

239 Aip. lib., 176-177. 145 preso hartu. Chahok, arrisku gorrian zelarik ere, aukera izan zuen bere testu zahar baina oraino baliagarriak argitaratzeko ARIEL-en: La propagande russe à Paris (1851. XII. 28- 30); eta De L'Agonie du parti révolutionnaire en France (1852.I.1).

Ez zuen etsitzen, eta hala azken saioa l852.eko otsailaren 29ko elekzioetan emango du. Oraingoan, hautatua sei urtetarako izanen zen eta diputatu bakarra zen euskal probintzietarako. Harispe jeneralak, Bonaparteren adiskide zaharrak, Jean Baptiste Etcheverry baigorriarra hautatu zuen diputaturako, eta noski, honen garaipena elekzioetan ikusgarria izan zen. Halere, Baionan bazituen Chahok bere zaleak, juramentuak bakarrik bere izenean botaez gero onartzen zituztenak, eta Etcheverrik 758 atera bazituen, desterruko ezpata buru gainean zintzilik zeukan Agostik 643 jaso zituen.

René Cuzacq-ek240 aipatu liburuan adierazten digu ez duela ezagutzen zein izan zen Chahoren jokabidea erbesteratze aurreko azken elekzio hauetan, baina euskarazko testu bat badugunez, badakigu Agostiren luma zorrotza ez zela gelditu azkeneko mementoraino. Honelaxe zioen, hain zuzen, azken deian:

Aldi huntan ezta hamar ez hameka errepresentanten izentatzerik. Hirur deputatu baizik eztuke Baxapireneetako departamentiak. Baxenabarrek, Ziberuak eta Laphurdik, hori erran nahi beita Uskalherriak eta Uskaldunak orok, eztukie deputatu bat baizik. Departamentiak hirur; Uskal Herriak bat. Denak aski, hun balira!

Salatzen zituen ere eta esplikatzen gobemu berriaren antolamenduaren xehetasunak, Ttipi Urruñako bertsolariaren bere aldeko bertso zenbait oroitaraziz, hala nola ondorengo hauek:

Herri hautan ibili da kalomnia franko, Chaho etzela behar diputatuko, Hoberena daitzat dela laborariendako.

Bukatzen zuen esanez, Eskerrak deitziet zien amistatiaz eta fideltarzunaz! Uduri zait egun jinkuak deitzen naiala Pariserat. Baina ez zen hala gertatu. Capo de Feuillide- ren ondoren, Nicolas Plantié, Théodore Délissalde eta bera ere preso hartu baitzituzten. Aldiz, Théodore Plantié eta Emile Silva Pasaiara zihoan itsasontzi batean ihes egitea lortu zuten. II. Errepublika garaian gehien mugitu zirenak epaitzeko sorturik zen Basa- Pireneetako komisio berezi batek juzkatu zituen eta erabaki hauek eman Capo de Feuillide Argeliara bidali zuten, Agosti Chahori bost urtetako desterru zigorra ezarri zioten Théodore Délissalderi bezala. Modu berean edo gogorrago zigortuak izan ziren Théodore Plantié, Michel Renaud eta hainbat eta hainbat.

1848. eta ondoko urteko iraultza frakaso izugarri bat izan zen, ikus dezakegunez, batipat, Bowman-ek dioen bezala241 politika mailan, erlijio arazoetan, eta moralarenean. Agian literatur arloan eman ziren lanak dira salbagarrien, omen, prosa poetikoagoa bilakatu baitzen, eta literaturak eguneroko arazo politikoetan murgildu baitzen, iraultzaren oihua edertasunaren ametsarekin nahasiz, artea erreboluzioneaz kutsatuz.

240 Aip. Lib. 84.

241 F.P. Bowmann, “La littérature révolutionnaire en 1848 », Histoire littéraire de la France IV. De 1789 à 1848. Paris, Les éditions sociales, 1972.

146

ARIEL-en lehen alea (Baiona, 1844-X-6)

147

Chahoren karikatura (La Revue Bayonnaise, 1845-V-1)

148

Gaztelu zaharreko ikuspegia. Charles Marcereau (1822-1864)

149

Bayonne. Place du Théâtre vue du Pont Mayou Charles Marcereau (1822-1864)

4

DESTERRUA ETA AZKEN URTEAK (1852-1858)

150

151

HEMEN DATZA AGOSTI CHAHO

Chaho Belgikaruntz abiatuko da 1852ko apirilaren hamarrean, han Victor D Hugorekin topo egiteko asmotan, omen. Baina Lille-ra iritsitakoan ezina izango zaio aurrera jotzea belgiarrek ez baitiote muga pasatzen utziko. Honelako egoera lazgarrian zirelarik arazoak, Basa-Pireneetako prefeta izandako eta Chahoren idazlanak estimatzen zituen Cambaceres jaunari idatziko dio, Baionatik irteterakoan poliziak tratatu duen moduen kontra protesta eginez. Prefeta ohiaren gutun baten bitartez, bada, lortuko du hobeto zain dezaten eta Espainia aldera bidalia izan dadin.

Baionarantz itzuli zen berriro, baina beti Aingeru zaindarien begirada eta arma zorrotzen pean iraganen du muga eta Arabako hiriburuan, Gasteizen geldituko. Hemen bukatu zuen, antza Safer eleberria, aipatu Lambert-ek dioenez, hala nola benetan interesgarriak liratekeen eta ezagutzen ez ditugun Lettres d' un éxilé, alegia, desterratuaren gutunak.

José M. Iribarren, nafar folkloristaren liburu batean242 irakur dezakegunez XIX. menderdian Gasteizetik iragaiten zen Madridetik Pariserako eguneroko korreoa, eta udan Bergara, Bilbao, Iruñea, Baiona, Logroño, Zaragoza eta Valladoliderako dilijentziak ere ateratzen ziren.

Fonda de Pallarés delako bat ba omen zen fama handikoa, eta La Gran Plaza-n biltzen omen ziren garaiko jende dotoreak, politikoak, komerzianteak, eta beste ofizioetako pertsona inportanteenak, bertan kafetegi, goxotegi eta liburu dendak ere aurki zitezkeelarik.

Vitoria – Gasteiz 1850. Saenz de Tejada-ren arabera (1952) Hemendik ibili ote zen Chaho? Agian. Baina ingurutik jarraiki, zituen aingeru zaindariek ez zioten utziko seguruen ibilaldi luzeegirik egiten ez eta solasaldi asperturik burutzen.

242 J.M. Iribarren, Vitoria y los viajeros del siglo romántico. Dol Arga, 1950. 152

Desterruan urte pasatxo eman ondoren Arabako lurretan, non amaitu zuen Safer eleberria, eta Lettres d´un exilé deituak eta galduak diren gutunak, aita oso gaixorik zuenez, etxeratzeko baimena eskatuko du, acte de soumission frantsesez deitzen dena sinatu ondoren emango zaiona. Meneko agiri honetan borroka politiko guztietatik erretiratzeko hitza eman eta agintzen zuen, eta Chahok, hitzezko gizona zenez gero, zehatz eta zorrotz bete zuen.

Bilbaoko frantses kontsulak 1853ko otsaialren 17an baimena eman zion Frantziara itzultzeko, eta horrela bere sorterrira abiatu zen, non 1853ko maiatzaren 9an aita hilt zitzaion 76 urtekibn.

Politika gaiak debekaturik, zer gelditzen zitzaion Chahori bere literatur eta hizkuntzalaritzako lanetan murgiltzea baizik? Mintza gaitezen, bada, aurkezpen honekin amaitzeko azken une honetan burututako lanez.

Chahoren pasaportea Bilbaoko kontsulak emana (1853-II-17)

SAFER ET LES HOURIS ESPAGÑOLES (1854)243

243 A. Chaho, Safer et les houris espagnoles. Jules Laissé, Paris, 1854. 153

Eleberri honek badu hasiera bat Ariel-en 1847-ko ekainaren 15ean, Safer edo deabrua gizon bihurtua--n, non Lehen kapitulua agertu zuen244. Labordek kontatzen digunez Gasteizen, desterruan zegoelarik bukatu zuen eleberri oriental delako hau.

Hona nola haste den hamalau kapituluetarik lehena Safer-i eskeinia :

Safer, le plus beau des génies infériers, présidait à l´étoile de Vénus, appelée par les Arabes zaharah, c´est-à-dire fleurie, par allusion à sa brillante lumière…

Eta bukaera honelaxekoa du :

Il était temps pour Safer de sortir du Sérail. II avait sur les bras bien d´autres affaires , plus intéressantes que l ´évanouissement de Radidja : Satiwa: Rachel, Aïxa de Cordoue attendaient impatiemment le Roi des Génies. Il disparut de l´Alcazar, avec la rapidité de l´éclair. À la même heure, au même instant, au fracas du même ouragan qui étendait au loin se ravages, la Comtesse de Castelmogreb appelait à grands cris le prince de Navarre, dans un souterrain de Bandoliers : le cor d´argent que Fleur-de-Beauté avait donné à Don Garcie retentissait avec une force incroyable sur les plus hautes montagnes de la Sierra- Morena.

Gustave Lambert-ek dioskunez Mila eta bat gau bildumako ipuinen artean parte oso ongi hartuko luke, eta opera fantastiko batean bilakatuko balitz pertsonaiak honela batuko lirateke :

SAFER 1º ténor de force Don Garcie de Navarre 1º ténor léger Ben-Gari 2º ténor Boheloul Basse profonde Castel-Mogreb 2º basse Le calife Alhaken Père noble Le Wali Ismaïl Trial La Bramine Satiwa 1º forte chanteuse La poètesse Aïxa 1º chanteuse légère La comtesse Castel-Mogreb 2º chanteuse légère La sultane Radidja Dugazon Rachel 2º chanteuse lé gère La Bohémienne Fleur-de-beauté 2º Dugazon Hommes d´armes, seigneurs, valets…

La scène se passe à Cordoue, sous le califat d´Alhakem.

Alegia, eleberri historiko baten aurrean gaude, zehatzago esateko Erdi Aroko garaietan eta Kordobako kalifa Alhakan zen garaietan, hots, bigarrena balitz, X. mendean, non Gartzia Santxez lehenak, Iruñako erregeak 963an kristau gudaloste bat osatu zuen Alhaken Bigarrenaren kontra baina musulmanek garaitu egin zuten. Dena den garaile ez da errealitate historikoa, giro orientala eta Chahoren irudimena bzizik. Hots,

244 Safer ou le diable fait homme (ARIEL, 1847-VI-15) 154 orientalismoak eta Espainiak Frantziako idazleen artean zeukaten eraginaren beste adierazgarri bat gehiago.

Safer et les houris espagnoles (1854)

BIARRITZ ENTRE LES PYRÉNÉES ET L´OCÉAN…(1855)245

Literatur Saio honek badu bi tomo eta bakoitzean Euskal Herriko gai ezberdinak tratazen ditu, historiadore, folklorista eta antropologo gisa estilo argi eta klar batez.

245 155

Tiululuan bertan erromantizismoarekin batipat oso modan ipini zen adjetibo bat dakar : pittoresque. Alegia, italieratik hartu hitza (pittoresco < pittore) esan nahi du idazleak, pintoreen erarar, koloretsu eta irudi biziz nahi zuela jantzi bere liburua. Hona Lehenaren XXXIV kapituluen tituluak :

I. En Chemin de Fer II. Les Basses Pyrénées III. Les Béarnais IV. Chapitre important V. Bayonne VI. La Bayonnette VII. Le Cacolet VIII. Navigation aérienne IX. La Cathédrale de Bayonne X. Les Évêques de Bayonne XI. Les Couvents de Bayonne XII. Adrien d´Apremont XIII. Pès de Puïane XIV. Les Basquaises XV. Les Pyrénées XVI. Les Barétous XVII. Le Jugement de Dieu XVIII. Tardets. Santa Clara XIX. Jusqu´à Mauléon XX. Mauléon-Licharre XXI. Les Agoths XXII. Les Basques-Souletins XXIII. Le Bassa-Jaon XXIV. Les deux Sauvages XXV. Le Heren-Sugue XXVI. Le serpent du Valdextre XXVII. Le serpent à trois têtes XXVIII. Le Roi de Navarre XXIX. Le Pont des Langues XXX. La Basse-Navarre XXXI. Hasparren XXXII. L´Évêque de Marseille XXXIII. Le Labourd XXXIV. Les Bain de Mer

Ondoren Inguruetako gida turistikoaren gisa zerbitzuak nola funtzionatzen duten eta non aurki daitezkeen esplikatzen , alegia, bidaiatzeko karrosak, ostatu eta hotelak, medkuntza gora beherrak, kafeak eta jatetxeak, merkatuak, itsasotik eta menditik egin daitezkeen ibilaldiak, posta…Eta bigarren tomoak beste gai hauek, hizkuntza, errefrauak, teatroa, literatura eta musikari lotuagoak nabarmentzen denez:

XXXV La langue euskarienne XXXVI Les Proverbes basques XXXVII LEHEREN XXXVIII La Mascarade

156

XXXIX La Barricade XL La Farandole XLI L´Ours XLII Le ZAMALZAIN XLIII BOUHAME-JAOUNA XLIV La Pastorale XLV Les souletins XLVI La Répétition XLVII Les Bardes XLVIII Chansons XLIX L´Amour L Lettre cantabrique LI Lettre bayonnaise LII Saint-Jean-de-Luz LIII La Baleine LIV L´Amérique LV Ustaritz. Le Bilzar LVI Un chanteur LVII Cambo LVIII Roncevaux LIX La déroute de Carloman LX Le P. Clément LXI Les Sorcièrs LXII Tréville LXIII L´Océan. Seirehun orrialde inguruko kopurua egiten zuten bi tomo hauek, entziklopedia antzera eta bigarren partearen aurkibidearen bukaeran iragartzen zuenez mugak baitzituzten liburuek, hurrengoek Flora eta Faunari buruz izanen ziren historia labur eta metodikoa, tamalez, ez zuena burutu ahal izan, Heriotzak eraman baitzuen. Dena den modu guztiz erakargarrian tratatzen zituen Biarritz… delako ibilbide xarmantean, datu argitaragabe eta informazio guztiz zabala emanez, hala nola zenbait hipotesi bitxi, adibidez, Pastoralaren etorkiaz ari denean. Eta euskararen izate aglutinantea aipatzen digunean honako adibidea ematen digu: HORR ─AT ─CHE ─AGO ─ÑI ─TZE ─A Là ─vers ─un peu ─plus ─tant soit peu ─aller ─ le 7 6 5 4 3 2 1 Il faut toujours traduire de droite à gauche.246

246 « beti ezkerretik eskuinera itzuli behar da », Biarritz…, aip. lib., 26. 157

Agosti Chaho

Biarritz entre les Pyrénées et L´Océan . Itinéraire pittoresque (1855)

Baionatik irtetzeko debekuak ez zion, noski, etxetik teatrora joatea galeraziko Chahori zenbait musika kontzertu entzutera, eta honen adierazgarri dugu adibidez,

158

Birginia eta Karolina Ferni, bi ahizpa biolinista italdarrei eskainitako poema, zein argitaratu ondoren hauen albumera pasatu zen.

159

Errebista honetan argitaratu ziren Chahoren poemak Anibal eta Lekobidez 1857an

160

DICTIONNAIRE BASQUE, FRANÇAIS, ESPAGNOL ET LATIN (1855-57) 247

Baditugu euskal hiztegigintzaren historian hiltzaileak izan diren hiztegiak, pazientzi handiz urte luzetan zehar beraien egileak burutzen ari ziren lanak tamalez amaitu gabe zituztcnean, heriok bere baitara eraman baitzituen, irakurleengan sorturiko ezagutzemina ase gabe utzirik. Hauetariko bat Chahorena'dugu, euskal hizkuntzaren historian garai bat mugatzera zetorkiguna eta bere sorterriaren ohoretan euskaldun batek eraiki edergarririk handienetakoa248 zitekeenaren esperantzak galdu egin zirelarik, Boudard249 hizkuntzalari eta arkeologo jakintsuak dioenez.

Chahok utzi zigunak, ordea, bere sarrerak250 eta Abade-tik Maísu-raino251 doakigun hitz maileguen zerrendak, alegía, egitasmo zabalago batez gain, erakusten duten filologi jakituriak merezi zuten harrera hobeago bat, eta ez pairatu duen ahanztura, esate baterako, Azkue, Lhande eta Mitxelenaren hiztegietan. Betoz, bada, ondorengo orrialde xumeok, Chahoren filologi lanaren oroitarazle gisa, bederen.

Hitzaurrea zazpi kapitulu ezberdinetan banaturik dago, honelaxe, hain zuzen: l. «Regles d' orthographe et de prononciation euskarienne», 1: II. «Les Quatres langues du Dictionnaire», 14; III. «Les Etymologies de Larramendi», 28; IV. «Le probleme à resoudre», 38; V. «Utilité de cette Introduction: 41; VI. «Origine et filiation des langues», 44; VIl. «Les cantabrismes du latín», 69-93.

Azter ditzagun bada, banan-bana, Chahoren iritzi eta solasak.

1. Euskal ortografia eta ahoskeraren araudia

La richesse et la variété des dialectes euskariens ne doit changer en rien l' unité et la régularité de l' orthographe nationale.

J. A. Chahok hiztegiaren lehen zatitxoak argitaratzen hasi eta gero ohartu zen behar-beharrezko zuela abiabidean ezarri zuen hiztegiak sarrera gisako liburutto bat, zerabilen ortografiaren arrazoiak argituz, eta hala moldiztegiratu zuen La guerre des alphabets 252.

247 Augustin Chaho, Dictionnaire basque, françaís, espagnol et latin, d'après les meiIleurs auteurs c1assiques et les Dictionnaires des Académies française et espagnole par..., Bayonne, Imprimerie de P, Lespes, rue Lormand. n.º 1, 1855-1857 (aurrerantzean D)

248 «fera époque dans l´ histoire de la langue euskarienne; ce sera un magnifique rnonument élevé par un Basque à la gloire de son pays natal (D, 93).

249 Pierre-André Boudard (1797-1870), arkeologoa, euskal arazoa eta etruskoen misterioa ikertu zuen eta iberikoaz ere arduratu. Etudes sur l'alphabet ibérien et sur quelques monnaies autonomes d'Espagne (1852).

250 Introduction philologique, grammaticale et linéraire (D, 1-93).

251 Vocabulaire néologigue ou liste alphabetigue des mots nouveaux pris du latin par L´Euskarien, soit directement, soit par l'intermediaire du castillan, du français, des dialectes de la langue romane, etc. (D, 94-464). 252 A. Chaho, La guerres des alphabets, règles d'orthographe euskarienne, adoptées par la publication du Dictionnaire ... , Bayonne, Lespès, 1856 (Aurrerantzean GA).

161

La guerre des alphabets… (1856)

162

Dictionnaire basque, français, espagnol et latin…1857 (Prospektua)

163

Vocabulaire Néologique…, alegia, Maileguen Hiztegia, hots, euskarak latinetik hartu dituen hitz berrien zerrenda alfabetikoa zuzenki edo gaztelaniaren, frantsesaren eta hizkuntza erromanikoen bitartez, eta beste.

164

Le Messager de Bayonne delako egunkari politikoaren zuzendari zen Baron Rignon-i (Vinsonek dioskunez253 Chaho honen arartekari omen) idatzitako gutun batez hasten da. Bere ustez ordurarte inprimatuko euskal liburu guztiak ortografia basa eta bizioz betean plazaratuak ziren (GA, 2) eta, beraz, behar-beharrezkoa zen bat zuzena eta zehatza, gramatikaren legeen arabera akatsik gabea egitea. Probintzi batetik bestera, idazletik idazlera, eta maiz idazle beraren baitan ikusten baitzituen aldaketak, Larramendiren lanetan ere ikus zitekeen bezala eta sistemaren batasunak hala nola gramatikaren araudiek ezin onar zezaketena (D, 8).

Aspalditik kezkatzen zuen ortografiaren arazoak Chaho eta badirudi honek, soilki, ikusi dugunez, atzeratzen zuela bere kanta bildumaren argitaratzean254 . Berrartuko du ortografiaren eztabaida gaia Le Messager de Bayonne (1852-1859) egunkari politikoan Le Philologue Cantabre ezizenarekin sinatuz eta Hiribarren poetari zuzendutako gutun batean 1854. urteko urtarrilean lehenik255 eta azaro-abendoan berriz, hala nola 1855. urteko lehen hiru hilabeteetan256.

Alfabetoen gerrak Chahoren irudimen bizi eta umoretsua agertzen digu, hamaika solasetan arituko baitzaizkigu hizkiak berriketari, pertsonak bailirean, eta noizpehinka irrigarririk ere kontatzen digu hala nola elkarrizketa batean dioenean batek besteari: ─ Zer ordu duzu?, eta besteak erantzuten dioenean: Berroren Mesedeak gura duena (GA,5). Edota Markisa dotore eta apain, eta bere antzinakoak aipatzen ari den bati erantzuten dionean: Markisa xarmant eta graziaz betea, zure asaba zaharrak XIII mendekoak baldin badira, neureek ez dute datarik (GA,6)

Euskal alfabetoa, Chahoren iritziz hau da; edo hobe ésan, honek beharko luke izan: a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, 1, m, n, ñ, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y eta z. Chahok bere sistimaren agertzearekin batera Darrigolek257 proposatzen zuenaren alde on eta txarrak epaitzen zituen. Jakina denez, Betharram-eko teologia irakaslea Volney258 sariaren irabazle izan zen, sarira aurkeztu ziren M.E. Garay de Monglave eta M. Mon-Lezun de Hasparren idazleen aurretik, eta euskarari buruzko bi liburuttoren egilea dugu.

Ahoskerazko adibideak eta argitasunak ematen dituenean frantsesa, gaztelania, italianoa, latina eta greka aipatzen dizkigu bidenabar, hemen orain, bokalez eta kontsonanteez dioena aipatuko dugularik.

253 Aip. lib. T. II, 729.

254 ARIEL, 1845. II. 16.

255 Le philologue basque: «Lettre sur l´orthographe basque, en réponse à l'abbé Hiribarren», Le Messager de Bayonne, 1854. 1. 19.

256 1854. XI. 28, XII. 9, 14, 19, 25; 1855.1. 6, 16, 25; III. 15, 24.

257 Jean Pierre Darrigol, (1790-1829), Dissertation critique el apologétique sur la langue basque par un ecclésiastique du diocese de Bayonne. Bayonne, Duhart-Fauvet, 1827; Analyse raisonnée du systeme grammatical de la langue basque, Prix Volney, 1829.

258 Constantin François de Chasseboeuf, cornte de Volney (1757-1820), bidaiari eta hizkuntzalari famatua: Vocabulaires comparés des langues de toute la Terre (1805) ; Discours sur l' étude philosophique des langues (1819)… 165

Bost bokalen, a, e, i, o, u-ren ahoskera eman ondoren, oso berea zuen seigarrena, ü xubererazkoaz hauxe esaten digu:

La veríté est que les populations du midi de la France ont gardé l'u fermé dans leurs patois romans ou latins. Cet u n'est pas français, puisque les Francs, longtemps apres l' empereur Karloman ou Charlemagne, parlaient encore la langue teutonique, Les Gaulois et les Druides se servaient de l' u fermé. De qui le tenaient-ils? Ce n' était point des Celtes, mais peut-être bien des Euskariens- Iberes, qui occupèrent le midi de la France avant les Gaulois et les Celtes (D,5).

Noski, agian honetik egungo filologo batengana jo nahi duenak irakur dezake René Lafon259, zeinek dioskun, ü etorkiz u fonematik ezberdin ez zena, aldaera fonetiko izatetik fonema bilakatzera heldu izan dela beste hizkuntzen harremanen ondorioz, alegia, ü duten hizkuntza erromanikoekin (gaskoina, bearnesa eta probentzalarekin) XI-XV. mendeetan zehar eta geroagokoetan elkarrekin bizi ondoren.

Bokaletan, bere ustez, ezarri beharko litzatekeen lehen erreforma azentuaren kakoa kokatzearena zen, a bokalean, hain zuzen, mugatua dela adieraztearren, adibidez: á, aitá, amá (D, 5).

Kontsonanteei dagokienez bat dator Darrigolekin batzuek sobera direla esateko, baina kasu berezi batzutan kontserbatzea ere ez legokeela gaizki, pentsatzen du, mesedegarri baizik. Xeha dezagun gai hau.

Hasiera batean eginiko proposamenak harrera txarra izan ondoren, alegia, italianoz bezala, ga-, ghe-, ghi-, go-, eta gu- idaztearenak, Darrigolen modura makurtzen da, eta ga-, gue-, gui-, go-, gu- idaztea proposatzen digu, lehengo era gustokoago izan arren (D, 10).

C, ç, qu, v eta y grafema eta digramak ez dirudi oso ongi ikusiak direnik, eta bere desagertzearen alde azaltzen zaigu, baina ez beti. Honela, ca-, co-, cu-, eta que-, qui-, ka- , ke-, ki-, ko-, ku- gatik aldatzeari ongi deritzo, baina bukaeretakoa ez. Zergatik? Ortografíaren arazoa oso garrantzitsua delako edozein idazleren arrakasta eta herrikoitasuna kontutan hartzen badira260, eta Archu-ri eginiko kritika batean dioenez, dena eta bihurtuko balitz, beharrik gabe bidertuz, bistaren etsai liratekeelako, eta euskarari, Scaliger eta Mezzofantiren ustetan bere gozotasun eta doinu ederraz nabarmentzen den hizkuntzari, halako aire basati bat emanen liotekeelako .

Egiten dituen proposamenak hauxek dira: ca-, que-, qui-, co-, cu- kentzea eta bere ordez k- erabiltzea; ça-, ce-, ci-, ço-, çu- kentzea eta erabiltzea ordain bezala, kontutan hartu behar baitzen euskal nazioaren lurralde gehientsuenetako idazleek honela egiten zutela garaian (D, 8), baina c grafemak hartzen du txoko batean begiramenik, alegia, hitz bukaeretan, bestela, esan bezala, oro k balitz arrotz eta itsusi eginen bailuke.

259 René Lafon, «Contact de langues et apparition d'une nouvelle voyelle: u et ü en basque», Actes du Xe Congrès International de Lingüistique et Phi1ologie Romanes, Strasbourg 1962. Paris, Klincksieck, 1965, 901-909.

260 Le Messager de Bayonne. 1854, I. 7. 166

V-ri dagokionez esaten digu joera nagusia B-gatik aldatzea dela, baina zail egiten zaiola ere hau kasu guztietan egitea, zeren zenbaitetan ortografía etimologikoa behar den eta historian zehar erabilitako pertsona edo familia izenek arruntki darabilten.

W-a dela eta baztertu beharra ikusten du, Walstein, Walton edota Warin bezalakoak liratekeenak ezik, ez baita bere helburua lau eledun hiztegian sartzea Geografiari edo Biografiari dagozkien izen zerrendak.

X-en kasuan ez dator bat Darrigolekin, honek kentzea eskatzen duenean berak ezinezkoa ikusten baitu, bederen adibide hauetan: Xavier, Xenophon, Ximenez ... eta berdintsuetan.

Y-ri dagokionez ados dago kentzeko frantsesaren i doblea edo gaztelaniaren i grekoa, i-rekin edo j-rekin ordezkatu baitaitezke aski ongi. Hala: anaia, eta ez anaya, jabe eta ez yabe ...

Z-a dela eta abagadune ederra aurkitzen du trufatzeko Astarloaren ideiez eta honen eskola jarraitzaileez, eta ez zaigu beraz agertzen Juaristik dioen eran261 XIX. mendeko euskal filologoen miratzaile, alderantziz baizik, ikusten zutelako euskara giza hizkuntza orotan, beren abertzaletasun buruberoak liluraturik 262. Astarloaren sistema 263 Zamacolak264 eta Errok265 onartu zutena, letra bakoitzari esanahi bana eman nahi izatea izan zen, edota Mitxelenaren hitzetan, fonema morfema bilakatu nahi izatean266 zetzan. .

Astarloaren metodoa aski modu farregarrian kritikatua izana zen jadanik Toulouse-ko irakasle zen Lécluse-ren partetik, zeinek zioenez, astean mila hitz aztertuz, lau miloi urte baino gehiago beharko zituzkeen ikerle bizkaitarrak denak zuritzearren. Eransten du: Agian bai267.

Era berean M. d'Abbadie Arrastoitarrak268, alegia Antoine d' Abbadie-ren aitak bertsoak eskeintzen dizkio, non haren buru azkarrak agian lortuko duen beste munduan hitzak oro aztertzea. Hona Chahok nola, Z-az mintzo delarik, haien ideiak aurkezten dizkigun:

261 “Erro era uno de los autores más citados por Chaho, que parecía profesarle una admiración desmesurada”, in Juaristi, «Las fuentes ocultas del romanticismo vasco», Literatura Biltzarra, Il. Euskal Mundu Biltzarra, Gasteiz, 1987,4.

262 «quelques uns de nos philologues nationaux, tels qu'Astarloa, D. Erro, Zamacola et Bidassouet, échauffés par un enthousiasme, excusable du reste, mais souverainement ridicule ( ... ). Une certaine ignorance de l'histoire a eu sa bonne part dans l'erreur de nos philologues montagnards, qui, voyant tout à travers le prisme d'un patriotisme exalté, ont crû reconnaitre l'eskuara dans tous les dialectes du langages humain» (Lettre à M. Xavier Raymond ... , 12).

263 Pedro Pablo Astarloa, Apología de la lengua bascongada ... Madrid, Gerónimo Ortega, 1803.

264 J. A. Zamacola, Perfecciones analíticas de la lengua bascongada. Bilbao 1822.

265 Juan Bautista Erro, Alfabeto de la lengua primitiva de España ... , Madrid, Repullés, 1806.

266 Luis Michelena, «Guillaurne de Humboldt et la langue basque», Lengua e Historia, ... Madrid, Paraninfo 1985, 131. 267 Fl. Lécluse, Grammaire Basque. Toulouse, 1826, 24.

268 Aip.lib., 216. 167

Les lexicographes prétendent que je (2) ressemble aux éclairs; mais je ne crois pas que les inventeurs de l' écriture primitive se soient amusés à dessiner les traits de feu, les carreaux mortels du fluide électrique sortant de la nue avec d' horribles détonations pendant l' orage, pour donner cette forme éblouissante et l' une des consonnes de leur alphabet. Les lexicographes font aussi remontER l' origine du S au tonerre ... (GA, 6) .

Azkenik eta bukatzeko sarrera honekin mintza gaitezen H-az. Historiaren izendegian gontserbatu dela soilik Hegoaldean, dio, baina behar beharrezkoa dela solasaldien argitasunarentzat, eta ekialdeko euskalkietan mantendu dela oso-osorik, eta espero duela euskal idazleek, libre direlarik hartzeko ala uzteko, erabilerak menderdi baten buruan, epe hau aski izango baita ortografiaren batasuna lor dadin, erabakiko duela, eta hau geroak emango duen araua izango dela (D, 12).

Hiztegiko lau hizkuntzak

Nous voulons que ce Dictionnaire puisse servir à nos jeunes compatriotes et étudier le français, le castillan, et même le latin, à l' aide de l' euskarien.

Egungo heziketan ahanzten ari den helburu honekin eta, ene ustez, oraindik kontutan hartu beharko litzatekeenarekin hasten zaigu kapitulu hau, alegia, latina, frantsesa, gaztelania eta euskara elkarren lehian ikastea ez liratekeela traba eta oztopo, lagungarri baizik.

Sail honetan atzizkien arloa lantzen digu ere, lehenik izenenak, bost orrialdetan bata bestearen aldamenean ezarriz 30 bukaera nagusienak, -ble, -bilis-etik -tude, -tud, - tudo-raino, bat bederaren euskal ordainak emanez. Ondoren aditzen bukaerenak, kritikatzen duela bidenabar Larramendik infinitiboak itzultzeko duen modua, ezen euskaraz ez baitira «florecer», «hacer», loratu, egin baizik eta lilitzea, loratzea, loretzea eta egitea (D, 20).

Lau hizkuntzen atzizkien elkar ezartzeak ondorio eta iritzi bitxi batetara darama Chaho, hau da, latinak euskaratik hartu dituela frogatzera, jadanik lehenago ere beste lan batean, hots, latinaren jenioaz ziharduen hartan saiatu bezala.

Euskarak latinarengan duen eraginaz aparte Europan antzinatean ziren hizkuntzez mintzo zaigu hipotesi euskaroiberiarra onartuz (D, 26). Keltarrak sartu zirenean, ordea, bigarren antzinatearen lehen mendeetan Italian, egoera hau desegin zuten eta iparburu ondoko herriz bete Italiako hegoaldea, etrusko, sabino, lukanio, latino, sammita eta abarrekin. Eta hipotesi honen frogagarri ekartzen dizkigu Boxhornius269, Stiernhielm270

269 Marc Zuerius Boxhornius (1612-1653), Holandar hizkuntzalari ospetsua. Leidengo unibertsitatean irakasle hizkuntza indo-europearren arteko ahaidetasuna eta aurreko hizkuntza komuna, scita deitua proposatu zuen, bertan alemana grekoa, latina, persiera, eslaboa, zeltikoa eta hizkuntza baltikoak sartuz.

270 George Stiernhielm (1598-1672), suediar jakintsua, suediar poesiaren aita, eta Lexicon vocabulorum antiquorum gothicorum (1642) liburuaren egilea.

168 eta Leibnitzen271 iritziak, zeinentzat latina eta greka ez ziren iparraldeko hizkuntza haren bi dialekto ederrenetarikoak baizik. Celto-scythe delako hizkuntza ama honi Saumaise- k272 gete deitzen omen ziola eta euskararekin batera izan zela, antza, Europako bi lehen hizkuntzetarik bat.

Ideia hauek agertzen dituenarekin batera Court de Gébelin kritikatzen du, honek euskara iparraldeko hizkuntzen artean sartzen zuelako. Kritikatzen ditu ere keltar hizkuntzekin lotu nahi zutenak euskara, hala nola euskal filologoak, hizkuntza guztiak batetik (hebraieratik) eratorri nahi zutelako, eta orotan, Larramendiren lanetan oinarriturik, euskara ikusi nahi zutelako.

Larramendiren etimologiak

Vouz pouvez donner droit de cité à un homme ou à une nation, mais non pas à un mot nouveau.

Larramendi oso estimatua zuen Chahok, behin eta berriro le bon père jésuite deituko baitu. Bere oroimena eta abertzaletasuna goraipatzen dizkigu, baina esaten ere egiari errespetu guttiago ez dionez, ezinbesteko zaiola kritika egitea, Larramendiren ondorengoen erru gehienek haren lanetan dutelako iturri. Beraz, Larramendiren etimologiak eta asmakizunak jorratzen arituko zaigu oraingoan.

Lehenik, diosku, badirela asmakizun zuzenak eta geldituko direnak, eta aski erabiliak zirenak jada hura bizi zelarik,

Halere, hiztegi batean sartu aurretik bere ustez, hitz berriak heltzen utzi behar dira, denborak, erabilerak, eta hizkuntza maisurik handiena den herri onartzeak soilki klasiko bilaka baititzake arteak eta zientzien aurrerabideak egunero asmatzen dituzten hitzak. Alegia, horrela bakarrik hizkuntza aberasgarri diren hitz guzti horiek har dezaketela bere droit de bourgeoisie, delakoa, hots, hiritar eskubidea. Kritikak Astronomiari dagozkion hitzekin hasten dira, esanez, birichiac les gémaux, geminis itzu!tzeko ongi asmatua den bezala, acuario itzultzeko darabiltzan izarpillá, urjarioa, beste inongo argitasun eta zehaztasun gehigarririk gabe ez zaiola iruditzen egokia.

Atzempea , arututsa, aldaitza, bapestantza, askijakindea, asbukadea, arkisuria, jakindalla, aldaurkea eta aurkelaugoia aipatzen ditu erantsiz jesuitaren trebetasuna handia dela hitz berri horiek asmatzen eta eratzen, baina ondorio txar bat dariola horri, hau da, sortutako hizkera, jerga, ulertezina bilakatzen dela (D, 39).

Euskararen etsai amorratuak ziren zenbait gaztelarren aurka sutu zen Larramendi, baina Chahorentzat alor oker batean ihardun zuen eta paratu eztabaidagaia Euskararen

271 Wilhelm Gottfiel Leibnitz (1646-1716) matematikari, filosofo eta hizkuntzalari fama handikoa, euskaraz ere arduratu zena. Beste liburuen artean honakoa argitaratu zuen: Nouveaux Essais sur l´entendement humain (1704)…

272 Claude Saumaise (1588-1653), frantses eruditoa, protestantea, eta Leyde-ko unibertsitatean filologi irakaslea. Latina, greka, arabea, persiera eta hebraiera ezagutzen zituen, eta Museum philologicum et historicum… (Lyon, 1699) liburuan parte hartu zuen. 169 pobretas una arte eta zientzien teknologia berrietan aitortu beharrean eta Europako hizkuntza zaharrenaren edertasunak agirian utzi beharrean, etimologien lur irristakorretan labainduz, etimologia farregarriak, faltsuak eta liluragarriak sortuz (D, 30, 32,34).

Adibide gisara honakook ematen dizkigu: Artalete, euskal artotalo-tik omen datorrela. berdin escarcela istarcellua-tik dioenean nabari dela Larramendik ez duela italiano hiztegi bat begiratu ere, scárso, scarsélla-tik baitatoz gaztelaniazko eta frantsesezko escarcela eta escarcelle. Halaber, ungarina hiztegi guztiek hungaroen kasaka, casaque à la hongroise bezala jotzen dutena Larramendik on eta arin-etik datorrela dioskunean. Eta beste horrelako askotan.

Frantziako hegoaldean mintzatzen diren erromantzeen ezagutza ere nahitanahiezkoa ikusten du Chahok, nahi bada etimologien munduan sartu arrakasta pittiren batekin, eta hauek ontsa burutu (D, 33).

Larramendi eta Chaho, bi saltsero handiak bezalaxe aurkezten dizkigu Mitxelenak Azkueren iturriak aztertzerakoan, eta ikusterakoan nola lekeitiarra saiatu zen baina arrakastarik gabe baztertzen bere hiztegitik Larramendiren usaina ukan zezaketen hitz guztiak. Biak, ordea, nahi ala ez, andoaindarrarenaz kutsaturik gelditu ziren, dudarik gabe.

Erabaki beharreko arazoa

Ceux qui ont appris à écrire, et qui veulent étudier une langue nouvelle pour eux, n'ont besoin que d'une grammaire, d´un Dictionnaire, et d' un professeur patient et intelligent.

Sarrerako kapitulurik xumeenetarikoa dugu hau, eta bertan hizkuntzaren ikasketa buruzko gogoeta batzuk ematen dizkigu. Larramendi beti oroimenan, honek mendeko espainiar itsu eta itxiekin izan zituen borrokak aipatzen dizkigu eta nola bere gramatikari izenburu ospetsu hura ezarri zion, El Imposible Vencido, eta nola hala guztiz ere Academia de la Lengua Española delakoaren hiztegian vascuence hitzaren ordain bezala iluntasuna ematen den. Nola erabaki behar den arazoa argi eta garbi dauka hiztegigileak, behin eta berriro adierazia gainera, alegia, hiztegiaren bitartez ulertezintzat jotzen den hizkuntza oso- osorik ulertuko delako, eta froga irakurleak egin dezan Errefrau Bilduma bat eta Nafarroako eta Euskal Probintzietako Herri Kanten Bilduma ere iragartzen dizkio (D,39).

Atsotitzei dagokienez, hona hemen hitzaurrean zehar sakabanaturik ematen dizkigun adibidea:

1. Erroia haz ezak, begiak dedezak (D, 10) 2. Nahia bai, ahalik ez (D, 11) 3. Ur onetara ferretariak (D, 33) 4. Jauregik berak ardiesten ezin duena, du gutiesten (D,43) 5. Zahar elhe, zuhur elhe (D, 65) 6. Urak eta egiak bethi egiten dute bere bidea (D, 71)

170

Euskarazko hauetaz aparte badakartza beste batzuk, frantsesez, gaztelaniaz eta beameraz. Hala:

7. Cual mas, cual menos, toda la lana es pelos (D, 76) 8. Camino, camino, n' agues poou que lou camin te manco (D, 33) 9. Gorge qui se tait, reste pleine de confusion. Etabar.

Chahok lehenago eta luzeago artua zen gai honi buruz273 eta ematen dituen adibideak eta exenpluak, soilik bere idazkera arin, dotore, argi eta atseginago egitearren zen.

Hizkuntza ikasteko behar direnak agertu eta garbi adierazi ondoren, orduan eta zaharrago orduan eta zailago eta nekezago ikasten dela hizkuntza bat, zaharrago eta ahanzkorrago bilakatzen omen baikara, zioen. Egia handia gure gaitzerako, tamalez.

Hizkuntzaren balioa

Tout dictionnaire de l' idiome euskarien, pour être clair, complet ... (doit être) précédé d'une Introduction.

Euskal hiztegi batek nahi badu argia, arauduna eta osoa izan beharbeharrezko dauka hitzaurrea. Baina Chahok eransten du, Pirenea mendikateko honunzko idazle guztien akatsa izan dela, Larramendiren eskolarena, alegia, euskararen goraipamenak idaztea etengabe, baina ordenik, argitasunik eta araurik gabe. Larramendiren akatsak aztertzen jarraikitzen du, eta ikusten bertan iparraldeko euskalkiak eta bizkaiera berak oso leku gutxi dutela, ia ez direla ageri ere, eta erdal hiztegiaren itzulpen txar bat zela (D, 42), baina azkenean esaten digu aski dela bere akats eta hutsuneen kritikatzeaz eta txalotu besterik ez del a egin behar jesuitaren lana eta abertzaletasuna, Le patriarche de nôtre lexicographie gure lexikografiaren aita izendatzen duelarik, bere hiztegiko hitzaurrean diren 229 orrialde mamitsuak gramatikazkoak baino areago apologiazkoak eta literatur arlokoak izan arren.

Hitzaurreak, beraz, irakurleari beharrezko dituen lanabesak eta giltzak eman behar dizkio uler dezan hizkuntza horren gorputza den hiztegia, eta arima den grarnatika, Larramendiren hitzak berak erabiliz. Eta erraminta hauen bitartez, edonor, neurri apal batean argia eta adimentsu bada, inoiz inon euskara entzun gabea ere izanagatik edozein euskal idazki itzultzeko gai gauzatuko dela.

Hizkuntzen hasteaz eta etorkiaz

Nous ne prétendons que notre conviction personelle puisse avoir la moindre autorité dans cette question.

Gehien jorratzen duen arloa dugu honakoxe hau, eta esango nuke ezpairik gabe, bera dela gustokoen duena, bere irudimena aske eta hegaltari, arin eta lasai baitabilkio

273 «Les proverbes basques», Biarritz entre ... , 11, 32-67 171 bertan. Larramendiri egozten zion hura, gaizki hautatua zuela eztabaida lekua, horrexegatik zioen, hain zuzen, hau baitzen beretzat ia etsairik gabeko borrokatokirik aproposena, areago oraindik, bere maisuaren joera bati jarraikiz, bere asmakizunak benetazkotzat jotzen zuten haien lepotik far eta irri egiteko okasio egokia.

Chahorentzat, gorago aipatu bezala, munduaren historia bi arotan banatzen da: lehen aintzinatea eta bigarrena. Lehen aintzinatean bizi ziren herriak bitan ziren ere banatuak: Iparraldekoak eta Hegoaldekoak. Lehen aroa 1200 urte K.a. bukatzen da Iparraldetik jeitsi ziren erraldoi barbaroen inbasioekin. Jigante hauek Europako partean keltak ziren eta Asiakoan esita delakoak.

Iritzi hauek Philippe Cluvier274 geografoaren lanetan eta Humboldt-enetan oinarritzen ditu. Lehenbizikoaren ustez, keltarren oldeen ondorioz Europa osoak Keltika izena hartu zuen, eta bigarrenaren ustetan hegoaldeko lehen biztanleak euskaldun-iberoak izan ziren.

Atharraztarrarentzat lehen aintzinatean euskaldunak ez zeuden bakarrik barreiaturik Europako hegomendebaldean, Afrikako iparraldean eta Asiako erdialdean ere hedaturik baitzeuden. Honela konprenitzen ahal zen barbaroak, keltak Europan eta esitak Asian, aberastu nahi izana bere gramatika analitikoak euskarak duen deklinabide antzeko batekin, eta euskal hitz pila gelditu izana sanskritoan eta latinean, alegia, iparraldeko kelto-esiten hizkuntzan, geroago indoeuropeoa deitua izan dena baitan.

Euskararen eragin hau sanskritoan eta latinean erakusteko hiztegia, deklinabidea eta aditza aztertzen ditu, eta ondorio honetara heltzen, alegia, ez dagoela deus berdinik Europako eta Asiako antzinako bi hizkuntza hauetan, euskara eta kelta-esita artean, ez bada lehenbizikoak bigarrenari utzitako mailegu multzoa. Hau frogatzeko luze mintzo zaigu zenbait jakintsuen esanak erakarriz, hala, aipatzen dizkigula J. D. Lanjuinais-ek275 itzulitako Bhagavad-Gita ( Kantu Jainkotiarra) Mahabharata-ren partea, A. G. Schlegel- en276 argitaraldian, J. S. Bailly277, J. P. Paulin278, P. J. Roussier279, eta beste.

Bigarren Aintzinatean hinduek euskaldunei hartutako mailegu zenbaiten artean, adibidez, eguzkiaren hamabi ikurrak leudeke, edota sanskritoak aniztasuna adierazteko duen -já atzizkia, zeina euskarazko -dia besterik ez den.

274 Philippe Cluvier (1580-1623), geografo, arkeologo eta historiagile alemana. Introduction à la géographie générales, ancienne et moderne (1629) liburu ospetsuaren egilea.

275 Jean Denis Lanjuinais (1753-1827) konde jakobinoa eta idazle famatua. « ´Mémoire sur la langue sanscrite », Pièces historiques et politiques… (1832).

276 August Wilhelm von Schlegel (1767-1845). bere anaia Friedrich-ekin Athenaeum aldizkariaren sortzailea eta hizkuntzalari sonaduna.

277 Jean-Sylvain Bailly (1736-1793), Pariseko alkate izana, eta Histoire de l' Astronomie ancienne (1781) liburaren egilea.

278 Jean Philippe Paulin (1748-1806) historiagilea.

279 Pierre Joseph Roussier (1716-1790) musika historialaria, Dissertation sur la musique des anciens (Paris, 1770).

172

Ez gara sartuko ematen dituen adibide eta arrazoin guztiak hemen aztertzen hasiko, ez baikara gai sentitzen horretarako. Bakarrik adierazi nahi genuke, Chaho berak dioenez, ez duela euskal apologista zenbaiten moduan ikusi euskaldunengan lurreko lehen biztanleak eta gurasoak, baizik eta bakarrik lehena izan dela euskara eta sanskritoaren artean diren analogiak ikusten, azpimarratzen eta frogatzen.

Ideia honen oinarriak, ziurren ez leudeke urrun bere garaian izen handiko izan zen Klaproth orientalistaren ideietarik, honek lehenagoxe idatzirik baitzuen euskara eta Asiako hizkuntzen arteko eta bereziki semitikoak zirenekiko gonbaraketa280 1824. urtean, eta 1831.ean Darrigolen liburuari buruzko iruzkin bat Pariseko Le Temps egunkari politikoan, zeinetan ere X. Raymond-ek komentatu zuen Chahoren Voyage en Navarre ... ezaguna.

Rayrmond-ek281 bere kritikarekin eraginiko gutuna izango da Chahok honi zuzendutakoa, eta bai honek eta bai Études euskariennes ... delakoek Pariseko garaiko aldizkarien arreta merezi ukan zuten.

Latinaren euskal maileguak

Les Euskariens furent les habitants primitifs et les civilisateurs de L' ltalie.

Azken kapitulu honetan aurrekoan luze agiritako ideiei jarraikiko zaie, baina ez du ukatzen inoiz euskarak latinari ere dion zorra. Hemen, beraz, lehen antzinateko euskal maileguak aipatuko ditu, ondoren, bigarren antzinatean euskarak latinari hartutakoak, eta azkenik gaztelania, frantsesari eta beste erromantzeei zor dizkien maileguen hiztegia egingo duela adierazten.

Hitz batzuetan oinarrituz, adibidez, bi-, pil-en moduan hasitakoen azterketa egindakoan, ondoriozkatuko du euskal afrikarrak izan zirela harriak jasotzeko, obeliskoak eta piramideak altxatzeko antzearen sortzaileak (D, 74).

Ez da harritzekoa ere aurkitzea noizpehinka honelakorik:

Le nom de l' oie, antzera, antzara, a journi le mot latin ansa: il serait ridicule de vouloir venir le nom du canard, ate, ahate, ahale, du latin anas (D,83).

Baina, Chaho filologoarentzat ez da hitza soilik iragaiten hizkuntza batetik bestera, adierazten duen mundu osoa berarekin darama, eta inongo dudarik gabe ipuin zenbait, euskaldunen ele zahar bat baino gehiago bigarren antzinatean keltarrengana igaro ziren:

280 M. J. Klaproth, «Comparaison du basque avec les idiomes asiatiques, et principalment avec ceux qu'on appelle sémitiques», Mémoires relatifs à I'Asie, Paris, Dondey-Dupré, 1824, 214-224.

281 «Compte-rendu de Voyage en Navarre de Chaho», Le Temps, 1836, n.º 215. 173

il est hors de doute que les con tes bleus, les fictions romanesques ou poétiques, les traditions ou vieux récits (Elhe zahar) des Euskariens, fournirent plus d' une fable religieuse aux celtes de la seconde antiquité (D,86).

Ideia bitxi guzti hauek hala nola beren jarraitzaileenak aski gordinki kritikatu eta deuseztatu zituen Mitxelena irakasle zorrotzak azken hitzokin: Irudipenezkoa baizik ez baita, orain arte behintzat, multzo hori guztiori ahaidetasun kontuan biltzen duen lokarria282.

Bestetik, Gorrotxategi irakasleak, errepasu eder bat eman ondoren Poza, Oihenart, Mayans, Humboldt, Mitxelena eta besteen iritziei antzinako euskararen mugez, hauxe esaten digu:

Lo más que se puede decir con gran probabilidad de acertar es que el vascuence a lo largo de los siglos inmediatamente anteriores a la conquista romana y durante ésta había sufrido un retroceso paulatino hacia las zonas más agrestes y montañosas, donde se hablaría como lengua única283 .

Hiztegiaren hitzaurrean aipatutako gaiez gain erabiltzen ditu Chahok saihets gai bezala kontsidera ditzakegunak, baina ez horregatik garrantzi gutxiagokoak, hala: euskal idazleak, euskara eredua eta euskal eskola.

Joanes Etxeberri Ziburukoaren Noelak aipatzen ditu eta bertsogile ontzat dauka (GA, 6). Amauld Oihenart bere eredua, antza, errefrau ederren oso bilduma polit baten, historia bikain baten, zenbait kanta eta Silvain Pouvreau-ri bere hiztegirako zuzendu ohar zuhur zenbaiten egilea (GA, 4). Hiribarren, Eskaldunac poema liburuaren egilea, goi argiz jantzia eta poeta distiranta (GA, 7). Eta Goyhetche abadea, La Fontaine-ren Alegien itzultzaile dotorea, Delille lapurtarra omen dena284 .

Aipatzen digu nola bere adiskide Hiribarren Archu-rekin haserretu den egin kritikagatik, baina erantzuten dio esanez, antzinakoen grafiak zaindu egin behar direla behar bezala irakur daitezen Axular, Larregi, Etxeberri, Haraneder, Churio eta Baratziart285.

Lapurdiko euskalkia, eta batipat Sara, Donibane Lohitzune eta kostaldeko euskalkia dela ikasi behar dena, euskal literaturaren historian aberatsena denez gero, eta gehien landu dena Larramendi aurretik eta ondotik286.

Eskolaz ere ematen digu bere iritzia, eta ondorioa hauxe da:

282 Koldo Mitxelena, «Euskararen izterlengusuak direla eta», Euskera XXIV, 1, Bilbo, 1979,162.

283 Joaquín Gorrochalegui, «Historia de las ideas acerca de los límites geográficos del vasco antiguo», Anuario de Filología Vasca Julio de Urquijo, XIX-2, 1985, 571-595.

284 Jacques Delille (1738-1813) frantses akademikoa, Virgilioren itzultzai1ea (Les Georgiques, 1770), eta arrakasta handiko idazlea : Poésies fugitives (1802)… . 285 Le Messager de Bayonne, 1854.1. 19.

286 Roman d'Amat, Dictionnaire de biographie française. Paris VI, Letouxey, T. VIIl, 170.

174

Euskaldunek Instituto Nazional bat beharko lukete, artea eta zientzia guztiak lantzeko Akademia bat, hots, zibilizazio independiente bat, heziketa kontseilaritza bat, agian inoiz izango ez duena, euskara bakarrik erabiltzea eskoletan, eta honen inguruan literaturaz eta falta zaizkigun liburuez osatutako liburutegia, hitz batez, ez dugun guztia eta nazio handiek mendeen poderioz eta laguntzaz baizik lortu ez dutena287.

Badakigu, jakin ere, ikusi dugun bezala, Chaho Aztia zela, eta urrunera ikusten zekiela, ikusmen dohain bereziz horniturik eta jantzirik zegoela, eta bere igerkizunak bete egin izan direla. Hala nola ortografiarenak menderdi baten ordez ehun urte pasatxo egiaztatzeko behar izan badu ere, edota irakaskintzarenak zertxobait gehiago. Argi eta garbi utzi zigun, bada, zein zen biderik egokiena beste herrialdeek bezala benetan gu geurearen jabe eta buru izan gintezen.

Agostik hasi zuen lan erraldoia bukatugabe utzi zuen esan bezala, bere laurdenean bakarrik burutua, baina bere hortan ere dituen balioak ukaezinak dira Roman d' Amat-ek dioen bezala288

Egungo zientziak ematen dituen aurrerapenen medioz eta talde lanean Mitxelena irakasleak hasi eta Sarasolaren zuzendaritzapean egin den Orotariko Euskal Hiztegia lan erraldoiari harenak ukan zuen baino zori eta erabilera hobeagorik izan du.

***

287 Il faudrait aux Basques un Institut national, une Académie par sections de tous les arts et de toutes tes sciences, c'est-à- dire une civitisation indépendante, un ministère de L´Instruction publique que nous n'aurons peut-être jamaîs, l´emploi exclusîf de la langue euskarienne dans les écoles, à côté de cela, les bibliothèques, la littérature, les livres qui nous manquent; il nous faudrait en un mot tout ce que nous n'avons pas, et ce que les grandes nations n'ont acquis elles-mêmes qu'a l'aide des siècles. pour entreprendre de jeter les bases d'une technotogie méthodique. [D, 30]

288 Archives Départamenlales de Pau, Bayonne. Acles de déces. 1858. 175

Hiztegiaren azken orrialdea Chaho, Baionako bakardadean lanean murgildurik egon arren, egiten zituen lagun zaharrekin noizpehinka solas aspertuak literaturaz eta politikaz, baina ia beti bere gelaren lau paretetatik irten gabe. Léonard Labordek dioenez!, bere lan mahai gainean ikus zitezkeen La Bruyère, Pascal, La Fontaine-ren liburuak, besteak beste, eta ez omen zitzaion irrikaitzik falta, adibidez, Pyron-en epitafioaz, heriotze oroitarri famatu hartaz gogoraturik berean hau ezarriko lukeela zioenean:

Hemen datza Agosti Chaho, deus ez da izan,

176

diputatu izatera ere iritsi ez baitzan.289.

Esan bezala, ezinezkoa zitzaion Baionako kaleetan barrena ibiltzea bakarrik, beti zaindariak gertutik baitzituen, eta honela bostgarren ataleko bizitza estu batean, amasa falta zitzaiolarik, amets guztiak deseginik edo erdi kolokan, beregain hartutako hiztegiaren lan gaitzak akabatu zuen Aztiaren bizitzarekin 1858. urriaren 23an, eritasun labur baina minbera baten ondoren.

Amai dezadan, bada, Chahoren euskal lanen aurkezpen hau bere heriotze agiri euskaratuarekin:

648. Z. Agosti Chaho

Mita zortzirehun eta berrogeita hemezortzian, urriaren hogeita lauean goizeko ordubietan, Basa-Pireneetako Departamenduko Baionako hirian, Estatu Zibitaren ofiziala eta Delegatu laguntzailea garenaren aitzinera etorri zaizkigu Pierre Bordahandy jauna, hogeita hemezortzi urtekoa, inprimerian moldatzaite dena, eta Jean Cadillon, hogeita lau urtekoa, litografa, biak hiri honetan bizi direnak, eta deklaratu digute ilabete honen hogeita hiruan, arratsaldeko lauretan, Augustin CHAHO jauna, berrogeita bost urtekoa, letra gizona eta hiri honetan bizi zena, Basa-Pireneetako Atharratzen jaioa, donadoa, hil dela hirian, Pont Mayou karrikako 12. zenbakian, segurtatu garen bezala, eta deklaratzaileek gurekin batera zinatu dute heriotze agiri hau, irakurri ondoren;

Delegatu laguntzaile Bordahandy . J. Cadillont.

Hileta agiria (1858-X-24) (www.archives.cg64.fr)

Gure kontuen arabera, ordea, ez zituen Agostik berrogeita bost urte, berrogeita zazpi bete berriak baizik, mila zortzirehun eta hamaikagarrenean jaioa zenez gero. Le Messager de Bayonne290 eta Le Courrier de Bayonne291 garaiko bi egunkariik laburzki eman zuten albistea. Laudoriozko hitzak bere idazlanez esan ondoren, kontatzen digute nola jende multzo handi batek lagundu zuen gorpua kanposainduraino isiltasunik handienean, eta nola euskal literaturarentzat galera handi baten eguna izan zen atharraztarraren heriotzekoa.

289 « Ci-gît Chaho, qui n´a rien été Pas même simple diputé », aip. lib., 194.

290 Le Messager de Bayonne, 1858-X-26.

291 Le Courrier de Bayonne, 1858. X. 27.

177

Herri suskripzioz harrirudi bat eraiki zitzaion, Roland eskultoreak butu egina, eta Reclus anarkistak bere ehorzketa solas a Vinsonek dioenez292 gainera, Joseph Augustin Chaho izan zen garai hartan erlijio katolikoaren elizkizunik gabe ehortzitako lehen euskalduna, antza.

Bere adiskideek, ordea, ez zuten ahantzi, eta honela Isidore Salles poeta gaskoinak bertso hauek eskaini zizkion:

PRAUBE CHAHO!

Au Poun Mayou que damourabe Un gran Bascou tant bet que brabe Lous uns que creden qu' ere ho! Taus que disén qu' ere un pouète D' auts qu' on prenénet per un prouféte Praube Chaho293.

Isidore Salles (Sainte-Marie de Gosse 1821-Paris 1900)

Bere oroitzapena ez zen bada galdu, eta 1909an Euskaltzaleen Bilkurak oroitharria bere sortetxean ezarri zuten bezala, 1988. urtean Urdiñarben eskaini zitzaion pastorala. B. Urruty errejentaren zuzendaritzapean, garindaindar jokalari anitzek eskaini zioten omenaldi eder bat. Baina ez bakarrik antzertian, ikerle eta idazle askok, nola liburu honetan zehar izendatuak, Jean-Louis Davant, Pierre Bidart, Jean-Baptiste Orpustan, Jean Haritschelhar, Beñat Oiharçabal eta Fermin Arkotxak besteen artean eskaini izan dizkiote beren gogoeta mamitsuak.

Horrela bada, fini dezagun Chahori hainbeste laket zitzaizkion eta berari eskainitako pastoraleko azken pheredikuaren zenbait bertsorekin:

292 aip. lib, T. 1, 309.

293 Isidore Salles, Poésies gasconnes. Debis Gascouns-Gascougne. et inédits. Dax, Société de Borde 1930, 41. 178

Historiako zati bat Egün gunian ikhertzen, Agosti Xaho-k beitzian Bere phartetik edertzen!

Agian bürnatuko da Zuhurtziaren hazia! Lurtarrek boroga beze Gure maitarzün magia!

(...)

Geruaren jabe gira Gure Zibero maitia, Eüskaraz ariko gira Hoi-ta-bat gerren mentian.294

Hona hemen, bada, Agosti Chaho atharraztarraren, euskaldun erromantiko, eta errepubliza zalearen egutera-ozpelez hornituriko irudi maitekorra. Eta gure partetik, besterik ez, Aztiaren bizitza eta idazlanak hobeto ezagutarazten saiatu gara oraingoan, eta bere irudi sakon eta sutsua bezalaxe bere euskarazko emaitza ahantziak bezain liluragarriak zertxobait argitzen eginiko ahaleginak baliagarri gertatuko balitzaizkizu, irakurle, pozik geundeke.

294 J. M. Bedachagar, Agosti Chaho. Urdiñarbe 1988. Maule, 56. 179

Agosti Chahoren marmolezko irudia Baionako kanposainduan Roland eskultoreak egina

180

TESTU HAUTATU ZENBAIT

181

182

San Nerses (Armenia, 326-373)

Veneziako edizioaren portada (1837)

183

1

PRECES SANCTI NERSETIS CANTABRICE 295

1

Fede bizi bateki aithortzen zutut, sinheste eta adoratzen, Aita, Seme eta Ezpiritu- Saintia; hatsarre eta urhentze gabezko izatia; Aingurien eta gizonen, eta gaiza ororen egile, Kreazalia.

Ukhazu, Jauna, pietate zihauren kreatura eta obretaz.

2

Sinheste azkar bateki, aithortzen zutut eta adoratzen, Argi bakharra, zihaur berartan, hirurtarzun saintia, Jinkotarzun bakotxa; Egunaren egile, gaiaren argizalia; hurrunt itzazu ene gogotik, bekhatiaren uduripenak, eta ene utsumentiaren odei ulhunak; bazter itzazu orai danik; amorekatik ene othoiziak izan ditian zure bihotzaren arau, eta hun etsi ditzazun ene galthuak.

Ukhazu, Jauna, nitzaz pietate, ezi bekhatore handi bat nuzu.

3

Gaganeko Aita, Egiazko Jinkua, zuinek igorri beituzu ardi herratiaren unduan, zure seme ezinago maitia; bekhatu egin ukhen dit, Zeliaren kontre; hutsetan erori izan nuzu, zure tronuaren aitzinian: har nezazu seme prodigua bezala, eta bekhatiak bilaizi naian, hatsarreko arropa xuriaz besti nezazula.

Ukhazu pietate zure kreatureez eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

4

Jinkuaren seme, Jinko egiazkua; aitatik sorthu izan ziradiana; Maria birjina saintiaren sabelian, gure arraerostiagatik khorpitz eta aragi hartu duzuna; khurutxian itzaturik, gero ehortzirik, hiletarik phizturik, eta Aitaganat igain iran ziradiana; bekhatu egin dit, Zeliaren kuntre eta zure begien aitzinian: nitzaz othoi ohart zite, uhuin penitentaz bezala, zure erresuman sarthuko ziradianian.

Ukhazu pietate zure obretzaz eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

295 Jules Vinson, « Preces sancti Nersetis cantabrice » Revue de Lingüistique et Philologie comparée, 1891, XXIV, 326-334. 184

5

Jinkuaren Ezpiritu, egiazko Jinkua; Jordaneko uthurriala eta zenaklietara eraitzi ziradiana; batheiuko huretzaz argitu eta xahatu ukhen nauzuna; bekhatu egin dit zeliaren kuntre; zure inspirazioniari buhurri izan nuzu: garbi nezazu berri-berritan, zure

Apostoliak susko mihili batieki, xahutu eta garbitu zuntian bezala.

Ukhazu pietate zure obretzaz eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

6

Bethierezko natura dibinua, bekhatu egin dut zure kuntre, gogoz, bihotzez eta khorpitzez: Etzitiala othoi orhit ene orai artinoko bekhatiez, zure izen saintiaren amurekati.

Ukhazu pietate zure obretzaz eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

7

Begi zorrotz, gaiza ororen ikhuslia, zure kuntre bekhatutan sarthu nuzu gogoz, elhez eta obraz; borra itzazu nitan, ene bekhatiak ezari ukhen zutian herexa eta seinaliak; ene izena aldiz izkiriba bizizko libru saintian.

Ukhazu pietate zure kreatureez eta obretzaz, eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

8

Gordezko phensamentu ororen ikherzalia; zure kuntre bekhatu egin ukhen dit, nahiz edo nahigaberik, jakinez edo jakingaberik: ogendant nuzu, othoi ene bekhatiak pharka itzadazu, ezi ene batheiuko sortzapen berriaz, geroz, thaigabe zure Jinkotarsuna ofensatu ukhen dit, egunez egun, aragiaren eta khorpitz ororen indar gaixtuaz.

Ukhazu pietate zure kreatureez eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

9

Gaiza ororen begiraria; zure beldur saintia izan dadila ene begirari; ene begiek ikhuz eztezen, ene beharriek entzun eztezen, behar eztenik; ene ahuak erran eztezan gezurrik; ene bihotza eztadin izan bekhatiari injogi; ene eskiek eztezen obra gaizkirik; ene zankhuak eztitian ebil, bide xuxeneti kanpo, gal eta herrapidetan: gida itzazu ene urhatsak, ebil nadin zure manu saintien arau.

Ukhazu, Jauna, pietate zure kreatureez eta nitzaz; zeren bekhatore handi bat nuzu.

10

Zu, Khristo, bizi uthurria, phitz itzazu ene arima baithan, zure amuriuaren garrak, zuin mundialat ixuri beitutuzu; ene goguaren eta khorpitzaren theiutarzunak'l erra ditzela, ene izpiritiak argi, eta ene bihotzian zure jakitatiaren eta zuhurtarzunaren argia phitz.

185

Ukhazu, Jauna, pietate zure kreatureez eta nitzaz; bekhatore handi bat nizalakoz.

11

Jesus, Aitaren zuhurtarzuna, emadazut zure dohain ezinago preziusa, amurekatik ordu oroz obra hunetan ukhen dezadan gogua, eta ezpiritia; obra hunak laida eta egin ditzadan, zure begien aitzinian. Begira nezazu gaitzetik ene phensamentu, obregin eta egin bidetan.

Ukhazu, Jauna, pietate, zure kreatureez eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

12

Jauna, hunki egile eta hunki ororen maithazalia; boronthate ororen jabe ziradiana; enezazula utz ene gogo gaixtuaren arau ebiltera, bena lagunt nezazu gisaz nun, untza denari buruz jarraiki dezadan bethiere zure boronthate saintiaren bidia.

Ukhazu, Jauna, pietate zure kreatureez eta nitzaz; zeren bekhatore handi bat nuzu.

13

Gagaineko erregia, egin izadazu zure erresuman jargia bat, hitzeman duzun bezala zure haituzkuer, gogort ezazu ene bihotza, bekhatia hastio eta hugu ukhen dezan; izan zite haren amurio bakhotxa, eta zure boronthatiaz haren aitzindaria.

Ukhazu pietate zure kreatureez eta nitzaz, ezi bekhatore handi bat nuzu.

14

Kreatura guzien begirari eta bizitpidia, zure khurutxe adoragarriaren seinaliaz eta itzalaz, begira itzazu ene ezpiritia eta khorpitza bekhatiaren inganiuetarik, Debriaren inspirazionetarik, gaistuen khozutik, eta ene arima eta khorpitza ugurukitzen dutien etsai orotarik.

Ukhazu pietate zure obretzaz eta nitzaz, ezi bekhatore handi bat nuzu.

15

Jesu-khristo, diren guzien begiraria, heda ezazu nitara zure itzala, egunaz eta gaiaz, ala izan nadin ene etxian jarririk, ala bidetan ebili, edo Io, edo iratzarririk, beldurrez khordoka nadin eta therebuka zure aitzinian.

Ukhazu, Jauna, pietate zure kreatureez eta nitzaz; bekhatore handi bat nizalakoz.

16

Jinko, adoratzen dudana; zuinek zure eskia zabaltzez, zure miserikordiaren duhainez kreatura guziak aberasten beitutuzu; ene arima zure eskietan diagozu; gogo emazu ene ezpiritiaren eta khorpitzaren beharrune orori, bizitze labur huntan eta bethierezko eternitatian.

186

Ukhazu pietate zure kreatureez eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

17

Artzain agudo, ardi herratiak korraletara bilzen dutuzuna, gibel nezazu kostuma gaixtuetarik; eta indazut inklinazione hoberik; sar-eraz ezazu ene arima baithan hiltziaren egun eta oren lotsagarria, bethierezko suiaren izimentia, eta zeluko erresumaren nahikuntia, amurekatik ene bekhatiaren dolumenaz harturik, enadin sekula bazter justiziaren bide xuxeneti.

Ukhazu pietate zure kreatureez eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

18

Bizitze muga gabiaren uthurria, elkharaz itzazu ene bihotzetik egiazko dolumenaren nigarrak, Maidalenaren bihotzeti bezala; mundu huntarik jelkhi beno lehen ene anima bere thonetarik xahaturik izan ahal dadin.

Ukhazu pietate zure kreatureez eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

19

Zuk, Jauna, zure miserikordiaren aberastarzunak esku bethez barreiatzen dutuzuna, indazut eni grazia, egiazko sinhestian eta obra hunetan bizi nadin; eta zure odol eta khorpitz saintiaren komunioniaz izan nadin partheliant, zure gana hel aitzinian.

Ukhazu pietate zure obretaz eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

20

Jauna, hunki ororen uthurburia, indazut lagunetako ainguru begirari bat; ene arima bakian exeki dezan, eta begira nezan, ene urhatsetan, Gaixtuak hedatzen deitzan Sepphuetarik.

Ukhazu, pietate, zure kreatureez eta nitzaz, bekhatore handi bat nizalakoz.

21

Khristo, argi egiazkua; egizu, ene arimak merexi dezan, bostario handireki, zure loriaren argiaren ikhustia, zure ganat ene deitzeko izentatu duzun egunian: eta haiduru naguelarik zure azken agertziaren egun handia, jin artino, pausa eta deskansa dadin, hunen eta zuhurren artian, haien egongia laketgarrietan.

Ukhazu pietate zure kreaturez eta nitzaz; bekhatore handi bat nizalakoz.

187

22

Juje, buruzagi xuxena, zure Aitaren loriareki bizien eta hil ororen jujatzera, eraitsiko ziradianian, othoi etzitiala sar judiziotan zure sehi zerbutxariareki; bena ifernietako suietarik begira nezazu, eta erakuts izadazu, Justuek eta Saintiek bethierezko erresuman ukhenen dien bortariua.

Ukhazu pietate zure obretzaz eta nitzaz; ezi bekhatore handi bat nuzu.

23

Jinko ezinago miserikordiusa, ukhazu pietate, zutan sinheste hartu dienetzaz, enetzaz bai etare bestenetzaz, ezagunetzaz eta bestetzaz, bizirik direnetzaz eta hiletzaz. Pharka itzazu ene etsaier eta isterbegier egin deistaien gaizkiak; eta egin gei deistaienak enpatxa; zure miserikordia merexi ahal dezen.

Ukhazu pietate, kreatureez eta nitzaz; zeren bekhatore handi bat beniz.

24

Jauna, argiz eta loriaz beztiturik ziradiana, beha zite zure zerbutxariaren othoitzari, eta kunpli ezazu ene hobetan, zuri igorraiten dutudan deithoriak; hartze dudalarik jakile eta arartekaritako, Jinkuaren ama, ezinago saintia, Jundane Juhane Bautista, Sant Esteben, martiren artian lehena, San Gregori gure argi egilia, Apostolu Saintiak, Profeta, Doktore, Patriarka, Eremita, eta Berjinak, zelian eta luman diren Saintu eta Sainta ororeki.

Eta zuri aldiz, Hirurtarzun saintia, eta ezin berhezia, loria eta adorazioniak, menderen mendetan.

Hala-biz!

188

2

AZTI - BEGIA296

Azti-beguia eskuzkribuaren lehen eta azken orrialdea

296 Azti-Beguia, Agosti Chaho Bassaburutarrak Ziberou herri maïtiari, Pariserik igorririk, beste hanitchen aïtzindari, arguibidian Goiz-Izarra. [zuhaitz irudia: A. Racinet fecit] Paris, Librairie orientale de Prosper Dondey-Dupré, 1834. Patri Urkizu (ed.), Azti begia eta beste izkribu zenbait. Klasikoak. Elkar, Donostia, 1992. (Aurrerantzean PU 1992). 189

I

Ekhi-begi, xuri-gorri argizale ederra! Nuiz phiztu zinen nuiz argitu, begitharte beltzuri gabia? Zu zirade munduko argia, egiazko argithurria, bethierezko Jinkuaren argitzala. Nur zuri so begiz-begi egon ahal daite? Nurk dakitza zure urthiak? Zu gagaineko korraletan lehenik sorthu ziren axuri xuriena, Suge garbi Sugerik ederrena. Goixtiar izan zinen, goixtiar, egunezko izar ederra! Ulhunpetik hegalta eta, oraiko lekhu berian, hegaltaz, ukhuratu zinen, urzo xuri, argizko txoria, egintzaro miretsgarri baten argitzeko.

Orhit duzia ikhusirik, Lehen-Sugia biribilkatzen mendez eta mendez handitzen, eta, lurtiarren izigarri eta izigei , lurpeko zazpi leziak zazpi burureki bethatzen? Orhit duzia LehenSuge hura ikhusirik, Jinkoiluaren harra bere khokotsian bezala, bere egongiak lurpian edo Ifernietan obratzen: Luharraultzia biltzen eta egiten, orai- oraino unguratzen den ungurunetan?

Orhit duzia ikhusirik, luhidorra huretatik berhezten, itxasua behar mugetan ukhuratzen eta ohatzen; lurraldiak, belhar, lili, zuhain eta fruta, gizun eta ekhoiliar suberte ororeki, zure begiaren aitziniala agertzen, o begi leinhuratsia!

Aspaldi dizu, aspaldi! mundutto hunen lehen sortzaruak aspaldi! ! Lehen, eta geroz, iratzarririk zaude eta zabalik, gaiaren etsai, egunaren egile, denbora jakile, ikhusle eta erakasle ekhibegirari ederra! Zuk dakizu zuinen barna den Hurandia: zuk, beirina klar baten artetik bezala, ikhusten dutuzu bere mendi thinieki itsasoihalak gordatzen eta estaltzen dutian lurraldi berriak oro! Zuk dakizu eia nula, gorrinkua arraultzian bezala, daguen bildurik, biribilkaturik, lurraxalpian, lurbihotzian, iferniaren erdian, Lehen-Sugia: lehena bai eta ere herena, lurreko zaharrena, indarrez azkarrena, bethierezko Jinkuaren langilerik handiena.

II

Mende batek ehun urthe, Berrizaruak hamar mende, edo mila urthe txipi: hori beita dilubioko Hurte edo urte edo urthe-handia! eta hire lan eguna, o Leheren, Jinkuaren lan-suge harrigarria!

Denbora batek sei ehun mende, edo hiruretan hogei mila urthe txipi: hori beita lurraldi baten iraupena eta denbora; eta hire lokhaia, Berrizaro batetik bestera, o Leheren, zazpi burudun, Suge espantagarria!!

III

Lan egin duk, lan egin, Jinkuaren aitzinian, Leheren, Su izigarria! Errak-errak, zunbat aldiz Hurandiari utzi erazi dutian, bere ohe eta etzangiak txuku eta idor; hik eginik munduberri, gizunentzat herriberri: hori beita hire legia, hori beita hire

190 eginbidia. Harrigile eder hiz, harrigile eder, eskurik ezpaduk ere, Leheren! Zunbat aldiz eztutu ore buztanak luherri zaharrak egotxi, erre eta ilhaintu, luberriak orhatu, leinthu eta eraiki, bere mendi eta ordoki ororeki! Eztik ez bethi ber bidia jarraiki heguak! Eztuk bethi ber gunetan agertu eta itzali ekhi-begia! Oraiko Ipharra txaz Eguerdi, denbora batetik bestera lekhuz khanbiatu izan dutuk lurrungurian zeluko aziak.

Orai diala hiruretan hogei eta hemezortzi mende, ez gehiago, luak harturik iz, Leheren, lurgile handia. Lo-kurrunka hago, egunaldi bat eginik, eguerdiko lurburia hire zazpi burien burupe, Iphar hotzeko itxaso hotzetan buztana kharruntaturik. Badakiagu nun diren hire hatsharziluak eta leziak. Hanti duk erantzuten hire kurrunkaren herots ozena. Hanti Sugarrak odeietara jauzten eta hedatzen, eta hire elder gahuna burdun hura bezala, turrustatzen. Hire urzain batek emaiten dik lurrai ikhareria, hire igialdi batek, itxasuak nahasten eta thurbusten, mendiak kordoka erazten, o Leheren, Suge izigarria!

Goihenak oihu egiten badu Leheren, ihardesten deiok: Jauna! jaikitzen hiz goizeti, eta hasten duk hire egunaldia. Nurk dakitza khuntuz, hire lanurthiak eta logaiak, indarretan sarthu hizanez geroz, Leheren, Jinkuaren langile paregabia!

Orai lo hago egunaldi bat eginik, Leheren: egik-egik lo, gazte duk mundia, azkeneko Berrizarua huilan gerokua hurrun. Bost ehun eta hogei eta bi mendez eztuk berriz entzunen Goihenaren iratzar oihia. Egik-egik lo, Leheren, Jinko-sugia, lucraren seme gehiena: haurtto bat bere khuinan bezala, lubamian etzanik; lurra gai eta egun, bere ungurian daguelarik jurdunpa.

IV

Unguru-unguru dabila, galdu gabe bere bidia, lurbola unguraria; saihets bat bethi egunargian, beste bat ulhunitzalian; garaitiarren eguna aphaltiarren gai, baten ulhuntzia besten argitze; egunorozko unguraldian Uduriz-ukhuru dabila, hurian untziak bezala, itsasairian, lurruntzitto hau, igeri-igeri, bere urtheorozko ekhi- ungur'utzulian. Abentiaren hogei eta bat gerreneti, txaz, Eguerri eta Suberri; ordian beita sortzen bezala eta agertzen, lurraren eretzian, ekhi-begi egunezko izar ederra, axuri xuriena, sugerik ederrena.

V

Ukhuru segurki zaude, ukhuru, izar ukhuru ororeki, ekhi xuri munduko begi argia! Lurrungurian, badakizugu, urthiak hilabete dian bezain bat izar-korraletan sar- jelkhi, eretzez-eretz, egin uduri duzula. Korrale hurak dirade zure hamabi jauregiak; gorenik ekaina, zuintarik, begiz-begi, lurrari xuxen-so betzaizko, urthiak dutian egunik luzenetan.

Eder egunak gaihargiak eder! Gora zirade, ezinago gora, zelu zohardi izarbegidun, lurraren gaihestalgi, hegatz argia; argililizko sorho bazter gabia! Zutan

191 ber bidez eta ber urhatsez, herrapidetarik kanpo, axur salduak artzainaren undoti bezala, ekhiari arrauka izar-xuriak, gaiez-gai, uduri dabiltza! Udartian altxu bat, neg'artian beste bat, ud'eta negu zoharzelian, lau haroz gizunaren begiak, ikhusahalak ikhus ditzake urth'ungurian.

VI

Egunaz ekhi, gaiaz argizagi. Zuri niagozu, lurlagun eta gaiekhi, argizagi zahar- berria! Zu zirade ilargia, hil eta phizten ziradian argia. Zure bethian, ilargibethia, haz eta urhentzen da hilabetia. Zu zirade argizaria aste eta gaihegunen izaria. Zureki haste hasi izan zen, hiruregunezko lehen astia. Zuin egun beitira aste-lehena, astehartia, astiaren azkena, astizkena. Batian gorapen bestian beherapen, hilabetez egiten duzu lurrungurian zure unguria, argizagi unguraria. Enikezu uste zihaurtarik dela zutan ageri den leinhuria. Aitzitik, ni aiher nuzu lurrulhuntto bat ziradiala; gure lur hau beno txipiago, ez berritan, ez hogeietan, bena bai hiruretan hogeitan. Hirur edo bi egunez, lehen astian ulhunik zaude lur-ekhi-artian, ulhun zirelakoz zure egitez. Hanti harat, ageri zabiltza, ekhibegiak argiturik saihetsungurian bazter bat, saihets-adarrak goiz-ibarrari adarturik; gero erdiz-oso zeliaren erdian, sar artino zure bethian, hamalaugerren egunian. Nula gorapenak hala beherapena: argitzez bezala ulhuntzez bazabila; gaihibarrari adarrez adar, goizibarreti zirelako ordian ekhiz argitia: berriz erakutsartino, zure bethian, bethierezko begithartia.

VII

Hilabetez, bere utzulia, argizagiak lurrungurian. Lurbolak ere bai berna urthe batez ekhi ungurian. Alkharren lagun badabiltza nuizik-behin eretzez-eretz ekhiaren argibidian. Ordian da gerthatzen, Eclips erdarak deitzen dian, ikhusgarri bat. Arhin eta igeri dabiltza, lurbola unguraria eta argizagi ziiharbola xuria. Bekhan dira eta Ilabur haien erezka igaran aldiak; hanbatez llabur eta bekhan ekhi eta argizagi eclips itzalaldiak; bakhotxak bere alde, laster beitegie ekhiaren eretzeti eretz-gainti. Lurbola ekhipian dabilala, argizagia bere bethian argizagiari lurritzalak eclips edo itzalaldi. Argizagia aldiz ekhipian daguela, haren itzaleretzian lurbola, lurtiarren ikhusiz, lurreti-gora ekhitzalaldi, eguntara gaihaldi, argizabalian ulhunbeltz.

Jarraiki bitza gogoz eta khunta, azti denak, hel aitzinian prometa bitza lur eta argizagi bidetan diradian baratguniak eta khurutxa bidiak itzalorenak eta minuta erdiak. Nur nahi den, aizinara, gertha ahal daite, gaiza hoien ororen jakintsu eta jakile, azti eta belhagile.

ESKUZKRIBUAREN JARRAIA ARGITARAGABEA

Hersi gizunaren urhatsa, txipi besua, llabur esku-erhiak. Hartakoz ebaki eta egin behar ukhen dutu hanitxko izari, hariz lehenak izartzeko gogua kuntari kuntatzeko. Ikhus-hunkikako izari kuntiak eder, hurrun izariak ederrago: aztiak

192 dakian bezala ikhus bideetan gogor izartzen? Xede bat ezagutuz beste bat mugatzen, jakinetarik jakin-beharrak bethi xuxen khuntatzen. Heremia bazter gabe lekhu eta gune orotan dagoke heremu unguriaren erdi-erdia, eta ez ihun ere haren bazter unguria. Heremiaren uduriak, arauez-arau, txipiz-txipi kurkuriak . Kurkuru ozkatu linatiak lau laurden khurutxe; laurden khurutxiak lauretan hogei eta hamar ozka edo artekila, kurkuru osuak hirur ehun eta hiruretan-hogei. Heremi ingurian, txipiz handi arauka izan ahal ditakian kurkuru eta laurden izariak oro, ber arte artekila eta ozkadura khuntian direla gaiza klar. Hauxe da egiazko izaria eta neurria zuneñi batian khuntu ederrez, lurreti gora, jakintu beitutu aztiak, ekhi, izar eta argizagi izariak, hurrunguak eta lodi-unguriak.

Zorrotz da zorrotz gure begia, eguntara bezala gaitara, Ziberuko azti berri gaztia. Gaiza guziak ahal ezpadakitzu ere begithipilez ikhus eta begista, zure injeinuz egin diokezu burarki eta largabista, hurrunak huilan txipiak handi, huilan hurrunian ikhustatzeko orai bezala geroko geruan, eta igaran-bethian deus ere ez umen da zure eretzian ulhun gorderik ez itzalik. Diradianak izanak eta izangeiak zure begien aitzinian argi dirade, Jinkuak emanik dohatsia, Jinkuaren haur egiatsia. Halaz othoi abia zakizku ulhungai huntarik argizagei eta goizekhi, solta bidian aitzindari, ardi herratu gaxo hoier artzain, gure jakin gabian utsu-zain. Zuk erran eta ikhasi dereikuzu, nula izan zen luharrautziaren egintsarua eta sortzapena: lurbola hunen egile eta berrizale Leheren-Sugia. Gogoz hartu-ukhen ditizugu sei ehun mendetako lurraldi iraupenak eta denborak, hamar mendetako berrizaruak: Leheren-Sugiaren lo- denborak eta lanurthiak. Zuk erranik badakizugu jagoiti nula dabiltzan lurrungurian, argizagiaren hilabetezko unguru utzuliak, amust-egunak eta itzalgaiak; lurraren egunorozko unguraldiak, urtheorozko ekhi-unguru-utzuliak: ekhi xuriaren hamabi hilabete jauregiak, izar korralez-korrale / sar jelkhi uduriak; ekhi eta argizagi eclips ikhusgarriak. Bere argizagi lagun txipiareki bere bakharrik othe dabila, gure lurbolatto hau, ekhi-khanberan, gelhari bakhotx ala othe dutu bere khidiak, begi hutsez, gizunak, hurrun ulhunian, ikhus ahal eztitzakian, lurbola ulhunak? Izar uste dugunetarik zunbait ez othe lizate, hurrunez txipi lur-argizagi? Egia deia, uduripen bat argizagiaren beixkura itzalak, gizun abar haxe dun baten itzalak direla? Erraguzu: Zuri beha giaudetzu: Ziberuku azti zuhur gaztia, largabista eta beirarki dun aztia, hainbeste egun gorriz, hainbeste gai xuriz, zohar zelian zer ikhusi duzu? Othoi, egia erraguzu!

Ikhusi diat eguerdiko ekhigorrian arrano beltza, harbotxietarik hegalak hedatzen, ekhibegiari begiz-begi, aztapar khakuak txilintxan, txori ororen errege, petigora xuxenka hegaltatzen: goraz-gora, hurrunez txipi, ainhera beno txipiago zelu gagainian milu bexkura bat bezala gordatzen eta galtzen. Bethi gorago aizia hotzago; lurraren ubel ungurian hogei bat lekhuaz goratuz geroz arranok ez txorik aiziaren bizi gordinez eztiroke hatsik har, gagaineko aire xotil mingarrian. Hori zihaurek borogatuz dakizu arrano hegaltari ederra. Hartakoz ere behar bezain aphal/bara eta ukhuratzen badakikezu, zure hegalta ungurian bi lekua gora;hanti zure habia eta humetara jaitx eta aphaltzeko, aphaltzez handi arrastirian, arrano handi txori ororen erregia!

Nurat habila, arranua, bi hegalez airian, hain gorarik ekhi xuxenian? Nahi othe duk egin lurretik ekhira juan jin bat? Gogo emak hire buria, har eztezan burhunguria! Hain zorrotz delarik hire begia eztik orano sekula jakin ikhusi zuinen gora den ekhibegia. Nahi duk egun lurretik ekhiala juan jin bat arrano beltz hegal azkarra?

193

Bide luzian akhit haite; bahintz ere azkarrago ukha haite. Ehun urthe bizi ahal hizalarik, hogei eta hamarretan ehun urthez bizirik ere, gei ostatiala, heltu gabetarik, zaharrez, ekhibidian hil haite. Ekhiala nahi duk egin bide arrano gaizua! Har ahal dirok hireki zunbait urthe egunen anhua. Lurrunguruti jalkhi eta, batere ukhuratu ez baratxtu gabetarik, egunez ehun eta hemeretzu urthe, hameka hilabete, eta hogei egunez ez haboro, ez gutiago, egin ahal dirok hel aldi bat: hogei eta hamar miliu lekhua: hain hurrun beitago, Subola, ekhi begi argia, Su argiaren uthur begia!

Herem'airian behigorri eder bat ala hanitx harzaurren unhude eta harzama, herexarik utzi gabe dabila, gure lurbola unguraria, herrape uthurri dun Behi gorria. Ebilzale batek, gai eta egun, lurrez lur, itxasoz itxaso batere ukhuratu gabetarik ebiliz ebili, orenian lekhua bat eginez, urthe eta hamar egunez egin ahal diroke, erdiz erdi, gure lurbolato hunen sabel unguraria. Lur kurkuria ozka eta, handiz txipi, ozka batetik bestera, hogei eta bost lekua arte khunta daite; lur unguru osuan bederatzu mila lekua.

Lurreti gora, ekhibidian, hogei milion lekuatan biderdi eta haren erdi gune berian beste lurbola ulhun argi baten, ekhi ungurian ungura bide. Zer izen eman behar dereizut, goiz-arratseko luhargi bizia, Espaina ibarreko, Iberia zaharreko, Uskal Herri ororen izar ederra!

Huilanez huilan, largabista xuxenian, sagarroia bere margotsian lantzader zorrotzez beztiturik den bezala, uduritzen zitzaitz harbola handi bat zure mendi mehar thini eta laphitz zorrotzeki, ekhi mirail luhidor zilharra! Ekhi begiti zu beno bi hurrunago, hanbatez ulhunago, gure lurbolak baditizu hur ibaiak, uhaitzak, eta itxas-thupak ekhiargiaren ithogarri odei eta lanhuak itzalgarri. Ere ahal ditezu sekula eztuzun ikhusi bere hurrun ulhunian gure lur ulhuna. Jakizu bi biek, erdiz erdi, ber handigua duziela, ber lodi unguria. Gure argizagi txipiak bezala, badutuzu zure harahunetan, zure gorapenak eta beherapenak batian erdi edo saihets argi, zure bethian argienik. Enakikezu xuxen erraiteko zunbat Ilabur edo luze diren zure egun erregarriak, eta gaihargi beruak, zeren ekhiari hain huilan ziren. Hartakoz argizagi lagunik ez lagun beharrik ere eztuzu. Badakitzat zure zortzi hilabetezko urthiak eta urthe arozko ekhi unguru utzuliak. Ageri zaude, lur, behiaren khide. Zer izen eman behar dereizut heremu sorhoko alhari argia? Ilhe argiz beztiturik uduri duzu ardi ilhe luze xuri bat. Zu zirade ardi xuria.

Ardi xuriti gorago, ekhiti bi milion lekuaren bidian, bada beste lur izar txipi bat ageri ekhi txinkha bat uduri, ekhi su-gar pian erre-phizturik. Hirur hilabetez harek egin ohi du ekhi ungurian bere unguru utzulia. Hark du izen txakur xuria.

194

Anthony Serpeille-ren Azti-Beghia-ren frantses itzulpenaren eskuzkribua (1840)

195

3

CHANTS BASQUES297

297 Trilby, nº 5, Baiona, 1844-IX-11.

196

197

ROMANCES – MELODIES

Chants de Guerre - Chansons de Table

Récitatifs, Danses, Mélopées, &, &.

BAYONNE, chez LESPES, Lithographe

Editeur des Chants Basques. Rue Pont-Mayou, N.º 7.

Les Basques sont aujourd' hui la seule nation de l' Europe chez qui le don de l' improvisation poétique soit resté populaire. Ce phénoméne tient a des priviléges historiques que les Basques ne partagent avec aucune nation contemporaine: la conquéte et la servitude n' ont jamais mélé leur sang a celui d' aucun autre peuple étranger; ils conservent leur langue, aussi pure inalterée qu' elle l' était dans les premiers siéeles de sa formation; la création des arts d' utilité et d' agrément n' a été suivie chez eux d' aucune catastrophe qui pú: rompre la chaine des traditions primitíves: nation neuve encore, malgré sa haute antiquité, .; les Basques sont restés prés de la nature, et ils doivent a cet avantage une certaine hardiesse de conceptions et d' entreprises qui les distingue surtout le don de l' invention poétique.

Nous n' entendons parla ici que de la poésie populaire. L' essor littéraire n' a lieu que dans les grandes agrégations sociales au sein de la richesse et du loisir. Les Basques constamment décimés par la guerre, pauvres par la nature du sol qu' ils occupent et resserrés dans les limites d'un pays étroit et peu accessihle, n' ont pu se livrer a la culture des arts et des sciences dans leurs montagnes. lis ont eu néanmoins toujours, une classe lettrée; et relativement a la petitesse d'une natio~ que, depuis trente siécles, n' a guére compté plus d' un mil/ion d' ames de population, ils ont fourni un nomhre considérable d' esprits supérieurs. Les noms d'Iriarté et d'Alonzo d'Ercil/a suffiraient seuls a la gloire du Parnasse cantahre.

Mais oú trouvera-t' on, ailleurs que chez les Basques des hagas, des lahoureurs, des artisans il/ettrés, assez favorisés d'inspiration pour improvisa avec une merveilleuse facilité des couplets tono-atono gracieux, et caustiques? Et qui de nous n' a admiré quelquefois ces luttes poétiques, ou les chanteurs montagnards, le verre a la main, font assaut d' esprit, souvent pendant des nuits entiéres sans épuiser leur verve intarissahle? Les improvisations basques ;nt un caractére historique exclusif de toute poésie spéculative; elles intéressent principalement par la les Montagnards qui ont ainsi una Gazette toute en chansons. Les drames politiques et ceux de la vie intime, les faits méme d'un ordre vulgaire, une partie de paume, une intrigue d' amour, une hataille gagnée ou perdue, sont célebrés avec la méme simplicité naive. A mesure que les évenements se succédent la nouvelle du jour fait oublier celle de la veil/e; et les productions de la Muse nationale, aprés étre restées gravées quelque temps dans des mémoires privilégiées, se perdent san s retour au bout d' un petit n0r:tbre de générations. C' est pour dérober a ce grand naufrage ce qut nous reste encore de nos chants nationaux et de notre mélodie primitive que nous avons résolu de hasarder cette publication, malgré. des difficultés de plu,s d' ~n genre. Les textes recueillis de longue main & sotgneusement epures seront accompagnés de leurs

198 timhres notés avec /' exactitude que réclame leur simplicite vénérahle. Les accompagnements de piano et de guitare sont confiés a des compositeurs de talent et de réputation. Nous espérons que les provinces hasques des deux Royaumes, dont les trésors poétiques ont eté mis a contribution, accueilleront notre entreprise avec un applaudissement patriotique. Nous oserons offrir notre recueil aux étrangers eux-mémes, comme un objet de comparaison & un monument oú respirera le génie poétique et musical de l' une des plus antiques peuplades de I'Europe.

Agosti Chaho

199

4

200

LA LEYENDA DE AITOR298

Los várdulos. Gherekiz. La fiesta de la luna llena. El bardo improvisador.

I

Lara, bardo cántabro, de quien el poeta Silio Itálico hace tan brillante retrato en su epopeya de la guerra púnica, pertenecia a la tribu de los éuskaros várdulos o guipuzcoanos, igualmente famosa por el valor de sus soldados que por la habilidad de sus jóvenes en la mímica, la danza, el canto y la improvisación. Lara que apenas contaba treinta años, había sido proclamado flor de los guerreros y príncipe de los bardos, y los várdulos tenían gran orgullo de que perteneciese a su gente. Las otras tribus de la federación euskara, ni aun con excepción de los Suletinos, conocian rival a aquel cantor incomparable.

La conclusión de la paz con Roma, después de las guerras de Aníbal, fue celebrada por los montañeses, durante la fiesta de la luna llena, que duraba tres días, y que en aquellas circunstancias se celebró con inusitada solemnidad. La primera noche se consagraba a la conmemoración de la historia nacional, hecha por los bardos al pie del roble de la libertad. Derogando los usos seculares, los ancianos de la tribu, permitieron a Lara, en muestra de consideracion, que entretuviese solo a la Asamblea durante la primera noche, con exclusión de todos los demás bardos, y que recitase una leyenda compuesta por él, titulada Aitor. El roble de los várdulos estaba en Gherekiz, y era ya el noveno desde hacia veinte siglos, o sea desde el establecimiento de los éuskaros en los Pirineos Occidentales.

Sobre bancos dispuestos en forma de círculo, se sentaron los viejos, y a sus pies, en asientos gradualmente más bajos, las mujeres de edad, las viudas, las casadas, las vírgenes y los niños de la tríbu. En frente de esa numerosa parte de la asamblea, los hombres, guerreros todos desde los diez y ocho hasta los sesenta años, estaban de pie, ocupando el lugar intermediario, en que al son de la tibia y del tamboril, debían bailarse las danzas del segundo y tercero día. Cuando apareció Lara, resonó en el valle de Gherekiz formidable aclamacion; luego se restableció un profundo silencio.

El bardo, curado de sus heridas, avanzó. Llevaba una larga barba blanca, que le caía hasta la cintura: en su cabeza lucía una brillante mitra, y de sus anchos hombros pendía la rica dalmática que usaban los magos y adivinos en la República Éuskara. Y cuando, con paso mesurado y grave llegó hasta el centro del círculo apoyándose en una rama de roble cubierta aún de hojas, erguido, dispuesto a tomar la palabra, iluminado con la luz de la luna que irradiaba en todo el paisaje y hacía centellear los bordados simbólicos del traje del bardo disfrazado de viejo, todos reconocieron la imagen de Aitor, el gran

298 “Aitor, légende cantabre” (ARIEL, 1845-VI, 8,15, 22, 29, VII, 6). Itzulpena A. Campión, « Aitor, leyenda cántabra », Revista Euskara, Iruñea, 1878, I : 220-230, 241-248, 281-289 ; 1879 : 12-17, 44-53. Bada Hector Iglesiasek sortu itzulpena frantsesetik euskerara (Erevan-Bilbao, 2008, 125-197). Vahan Sarkisianek dioen bezala Campionen itzulpena ez izan arren oso literala, honena hautatu dugu hedatuena eta literarioena denez gero, Iñaki Urdanibiak prestatu ediziotik, non grafiak eguneratuak aurki ditzakegun, baina orijinalaren euskal hitzak mantendu ditugularik (Orain 1995: 9-49). 201 antepasado, el patriarca, el padre de la raza indoatlántida y el primer nacido de los éuskaros.

Enseguida el bardo extendió su brazo derecho horizontalmente, y volvió hacia el cielo su cara, que se mostró bañada en luz. En el profundo silencio que reinaba al rededor del roble y en las montañas, se distinguía el murmullo fugitivo de las brisas en las hojas, y el murmullo tenue de los torrentes lejanos: acompañamiento misterioso de la voz del bardo, dispuesto a evocar sobre el Oceáno de las edades, las generaciones hundidas y los siglos acumulados en las profundidades del olvido. Abrió la boca, y las primeras palabras que de ella brotaron, fueron como las primeras notas, como los primeros acordes que caen con los dedos de un artista sobre una arpa sonora.

«El tiempo huye, el torrente viaja, el agua del río prosigue su camino. Mi pueblo, desde su origen, fue semejante a un gran río que hace germinar bajo el cielo los tesoros de la fecundidad terrestre. Hoy mis tribus no son más que gotas límpidas, filtrándose por el hueco de las rocas, a quienes el primer viento cálido secará. Asi debe ser; Dios lo quiere, Dios, el señor de la altura, el Jaun Goikoa. Sus manos arrojaron las estrellas por los campos azules, del mismo modo que el labrador esparce sus simientes por los parduscos surcos, y la luz brotó de la noche eterna. Mi pueblo, salido de la noche, tuvo tambien un día de sol. ¿Qué nos queda de aquel esplendor eclipsado? Noche sin estrellas. Pero la luna cuyas fases sirven para medir las semanas y los meses, refleja dulcemente la luz del sol escondido tras los mundos. De esta manera, en la noche de nuestra debilidad, la memoria de los viejos y el genio de los bardos son el espejo que refleja la lejana gloria de los primeros días.»

Aquí Lara se detuvo y luego con voz sonora prosiguió:

«La garra del águila es fuerte, terrible y real la garra del león; pero la mano del hombre, ya abra con el arado el seno nutritivo de la tierra, ya agite en los combates el hacha de bronce o la espada de acero, ya teja el lino y la seda en ligeras telas, ya arranque del arpa divinos acordes, la mano del hombre es un instrumento perfecto, una alma invencible. Ella ha levantado las pirámides en el desierto, ha subyugado a los indomados caballos, y ha doblado bajo los remos las olas tempestuosas del mar. Por ella el hombre ha vencido y dominado (Hes) a toda la creacion, esclava hoy de su imperio; y en memoria de ese gran triunfo, en la lengua sagrada de mi pueblo, la mano del hombre se llama Eskua, es decir, victoriosa y dominadora. »

Tendiendo la mano el hombre pide y suplica, Eska; con la mano ofrece y da, Esken. Una sonrisa acompañada de un gesto de la mano, expresa la satisfacción, y de ese modo el hombre da las gracias, Esker. La mano es el auxiliar de la lengua, y su significacion expresiva era inseparable en el idioma primitivo. El signo habla a los ojos, el sonido hiere los oídos; ambos se hacen entender al espíritu. ¿Qué otro pueblo poseyó más que el mío la inspiración de la palabra, y la armonía del gesto con el pensamiento? Ese arte elocuente de la mímica, ese movimiento calculado de los brazos, de las manos y de los dedos, acompañaban, y a veces, suplían, al lenguaje articulado; fueron llamados Eskuara, es decir, ciencia del gesto, arte de hablar con las manos. La misma palabra sirvió para calificar el idioma primitivo de mi pueblo, llamado él mismo Eskualduna.

Los hombres de mi raza, diversamente designados en la lengua de los Bárbaros, llevan ese nombre significativo balbuceado en la cuna del linaje humano; su origen

202 remonta más atrás que la invención de la palabra y del gesto; los ojos de los adivinos y de los profetas, escrutando los misterios de las creaciones genésicas, no saben ver mi raza más que en el seno de Dios. ¿Qué importa que el río antiguo esté seco, y que apenas queden algunas gotas puras de la noble sangre que engendró a tantos pueblos? Mientras viva un ibero para levantar la mano delante del Dios de Aitor, invocando su nombre sublime en la lengua sagrada, podrá decir: El padre de mis antepasados fue ilustre entre los recién nacidos de la tierra; el hombre de nuestra raza fue el primer desposado con la naturaleza salvaje, el primer triunfador de la creacion, Euskalduna!.

El más antiguo de los pueblos que haya habitado, despues de nosotros la Península Ibérica, es el pueblo celta. Las fábulas rodean su origen y su historia. Un monstruo, un cíclope fue su abuelo, y su padre un jigante feroz llamado Celtus, cuyos dos hermanos, Illyrus y Galla, prosiguieron la conquista de Europa. Es del Norte, de la region del frio y de las tinieblas, de donde vino la raza infecta de los jigantes. Nuestros nietos les llaman Tártaro, cuando en las veladas de invierno, escuchando las consejas del tiempo pasado, se arriman atemorizados al seno materno, y tiemblan como las hojas del árbol, con el recuerdo de la ferocidad de los Bárbaros.

El éuskaro y el celta gozan de la misma antigüedad pero el porvenir no confundirá a las dos razas. Mi pueblo ha sido el creador de la luz social, de la armonía y del bien; el pueblo de Celtus no ha inventado más que la guerra; no ha sembrado más que ruinas, sus obras han sido la iniquidad, las matanzas, la supersticion y el mal. Le gusta mezclar sus gritos salvajes a los aullidos de los lobos; como ellos, anda errante reunido en grupos, durante la noche. Para él el buho es el símbolo de la prudencia de los guerreros que esconden su marcha y caen sobre las víctimas de improviso; mientras que en la poesía de mi pueblo, el pájaro de las tinieblas, es el emblema de la ignorancia y de la estupidez.

Cuatro cosas distinguen al éuskaro del celta: la lengua, la religión, las costumbres y las leyes.

El celta habla un idioma áspero como las escarchas que cubren su cuna. Sus labios congelados no lo han enriquecido con las inflexiones labiales que hacen tan dulce al verbo éuskaro. Las palabras son nebulosas y suenan como los silbidos agudos del vendaval entre los pinares de su tierra.

Cuando el hombre y la mujer éuskaros fueron colocados por la mano del Criador en los jardines terrestres, se miraron con amor, y la mujer dijo al hombre:—Tu eres mi fuerza, tú eres el varón a quien mi corazon escoje: Zu ene arra. Y desde entonces el marido de la mujer se llama Senarra en la sagrada lengua. El hombre y la mujer se dieron la mano, Eskua, y en la embriaguez de aquella unión encantadora, dijeron on, ¡está bien! nada más dulce. Y el casamiento se llama Eskuontza en las tribus, porque los amantes se hacen esposos dándose las manos. A los recien casados se les servía miel, Ezti, símbolo de los placeres perfectos, y de ahí se llamaron a las fiestas nupciales Ezteya. ¿Qué otro pueblo se inspiró más en la naturaleza y dotó a sus instituciones de más encanto y sencillez?»

Al llegar a este punto los ojos del bardo inspirado, brillaban con fuego mágico: su mano izquierda se inclinaba a tierra; la derecha subía hacia el cielo. Un murmullo de aprobacion mostró el contento del auditorio. Lara se interrumpió un instante; parecia esperar que una nube flotante en los aires hubiese velado el disco de la luna y arrojado

203 sobre los montes su manto de sombra, para continuar su paralelo entre el pueblo civilizado del Mediodía y el pueblo del Norte tenebroso.

«No hay que juzgar a los celtas de entonces por los de ahora que unidos a mi pueblo se llaman celtíberos, ni por los galos cuyas costumbres ha dulcificado su contacto con los griegos y nuestros hermanos de Aquitania. Es necesario tomar al celta en su cuna hiperbórea. El hombre del Norte es notable por su alta estatura; es verdaderamente gigante. La sangre enrojece y colora con ardiente tinte sus blondos cabellos espesos: sus ojos de azul verdoso, donde se leen pensamientos feroces, imitan el color del Océano sombreado con los reflejos de cielo tempestuoso. El bárbaro andaba desnudo durante la primera edad, con su cutis comparable a la nieve, o a la piel del oso anfibio que recorre las costas del mar de hielo. Vivió largo tiempo errante con el producto de su caza, persiguiendo hasta en los bosques de las Galias, lanza en mano al reno y al buey salvaje. Su ardor inquieto y la estremada movilidad de su carácter impaciente, le impidieron entregarse a la vida pastoral, y al trabajo del campo; le agradó más verter la sangre y robar, que no el seguir con paso tranquilo las huellas de un rebaño, o esperar a la orilla de los setos los frutos tardíos con que la tierra paga los sudores del labrador.

¡Cuán diferentes los hombres de nuestra raza! Su estatura era proporcionada, su fuerza mediana; la accion del clima meridional rizó y oscureció su larga cabellera, dió los reflejos del cobre al cutis de sus caras. Nuestras muchachas se enorgullecían cuando los bardos comparaban su belleza a la del melocotón, cuya piel dorada ha recibido del sol el perfume y las tintas rosadas que anuncian su madurez.

Los éuskaros, los iberos, habitantes de los continentes más fértiles y favorecidos por la naturaleza, fueron los primeros pastores y agricultores durante la edad de los Patriarcas.

En cuanto a mí, aunque primer nacido de los antepasados, no viví en la edad antidiluviana, y por lo tanto no he asistido a las maravillas de la creación de Dios; ignoro la historia de mis abuelos, porque la invasión de las llamas y el diluvio de las aguas, que fueron para la tierra de los hombres una segunda creación, separaron mi vida de las edades anteriores. Yo llevo como mis padres el nombre de patriarca; tronco de una posteridad más numerosa que las estrellas del ciclo, el huracan devoró a mis hijos sobre toda la faz de la tierra: pocos se escaparon. Los bardos comparan ese pequeño número a las olivas que permanecen en el árbol después de la cosecha, a los racimos que penden de los amarillentos pámpanos despues de la vendimia. A ellos y a mí llaman las generaciones los «grandes antepasados,» y la palabra askazi, consagrada al parentesco en nuestra lengua, es lo mismo que askoazi, o sea, semilla original o del principio.

La tempestad fue violenta y terrible; duró un año, cuyos meses fueron siglos. El oriente del cielo fue destruido, y nadie sabe dónde estaba el occidente de las viejas edades, porque el sol permaneció invisible para nosotros, detrás del pabellón tenebroso de las nubes. Las señales que aparecían nos amedrentaban. ¿Dónde estaba durante aquellos días de tumulto y de destruccion? ¿Dónde? escondido, elevado (Gordatu) sobre inaccesibles alturas. Me abrigaba bajo una roca herida por el rayo (Arri), y aquella cima tutelar fue mi arca (Arkha). El águila venía sobre mi roca exhalando gritos de queja; le di el nombre de Arrano; el león tembloroso se acostaba a mis pies, gimiendo como un perro. Ya habéis oído en una fábula, que a la vista de la Gorgona, los hombres y animales se tornaban

204 piedras; yo he visto en aquellos días calamitosos, a todos los seres de la creación secarse con el terror.

He ahí por qué con la misma palabra Arritu expresé la idea del hombre petrificado y la del hombre espantado; comparación enérgica que los bárbaros tomaron a la letra, y de la que hicieron una fábula. El espanto causa una conmoción, un escalofrío mortal, un sacudimiento que corre bajo la piel; detiene la sangre en las venas, y hiere a los seres vivientes con un estupor tal, que les arrebata, hasta la facultad de moverse y de hablar; tales son en efecto las imágenes que expresan en mi lengua las palabras consagradas al pánico y al horror. Mis labios temblorosos permanecieron largo tiempo mudos; la palabra había muerto en mí y expresé el silencio por un vocablo (Itz-il), que significa el aniquilamiento de la palabra.

Cuéntase en una fábula que un príncipe fue convertido en bestia durante algun tiempo; que sus uñas crecieron como si fuesen garras; que se cubrió de largos pelos su piel; yo soy aquel Rey de la fábula. Hoy vuestros campos cultivados se cubren de doradas cosechas; y durante los hermosos dias de las repúblicas éuskaras, la Iberia fue el granero de Europa, y en las medallas era representada bajo el emblema de una hermosa mujer de voluminoso pecho que tiene en sus manos espigas de trigo. Mas reparad en la palabra Alha que empleáis para designar el pasto, y en la palabra Alhor, con la que designó los campos, y comprenderéis que el primer campo de mi herencia fue un terreno inculto, donde según el sentido de la fábula pasté la hierba como un buey.

También se os ha contado una alegoría que narra cómo en la cima de una enorme montaña una muchedumbre innumerable sufrió los efectos de encantamiento secular, adquiriendo la forma de rocas y de piedras. Un héroe jóven, escogido por el destino, guiado por la rotación de una bola que corría delante suya, y por el canto divino de un pájaro luminoso, llegó a la cumbre de la montaña, encontró sobre la rama de un laurel más alto que los cedros, al fénix sosteniendo en su pico una mata de oro que cogió; y de pronto, deshecho el ensalmo, las generaciones metamorfoseadas recobraron sus formas primeras y proclamaron por Rey a su libertador. Asimismo se cuenta que despues del diluvio, el primer hombre y la primera mujer arrojaban piedras, de las que nacían otros hombres y mujeres. Estas alegorías que entre nosotros sirven para diversión de los niños, se refieren a los Patriarcas salidos de las cavernas y de las rocas, y a la fundación de las sociedades nuevas despues del diluvio. Henchido de reconocimiento hacia el arca que fue nuestro asilo, admirado con la conservacion de aquellas altas montañas escapadas ni naufragio del viejo mundo, consagré la idea de su duración secular, dando el mismo nombre Mende, Mendi, a los siglos y a las montañas.

No es pues sin razon, que mis descendientes me llaman antepasado de las montañas, Arbasoa, padre descendido de los altos lugares, Aitagoya. La pizarra plateada, la rojiza teja cubren a vuestras casas blancas, inmensa bandada de palomas dormidas en los valles pirenaicos; pero el nombre de Hegatcha que llevan vuestros techos, fue imaginado a causa de los salientes de la roca que largo tiempo me sirvió de abrigo. Las puertas de vuestras habitaciones están hechas con robles; las de los ricos y de los jefes, sembradas de clavos dorados, parecen con su pintura hechas de bronce, pero la hospitalaria puerta en que la mujer, joya de su marido, suspende guirnaldas de flores el dia del solsticio, conserva aún el nombre de Atea, significando el montón de piedras que yo reuní para esconder y cerrar la entrada de la caverna en que vivíamos como en un sepulcro tenebroso. Y durante la noche profunda que ocultaba al cielo, inundado con los

205 torrentes de lluvia que caían como cascadas de las apretadas nubes, ningun sendero conducía a mi guarida, ninguna claridad guiaba mis pasos ni instruía mis ojos; buscaba a ciegas mi puerta, Atea, y la encontraba por instinto; y llamaba Atuna a ese instinto nacido de la costumbre, que dirige al hombre en la oscuridad y le hace encontrar bajo su mano los objetos que no ve.

II

Mi compañera no me abandonaba. Cuando los gritos de mi primer nacido alegraron los ecos de nuestra húmeda caverna, la madre no quiso permitirme salir a buscar comida; aquella mujer fuerte se encargó de proveer a nuestra subsistencia mientras yo permanecía en nuestro lecho de pieles, calentando con mi velludo pecho, el lloroso fruto de nuestros amores. ¡Tal era el miedo que tenía que alguna fiera acudiese durante mi ausencia a la caverna atraída por el lloro del niño, y no pudiese ella defenderle! Los hijos de mi raza, respetuosos a las vicisitudes de la carrera de su abuelo, han conservado costumbres conmemorativas que los extranjeros juzgan extrañas porque desconocen su origen. Así, cuando una mujer pare, el esposo toma un instante su lugar, como si la aspiración de un aliento varonil debiese comunicar su fuerza al ser débil y pequeño dotado de impresionabilidad magnética.

Los hijos de mi sangre no han adoptado las ceremonias crueles y superticiosas introducidas por los celtas en sus funerales. Yo he introducido la costumbre de transportar los muertos a la cumbre de las montañas, allá todos los Patriarcas tuvieron sus sepulturas; muy a menudo en las mismas grutas donde vivieron enlutados y dolorosos. Llamé a la tumba Obia el mejor lecho, el lecho del gran descanso, en oposición al lecho del sueño en que tantas pesadillas agitan al hombre y donde encuentra menos alegrías que dolores. La noche consagrada al sueño, el reino de los tinieblas fue llamado Ilona, buen reposo de los seres; y la muerte natural Iltza gran sueño, o gran noche. Hoy en inmensas praderas, cada pueblo tiene su región de los muertos, Ilerria; la flor de los difuntos, Ililia mezclada a la balsámica rosa, crece en cada monumento de la ciudad de las tumbas; pero el éuskaro se acuerda siempre de que sus abuelos desnudos, hambrientos, casi salvajes, vivieron y murieron en sus cavernas. En esta edad más próspera, cada jefe de familia se llama Jaon, señor en su casa, como Dios en el Universo, y castillos espaciosos, cómodos palacios, Jauregui, sirven de vivienda a los hijos de aquel que entraba rastreando en su caverna.

Los animales que me habian seguido en tropel al arca de las montañas habian abandonado su naturaleza timida o feroz. El estupor general que hirió a todos los seres con los ruidos formidables de los elementos conjurados en aquella lucha suprema, encadenaba el apetito de los más voraces y la maldad de los perversos. Las serpientes se deslizaban inofensivas entre mis pies; la gacela y el tigre huían juntos por el mismo camino, bajo torrentes de lluvia, ahuyentados por cien truenos. No os estrañéis de que más de veinte palabras representen al rayo en la lengua de los Patriarcas. Es preciso haber sido testigo, como yo, para hacerse una idea de aquel espectáculo. Es preciso haber visto los cuadrúpedos, los pájaros, todos los seres vivientes del viejo mundo y el hombre mismo, abrigarse, amontonarse, apretarse en masas y como rebaños en algunos bosques, en los flancos y en las cimas de las montañas azotadas por el huracán. Es preciso haber oído, como yo, gruñir, silvar, aullar, rugir y quejarse a millones de voces a la vez; en el estruendo ensordecedor de todos aquellos gritos diversos expresando con las notas más

206 estridentes y horribles el sufrimiento, el hambre y el terror, nada se perdía, ni siquiera el zumbido de los insectos pasando en torbellinos por entre las nubes.

He ahí lo que era un bosque durante el diluvio; de la palabra Oyu, que significa grito, yo le di el nombre de Oyan, a fin de que se supiese que todos los ruidos de la creacion animada, todos los gritos de la naturaleza viva, se encontraban reunidos en el horror sublime de un inmenso y triste concierto. . Sin embargo, el globo estaba entregado a la acción del fuego poderoso que duerme hoy en sus entrañas. Ese fuego entonces brotaba por mil volcanes que se abrían por todas partes. La tierra estaba enferma y calenturienta. Yes en virtud de esta poderosa analogía, que aun a propósito del hombre y de todas las encarnaciones vivas, definí a la fiebre como un fuego, una incandescencia, llamándola sugar, puesto que su designa el fuego, gar la llama, y er erre la combustión.

El enfermo, es decir, aquel en quien el principio y la fuente de la vida están secos por un fuego interno y devorador, fue llamado eria, y la debilidad calenturienta y enfermiza del hombre erbaltazan. La muerte fue para mis ojos la consunción, la combustión final del ser. El incendio terrestre devoró a millones de seres, a innumerables pueblos, a continentes enteros. En memoria de este gran acontecimiento, y para consagrar las verdades de observación concebidas por mi espíritu, llamé a la muerte violenta, erioa, es decir, incendiario.

Fiel a esta gran idea, definí la pena como un mal que mina quemando, errea, y la tristeza suxua, es decir, un fuego que seca los corazones. Las montañas, con la erupción de los volcanes, hacían oír estruendos formidables; decía yo que entonces comenzaban a arder (erre-hasten); desde entonces aplicamos la palabra erastea al ruido de todas las cosas que mugen.

Con una trasposición silábica imaginé la palabra as-erretzia, que en su valor radical significa principiar a arder, y en el lenguaje usual entrar en cólera, en furor, por alusión al furor de las llamas cuyo progreso irresistible formó tan inmenso incendio. La calcinación producía un ruido particular como un trueno incesante mezclado a vientos furiosos y al clamoreo rabioso del mar; aquel rugido continuo, profundo, del Océano de fuego sacudiendo con cólera indecible sus devoradores torbellinos, lo expresé con la palabra erreotsa, que significa voz del fuego y se aplica a todo gran ruido.

Torbellinos de humo negro y sofocante, ke, salían de los flancos entreabiertos de la tierra, cuya rápida irrupción señalaba la furia del elemento destructor; de ese recuerdo viene la palabra kehbu; aplicada a la cólera del hombre y a la de los elementos.

Después, cuando las llamas violentamente empujadas por los vientos, se esparcían a lo lejos, ante la imagen del fuego invasor imaginé la palabra erasotze, que expresa las ideas de ataque e invasión, de donde también procede erauntsi, aplicada a una lluvia de fuego o de agua que cae con violencia. La tierra rodeada de llamas me parecía en estado de demencia, y creé la palabra ero, que se aplica a la demencia de los elementos, de los animales y del hombre.

En fin, cuando el esfuerzo del fuego hubo reducido a cenizas las montañas con sus rocas graníticas, los continentes con sus ciudades cayeron, y se hundieron en el lago del

207 fuego los países y los reinos. He ahí por qué la palabra er-or-i, significando en su sentido radical lo que está quemado enteramente, expresa la idea de toda caída, el movimiento de toda cosa que se deja vencer por su peso. Tal fue el gran incendio, al que llamé suoldia. Las tierras habitables, los jardines del hombre del porvenir, los territorios que habían de pertenecer a mis tribus, salieron de la hoguera como sale del horno del alfarero, después de ser cocido, un elegante vaso de barro; los llamé erriak o lo que ha sido quemado; de ahí el que las siete provincias de la federación bascocantábrica se llamen hoy Pirineos, Eskual Erriak. Del fuego, su y de la llama gar, digo que la tierra permaneció pura, garbi, como el oro purificado por el crisol, y blanca, suri, como la lana de los corderos recién sacada del lavadero. Al fuego, cuya mordedura quema y mata como la de la serpiente, a la llama que mueve sus lenguas ardientes como dardos salidos de la boca de un dragón, al elemento ígneo, su, inalterable y sutil, consagré la serpiente, sugia, el más vivo y taimado de los animales; el dragón fue llamado sugulna. Así el gran lago de fuego que el huevo-mundo encierra en su cáscara terrosa, lleva naturalmente un nombre alegórico, que significa igualmente gran fuego, gran dragón, gran serpiente, y se cuenta en nuestras fábulas que la gran serpiente nació de un huevo, que es el huevo-mundo, el huevo terrestre. Y es llamado leen, primero, y eren último; es decir, aún devorador y destructor; es el negro surtur de los celtas que debe un día incendiar los mundos; es el leeren, primer poder de la tierra, a quien la superstición de los aquitanios, nuestros vecinos, ha convertido en dios de guerra y destrucción.

Del radical gar, que significa llama, formé además la palabra garai y garaitze, que expresan la idea de la superioridad y de la victoria, y por último garratz, que califica a toda cosa invencible y terrible.

Después del triunfo del Dragón, el elemento líquido que humedecía el suelo de los viejos continentes fue absorbido por las lavas; los mares, el gran oceánico mismo, se secaron como una gota de agua arrojada en una ardiente hoguera, y la fuerza del calórico transformó aquella masa en vapores inmensos que se elevaron hacia el cielo a alturas inconmensurables, reflejándose en aquellas móviles cortinas los siniestros resplandores del incendio interior. Después, como el ejército de las nubes se dirigía arrastrado por el ala de los vientos, semejante a un enjambre de pájaros tenebrosos, hacia los lugares preservados de las llamas o enfriados después de su purificación, los vapores condensados por la frescura de la atmósfera, se resolvieron en cataratas de lluvia. Además, el lecho Océano se levantó con las sacudidas de los volcanes, y sus aguas se derramaron por las tierras bajas: de este modo tuvo lugar el gran diluvio de aguas; al que los euskaldunas occidentales llamaron ualdia; y los éuskaros del Indostán ualsara, en su dialecto.

Yo he visto, ¡oh hijos de mi vejez!, que no asistíais con vuestro padre a esa sentencia del Altísimo, a ese huracán renovador de las obras divinas. Yo he visto desde la cumbre del arca en que flotaba sobre las ruinas del destruído mundo, yo he visto durante largo tiempo a la tierra habitable, cubierta de agua y de limo, parecerse a dormido lago; y la llamé lurra (lo-ur), para recordar su imagen. Cuando pasó el tiempo, las aguas se retiraron; los mares y el Océano encontraron su nuevo lecho preparado. A la sombría tempestad del diluvio consagré un pájaro negro, el cuervo, que se nutre de cadáveres, emblema de muerte y destrucción. Al reino oceánico, al agua, que tiene la facultad de elevarse en forma de vapores al azul . firmamento, consagré un pájaro de su color, que es la paloma torcaz. y la paloma, urso, recibió el mismo nombre que el agua, ur, en todos los dialectos de nuestra lengua, puesto que los éuskaros iranitas la llaman también bareska. Pero cuando el cielo azul reapareció, cuando el cristal azul de las aguas reflejó

208 el azul olímpico del cielo, y brotó la oliva, símbolo de paz de la Naturaleza, el agua encontró su camino, el arco iris brilló en el horizonte, y el sol, sacudiendo sus húmedos rayos, se acostó en el seno de los mares: yo entonces llamé ostadarra, rama o cuerno florido al iris, magnífico ramo de luz en que la vista admira todos los tintes de la rica pintura con que el sol matiza la hierba, las flores y los frutos. Entonces conocí que había llegado el tiempo destinado a la gloria de mi raza.

El euskalduna, bajando de las montañas donde estuvo escondido durante el diluvio, tomó su asiento en la tierra bañada por el sol, y colocó su morada en un territorio templado y apacible. Así en nuestra lengua las ideas de residencia, de morada, de habitación, se expresan con las palabras egon, egongia, que significa un lugar donde hace buen sol.

Aquellas risueñas moradas, en cuyo seno las tribus de mi raza se detuvieron, eran floridas como jardines. De ahí que para designar los jardines cultivados que rodean sus casas de los Pirineos, mis hijos no hayan recibido de mi más que la palabra baratze, que por definición significa un lugar de detención, un lugar agradable en el que se descansa. Y la misma definición conviene en todas las lenguas orientales a la palabra paraíso, que designa un jardín. El gymle o paraíso de los escandinavos no es otra cosa que el Mediodía. La Bética española, en donde los euskaldunas recibieron de los griegos un nombre histórico, ha sido un paraíso terrestre, el más hermoso, el más fértil y el más delicioso jardín de los iberos.

III

La necesidad del agua y el inconveniente de tenerla que ir a buscar a lo lejos, sea para los usos domésticos, sea para el riego de los campos, nos hizo escoger la proximidad de los ríos para construir nuestras casas, que más tarde constituyeron ciudades florecientes. Y como los manantiales de las aguas se encuentran frecuentemente en las montañas, entre rocas, arri, muchas de nuestras ciudades primitivas llevan ese radical en sus nombres; la palabra ole, que indica las fraguas y también las cabañas, se encuentra muy a menudo, del mismo modo que el vocablo zubi, puente; pero el agua, ur, y la fuente itur, son los elementos más comunes de los nombres primitivos, en los que las rocas, las fuentes, las aguas, los puentes, las alquerías, reciben calificaciones locales. Así, a lo largo de los ríos indostánicos se elevaban Abur, Ikur, Magur, Kalur, Akur, Korinduir, Mantilur; Apotur, Mapur, Balcokur, Korrcliur, Ipokur, Paliur, Podoperur, Gorriur. Mastanur, Tenur, Silur, latur; Pur, Poleur; Modur, Ithagur, Nagiur.

El África, donde los ríos son más escasos, no ofrece tan gran número: Urbara, Butura, Buturiza, Zubiur.

Los ríos de la Península Ibérica presentan muchos: Urbiaka, Urbion, Urcia, Uria, Urion, Urgia, Urzo, Urcesa, Ilurbola, Iri-lturgi. Ituriaco, Anastorgiz, Ipazturgiz.

Con los radicales su gar, eiar, erre, que significan fuego, llama, sequedad, combustión, calificamos a las ciudades africanas Sugarra, Suara, Eyarzeta, y los montes

209 llamados Errebide, o sea caminos abrasados, que las tribus jamás franquearon hacia el Mediodía para entrar en el gran desierto.

Con los radicales zubi, puente, ur, agua, e iri, ciudad, nuestros pueblos de África y del Indostán tuvieron tres ciudades, llamadas Zubiri, y otras tres llamadas Zubura, Zubia y Zubiur. Otras ciudades africanas indostánicas recibieron el nombre de la roca, arri, calificado por diversos epítetos indicando circunstancias locales; cavidades, chile; una posición elevada, gain; la extensión, zabal; una posición dominada por la montaña, pe; la pobreza, char; como: Arramaya, Arzabal, Arbalte, Arbaka, Arrocbotu, Archile, Arripara, Arragara, Arretachara.

El África tuvo tres ciudades pastorales, Olapia, ciudad dorninada. por las cabañas; Otsola, ciudad de las chozas frías; Olabasa, ciudad de las chozas desiertas. Pero entre todas estas ciudades famosas, la más ilustre fue la ciudad consagrada al sol: Argia, Argion y Argiri, cuyo nombre llevaron nuestras tribus cuando fundaron colonias entre los Indopandones, en España y en el corazón de la Italia. ¿Qué se han hecho todas esas ciudades antiguas y los pueblos afortunados que las rodeaban, semejantes a un coro de vírgenes cogidas por las manos, que bailan en alegre círculo alrededor de una madre adorada? Han sido arrancadas de la herencia de mi pueblo en esa Península, en las Galias, en Italia, en África, en Asia y en todas partes.

¡Nos burlábamos de los hijos de la Escarcha, nos reíamos de los hijos de aquel que fue llamado feo y tenebroso, Chus, es decir, quemado, sin reflexionar, en nuestra pacífica tranquilidad, que los bárbaros de blonda cabellera blandían hachas terribles, y que el negro, no menos bárbaro, lanzaba flechas envenenadas, humedecidas en el veneno de los áspides!

Hoy los infieles ocupan las murallas que nuestras manos edificaron; bañan sus caballos de guerra en los ríos cuya agua murmurante servía para las abluciones de los hijos de mis tribus. Y he dicho con la amargura y con la resignación de mi alma: el tiempo huye, el torrente viaja, el agua del río sigue su camino, las montañas sólo están inmóviles, pero las cimas se ven heridas por el rayo, como cada siglo de la Historia por los decretos eternos ...

El éuskaro, como el celta y el negro, había sido colocado desnudo sobre la tierra. El epíteto gorri (rojo) que siempre unimos a la idea de la desnudez completa, recuerda que la piel de mis primeros hijos era más roja y cobriza que la de sus descendientes, hoy que la influencia de los climas más templados o fríos va borrando insensiblemente el color.

Los primeros vestidos recibieron el nombre de pilda; que significa reunión. Las hojas de los árboles, las pieles de fieras, componían aquella extraña y salvaje vestimenta. Las enredaderas tejidas nos servían de calzado como lo indica la palabra abarka, que aún se conserva: esto en cuanto a los jefes, porque los hijos todos de mis tribus corrían descalzos por los peñascos cubiertos de nieve, costumbre que aún hoy practican muchos de mis hermosos hijos de las montañas, y con este desprecio de los rigores del invierno adquirían sus organismos más fibra y resistencia que los de los celebrados lacedemonios. Para romper las pieles, antes de coserlas con gruesas espinas (orre-atz), usábamos nuestros dientes; eran las primeras tijeras que nos dió la Naturaleza; ya su imagen fueron formadas las tijeras de acero, y el nombre de la boca con sus dientes desgarradores

210

(ayosturra) fue asimismo el nombre de las tijeras, en recuerdo de su invención y de las edades en que trabajábamos para establecer las artes útiles. Entonces aun tomábamos el agua con el hueco de la mano para aplacar la sed, y la parte interior de la mano recibió el nombre de ao-ur, para significar que llevó el agua hasta nuestros labios.

Antes de la cultura de los cereales, la encina, el roble verde y el nogal nos proporcionaron su fruto, de donde sacábamos aceite y una harina apropósito para hacer pan. Hoy las mujeres cántabras amasan la harina de la bellota con leche, y mezclando manteca de vacas y miel, hacen tortas tan agradables al gusto, que las formadas con trigo sólo, no les son superiores. Es así que el roble, aritza, recibió entre todos los árboles un nombre que significa árbol de vida, árbol nutritivo, y desde el origen hicimos de él un símbolo dc la vida, de la gloria y de la independencia de nuestra raza. Y así como en otros tiempos nos proporcionaba el alimento, del mismo modo cubre hoy con sus poderosas ramas la reunión de los ancianos del pueblo, de los prudentes viejos (bílzaarra): asambleas augustas en las que la equidad pronuncia sus oráculos, en las que el puro amor de la patria dicta las resoluciones que rigen los destinos de las tribus. Así se explica, con nuestra historia, aquella fábula de un pueblo nacido en bosques de robles que dictaban oráculos.

Los cerdos, atraídos por la abundancia de la bellota, se habían multiplicado en esta Península. La Turdetania estaba llena de ellos, cuando nosotros llegamos, y a ellos debe esa provincia el nombre que le dimos.

Los encontrábamos acostados en rebaños entre las charcas de los bosques. Aquel animal, tan útil y despreciado, recibió el nombre de Urde, para indicar que le gusta sumergirse en el fango, en la orilla de los lagos y de los estanques.

Con la onomatopeya bé, hice el nombre de la vaca (Beya) y el de toda especie de ganado (Abere). Los rebaños contenían la riqueza de los iberos, y en el idioma patriarcal, la palabra rico, (Aberatsu) significa, poseedor de rebaños.

Vosotros veis en un día sereno al astro rey del firmamento proseguir su gigantesca marcha de Oriente a Occidente, y durante las noches silenciosas, y en la misma dirección, caminar al ejército celeste, a las brillantes estrellas desparramadas en los campos de azul, como innumerables rebaños cubiertos de deslumbradora lana, pues más numerosos aún, nuestros rebaños en la edad pacífica, acampaban al rededor de mi tienda y recorrían alternativamente, de Norte a Sur y de Sur a Norte, las llanuras ibéricas.

La agricultura alcanzó rápido vuelo entre las tribus que no se limitaron a la vida pastoral, cuando el labrador hubo encontrado, entre los animales domésticos, su ayuda natural.

Mi lengua atestigua, que desde el principio, mis tribus rechazaron la pereza de otros pueblos ictiófagos, nómadas o cazadores, a quienes ese género de vida mantiene en estado salvaje en las islas, y más allá del Océano occidental. Una fábula cuenta que el jefe de mi pueblo hundió en el seno de la tierra un puñal de mango de oro, símbolo de la agricultura. En efecto, nuestras Repúblicas agrícolas, semejantes al roble consagrado, echaron profundas raíces en el nutritivo suelo.

211

Todos los períodos del dia, todas las comidas señalaron, con sus nombres significativos, las alternativas del trabajo de los campos. ¿Qué es lo que es la mañana, Goiza? es el despertar del hombre y de la creacion, el momento en que el señor de la casa, Echeco-jauna, el jefe, Buruzagia, el Puruza de nuestros hermanos los Indos, es decir, la cabeza, el director de los trabajos, dejaba el lecho y llamaba a sus hijos y servidores.

Durante la época salvaje que fue de corta duración para los aborígenes de mi pueblo despues del diluvio, íbamos de madrugada, goiz, al pasto, alha, bajo los árboles, en los campos, alhor, la palabra Gosalhatzea, espresa la comida de la mañana. Pero despues de la fundacion de la sociedad culta, el desayuno fue llamado Askaria, o comida del principio de los trabajos, y la comida Baraskaria, porque suspendia los trabajos.

Despues de este reposo, tan necesario en los momentos en que el calor del día adquiere su mayor intensidad, cuando el labrador uncia sus bueyes al arado, aquel resto de la tarde fue llamado Arra-has-aldia, es decir, época del trabajo recomenzado. Al crepúsculo de la tarde, los ganados eranconducidos a sus apriscos, y esa hora coincidia con la aparicion del planeta brillante que dió el nombre de Hisperia a la España de los iberos. El Vesper fue llamado por nosotros Artizarra, estrella de la oveja, o más bien, del pastor.

No sabíamos aún extraer el hierro de las entrañas de la tierra. De todos los metales, sólo el oro nos era conocido, y se convirtió en símbolo de aquella edad feliz. El ardor del gran incendio había cubierto con él la tierra; los ríos de Iberia lo arrastraban en forma de brillantes pepitas entre sus arenas. Con el fuego trabajamos aquel metal tan dúctil, el más bello de todos: servíanos para los usos más viles, y la tradición conservada entre los celtas, de que los iberos tenían de oro las rejas del arado, es cierta al pie de la letra. ¡Ay! la avaricia insensata de los extranjeros nos envidió el lodo brillante que hollábamos con los pies, y para arrebatárnosla, hicieron pavesas nuestras ciudades y asesinaron a nuestras tribus.

La prudencia de nuestros ancianos había previsto aquella catástrofe; pero era ya tarde cuando prohibieron el uso del oro. Todo era arrojado al mar o a los precipicios de nuestras montañas.

Durante veinte siglos los iberos, no han guardado de él ni por valor de un grano de arena; las monedas y las medallas salidas de nuestras fundiciones son todas de plata. En cuanto al oro, recibió en la lengua sagrada el nombre de Urre, por el agua, ur, en la que se recogia. Jamás fuimos a buscarlo al fondo de las minas; la prudencia y la humanidad de nuestros viejos no permitían que hombres nacidos para respirar el aire puro, y bañarse en la luz del sol, tuviesen la locura de encerrarse vivos en las extrañas negras y húmedas de la tierra, para arrancar, a precio de sudores mortales, el funesto metal, primera causa de las invasiones exrranjeras y de nuestras mayores desdichas.

El agua fue llamada ur con palabra imitativa que pinta en el oido el murmullo sordo y continuo de las ondas, cuya fluctuación inacabable es la imagen del tiempo móvil que mide la duración de los seres, y que los seres llevan con ellos.

El Nilo, cuyas orillas habitaron mis tribus, antes de ser expulsadas por la raza de color de hollín de aplastadas narices y lanígeros cabellos, nos servía con sus inundaciones

212 periódicas, para contar los años agrícolas. Así el nombre del año en nuestra lengua, urte, significa inundación.

La estrella brillante cuya aparición precedía las salidas de madre del río egipcio, aquella misma a que los Negros después de nosotros llamaron el Gran Perro, era el emblema poético del perro, que con la mirada centelleante, ladra a la aproximación del peligro.

No es pues, por casualidad, por lo que ha sido llamado el perro del pastor entre nosotros Zacur, y entre las tribus indostánicas Kukur, de una palabra que significa mensajero de las aguas.

IV

Cuando principiamos a contar los años con las inundaciones del Nilo, inventamos el reloj de agua o clépsidro; y del nombre del agua fue llamado Neurri, que expresa toda especie de medida. La palabra cadenciosa, el verso poético, el metro del bardo improvisador se llama tambien Itz-neurtu.

El agua del clépsidro, cayendo gota a gota de una división a otra, marcaba con su derrame total una hora determinada. Toda el agua del clépsidro significa la hora en general, Orena. La hora exacta, o el intervalo de tiempo transcurrido, se llamó naturalmente danuria, es decir, agua que queda, puesto que el intervalo actual no podía determinarse más que por la medida o altura del agua en un momento dado.

Antes de expresar mejor las ideas del espacio geométrico y de las distancias, indiquélas con la idea del tiempo necesario para recorrerlas, y relacioné esa idea con el clépsidro, tomando de este ingenioso instrumento los términos que expresan lo próximo y lo lejos, Urbil, cerca, se define por la proximidad de la hora, cuando el agua, ur, estaba reunida, bil, en el recipiente del reloj; la definición contraria se aplica a Urrun que significa lejos. La pequeña cantidad, Apurra, el fin y la terminación de las cosas, Urhentzia, son ideas que espresé siempre con alusiónes sacadas del clépsidro.

¡Con cuántas espresiones felices enriqueció el reloj de agua a nuestra lengua, tan natural y sabiamente figurada!

La gota cayendo por segundos rizaba la superficie límpida del recipiente, formando círculos; así el círculo se llamó Kurkur, y un circuito, una vuelta Ingur.

Estos círculos del agua, ur, repetidos frecuentemente, usu, y multiplicándose como arrugas, formaron la palabra Ulzur, que significa toda especie de pliegues, y particularmente las arrugas de la frente humana.

El agua rizada de este modo rompía los rayos solares, perdía su transparencia y se enturbiaba con movibles sombras; de belz, negro, y de uri, formé la palabra Belsuri, que expresa con poesía la contrucción de las cejas y las arrugas amenazadoras de la frente irritada del hombre y del león.

213

Después de haber llenado el clépsidro, o después de la cesación de las gotas, el agua límpida presentaba una superficie lisa en que me miraba; y de aquí imaginé la palabra Idauria, Ichura que espresa la imagen, la fisonomía, el parecido.

En el agua agitada del clépsidro vi una imágen de los pensamientos tumultuosos, causados por la turbación y la emoción del alma, y creé una hermosa expresión Uriduritu, que significa conmovido, turbado, y en su definicion, semejante al agua agitada.

Los desvelos y los trabajos de los padres son como el rocío, hacen germinar frutos inmortales que los hijos reciben en herencia, y nada iguala la alegría del hombre primitivo, que en medio de una naturaleza enemiga, enriquece con descubrimientos ingeniosos el tesoro de las artes. ¿Porqué no lo he de confesar? El primer clépsidro que coloqué en mi morada, cerca de mi cama, para señalar las horas de la noche, ahuyentó el sueño de mis ojos; escuché la gota sonora caer con ruido armonioso, después, cuando mis párpados se cerraron un momento, el ruido, que hería mis oídos, en las percepciones vagas e indistintas de aquel semi-sueño, una visión profética surgió de mi turbado espíritu: dos fantasmas, dos espectros, el negro y el hombre blanco, se acercaban a mi lecho con pasos cortados, tendiendo hacia mí sus manos terribles. Entonces quise gritar, y me desperté sobresaltado.

Mi compañera dormía tranquilamente a mi lado, mis hijos dormían también en sus cunas; una pequeña lámpara irradiaba su luz tenue sobre las paredes, iluminando aquella tranquila escena; y la gota de agua caía aún, caía siempre, como los siglos caen gota a gota en el clépsidro infinito, en el Océano sin orillas de la Eternidad. Y entonces, con la idea de aquella gota de agua cayendo con medida como un paso de hombre, llamé al paso del hombre Urats, que significa ruido de agua:Y andando por la orilla de los ríos, cuyas olas se elevaban, caían candenciosamente y como a compás de mis pasos, reconocí que la analogía de que me habia valido era doblemente exacta. Y canté por la primera vez, como un bardo: El tiempo huye, el torrente viaja, el agua del río prosigue su camino hacia el profundo Océano, receptáculo terrestre de uno de los clépsidros de Dios.

La imagen del río detenido en su marcha. Uka-ur me proporcionó la palabra Ukuru, que expresa la inmovilidad. Hijos de mi sangre y de mi pensamiento, escuchad una profecía que mi experiencia del pasado lega al porvenir. Cuando el río detenga su paso cadencioso, cuando los torrentes dejen de correr, y que en los valles, los manantiales disminuídos exhalen los primeros vapores ocasionados por la fiebre del fuego interno que trastornará al globo, todo esto será una señal y una prueba de que la última gota del clépsidro genésico habrá marcado el fin de los tiempos. Entonces corred a la cima de las montañas, fabricaos un arca; el Dragón desencadenado rugirá en el pozo del abismo, y el Juicio del Altísimo no éstará lejos.»

A estas últimas palabras, la voz del bardo, acompañada de un gesto teatral y pintoresco, adquirió sonoridad extraordinaria; la asamblea se sobrecogió, y muchos viejos sentados bajo el roble se levantaron a medias, dando gritos de sorpresa y admiración.

La evocación de la última hora del mundo, representaba los cuadros más capaces de inspirar ese terror trágico que es el triunfo del arte, y Lara, el cantor de Cantabria no lo ignoraba.

214

Todas las miradas interrogaban el horizonte, como con el temor de apercibir algun signo espantoso; pero la calma más majestuosa reinaba en las montañas; la luna, semejante a la lámpara nocturna de Aitor en la hora silenciosa de las visiones, brillaba en un cielo sin nubes, en medio de un ligero vapor blanquecino, que velaba su disco, sin oscurecerle. Se oía distintamente el rumor de las hojas movidas por la brisa de la noche, y el murmullo sonoro de las cascadas y de los torrentes lejanos; prueba de que el clépsidro terrestre tenía muchos siglos aún que dejar caer en su receptáculo Océanico.

Ya el labrador habia encontrado en los animales domésticos sus auxiliares naturales, y la agricultura tomó, entre las tribus que no se limitaron al pastoreo, un desarrollo considerable. fue necesario regular el orden de los trabajos bajo el tipo de el de las estaciones: por consiguiente fue preciso estudiar con atencion suma el curso de los astros, para cuyo resultado era necesario el señalamiento de los números y la previa invención de las reglas de la numeración.

Un hilo, ari, nos sirvió en un principio para medir la dimension de los cuerpos, de donde se formó la palabra Iz-ari, que significa toda medida geométrica.

Las hendiduras hechas en ramas de árbol fueron los primeros guarismos de nuestros cálculos; como aun no se habia inventado el cuchillo, los dientes servían para ese objeto: así es que la hendidura hecha con un instrumento cortante conserva todavía el nombre de Ozka, que procede de Orzka y significa dentellada. Contábamos con los dedos, y las primeras cifras representativas de los números no fueron otra cosa más que el dibujo geroglífico de los dedos y de las manos: I. II. III.

Para escribir el número cuatro con los menos signos posibles, nos servimos de la cifra IV, es decir, la mano menos un dedo, o cinco dedos menos uno, porque la cifra cinco no es sino el dibujo o rasgo geroglífico del contorno de una mano abierta, V.

Las unidades o dedos colocados a derecha o izquierda del cinco y del diez, según que era necesario aumentar o disminuir su valor completaron el sistema de nuestras cifras escritas.

Los diez dedos de las manos nos dieron un sistema de numeración por adiciones decimales, sistema natural, preferible a todos los demás.

El número diez fue llamado por consecuencia Amar, es decir, macho y hembra, como creador de la generación de los números; de donde los bárbaros le dieron el nombre de casamiento. Y los egipcios han estado tanto mejor fundados para apellidar al número diez casamiento, cuanto que en la lengua sagrada la palabra Esku-ontze se traduce por la unión de las manos.

Así la cifra diez, X, no es otra cosa entre nosotros que el dibujo geroglífico de dos manos en sentido opuesto unidas por el mismo puño.

Han sido los iberos quienes han creado en Occidente la ciencia del cálculo. Mis nietos aguerridos en sus luchas contra los bárbaros, desde su establecimiento en los Pirineos, han combatido a la dominadora de los pueblos, y nuestros bardos instruídos reconocieron en los monumentos y templos idólatras, las cifras primitivas que los

215 bandidos de Rómulo llaman romanas, aunque pertenecen a la escritura de los antiguos iberos.

Una vez conocidas las reglas del cálculo, descubrimos fácilmente las leyes que presiden a los fenómenos celestes.

La presencia y ausencia del sol en el horizonte señalaban naturalmente las divisiones del día y de la noche, respecto al orden del trabajo y de los usos civiles.

Del nombre del sol eguzki, ekhi, por el que el hombre ve, el día fue llamado Eguna, es decir, periodo lleno de la bienhechora claridad.

La idea de la privación de la luz, Gavia, sirvió para calificar a la noche.

El reinado de las tinieblas o de la oscuridad fue llamado Ilona, es decir, dulce muerte, o buen reposo, sueño bueno de los seres.

El crepúsculo de la mañana y de la tarde, el alba, la aurora, la salida y la puesta del sol, recibieron nombres interesantes por su precisión y poesía.

La marcha del sol que abraza un círculo de estaciones más estenso, pareció a propósito para representar los principales períodos del año civil; la luna cuyas revoluciones son de más corta duracion, divididas en fases regulares, nos pareció una antorcha reguladora de las semanas y de los meses.

En este sentido fue llamada Arghizaria, luz medida, luz que sirve para medir el tiempo; y de la concordancia de los ciclos lunares con los años solares debió resultar la perfeccion del calendario civil y de nuestra cronología.

Los obeliscos, Pil-ar, o lo que es lo mismo, reunión de piedras, levantadas en forma de columnas en las plazas públicas, y aún en los desiertos sirvieron de gnomonos horarios a los Patriarcas; las líneas marcadas y la proyección de las sombras nos hacían reconocer las horas, según las estaciones.

La observación atenta nos hizo descubrir que la claridad de la luna, en un disco poco radiante, carecía totalmente de calor. De esto dedujimos que esa claridad no tenía foco propio y vivificante en el astro de que emanaba; y para caracterizar su naturaleza inmóvil, durmiente y helada, fue llamada Illa, con palabra que expresa a la vez en nuestra lengua la inmovilidad el extremecimiento y la muerte. Esta primera observacion sobre la naturaleza de la luz lunar reflejada sobre la tierra, donde parece dormir sin calentarla, hizo pensar, que visto el alejamiento de ese gran fulgor, era imposible atribuirlo a un efecto de fosforescencia.

Desde entonces, el alejamjento de las estrellas y la debilidad de los resplandores siderales no permitieron ya la duda de que la luna no reflejase la luz del sol, cuyos rayos, a pesar de la inmovilidad aparente de su globo inflamado lanzados con una fuerza y una rapidez que maravillan al pensamiento por las llanuras del aire, atestiguan un torbellino inmenso.

216

Los bardos, cuyo lenguaje buscaba las imágenes poéticas, del mismo modo que el de los sabios la claridad, llamaron a la luna Illarghia, es decir, luz durmiente, o muerta, o luz que se apaga y brilla en las tinieblas de la noche.

A los íberos deben los europeos su semana de siete días, instituída por mí, según el aspecto de la luna durante su revolución sinódica, que puede dividirse en dos quincenas, amabost, y en cuatro semanas o fases de siete días cada una, a cuya totalidad designo con el nombre de illabete. Contábamos por noches, y el nombre de la semana, aste, significa un principio de fase o de período lunar. Comenzábamos la cuenta de los días y de las semanas con la nueva luna.

El lunes fue llamado aste-leena o primer día de la fase de obscuridad; el martes aste-artia, o sea el intermedio de ese período; el miércoles aste-azkena, o sea último del principio o semana.

Los días complementarios recibieron nombres significativos, que aluden al período de lunación.

Con las palabras sei,seis, illa, luna, y aste, semana, se formó el vocablo seillastia, que designa de lunes a sábado la seisena consagrada al trabajo de los campos.

Los días de la seisena fueron llamados astegunak, días de semana o trabajo.

El séptimo día recibió el nombre de igandia, de igan, subir, elevarse, franquear; para decir que en ese día alcanzaba la luna un grado de iluminación, o franqueaba uno de los cuatro períodos del mes sinódico.

Este día fue consagrado al reposo y celebrado con fiestas, y la denominación que recibió era justa, sobre todo con la luna llena que dio la idea.

En las brillantes noches que seguían, yo instituí las fiestas de la luna llena, que fueron llamadas jai-arin, es decir, noches alegres, enloquecedoras, durante las que mis hijos de la montaña se dirigen al altísimo, goyena, al buen Señor del Universo, a Dios, Jaungoikoa, con sus himnos de alegría, bailando hasta rayar el alba, c:on gracia y ligereza, al son de armoniosas flautas y de sonoros tambores.

Las fases solares nos sirvieron para determinar la verdadera extensión de los años.

El.brillo del sol era permanente, diferenciándose bajo todos los puntos de vista de la claridad lunar; pero, del mismo modo que la luna, el sol relativamente a la tierra tenía sus períodos de exaltación y debilidad, señalando dos grandes divisiones del año, como la luna llena y la nueva luna marcaban dos grandes divisiones del mes.

V

Visto que durante el estío por el mes de Junio la tierra está en su mayor alejamiento y el sol en su más grande elevación o afelio, el mes de Junio recibió en euskera el nombre de Ekain, Ekigain, es decir, exaltación solar; y para consagrar mejor ese hecho

217 astronómico, la palabra Ekain está únicamente empleada para designar el mes de Junio en casi todos los dialectos de la lengua de mi pueblo, mientras que todos los demás meses, designados por circunstancias relativas al trabajo de los campos reciben, según las tribus nombres tomados de la luna. Y como durante el afelio solar, el polo norte de la tierra se inclina hacia el sol, el astro del día aparece más pronto a nuestros ojos y se oculta de ellos más tarde, estando compuesto por el mismo el Ekain de los días más largos y calurosos del año.

El solsticio de invierno en el mes de Diciembre, fue para los íberos la fiesta del nuevo sol, Eguberria, correspondiente a la nueva luna, Ilberria, del mismo modo que el Ekain correspondía a la exaltación de la luna llena. Y este solsticio se llamaba también Egubera o abajamiento solar, a causa de la aproximación de la tierra en su perihelio de invierno. Y como durante esta época la tierra tiene su polo meridional inclinado hacia el sol, el astro del día se muestra más tarde a nosotros y desaparece más pronto del horizonte. Fue, pues, entre el solsticio de invierno, Eguberria, y el solsticio de verano Ekania, la época en que los adivinos señalaron la mayor desigualdad de los días y de las noches.

Estudiando sus fases de aumento y disminución, se reconoció que los polos de la tierra se levantaban de sus inclinaciones alternativas hacia el sol, y que esta posición producía la igualdad de lo· días y de las. noches en los equinoccios de la primavera y del otoño.

Gracias a estas cuatro épocas de los equinoccios y de los solsticios que se entrecortan de un modo regular, el año fue dividido en cuatro estaciones de tres meses cada una; la primavera, Bedaste, principio del verdor de los campos; el estío, Uda, época de la sequía; el otoño, Larrasken, época de las últimas cosechas, de los últimos laboreos; el invierno, Neyia, época de la muerte y del sueño, en la que el calor de la Naturaleza se metamorfosea en hielo, en que la savia se agota. Pero el año conservó siempre en esta Península el nombre de Urte, inundación, que los primeros padres le habían dado, aludiendo a las inundaciones del Nilo; y entre nosotros el mes Januario de los Etruscos, se llama aún Urtarilla, es decir, luna que toma o comienza el año, o sea la salida de madre del río.

Un hecho notable que prueba que desde el origen los adivinos habían establecido en nuestro calendario la concordancia de los meses lunares y de los años solares es, que fuera del sexto o duodécimo mes, cuyos nombres están tomados del sol, todos los demás reciben su calificación de la luna, llla, con la designación de los trabajos agrícolas o de otra circunstancia tomada de la vida de los campos.

Febrero, Otsa-illa, Zezeilla,es el mes del frío o del lobo, y del toro, según las tribus y los dialectos.

Marzo, Epailla, la luna de las siegas o de las cortas.

Abril, Yorrailla, Opailla, luna del escardeo y de las primicias.

Mayo, Orilla, de las hojas.

Junio, Garagarilla, Ekania, Errearo, estación inflamada, hirviente, la de la exaltación solar.

218

Julio, Uztarilla, luna de las cosechas.

Agosto, Agorilla, luna de las sequías.

Octubre, Urzieta, Urrilla, luna de las lluvias, y Bildilla. luna de las vendimias y de las últimas cosechas.

Noviembre, Azilia, luna de las siembras.

Diciembre, Lotzailla, luna del sueño, durante la que la Naturaleza duerme cubierta por las nieves y el labrador descansa.

Como veis, esta nomenclatura es exacta y significativa, y en su conjunto caracteriza admirablemente el clima de la Península Ibérica y la agricultura de nuestros mayores.

El desarrollo del trabajo social hizo nacer nuevos intereses necesidades e ideas desconocidas a la ruda sencillez de los primeros siglos.

Las primeras creaciones abrazaban lo estrictamente necesario; las cosas útiles vinieron después y ensancharon el círculo de nuestras invenciones, mientras llegaba el tiempo de que el genio de mi pueblo se preocupase de la investigación de la verdad, de los esplendores inefables de la pura luz y de la belleza de las artes hijos; de la riqueza y del ocio, que terminan triunfalmente la obra de la Humanidad bajo el sol.

La institución de la vida agrícola y pastoral se vio acompañada de las artes serviles; las primeras ciencias introducidas en nuestra sociedad, como son la medicina y la astronomía, no rebasaban la línea de las cosas útiles y necesarias.

Fue preciso relevar de los trabajos manuales a los hombres eminentes, que consagraban sus noches a estudios de un orden superior; las funciones que les señalamos en nuestras Repúblicas, se han convertido entre los bárbaros infieles en fuente de supersticiones ridículas, degradantes, u objeto de especulaciones inmorales y en odioso charlatanismo.

El Egipto, la Caldea y la India tuvieron, después de nosotros, sus adivinos, cuyo oficio es el de domesticar serpientes, engordar cocodrilos, adorar ídolos vetustos de dorada corteza, mientras que ellos mismos se nutren con la astucia y los sudores del pueblo imbécil a quien sujetan con el terror de los fetiches.

Pero los adivinos de la Iberia son justamente llamados igerle, es decir, escrutadores, porque han lanzado una mirada curiosa y penetrante a los más profundos arcanos de la Naturaleza, y también se les llama azti, en el sentido de indicar.

En todas partes donde el sacerdote impostor de los bárbaros no muestra más que hechizos imaginarios, preparados prestigios en el cielo, donde el astrólogo charlatán pretende leer el destino, los adivinos de mi pueblo no quieren apercibir más que la armonía silenciosa de los astros, y los números escritos por la divina mano con caracteres

219 de fuego: no predicen más que la verdad en la sucesión de los tiempos, y el orden de las estaciones.

Se ve en las orillas del Indus y del Ganges, cómo el carro del brahamin insolente y cruel, cargado con monstruosos ídolos, aplasta con su rueda cortante al pueblo bestial, prosternado en el polvo del camino y en las avenidas de la pagoda, centro infecto de prostitución.

Digno émulo de los druidas galos, el mago usurpador hace pesar sobre el Irán el centro de una teocracia despótica; y entre las tribus de mi pueblo, el íbero se inclina con respeto filial delante de sus magistrados llamados padres de la patria, honorables, agureak.

Todos nuestros ancianos reciben el mismo título.

El hombre libre recibe en la edad la corona de blancos cabellos del sacerdocio natural, y ejerce su autoridad y censura sobre las costumbres. El freno de su disciplina es poderoso en sus Repúblicas. Tiene jefes y guía políticos, geien, pero este nombre de jefe significa el más anciano. No reciben leyes más que de la virtud y de la experiencia; los castigos son impuestos por manos paternales, y nuestra lengua atestiguará ante el porvenir que el pueblo elegido por Aitor ignoró en el Occidente de Europa hasta el nombre de los crímenes y vicios embrutecedores con que los bárbaros se mancharon. Otra gloria particular de mi pueblo, es que en la edad de la decadencia y corrupción, sólo entre los pueblos de la tierra ha conservado la fe natural y el culto de Dios, sin sombra de idolatría.

VI

El ibero no ha construído para el Señor de arriba templos, siempre mezquinos comparados al gran Ser que llena con su fuerza la inmensidad del eterno.

Dejemos, pues, al bárbaro sus antros, sus cavernas, sus altares sangrientos, sus sacerdotes, funámbulos y brujos. Que para nosotros el brujo sea siempre el paciente herborista que analiza las plantas y compone con sus jugos brebajes saludables, belarguilla. Dejemos a los celtas supersticiosos sus sacerdotes del roble, sus druidas tan diferentes de nuestros sabios ancianos que se sientan sobre bancos de cesped bajo el árbol de la libertad: donde, condenando con anatemas y maldiciones la carnicería de los sacrificios y la efusión horrible de sangre humana con el cuchillo sagrado, el hombre libre de mi raza no se sacrifica jamás más que por la patria; donde la voz del cielo no reclamó jamás otra sangre sino la de los jóvenes guerreros, que combaten noblemente, no para conquistar tierras ni esclavizar hombres, o enriquecerse con el botín robado, sino para defender los floridos altares levantados a la independencia y a la libertad primitivas, en el santuario de las montañas.

Los seres animados experimentan sensaciones de bienestar y de dolor. Tienen una voz, quejumbrosa, mintzo, para el sufrimiento, min; una sonora y armoniosa, hotz, para el júbilo y la alegría, boztario; tienen un grito en los peligros, otro grito en el amor y el placer, Sólo el hombre tiene una palabra inteligente, hel, tiene un lenguaje razonado, conversa con sus semejantes, elhesta.

220

He dado un nombre a cada cosa. Pues bien, toda cosa creada por Dios, sale de la noche, gau, y vuelve a la nada.

Las cosas creadas, los seres, por consecuencia, se llaman gaizak o hijos de la nada, según el verbo de la inteligencia dado a mi pueblo. Todo es nada y vanidad en el mundo, excepto el yaon sublime, excepto el Señor Dios. Sólo Él llena la inmensidad del espacio y la eternidad de los tiempos. Todo lo que no es Él, no es sino fantasma ilusoria, forma vana, fugitiva apariencia destinada a sumergirse en las tinieblas de la noche eterna.

La realidad de cada ser creado, itz, está en la idea que representa. Esta idea está expresada en el nombre que se le ha consagrado: de donde el nombre de las cosas se llama en éuskaro iz-ena, es decir, principal pertenencia o propiedad de las cosas.

La facultad que le permite al hombre de percibir la idea de las cosas, de expresarlas con sonidos inteligibles, constituye para él el privilegio del verbo, de la palabra llamada itza.

El lenguaje mismo se llama itzkontza de una palabra compuesta que significa feliz descubrimiento, buena invención o improvisación de nombres.

La garganta humana se llama itz-tarria o productora de la palabra, porque es el instrumento en que resuena esta armonía, el sitio y órgano de la improvisación.

El eskuara de mi pueblo es el más bello de los dialectos primitivos, como también es el más antiguo, es todo luz, y no expresa lino la verdad.

Se os ha contado que el Señor Dios en el principio hizo una estatua de barro, que debía ser luego el hombre, y que la animó con un soplo divino.

De este modo toda simiente, azi, todo principio, aste, reciben su nombre de la palabra ats, que significa soplo, aliento.

El origen mismo de las cosas se llama atsarre, principio, es decir, recibimiento de la respiración y del soplo. El hombre comprendió en seguida cuán fugitiva y precaria era su existencia, y vio, que en el instante en que el soplo vivificante, ats, le fuese arrebatado, ken, llegaría inmediatamente para el instante con justo titulo llamado asken, es decir, último.

Sus ojos apenas abiertos a la luz, se cerraron con el peso del sueño al aproximarse la noche; experimentó el desfallecimiento del sueño; fue para él como una primera muerte, la imagen conmovedora de la muerte final.

Vuelto de ese aniquilamiento fugaz, consideró el despertar como un renacimiento, como una resurrección que fue llamada Iratzar, es decir, acto por medio del que se recoge con el sentimiento de la respiración, el sentimiento de la existencia y de la vida.

Todos los seres que se mueven y respiran en la tierra nacen de un huevo que el macho fecunda, que la hembra depone o deja germinar en su seno.

221

He aquí por qué el huevo es llamado aur-oltzia, envoltorio o vaso del niño; porque todas las maravillas de la generación, la del huevo humano es la más admirable de toda la cadena de los seres.

Los esplendores de la Naturaleza causaron al éuskaro una admiración intensa y duradera.

Las palabras que la definen en nuestra lengua pueden aplicarse a las obras divinas y a las imitaciones de los hombres: hay formas armónicas, seres organizados, cosas perfectas en la creación de Dios, y no materia primordial.

Por eso la materia se define, según la verdad, con la palabra ekhei, es decir, eghinghei, lo que está destinado al ser o a la forma.

En el orden de las creaciones divinas, lo que es, ekhei, lo que ha de ser, no existe más que en estado de idea preconcebida.

El elemento de los cuerpos, la materia organizada, nos pareció impenetrable en sus divisiones, y sin embargo, divisible hasta lo infinito, que tiene por término el vacío absoluto, la nada perfecta; y concebimos entonces la existencia de los corpúsculos de los átomos, que no tienen ni forma ni color perceptible a nuestros groseros sentidos, y que forman, sin embargo, en sus múltiples combinaciones, todos los cuerpos, desde las montañas graníticas hasta: los impalmables vapores que se pierden de vista en los campos del aire, yel átomo fue llamado ar.

A primera vista, el granito, las piedras preciosas, y de entre ellas la más dura, el diamante, se nos figuraron las agregaciones más íntimas y sólidas de las formas creadas: las piedras y el granito, el cristal de roca y el diamante, fueron denominados con voz genérica, arri; y el polvo, la menuda arena, que proceden de su división molecular, ariña.

La transposición de esta palabra forma inhar, expresión brillante que designa los átomos luminosos.

Los átomos ar, inhar, sencillamente yuxtapuestos, no podrían formar ni las masas consistentes de los cuerpos, ni los sutiles vapores: quedarían como granos de polvo o arena, sin las presiones que les dan su adherencia. .

Esta facultad de adherencia, la de tomar, coger, absorber, fue expresada con el mismo sabio radical ar; sin más diferencia que la tomada de la aspiración de los acentos, con objeto de evitar confusiones.

La primera de las potencias naturales y de las fuerzas atractivas es el amor: se supuso que los átomos estaban dotados de ella, y por consecuencia el principio varonil, fecundanre, vivificante, fue llamado como el átomo, ar.

Todo lo que es fuerte, atractivo, potente y vigoroso, recibió la calificación de azkar, es decir, asko-ar, suficientemente varón.

222

En fin, la fuerza misma fue llamada indar, lo que está en el varón o en el átomo, o, con expresiones más sabias, la potencia atractiva, que es el principio constitutivo de los cuerpos.

Así la luz y el fuego se consideraron como el tipo de las encarnaciones viriles, del mismo modo que el agua fue consagrada al elemento femenino.

En todas las formas de la creación divina, se presentaron desde luego dos a nuestra admiración, soberanamente bellas y perfectas, y que son encarnación de la luz: la una compuesta de átomos brillantes, ar; la otra de átomos nebulosos que concebíamos bajo el aspecto de gusanos infinitamente pequeños, arra; y de este radical doble combinado con la terminación ghi, que significa reunión, agregación, el verbo sagrado de mi raza formó el nombre de la carne, de la encarnación, araghi, y el nombre de la luz, arghi, conservados aún por los éuskaros del Indostán.

Bajo el punto de vista de las obras eternas, las ideas de la creación y del movimiento son inseparables: la idea del reposo absoluto se concibe más que en la nada de los seres, en el vacío tenebroso. Así el movimiento y la creación se expresan en el lenguaje éuskaro con las palabras ighi, eghin, y palabra ighi, designa por sí misrna una agregación de seres.

Siendo la luz la más bella de las encarnaciones de la vida universal, es considerada como la primera creación de nuestro mundo particular,

Esto expresa el nombre del sol, iguzkhia, ekhia, que significa autor de la luz, aquél por quien se ve, yen otro sentido Creador; denominaciones tanto más justas, cuanto que el sol, creador del día, de los colores y de la vida sublunar, es considerado como el foco viviente de donde se lanzaron, en el albor de los tiempos genésicos, los planetas incandescentes y el nuestro, cambiado en tierra habitable por su enfriamiento.

Es el sol, .ekhia, que fue la primera materia creada, khei, por la mano del creador, egilla. ,

De él procede la luz física, el día bienhechor, eghiona; el día: emblema de la inteligencia divina, sol infinito, centro y foco de la luz espiritual, de la verdad, eghia: palabra sublime que expresa a 1a vez el campo de las creaciones, eghinghia, y el campo de las visiones, ekusghia.

Habréis visto a un monte, severo durante el crepúsculo, sonreir en la aurora, cuando verdean sus colinas floridas y los primeros rayos del sol convierten en diamantes a las gotas de rocío: tal es la frente del hombre, cuando sale del sueño de la noche.

Ahí la voluntad divina colocó los dos ojos, beghiak, es decir, 1os dos soles, bi- ekhiak, las dos inteligencias corporales, las dos verdades, bi-eghiak; los dos espejos donde la imaginación toma prestadas sus evocaciones, de donde el entendimiento llama al tribunal del sol interior y del ojo espiritual las maravillas del mundo externo.

Es por los ojos que el hombre ve: ikus, ekhas: es por esta visión reflejada en el cristal interior, que la inteligencia se instruye, aprende, concibe, ikhas, es decir, ikhus-as, principia a ver la verdad.

223

El hombre adquiere la ciencia con los ojos del cuerpo y del espíritu, y 1ª trasmite por medio de la palabra que pinta las cosas al imaginación, y traza las ideas al entendimiento, erykhats, es decir, las muestra, las hace ver, las enseña, ikus-eras.

Así los ojos del hombre son los astros iluminadores de su pensamiento, del misrno modo que el sol es el ojo de la Naturaleza; El ojo vigilante significa un guardián, y el sol también es llamado beghiraria, argus o guardián celeste.

Los ojos, según la poesía inspiradora del idioma de mi pueblo son el emblema de la ciencia y de la prudencia, como los cuerpos son un emblema de fuerza, de brillo,. de luz y de imperio: un cordero que tiene siete cuernos y siete ojos, ha sido el mito de la verdad solar, el símbolo de las civilizaciones euskaras."

Aquí el bardo, después de haber tenido las manos levantadas hacia el cielo, dejó caer la diestra con la rama de roble; extendió el brazo izquierdo, lentamente, hacia el horizonte del mediodía, como para interrogar de nuevo a la inspiración de sus recuerdos.

Pareció aquello una señal, pues una triple salva de aplausos acogió aquella parte de la venerada leyenda.

La atención y el interés del auditorio estaban sumamente excitados. El silencio que se restableció en un momento, indicio del placer que los espectadores tomaban en esa diversión poética, probó la impaciencia con que se esperaba la continuación del bardo, Lara, o mejor, Aitor, porque el joven improvisador estaba profundamente absorbido en la personalidad de su papel. Concluyó su narración; sus ojos negros brillaban con fuego mágico; la inspiración le dominaba, y a medida que proseguía en su improvisación, su voz adquiría nueva alma, su gesto aumentaba en majestad.

"El hombre es, después de Dios, el primer poder de la tierra, el representante, el obrero del Gran Espíritu.

Toda obra salida de sus manos es la representación de una idea preconcebida por él, imitando el proceder divino: es el creador del mundo social y el imitador de Dios.

Compuesto de espíritu y de materia, el hombre es considerado justamente como la imagen del Gran Ser y el compendio del Universo. En su cabeza y detrás de los ojos, como el altísimo, gohiena, velado por los astros del firmamento, se encuentra el espíritu terrestre, la luz perecedera, gogoa, es decir, la sensación culminante, lo que hay de más alto, lo que está elevado, lo que se cierne sobre la memoria y la imaginación.

La memoria es el espejo de la inteligencia, y fue llamada en euskara oro-itza, es decir, el verbo oculto, la palabra universal, el libro interior en que reviven las sensaciones y las imágenes, las ideas y los colores.

El bruto no ha recibido como el hombre el don de la inteligencia; no tiene más que el grito de las pasiones nacidas a impulsos de groseros apetitos, no piensa, y en vez de ideas, no tiene sino sensaciones aisladas y sentimientos ciegos; es incapaz de raciocinio.

224

El bruto está, pues, sin libertad moral; el pensamiento no modifica jamás sus impresiones irresistibles, sus necesidades irnperiosas, cuya armonía preestablecida forma el instinto. Y como el instinto animal reside en los sentidos, y principalmente en el olfato, de la palabra ats, que significa soplo, la respiración, la lengua sagrada hizo la palabra asmu, que califica y define el instinto.

El hombre es llamado en la lengua sagrada ghizon, es decir, el más excelente de los seres sublunares.

La justicia, cuyo sentimiento es innato en su corazón el orden: cuya belleza y magnificencia son comprendidas por su espíritu, deben ser el fin de sus pensamientos, de sus palabras, de sus acciones y de sus obras. Y en este sentido, el deber del hombre, tomado en la significacién más extensa que comprende esa palabra sagrada, se llama en la lengua de mi pueblo eghinbidia, o sea, literalmente, «sendero de las creaciones, camino de las obras.»

VII

Los euskaros, más que todos los pueblos primitivos, fueron los hombres del deber.

Crearon la palabra, el arte y la ciencia; adoraron la verdad, practicaron la justicia, fundaron la sociedad y con ella la libertad civil, principio de orden y armonía; y antes que aceptar la servidumbre de los bárbaroso imponerla a las tribus infieles, se resignaron a huir y a emigrar; hicieron un pacto con la muerte.

El extranjero, al contrario, fue el padre de la esclavitud, imaginó la guerra, produjo la iniquidad; pueblo cruel, supersticioso, idólatra, se olvidó de Dios alzándose contra sus leyes providenciales; esta resolución fue resultado de las tinieblas espirituales y de las malas inspiraciones del error. Por eso el error y la mentira recibieron en la lengua sagrada el nombre de ghezurra, que significa «manantial inagotable de todo mal», y el mal mismo fue llamado gaitz, o producción tenebrosa consagrada por palabra engañadora.

Pero el malo el bien, que son del hombre, pertenecen menos a los individuos que a los pueblos.

El individuo no es nada, sino por su agregación a la humanidad colectiva; es la gota en el torrente.

En una sociedad fuerte como la de mi pueblo, en que la ley reina, en que las costumbres son santas, los ejemplos prudentes, la opinión ilustrada, el freno de la disciplina poderoso, prontamente se reprime el mal individual, y no echa raíces ni en los espíritus ni en los corazones.

La virtud solitaria en medio de un pueblo corrompido, es como un cordero entre lobos, es como la claridad de una lámpara que sólo ilumina un punto en la lobreguez de la noche. Así es que el porvenir prepara en sus vías providenciales una gran revolución a la humanidad idólatra, a los bárbaros feroces y supersticiosos.

225

Escuchad una vieja profecía caída del cielo al espíritu de los sabios, profecía que circula por el mundo entre los infieles, como una palabra misteriosa, como un murmullo precursor de los grandes acontecimientos.

Dios reaparecerá y con Él sol de las inteligencias.

La verdad de los primeros días ahuyentará las tinieblas, y las aclamaciones de los pueblos esclavos saludarán a su libertador. ¿Qué dicen los bardos y los adivinos acerca de la inteligencia suprema?

La comparan a un río inagotable de luz, a un océano sin orilIas de fuegos y claridades. Así de dos palabras consagradas al agua inagotable y al fuego purificador, zu, ur, la lengua inspirada de mi pueblo da el nombre de zuhura todos los viejos, a todos los sabios, cuya mirada interior contempla la verdad de Dios. Dios es todo luz y todo espíritu; sus privilegios supremos son la eternidad, la inmutabilidad, la infalibilidad, la independencia, la soberanía, el libre arbitrio, la justicia, la misericordia y, por encima de todo, la bondad. Por eso fue llamado en la sagrada lengua Jao-on-Goicoa; buen Señor de arriba. Ya los hijos de mi raza, cuya mirada era sencilla y recta, no les fueron necesarios ni reflexiones penosas, ni el espectáculo degradante de la idolatría de los bárbaros. En la serenidad de los primeros días que siguieron a las creaciones genésicas, en el jardín terrestre en que el Padre Supremo le había colocado, el éuskaro dotado de gracia, de belleza y de bondad, no se levantaba del tálamo nupcial para crear el culto supersticioso de los fetiches, ni para incensar el sol naciente. Entre las irradiaciones de la aurora y entre las sombras de la noche, cantaba el himno del Eterno Bethikoa. Y entonces, embriagado de felicidad, exaltado por el agradecimiento, inundados los ojos con las claridades del cielo y el espíritu con los esplendores de la verdad, proclamó el Ser supremo con un grito verdaderamente inspirado, el más hermoso, el más expresivo de los nombres divinos: ¡]ao! que resume todas las potencias de la palabra, todas las armonías del verbo: nombre sagrado, resplandeciente, que es para los hijos de mi raza predestinada un grito de júbilo, un grito nacional, mediante el que los infieles reconocen al hijo de las montañas, al éuskaro, del mismo modo que el cazador reconoce al león del desierlo por sus rugidos sublimes."

Y aquí, los jóvenes bárdulos, reuniendo sus voces atronadoras, interrumpieron al bardo y lanzaron su grito nacional, cuyas sílabas, tres veces repetidas, jia, ia, ia, o, o, reproducen exactamente ti nombre divino. Y cuando aquellas aclamaciones vibrantes hubieren cesado, y los ecos de las montañas se apagaron, un viento fresco, salido de las profundidades del valle de Gherekiz, vino a agitar el árbol de la tribu, sacudiendo su follaje ... parecido al soplo misterioso y terrible que rozó la paz del Profeta para anunciarle el paso del espíritu .

***

En cuanto a mí, fiel imitador de los antiguos bardos, no me atrevo a describir aquí las fiestas de la Religión de los cántabros; esa pintura pediría otro cuadro y otros pinceles, y me limito a señalar que la leyenda de Aitor revela el sentido histórico y las riquezas filosóficas de la lengua ibérica, tanto como lo permitían las dificultades de la narración.

¡Donde yo he espigado, que otros busquen cosecha más hermosa!

226

5

ERREPUBLIKA ZER DEN299

Zer erran nahi da Errepublika?

Errepublika (Latinez Res publica) erran nahi da ororen hun den gauza.

Ah! hitz eder, hitz xarmagarria!

Oraino, maleruski, Populia, Errepublikaren izena bezik eztuk, abantailarik eta hunik bater'ez.

Populu, phenazalia, hire etsaiak ordu duk ezagut ditzakan.

Hire etsaiak nor dira? Gizon auher abariziosak eta karguen moienez aisetarzunian bizi nahi direnak.

Badea moienik hire etsaien benzitzeko? Moiena hire eskian duk.

Hura izanen duk, kargulant guziak heure botzez izendatzen batuk.

299 ARIEL, 1848-VI-30

227

Hura izanen duk, gizon abariziosen plazen dihuria, Gobernamendiak hire behar orduko emaiten balin badauk, ehunarendako hirur libera intres pagatuz.

Errakok kargulantak guti ditzan; kargulanten tratamendiak ttipi ditzan; eta heer behar gabe emaiten dien dihuria hire laguntzeko beira dezan.

Baldin-eta Gobernamendiak ezpadauk dihuru hori eman nahi, errakok zerbait phentsa dezan hiretako; hire hartzedun abarizios ikharagarri horien petik jalgiteko.

Errakok, zorrak pagatu nahi tukala, bena denbora behar dukala.

Errakok Gobernamendiari hire zorrez jabe dadila, hartzedun hek paperetan paga ditzala. Ordian, baldin eta ezpahute egurikatu nahi, hire lanaren moienez eta hire zergak eta phetxak ttipiturik izanez, hire zorrak emeki-emeki pagaturik izanen direla.

Langile ofizialiak; zien zorthia ere duk biziki tristia. Alde batetik ziezte guti pagatiak, beste aldetik duzie anhitz aldiz lana falta.

Ttipi handiak oro sorthiak dira uros eta untsa bizitzeko.

Ordu duk, Populu-erregia. Jin-duk hire botz handiaren intzunarazteko tenoria. Erran ezak nahi dukala bizi aisetarzunian, lanian ariz, edo hil Franziaren eta Errepublikaren etsai guzier gerla emanez.

6

ESPAINIAKO BERRIAK 300

Ministeriua dena nahasia da.

Erregina, mirakulu xume baten medioz, mundurat emaitera doa aur ñimiño bat, aitari dena iduria. Pako gaizua! Erraiten dute bere arizpa ere, Montpensier Dukesa, gibelaturik ez egon naiz, erditzera doala.

Madrile ez da anbat trankil, ispirituak ainitz inkiet dire. Nork daki. Naski Castillano fierrak balukete gutizia Bucharesteko populuak bezala egitia, Errepublika ezarriz. Kasu guzietan obekiago litake berant izatia sekulan baino. Arte hortan handiek irri egiten dute jende xehiaz, tiroka ilazi dute zeinbeit, bertze batzuek miseriaz leher eginazi eta eginazten; berek, denbora berian, konfidatu zaizkoten miliunak gordetzen

300 ARIEL, 1848-VII-25

228 dutelarik. San Fernando bankako diretora, bere etxe berian arrestatua mana da eta urbildik atxikia dela diote: Berari zaiona xoilki zazpi miliun manka dire! Erraiten dute ordena emana dela Gonzalez artzeko, zeren orrek ere bere phartetik bederatzi miliun falta beititu. Enfin, 152 miliun baizik, deusez bat, gutiago atxemaiten dute. Bainan hura, hortako, konsolamendu bat Espainolendako: erraiten dute anglez eskuadra bat, sir Ch. Napierez manatua, Portsmoutetik ilkia dela, ethortzeko Espainiako kostetarat, eta asiko dela bereala ordena duena segitzen, Britaniako gobernamenduak ez badu izaten Espainiak zor diona Montemolinek behar bada zor oiek pagatuko tu ezkontzen delarik, erraiten duten bezala, Angeletarrako erreginaren osabaren Cambridgeko dukearen alabarekin. Ez litazkete behar bada ere gutizian, txaketa gorri hek, manera berrian artzia Pasajia eta Caditze nola Gibraltar izan zuten bezala? Denborak erranen gaitu gauza oriek guziak, bainan Eskualdunak, mesfida zaitezte oien hitz eztiz eta oien diruz, gardian egon zaitezte traidore oitaz.

Montemolinisten eta gure errealisten amarru gaistuak ezagutarazi ginituen astetik. Gure pensamenduak justuki gertatu dire.

Juinian 28an, Manzano, brigadierak Jauch, koronelak, eta Bofil, lotinent- koronelak, jo zuten errege-absolutuen defensor famatua, Cabrera. Afera hortan galdu zuen amabortz bat gizon. Zeinbeit egunen buruan, Manzanok berriz jotzen du eta egiten diozka askitxo prisonier, ainitz soldado hil onduan. Paredesek, azken aldi huntan arraskada aski propi bat eman dio, bortxatzekotan, jenden erranez, berriz Frantziarat eskapatzera.

* * *

Nafarruan eta probintzian, ez dire urusago izan. Ez dute Montemolinistek nihor atxeman bere phensamendukorik; bainan bai erri, orotatikan egorri tuzte defensarik batere egin ahal gabe. Morenok, Iriartek zer egin dute, zer ethorri dire? Apenas Karlistek bandera altxatu zutenekotz, jadanik, Oñaten, mikeletek fusilatzen ziozkaten heier prisioner eginak; eta, Mondragonen, erreginaren soldaduek egin ziuztenek zorthe bera izan dute. Elio joa izan da, eta ihesian emana. Borundan ere Karlisteri gauza bera gerthatu zaiote. Zubiriz eta Soloz manatua zen banda desegina izan da. Chef azkeneko orrek bere zaldia galdu zuen pelean.

Zubiri, egun autan, sartu zen Maulen, ehun eta lauretan hogoi gizonekilan, eta hantikan karrosan phartitu zen Pauerat. Bere aldetik, Lanz sartu da gure lurrian bere bandako pharte batekilan. Ilabete unen emezortzian, aduanako kapitainak, Bedianek, errezebitu du Santa Garaziako mugan, Firmin Ripalda, jenerala; Landa, koronela- Lukas Zabaleta. Mendoza. Antero eta Balen zia, lotinent koronel eta komandantak, heieki lauretan-hogoi-tahameka gizon.

Hastetik, Zaldibian fusilatu zuten, erreginaren tropek, jeneral Alzaa, Gipuzkoarra, Eskualdun fina, bere malurretan karlista. Batzuek Isabel, bertzek Karlos Montemolin; bertze gisako zuten Kantabre zaharrek bere bandera zaharrena, Lauburua deitzen zutena, eta arte denborako bandera berria. Irurak-bata, bere irur eskuekin, Eskualdunen

229

Errepublika famatua errepresentatzen zuena. Nork oihu eginen du, azkenian, errege- erreginak eta heien partidario tontoak edo anbiziosak akazatu ondoan: Biba Independenzia! Biba Errepublika! Biba Eskual Herria?

7

APHEZ BATI ERREPOSTU301

Irakurtu ukhen dit, Parisen berin, Internacionalin, gure kontre izkiribatu duzun letera ezinago-luzia, eta ezagutu dit mementin, zu zinela jaon aphez bat, sorthia Petharrin, Maule khantin, gaizki eskolatia Baionako hirin, doktor handi ignoranten artin, ignorant- urguilutsu-bat funtsin; ezagun beita zure lumati nunko ziren, nur ziren eta zer ziren: eta berantiago gabe nahi deizut igorri bi hitz arrapostu, hobekienik dakidan Basaburuko uskara eijerrin, bena ez zurin.

Eta badakizia zer diferentzia den aphez baten eta gaseta egile baten artian? Diferentzia hau duzu, nurk-nahik bunet karratia kofiatzen ahal beitu, eta den astorik

301 ARIEL, 1848-VII-25. 230 handieneti aphezkupiak aphez bat egin ahal beitiro: aldiz, ezpeita posible, zerbait talentu, eskola eta ezpiritu gabe, Frantziako argi handi huntan, libru eta gaseta publikatzia.

Hiruretan-hogei mendez, sei mila urthez, Iberia-Espainako Uskaldun eta Cantabre zaharrek eztizie ukhen aphezik, nahi bada ziren errelijione handitako, Jinkuaren adorazale, nazione fidel bat.

Hirur mila urthez, gezurrak eta jinko-falsiek ukhen ditizie mundu huntan bere elizak eta aphezak.

Haien erdarati jiten zaizie zien izena, aphez, abbas, abbé, hori erran nahi beita Aita; eta ber gisan Errumako Aita-Saintia erdaraz deitzen dizugu Pape, Papa.

Eztuzu nahi ukhen sinatu zure letera inpertinent errabiatia. Hala-hala, izen gabe diren haurrak dutuzu bastart edo aphez-seme.

Erran duzu, lehenik frantsesez, Internacional, Filipe erregezenaren gaseta zikhinian, Uskal-herriko lehen gaseta numerua, burutik galdu, presumitu, urguilutsu eta intenzione gaixtoko gizon erho gainti eli batez eginik izan zela.

Hola dutuzia, bestiagorik gabe, tratatzen populiaren eta laborari-gaxuaren adixkidiak? Erradazut, othoi, erraiteko hun bazira egiteko bezala, zer egin duzun zuk, orai-artino, laborariaren eta populiaren althe, elhez edo obraz, haien zorthe tristiaren irusago errendatzeko. Eta zu ziradia fedezko gizona? Eztuzia irakurri Ebangeliuan, mehatxu izigarri bat, bere aurhidia eta anaia erho (Raca) deituko diana, ifernuko suiala kondenaturik izanen dela?

Hori deia, zure aldetik, gure eretzian, aphez saintu baten aitatarzuna, khiristi baten karitatia, aurhide hun baten amuriua eta legia? Erran baizik eztuzu gu girela ainguru errebelak, Infernuti ihessi eginak Uskal-herriaren galtzeko. Inkisizioneko tribunal garratza photerian balitz orano, zu zinate apheza gure bizirik erra-erazteko kapablia. Obrak erakats itzazu guk beno barnago duzula Uskal-herria bihotzian, haren zuzenak eta uhuria phensamentian. Seme hun batek bere ama maite dian bezala, gizon gazte batek bere bihotzeko izar-lilia maithatzen eta laidatzen dian bezala, nik Uskal-herri maitia dizut eraiki, lorifikatu eta laidatu. Uropako populien artian, sekula Uskaldunek egin etzian bezala. Zietarik nurk emanen dutu aprobak, nik gezurrik erran dudala, edo ene erranetan trunpatu nizala? Ni nuzu gizon bat, ezko khandera bat argi emanez hurtzen eta konsumitzen den bezala, bere odola eta bizia galdu eta khetan igorri dutiana, hogei urthe huntan, argi emaiteko, egiaren erakusteko gizonen artian. Nur zira zu, eta nun da zure eskia ene gisa hortan mintzatzeko? Ala ez othe zinate zihaur, erran duzun Ifernuko ainguru beltza?

Kattalin eta Pethe diozu! Bego Kattalin suthondo zokhuan uruten ari-dela zarran- farran, edo lo-kurrunka, hautsian nahasirik, aphez zunbaiten gelhari gei. Bego Pethe zuzulian tutulu, zure ideaz aski sabant, orentthuak badakitzalakkoz, Pater, Ave, eta Credo, Deprofundis-areki. Arte hortan Uropako nazione guziak argi bite, bere zuzenak fermoki baliatuz, bere bandera zaharrak edo berriak goraki altxatuz. Ekosesak, bere mendietan, laborari edo artzain, irakurten dizu egun-oroz, ez-solamente bere herriko gaseta bena bai ere Angleterrakoa: musikan trebe, lati hortan ere bai, Uskal-herriko hanitx aphez beno hobeki: Alemanietako lahoraria hala-hala; aisetarzunian bizi beitira; Uskal-

231 herriko laborari gaxuak diren bezala, lanez phorrokaturik, phetxaz eta legarrez leherturik, zorrek janik ezpeitira. Eta nun da, mundian, Irlandesetarik kanpo, gure Uskaldun gaxuak beno jente ignorantagorik? Txaz nazione aberats, gerlari, famatu bat, eta orai ezdeus, Franziaren eta Espainaren sankhapetan. Nurk kausatu du gure ulhunpe eta miseria, leze banna huntara erortia? Erregetiarrek, Aphezek.

Bakhotxak bere ofizio: apheza elizan, redaktorea bere gasetan. Etzitiala okupa gure mundu huntako aferez, nahi ezpaduzu zure beste munduko eta Errelijioneko sinhestiaz okupa gitian. Gaseta egile jalkhitzen bazira, ni pheredikari bilha nitezu, eta beharbada, nur nahik bezain untsa erran diokezut nun den Ifernia, nun den Pharadusia. Nigarretan, gosiareki, ignorantzian bizitzia net triste khausitzen dit, eta geruaren esparantxak enizu eski kunsolatzen emuts eta populu xehiaren izate tristiaz. Beste bizibat uguriki gabe, nahi nitikezu mundu huntan berian punitu eta gaztigatu uhuin txipiak bezain untza handienak, puxant-urguilutsiak, lurreko tirano guziak. Dudarik eztuzu, hanitxentzat, mundu hau Ifernu bat eta Purgatorio bat bezala dela; nik aldiz mundu-huntan nahi nikezu ikhusi gizonen artian egiazko aurhidetarzun bat, justizia bardin bat, libertate perfeit bat, irusitate eder bat, bi hitzez erraitera, Jinkuaren legia, Jinkuaren argia.

Ipoteka zorren arraxataz erran duzuna, Errepublikak paseiura igor litiuala zor dun gaxuak, hori duzu zuk erran ignorant baten elhe thorpia; eta Atharraztarrek buria arhintto diela beitirozu, nik legez, zuri erraiten deizut huntz baten buria eta begiak dutuzula, buru phezu bat, egunaz argia ikhusten eztien begi eli bat. Badakizu edo eztakizu, Franziako lurra hamalau miliart ipotekaz, eta Uskal-herria hanitx miliu zonez kargaturik dela. Zor hori edo pharte bat paper muneda batez gobemamentiak phaka ahal lirozu presentian; eta nula lurraren baliuak errespundi beliro paper horren abantziaz, inkonbenientik elukezu, salbu eta beldurra, asinaten denboran bezala, paper sobera eta paper falsu eginez, asinat herri honek gal-lezan bere hatsarreko baliua, hori belizate aberatsen praubetze bat. Mundu huntako aferez hobeki errenseinatia bazina, nahi bazunu egia erran edo jakin, bostehun gasetatan berere ikhusi zunukian oraikoz kestione horren debadiua: pharadusia- pharadusu, ezpeita txipi ipoteka, legar eta phetxa hoiek inportatzen dien intres ikharagarria.

Eta erranen deizut beste arrasu bat: orai-artinoko sistemak ireiten badu luzaz, Gobernamentiak edo norbaitek ezpalin badu gure eritarzunaren erremedio edireiten, laborarien aldeti izanen dela erreboilta gaitzik, Parisek sekula egin eztian, bezalakorik. Eta Jinkuak detsala Erregetiar traidore hoiek profeita eztitian, berek erakharri dien estatu miserable hunez, berriz populiaren inganatzeko. Jerusalemeko profetak oihu egiten zian bezala, oihu egiten du ARIELek:

Kunberti bite lurreko tiranuak, abarizius urguilutsiak, eztii bite bihotz-gogorrak; edo berriz jeitsi behar duke lurriala. Jinkuaren ainguru gerlariak, berriz izanen da gaixtuen artian gizon-ephaile eta odol-ixurte izigarri bat.

Jinko Jaona! ukhazu pietate zure populu triste hunez, eta eman izaguzu, zure eta gure, barneko eta kanpotiko etsai ororen bentzitzeko indarra!

232

8

HERRITAR MAITIAK ! 302

Gizunak behar du jakin bere eginbidia. Ezpadaki, galthatzez ikhasi behar du.

Ikhasi ondun ahal bezain untsa behar du egin korajeki eta kuntzentziareki egin- bide hura.

Frantzes gizun orok behar die nurk bere botak eman, herriko errepresentanten izentatzeko. Hau da gizunaren egin-biderik noblena eta sakratiena, zeren eta bot hoietarik dependituko beita herriren untsa edo gaizki izatia.

Botzaren untsa emaiteko phena hartu nahi eztinak, eztu merexi gizun deithurik izatia ez eta Frantzes ere; eta gutiago Uskaldun Ziberutarra.

302 ARIEL, 1849-IV-29. 233

Baita, bota ahal bezain untsa emaiten dinak, egiazki merexi du gizun galantaren izena eta ez da hura Franziako lehena beno aphalago.

Arren, nuri behar diren eman botzak, jakin ezazie.

Memento huntan Franziako gizonen botzak partajatuko dira opinione hoietara; jakin:

—Bonapartistetara;

—Filipistera;

—Henrikinkistetara; (hau da Karlista) eta Errepublikanuetara.

—Nahi duzieia jale ala langile haboro?

—Auher eta gormant ala pherestu?

—Gastazale, despendiazale ala geinhazale?

—Bekhaiztu ala emaile?

—Lozer ala erle?

Bonapartistak, filipistak, eta karlistak aski beitira herrian, sobera untsa ezagutik dira. Bai batak, bai bestik, zuin hobe jale, zuin auher eta gormant, despendiazale, bekhaistu, egiazko lozerrak dira; ziek egin duzien eztiaren jaliak, azkenekoz, ezteizielarik zier uzten bizitzeko ahal bezain guti baizik.

Etzitiela horier batere fida, nahi ezpalin baziradeie phenarik handienetan bethi egon. Horiek, haboruenek trunpatzen zutie, eta bestiak berak trunpatzen dira.

Hirur gizatako lozer horietarik bat bera ezpeita aski azkar erlen genhaizteko, algarreki juntatu dira, bonapartistak, filipistak eta karlistak, eta egin hala eginen die populu xehiren zankhapetan ezarteko.

Nahi dien bezala, partidu horiek, egin dutukienian elekzione berri horik, laster beren artian aharratuko dira. Memento huntan eztira okupatzen etsai handienaz baizik, erran nahi beita populu xehiaz.

Soizie zuinen falsiak diren.

Erranen deizie ordre hunaren amurekatik hirurak alkharregi enthelegatzen direla, nahi bada untsa badakien ordre hunak eztila hurak berak baizik etsaik, zeren eta haien inbeia handiena beita errepublikenen eroraztia, lehen bezala ostikataz populiaren erabilteko. Gero zer izanen da goberen artin? Populiren khostuz populiren gizon gaztiak biltzen dutielarik gerlan ariko dira beren artian.

234

Partidu hoien oraiko hitza da Hirurak-bat, bena bakoitxaren phensamentia da «Oro gure, oro gure etxerako».

Bai ene langile maitiak, jaun hoiek trunpatu nahi gutie lehen bezala eta bai hobekiago ere.

Ikhus ezazie:

Nurk legarrak goratu eta gora etxeki nahi tu? Nurk kentu tin gure lege zahar hunak?

Nurk lege berri gaiztuk eman deizkute? Nurk etzin nahi utzi gatza merketzera?

Nurk mendi eta oihan legik diren bezala utzi nahi tu uskalherriren galtziaren urhentzeko?

Nurk hitzamanen du ororen hun dena eginen dila hitzaren jateko, eta bere familiaz baizik ez kasurik egiteko?

Nurk batin karesatzen, bestin mehatxatzen zutie zien botzen ukeiteko?

Nurk gezurrez eta kalomniaz populiren adixkiderik hobenak zien eretzin galdu nahi lutukie?

Nuk maradikatu gazeta bat (Memoriala) phakatzen eta irakurrerazten du, gizunen trunpatzeko, eta erraiten ARIELa eta hanitz beste gazeta, gaizto direla?

Nurk nahi lekeizie idoki botatzeko photeria, sufraje unibersela?

Nurk egin liro hainbeste kokineria, populu xehiren txipitzeko igaran denboretan bezala?

Nuren kausaz arduaren dretxuak eztira orano kenturik? ez tabakarenak ere?

Bonapartisten

Filipisten;

Eta Karlisten

Aldiz, nur dira populu xehiren egiazko adiskidik? Errepublikanuak!

Mundu orok badaki hori.

Errepublikanuek populia maite beitie, populuko gizunetarik beitira; nahi beitie libertatia, bardintarzuna eta aurhidetarzuna mundu orotan izan ladin; nahi beitukie legarrak hanitxez aphalago.

Oihanen eta mendien legien khanbiamentia. Haurren ororen untsa eskolatzia.

235

Lana ahal bezain beste eginen unduan, behar bezala hazirik izatia.

Langilia, bai jornaletora, bai laboraria hobekiturik.

Lurretan gainen diharu jesailik, hipoteka lege gaizto horitarik libraturik.

Azkenekoz, ororen zuzenak, eta untsa izatia segurtaturik.

Eta haur maitiak, konseilu hoiek jarraikitzen batuzie, bai ziek, bai zien haur txipiek, denbora gutitan barnen untxago izanen ziradie.

9

ESPAGNE ET PORTUGAL

ORGANIZACIÓN DE LA REPÚBLICA FEDERAL IBÉRICA303

Artículo 1.─ La España, sus islas y colonias y el Portugal con las suyas respectivas sereunirán y formarán la República Federal Ibérica. Los colores de su bandera los de las dos reunidas, teniendo escrito en ellas la divisa de la democracia: Libertad, Igualdad, Fraternidad.

Art. 2. ─ La soberanía reside en las universalidad de todos los ciudadanos; ella es inalienable y imprescriptible; ningún individuo, ninguna fracción del pueblo puede atriubuirse el ejercicio de ella.

303 ARIEL, 1851-IX-30.

236

Art. 3. ─ La ley es la expresión de la voluntad del pueblo.

Art. 4. ─ Son electores sin distinción todos los ciudadanos que tengan veinte y un años y gocen de los derechos civiles y políticos.

Art. 5. ─ La pena de muerte será abolida.

Art. 6. ─ La propiedad será respectada y inviolable y los bienes confiscados no vendidos, perteneciente a los emigrados políticos le serán restituidos.

Art. 7. ─ Las contribuciones se pagarán en función de la renta que cada uno tenga. No habrá más que una sola especie de contribución, ésta será directa, pagada de una vez,: todas las indirectas y los derechos de puertas quedarán abolidos.

Art. 8. ─ Serán garantizadas las libertades de la imprenta, de reunión, de asociación , de instrucción, de trabajo, de domicilio, de comercio y de consciencias, siendo el deber de cada religión el mantenimiento de su culto.

Art. 9. ─ Los títulos de noblez son abolidos; todos los ciudadanos son iguales tanto en lo político como en lo civil.

Art. 10. ─ Los empleados de la antigua administración que contasen más de trees años de servicio y cuyos destinos desaparecerán en la nueva organización, el sueldo de sus empleos será capitalizado según años de servicios, dedicando a dichas capitalizaciones los bienes nacionales no vendidos y las tierras valdías de la federación. A dichos empleados se les acordará libre de contribuciones, le número de años que se estima conveniente.

Art. 11. ─ A el pago de la deuda extranjera serán aplicados los productos de las aduanas en la proporción que se convenga con los acreedores.

Art. 12. ─ La defensa de la República es el deber sagrado de todos los ciudadanos.

Art. 13. ─ La administración de la República será federal y provincial.

ADMINISTRACIÓN FEDERAL

Artículo. 1. ─ La administración federal es confiada a un solo ciudadano, bajo la denominación de administrador responsable de la República.

Art. 2. ─ El administrador será elegido por el sufragio universal de la federación. La duración de sus poderes será de dos años, pudiendo ser reeligible.

Art. 3. ─ El administrado siendo el solo responsable a la República de todos los actos de su administración, suyo es el nombramiento de todos los empleados que de ella dependen.

237

Art. 4. ─ Forman la administración federal, la justicia, las relaciones exteriores, el comercio y la fuerza armada de mar y tierra; cada u8no de estos ramos estrá dirigido por un ciudadano bajo la denominación de secretario.

Art. 5. ─ Se nombrará bajo la misma forma y en el mismo día que el administrador un vice-administrador que en caso de muerte o de grave enfermedade del primero desempeñará las funciones de aquel hasta la próxima elección.

Art. 6. ─ La elección de ambos tendrá lugar el primer domingop del mes de noviembre, excepto en las provincias de las Indias Orientales que será el primer domingo del mes de julio.

Art. 7. ─ Todos los años el día 15 de noviembre el administrador responsable se presentará personalmente ante la junta de seguridad federal a presentarle los presupuestos para su revisión y aprobación y rendir la cuenta de todos los actos de su administración.

Art. 8. ─ La junta de seguridad federal será compuesta por un ciudadano commisionado a este efecto por cada provincia, trayendo del pueblo poderes especiales para el obejeto a que se reunen.

Art. 9. ─ La junta se reunirá:

1. todos los años el 14 de noviembre para llevar a efecto lo que se previene en el artículo 7º, ella hará el escrutinio de los candidatos enviadospor las provincias para administrador y vice-administrador, proclamando el nombre de ellos el día primero del mes de diciembre en el año en que tenga lugar dicha elección. Será ante dicha junta que los expresados administradores prestarán juramento a el tomar posesión de sus cargos, lo que tendrá lugar el día primero de enero del año inmediato a el de su elección. La junta federal se disolverá después de este acto y sus miembros se retirarán a sus provincias.

2. Se reunirá siempre que el administrado responsable la llame.

3. Se reunirá por sí misma si el administrador faltase a sus juramentos para hacerlo juzgar poniéndolo a disposición de la justicia ordinaria.

Art. 10. ─ Siempre que la junta de seguridad se reuna nombrará de nuevo su presidente, su vice-presidente y sus secretarios.

Art. 11. ─ Tan luego como los presupuestos sean aprobados por la junta de seguridad, ella procederá a su reparto entre las provincias según la rqieuza de cada una de ellas y remitiendo cada comisionado a la junta provincialde que depende la cuota con que le corresponde contribuir; debiendo estas cuotas ser remitidas a todas las provincias el primero del mes de ciiembre .

Art. 12. ─ Siempre que deba ser hecha una ley, la administración que la juzgue necesaria dará conocimiento de ella si es la administración federal a la federación, , si es la provincia a la provincia, en el primer caso con anticipación de 6 meses, , en el segundo de 3, para que el pueblo con conocimiento de ella d´a los comisionados de la junta de seguridad bien federal o provincial poderes especiales. Con este objeto no teniendo fuerza de ley ninguna que no reuna los tres tercios de votos de la junta a que fue presentada.

238

Art. 13. ─ Siempre que un comisionado del pueblo se separase de los poderes que éste le dio o se hiciese cómplice con la administración cerca de la cual el pueblo le han enviado para ollar sus libertades o perjudicarle en sus intereses será en el acto entregado a la justicia ordinaria de la provincia o pueblo que en él depositó su confianza.

Art. 14. ─ El administrador federal no puede declarar la guerra ni hacer tratados de paz sin la aprobación de la federación.

Art. 15. ─En la residencia de la administración federal no habrá ni tropas ni murallas pues se halla cubierta y defendida por la universalidad de todos los ciudadanos.

Art. 16. ─ El juramento que el Administrador responsable de la federación prestará será: Juro ante dios y el Pueblo de la Federación Ybérica respetar y hacer respetar tanto a el interior como a el exterior la Républica democrática y …. Juro respetar y hacer respetar todas sus libertades: Juro administarr con equidad los fondos públicos y la justicia con igualdad.

Art. 17. ─ Si el administrador faltase a sus juramentos será en el acto entregado a la justicia ordinaria.

Art. 18. ─ El administrador federal tendrá por todos sus gastos un millón doscientos mil reales vellón anuales.

ADMINISTRACIÓN PROVINCIAL

Art. 1. ─ Las juntas provinciales serán las administradoras de las suyas respectivas, de ellas dependen todos los ramos de su administración, gobierno, orden y seguridad: sin rendir cuentas que a los pueblos que le componen y es con llas que deberá entenderse la Administración federal.

Art. 2. ─ Los miembros que componen la Junta provincial serán elegidos por el sufragio universal de la provincia el tercer domingo del mes de diciembre. La duración de sus poderes será de un año pudiendo ser reelegidos y entrarán en el ejercicio de sus funciones el 1 de enero del año inmediato a el de su elección.

Art. 3. ─ Siempre que la Junta de Seguridad federal se reuna cada Junta provincial sorteará entre ella misma y el miembro que reúna la mitad más uno de los votos será el comisionado de la provincia. Cesando en su comisión a la disolución de la Junta.

Art. 4. ─ Tan luego como la Junta provincial reciba los presupuestos federales con la cuota que a la provincia corresponde procederá a el reparto de ella entre los pueblos que componen uniendo el presupuesto de gastos provinciales debiendo estar el importe en su poder el 15 del mes de diciembre remitiendo a el gobierno federal la parte que le corresponde.

Art. 5. ─ El presupuesto de las Juntas provinciales y los actos de su administración serán revisados por la Junta de seguridad de la provincia que la formarán los

239 comisionados que los pueblos que la componen enviarán a la capital de ella con este objeto anualmente el 14 del mes de diciembre.

Art. 6. ─ El número de comisionados que enviará cada pueblo es el de uno y será el que reúna el mayor número de votos entre los individuos que componen el ayuntamiento concluyendo su comisión a la disolución de la Junta.

Art. 7. ─ Los alcaldes y ayuntaminetos serán elegidos por el sufragio universal de sus pueblos respectivos en el mismo día que la Junta Provincial tomando posesión a la misma época, la duración de sus poderes será de un año pudiendo ser reelegibles.

Art. 8. ─ La admisnitración particular de cada pueblo depende en un todo de sus Alcaldes y Ayuntamientos y asus vecinos son responsables. Todos los años el Ayuntamiento saliente rendirá a el pueblo cuenta de su Administración por medio del entrenta.

Art. 9. ─ Inmediatamente que los ayuntamientos reciban el reparto de la contribución hecha por la Junta provincial procederán a el reparto entre los contribuyentes uniendo los gastos de administración del pueblo los que conservarán enviando el resto a la Junta provincial.

Art. 10. ─ Son carga concejil todos los empleos municipales.

Art. 11. ─ Las islas y colonias se denominarán provincias administrándose como las demás de la federación. El tráfico de negros será abolido y los existentes quedarán no como esclavos sujetos ejerciendo su derecho de Ciudadanía los que sepan leer y escribir, para lo que escuelas gratuitas y obligatorias les serán abiertas en todas las ciudades y campañas.

ORGANIZACIÓN MILITAR DE LA REPÚBLICA

Fuerza Armada

Art. 1. ─ El cuerpo de Estado Mayor, los Colegios militares y escuelas prácticas conservarán la misma organización que tienen. La clase de tropa de los cuerpos facultativos de seguridad pública, costas y fronteras, ylas trops de Ultramar se reclutarán por banderas.

Art. 2. ─ La marina se reclutará y conservará la misma organización que tiene.

Art. 3. ─ Las armas de Infantería y Caballería se reclutarán por conscripción formando por provincias cuerpos de infantería o caballería según la topografía del terreno y hábitos de sus habitantes.

Art. 4. ─ Los serán las situaciones del ejército: en actividad, y no actividad. La primera será en guarnición o campaña, la segunda en sus casas. En la primera se hallarán

240 constantemente todas las tropas reclutadas por banderas y siempre que las circunstancias le permitan se hallarán en sus casas las de conscripción, cuando éstas se hallen esta situación gozarán de tdo su sueldo y quedarán reunidos en sus cuarteles los tenientes, coroneles, los ayudantes, los sargentos, cabos, tambores, trompetas y la tercera parte de tropa de los de caballería. Los demás jefes y oficiales no gozarán que el medio sueldo a partir del primero de mayo hasta el primero de junio, todos los regimientos que se hallan en sus casas se reunirán en los campos de maniobra que les designe el secretario de la fuerza armada en los distritos que ocupan las diviones militares a que pertenecen gozando todas las clases el sueldo por entero. Art. 5. ─ Todas las inspecciones y direcciones serán suprimidas y refundidas en el ministerio de la Guerra.

Guardia Federal

Artículo 1. ─ Todo elector es guardia federal.

Art. 2. ─ La guardia federal se dividirá en movible e inamovible. La primera la formarán los solteros hasta la edad de 33 años. La 2ª desde esta edad hasta 60 sin distinción. La inamovible no podrá ser sacada de sus pueblos, ni la movible de sus provincias, a menos de un caso extremo; ambas su organización será por Legiones, batallones, escuadrones y baterías.

Art. 3. ─ La elección de sus jefes y oficiales será entre ellos mismos cada dos años. Ningún guardia federal no podrá usar sus armas y uniforme que en los actos del servicio y siempre que tome las armas dependerá del general de la división militar de que dicha milicia hace parte. Pour copie conforme: Augustin CHAHO

241

10

HERRITAR EZINAGO MAITIAK!304

Hilabete hunen hogei-eta-bederatzian, Baionako eta Mauleko bi arrondisamentietan, berrogei-bat-mila Elekturrek behar duzie izentatu deputatu berri bat, Konstituzione berriari obeditzeko. Napoleonek egin deizie lege berri hau; eman beitzenozien, Frantziako Populiak, zazpi miliu eta bost ehun mila botzez, harek borthizki galthegin zian indarra eta photeria. Zihauriok badakizie duda gabe, nik beno hobeki, zuinen irus eta kuntent izan behar dugun gure oraiko zorthe berriaren medioz.

Kestione hau utzirik saihetsialat behar deiziet deklaratu ene deseina eta phensamentia: nula, sekula beno kunfidanxa handiagoreki, elekzione huntara agertzen nizan, Uskaldun legez, Uskaldun fidel bat bezala. Aldi huntan ezta hamar ez hameka errepresentanten izentatzerik. Hirur deputatu baizik eztuke Baxapireneetako departamentiak. Baxenabarrek, Ziberuak eta Laphurdik, hori erran nahi beita Uskal- herriak eta Uskaldunek orok, eztukie deputatu bat baizik. Departamentiak hirur; Uskalherriak bat. Denak aski; hun balira!

304 ARIEL, 1852-II-19. 242

Herritar ezinago-maitiak! Digno eta kapable etxekitzen banaizie zien errepresentatzeko Pariseko Senbladetan, aski dukezie zien botzen eni emaitia. Behar- bada, hola prekozionatuz, untsa beno hobeki eginen duzie. Nik uste dut, eta Paristar zunbaitek ere erraiten die, etzaiziela aldi huntan dolutuko; halako beitira denborak!

Sei urtheren eginik izanen da oraiko izentazione hau. Senblada-berri horrek urthekal ukhenen dian sesione edo bilkhura ordenarioak eztu iragan hirur hilabete beno haboro. Denbora horren burian, Pariserik utzul unduan, izkiriba neikezie uskaraz zer lege berri egin othe dukie zien deputatu berri hoiek. Gazterik juan nintzan Pariserat, Herritar ezinago-maitiak! Paseiatu niz hanitx urthez hin handi, mirakuilutsu, pare gabe hartan. Han dira orano, Uskal-herrian bezala, ene adixkiderik hobenak. Herritar ezinago-maitiak! Gogatzen zutiet igor nezazien preferantxaz Pariseko Senblada berri hortara. Ihurk-erek ezteizie emanen nik beno hobeki hango berri.

Aldi huntan eztie ukhenen deputatu berriek phakamenturik. Erraiten du Biarnes prudentak, aberatsak sarthurik ere duhainik deputatu edo errepresentant, khario khosteko direla azkenekoz populu gaxuari. Hori erran nahi da aberatsek eta handiek eztiela sekula neglijatuko aberatsen eta handien intresa, urguilia eta abantaila. Orai artino eginik izan diren legek orok, Franziako populu tristiak phakatzen dutian legarrek orok, phetxa eta kontribuzione guziek maleruski erakasten deikie egia hau ekhia bezain klar. Nik ere aldi batez izkiribatu nian Biarneser bere lenguajian ber gaiza: handiek bere abantaila berhexia eztiela sekula utziko txipien eta populiaren amurekati; nun ezten gizonaren naturel gaixtua eta anbizionia khanbiatzen. Eztakigu Jinko jaonak eta Napoleonek eginen othe dienez holako mirakuilurik. Arte huntan, nik, elektur banintz eta laboran, prefera niroke deputatu aberats puxant bati, ni bezala bere ofizioti bizi den gizon galant zunbait; atenzione emanez zer eta nulako den gizon haren lana eta ofiziua.

Herritar ezinago-maitiak! Ziek bezala mundu orok badakizie nizala egia maitale bat. Haurtzarotik aitzina igaran hogoi-eta-bost urthetan ene lana ofiziua izan da, egia hoien txerkhatzea, erratea, izkiribatzea eta inprimaeraztea, herriak jakin dezan eta ezagut ditzan egun egiten dudan bezala. Errege Filiperen aitzinian enintzan ixiltu ez ikharatu, nahi bada haren aldekuak akusatu nutian heriotze eta krimo izigarri batez. Lege egile bat behar duzie izentatu hilabete hunen hogei-eta-bederatzian. Herritar ezinago-maitiak! Lege perfeitaren segretia nik ezpadakit, enta izanen untsa estudiatu faltaz. Arrantier batek bere urhe zilharren khuntia etxekiten dian bezala; negoziant batek bere komerziua surbeilatzen dian bezala; jeneral batek gerla pratikatzen dian bezala; nik estudiatu ukhen dutut populu ororen hatsarriak, istoria igaranak, erreboluzioniak, lege zaharrak eta legen berritziak: hori beita ene graduko gizonen enplegia, egin-bidia, lana eta ofizioua. Ene ofizioko gizonak dira nazione ororen eskolazaliak eta politikako errejentak. Gure lumati, bere uthur buruti bezala, kurritzen da nazione ororen, errege eta enperadore ororen fama huna edo gaixtua. Guria beno estatu nubliagorik eztut uste badela.

Baionako eta Mauleko bi arrondisamentietan eginik izanen da oraiko elekzionia. Haitatuko duzien gizona izanen da partikularki Frantziako hirur uskal-herrien deputatia. Ni bazterrialat utzirik ere, emazie othoi atenzione, Herritar ezinago-maitiak, deputatu horrek izan behar lukiaka Uskaldunaren beritable potreta, eta ez gizon ezpiritu-gabe, jakitate-gabe, eskola-handi-gabe zunbait. Abertitzen zutiet aldi-huntan gisa oroz begiztaturik izanen dela Uskaldunen deputatia. Aldi huntan izanen dira zien juje, elekzionen errespetura, Frantzesak eta Paristarrak; Ezta ene espiritia nik nahi nukian bezala kobardi; ene jakitatia eta eskola politikua txipi da, nahi bada hogei eta bost urthez

243 iseiatu nizan ene argi mendriaren hedatzera. Ni haitatzen banaizie Frantzesek kunprenituko die eta hartuko die behar den gaintialat eni akorda dio kezien preferantxa hori. Gizon eskoladun eta argiturik den hem orotan laidaturik izanen dela esparantxa dut eni eman zinirokien kunfidantxa marka hori. Gaiza jakina da, eta hanitx lekhutan, zunbat maite ukhen dudan gure Uskalherri paregabia. Nik librietan ezariz geroz, aithor die sabantenek, Uropako Akademia orotan, hanitx phuntuz erdararen hitzkuntza nahasi hoien ororen nausi dela gure Uskara zahar eta ederra. Ezari deiet Frantzeser inprimaturik ber gisan, gure nazioniaren istoria admiragarria. Esplikatu deitzet Uskaldun zaharren lege paregabiak eta libertate perfeita. Bi mila urthe huntan Uskaldunak dira, Frantziaren eta Espainaren artian, zazpi probintzia, zortzi ehun mila arimatako herri txipi bat: Uskaldun izena, bere legiak eta libertate ederra kuntserbi beitutie bi mila urthez, arma bardinez. Frantziako eta Espainako nazione krudelen ororen kuntre. Gerlari famatu elibat izan beitira: Bere nunbre txipian sekula bentziturik izan ezten armada bat: Obraz, bihotzez eta korajez populu handi bat. Nurk erran du Frantziari nik bezain usu eta nik heno gorakiago? Nik eman letzionia traduzitu du Espainul gaizuer Espainako istoriadore famatu batek. Madrillerik Alemanietara artino hanitxek irakurri die eta gasetek erran die nik zunbat maite dudan gure Uskal-herri lilia. Arren, Herritar ezinago-fidelak egizie afera horren gainen errefletzione bat: gure herria untsa ezagutzen dudanez bai edo ez? Ala ez othe nakike Pansera hel eta zien sofrentx eta doloren behar bezala deklaratzen? Egizie iseiu bat.

Erradaziet egia. Herritar ezinago-maitiak! igaran laur urthetan etziradiela izan Errepublikaren promes faisiez eta gure Jaonen obra gaixtuez sobera kuntent eta satisfeit! Ez ni ere. Lehen urhatsaren egitiareki sarthu zen bide gaistuan berrogei-eta-zortziko Errepublika malerusa. Erran ahal diokegu Barkoistar laborariek izkiribatu zeitaden leteraren kunforme, izan ginela memento batez alagranzia handitan, ustez jinen zen khanbiamentu handirik alde hunilat; ustez legarrak demenituko ziren. Fite jin zen khanbiua, bena alde kuntrilat. Legarrak demenitu plazan berrogei-eta-bost zantimak ukhen zuntien. Ah! zer gizon banuak, zien urthe hartako deputatu jaonak; batak traidore bestiak indiferent. Klar da Frantzia trunpaturik izan zela ordunko elekzione miserabletan. Eta zer deputatu saldua! Zer kunstituzione bastart egiliak! Berrogei-eta-bederatzuko elekzionez badakizie zer phensa, nik heben esplikatu gabe. Napoleonek kanpo ezari dian azken khanbera nahasi horrez ere ezteiziet erran behar ene phensamentia; ez eta ere nur guntian hanko adiskidiak eta kuntrariuak. Atera gobernatu duzie zihaurien guztila. Dugun egin esperienzia handi bat: dugun ikhus lan-eginaren erresultat ederra. Zazpi miliu eta bost ehun mila botz mintzatu direnez geroz tenpesta izigarri bat bezala, utzi behar dugu igaraitera Frantziako Populisaren jujamentiaren Kunseiliak, Conseil d'Etat Frantzesez deitzen dugunak presentatuko dutu lege berriak, bere haituzko konseiler elibat kargatzen dutilarik lege hoien esplikatziaz eta defendatziaz zien deputaten aitzinian, Herritar ezinago-maitiak. Deputatiaren eginbidia izanen da behar den bezala botzaren emaitia; legia hun dela uste badu haren sustengatzia; legia gaixto balitz haren errefusatzia. Lanik difizilena izanen da legar, phetxa eta kuntribuzione ororen kalkulatzia: despendio guzien erreglatzia, amorekatik eta laborariaren azken erresursa eta azken ardita gal eztadin leze ezinago-barna hartan. Ni igor nezazie Pariseko Senbladala; eta zin egiten deiziet khuntiak errendatuko deitziedala deputatien ezpata bezain zorrotz, herrurik egin gabe? Bego surbeilantza hori ene eskietara.

Nur nahik badaki azken erreboluzione huntan egin-ahala egin-dudala bakiaren kuntserbatzeko gure departamentian. Jinkuak badaki ene goguaren eta bihotzaren berri, nahi bada eztudan gaseta huntan lekhurik zier egun erraiteko zer esparantxa plazatzen

244 dudan bake benedikatu huntan. Zer dugu txerkhatzen? Frantziaren irus errandatzia, orai artino plainigarri izan dela beitakigu. Laborariak orai dutian karga pheziak nahi guntuke oro arhintuxe, eta hari eman orai falta dian aisetarzun bat. Dugun ikhus eia Napoleoneki batian erreusituko dugunez. Marinelen kapitain batek itxas-portiala bere untzia gidatzen dian bezala dugun segi direkzionerik hobena. Bena kapitain horrek ezpalin badaki bere kunpasaren armatzen eta bere bidiaren untsa irakurtzen izarretan, klar da herratuko dela eta galduko dela itxasuan bere untzi, marinel eta emigrant ororeki. Zer desiratzen ahal du gizonak mundu huntan? Desiratu behar du kuntzenzia hun baten ukheitia; lan doi bat; bere izerdiaren errekunpensa justua; legar guti eta zor gutiago; gogoa argi eta alagera; bihotza kuntent; osagarria nik orai bezalako; eta molsan urherik ezpadu ere, falta gabe behar orduko behar den zilharra. Aski ageri da lan bortxatiak eta triste izatiak eritzen dila gizon nekazalia; bena ezari gabe gobernamentia medikutzat, erran ahal diokegu gobernamentu hun batek prokura ahal ditzakila mentzitu dutugun abantaila agradable horik oro. Uskaldunak bezala gizon galant eta agudo diren laborarier. Halabiz!

Hauxe duziela hitz gutitan gure oraiko Kunstituzione berna, Napoleonek egina, azken aldiko botzketan populiak eman zeion photeriaren berthutez, eta zien arrapostariaren arabera. Behar deitziet markatu artikulu prinzipalak.

Lehenekorik: Luis-Napoleon Bonaparte izanen dela hamar urthez Errepublikaren President, eta oraiko Errepublikaren gobernatzia haren esku, nausi izan behar beitu. Jaon Presidenta hiltzen balin bada hamar urthiak gabe, Senatoren senblada batek Frantzia deithuko dila botz emaitera president berri baten izentatzeko. Jaon Presidentak badukila zuzena Senatore hoier emaiteko begiratzera akte segret bat, zuintan ekharriko beitu president gei gomendatuko dien presunaje baten izena.

Bigerrenekorik: Napoleonek izentatuko dutila ehun eta berrogei-ta-hamar Senatore; lehen urthian laurehun-hogei. Izentatze hori eginik izanen dela Senatoriaren bizi orotako Senblada horrek fitsatuko dila Jaon Presidentak urthe oroz eta hamar urthez errezebitu behar dukian soma edo arranda. Senatore direla bere kargiaren faborez, Elizako Kardinaliak, luharmadako Marexalak, itxas-armadako Almirantiak. Jaon Presidentak akordatzen ahal dila Senatore jaoner, beren fortunaren edo zerbutxu errendatien arabera, dotazione edo arrunda persunel bat, haboruenetik urthekal hogei-eta-hamar mila libera.

Eta nula nobleziaren titre zaharrak arrestabliturik izan beitira,. Herritar ezinago- maitiak, erremarkatu ukhen dut Senatoren lista berrian hogei-eta-zazpi printze, duke, markis, kunte eta haru; jeneralen, ministre eta deputatu izanen nunbriaren emaiteko eztugu denborarik. Jerome Bonaparte, printze zahar bat da Senatoren Presidenta.

Hirugerrenekorik: Badela Conseil d'Etat deitzen dugun Senblada bat; zerbutxu ordenariuan berrogei edo berrogeita-hamar kunseiler. Jaon Presidentak haitatzen dutila konseilerak gustu zaion denborako. Konseiler hoiek preparatzen dutiela, gero presentatzen deputatien khan-berari eta bere gisa defendatzen lege berri proietak. Kunseiler batek badukila urtheko hogei-eta-bost mila libera soldata.

Herritar ezinago-maitiak, berme jarten nitzaizie zien deputatiek badukiela kunseiler hoietan, botzak eman artino, kuntreztazale eta arrapoztu-emaile sabantik eta fierrik. Luis Napoleon dukie President.

245

Laugerrenekorik: Deputatuen khanbera bat izanen dela. Hogei-ta hamabost mila elekturrek izendatuko diela deputatu bat. Sei urtheren datila, duhainik eta kitorik, funzione hau. Sesione edo bilkhur bat deputatiek etxekiko diela urthe oroz Parisen; ordenariozko hirur hilabetez. Luis Napoleonek haitatuko dila deputatu hoien Presidenta Senblada hunek botzera ezariko dutila lege berriak, legar eta inposizione subertiak oro. Gisa horrek Napoleon kuntent izanen da, nur eztatian deputatiak erremestiatzen, khanbera berri baten galthegiteko sei hilabetetan barren.

Hor duziela Ilaburski, Herritar ezinago-maitiak, gure Gobernamentu berriaren misteriua. Aisa da kunprenitzen. Nulako arbola halako filia eta frutia. Ageriko da zer izanen den erresultata. Nik eztakit orano zer lege proiet presentaturik izanen den khanberari. Dakidana da mila miliukaz dabilzala Frantziako legarrak eta despendiuak. Laboran batek jesaiten badu ehun-bat luis, kuntratuz eta ipotekareki, urthe baten, kreanzierari phakatzen dilarik ehunaren bost, largatzen du notariari eta kuntroliari ehunaren hamahirur. Oh! zer intres ederra! Bada Frantzian ehun mila abokatu. Ene kunplimentiak prozeskarier! Justizia hunak preziorik eztu: bena uduri zait prozedura bazter gabe hori khario khostatzen zaiola populu miserabliari. Trunpatzen ezpaniz xifre huntan, paper markatiak solamente thiratzen du urthian gure departamentuti hamasei eta hamazazpi ehun mila libera, umen. Gure ipoteka zorrak nura heltzen othe dira? Ehun miliuka dabilala diote. Mahats-arduak badu bere legarra; zuin lekhutan uhaitzeko hurak ere bai: Zeluko airiak eta leihotik hartzen dugun hatsak ere bai. Aski den! Bena nula pipazale beniz, aduanaren zerbutxia eta kontrabandistaren kunsoliua arrakuntratu nahi gunuke beste bidez. Ni niago Frantziarik kanpo gure dihariak galdu gabe, legar sistema berri zunbaiten maneraz, pipazaliak ez othe dianez egun batez baratzian ikhusiko tabak- ostua, belhar nezesari bat, beste belhar hunak bezala.

Erran deiziet, Herritar ezinago-maitiak, deputatu berriek eztiela errezebituko phakamenturik aldi huntan. Ene aldeti kofesatuko deiziet net agrada zaitala duhainik eta bere khostuz deputatu bakhotxaren Pariserat juaitia: ezpeita aberats izan beharrik holako eginbide baten kunplitzeko. Manera horrez Tipi Urruñako bertsolariak eztu emanen berroghei-eta-bederatzuko elekzionen undoti eman zutian khantiak bezalakorik.

Deputatu berriak juan dire Parisat handikan ethorririkan guateko abisa, Aberatsek hautatuz zein diraren gisa; Populuaren gostuz trionfan dabiltza. Bizi dire ontsa.

Hogei eta bortz libera dute eguneko. Ez da jornal handia jaun horiendako. Ontsa bazkaldu eta arrats airetako Gizon alferrak badu despendiua franko Gostuien hartzeko.

Herri hautan ibili da kalomnia franko. Chaho etzela behar diputatuko. Hoberena daitzat dela laborariendako; Bertze bandako hoitarik bide dugu franko Gure jenatzeko.

246

Etsorta eder batez konsolatu gaitu. Laboran guzia nahi du kunserbatu. Khargutako gizon hoieri etzaiote gustatu; Zeren nahi ziotzaten errentak gutitu, Ez dute ametitu.

Urruinako bersolariak untsa egin zukien ber denboran Biarneser aplikatu ukhen balutu kopla horik, Uskaldunek beno milatan hobeki merexitu beitzien kunplimentia Biarnesek. Renaud Garazikua izan da azken urthe triste hoietan zien kunfidanxazko gizona; Renaud Uskaldun leiala, eta bethiz geroz ene adiskide arrarua. Beste deputatu oroz mintzatzera, Herritar ezinago-maitiak, erran ahal dioket ihuri ere eztuziela eni bezain beste botz akordatu; eta Biarnesek bere aldeti jeloskeria txar bat utzirik imitatu ukhen balie zien etsenplu huna, Departamentuko lehenetarik nintzatekiala. Jinkuak eztu permetitu, arauz denbora hoberik ikhusi behar beitugu eta egunko eguneko begiratzen benundian zeluko jaonak. Eztuzie menturaz ahatze nula berrogei-eta-bederatzian. Biarnon sarthu nintzan lehen egunian, ukhen nian malur bat, eta nula egin nian karroxa txarreti erori faxus bat. Uste zunien hanitxek, hala barreiatu beitzen berri tristia, hiltzera ninduela, hilik ezpanintzan. Eta ordian, Herritar ezinago-maitiak, sekulako adio bat bezala, hil lili bat bezala, jin zeitan ohera, hogei milakaz zien sufrajen nunbre uhuragarria. Eskerrak deitziet zien amistatiaz eta fideltarsunaz! Uduri zait egun Jinkuak deitzen naiala Pariserat. Eta Biarnoko bidetan erori eta hil abantzu nintzan bezala, behar dudala aldi huntan hiletarik phiztu eta jeiki, Uskal-herriak ene bere esku azkarra emanez eta hogei- eta-bederatzu-gerreneko elekzioniaren berthutez!

Salutatzen zutiet bihotzez!

247

248

ERANSKINAK

249

11-12 Vaticanoko kondenak

Vaticanoren Paroles d'un Voyant-en kontrako epaia (1836)305

Emi, e Rmi Principi

Un libro simbolico, enigmatico, ed oscurrissimo intitolato Paroles d'un Voyant en reponse aux paroles d'un Croyant de M 1 'Abbé De la Mennais. Par J. Augustin Chaho e il Libro che per commissione del Rmo P. Segretario della S. Congregazione dell' Índice ho dovuto esaminare per darme il mio debole sentimento.

Fu questo libro denunciato alla S. Congregazione con lettera dell'Emo Sigo Cardo Arcivescovo di Genova, nena qual lettera quel zelante Arcivescovo lo dipingeva come un Libro perniciosissimo, e ripieno degli errori del DuPuis. Bastava forse per un Personaggio così rispettabile sotto tutti i rapporti affinché senza altro esame conchiudesse egli il suo voto per la proibizione del Libro.

Ma per quanto autorevole io reputi un tal giudizio ho creduto mio assoluto dovere di esguie esattamente quanto nella Costituzione Provvida et Sollecita dell' immortale Benedetto Decimoquarto viene prescritto ai Consultori di questa Sagra Congregazione, ed ho voluto leggerlo per intiero.

305 Archivio per la Dottrina della Fede" (ACDF), Índice, Protocolli 1830-1835,101. 612s.).

250

E qui mi mi e duopo di confessar candidamente che l'impressione che ha prodotto in me la lettura di questo Libro non è stata punto diversa da quella che aveva prodotto già nel lodato Eminentissimo, sebbene no mi sia riuscito di comprenderne né lo scopo, né la connessione delle idee. E' esso scritto nel modo stesso in cui sono scritte Les paroles d'un Croyant del Sig. Abb. De la Mennais. Cioé tutti capitoletti staccati l'uno dall'altro senza la minima connessione, e senza verun razocinio, e, come dicono all´orientale, contenente una quantitá di proposizioni isolate, di epifonemi, di esclamazioni, di ammirazioni d'interrogazioni ec. senza che nulla se ne possa conchiudere; per lo che a me è riuscito impossibile il farne una piccolaa analisi e sottoporla al sapientissimo giudizio delle EE. VV. RRme

Solo dirá che o per far mostra di erudizione orientale antica, o per seguire le orme del Sig. Dupuis nel suo Abregé de touts les cultes egli fa una mescolanza orribile di tutte le antiche tradizioni orientali mettendo insieme le religióne Indiana, Persiana, Fenicia, Egizia ec., e dicendole tutti miti, ed allegorie, non dubita punto di porre fra queste anche la nostra Religióne Santissima, la quale per lui altro non e che un compendio allegorico delle tradizioni primitive dei figli della luce corrotte dai figli della notte, ed attinte alle sorgenti primitive dai civilizzatari dei figli della notte. Stabilisce egli nelle prime parole del suo colpo d'occhio che premette all'Opera, che De Dieu, le Jao sublime des voyans, emane 1 'Esprit, comme du Soleil la lumière, onde non ripete egli il principio di tutto da altri che dallo Jao sublime de' veggenti; il quale poi in fondo sembra che voglia confondere col sole, perché dice che i veggenti esprimevano colla stessa parola ispirata la verità, ed il Sole, e che applicavano lo stesso epiteto descrittivo al bianco Sole, ed ai bianci Agnelli che nascono verso il Solstizio. Cosi 1 'Agnello Solare chiamato secondo il dialetto Ormusd, Ossiride, Chourien; e Cristo era fra i veggenti l'espressione del vedere, del sapere, della , scienza, del lume intellettuale, che i figli della notte chiamano civillizzazione. E per provare il suo assunto dice che i veggenti antichi sono designati nella Storia dei Barbari sotto il nome di razza del Sole, e di popolo di Dio, che e quanto dire che il Sole e il padre comune dei veggenti, e che da esso ha avuto origine ogni sapere, e da esso emana lo spirito.

Quindi dice che i vegenti vissero libero per tre mila anni, e che il Cristo vivente, 1 'Agnello Solare illumina le loro Repubbliche federate; ma che 1 'invasione dei giganti del Nord cangio la faccia dell' Universo, e che precipito la Società nella barbarie, d'onde non e ancor più risorta, che la veritá prese li velo delta Sfinge, e si chiuse nel Tempio d'Eleusi: Quindi dice che il Sacerdozio ebbe per culto 1 'accademia dei vecchi figli della notte, e che ivi fu dottamente lavorato nello spazio di alcuni secoli 1 'infame giogo, che i Preti ambiziosi non tardarono d'imporre alla ignoranza superstiziosa; e alla credulita dei barbari. Forse potrà essere che questo linguaggio il nostro Sig. Chaho intenda di usarlo dei Preti del gentilesimo, e della superstizione; ma ancorché sia cosi, egli è certo che non pensa, e non esprimesi diversamente dei Preti della Religióne Cristiana, che egli chiama Preti Cristicoli poiché dopo di aver detto alla Pag. XI. Che dal giorno in cui 1 'idolatria dei miti ebbe rimpiazzato il teismo puro dei veggenti fu letteralmente vero il dire, che il Popolo di Dio era scomparso dalla terra, distrutto dal popolo feroce, e corrotto di Satana, di Arimano, Tifone, e Chub ... e che dall' era antica alla moderna nulla è cangiato: 1 'Oriente è sempre idolatra, e 1 'Occidente Cristicola dopo la seconda invasione. Che e quanto dire all' Oriente bandito il Popolo di Dio per l'Idolatria, dall' Occidente pel Cristianesimo; cioè Idolatria, e Cristianesimo altro non sono che culti egualmente superstiziosi nemici del puro Teismo, e del Popolo di Dio; e di fatti dopo di

251 ayer detto che gli antichi veggenti avevano in orrore il Politeismo, e che nelle loro allegorie il chiamarono col soprannome di bestia, soggiunge alla Pag. XII. La Bestia moderna è il Cristicolismo: i veggenti lo chiamano infame, e 1 'infame morra per le loro mani... Sicché per il Sig. Chaho è chiaro che l'unica verità è il puro Deismo, e che han ragione tutti quegli empii Deisti che chiamano il Cristianesimo 1'infame, ed anch' egli aggiunge alle loro bestemmie la sua profezia, che 1 'infame morra per le loro mani.

No dubita egli punto di dire che quanto e stato predetto dai Profeti intorno alla Incarnazione del Verbo, e si è compiuto nel nostro Signore Gesú Cristo, non è altro che una allegoria immaginata dall' Indiano Buda, e rinnovata dalla Scuola Israelitica, di cui il veggente si è fatto 1 'applicazione a se stesso per farne meglio apparire il senso nascosto. Venga egli dice alla Pag. XIII e seg, Venga 1 'uomo, o un figlio dell' uomo, in cui si è incarnata la verità del Verbo Divino, un rivelatore Cristo, e gli sarà dato di liberare il genere umano da questa vergognosa servitù. Egli discenderà vivo al più profondo dell' Inferno; egli aprirà colla scienza 1 'uovo geodesico, e mostrerà al barbaro, al luogo del Dragone il lago del fuoco interiore. E questa sarà la vittoria d'Edipo sulla sfinge, il cui premio è una corona. E lo spirito del barbaro essendo illuminato, sarà liberato dal Serpente: il Diavolo, il Dragone sarà ucciso, morrà, e svanirà nella sua immaginazione; ove 1 'errore non è più; la verità resta. Allegoria immaginata dall' Indiano Buda, e rinnovata dalla Scuola Israelitica, e di cui il veggente si è fatto l'. applicazione a se stesso per meglio frane apparire il senso nascosto.

La verità divina si è manifestata in principio all' uomo intelligente per il vivo lume del Cristo, che è il Sole. Il Verbo primitivo è la sua espressione naturale, il deposito de' suoi oracoli e nella Scrittura, ed i veggenti gli danno allora il nome di Legge, che non e ancora stato definito. La Bibbia degli Ebrei, i Vedams Indiani, lo Zenda degli antichi Persiani, gli Evangelii Samanei, e Cristiani, il Corano stesso non sono che compendii allegorici attinti a sorgenti primitive dai civilizzatori dei figli della notte.

Inutile credo Eminentissimi Principi proceder più a lungo nell' esame di questo empio Libro, e tediare l' Eminenze Vostre Reverendissime col recarne lunghi squarci, poiché sembrami che quanto ne ho riferito dia una sufficiente idea dei principii che quest' uomo sviluppa nel decorso dell' Opera. Parmi che sia bastantemente provato che il Sig. Chaho sia un puro Deista, e che pretenda di dimostrare che l' unica Religióne vera emanata dallo Jao del Dio vivente altro non sia che il puro Deismo, e tutto i1 resto, inclusívamente all' antica Religióne degli Ebrei, ed al Cristianesimo non sia che superstizione, immaginata dai Preti istruiti all' accademia dei vecchi figli della notte per imporre un' infame giogo alla ignoranza superstiziosa, ed alla credulità dei barbari. Questa è la sostanza, ed il compendio della sua opera, della quale vuol egli dare un saggio nel suo Coup-d'oeil che premette all' Opera. In una parola l'Opera del Sig. Chaho e un Libro ex professo contra Religiónem, e per conseguenza da doversi proscrivere come pernicioso particolarmente alla gioventù, la quale facilmente si abbaglia all' apparenza di cognizioni pellegrine, e prende per verità i sogni di una fantasia delirante; come pur troppo si e veduto accadere allorquando vennero alla luce le empie Opere di Dupuis, e di Volney, delle quali questa non e chè una rinnovazione.

Resterà poi all' altro sapere delle EE. VV. Rme giudicare di questo mio parere come meglio crederanno, al qual giudizio col più profondo rispetto sottometto il mio debole sentimento, e baciando umilmente le Sagre Propore mi protesto

252

Delle EE. VV. Rme. Umo, Dmo, ed Obmo Servitore Rafaele Fomari Consultore

Eme et Rme Domine Sacra Indicis Congregatio Habebitur in Palatio Apostolico Vaticano Ferie V. die 23. Junii 1836. hora l3. nisi fuerit Consistorium. De infrascriptis Libris quid statutum sit opus judicabit

Philosophie des Révelations… delakoaren kontrako epaia (1836)306

1. Philosophie des Révélations, adressée a M. le Professeur Lerminier, par A. Chaho, de Navarre. Paris 1835. (eskuz idatzia : Prohib. Abs. )

Feria JI. Die 13. Junii 1836

In Congregatione praeparatoria Indicis abita in Conventu S. Mariae super Minervam in Superiori Cubicolo P. Secretarii ejusmodi Congregationibus interfuerunt ex DD. Consultoribus, Rmus P. Buttaoni Magister S. P. Apostolici, Ilhni et Rmi Domini Piatti, Traversi, Mezzofanti, Fornari, Ilhni Domini Rezzi, Bighi, de Reisach, Grazisosi, Palma, RR PP. Zecchinelli, Lo Jacono, da Nemi, et Secretarius ad normam Constitutionis Bened. XIV. Sollecita el Provvida, esaminata fuerunt undecim (sic) scripta Opera cum respectivis Censuris

A singulis DD. Consultoribus antea expensa, omnesque DD. Consultores censuerunt proscribenda quae sub N. I , III. IV. VI. VIII. IX. X et XI. .... -

Itaque etc. Datum Romae die 25 Julii 1836.

Die 30 Julii 1836 supradictum etc. ROMAE 1836 Ex etc.

306 Iturria: ACDF, Índice, Protocolli 1836, Nº.83). Decretum . Feria V. Die 23. Junii 1836 . Sacra Congregatio etc.

Philosophie des Révélations, adressée a M. le Professeur Lerminier, par A. Chaho, de Navarre. Decr. 23 Junii 1836.

253

13

BARDE BATEN IZAITIA307

Jean Pierre Chahoren eskuzkribua

307 PU, 1992: 97-117. (Jean Baptistek frantsesez 1838an idatzia: Une existence de Barde, eta Jean Pierrek 1842an euskarara itzulia) 254

Ezta batere poet bat, zuinen handitarzunak mundia bethe din bat proposatzen dudana aipatzera irakurtzaliari obraxe llabur huntan. Ezta eta genia ezaguturik eztien hetarik bat, Gilbert-en eta Chatterton-en talentu handiez geroztik egun oroz hiltzen dien manir minbera hetarik bat.

Nuri ere kontsekraturik dien lina hoiek da Mendietako kantore huntzale praube bat eztina deus komunik ez suertien naturan, haren inspirazioren sursak, ez eta ere haren kantore forma denbora llaburretan konposatu hoieki, zuintarik bers erdi pasable zunbait akordatu dialakoz pausatzen beitira sozietatiaren biktimetan guti axol dien xitxatera inutil hoien haztiaz eta her imajina ezartera deitzen beitie gerua presenteko denboraren faltan.

Artikulu hunen heros inprobisatur modestak ezpadu entzun bere izenaren herotsa olhen alde haraintila, nun haren kantiaren eztitarzuna entzunarazi izan beita; ausart niz nundi nahi erraitera poète guti dela, zuinen karakter orijinal eta abenturek merexi beitie haboro interesatzia, istudiatzera xerkatzen dienak oro gizunaren inspirazionen obretan, biziaren phenomène subertiak, ala xantrik (destin sozialen araua) kharreia dezan hirietako bestimenta brilanta edo aahorretako, abitu sinplia.

Idereiten dira herri muntainen zunbaitetan bena partikularzki Pyrenéesetako phartian, uskaldunez habitatia, artiste populaire klasa bat nun desinatzen beitie heben kantazalen izenaren pian, han berset egilen pian eta jeneralki Barde izen orijinalaren pian.

Denbora zaharretako lehen poetistek bezala montainako Bardial kunserbatzen du animatzeko pribilejio preziusa haren bots propiaren akzentez, imajina eta figurai, zuintaz hazten beitu bere pensamentia. Poetari haur, zibilizazione handikua, artia fixatzeko hitz izkiribatiaz bere hunaren prinzipiuak. Bardan, naturaren semia, buhureki exprimatzeko dohaina majika segur batez gizunak esprabatzen ahal dina.

Poetak eztu sekula bere solituda hartzen bere spiritiaren lainhuz leherpaturik baizik edo hurrunezko imajinazionen plazadore.

Bardak, harek kantatzen du zelu sereno baten pian, batin bilkhura auditer alegera baten erdian, gidatzen beitutu bere imajinazione beruaren suertez, bestin okupatuko gutinak bezala natura salbaje baten harmonien erdian, bere himna solitariaz dominaturik.

Lehenak kuntatzen bere ideiak lanpa baten argin, bederabedera, abariziusak bere pheseta urhik bezala. Bigerrenak urthukiten tu aizer orori bere tresor hunak ekhiaren argin; hitz batetan sozietateko bi personifikazione hoietan den diferentzia da, poetak phensatzen eta amets egiten dila, bardak eztila senditzen baizik, eta hortan barda da esenzielki arau-gizuna, harmonia-gizuna, zeren bere spiritian fantuma inspitatur ezar plazan, bere inspirazioniak eta botza jezarten beitu Jinkuari berari, mundiak erakutsirik.

Bada bi forma hoien artin, bata ideiatsu, bestia positibo, imitazionia edo gezurra egiati separatzen din distantzia oro, naturaren artia.

Bardiak oro poeta dira, zunbat guti metra fabrikant eder barda dira bere aldin! Eta bardak jokatzen din roliak zerklo hertsu, nun phesatzen beita bere izarra, haren misionia limitaturik izateko ezta gutiago util, gutiago digno elojioz eta enkorajamentuz. Erranen duta efeitian?

255

Barda egoiten den gunetan da orano errepresentant bakoitza, arte popularila helturik uste izan den bakoitza; arte hartarik, zuintarik realizazioniak behar beitu izan gizunen ororen progresaren buta eta thermainia. Ruinaren botzak buhatzen dilarik, tenpliaren alde pin deitzen badu populia sakiala edo erhautzila eta ezpadu erakusten punizione baizik lurrin eta mehatxu zelin, bardaren botzak gazte eta fresk urthe oroz arra berritzen den natura bezala galthatzen du a countrari, lurrezko hunila eta alageratarzunila, eta behin beno haborotan aphezen irurziriak khetan hil ziren kantore egile nunbre baten errier.

Progrès mobilier bakoitza buru emaitia diana, aphezian dien zentzu eta kalkul indarren ororen kuntre, lurriko barda da ignorante eta jakintsia.

Uhure arren mila aldiz kantazale inkulte eta salbajiari, zuinek beste gidarik gabe bere gizun intelijent instinkta baizik, argiarazten beitu haren anaien erdian, flanbeau sakratutik txinkha zunbait, zuintzaz Ilaburtarzuna markaturen beitu spirituko lottintako dilibranxazko eguna.

Pyrenéek formatzen dien aphaltziarekin ekhi sargugiako itxasuen gaintin, kartielik alagerenetarik batetan, sorthu zen orai dila zunbait urthe gizun bat markaturik martiro triste baten harenen zortin izatera.

Muntainer aisatu baten, nahi bada ez aberatsen, lehen sorthia zen, eta titre huntzaz hartan gainen phausatu behar zien naturalki haren familiaren eta jaben esperantxak.

Bena haur horrek naturaz osagarri flaku, kolorik txar eta mehe etzin kausatu gisala haren aman haur minetarik landan ordenariz jarraikitzen diren alageratarzun biziak.

Bere biziaz bersez egin din errelazionin urthetik urthila tribulazionen semia plainu da kharazki, nulako huguntarzun hainatziarekin tratatzen zin sabelin kharreiatu zianak, aldiz bere anaie arrebak preferanxaz karesatzen zutialarik. Erakasteko hitz batetan, harek ezarten zin role mesperetxatu eta malerusin, jakin arazten deiku klarki nuiz eta ere familiako ogia erreazten beitzin, haur bakotxa zela, zuini ezpeitzon sekula emaiten usanxazko ophila kasu huntan.

Mithilek berek bazien nahi izan zien bezain beste haren joiteko permisionia; ordian, erraiten deiku, sarthu zen haina haren bihotzian.

Thurmentaturik unguraturik zen orotaz, berartan arraplegatu zen, berarthan lili bat zerratzen den bezala dolore baten efeitaz, eta haurra senditu zen ikhasteko desir biolent batez thurmentaturik.

Haren herriko errejentak erakasten ahal zeion gaiza gutia, ikhasi zin eta arresta urthe batez.

Bederatzu urthetan othoitu zutin bere aita eta ama eskoletarat igortez, bena hoiek despendioa kalkula eta guti disposaturik haren faboretan defendatu zoien phensatzia. Phensatzea, inposible zen.

Haurrak nigarregin zin ikhustez bere anaiak hura beno errejent hoben pin.

256

Libru zunbaiten laguntguaz, eta Jinkuk daki zuin libru prokuratzen ahal zutin, hartu zin difikultater orori gainiaren hartzeko deliberua.

Egunaz trabailatzen zen alhorretan eta gaiaz jaten zutin begi gose libatez haren inprimat phorrokatiak, khandera errezina baten argi ulhunin.

Ikhasi zin halaxe frantzes amiñi bat, bena aharra kontinuelak, min bere aplikazione ezinago handia beitzen bere askazien pharteti sujeta, obligatu zien haren projeter errenonziatzera, hurrunago juitera.

Mithil brutal bat, deitzen din bezala, karguturik izan zen haren surbeilatzera eta largatzera korpitzeko lanila, haren membre flakiak eta mehiak akhitarzunak xahu phorrokatuko beitzutin.

Enfin amoroskeria jin zen erortera zuen arima haren barna, zeluko arreia baten sarreraztera, eta plegatzen zenak karga phisu libaten pin, arraaltxatu zin fierki bere buria, lanthare bat beroti laudan ebri fresk eta ezti batetan arra jaikhitzen den bezala.

Xori dibinuak, presuner poitrina humano hartan, eraiki zin bere ramaje ederra, eta kanpainak mututu zien haren behatzeko.

Hi hundin lehenik kantatu, birjina gazte eta xarmanta, gordatzen behintzan hire modestiaren bollaren gibelian, fruta huntia haren ostopetan bezala, hik haren khantu alageretan, deitzen behin bedera-bedera, goizankho epher eijerra hedatzen zina haren lephua lilietara, sorhoko lili parfumatia, ekhiaren figuraren arresa, ilhe elhurrezko arresa, gaiazko zelu serenun argitzen din izar solitaria!

Bena maleruski, untsa-maithatia, haren kantorezko inspirazionen sujeta, etzen edertarzunak beste lekhietan bezala urhe produisiarazten den lekhu batetan. Bardaren anthusiasma etzon zerbutxatu bere aitaren haina terribliaren atiratzeko baizik, orano tout a feitoki sofritu etzin bakotxa.

Praubeziazko aizo familia batetako neskatila gazte bat maithatu zin. Esperantxarik gabe bakhoitzik; eta bakiaren idereitia desiratzen beitzin, obligaturik ian zen haitatu zaion espusaren utsiala azeptatzera.

Heben hasi zen disgraziazko haurrarentako, nigarrezko denbora bat, zuin bi phartetan izan beitzen, presontegietako bizitzia eta desertietako abenturaren izatia.

Haren proses zibil eta kriminelen detail sobera luzian sarthu gabe, sarthu gabetarik haren familiarekilanko hanaspuiletan baratuko niz bere bizi orotan emaztek erakasten infidelitatearen feit printzipalin.

Eztut disimulatzen batere gazizki jin nizala morala sesius baten kestionearen tratatzera; aragizko obra, sozietate baten erdin libratzenbeitu gai oroz ikhusliarren karkasetara triate baten tauletan gainen, zuinek destruisitzen beitu familiaren saintutarzuna, eta familia indibidueletarik familia jeneralila estekatzen dien jaben desorganizazionea akonplitua.

257

Feitian edok ezazie gizunari bere askarkikuetik etxekitzen tin kondizioniak, haren uhuria, haren dreta bere zitoien lagunen eztunian, bere etxetako alageratarzuna eta bakia; gizon hori zikin eta, ez axol bada, haren erri inbixiletarik bat ukhenen duzie, irri bat zuinek bihotz min emaiten beitu, eta à kuntrari gizon hori errealki gizon bada, sustout balin badu karakter borthitz bat eta pasionatu bat, juntatzen dizu kolera heraki bat, gizon hori ezta ordin bere fortuna eta bizia heno hanitxe preziusago den integritatiari khuntu emaiteko inkapable den sozietate batetako legeti kanpo baizik ezarriko ahal.

Ukhenen duzu ordin zure legiaren arabera edo asasin bat jujez defendaturik delitaren zirkonstanzian gainen, edo bestila suposaturik espus mesperetxatia eztela jinen ofensatu undun denbora zunbaiten burin baizik, heltu den bezala gure bardiari, epher bat obligaturik justizia bati eskapatzeko desertutarat ihesi egitera eta han bizi solitario baten eramaitera.

Hala zen bizia iskiribatzen dudanaren xortia, eta heben halere, desorganizazione sozialezko konsekuenziak eramaiten din aragizko obra kharazki da azken degrès-in.

Georges Sandek, egia da, eluke phenarik eni probatzez aragizko obra eztela batere nik errepresentatzen dudan bezain mustro afrus bat. Bena zara-boila gabezko sophiste horri erranen dot eni erakastez Pyrenées-etako Barde gaxo horrek zer phensatu behar lukin plazaturik izan baledi gai batez Variazionezko eta Vaudevillez-ko triatian.

Erranen dot ber feit sozialak kanbiaturik dien erhokeria gaiztuetara, bufunerietara, argizko hiriaren erdin traduzitzen diela bestetan odol ixurtez, zuintzaz ihurk ere ezpeitu erri egiteko inbeiarik.

Heben ere hanitzek egia erraitera, eztu erri egiten ezpain phuntez baizik.

Oposaturen deitade gaizen estatia, usaje errezebitia sozietatia hala eginik da, erranen deitade, prezizki hortzaz niz plainitzen, ezi eniz Jinkoti desesperatzen dien gizon hetarik bat, eta bardin ere fede badut hartan, humanitatiaren salbamentian. Arte hortan deus ezteikio zerbutxa eskusatako progresez mintzo den sophistari aurdikitzen tilarik hitz phozuatu libatez geruaren aziak.

Beha zazie lehen bere denborako bizitze tristian gainen Bardiak konposatu din kantore eder sinalatu duguna.

Arrazunamentuk orok beno hobeki erakatsiko deitu zer den permis sinhestia gaiza saindu hoietan orotan gainen, zuintzaz gure denborako hainbeste iskiribañok egiten beitie egun merkhatu bat hain hunik.

ETXEHUNEN KHANTIAK

Mundin hanitz malerus arauz bazirie Bena ez ni bezainik ihur beharrere, Ene emaztiaren nahiz izan jabe Gaxua jarririk niz ihun lurrik gabe.

258

Desertuko ihizik gizunen beldurrez, Prekauzionatzen dira gorde beharrez, Hurak nik imitatzen gaxua nigarrez, Ere bizi tristiren kun(tse)rbi beharrez.

Hamar urthe huntan bizi niz esklabo Erdiak gaztelian, bestiak gaizkigo, Jeloskeria baten sujetetik oro, Nahigabez izan adarren sorhaio.

Hogeietabi urthik konplitu egunin Hartu nin emaztia, ene sori gaitzin, Erraiten ahal beitut izan zaitala jin, Ene urkha bulhurra beraren altzopin.

Ezagutu ninian nur nian erosi, Nahi ukhen nin bortxaz korrejierazi, Bere jabe puisantak hari althe jalkhi, Eta ni inozenta gaztelin etxeki.

Ene absenziari agertu aproba, Zuinen fidelki zian eraman denbora Harek eni doblatu bihotzeko herra Bai eta ere kausatu galtzeko malurra.

Ene isterbegia bahu ene etsaia Tturristatu gabe ene emazte flakia, Bestek eraman du hik behar kolpia, Bena kupira diok orano hartzia.

Hire libertinajik eraman din finta, Hireganat gogatzez ene emazte flakia Galdu duk bi etxalde, bi gizun galant Bai eta ere thonatu hirur lagun xarmant.

Ene lagun maitia eta flakia Libertin batek deian nahasi buria, Galerazi naizu ni eta etxaltia, Malerus errendatu oro familia.

Hamar urthez deitazu eman burian min Haietarik bostez etxeki gaztelin, Sekursik egin gabe nahiz han hil nendin Halako emaztia nurk sofri saietsin.

Ene aita krudela, anaie desnaturatik, Aberastu zideie ene malhurretik, Prosesak eman eta ni kondenarazi, Bai eta arte hortan bi etxalde ebatsi.

259

Ene sorthe tnstiri dia gizon gaztik so, Ezkuntgei bazirie ez izan esklabo, Emaztik ukheitekoz nik bezain khario, Egin ziteie aphez edo jun soldado.

Musde Haritxabalet, jaun erretora, Etzunin idereiten ogendun zure iloba, Arauz sinhetsi duzu ikhus undun obra, Jauna begira zizun zihaur enekilan.

Beste penitenzia deitazut eragin, Ene etsaia etxen, ni aldiz gaztelin, Nik deus nutinen jaten, etzaten ene ohin, Orai aldiz nabilazu gosiarekin.

Adio haur maitiak, gaxo ogengabik, Aitak eta amak triste ezarririk Eztetzatiela jarraiki haien exenplik, Zien prudenzietzat imita Jesus-Christ.

Barkoxeko lurretan ez xerka Etxehun, Haren atzamailiak beitabiltza undun, Bere kantoren huntzen ari da Igelun, Halako olhalterik ezpeita Ziberun.

Hala zin kantatzen bere ihesian mendien gainen Pyrenéesetako bardiak, eta bildu zien artzainek bere olhetarat, beren urthe orozko stazionen, behatzen zien admirazionereki sasu ederrin haritxik gorenetik haren berset indarrez eta harmoniaz bethiak.

Hen utzultzin lur aphaltetarat etzien mankatu bardiaren konplainten edizionen publikatzera, zuin hedaturik izan beitzin instantin, nahi bada gutigo edo haboro desfiguraturik, bersionen segurtanxa ukhen gabez, orotan oihu azkar bat jeikitzen kantazale inspiratiaren faboretan, handik fite etzen haboro ihur ere han gaintiko bazterretan gloria bat egiten etzenik haren koblen gogoz ikhastez.

Entzuten zutien kantatzen mendi bizkarren gainen eta eskartaturik zien bazterrik ixilenetan.

Bardaren bizitzia hatik izaten ahal zen bezain triste zen.

Urthe oroz behin artzainak eraitzirik bortietarik elhurren erdin bera idereiten zen etzilarik bizitzeko denbora haboruetan zain baizik.

Udan bizitzen zen basafrutaz hartzen artin arraroki hasardatzen ahal zen etxanetat eraiztera, xerkatzeko ogi, artho, eta hazkurri borthixiago bat.

260

Ezin suporta ahalez hainbeste pribazione erresolutu zen azkenekoz arrisk orotara, bere lurrila arrajitera, eta etzin berantu justiziaz arrestaturik ikhustera.

Bere jujetara konparitu zen eguna zen muntainer desfortunatiarentako egun glorius trionphant bat. Haren erreputazione bardaskuak abanzarazi zin deja hen kantila, suberte orotako kuriusak jujen kanberan ari zien zuinek lehen ikhus.

Ikhusi zien agertzen bi jendarmaren artin, taila ordenarioko gizun bat, bilhuak luze eta frisaturik montainerren mudala, gerrieren eta nublena beitzen arteko denboran, figurako aragiak mehaturik, bena begia odolez zainzturik eta brillant, gar estofatu bat bezala, sursils barrera beltz baten pin.

Urhats bat baizik etzin egin salan bama, nuiz eta ere esku batez edoki beitzin bere laboran buneta, eta hedatzen bestia largatu zen haren botz bizi eta purra hain ederki, nun justiziazko salaren arauek ezpeitzien sekula entzun magnifikuagorik.

Ixiltarzun handi bat izan zen harmonia baten gisa.

Haren lehen koblak kusekraturik izan zien bere jujen salutatzez eta hen elojiaren egitez hain thermaño dignez eta berartarik hain flaturrez, nula esku joitekak bazter orotarik phartitu izan beitzien.

Gero bere diskursa jarraiki zin haren desfortunen kuntatzez, jakin ukhen beitzutin bestitzen portrait berriz eta hanbat haboro gloriusez.

Deja irakurten zien figuretan haren kausa erdia beno haboro irabazirik zela.

Hantik fite bere justifikazioniari estekatzen zelarik zankhozzankho, pleteiatu zen kantatzen haren kausaren phartiak oro, konfonditzen zutilarik jakiliak, desmaskatzen zutilarik bere etsaiak, estonatzen zutilarik batziak eta bestiak; etzen hazten bere imajinazione berua majistraten suek berek sustengatzen zien indarka nuble hortan.

Orok memento hartan mintzatzen eta khantatzen zien poetaren ahotik eta xilinxantzen zien suberte zunbaitetan haren phensamentiaren hariari, ikhara zielarik nuiz ikhusiko zien etheiten, eta geroko instantin alageratarzunez airaturik idereitez bethi solido eta azkarki oro pilaturik eskujoite libat finik gabe eta akitazionezko oihiek jarraiki zien huilantik diskurs plainugarria eta modesta.

Hala zen harentako ordilartino jokatu zin role funestetik libratu.

Nahi dit duda gabe haren kantoren nubleziak eta inspirazionik berek eztien pur ezarri haren jujen aitzinian.

Ezta gutiago egia inozenta deithurik feit brutalela, besten gaiztokeria brutalez, behar ukhen dela finitu bizitze miserable baten dolorez, krima bat ezpeitzen beria, eta obtenitu eszitatzez haren udurien konpasionia, justiziaren absoluzione beranta.

Bena absoluzione horrek, hain khario erosirik, errendatuko doia galdu dina, haren bihotzaren bakia, haren berthutezko erreputazionia menturaz? Ezi jarririk den bankek uzten die bethi orhitpen bat. Errendatuko doia absoluzione hau, haren familiako eretajia

261 gastaturik eta janik haren absenzian prozes ruinatu libatez? Erremediatuko dia enfin, aitak desesperazionin deitzen dira, espresione hain egia batez, haren haurren eskalbajetarzuna? Ezi bardiaren ideietan, praubia ezta besterik, asto soziala baizik esklabua.

Zer ideren du arrautzultzin harenenganat, arraikhustez bere etxia desertu, hainbeste urtheren sofrenxa eta pribazionen buruan. Baratzen niz-lotsa nitzate denbora soberaz edukitzia luturraren spiritia hain sujet tristian, gure sajen eta lejislaturren meditazionen digno.

Nahiago dut historia jarraiki batez eman, zer ere baratzen beita orano gure bardaren biziaz.

Bere herrilat arrautzulirik praube ideren zen erran dudan bezala, diharurik gabe pleteiatzeko perspektibo bakotxareki.

Konposatu zin amiablin haren familiarekin, gero eskandalen trazak begien pin ukhustera degustaturik, lotsaz berak erraiten din bezala bere errelazionin, gal zedin orano, hartu zin pelegri arropa, eta bere herriko jenter publiki adiuk eginez gerozti urhatsa eraman zin Errumari buruz. Urhatskal bere patriari hurruntziari, nigar elibat ixurten zutin bere haurren sorthien gainen.

Bisitatuz geroztik aita saintiaren hiria, Florencea errendatu zen, nun bere urhatsetara utzultzeko ideia jin beitzon, eta Jerusalemera joaiteko, han komentu vie aszetiko zunbaitetan sartzeko.

But hortara efektiboki jarri zen bidian, bena paperak galdurik presuner eginik izan zen Autrixieneseta eramanik Frantziala presuntegiz presuntegi.

Kurius izan zateken ezagutzez poetan gainen zer efeit produisitu zin zesaren eta pontifen hriko aspektak; bena haren errelazione llaburrin kuntentatzen da errejistratziaz Erruman igaran din denbora, detailik bateretan sarthu gabe.

Zer egia erraitera signifikatzen ahal zien argi gabezko muntianer batentako historiako giltza etzin ruina eta monumentu libatek.

Naturaren punpala kostumaturik dien gizunaren begietara eta sasuen bariazionetara, esku murtal baten chef d'oeuvriuk elakikie eszitatzen admirazione laguntza bat baizik. Arren ere bardiak phensatu dia dudarik batere gabe gisa huntako detailek etzukiela atrait xipiñi bat baizik haren muntainako beha-zalen.

Haren bidajien erremarka bakotxa aipatzera à propos jujatu diana argitarzunik gabe bere errelazionin erremarkable da; probatzen du populuko gizunari, obserbazione justuak bethi haboro jorik egitate biziaz eta mintzajiaz sozietatin deskubritzen dinaz, zein eta arrazu subtil libat kunparatzen beitu besten spiritiari.

Galerien zubu burian erraiten deiku, orhit da kuntaturik hirur aldiz hogei forzat liberatu, galeretarik jiten zienak, hiruretan hogei koki handi libertatin ezarririk, eta hori gizun unesta eramanik izaten ahal delarik zirkunstanzia krudel elibatez lien lekhiaren hartzera. Horik dia gaiza libat errepetatzen entzuten dienak etxalte gaxuen zolan

262

Eri eroririk Nimesen, pelegria egon zen hanitx denboraz hiri huntako hospitalin desesperatzeko estatin.

Enfin arraikhusi zin Pyrenées-etako zelia eta haren sorlekhuko mendietako kukuila berdik.

Bere haurrak zutin plantaren ideiak khanbiarazi zen deseina entreprenitzez fres berrietan gainen bere Jerusalemerako bidajia, eta fixatu zen bere herrin, nun egun bizi beita trankil.

Enuke uste ahal ukheitia hobeki finitzen eskisa hau traduisitzez baizik azken bi ketreinak errelazione bersezko usaje egin dudanaz, eta nun ikhusten beita Bardaren bizitzia urthekal errepresentaturik kobla batez.

Bi kobla hoiek oro berririk emanen du produkzione orijinal hortarik ideia bat.

Berrogei eta hameka dia ene urthiak, Orai nahi tut utzi munduko intresak Ezi esperientziaz huilan dut orena Trankilki ordin gizunak du kitatzen lurra.

Berset huntarik landan berrogei eta hamabi Haur ofritzen dereiot ene Jinkuari Galthatzen dodalarik haren tribunalian Ene phenak ager ditzan ene faboretan.

Uskaldun mendien parkurritzeko odazionia balin baduzu, zuin Biarnekuen aizo beitira, galthe zazu arrakuntratuko duzien lehen haurrari, Etxehun bardiaren berri, arrapostu emanen deizu kantatzez zuntzar largo batez goraxiago kantore kopiatu dudan kobletarik lehena.

Jean Pierre Chahok egin Histoire du Poète Basque Etchahon de Barcus-en itzulpenaren eskuzkribua (1842)

263

14

Léonard BASTERREIX, « Juhane Lestartarra » ENE ADISKIDE MAITIA308

Ene adiskide maitia,

Zortzi egun hoietan lnaez phorrokaturik gutuzu, etzitila arren kexa ezpazutut erremestiatu orai artio zure boronthatiaz. Internacionalin ezarrerazi duzu ene letera. Batzuek plazer ukhen dizie, bestek phena ; bena nula nahi ediren dezen savantek, guti axol dit. Eztit haientako izkiribatzen, bena bai laborari pherestu eta hun hoientako. Esparantxa dit Jinko-Jaunak urgaitziren naial, eta uskaldunek partikularzki ene ziberutar maitek behaturen naiela. Eztit, ez eta ukheiten ahal ere pretentzionia, jaun atharraztarrak bezala, Uroparen argitzeko. Ene phensamentik erranen ditit ahal bezain sinpleki ene lenguajin, ezi eztit Basaburutarra eijerrago edireiten Laphurtarrareki nahastekaturik denin. Bena hau da herots handia kosinan! Ju gitin ikhustera zer han igaraiten den. Pharka, ene adiskidia. .─ Zer mila ifernu ari zirie, Kattalina? .─ Aie¿ jauna, pharka izaguzu, bena leher erri egin behar dugu. Zu aphez bat! Ni gelhari gei bat! Posible deia arren azti begi bat hola trunpa dadin? Zer diozu hortaz, jauna? .─ Flataturik behar duzula izan egin deizien kunplimentia. .─ Eta zuk, Pette, nula edireiten duzu atharraztarraren hagin kolpia? .─ Nik diot, ikus bazintza orai zure lephoko zainak hanturik, hortz bakhotx bat ahun zure begi lagainaz bethik, gatzuntzitegi hoien barnen sarthurik, larru ximaltu hori, khorpitz aihartu hori, belhagile batentako har zintiela. .─ Jesus, Pette, erran liozie zuri entzutiri, atso zahar bat nizala. .─ Txo, txo, Hirur eta hogei urtik laister. .─ Zaude ixilik, Pette dagun azarun berrogei eta hamarrak ditiket betherik. .─ Eztugun othoi bilhakarik. Ez, jauna ez. .─ Badakizu arauz, Pette, atharraztarrak diola, tutulu bat et huts buru bat zirela? .─ Bai, jauna. .─ Bena ere, zeren jun zira hainbeste elhe inutilen erraqitera? Uste ukhen duzu errepublikak behar zutila, hantxe hebentxe dutugun zorrak phakatu, eta ikhusten duzu ipoteken arraxataz baizik etzela kestione. .─ Jauna, enuzu untsa ohart ipoteka zorrez zenez mintzo atharraztarra, berhala jakinen dizugu. .─ Kattalina, nun da igaran iganteko gazeta? .─ Armairun gainen utzi nizun, bena goiz huntan Judas haur hoiek, behartto batentako enplegi dizie. .─ Hebentik harat gorderik eretxekiren duzu, entzun duzia? Uskal Herriko gazeta eztuzu haurren ez eta haien zerbutxientako eginik izan. Jakin ezazu hori, Kattalina.

.─ Erraiten duzu arren Pette?

308 L´International de Bayonne, nº 150, 1848-VIII-10. 264

.─ Erraiten dit, Jauna, ipoteka, edo zer nahi izan dadin, eztudala justo edireiten atharraztarraren arrazunamentia. Orai artio ukhen dizugu, jinkuri esker, aski paper egile, berriz jun gabe gazetier hoien behatzera. .─ Zure librietan irakurtu dit, Frantziak bi bankarruta terriblerik egin dila: bata, Law ekosesaren denboran, bestia gure lehen erreboluzionin, eta hori, billet eta asinat sobera eginik izan zelakoz. .─ Frantziak lehen bankarrutan, bi miliarren zorra baizik etzin, eta azkenin lau miliarrena. .─ Orai eztakigu zertara guazan, baina gauza segurra da huilan sei miliar zor dugula. .─ Gobernamentia aski phenaturik duzu, ezin diharu ukhenez armadaren, enplegatien eta zorraren arrenten phakatzeko. Ez gitin arren mintza ipoteka zorren arraxataz, hori beita gaiza bat atharraztarrak uste din beno knekezkigoki errealisatzen ahala litzatekina. .─ Uskal herria hanisko miliun zorrez gargaturik dela, dio atharraztarrak. .─ Maleruski egia duzu. Bena zor hoeik nula eginik izan dira? Pharterik handienenak uskaldunek, eta partikularzki ziberutarrek dien errabia handia prozeskan aritzeko dela kausa. .─ Guk, laborarik, badugu orano kostuma triste bat: merkatutik kurritu behar tutugu ardurenik batere nezesitaterik gabe. Tahernala jun, han untsa jan, untsa tuta, untsa pipa, gure denbora, diharia eta osagarria galtzen dutugu, laneko guztia ere bai, eta gure abituda gaiztuk ezin nutziz, laster diharu jezaitera gutza. Huntarzunak ipotekatuz baizik eztugu diharurik ukheiten, eta ez solament kapitala, bena orano intresak ezin phakatuz, espropriaturik gutuzu, justo den bezala, sajantek, prokuradoriek, abokatiek, enregistramentik, eztizie ordin guti iraphazten, eta holaxe gure atxaltik galtzen dira, holaxe gira miserian jarten. Atharraztarrak amodio handa du zordunen. Hanitx plainitzen dutu bai guk ere segurki, beno erran dugun bezala, laboraria malerus balin bada, ardura berak du ogen, ezi ni, zunbat nahi mithil praube, tutulu eta hunts buru nizan ere, hanixko libru eta gazeta inutil egile beno irusago nuzu. Instrukzioniz mintza gitin. Nihurk ere beno haboro nahi nikezu heda dadin gure Uskal herrin ezi, hanitx gibel gutuzu. Eztit sinhesten ahal, erraiten dien bezala, aphezek hain intres handia dien populia ignorantzian eratxekiteko. Nurk eman dio jaun atharraztarrari dien sapientzia? Aphezek. Hamabi urthetarik goiti ezta haien eskietarik jelkhi. Pariserik jin zeneko berhala haien hegalpetan jarri zen. Egiten ahal diren xerbutxik oro egin ziotzien. Bere jurnala agertu zenin, bai bikari, bai aphez, bai aphekupu, oro abonatu ziren eta bostariorik handienenin erraiten zin:

.─ Politikan etea errelijionin dutugun sinhestik ARIELek errespetatzen dutu; bere ustez badira gaiza eli bat hanitx seriousik, bethi saintu direnak zuintzaz gaizki bat belitzate erri egitia.

Denbora haietan aphezak ei zutuzun haren etsaiak, eta begiraturen zuzun erraitez egun bezala:

.─ Nurnahik bunet karratia kofiatzen ahal du, eta den astorik handieneti aphezkupiak aphez bat giten ahal du.

.─ Izen gabe diren haurrak dira bastart edo aphez seme. Etzizun ere permetituren erran lezan Uskal Herriko gazetaren erredaktor batek bere uskara mutzin:

265

.─ Baldin eta Jainkoak phantaarazi baditu lehen biziko mizpira arbolak, eskualdunek izan zetzaten makilak apostolu faltsueri kosteletak hausteko, guardia eman beza gazeta xume aertako apostolu falsuiak bere kosteleta eizkatueri.

Gizon ez deus eli bat hola mintza ditin batere ez gira estonatzen, , baina tharraztarra hain aphal erorten ahal zena! Bere mesperetxiez aphezak diren beno gorago ezrten dutu, eta bera aldiz pietate egingarri da. Orai artio hura eta bere lagunak eztututgu deithu Raca (erho) baizik hebentik harat, iferniren lotsarik gabe erranen ahal diezugu: Racailla! Racailla!

Hau duzula oraino gauza bat aski partikularra. Khiristien sinhestia da libro saintiek erraiten dien bezala, sei mila zortzi ehun berrogei eta zortzi urthe dila mundia kreaturik dela, bena atharraztarra jiten zeiku erraitera:

.─ Hirur eta hogei mendez (sei mila urthez) Iberia Españako uskaldun eta kantabre zaharrek eztizie ukhen aphezik, nahi bada ziren errelijione handitako jinkuaren adorazale, nazione fidel bat. Hirur mila urthez gezurrak eta jinko falsiek ikhen ditizie mundu huntan bere elizak eta aphezak.

Hasteko, eztit sekula sinhetsiren errelijione bat izan daitekila ministrorik gabe ; ezi nurk erakats lio errelijione haren doktrina ? Lurreko populu salbajienek orok ukhen eta baditizie bere aphezak. Nulaz arren uskaldunak egon dira gabe sei mila urthez, atharraztarrak dion bezala ?

Kattalina guriri hamar urthe sobera eman balin badot atharraztarrak, segurki, mundu hau hiruretan aments den beno zaharrago egiten du.

Hanisko naturalista sabant jun dira, ez Atharratzerik Parisera, bena ahal bezain hurrun egia ediren nahiz, eta eztizie zunbait uduripen baizik hantik erakharri: egon gitin arren gure sinhestireki.

Orok badakigu khiristiek gizon sabantik ukhen diela. Tertullien, San Krisostome, San Agustin, San leon, eta azken denboretan San Vincent de Paul, Bossuet, Bourdaloue, Fléchier, énelon, Massillon. Elizako printze eta sabant hoiek aztu, inbizil eta gezurter eli bat izan direla ? Bizi balira, makhila kolpuz behar guntukia jo ? Haien obrak bethiko dira, eta segurtatzen dugu atharraztarra hil undun, berak dion bezala, erranen ahal dugula : hila, hil, eta sekulakoz hil.

Ene adiskidia, Pette huntan utzi dit, amurekatik eta ene letera postan denboraz urthukirik izan dadin : Dagun astin ukhenen dutuzu Petteren beste erreflekzionik.

Besarkatzen zutu hihotz oroz. 1848 Agorrilaren 5an. Juhane Lestartarra

266

15309

Pierre TOPET ETCHAHUN MUSDE CHAHO

Khantore berrik

Barkoxerik Baionara juitez, huntzen dut bi kobla, Nahiz haiez felizitatu musde Chaho han den hura, Haren ezpiritia banu, egin beinirio aisa.

Haur naizula, musde Chaho, dutudana phenak oro; Hunak, emaztia galdu-tit, eta uhuria gero, Haien ebaslek, ogen gabe, etxeki beinaie presu.

Egin dit hanitx khantore, azken huntik aldiz zure, Nahiz inprima ditzaztatzun, jar nadin haien salzale, Bizia irabaz dezadan, ezari gabe eskele.

Musde Chaho Atharratze, adinez zirena gazte, Bena ezta zaharrik ere, dinik haboro, jakite, Ez jente talent handietan, dinik hainbeste berthute.

Abill, eijer, ezpiritus dena da usin handius; Bena, zu, dohain haiegati, etzirade fantesius, Umil, afable zira eta, behar denian, korajus.

Adina zaizu goratzen, ezkuntziaz ez ohartzen, Zure ezpiritu unestak beiteizü luza-erazten, Areta berhain bazenakike, zuz, dama gazter minzatzen.

Zu zira gizon gaztia, maleruseren eztia; Zure ezpiritiren famak harturik dena Frantzia, Deputatu izentatzeko, zirena listan hartia.

Zuk duzu denbora bethi, prauber nahiz egin hunki, Aberats nublek beikutie jente xehia iretsi, Her hunki egin nahiz duzu, kargu hartzia unhetsi.

Lehen ere zinatin zu, Xaho, izan deputatu; Bena botzak gorde zeitzien, hanti zuntien traditu, Aphezek eta jente nublek beitzien hori kausatu.

309 Pierre Topet dit ETCHAHOUN., Musde Chaho, Imprimerie de P. Lespès, Baiona 1849. J. Haritschelhar, 1970 : 578-583.

267

Aphezek etzutie, zu, nahi egin deputatu; Entzunik nahi deitzezula, haien arrandak txipitu, Lotsa beitira oilo saldak behar deikien mankatu.

Kargulant, nubliak ere, Chahoren kuntre dirade, Jente xehiak jan beharra, hen gajek behar beitie, Eta harek txipiraziren, hura sinhesten badie.

Parisen tie karguti, deputatiak idoki, Haietan beitzen hanitx handi, txipien kontrerik elkhi, Bonapartek igorri dutu, egin beitere ederki.

Orai behar beitutugu, deputatiak berritu, Uskal-Herriko jentik oro, nahi zutiet othoitu; Kargulant, nubler ez rantierer, eztela behar fidatu.

Botzak eman itzatzie, praubik dutiener maite, Ezi hurak izanen dira jente xehiaren althe, Chaho deputatu baledi, hura hen hala lizate.

Uskal Herriko jentia, inpot injustos bethia, Egizie musde Chahori, zien botzen emaitia, Harek eraginen dariku, gure phetxen txipitzia.

Nahi-bada Bonaparte izan jente xehen althe, Musde Chaho mintzo-datinin, hari beha laket-date, Eztate hura handi, nuble, gure jale-hen ahalke.

Musde Chaho behar duzu, aldi huntan kargin sarthu, Bestela Uskal-Herri hunek, behar du dupe baratu, Behar beituke aberatsen injustizier pharatu.

Kargulant, nublik dirade, dienak sobera gaje, Jente xexe miserablia, aldiz haien phakazale, Ezpazutugu sekurs gei; bai bethi izanen ere.

Jente xehek behar dugu, jinkuari gomendatu, Eta Chahoren deputatu igaraitia galthatu, Bestela handier esklabo behar-dukegu baratu.

Berset hoiek zitit egin, nahiz deputatu zitin, Zureki nahi beinintzate Parisera ni ere jin, Ene hunen errenderaztia, Bonaparti zutzaz galthegin.

268

16

MICHEL RENAUD310

I Franziako errepublikaz orai nahi-naiz mintzatu, Otoritate guzier barkamendu galdatu; Jainkoaren graziarekin libertatia badugu, Uros joan behar dugu xuxen gidatzen badugu.

II Deputatu bat, Donibanetik, Parisera juana bada, Haren parerik, populuaren, sobera guti omen da. Fede hunez guretako defendiatu izan da, Zitoien Michel Renaud, eskualdunen aita.

III Hanitz gizon determinatu bagirade Franzian, Heiek noiz ageri dira! behar orduia denian. Gutaz intresatu duzu etsai guzien artian, Ororen uros egitia zuielarik bihotzian.

IV Sendimendurik duienak behar du ezagutu, Hanitzek merexi gabe, orotaz orhoitu duzu. Franziako Populia, urosago lukezu. Ganbaran tuien lagunak bera iduri balitu.

V Ez da dihuruz anbizionerik, ez du negoziatzen, Populia segurtatzen du hark ez gaitu trahituren. Lehenago, guretzat du, bere odola ixuriren, Hortaz konsidera zazuie, zonbat maite gaituien.

VI Pariseraz geroztikan ez du egin odol hunik, Xerkatzen bainan ez ediren, hanbat bera iduririk: Munduian ez da zilarrik, ez urre, ez diamantik, Populiaren amodioa han kenduren duienik.

VII Hanitz kontrario badu, gure errepublikak. Lagun gutik ezin benzi, tribleska dire denak: Hargatik egiten dituzke hanitzek pensaketak, Nola ez dituien lotsatzen populiaren izenak.

VIII Renaud osoki eman derauzu Zeruko Jaunak Grazia. Ez baitu nahi izan dadin berdin mundu guzia, Bihotzian sartu derauzu, Jauna fidelitatia, Guk ezin aski estima holako amaren semia.

IX Oraiko Errepublika behar dugu konserbatu, Zonbaitek nahi gabetarikan lagun bat hona baitugu, Haren pensamendiak ere, Republikaren dituzu, Heien trionfa goiz edo berant ikusi behar dizigu.

310 ARIEL, 1849-IX-19. 269

17

ANNIBALEN KANTUA

Xori kantari ederra, Non haiz aspaldi kantatzen? Hire boza dik denbora Nik ez dudala aditzen Ez egunik, ez horeník, Nik ez diat iragaiten, Non ez hitzaitan oroitzen.

Gure mendien oinetan Afrikan sorthu gizona Zohan galdez soldadutan, Etzen gure ezaguna. Romano ez zuten bilhatzen, Gure aiten gidal ona, Zutelarik ezagutzen.

Gure gazteak oihuka, Annibali hasi ziren: Ethortzen gaituk murruka Bai hire ustearen, Onak bagare hirekin, Guanen kontra munduaren, Romanoen gaixtuekin.

Ilkhi ginen oro hartan Lo zaudela emazteak, Bere haurrak bularretan, Xakhur etxe zaintzaleak, Etsaian eman zaingotan Guk ixil hetsiz atheak, Harin baikinen zainetan.

Asko egun da geroztik Iragan, guk gabiltzala, Zalhuak izanagatik, Loz urrun bizi garela, Aintzindari Afrikatik, Phentsa Alpak bezala, Gibelat nonbait utzirik.

270

Sarthu gare Italían, Ebroko gaiak iduri. Bazterrak dire gaindian, Urre eta zilhar jari, Hain aberats den Herrian Izarra ez zait ageri, Ez ama ene nahian.

Diote ilabethean Romako hiri handian Sarthuz eskua urrean Saroa dugula aisian, Bethiko oren honean: Nahiago dut mendian Maite utzi urrunean, Bilhatu ibiliz ganian.

Xori kantari ederra, Kanta zak, kanta emeki, Ondikoz gaizki beharra Munduan nahiz bizi naski. Utzi dut haran ederra Nigarrik ez duket aski Utzirik hango izarra.

271

272

BIBLIOGRAFIA

AGOSTI CHAHOREN ESKUZKRIBU, LIBURU ETA ARTIKULU NAGUSIAK311

1830 ing.

« Preces Sancti Nersetis cantabrice ». Revue de Lingüistique et de Philologie comparée, 1891, XXIV, 326-334.

1831

Cahier nº 8 attribué à Chaho, Atharratze 1831. Eskuzkribua. Baionako Herri Liburutegia.

1833

« De l´origine des Euscariens ou Basques », Revue du Midi, Montpellier 1833, II, 141- 158. 1834

“Revues”, La France Littéraire T. 15, Paris, 105-115.

Azti-beguia. Agosti-Chaho Bassaburutarrak Ziberou herri maitiari, Parisetik igorririk, beste hanitchen aitzindari, arguibidian, goiz-izarra. Paris, Dondey-Dupré, 1834.

Paroles dun voyant en réponse aux paroles d'un croyant de M. L'Abbé de La Mennais. Paris, P. Dondey-Dupré, 1834.

Paroles d' un Biskaien aux libéraux de la Reine Christine. Paris, Dondey-Dupré, 1834. Itz.: Palabras de un vizcaino a los liberales de la reina Cristina que ha publicado en Paris A. Chaho, traducidas y contestadas por B. Foz, autor de Los Derechos del Hombre. Barcelona, Oliveres y Gavarro, 1835.

1835

« Les Basques. Zumala-Carreguy », La France Littéraire. T.19, 298-341.

Philosophie des révélations, adréssée a M. le professeur Lerminier. Paris, Vve Dondey- Dupré, 1835.

311 Fermin Arkotxak [ 1998: 318-327] ematen digu zehazki eta oparoki Choren artikuluen emaitza ARIEL-en 1844eko urttiki 1846ko urtarrilera. 273

1836

Voyage en Navarre pendant I'insurrection des Basques (1830-1835), Paris, A. Bertrand, 1836. ltz.: Reise in Navarra wahrend des Ajstandes der Basken. Deutsch von L. v. Albensleben ... Grimma, Berlagas-Cornptoir, 1836. Viaje a Navarra durante la insurrección de los vascos (1830-1835), X. Mendiguren & X. Kintana, Donostia, Txertoa, 1976.

Lettre a M. Xavier Raymond sur les analogies qui existent entre la langue basque et le sanscrit. . Paris, A. Bertrand, 1836.

Etudes Grammaticales sur la langue euskarienne , par A. Th. d'Abbadie, et J. Augustin Chaho. Paris, A. Bertrand, 1836.

1837

Génie de la langue latine dans ses rapports avec la synthése grammaticale. Paris, Mme Ruzald, 1837.

La propagande russe a Paris, examen des fragments et considérations de m. le baron d' Eckstein, sur le passé, le présent et l' avenir de I'Espagne. Paris, Mme Goulet, 1837.

1838

De l´Agonie du parti révolutionnaire en France. Lettre a M. Jacques Laffitte. Revue de Voyans, Paris, 1838.

Revue des Voyans, Paris, 1938.

1839

« De L´origine des euscariens ou basques », Mosaïque du Midi,. Toulouse 1839, 197- 202.

1840

Lettre a l' auteur des personnalités au sujet de M.M. Desnoyers et Altaroche du Charivari. Paris, L. Bouchard-Huzard, 1840.

1841

« Traité de l'apoloque ». Pierre Lachambaudie, Fables populaires, ... , 2. ed., París, chez Jaillet, 1841.

L' Espagnolette de Saint-Leu, calcul rationnel des probabilités sur la fin tragique de S. A. R. Mgr le duc de Bourbon, prince de Condé. Paris, Jaillet, 1841.

1842

274

Philosophie des religions comparées. Paris, 1842. 3ª eétidion, 1848. www.google- books.

1843

Règles de prononciation et de prosodie française. Eskuzkribua.

1844

« Chants Basques » , Trilby, n.º 5, Bayonne, 1844. VIII. 11.

1845

«Aitor, légende cantabre» (Ariel, 1845. VI. 8, 15, 22, 29; VII, 6). Reed. Erevan-Bilbao, 2008. Itzulpena gaztelaniara: A. Campión, Revista Euskara, Pamplona, 1878, 1: 220-230, 241-248, 281-289; 1879: 12-17, 44-53. Traducción de Arturo Campión completada y revisada por Vahan Sarkisian. 2008, 63-124. Frantsesetik euskararako lehen itzulpena Hector Iglesias. Erevan-Bilbao, 2008, 125-197.

Mémoires du chevalier de Bela (Ariel, 1845: 5, 12; X. 10, 26; XI. 2, 9, 16, 23, 30; 1846: XII. 15, 17, 20, 22, 24, 27, 29, 31. 1847: I. 1, 3, 5, 7, 10, 28, 31.

«Histoire de la peinture grecque», (Ariel, 1845: III, 23, 26, 30; V. 11, 18).

«Du journalisme en général, el des journaux de l'opposition révolutionnaire en particulier», (Ariel, 1845. XII. 31).

1846

Les Mystères de Madrid (Ariel, 1846: X. 18, 20, 25; XI. 1, 3, 8, 10, 12, 15, 26; XII. 6.

1847

Histoire primitive des Euskariens-Basques: langue , poésie, moeurs et caractere de ce peuple: introduction a son histoire aneienne et moderne . Bayonne, Jaymebon, 1847. T.Il, In: Histoire des basques depuis leur établissement dans les Pyrénées occidentales jusqu'a nos jours, par le vicomte de Belsunce . Bayonne, P. Lespes, 1847.

1848

«Exposé de príncipes» , Ariel, 1848.- III- 28.

« Zer den Ariel », Uscal-Herrico Gaseta , Ariel, 1848-VI-30.

« Errepublika zer den » , Uscal-Herrico Gaseta , Ariel, 1848-VI-30.

« Espainiako berriak », Uscal-Herrico Gaseta , Ariel, 1848-VI-30.

275

“Reflexiones de un vascongado a sus compatriotas”, Ariel, 1848.-XI-1.

“Aphez bati errepostu”, Uscal-Herrico Gaseta , Ariel, 1848-VII-25.

Uscal-Herrico Gaseta, Ariel, n." 1, 1848- VI- 30; n." 2, 1848-VII. 25.

“Au Baron de Eckstein”, Ariel, 1848-VIII-19.

« Reflexiones de un vascongado a sus compatriotas », Ariel, 1848-XI-1.

1849

« Herritar maitiak », Ariel, 1849-IV-29.

1850

« Banquet en honneur de M. Renaud », Ariel, 1850-IX-29.

1851

Lélo ou les Montagnards. Paris, Jules Laisné, 1851.

« Lettre de demisión au M. le Préfet des Basses-Pyrénées », Ariel, 1851-VIII-28.

« Herritar ezinago maitiiak », Ariel, 1851-X-16.

Organización de la República Federal Ibérica (Ariel, 1851. IX. 30).

1852

“Fragments de De l´agonie du parti revolutionnairen en France (édition de 1837) », Ariel, 1852-I-1.

“Herritar ezinago-maitiak”, Ariel, 1852-II-19.

1853

Lettres d´un éxilé (galdua)

1854

«Lettre sur l´'orthographe basque, en réponse à l´abbé Hiribarren», Le Messager de Bayonne, 1854.I.19.

Safer, ou les Houris espagnoles. Bayonne, Lespes, 1854.

1855

276

Biarritz, entre les Pyrénées et l'Océan; itinéraire pittoresque, Bayonne, A. Andreossey, 1855.

1856

A Mesdemoiselles Virginia.et Carolina Ferni. (Pour leur Album}, Bayonne, Lespes, 1856.

La guerre des alphabets. Régles d' orthographe euskarienne, adoptés pour la publication du Dictionnaire basque, [rancais, espagnol et latin. Bayonne, P. Lespes, 1856.

1857

«Chant cantabrique (Anibal)», Revue d' Aquitaine, 1857, 1, 9-11.

«Chant cantabrique (Lekobide », Revue d' Aquitaine, 1857, 1, 175-176.

Dictionnaire basque, francais, espagnol et latin, d' aprés les meilleurs auteurs classiques et les dictionnaires des academies francaise et espagnole. Bayonne, P. Lespes, 1857.

AGOSTI CHAHOZ ZENBAIT LAN

ABBADIA, A., « Analyse du Voyage en Navarre de M. Chaho », Bulletin de la Société de Geographie, Paris, 1836, 127-131.

ARKOTXA, F., “Contribution à la connaissance de l´œuvre journalistique d´Augustin Chaho : L´Ariel du 6 octobre 1844 à janvier 1846 », Anuario del Seminario de Filología Julio de Urquijo, Donostia 1999, 313-393.

ARKOTXA, F., « 150e anniversaire de l´Uscal-Herrico Gaseta », Lapurdum 3, Baiona 1998, 124-153.

AZCONA, J. M., «Joseph Augustin Chahon» Boletín de la Real Sociedad Vascongada de los amigos del País, 1948, IV, 493-506.

BEDACHAGAR, J.. M., Agosti Chaho. Urdinarbe 1988. Maule, 1988.

BIDART, Ph., « Préface », Voyage en Navarre pendant l' insurrection des basques (1830- 1835), Lafitte Reprints, Marseille, 1979.

BRÄCKER, A, Revolución y Esoterismo. El “profeta” vasco Augustin Chaho y la Congregación romana del Indice. (Inédito).

CLAVERIA, C; «José Agustín Chaho visita Navarra en 1835», Vida Vasca, 1951, XXVIIl, 148-149.

277

CROUZET, L., Bayonne entre l' équerre et le compas. Ed. Harriet, Bayonne, 1987.

CUZACQ, R., Les élections législatives à Bayonne et au Pays Basque de 1848 à 1870. Bayonne, 1948.

DARANATZ, J.B., «A propos d'un lettre inédite d'Auguste Chaho» Revista Internacional de Estudios Vascos, Donostia 1909, IlI, 286-292.

DAVANT, J. L., Abadia Urrustoi pastorala. Durango, 1986.

DROUIN, J. C., «L'esotérisme d'Augustin Chaho; Cosmologie, Histoire et Politique au XIXe siecle», Société des sciences, lettres et arts de Bayonne. Bayonne, 1973,265-275.

DROUIN, J. C., «La place de la Philosophie des Révélations d ' Augustin Chaho (1835)dans l 'histoire des idées au XIXe siecle», Actes du XXXllle congrès d' études régionales. Bayonne 4-5 avril 1981. Bayonne, 1983, 389-40 I.

DUBARAT, V., « Lettres à Mme Roret et M. Audrin. Paquet de lettres (1830-1844) », Études d'Histoire religieuse de Bayonne, 1898, VII, 162-166.

EIGELDINGER, M., «La voyance avant Rimbaud», Arthur Rimbaud, Lettres du voyant (13 et 15 mai 1871), éditées et commentées par Gérarld Schaeffer. Paris, Librairie Minaudi, Geneve, Libririe Droz, 1975, 9-110.

FOURCASSIÉ, J., Le romantisme et les Pyrénées. Anales Pyrénéennes. Toulouse, 1990.

GARATE, J., «De nuevo con el suletino Chaho», Boletín Del Instituto Americano de Estudios Vascos, Buenos Aires, 1951, Il, 8-17.

GOYHENETCHE, E., «Un ancetre du nationalisme basqueo Augustin Chaho et la guerre carlisre», Euskal Herria (1789-1850), Actes du coIloque international d'Etudes Basques (Bordeaux 3-5 mai 1973), Société des amis du Musée Basque, Bayonne, 1978, 229-261.

HARITSCHELHAR, J., «Baladaren inguruan», Literatura Biltzarra. 11. Euskal Mundu Biltzarra, Gasteiz, 1987.

LABORDE, L., Souvenirs de jeunesse. Bayonne, 1875, 161-196.

LAMBERT, G., Etude sur Augustin. Chaho, Paris, 1861.

MOUNOLE HIRIART-URRUTY, C., C.H. de Belsunce bizkondea, Tableau analytique et grammatical de la langue basque (1858), azterketa eta edizioa. Anuario del Seminario de Filología Vasca « Julio de Urquijo », XXXVII-2, Donostia 2003.

O. de BOPP, M., «Carlos von Gagem, Chaho y el complot de Estella en 1848» Príncipe de Viana, Iruñea 1975,667-672.

278

OIHARTZABAL, B., «Euskarazko kazetaritzaren lehen entseiua: A. Chahoren Eskual herriko Gaseta (1848»>, Patxi Altunari omenaldia. Mundaiz, 5, Donostia, 1990, 191-207.

ORPUSTAN, J. B., «Augustin Chaho (1811-1858). Sa vie. Son oeuvre», Voyage en Navarre pendant l' insurrection des Basques (1830-1835) , Laffitte Rcprints, Marseille, 1979.

ORPUSTAN, J. B., « Un tentative ambitieuse d´Augustin Chaho, La Philosophie des religions comparées (1848) », Bulletin du Musé Basque, Bayonne 1981, 127- 142.

PEILLEN, Tx., «Euskal paganotasunaren berpizkundea gure herriko literaturgintza ta edergintzan», Egan, Donostia 1989, 1-6, 11-41.

RECLUS, E. “Les Basques, un peuple qui s´en va », Revue des Deux Mondes, T. LXVIII, Paris 1867, 313-340.

SALLES, L, Poésies gasconnes. Debis Gascouns-Gascougne, et inédits. Dax, Société Borde, 1930.

SERPEILLE, A., Azti-beghia, ou l´œil du Devin, par Augustin Chaho. Traduit du basque souletin par… Paris 1840. (Eskuzkribu argitaragabea).

SOTA, M., “Inventario vasco de viejas revistas: 1. ARIEL (Bayonne, 1844-1852), Gernika, Eusko-Jakintza, Sara 1947, 277-281.

URDANIBIA, i., « Presentación », Joseph Agustin Chaho. La leyenda de Aitor y otros relatos. La Navarra, Egin , Orain 1995.

URKIZU, P, Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak 1811-1858. Euskaltzaindia BBK, Bilbao 1992.

URKIZU, P, (ed.), Agosti Chaho: Azti-begia eta beste izkribu zenbait. Klasikoak 64, Elkar 1992.

URKIZU, P, Anton Abbadia. 1810-1897. Biografia saioa. BBK, Bilbaoko Udala 2002.

URKIZU, P, (ed.), Agosti Chahoren kantutegia. Susa, Zarautz, 2006.

URKIZU, P, “Viejas baladas del cancionero vasco de Chaho”, Revista de Lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, XI, UNED, Madrid 2005, 29-109.

VIARDOT, L., “La Navarre et les Provinces Baques”, Revue de deux Mondes, Paris, 1836, 73-82.

VIATTE, A., Víctor Hugo et les illuminés de son temps. Paris, 1942.

VINCENT, A., Augustin Chaho. Un journaliste bayonnais. L´ARIEL 1844-1849. Université de Bordeaux III. Bordeaux 1985.

279

VINSON, J., Essai d' une hihliographie de la langue hasque. 2 Vols. J. Maisonneuve, Paris, 1891.

VINSON , J., « Preces Sancti Nersetis Cantabrice. » Revue de Lingüistique et de Philologie Comparée. Paris 1891. XXIV. 326-334.

ZAVALO, J., Augustin Chaho ou l´Irrintzina du matin basque. Atlantica, Biarritz, 1999.

ZAVALO, J. , Xaho el genio de Zuberoa, Txalaparta, Tafalla 2004.

280

AURKIBIDEA Aitzin-solas………………………………………………………………………………7

1. LEHEN IKASKETAK: ATHARRATZE ETA OLORUEN (1811-1830)….:9 Atharraztarra niz sortzez baita bihotzez ere……………………………………11

2. PARISEKO LIBURUTEGI ETA SALOIETAN (1831-1841): ……………21 Gazterik juan nintzen Pariserat ……………………………………………….23

3. BAIONAN KAZETARI ETA POLITIKO: ARIEL (1844-1852)…………..93 Biba Independentzia! Biba Errepublika! Biba Eskual Herria!...... 95

4. DESTERRUA ETA AZKEN URTEAK (1852-1858)……………………...141 Hemen datza Agosti Chaho……………………………………………………143

5. TESTU HAUTATU ZENBAIT……………………………………………..169 1 Preces Sancti Nersetis Cantabrice (1830ing.)……………………………171 2 Azti begia (1834)…………………………………………………………..…177 3 Chants basques (1844)………………………………………………...184 4 Aitor (1845)…………………………………………………………………...188 5 Errepublika zer den (1848)…………………………………………………216 6. Espainiako berriak (1848)…………………………………………………..217 7. Aphez bati errepostu (1848)………………………………………………...219 8. Herritar maitiak (1849)……………………………………………………222 9 Organización de la República Federal Ibérica (1851)………………..225 10. Herritar ezinago maitiak (1852)………………………………………231

6 ERANSKINAK………………………………………………………………237 11-12. Vaticanoaren kondenak (1835-1836)…………………………………..239 13. J. B. & J. P. Chaho, Barde baten izaitia (1842)……………………….....243 14. L. Basterreix “Jouhane Lestartarra”, Ene adiskide matia (1848)……..253 15. PierreTopet Etchahun, Mus de Chaho (1848)…………………………256

7 BIBLIOGRAFIA………………………………………………………...... 259

281

W

282