Pokojowe Negocjacje Czy Twa

Home , Bo Guagua, Taiwan consensus, Yuan Hongbing, Zhang Chunxian

POKOJOWE NEGOCJACJE CZY TWARDA GRA?

ROZWÓJ STOSUNKÓW PONAD CIEŚNINĄ TAJWAŃSKĄ seria pod redakcją BOGDANA SZLACHTY

54 Łukasz Gacek Ewa Trojnar

POKOJOWE NEGOCJACJE CZY TWARDA GRA? ROZWÓJ STOSUNKÓW PONAD CIEŚNINĄ TAJWAŃSKĄ

Kraków 2013 © Copyright by Łukasz Gacek, Ewa Trojnar, Kraków 2012

Recenzent: Prof. dr hab. Adam W. Jelonek

Opracowanie redakcyjne: Edyta Wygonik-Barzyk

Korekta: Irena Gubernat

Projekt okładki: Emilia Dajnowicz

Zdjęcie na okładce – figurki (od lewej): Chiang Kai-shek, Sun Yat-sen, Mao Zedong

Skład i łamanie:

www.anatta.pl

Książka dofinansowana przez Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISBN 978-83-7638-277-7

Księgarnia Akademicka ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel./faks 43-127-43, 422-10-33 w. 11-67 [email protected] www.akademicka.pl Słowo Wstępne

Prowadzenie badań naukowych poświęconych problematyce rozwoju stosunków w Cieśninie Tajwańskiej stanowi nie lada wyzwanie. Ich unikatowość i zarazem złożoność zjednują i dzielą uczonych na całym świecie. Powstawaniu prac naukowych o tej tematyce sprzyjają różnorodne podejścia badawcze, prowadzące często do rozbieżnych wyjaśnień i prognoz dotyczących rozwoju wypadków. Wśród nich panuje jednak dość powszechna akceptacja poziomu skomplikowania zagadnienia. Nie zrażając się tym faktem, a wręcz czerpiąc z niego badawczą satysfakcję, autorzy oddają w ręce Czytelników opracowanie poświęcone bieżącym stosunkom pomiędzy Chinami a Tajwanem, uwzględniające wnikliwą analizę zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych uwarunkowań procesu. Monografia powstała w oparciu o aktualne i dostępne w 2012 r. dane. Jest to praca o charakterze nie tylko podręcznikowym, ale i analitycznym. Wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze, podejmując taką decyzję, autorzy kierowali się potrzebami świata akademickiego, gdyż omawiane stosunki są tematem wielu wykła- dów akademickich na kierunkach: nauk politycznych, ekonomicznych, stosunków międzynarodowych, a także na studiach kulturoznawczych i innych. Inspiracją do przygotowania opracowania o takim charakterze były w zasadniczej mierze zajęcia prowadzone dla studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach kursów polityki zagranicznej Chin i stosunków międzynarodowych w regionie Azji i Pacyfiku. Para- doksalnie po części to właśnie intrygujące pytania studentów i ich wątpliwości w zakresie rozumienia stosunków pomiędzy Chinami a Tajwanem oraz kreślenia sche- matów rozwojowych w tej przestrzeni skłoniły autorów do opracowania materiału w zwartej i podręcznikowej formie (tabele, aneksy, dokumenty źródłowe, indeks, bibliografia). Ufamy, że z pracy będą często korzystać studenci poszukujący klucza do zrozumienia tego problemu. Po drugie, mając pełną świadomość, że we współcze- snym świecie coraz trudniej nadążyć za zmieniającą się rzeczywistością, przygoto- wując opracowanie, autorzy postawili sobie za cel wyjście poza standardy typowe dla podręcznika. Analiza przypadku stosunków w Cieśninie Tajwańskiej została prze- prowadzona z uwzględnieniem podejścia przedmiotowego i podmiotowego, w ujęciu chronologicznym, stosowanych powszechnie w analizach przypadków w nauce o stosunkach międzynarodowych. Od analizy stosunków politycznych oddzielono anali- zę zależności gospodarczych (w tym społecznych), co nie powinno marginalizować 6 Słowo wstępne faktu przenikania się tych zjawisk. Konstrukcja pracy nie ogranicza badanego zjawiska do literalnego rozumienia stosunków pomiędzy dwoma aktorami: Chinami i Taj- wanem, a więc poziomu państw, chociaż wokół nich zbudowano sieć oddziaływań jednostek – elit politycznych oraz otoczenia, w którym Stany Zjednoczone stanowią fundament analizy1. Nie mniej ważny jest także wymiar regionalny i międzynaro- dowy stosunków dwustronnych, do których odwołuje się niniejsza praca. Wreszcie struktura opracowania oddaje sekwencyjność wydarzeń, rozpoczynając od otwarcia Chin na świat w 1978 r. i zniesienia przez tajwański rząd zakazu odwiedzania rodzin w Chinach w 1987 r., a kończąc na zaprzysiężeniu prezydenta Tajwanu Ma Ying‑jeou na drugą kadencję 20 maja 2012 r. oraz przejęciu władzy w Chinach przez piątą ge- nerację polityków, w gronie których Xi Jinping i Li Keqiang będą odgrywać kluczową rolę w państwie. Tej ostatniej kwestii celowo poświęcono odrębny rozdział – została w nim dokonana charakterystyka nowego kierownictwa i przedstawiono problemy, z jakimi boryka się dzisiaj partia komunistyczna. Przeobrażenia wewnątrzkrajowe i towarzyszące im zmiany generacyjne wpływają zasadniczo na sposób realizacji polityki zagranicznej. Należy zauważyć, że Chiny ciągle poszukują swojego właściwego miejsca w globalnej przestrzeni. Mając na uwadze powyższe uwarunkowania, monografia może stanowić cenne źródło wiadomości również dla ośrodków analitycznych zajmujących się tą problematyką, jak również środowisk biznesowych podejmują- cych aktywność na rynkach azjatyckich. Na poszczególnych etapach prezentacji problemu autorzy celowo nie odwołują się do teorii naukowych, zostawiając to zadanie studentom. Odniesienie do głównych nurtów w nauce o stosunkach międzynarodowych zostało przedstawione jedynie w podsumowaniu pracy. Jest ono swoistego rodzaju zaproszeniem do dyskusji nad przyszłością w rozwiązywaniu problemów ponad Cieśniną Tajwańską. Niechaj roz- budzi ciekawość i skłoni do stawiania dalszych pytań badawczych oraz służy niczym wskazówka do własnych rozważań, twórczych przemyśleń i w konsekwencji posze- rzenia badań nad problemem. Autorzy żywią przekonanie, że zebrana w jednym to- mie i opatrzona komentarzami synteza najważniejszych wydarzeń wraz z materiałem źródłowym będzie służyła wszystkim, którzy na bazie nauki poszukują odpowiedzi na pytanie, jaka będzie przyszłość stosunków chińsko-tajwańskich.

Tytuł opracowania Praca powstała na podstawie analiz materiału źródłowego i opracowań naukowych poświęconych problematyce międzynarodowej, stosunkom międzynarodowym w regionie Azji i Pacyfiku, polityce zagranicznej Chin i Tajwanu. Kluczową jednak część pracy, bez której opracowanie nie przyjęłoby obecnego kształtu, stanowią wyniki badań terenowych. W latach 2009–2012 autorzy przeprowadzili badania jakościowe

1 Autorzy pragną podkreślić, że nie jest celem pracy próba odpowiedzi na pytanie o status podmio- tów opisywanych stosunków, chociaż sposób, w jaki Chiny traktują Tajwan, a także dążenia Tajwanu do uznania państwowości w pewnych etapach historii wyspy przeplatają się z problematyką prezentowa- nego problemu. Główni aktorzy – semantyka 7 w Chinach i na Tajwanie. Obserwację uczestniczącą uzupełniły wywiady eksperc- kie pogłębione z przedstawicielami środowisk naukowych, gospodarczych i administracji publicznej. W rozmowach z ekspertami każdorazowo padało pytanie o to, jak określać stosunki chińsko‑tajwańskie. Wielość ocen i opinii wyrażanych w tej materii pozwoliła autorom nadać monografii tytuł, który oddaje złożoność interpretacyjną towarzyszącą temu pytaniu. Ostatecznie pojawia się sformułowanie „pokojowe negocjacje czy twarda gra”. W odniesieniu do tego autorzy chcieliby jednak zaznaczyć, że wybór takiego sformułowania może nieść ze sobą szereg kontrowersji. Gdy bowiem mowa o negocjacjach, trudno nie zauważyć, że zjawiskom tego typu zawsze towarzyszy element konfrontacji czy walki, a nie pokoju. Negocjacje lub twarda gra mogłyby również sugerować zwykłą chęć targowania się. Mając na uwadze te niedogodności, autorzy postanowili zachować jednak owe sformułowanie.

Główni aktorzy – semantyka Kiedy w pracy mowa o Tajwanie, autorzy odwołują się do Republiki Chińskiej, która w 1949 r. przeniosła swój rząd do Tajpej na terenie wyspy. Rzeczownik „Tajwan” i przy- miotnik „tajwański” odnoszone są adekwatnie do współczesnej sytuacji tego pań- stwa. Korzystanie z nich nie rości sobie żadnych celów politycznych, a zdecydowanie odwołuje się do zwyczaju panującego w piśmiennictwie naukowym. Konsekwentnie, pisząc o Chinach czy „kontynencie”, mowa o Chińskiej Republice Ludowej.

Transkrypcja Występujące w tekście nazwy i nazwiska chińskie oraz tajwańskie, jeśli nie przyjęły się w języku polskim, zapisano w standardzie pinyin bez znaków tonalnych. Wyją- tek stanowią nazwiska polityków i autorów z Tajwanu, które zapisano zgodnie z ich preferencjami lub formą zastosowaną przez wydawców przywoływanych prac, naj- częściej w systemie angielskiej transkrypcji Wade’a-Gilesa. Co się zaś tyczy zapisu nazwisk, zastosowano obowiązujący w Chinach i na Tajwanie szyk, zgodnie z którym nazwisko poprzedza imię.

Podziękowania Opracowanie dedykujemy przede wszystkim naszym Studentom, którzy podobnie jak my zdecydowali się uczestniczyć w odkrywaniu azjatyckich szarad politycznych. Ufamy, że przygotowany materiał pomoże im nie tylko w uzyskiwaniu lepszych ocen, ale i pobudzi w nich wyobraźnię oraz wzbudzi w szerszym stopniu zainteresowanie polityką międzynarodową. Mamy nadzieję, że znajdzie to odzwierciedlenie w tworzonych przez nich pracach naukowych, zarówno licencjackich, jak i magisterskich. Pragniemy podkreślić, że zainteresowanie specyficzną sytuacją Tajwanu w świe- cie wynieśliśmy od naszych wielkich polskich Mistrzów, zarówno tych, od których 8 Słowo wstępne uczyliśmy się podczas zajęć akademickich, jak i tych, z których prac korzystaliśmy, najpierw studiując, a później prowadząc badania własne. Podczas wywiadów po obydwu stronach Cieśniny Tajwańskiej niejednokrotnie mieliśmy okazję do dumy, gdy nasi rozmówcy pytali właśnie o nich, wspominając ich z wielkim uznaniem. Przygotowanie tego opracowania byłoby niemożliwe bez wyjazdów badawczych do Azji. Na ich organizację składa się szereg przygotowań, które bez pomocy insty- tucjonalnej Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz grona jego partnerów zagranicznych byłyby niemożliwe. Wszystkim Pracownikom Alma Mater, którzy sekundowali po- wodzeniu przedsięwzięcia, gorąco dziękujemy. Chcemy też podkreślić wielką życz- liwość naszych Kolegów, z którą spotykaliśmy się na każdym kroku w Chinach oraz na Tajwanie. Ich gotowość pomocy w rozwiązywaniu zawiłości zagadnień była godna podziwu, pomimo towarzyszących temu wątpliwości natury politycznej. Szczególnie jednak doceniamy podejście naszych Bliskich do pracy, którą wyko- nujemy, dziękując, w ten niestandardowy sposób, za akceptację nieustannych podró- ży i niewątpliwie uciążliwego stylu życia, jaki przyszło im z nami prowadzić.

Autorzy ROZDZIAŁ I Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia

Podział Chin Na mocy traktatu z Shimonoseki Tajwan od 1895 r. pozostawał japońską kolonią1. Ten stan zmienił się po zakończeniu II wojny światowej i kapitulacji Japonii, w efekcie czego w październiku 1945 r. Tajwan wrócił pod chińskie zwierzchnictwo. Zwycię- stwo komunistów w wojnie domowej w Chinach cztery lata później doprowadziło do ucieczki narodowców na Tajwan. W rezultacie Chiny zostały podzielone na dwie czę- ści2. Na kontynencie władzę przejęła partia komunistyczna z Mao Zedongiem na czele, a na Tajwanie nacjonaliści z Kuomintangu (KMT) pod przewodnictwem Chiang Kai‑sheka. 1 października 1949 r. na placu Tiananmen proklamowano utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL). W tym samym czasie na wyspę Tajwan, wraz z Chiangiem, ewakuowało się ok. 300 tys. wiernych Kuomintangowi żołnierzy oraz 2 mln uchodźców. Od tamtego momentu zaczęły funkcjonować dwa odrębne orga- nizmy polityczne, różniące się diametralnie w sprawach gospodarczych, społecznych i ideologicznych. Taki układ został ugruntowany dodatkowo w następstwie ówcze- snych wydarzeń w Azji Wschodniej. W 1950 r. na Półwyspie Koreańskim doszło do wybuchu wojny, co całkowicie zmieniło dotychczasowe założenia wielkich mocarstw w kwestiach bezpieczeństwa regionalnego. Wydarzenia w Korei nie pozostały bez wpływu na Tajwan, który został w tym czasie włączony do amerykańskiego systemu baz w Azji. 8 września 1951 r. w podpisanym w San Francisco traktacie pokojowym (rozdz. II, art. 2) Japonia zrzekła się wszelkich roszczeń do Tajwanu oraz Peskado- rów, jednak nie pojawiło się wówczas jednoznaczne wskazanie, komu owe wyspy mają przypaść w udziale3. Zapisy tegoż traktatu zostały potwierdzone w traktacie

1 Treaty of Shimonoseki, signed at Shimonoseki 17 April 1895, [za:] http://www.taiwandocuments. org/shimonoseki01.htm (30 VI 2012). Pełny tekst traktatu w aneksie I, s. 138–142. 2 Podział Chin na dwie niezależne od siebie części nie był zgodny z wizją Sun Yat-sena – ojca zało- życiela Republiki Chińskiej, którą proklamowano 1 stycznia 1912 r. Współcześnie, do dziedzictwa idei i osoby Sun Yat-sena, pomimo różnić programowych, odwołuje się zarówno Partia Narodowa (Kuomin- tang) na Tajwanie, jak i Komunistyczna Partia Chin na kontynencie. 3 Treaty of Peace with Japan, signed at San Francisco 8 September 1951, [za:] http://www.taiwandocuments.org/sanfrancisco01.htm (30 VI 2012). 10 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia pokojowym zawartym pomiędzy Japonią a Republiką Chińską z 28 kwietnia 1952 r. W art. 2 wspomnianego dokumentu pojawił się zapis potwierdzający zrzeczenie się przez Japonię roszczeń do Tajwanu, Peskadorów, Wysp Spratly i Wysp Paracelskich4. Powyższe wydarzenia przesądziły o faktycznym podziale Chin. Lech Antonowicz określił Chiny mianem „państwa podzielonego”, co oznacza, że „w obrębie jego granic ukształtowały się dwie jednostki geopolityczne, których władze zgodnie uznają istnienie jednego państwa chińskiego”5. Jego zdaniem, Repu- blika Chińska na Tajwanie nie jest państwem samoistnym, ale stanowi część państwa chińskiego. Jednak w wyniku „splotu czynników wewnątrzpaństwowych i między- narodowych ukształtowała się w postaci oddzielnej jednostki geopolitycznej, samodzielnie realizującej atrybuty podmiotowości prawnomiędzynarodowej”6. Autor ten wskazał wyjątkowość tej sytuacji w świetle prawa międzynarodowego. W przypadku Chin i Tajwanu nastąpiło utrwalenie się określonej sytuacji. Trudno odwoływać się tu jedynie do zasady, wedle której państwa powinny uznawać ten spośród rządów, który sprawuje władzę nad większym terytorium kraju, bowiem w domyśle zakłada się, że mamy tu do czynienia ze stanem przejściowym7. ChRL przez wiele kolejnych lat próbowała z użyciem siły zbrojnej dokonać inwazji na Tajwan i podporządkować sobie to terytorium. W 1953 i 1958 r. doszło do naj- poważniejszych zbrojnych incydentów, czemu towarzyszył artyleryjski ostrzał wysp Kinmen (Jinmen) i Matsu (Mazu). Władze komunistyczne posługiwały się retoryką militarną, daleką od pokojowych intencji. Dopiero z upływem czasu nastąpiła zmiana w takim podejściu, co zaowocowało zmniejszeniem napięcia w Cieśninie. Wpływ na to miały wydarzenia związane ze zmianą reprezentacji Chin w Organizacji Naro- dów Zjednoczonych (ONZ) oraz nawiązanie stosunków dyplomatycznych pomię- dzy ChRL a Stanami Zjednoczonymi. Tajwan utracił wówczas poparcie większości państw, a także miejsce w ONZ. W 1972 r. podczas wizyty Richarda Nixona w ChRL ogłoszono, że „istnieją tylko jedne Chiny i że Tajwan jest ich częścią”.

Formuła „jedno państwo, dwa systemy” Przekształcenia na kontynencie z końca lat 70. ubiegłego wieku, w związku z zainicjo- waniem przez Deng Xiaopinga polityki „otwarcia na świat” oraz podjęciem reform strukturalnych8, stworzyły szansę na nowe rozdanie w relacjach z Tajpej. Wyraźna zmiana dotychczasowej strategii Pekinu w odniesieniu do wyspy była w dużej mierze

4 Treaty of Peace between the Republic of China and Japan, signet at Taipei, 28 IV 1952, [za:] http:// www.taiwandocuments.org/taipei01.htm (30 VI 2012). Pełny tekst traktatu w aneksie I, s. 162–164. 5 Lech Antonowicz, Status prawnomiędzynarodowy Republiki Chińskiej na Tajwanie, [w:] Taj‑ wan w stosunkach międzynarodowych, red. Edward Haliżak, Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 1997, s. 40. 6 Ibidem, s. 42. 7 Ibidem, s. 39. 8 Szerzej zob.: Łukasz Gacek, Chińskie elity polityczne w XX wieku, Księgarnia Akademicka, Kra- ków 2009, s. 253–269. Formuła „jedno państwo, dwa systemy” 11 pochodną podjętego w tym samym czasie dialogu pomiędzy Chinami a Wielką Bryta- nią i Portugalią na temat powrotu byłych kolonii, Hongkongu i Makau, do macierzy. 30 września 1981 r. z ust przewodniczącego Stałego Komitetu Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych Ye Jianyinga padły dosyć znamienne słowa o tym, iż Tajwan po zjednoczeniu mógłby się cieszyć wysokim stopniem autonomii wewnętrznej, posiadając status specjalnego regionu administracyjnego. Przedstawił wówczas dziewięć punktów określających warunki przyszłego zjednoczenia: – podjęcie rozmów na zasadach równości pomiędzy Komunistyczną Partią Chin a Kuomintangiem; – zainicjowanie wymiany osobowej; – po zjednoczeniu Tajwan mógłby cieszyć się wysokim stopniem autonomii jako specjalny region administracyjny, mógłby również posiadać własne siły zbrojne; rząd centralny nie ingerowałby w lokalne sprawy Tajwanu; – obecny system społeczno‑ekonomiczny oraz styl życia Tajwanu nie uległyby zmianie, podobnie jak jego relacje kulturalne i gospodarcze z innymi krajami; – udostępnienie ważnych stanowisk w państwie dla przywódców tajwańskich; – wsparcie finansowe ze strony Chin; – możliwość zamieszkania na kontynencie (dla obywateli Tajwanu); – zaproszenie przemysłowców i biznesmenów tajwańskich do podejmowania działalności gospodarczej na kontynencie; – zjednoczenie stanowi obowiązek wszystkich Chińczyków9. Niedługo potem, 11 stycznia 1982 r. Deng Xiaoping przedstawił słynną formu- łę „jedno państwo, dwa systemy” jako perspektywę przyszłego zjednoczenia. Wedle tej idei zjednoczenie miało oznaczać utrzymanie odrębności systemowej – socjalizmu na kontynencie i kapitalizmu na wyspie10. 26 czerwca następnego roku Deng podtrzymał propozycję autonomii dla Tajwanu. Zaznaczył jednak, że nie ma mowy o „kompletnej autonomii”, zwracając uwagę, iż autonomia nie może być nieograniczona. Jeśli zaś jest ograniczona, nie może być kompletna. Niczym nieograniczona autonomia − w jego opinii − prowadziłaby do uznania dwóch niezależnych od siebie państw i oznaczałaby faktycznie istnienie dwojga Chin, a nie jednych11. Deng zazna- czył, że Tajwan jako Specjalny Region Administracyjny mógłby zachować niezależ- ność ustrojową. Mógłby również utrzymywać własne wojsko (o ile nie stanowiłoby zagrożenia dla Chin kontynentalnych). Z kontynentu nie byłby wysyłany personel

9 Ye Jianying Explains Policy Concerning Return of Taiwan to Motherland and Peaceful Unification, Xinhua, 30 XI 1981, [za:] Shirley A. Kan, China/Taiwan: Evolution of the ‘One China’ Policy – Key Statements from Washington, Beijing, and Taipei, CRS Report for Congress, Washington, 12 III 2001, s. 17–18. 10 The Taiwan Question and Reunification of China (VIII 1993), [w:] Zhongguo Zhengfu Baipishu (1991–1995), (White Papers of the Chinese Government), Information Office of the State Council of the People’s Republic of China, Foreign Language Press, Beijing 2000, s. 304. 11 An Idea for the Peaceful Reunification of the Chinese Mainland and Taiwan, 26 VI 1983 (Excerpt from a talk with Professor Winston L.Y. Yang of Seton Hall University, South Orange, New Jersey, USA), [w:] Deng Xiaoping, Selected Works of Deng Xiaoping, vol. III (1982–1992), Foreign Language Press, Beijing 1994. 12 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia wojskowy ani administracyjny. Tajwan samodzielnie kierowałby swoimi sprawami dotyczącymi partii, administracji oraz wojska. Ponadto przedstawiciele Tajwanu mieliby zagwarantowaną określoną liczbę miejsc w aparacie centralnym Chin12. Tym samym władze Chin wyraźnie określiły ramy dla przyszłych negocjacji zjednocze- niowych. Kwestia jedności terytorialnej nie stanowiła w tym ujęciu przedmiotu dyskusji, podobnie jak sama charakterystyka władz tajwańskich, którym miała przypaść rola władz prowincjonalnych.

Tajwańskie wytyczne dla zjednoczenia narodowego Odpowiedź na chińskie propozycje kształtowała się na Tajwanie kilka lat. Pod koniec lat 80. zostały podjęte pierwsze kroki, które świadczyły o chęci nawiązania dialogu z Chinami. Lata 70. zapoczątkowały na Tajwanie tworzenie się opozycyjnych ruchów politycznych i społecznych, mniej lub bardziej sformalizowanych. Pojawiły się rów- nież pierwsze czasopisma krytykujące poczynania władz i to w czasie obowiązywania dekretu o stanie wyjątkowym, ograniczającym wolność słowa. Pomimo oficjalnego zakazu dochodziło do organizowania licznych demonstracji o charakterze politycznym. W latach 80. zaczęły powstawać partie polityczne, niezależne od Partii Naro- dowej. 28 września 1986 r. w hotelu Grand powołano do życia Demokratyczną Partię Postępu (Democratic Progresive Party − DPP), która od początku istnienia starała się budować swój kapitał w oparciu o hasła niepodległościowe. Z inicjatywy przywód- cy KMT Chiang Ching‑kuo rozpoczął się intensywny proces reform, zmieniających zasadniczo dotychczasową strukturę ustrojową na wyspie. Zniesione zostały dekrety o stanie wyjątkowym oraz o zakazie zakładania nowych partii politycznych. Zezwo- lono na rejestrację nowych czasopism, zmieniono ustawę o zgromadzeniach i pocho- dach. W listopadzie 1987 r. oficjalnie zezwolono na odwiedziny swoich krewnych na kontynencie. W grudniu 1991 r. odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego, które przyniosły odnowienie całego składu osobowego. Po śmierci Chiang Ching ‑kuo (w styczniu 1988 r.) na czele Kuomintangu stanął rodowity Tajwańczyk Lee Teng‑hui, który już dwa lata później został wybrany przez Zgromadzenie Narodowe na urząd prezydenta Republiki Chińskiej. Zwyciężył on również w pierwszych w historii wyspy powszechnych wyborach prezydenckich w 1996 r. Zmiany objęły również sferę polityki zagranicznej. Ważnym elementem stało się wy- pracowanie stanowiska względem Chin kontynentalnych. Znalazło to odzwierciedlenie w specjalnym dokumencie The Guidelines for National Unification, który został przyjęty 23 lutego 1991 r. przez Radę Zjednoczenia Narodowego (National Unification Council – NUC), ciało doradcze tajwańskiego rządu, oraz 14 marca tego samego roku przez Radę Yuanu Wykonawczego (Executive Yuan Council). Dokument wymieniał trzy fazy w realizacji zjednoczenia narodowego. Pierwszy etap, krótkoterminowy, miał uwzględniać zasady wymiany i wzajemności (a phase of exchanges and reciproci‑ ty). Średnioterminowy etap zakładał budowanie podstaw wzajemnego zaufania

12 Ibidem. Konsensus 1992 13 i współpracy (a phase of mutual trust and cooperation). Z kolei długoterminowy etap obejmował konsultacje i zjednoczenie (a phase of consultation and unification)13. Dwa miesiące po ogłoszeniu tych wytycznych prezydent Republiki Chińskiej na Tajwanie Lee Teng‑hui ogłosił zakończenie, z dniem 1 maja 1991 r., okresu mobilizacji do walki z komunistyczną rebelią. W tym samym niemal czasie powołano do życia kilka instytucji, które miały odpowiadać za rozwój relacji ponad Cieśniną i prowadzenie dialogu zjednoczeniowego. We wrześniu 1990 r. została utworzona wspomniana Rada Zjednoczenia Narodowego, jako organ doradczy zajmujący się sprawami zjednoczenia narodowego przy Kancelarii Prezydenta. W styczniu następnego roku utworzono Radę ds. Chin Kontynentalnych Yuanu Wykonawczego (Executive Yuan’s Mainland Affair Council – MAC), która planuje i koordynuje realizację polityki rządowej wobec Chin. Miesiąc później przy MAC powstała prywatna organizacja non‑profit Fundacja Wy- miany przez Cieśninę (Straits Exchange Foundation – SEF), która pośredniczy w kontaktach i wymianie z kontynentem. Odpowiedzią rządu ChRL na utworzenie tych instytucji było powołanie 16 października 1991 r. Stowarzyszenia ds. Stosunków ponad Cieśniną Tajwańską (Association for Relations Across the Taiwan Strait – ARATS).

Konsensus 1992 W listopadzie 1992 r. w Hongkongu doszło do rozmów na nieoficjalnym spotkaniu przedstawicieli Chin i Tajwanu. Osiągnięto wówczas porozumienie w kwestii uznania zasady „jednych Chin” z podkreśleniem jednak różnic w zakresie interpretacji tego terminu. Przyjęty tzw. konsensus tajwański (Taiwan Consensus) lub konsensus 1992 (1992 Consensus) określił wspólną płaszczyznę dla rozwoju dialogu ponad Cieśniną. Najpoważniejszy problem, jaki się wówczas uwidocznił, był związany z kwestią po- jęcia „jedne Chiny”. Co prawda, obydwie strony generalnie akceptowały ogólną treść tej zasady, jednak różnice dotyczyły samej interpretacji tego sformułowania. Dla rzą- du w Pekinie było jednoznaczne, że Tajwan stanowi część Chin. Władze w Tajpej mówiły z kolei o przynależności do Republiki Chińskiej, a nie Chińskiej Republiki Ludowej, nie wykluczając zjednoczenia w przyszłości. Konsensus 1992 stworzył podstawę do zorganizowania historycznego spotkania na wysokim szczeblu w kwietniu 1993 r. w Singapurze, z udziałem przewodniczących SEF oraz ARATS, Koo Chen‑fu i Wang Daohana. Należy jednak pamiętać, że rząd ChRL nie zmodyfikował zasadniczo swojego dotychczasowego stanowiska, czego potwierdzeniem mogła być treść zawarta w dokumencie The Taiwan Question and Reu‑ nification of China, opublikowanym w sierpniu 1993 r. Można było w nim przeczytać, że świętym prawem każdego suwerennego państwa oraz fundamentalną zasadą prawa międzynarodowego jest ochrona jedności narodowej i integralności terytorialnej. Tajwan, będąc największą wyspą Chin, stanowi integralną część państwa od czasów

13 Guidelines for National Unification, Adopted by the National Unification Council at its third meeting on February 23, 1991, and by the Executive Yuan Council at its 2223rd meeting on March 14, 1991, http://law.wustl.edu/chinalaw/twguide.html (7 II 2012). 14 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia starożytnych14. W tej sytuacji fundamentalnym interesem chińskiego narodu pozostaje zjednoczenie kraju15.

Ośmiopunktowy plan Jiang Zemina dotyczący rozwoju relacji z Tajwanem 30 stycznia 1995 r. sekretarz generalny KPCh oraz przewodniczący ChRL Jiang Ze- min wygłosił przemówienie „Continuing to Strive Toward the Reunification of Chi- na”, w którym przedstawił ośmiopunktowy plan dotyczący rozwoju stosunków ponad Cieśniną Tajwańską i pokojowego zjednoczenia Tajwanu z Chinami: – podtrzymanie zasady „jednych Chin” jako podstawy przyszłego zjednoczenia; – akceptacja dla rozwijanych przez Tajwan nieoficjalnych pozarządowych po- wiązań gospodarczych i kulturalnych z innymi krajami, czego wynikiem jest jego członkostwo w Azjatyckim Banku Rozwoju (ADB), forum Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku (APEC) czy innych międzynarodowych organizacjach gospodarczych; jednocześnie sprzeciw wobec działań Tajwanu w przestrzeni międzynarodowej zmierzających do ugruntowania pojęcia „dwóch Chin” lub „jednych Chin i jednego Tajwanu”; – rozpoczęcie negocjacji z władzami Tajwanu w sprawie pokojowego zjednoczenia wyspy z macierzą; – brak wyrzeczenia się możliwości użycia siły przez Chiny nie jest elementem wymierzonym przeciwko rodakom na Tajwanie, lecz przeciwko obcym siłom forsującym niepodległość Tajwanu i stanowiącym przeszkodę dla procesu zjednoczeniowego; – rozwój wymiany gospodarczej pomiędzy obiema stronami Cieśniny Tajwań- skiej, niezależnie od politycznych różnic; – wspólna kultura tworzona przez 5 tys. lat przez różnorodne grupy etniczne stanowi podstawę dla przyszłego zjednoczenia; – 21 mln rodaków na Tajwanie, urodzonych na miejscu lub w innych prowincjach, pozostaje Chińczykami z krwi i kości; – tajwańscy przywódcy są zaproszeni do składania wizyt na kontynencie; Chiny również są gotowe przyjąć zaproszenia z Tajwanu16. Te założenia korespondują z chińską strategią wyrażoną w formule „trzech nie” (three no’s; san bu), oznaczającą „nie” dla niepodległości Tajwanu, „nie” dla jednych Chin i jednego Tajwanu oraz „nie” dla członkostwa Tajwanu w organizacjach mię- dzynarodowych, w których członkami są suwerenne państwa. We wspomnianym wcześniej dokumencie The Taiwan Question and Reunification of China zostały szeroko zaprezentowane chińskie założenia dotyczące pokojowego zjednoczenia wedle

14 The Taiwan Question and Reunification of China, s. 294–295. 15 Ibidem, s. 314. 16 The 8‑Point Proposition Made by President Jiang Zemin on China’s Reunification, Embassy of the People’s Republic of China in the United States of America, http://www.china‑embassy.org/eng/zt/twwt/ t36736.htm (7 II 2012). Koncepcja dwóch niezależnych jednostek politycznych 15 formuły „jedno państwo, dwa systemy” (peaceful reunification – one country, two systems; heping tongyi – yi liang zhi), do których nawiązał, kreśląc swój plan, Jiang Zemin. Koncentrują się one wokół czterech obszarów. Pierwszy z nich wskazywał na istnienie „tylko jednych Chin” (only one China; yi ge Zhongguo), co oznacza, że Tajwan stanowi niezbywalną część Chin oraz że siedziba centralnego rządu chiń- skiego znajduje się w Pekinie. Drugi podkreślał możliwość koegzystencji dwóch systemów (coexistence of two systems; liang zhi bingcun): socjalizmu na kontynencie i kapitalizmu na wyspie. Trzeci mówił o wysokim stopniu autonomii dla Tajwanu (a high degree of autonomy; gao du zi zhi), dzięki czemu mógłby on funkcjonować jako specjalny region administracyjny, zachowując kompetencje administracyjne i ustawodawcze, niezawisłe sądownictwo, siły zbrojne oraz niezależność w sprawach partyjnych, politycznych, wojskowych, gospodarczych i finansowych. Jednocześnie Tajwan mógłby zawierać niektóre porozumienia handlowe i kulturalne z innymi państwami. Czwarty dotyczył sprawy podjęcia pokojowych negocjacji z Tajwanem (peace negotiations; heping tanpan)17. W swoim planie Jiang Zemin podkreślał znaczenie nawiązywania wzajemnych kontaktów gospodarczych, niezależnie od politycznych uwarunkowań, jak również więzi historycznych, kulturowych i etnicznych łączących obydwie strony. Propozycja Jianga określała warunki podjęcia dialogu w oparciu o zasadę „jednych Chin”.

Koncepcja dwóch niezależnych jednostek politycznych Na Tajwanie w okresie prezydentury Lee Teng‑huia można było zaobserwować wy- kształcenie nowych podstaw określających relacje z Chinami kontynentalnymi. 5 lipca 1994 r. rząd Tajwanu wydał specjalny dokument Taiwan’s White Paper on Cross‑Strait Relations, w którym można było przeczytać, że jest niezaprzeczalnym faktem historycznym, iż Republika Chińska zawsze była suwerennym państwem w społeczności międzynarodowej od momentu powstania w 1912 r. Stosunki pomiędzy obydwiema stronami Cieśniny Tajwańskiej nie stanowią relacji pomiędzy odrębnymi państwami. W tej sytuacji rząd Republiki Chińskiej sformułował pojęcie „politycznej jednostki” (political entity) jako podstawy dla wzajemnych interakcji. Ten termin może odnosić się zarówno do państwa, jak również do rządu lub organizacji politycznej. Rząd Repu- bliki Chińskiej wyraził poparcie dla formuły „jednych Chin”, sprzeciwiając się koncepcji „dwóch Chin” lub „jednych Chin i jednego Tajwanu”. Zaznaczył jednak jednocze- śnie, że obydwie strony powinny być świadome, że każda z nich sprawuje jurysdykcję nad określonym terytorium oraz że powinny one współistnieć jako dwa podmioty prawne (legal entities) na arenie międzynarodowej. W odniesieniu do relacji wzajemnych są to stosunki pomiędzy dwoma oddzielnymi obszarami „jednych Chin”, dlatego mają one charakter „wewnętrzny” (domestic) lub „wewnątrzchiński” (Chinese)18.

17 The Taiwan Question and Reunification of China, s. 305–307. 18 Taiwan’s White Paper on Cross‑Strait Relations, Mainland Affairs Council, Executive Yuan (Cabi- net), Republic of China, Explanation of Relations Across the Taiwan Strait, 5 VII 1994, transl. in FBIS, 16 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia

Uzupełnieniem tego podejścia i jednocześnie oficjalną odpowiedzią Tajwanu na osiem punktów Jianga była późniejsza wypowiedź prezydenta Lee Teng‑huia. 8 kwietnia 1995 r. podczas spotkania Rady Zjednoczenia Narodowego podkreślił on, że stan faktyczny wskazuje na istnienie Tajwanu i Chin jako dwóch niezależnych jednostek (separate entities). Dlatego negocjacje powinny być prowadzone w oparciu o sytuację rzeczywistą uwzględniającą istnienie dwóch odrębnych rządów. Rząd w Pekinie powinien zaakceptować fakt, że od 1949 r. Tajwan i Chiny kontynentalne są rządzone przez dwie niezależne od siebie suwerenne władze. Podkreślił konieczność wzmacniania dwustronnej wymiany opierającej się na wspólnocie kulturowej, promocji handlu, relacjach gospodarczych przynoszących obopólne korzyści, gwarancjach, że obydwie strony powinny uczestniczyć w organizacjach międzynarodowych na równych prawach, akceptacji zasady o rozwiązywaniu sporów dwustronnych w drodze pokojowej, jak również promowaniu demokracji i rządów prawa w Hong- kongu i Makau19. To, co zwraca szczególną uwagę w tej wypowiedzi, to domaganie się uznania odrębności i suwerenności dwóch jednostek politycznych. Koncepcja ta pozostawała jednak nie do przyjęcia na kontynencie, dla którego władza w Tajpej miała charakter jedynie prowincjonalny. Wskazywano, że założenie równości w tym układzie mogło oznaczać wyjście poza obszar wewnętrzny i umiędzynarodowienie problemu. Działania Lee z połowy lat 90. musiały doprowadzić do wyraźnego ochłodzenia relacji z Chinami. Duży wpływ na to miała polityka związana z podnoszeniem kwestii tajwańskiej na arenie międzynarodowej. Dyplomacja „wakacyjna”, polegająca na po- dróżach wysokich rangą polityków do krajów arabskich, Ameryki Łacińskiej, a tak- że sąsiednich państw Azji Południowo-Wchodniej czy Europy, budziła uzasadniony niepokój na kontynencie. Kluczowe znaczenie miała jednak „prywatna” wizyta Lee w Stanach Zjednoczonych w czerwcu 1995 r. i jego odczyt na Uniwersytecie Cornella. Wydanie przez Amerykanów wizy wjazdowej odczytywano w Chinach jednoznacznie jako wyraz ich poparcia dla dążeń niepodległościowych na wyspie. Doprowadzi- ło to również do odroczenia kolejnej rundy rozmów pomiędzy SEF a ARATS na czas nieokreślony. Co więcej, w lipcu tegoż roku chińska armia rozpoczęła testy broni rakietowej w pobliży wyspy, co doprowadziło do trzeciego już kryzysu tajwańskie- go. Klimat zaogniły także rozstrzygnięcia wyborów prezydenckich na wyspie, które zakończyły się zdecydowanym zwycięstwem Lee. Szereg kontrowersji budziły jego wypowiedzi z okresu kampanii wyborczej, kiedy mówił o jedności Chin, podkre- ślając zarazem, że zjednoczenie muszą poprzedzać wspólne konsultacje. Zaznaczał, że wstępnym warunkiem rozmów na temat zjednoczenia musi być uznanie przez Chiny dwóch niezależnych, równorzędnych chińskich jednostek państwowych. Przy tej okazji uwypuklał aspiracje Tajwanu w kwestii wstąpienia do ONZ. Nic więc dziwnego, że przed wyborami rząd w Pekinie usztywnił swoje stanowisko, czego wyrazem

11 VII 1994, [w:] Shirley A. Kan, China/Taiwan: Evolution of the ‘One China’ Policy – Key Statements from Washington, Beijing, and Taipei, CRS Report for Congress, 3 VI 2011, s. 49. 19 Lee Teng‑hui responds to Jiang Zemin, „Taiwan Communiqué” 1995, nr 66, http://www.taiwandc. org/twcom/66‑no4.htm (7 II 2012). Propozycja konfederacji Lee Teng‑huia 17 było przeprowadzenie przez Chińską Armię Ludowo‑Wyzwoleńczą (ChALW) testów rakietowych w Cieśninie. W polityce Lee ważną rolę odgrywały działania zmierzające do wytworzenia określo- nej świadomości wśród mieszkańców wyspy. Koncepcja „nowego Tajwańczyka” (New Taiwanese) miała sugerować, że każdy, niezależnie od tego, w którym momencie pojawił się na wyspie, powinien czuć się panem tej ziemi. Większość członków tej społeczności, z wyjątkiem tych, którzy przybyli tam w czasach starożytnych, stanowią imigranci z kontynentu. Jednocześnie zatem są oni również Chińczykami, tak długo, jak odwołują się do wspólnego dziedzictwa kulturowego z Chinami i nie porzucają idei o zjednoczeniu20. Koncepcja ta nie była jednak pozbawiona ułomności. Zdaniem prof. Romana Sławiń- skiego, istniejące podziały pomiędzy przybyszami z kontynentu a miejscową ludnością, przekładające się również na sferę polityczną, każą wątpić w powodzenie tej idei. Same pytania do mieszkańców wyspy o samookreślenie się, czy są Chińczykami, Tajwańczy- kami, czy są narodowości Han, czy też imigrantami chińskimi, powodują wiele trudno- ści, bowiem odpowiedź na nie implikuje określony stosunek do kontynentu21.

Propozycja konfederacji Lee Teng‑huia W maju 1999 r. opublikowana została książka Road to Democracy. Taiwan’s Pursuit of Identity autorstwa Lee Teng‑huia, w której propagował wizję podziału Chin na siedem regionów cieszących się pełną autonomią. Pisał, że Tajwan posiada swoją tożsamość jako Tajwan, Tybet jako Tybet, Xinjiang jako Xinjiang, Mongolia Wewnętrzna jako Mongolia Wewnętrzna, Dongbei jako Dongbei. Możliwość określania własnego istnienia mogłaby prowadzić do wzrostu stabilności regionalnej w Azji. Dla celów skutecznego samodzielnego zarządzania lepiej byłoby, gdyby Wielkie Chiny (Greater China) zostały podzielone na siedem autonomicznych regionów, które mogłyby wtedy rywa- lizować pomiędzy sobą i z postępem światowym. Taka decentralizacja siły nie nastąpi jednak szybko. Nie dojdzie do tego, dopóki Chiny nie uznają autonomii oraz unikal- nych kultur każdego z tych regionów i nie będą darzyły ich należytym szacunkiem22. Jednocześnie podkreślił, że tak długo, jak Chiny podtrzymują swoje hegemonistyczne podejście, pokój nie zawita do Azji. Hegemonistyczna i nacjonalistyczna idea Wielkich Chin stanowi zagrożenie dla sąsiadów Chin kontynentalnych23. Zdaniem prof. Sang ‑myon Rhee, stworzenie konfederacji chińsko‑tajwańskiej mogłoby w przyszłości za- owocować zjednoczeniem. Oczywiście Chiny przyjęłyby pozycję lidera w tym ukła- dzie, wspomagając tajwańskiego „młodszego brata”. Tajwan z kolei mógłby wchodzić w relacje międzynarodowe z innymi krajami, podobnie jak Chiny24.

20 Lee Teng‑hui, Road to Democracy. Taiwan’s Pursuit of Identity, PHP Institute, Inc., Tokyo 1999, s. 61. 21 Roman Sławiński, Historia Tajwanu, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 129–130. 22 Lee Teng‑hui, op. cit., s. 182–183. 23 Ibidem, s. 182. 24 Szerzej zob.: Sang‑myon Rhee, Principled Approaches in Tackling One China Problem, [w:] Un‑ locking the Secret of Taiwan’s Sovereignty, red. Chia‑lung Lin, Ming‑juinn Li, Chih‑cheng Lo, Taiwan Thinktank, Taiwan 2008, s. 113–115. 18 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia

„Specjalne relacje pomiędzy państwami” Niedługo po publikacji książki, 9 lipca 1999 r., prezydent Lee w wywiadzie dla nie- mieckiej stacji radiowej Deutsche Welle określił stosunki Tajwanu z Chinami jako „specjalne relacje pomiędzy państwami” (special state‑to‑state relationship). Jego zdaniem, przyjęte w 1991 r. zmiany w ustawie zasadniczej wprowadziły ograniczenia w zakresie obowiązywania jej zapisów do terytorium Tajwanu, jak również uznały faktycznie władzę Chińskiej Republiki Ludowej na kontynencie (art. 10 Dodatko‑ wych Artykułów, obecnie art. 11)25. Kolejne poprawki dawały możliwość kandydo- wania do Yuanu Ustawodawczego i Zgromadzenia Narodowego jedynie kandydatom pochodzącym z obszaru Tajwanu (art. 1–4)26. Zmiany konstytucyjne z 1991 r. okre- śliły w istocie relacje ponad Cieśniną jako „relacje pomiędzy państwami”. Definiowa- nie wyspy jako zbuntowanej prowincji Chin nie znajdowało w tych okolicznościach uzasadnienia zarówno pod względem historycznym, jak i prawnym27. Podobnie jak stosowanie porównań Tajwanu do byłych kolonii Hongkongu i Makau. Prezydent Lee zaapelował o zwiększenie wzajemnej wymiany i podjęcie dialogu, zaznaczając jednocześnie, że doświadczenia Tajwanu na płaszczyźnie politycznej i gospodarczej mogą stać się katalizatorem dla procesu modernizacji i demokratyzacji w Chinach28. Argumentacja Lee opierała się na kilku kwestiach. Podkreślał on, że w 1949 r. Chiny zostały podzielone i po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej powstały dwie nie- zależne od siebie jednostki polityczne, a to przesądza, dlaczego Tajwan nie może być postrzegany jak „zbuntowana prowincja”. Kolejno wspomniane poprawki konstytucyjne ograniczyły jurysdykcję Republiki Chińskiej faktycznie do terytorium Tajwa- nu, Penghu, Kinmen i Matsu. Z drugiej strony należy pamiętać, że Tajwan w dalszym ciągu podkreślał chęć rozwoju kontaktów z Chinami, mając na względzie, że to, co się dzieje w Cieśninie, ma wpływ na bezpieczeństwo w całym regionie. Tajwańska Rada ds. Chin Kontynentalnych Yuanu Wykonawczego, uzasadniając stanowisko prezydenta, podkreślała, że władze w Pekinie nie okazują dobrej woli, firmując ideę „jednych Chin”, o czym świadczyło sytuowanie Republiki Chińskiej w roli rządu lokalnego29. Odrębnym problemem pozostawało podejście do kwestii zjednoczenia. Władze w Tajpej zawsze definiowały tę formułę jako koncepcję możli- wą do zrealizowania w przyszłości, a nie w okresie bieżącym. Z uwagi zatem na fakt, że istnieją dwie równorzędne jednostki, samodzielnie zarządzane, relacje wzajemne

25 President Lee’s Responses to Questions Submitted by Deutsche Welle (Voice of Germany), 9 VII 1999, [w:] Getting Real, International Media Perspectives on the Special State‑to‑state Relationship Between the ROC and the PRC, Government Information Office, Taipei 1999, s. 26. 26 Ibidem. 27 Ibidem, s. 27. 28 Ibidem, s. 29. 29 Parity, Peace, and Win‑Win: The Republic of China’s Position on the ‘Special State‑to‑state Rela‑ tionship’, Mainland Affairs Council, 1 VIII 1999, [w:] Getting Real, International Media Perspectives…, s. 44. Demokratyczna Partia Postępu przejmuje władzę na Tajwanie 19 przed momentem zjednoczenia winny być określane jako „specjalne stosunki po- między państwami”. Ważnym elementem w tym sformułowaniu jest dodanie słowa „specjalne” (special), gdyż obydwie strony czerpią z tej samej kultury, pochodzenia historycznego oraz więzów etnicznych30. Te argumenty często były przywoływane w momencie przejęcia Hongkongu przez Chiny (1 lipca 1997 r.), przeprowadzonego na podstawie formuły „jedno państwo, dwa systemy”. Wówczas pojawiło się sporo spekulacji związanych z możliwością zastosowania podobnego rozwiązania w odniesieniu do Tajwanu. Władze na wyspie co prawda akceptowały formułę „jednych Chin”, jednak dla nich oznaczało to Republikę Chińską na Tajwanie. Argumenty swoje podpierali przede wszystkim zapisami Co‑ nvention on the Rights and Duties of States, dokumentu podpisanego w Montevideo w 1933 r., określającego prawne kryteria państwowości. Art. 1 tej konwencji defi- niował państwo, używając następujących kryteriów: stała ludność, określone terytorium, rząd oraz zdolność wchodzenia w relacje z innymi państwami31. Odnosząc się do zapisów konwencji, wskazywano, że Republika Chińska na Tajwanie posiada wszelkie cechy przynależne państwu.

Demokratyczna Partia Postępu przejmuje władzę na Tajwanie Klimat negocjacyjny pomiędzy rządami w Tajpej i Pekinie pogorszył się znacząco w 2000 r., kiedy zwycięstwo w wyborach prezydenckich na wyspie odniósł kandydat DPP Chen Shui‑bian. Partia ta wielokrotnie wcześniej oskarżała rządzących za zbyt miękkie podejście w dialogu z Chinami. Sama zaś postulowała podjęcie działań na rzecz niepodległości Tajwanu. Po wygranych wyborach Chen wycofał się jednak z najbardziej kontrowersyjnych pomysłów. W swoim przemówieniu inauguracyj- nym 20 maja 2000 r. zadeklarował, że tak długo, jak Komunistyczna Partia Chin powstrzyma się od użycia siły w stosunku do Tajwanu, on w czasie sprawowania urzędu nie ogłosi niepodległości wyspy. Ponadto nie zmieni nazwy kraju, nie bę- dzie dążył do wprowadzenia w konstytucji zapisu o relacjach pomiędzy państwami, nie zarządzi referendum dotyczącego zmiany statusu wyspy (w sprawie niepodle- głości lub zjednoczenia wyspy z kontynentem), nie podejmie działań zmierzają- cych do obalenia Guidelines for National Unification, jak również nie doprowadzi do zakazania aktywności Rady Zjednoczenia Narodowego32. Zapowiedział jedno- cześnie, że przywódcy po obydwóch stronach Cieśniny powinni zastanowić się nad przyszłością zjednoczonego państwa chińskiego33.

30 Ibidem, s. 46. 31 Convention on the Rights and Duties of States, Signed at Montevideo, Uruguay, 26 XII 1933, Washington D.C.: Department of International Law, Organization of American States, http://www.oas. org/juridico/english/sigs/a‑40.html (9 II 2012). 32 Taiwan Stands Up: Advancing to an Uplifting Era. Inauguration Speech, 20 V 2000, [w:] A New Era of Peace and Prosperity: President Chen Shui‑bian’s Selected Addresses and Messages (1), Government Information Office, Taipei 2001, s. 16. 33 Ibidem. 20 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia

Te deklaracje prezydenta Chena nie zostały przyjęte z zadowoleniem na kontynencie. Natychmiast po tym wystąpieniu zareagowała agencja prasowa Xinhua – pisano, że w definiowaniu „jednych Chin” nie może być miejsca na dwuznaczności. Każdy, kto ośmiela się oddzielać Tajwan od Chin, pomimo ostrzeżeń chińskiego rzą- du i tamtejszej społeczności, ponosi odpowiedzialność za wynikające z tego konse- kwencje34. Sugerowano przy tej okazji, że Chen nie zamierza rozwijać relacji ponad Cieśniną. Jednocześnie dano do zrozumienia, że Tajwan jest częścią Chin od czasów starożytnych i stałe powtarzanie haseł o niepodległości wyspy jest destruktywne35. Dojście do władzy ugrupowania o profilu proniepodległościowym zmusiło rząd w Pekinie do zmodyfikowania nieco swojego dotychczasowego stanowiska. Było ono również efektem zmiany generacyjnej w samych Chinach i dojścia do władzy polityków IV generacji z Hu Jintao i Wen Jiabao na czele. W stosunku do poprzed- ników członkowie nowego kierownictwa partii komunistycznej przyjęli bardziej pragmatyczną postawę w odniesieniu do Tajwanu. Niezbyt korzystna koniunktura dla dalszych negocjacji wymuszała podejmowanie działań zachowawczych, utrwa- lających zachowanie status quo w Cieśninie Tajwańskiej. Nie bez znaczenia okaza- ły się problemy wewnątrz Chin związane z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS, które odsunęły sprawę Tajwanu na dalszy plan. Pomimo jednak obserwowanych trudności w rozwijaniu dialogu politycznego następowało wyraźne ożywienie na płaszczyźnie gospodarczej. W tamtym okresie wykształcił się model „trzech po- łączeń” (three links), obejmujący bezpośredni handel, połączenia transportowe i pocztowe. Ten schemat pierwsi zaproponowali Chińczycy z kontynentu, argu- mentując to możliwością budowy lepszego zrozumienia oraz jako element służący zjednoczeniu w przyszłości.

Prawo antysecesyjne Pragmatyzm w działaniach Hu Jintao znalazł pełne odzwierciedlenie w tzw. 5.17 Dec‑ laration z 1994 r. dotyczącej bieżących relacji ponad Cieśniną Tajwańską. W dokumencie sprawa zjednoczenia przestała być określana jako kluczowy element strategii działania36. O modyfikacji dotychczasowego stanowiska Pekinu świadczyło także przyjęcie w połowie marca 2005 r. Anti‑Secession Law. W art. 2 dokumentu można było przeczytać, że są tylko jedne Chiny na świecie. Zarówno część kontynentalna, jak i Tajwan należą do jednych Chin. Ochrona suwerenności Chin i integralności terytorialnej nie uwzględnia żadnego podziału. Tajwan jest częścią Chin, dlatego nie ma zgody na działania tajwańskich sił secesjonistycznych, chcących oderwać wyspę od kontynentu37. Art. 3 wskazywał, że rozwiązanie problemu Tajwanu oraz kwestia zjednoczenia narodowego jest wewnętrzną sprawą Chin, która winna być rozstrzy-

34 One‑China Principle Allows for No Evasion or Ambiguity, Xinhua, „People’s Daily”, 22 V 2000. 35 One‑China Principle Is Not Saddled on Taiwan, Xinhua, „People’s D a i l y ”, 23 V 2000. 36 Sang‑myon Rhee, op. cit., s. 107. 37 Anti‑Secession Law, Adopted at the Third Session of the Tenth National People’s Congress on March 14, 2005, http://www.china.org.cn/english/2005lh/122724.htm (18 IV 2012). Dialog KPCh − Kuomintang 21 gana bez jakiejkolwiek ingerencji z zewnątrz38. Art. 6 mówił o podjęciu działań na rzecz utrzymania pokoju i stabilności oraz promowania rozwoju relacji w Cieśninie. Mowa była o wsparciu i stworzeniu ułatwień w obszarach: wymiany personelu dla budowy lepszego wzajemnego zrozumienia i zaufania; współpracy i wymiany gospodarczej, realizacji bezpośrednich powiązań handlowych, pocztowych, powietrznych, morskich; wymiany edukacyjnej, naukowej, technologicznej, kulturalnej, współpracy w zakresie ochrony zdrowia, sportu; współpracy na gruncie zwalczania przestępstw, a także innych działań wzmacniających pokój i stabilność w Cieśninie oraz przyczy- niających się do wzmocnienia wzajemnych relacji39. Najwięcej kontrowersji wzbu- dził art. 8, którego treść sugerowała możliwość użycia przez Chiny siły militarnej w celu zapobieżenia ogłoszeniu niepodległości przez Tajwan. W treści tego artykułu czytamy, że w przypadku ogłoszenia niepodległości przez Tajwan Chiny mogą użyć środków niepokojowych (non‑pecaeful means) oraz podjąć inne niezbędne działania dla ochrony suwerenności i integralności terytorialnej Chin40. Te założenia, pomimo krytyki ze strony tajwańskiej i społeczności międzynarodowej, stanowiły jednak potwierdzenie pragmatycznego podejścia ze strony chińskiego kierownictwa. Znacznie zawężono bowiem możliwość użycia siły, rezerwując ją w zasadzie tylko dla dwóch przypadków: ogłoszenia niepodległości wyspy bądź interwencji obcych sił. To po- kazywało, że władze ChRL odchodzą od retoryki permanentnie wyrażanych gróźb użycia siły na rzecz prowadzenia pokojowych negocjacji w oparciu o nowe zasady.

Dialog KPCh − Kuomintang Niemal równocześnie z ogłoszeniem prawa antysecesyjnego Komunistyczna Partia Chin zintensyfikowała swoje kontakty z opozycją na Tajwanie. Wielkim echem odbiła się szczególnie wizyta przewodniczącego Kuomintangu Lien Chana na kontynencie w kwietniu 2005 r. Było to wydarzenie bez precedensu, zważywszy, że od zakończe- nia wojny domowej na kontynencie nie gościł tak znany polityk z Tajwanu. Wizyta potwierdziła również po raz kolejny, że na wyspie nie ma wykształconego jednolitego stanowiska w odniesieniu do prowadzonego dialogu z Chinami. Podczas gdy KMT optował za intensyfikacją wzajemnych kontaktów, rządząca DPP forsowała całkowi- cie odmienny program zmierzający do uzyskania większej niezależności względem Chin kontynentalnych. Wizytę Lien Chana w Państwie Środka należy interpretować z dwóch stron. Z jednej strony miała ona wzmocnić pozycję partii, zepchniętej do opozycji. Wprowadzenie większej wyrazistości, jak również uwypuklenie związków z kontynentem mogło stanowić odwołanie do własnego, ciągle silnego, elektoratu. Z drugiej strony pobyt ten mógł być formą złagodzenia niezwykle negatywnego na wyspie wydźwięku przyjętego miesiąc wcześniej prawa antysecesyjnego przez Chiny.

38 Ibidem. 39 Ibidem. 40 Ibidem. 22 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia

Podczas spotkania Lien Chana z przewodniczącym ChRL Hu Jintao zostało osiągnięte porozumienie w sprawie dalszego rozwoju pokojowych negocjacji ponad Cieśniną. Pięciopunktowy plan przyjęty przez liderów dwóch partii, KMT oraz KPCh, nawiązywał do ustaleń z 1992 r. Po pierwsze, porozumienie pomiędzy dwiema partiami wyrażało przywiązanie do zapisów tzw. konsensusu 1992 i mó- wiło o chęci wznowienia negocjacji na równych zasadach. Deklarowano sprzeciw wobec niepodległości Tajwanu oraz podjęcie działań na rzecz stabilizacji oraz pokojowego rozwoju w Cieśninie. Po drugie, podkreślono znaczenie działań na rzecz osiągnięcia porozumienia pokojowego. W tym celu KMT oraz KPCh zakładały ustanowienie specjalnych mechanizmów zajmujących się promowaniem pokojowego i stabilnego rozwoju stosunków w Cieśninie. Odnosiło się to również do materii wojskowej poprzez deklarację związaną z unikaniem konfliktów zbrojnych. Po trzecie, wspominano o ustanowieniu mechanizmów zajmujących się promo- cją współpracy gospodarczej. Przykładem uzgodnionych form współpracy miało być otwarcie bezpośrednich połączeń transportowych. Padły zapowiedzi uruchomienia bezpośrednich połączeń lotniczych oraz podjęcia działalności inwestycyjnej w obszarze rolnictwa. Po czwarte, zakładano podjęcie negocjacji na temat uczestnictwa Tajwanu w organizacjach międzynarodowych. Kluczowa sprawa w tej dziedzinie odnosiła się do uzyskania przez Tajwan członkostwa w Światowej Or- ganizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO), do tej pory blokowanego przez Pekin. Ostatni punkt zawierał zapowiedź ustanowienia systemu komunikacji międzypartyjnej pomiędzy KMT a KPCh oraz kontynuację dialogu zainicjowane- go w czasie rozmów Lien z Hu41. Partia komunistyczna w tym okresie wyraźnie ukierunkowała swoje działania na Kuomintang. W lipcu 2005 r. nowo wybrany na stanowisko przewodniczącego Partii Narodowej Ma Ying‑jeou otrzymał nawet list gratulacyjny z Pekinu, co do tej pory nigdy się nie zdarzyło. W tym samym miesiącu Ma zadeklarował promowanie wymiany pomiędzy KPCh a KMT na rzecz pokoju, pomyślności i rozwoju ponad Cieśniną Tajwańską42.

Perspektywa nowego otwarcia po zmianach politycznych w Chinach i na Tajwanie Zmiana generacyjna na kontynencie dokonana w czasie XVII Zjazdu Komunistycz- nej Partii Chin w październiku 2007 r. doprowadziła do zmodyfikowania dotychczasowego stanowiska wobec Tajwanu. Wybrany wówczas na stanowisko sekretarza generalnego partii Hu Jintao wezwał do podjęcia pokojowego dialogu ponad Cie- śniną. Podstawą rozpoczęcia negocjacji miała być zasada „jednych Chin”. Wezwał do zwiększenia wymiany na płaszczyźnie kulturalnej i gospodarczej. Zadeklarował

41 Caroline Hong, Lien, Hu share ‘vision’ for peace, „Taipei Times”, 30 IV 2012. 42 KMT’s Ma to promote cross‑Strait ties, „China Daily”, 19 VII 2005. Perspektywa nowego otwarcia po zmianach politycznych w Chinach i na Tajwanie 23 wsparcie ekonomicznego rozwoju w prowincji Fujian i innych obszarach, gdzie dużą aktywność wykazują tajwańscy inwestorzy43. Klimat do podjęcia bardziej zdecydowanych kroków zdecydowanie poprawił się w następstwie rozstrzygnięć wyborczych na Tajwanie na początku 2008 r. Styczniowe wybory do parlamentu dały zwycięstwo konserwatywno‑nacjonalistycznej koalicji „niebieskich” z Kuomintangiem na czele44. Dwa miesiące później kandydat KMT, Ma Ying‑jeou, zwyciężył w wyborach prezydenckich. Wraz z wyborami prezydenckimi przeprowadzono referenda na temat wstąpienia Tajwanu do ONZ. W pierwszym, będącym propozycją DPP, pytano, czy należy dążyć do członkowstwa w ONZ pod nazwą „Tajwan”, a w drugim, popieranym przez KMT, pytano, czy czynić takie starania pod nazwą „Republika Chińska”45. Referenda te nie okazały się jednak wiążące z uwagi na zbyt niską frekwencję (nie przekroczono wymaganych 50%). W kwietniu 2008 r. doszło do bezprecedensowego spotkania wiceprezydenta Republiki Chińskiej na Tajwanie Vincenta Siewa z Hu Jintao podczas regionalnego forum gospodarczego na wyspie Hainan. Miesiąc później Ma Ying‑jeou w swoim przemówieniu inaugurującym objęcie urzędu prezydenta przedstawił założenia dotyczące rozwoju relacji z Chinami kontynentalnymi, mówiąc o historycznej szansie dla rozwoju pokoju ponad Cieśniną Taj- wańską. Opowiedział się wówczas za utrzymaniem status quo w Cieśninie, wyrażając formułę: „nie dla unifikacji, nie dla niepodległości i nie dla użycia siły” (no unifi‑ cation, no independence and no use of force). Jednocześnie zadeklarował gotowość wznowienia rozmów na bazie konsensusu z 1992 r. Podkreślił potrzebę rozwijania wzajemnych konsultacji z Pekinem na temat „przestrzeni międzynarodowej” Tajwa- nu oraz możliwości osiągnięcia pokoju w Cieśninie. Wskazał przy tej okazji, że izo- lacja Tajwanu na arenie międzynarodowej stanowi przeszkodę dla rozwoju wzajemnych relacji opartych na zaufaniu46. Polityka Ma opierająca się na założeniu „trzech nie”, świadczyła o tym, że Tajwan nie zamierza podejmować gwałtownych ruchów zmierzających do zmiany dotychczasowego układu. W lipcu Chiny i Tajwan osiągnęły porozumienie w sprawie uruchomienia pierwszych bezpośrednich turystycznych połączeń lotniczych pomiędzy kontynentem

43 Hu Jintao, Hold the Great Banner of Socialism With Chinese Characteristics and Strive for New Victories in Building a Moderately Prosperous Society in All Respects, Report to the Seventeenth National Congress of the Communist Party of China on October 15, 2007, [w:] Documents of the 17th National Congress of the Communist Party of China, Foreign Language Press, Beijing 2007, s. 58. 44 Koalicja „niebieskich” obejmuje Kuomintang (KMT), Partię Naród Pierwszy (People First Party – PFP), Nową Partię (New Party – NP), Bezpartyjną Unię Solidarności (Non‑Partisan Solidarity Union). Nazwa nawiązuje do koloru Kuomintangu, najsilniejszego w tym obozie. Opozycyjna do nich koalicja ugrupowań liberalnych i proniepodległościowych określana jest mianem „zielonych”. Obejmuje ona De- mokratyczną Partię Postępu (Democratic Progressive Party – DPP), Unię Solidarności Tajwanu (Taiwan Solidarity Union – TSU), Tajwańską Partię Niepodległościową (Taiwan Independence Party – TAIP). Nazwa nawiązuje do koloru flagi DPP. 45 Presidential Election and Referendums – PRESS KIT Fact Sheet No. 6 Referendum Proposals, Govern ment Information Office, Taipei, 22 III 2008, http://www.gio.gov.tw/elect2008/kit_06.htm (9 II 2012). 46 Full text of President Ma’s Inaugural Address, „The China Post”, 21 V 2008. 24 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia i wyspą. Do końca 2011 r. czterdzieści jeden miast chińskich oraz dziewięć tajwań- skich wprowadziło bezpośrednie połączenia47. W listopadzie 2008 r. przewodniczący ARATS Chen Yunlin po raz pierwszy w historii przybył na Tajwan, gdzie spotkał się z prezydentem Ma oraz przewodniczącym SEF Chiang Pin‑kungiem. O intensywności dialogu niech świadczy to, że od czerwca 2008 (Pekin) do października 2011 r. (Tianjin) odbyło się w sumie siedem rund roz- mów pomiędzy Chen Yunlinem a Chiang Pin‑kungiem.

Sześć punktów Hu Jintao dotyczących rozwoju dialogu z Tajwanem 31 grudnia 2008 r. przewodniczący Hu Jintao wygłosił przemówienie nawiązujące w treści do słynnego Message to Compatriots in Taiwan, które zostało wydane trzy- dzieści lat wcześniej przez Stały Komitet Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przed- stawicieli Ludowych (1 stycznia 1979 r.). W tym historycznym dokumencie władze Chin zasadniczo zmieniły swoje podejście do Tajwanu, przyjmując założenie o pokojowym zjednoczeniu. W momencie jego wydania chiński rząd zarządził wstrzymanie ostrzału wysp znajdujących się pod zwierzchnictwem Tajwanu przez Chińską Armię Ludowo‑Wyzwoleńczą. Odezwa skierowana przez partię komunistyczną do władz tajwańskich wzywała wówczas do zakończenia militarnej konfrontacji ponad Cieśni- ną, jak również do podjęcia dialogu48. Nawiązując do tej odezwy po trzydziestu latach, Hu Jintao przedstawił sześć propozycji na rzecz promowania pokojowego rozwoju w Cieśninie Tajwańskiej: – stosowanie zasady „jednych Chin” i wzmacnianie wzajemnego politycznego zaufania; – wzmacnianie współpracy gospodarczej i promocja wspólnego rozwoju; – promowanie chińskiej kultury i wzmacnianie więzi duchowych; – rozwijanie kontaktów międzyludzkich na wielu płaszczyznach; – ochrona suwerenności narodowej i przeprowadzanie konsultacji w sprawach międzynarodowych; – zakończenie wrogości we wzajemnych relacjach i osiągnięcie porozumienia pokojowego49. Przedstawienie tych sześciu punktów jednoznacznie świadczyło o chęci podtrzy- mania przez Pekin obranego wcześniej pragmatycznego kursu w relacjach z Tajpej. Wedle tych reguł, przyszły dialog zjednoczeniowy powinien w pierwszej kolejności koncentrować się na sprawach wzmacniania więzi gospodarczych i kulturalnych.

47 Cross‑Straits trade hits record $147b, Xinhua, „China Daily”, 18 I 2012. 48 Message to Compatriots in Taiwan, 1 I 1979, http://www.china.org.cn/english/7943.htm (9 II 2012). 49 Hu Jintao, Let Us Join Hands to Promote the Peaceful Development of Cross‑Straits Relations and Strive with a United Resolve for the Great Rejuvenation of the Chinese Nation, Speech at the Forum Marking the 30th Anniversary of the Issuance of the Message to Compatriots in Taiwan, Taiwan Af- fairs Office of the State Council PRC, 31 XII 2008, http://www.gwytb.gov.cn/en/Special/Hu/201103/ t20110322_1794707.htm (9 II 2012). Kontrowersje wokół ECFA 25

Kontrowersje wokół ECFA Efektem rosnącej współzależności na płaszczyźnie gospodarczej było podpisane w czerwcu 2010 r. porozumienie The Economic Cooperation Framework Agreement (ECFA). Na mocy zapisów porozumienia zniesione zostały stawki celne dla pięciu- set trzydziestu dziewięciu kategorii produktów tajwańskich i dwustu sześćdziesięciu siedmiu produktów chińskich50. Porozumienie o charakterze gospodarczym częściej jednak było postrzegane na Tajwanie w kategoriach politycznych. Układ ostro był krytykowany przez partie opozycyjne, szczególnie przez DPP. Ta ostatnia postrzegała sprawy wokół ECFA w kategoriach zagrożenia dla suwerenności, negatywnie oceniając zbyt łagodne po- dejście KMT do kwestii zjednoczeniowej. Podkreślano, że ECFA nie oznacza szcze- gólnych korzyści dla tajwańskiej gospodarki, stanowi przeszkodę dla krajowych inwestycji, stymuluje wzrost bezrobocia, jak również powoduje ucieczkę kapitału do Chin. Ten wątek poruszała kandydatka DPP na prezydenta Tsai Ing‑wen jeszcze w trakcie kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi w 2012 r., postulując przeprowadzenie ogólnokrajowego referendum w tej sprawie51. Krytycy ECFA zy- skali dodatkowy argument po ujawnieniu przez portal WikiLeaks jednej z depeszy informującej, że Pekin ma zamiar wykorzystać fakt rosnących zależności gospodarczych z Tajpej w rozpoczęciu negocjacji politycznych52. O nadmiernym uzależnie- niu od Chin na płaszczyźnie gospodarczej mówił w połowie 2012 r. również były prezydent Lee Teng‑hui. Zauważał on, że w sprawie ECFA priorytetowe znaczenie powinny mieć sprawy związane z suwerennością i bezpieczeństwem. Zbytnia zależ- ność rodzimej gospodarki od Chin stawia bowiem pod znakiem zapytania dalszy rozwój Tajwanu53. KMT od początku uwypuklał brak alternatywy wobec ECFA. Kontrowersje wo- kół założeń porozumienia bardzo mocno zostały podkreślone w czasie telewizyjnej debaty z udziałem Ma Ying‑jeou i Tsai Ing‑wen 25 kwietnia 2010 r. Prezydent Ma mówił wówczas o możliwościach, jakie stwarza ECFA, związanych przede wszystkim ze wzrostem zatrudnienia oraz przyciąganiem zagranicznych inwestycji na Tajwan. Podkreślał, że Tajwan ma możliwość stania się centrum handlowym i inwestycyjnym w regionie Azji i Pacyfiku, co pozwoli mu w przyszłości rozszerzyć kontakty z resztą świata54. W maju 2010 r. Ma podkreślił, że porozumienie gospodarcze z Chinami

50 Historic Taiwan‑China trade deal takes effect, BBC News, 12 IX 2010, http://www.bbc.co.uk/news/ world‑asia‑pacific‑11275274 (10 II 2012). 51 Shih Hsiu‑chuan, Vincent Y. Chao, DPP says ECFA claims are overblown, „Taipei Times”, 29 VI 2011. 52 Mo Yan‑chih, Wikileaks: China using ECFA to push unification, „Taipei Times”, 9 IX 2011. 53 Lin Shu‑hui, Dependence on China poses risk: Lee, „Taipei Times”, 3 VI 2012. 54 Highlights of President Ma Ying‑jeou’s Remarks at the Televised Debate on ECFA, 25 IV 2010, Govern ment Information Office, Taipei 2010, http://www.gio.gov.tw/ct.asp?xItem=63237&ctNode=2462 (9 II 2012). 26 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia stanowi początek na drodze do otwarcia procesu negocjacyjnego w najbliższych latach55. Strona chińska od lat 90. stara się wykorzystywać tajwańskich inwestorów nie tylko do realizacji celów gospodarczych, ale również i politycznych. Zezwalając im na działalność na kontynencie, uzyskuje pośrednio wpływ na te osoby. To pozwala w dalszej kolejności wykorzystywać je jako cenne źródła informacji do badania obszarów trudno dostępnych do oficjalnej infiltracji ze strony inwestorów z Państwa Środka, takich jak media czy sfera edukacyjna. Yuan Hongbing w swojej książce The Taiwan Crisis. China’s Plan to Annex Taiwan without a Battle by 2012 zauważał, że zbliżenie na polu gospodarczym podyktowane jest chęcią realizacji konkretnych zamierzeń przez Chiny. Kluczowe znaczenie ma dla nich infiltracja członków Kuomintangu wyższego szczebla, a w dalszej kolejności inwestorów z Tajwanu. Co prawda wszyscy wymienieni określani są mianem tajwańskich biznesmenów, niemniej jednak są oni uplasowani na różnorodnych stanowiskach. Jeśli są członkami Kuomintangu wyższe- go szczebla lub pełnią ważne funkcje polityczne albo społeczne, wówczas są „zapra- szani” do dokonywania inwestycji na kontynencie i cieszą się „specjalnym traktowa- niem”, podobnie jak każdy prominentny członek partii komunistycznej. Tajwańczycy przybywający na kontynent chcą zbić fortunę, nie są jednak w stanie uniknąć ze- tknięcia z miejscową korupcją i lokalną administracją. Wykreowane w ten sposób bliskie związki z czasem pozwalają zbudować chińską piątą kolumnę na Tajwanie, sprzyjając zjednoczeniu56. O świadomym budowaniu przez Chiny zależności w obszarach gospodarczych z Tajwanem świadczą wytyczne chińskiego Wydziału Zjednoczonego Frontu (United Front Work Department)57 wobec Tajwanu – zakładają one podejmowanie szeregu przedsięwzięć sprzyjających integracji rynkowej i finansowej („Plans for Economic United Front Operations in Taiwan”). Wedle tych założeń Chiny dążą do tego, by stać się rynkiem pierwotnym dla tajwańskiego eksportu przemysłowego oraz rolnego. Chiny starają się również zostać głównym tajwańskim dostawcą energii oraz innych podstawowych zasobów istotnych w życiu codziennym. Działania Chin zmierzają do stopniowego przejęcia kontroli nad sektorem bankowym i ubezpieczeniowym. Mowa jest także o uzyskiwaniu zdolności do manipulowania notowaniami giełdowy- mi. W obszarze szczególnego zainteresowania Pekinu pozostają szybkie inwestycje w energię oraz projekty masowego transportu na wyspie58. Widać wyraźnie, że ten proces jest już realizowany od dłuższego czasu. Zgod- nie z danymi tajwańskiego ministerstwa gospodarki z początku 2012 r., inwestycje

55 Taiwan leader says economic pact only start for closer ties, „People’s Daily”, 19 V 2010. 56 Yuan Hongbing, The Taiwan Crisis. China’s Plan to Annex Taiwan without a Battle by 2012, Tzung Mei Company, Taipei 2010, s. 165–167. 57 Wydział Zjednoczonego Frontu (United Front Works Departament, Tongzhan Gongzuo Bu) pod- lega KC KPCh. Podejmuje współpracę z niekomunistycznymi organizacjami. Koncentruje swoją aktyw- ność na organizacjach społecznych, politycznych, kulturalnych, gospodarczych i religijnych. Współcze- śnie stara się dotrzeć do protajwańskich Chińczyków mieszkających poza granicami Chin. 58 Yuan Hongbing, op. cit., s. 150–151. Indywidualni turyści z kontynentu 27 chińskie mogą być dokonywane w aż 42% obszarów działalności w przemyśle i usłu- gach. Dzięki stopniowej liberalizacji rynku, postępującej od 2009 r., ok. 24% przed- sięwzięć w budownictwie publicznym zostało otwartych na kapitał z Chin. Chińscy inwestorzy nie posiadają jeszcze tylko kontroli nad kluczowymi sektorami, dotyczą- cymi płaskich monitorów, półprzewodników, diod LED oraz baterii słonecznych59.

Indywidualni turyści z kontynentu W omawianym kontekście duże znaczenie będzie miała sukcesywnie zwiększająca się liczba turystów przybywających rokrocznie z Państwa Środka na Tajwan. Wedle planów powinni oni stać się wkrótce głównym źródłem zysków dla tajwańskiego sektora turystycznego60. Należy zauważyć, że od połowy 2011 r. z Chin kontynentalnych mogą przyjeżdżać turyści indywidualni na Tajwan. Do tej pory taka możliwość istniała jedynie za po- średnictwem biur podróży. Limit dzienny ustalono wówczas na poziomie pięciuset osób61. Na początku lutego 2012 r. w czasie dwudniowego spotkania w Hongkon- gu przedstawicieli dwóch organizacji turystycznych ze strony tajwańskiej i chińskiej (odpowiednio Taiwan Straits Tourism Association oraz Cross‑Strait Tourism Asso- ciation) osiągnięto porozumienie w sprawie zwiększenia limitu dla indywidualnych turystów przyjeżdżających na wyspę z pięciuset do tysiąca. Jednocześnie do listy trzech miast, z których mieszkańcy mogli odbywać podróże (Pekin, Szanghaj i Xia- men), dodano kolejnych osiem (Tianjin, Nanjing, Guangzhou, Shenzhen, Hangzhou, Chengdu, Chongqing oraz Jinan)62. Powyższe decyzje każą jednak postawić pytanie, czy owe podróże mają wpływ na sferę bezpieczeństwa wewnętrznego Tajwanu, zważywszy, że do tej pory cały ruch turystyczny z kontynentu odbywał się w formie zorganizowanej, w dużych grupach, które stosunkowo łatwo było kontrolować. Dopuszczenie możliwości indywidualnych podróży dla Chińczyków stwarza jednak ryzyko, że mogą one mieć często inny charakter aniżeli oficjalnie deklarowany. Takie obawy pojawiły się w oświadczeniu tajwańskiego Narodowego Biura Bez- pieczeństwa (National Security Buremu – NSB), które już w maju 2011 r. potwier- dziło, że liczy się z możliwością pojawienia się na terenie wyspy chińskich przedstawicieli wywiadu prowadzących nielegalną działalność pod przykrywką wizyt turystycznych. Sugerowano, iż władze Chin często wykorzystują przy tej okazji tu- rystów lub uczonych do zbierania cennych informacji63. Podobny pogląd wyraził prof. York Chen z Uniwersytetu Tamkang (Tamkang University), zwracając uwagę na to, że Chiny nie wyzbyły się wrogich intencji w stosunku do Tajwanu. Ostrzegał

59 Taiwan readies for third wave of Chinese investment, „Taipei Times”, 20 III 2012. 60 Yuan Hongbing, op. cit., s. 150. 61 Solo Chinese tourists set at 500 per day, „Taipei Times”, 18 V 2011. 62 Officials mull expansion of limits in FIT program, „Taipei Times”, 13 II 2012; 8 more Chinese cities to join individual tourist program: official, „The China Post”, 10 II 2012. 63 Chinese spies disguise themselves as tourists, scholars: NSB, „The China Post”, 27 V 2011. 28 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia przed zwiększoną liczbą działań szpiegowskich, zwłaszcza w następstwie umożli- wienia indywidualnym turystom z Chin przyjazdu na wyspę. Chiny, jego zdaniem, nie mają powodu, by zmniejszać skalę tajnych operacji skierowanych przeciwko Tajwanowi, zwłaszcza teraz, kiedy rząd tajwański dał im ku temu taką sposobność. Wspomniał przy tym o kilku przypadkach aktywności szpiegowskiej ze strony Chin, począwszy od 2009 r., czyli od momentu liberalizacji ruchu turystycznego dotyczą- cego grup przybywających z kontynentu64. Dzięki większej obecności chińskich turystów, inwestorów oraz studentów na Taj- wanie dla Pekinu zwiększa się szansa penetracji zupełnie nowych obszarów. Przykła- dem może być postać Wu Chang‑yu, wykładowcy na Państwowym Uniwersytecie Policyjnym w Taoyuan (Central Police University, Taoyuan) oskarżonego we wrze- śniu 2011 r. o przekazywanie Chinom informacji na temat aktywistów sekty Falun- gong, grup wspierających niepodległościowe dążenia Tybetu oraz chińskich dysy- dentów działających na rzecz demokracji. To nowy element w chińskich działaniach szpiegowskich. Do tej pory koncentrowano się głównie na sferze obronnej, aparacie bezpieczeństwa, partiach politycznych oraz sektorze zaawansowanych technologii65. Cierpliwość i subtelny sposób zbierania informacji charakteryzuje chińskie dzia- łania. Każdy turysta chiński wyjeżdżający na wyspę świadomie lub nie dostarcza informacji. Wysyłanie dużej liczby swoich przedstawicieli pozwala zebrać pokaźną ilość różnorodnych informacji. Prosi się zwykle o niewielkie rzeczy do zrobienia, jednak efekt końcowy (zważywszy, że każdy to robi) pozwala zbudować właściwy obraz z setki takich ziarenek dostarczanych informacji. Dodaje się je do innych, porównuje i analizuje. To pokazuje zasadniczą różnicę pomiędzy chińskim a zachodnim systemem pozyskiwania informacji. W opinii Paula Moore’a trzy cechy zdecydowanie wyróżniają chińskie działania. Pierwsza jest taka, iż w większości przypadków nie oferuje się pieniędzy w zamian za informacje. Po drugie, nie akceptuje się typowego podążania za przypadkami (typical walk‑in cases), ponieważ istnieje możliwość, że „ochotnicy” zostali użyci jako przynęta przez wrogie siły specjalne. Trzecia zasada odnosi się do twierdzenia, że Chińczycy zbierają informacje od „dobrych ludzi” (good people), któ- rzy nie mają problemów finansowych ani emocjonalnych, nie pałają żądzą zemsty oraz cieszą się ustabilizowanym życiem osobistym. Nie chodzi tu również o osoby samotne, które poszukują przyjaciela lub partnera. Poszukuje się „dobrych ludzi do robienia złych rzeczy”. Przekonuje się ich do pracy na rzecz pomocy Chinom, podkreślając, że to, co robią, jest dobre. Podkreśla się, że państwo potrzebuje trochę pomocy z ich strony. Wskazując, że ich państwo jest zbyt słabe, stara się wykształ- cić w nich poczucie zobowiązania do działań na rzecz modernizacji kraju. Dobrą metaforą pokazującą ten sposób postępowania jest przykład ze sfery seksu – jeśli na wstępie znajomości padnie jednoznaczna propozycja współżycia, odpowiedź niemal na pewno będzie negatywna, jeśli jednak rozpocznie się od pocałunku, odpowiedź

64 Robin Kwong, Taiwan army officer sentenced in spy case, „The Financial Times”, 25 VII 2012. 65 New era of Chinese spying dawns, „Taipei Times”, 4 X 2011. Podkreślanie znaczenia więzi kulturowych 29 może być różna. Droga zatem wiedzie przez „uwodzenie”, począwszy od pocałunku poprzez stopniowe przechodzenie do „rzeczy większych”66.

Podkreślanie znaczenia więzi kulturowych Kluczowym elementem w strategii działania Chin wobec Tajwanu pozostaje cią- głe podkreślanie wspólnoty kulturowej, historycznej i etnicznej. Jednym z przeja- wów chińskich działań w tym zakresie jest chęć uzyskania kontroli nad tajwańskimi mediami oraz domami wydawniczymi, co pozwala w dalszej kolejności uzyskiwać wpływ na tamtejszą opinię publiczną67. Nie mniej istotne znaczenie mają działania związane z uzyskiwaniem wpływu na tajwańskie środowiska intelektualne. Chiń- ski Wydział Edukacji (Education Department) oraz Biuro ds. Tajwanu przy Ra- dzie Państwowej (Taiwan Affairs Office of the State Council) podkreślają znaczenie zwiększania nacisków na środowiska intelektualne, głównie profesorów i uczonych, co powinno wykształcić w nich poczucie przywiązania do Chin rozpatrywanego w dwóch aspektach: „przynależności edukacyjnej” oraz „przynależności emocjonal- nej”68. Obok profesorów i uczonych na celowniku Chin są również studenci uczelni wyższych69. W przestrzeni kulturowej ważne miejsce zajmują działania zmierzające do uzyskania wpływu na środowiska wyznaniowe i triady. Celowe w tym kontekście jest podkreślanie, że główne grupy wyznaniowe obecne na Tajwanie wywodzą się z kon- tynentu70. Następuje koncentracja uwagi przede wszystkim na buddyzmie, taoizmie oraz kulcie bogini Mazu. Plan Pekinu zakłada przyciąganie wyznawców i turystów z Tajwanu na kontynent do centralnych tradycyjnych miejsc kultu. Chiny, wzmac- niając więzi z tajwańskimi organizacjami wyznaniowymi, powinny ugruntowywać założenie, że nie istnieje podział pod względem religijnym oraz że zwolennicy danej religii po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej stanowią jedną wielką rodzinę. Takie działania doskonale zauważalne są w prowincji Fujian, odgrywającej kluczową rolę w budowaniu ekonomicznych i kulturowych związków z Tajwanem. Warto dodać, że w tej prowincji oraz na Tajwanie funkcjonuje duża liczba wyznawców bogini Mazu. W tej sytuacji znacząca rola przypada lokalnym władzom prowincjonalnym w ugrun- towywaniu tych więzi. Szczególnego znaczenia nabierają tu organizowane cyklicznie wielkie uroczystości związane z kultem Mazu71. W prowincji Fujian istnieją również duże muzea promujące bliskie więzi z Tajwanem. Największe znajdują się w Quan- zhou (China‑Taiwan Friendship Museum), Fuzhou (Culture Giant Panda Museum – promuje m.in. wymianę kulturalną ponad Cieśniną) oraz Xiamen. W marcu 2012 r.

66 David Wise, Tiger Trap. America’s Secret Spy War with China, Houghton Mifflin Harcourt, Bos- ton 2011, s. 15–16. 67 Yuan Hongbing, op. cit., s. 178. 68 Ibidem, s. 193. 69 Ibidem, s. 199. 70 Ibidem, s. 201. 71 Ibidem, s. 204. 30 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia poinformowano, że w Xiamen do końca roku zostanie utworzone kolejne muzeum – Intangible Cultural Heritage Museum of Fujian and Taiwan72.

Propozycja porozumienia pokojowego Ma Ying‑jeou 17 października 2011 r. prezydent Ma Ying‑jeou w czasie konferencji prasowej po- wiedział, że jego rząd chciałby „ostrożnie rozważyć” (coutiously consider), czy naród powinien podpisać porozumienie pokojowe z Chinami w ciągu najbliższej dekady, uzasadniając jednak, że taki ruch wymagałby silnego wsparcia w kraju i zatwierdze- nia przez ciało ustawodawcze. Podkreślił jednocześnie, że nie jest to priorytet na chwilę obecną, wymaga bowiem przygotowania odpowiedniego planu działania. Za- znaczył, że sprawa zostanie poddana publicznej debacie, zaś ewentualne porozumienie z Chinami musi być korzystne dla mieszkańców wyspy. Jego zdaniem, obydwie strony powinny ustanowić biura przedstawicielskie w celu rozszerzania wzajemnego dialogu, koncentrującego się do tej pory głównie na sprawach gospodarczych. Ma nie nawiązał do poprzednich postulatów wzywających Pekin do usunięcia rakiet skierowanych na Tajwan, jako warunku do rozpoczęcia negocjacji nad przyszłym trakta- tem pokojowym. Zapowiedział jednak, że Tajwan będzie rozbudowywał swój poten- cjał obronny na wypadek potencjalnego ataku ze strony Chin kontynentalnych, jak również będzie w dalszym ciągu rozwijał relacje ze swoimi kluczowymi partnerami, Stanami Zjednoczonymi oraz Japonią73. Słowa Ma wywołały w kraju ożywioną dyskusję i ostrą krytykę ze strony partii opozycyjnych. Kandydatka DPP na urząd prezydenta Tsai Ing‑wen na specjalnie zwołanej konferencji powiedziała, że sugestia Ma dotycząca zawarcia pokojowego paktu z Chinami mogłaby doprowadzić do zagrożenia tajwańskiej suwerenności i wartości demokratycznych. Tsai nawiązała przy tej okazji do porozumienia pokojowego z 1951 r. pomiędzy Tybetem a Chinami, podając je jako przykład braku wiarygodności ze strony władz w Pekinie. Podkreślała, że Chiny nie są demokratycznym krajem do dnia dzisiejszego, zatem nie można narażać się na potencjalne ryzyko i niestabilność po podpisaniu takiego porozumienia74. W związku z publiczną krytyką Ma zapowiedział, że żadne porozumienie pokojowe z Chinami nie zostanie podpisane bez zgody społeczeństwa wyrażonej w krajowym referendum, odrzucając tym samym porównania do sprawy Tybetu sprzed półwiecza75. Kwestia ta stała się jednym z najważniejszych punktów programu wyborczego Ma Ying‑jeou i tego, co chciałby zrealizować w ciągu kolejnej kadencji na stanowisku prezydenta. Trzeba zaznaczyć, że propozycja podpisania porozumienia pokojowego po raz pierwszy padła z ust Hu Jintao w 2005 r., w czasie rozmów z przewodniczącym KMT Lien Chanem w Pekinie. Zrozumiałe zatem, że słowa Ma zyskały pozytywne oceny

72 An Intangible Cultural Heritage Museum of Fujian and Taiwan will be launched in Xiamen, 12 III 2012, http://en.xmnn.cn/Photo/201203/t20120312_2217522.htm (25 VII 2012). 73 Wang Yu‑chung, Ma talks peace deal with China, „Taipei Times”, 18 X 2011. 74 Chris Wang, Peace proposal puts Taiwan at risk: Tsai, „Taipei Times”, 20 X 2011. 75 Wang Yu‑chung, Ma promises referendum before Chinese peace pact, „Taipei Times”, 21 X 2011. Reelekcja Ma Ying‑jeou 31 na kontynencie. Na łamach „Global Times” Li Fei z Centrum Badań Tajwańskich na Uniwersytecie Xiamen (Taiwan Research Center, Xiamen University) pisał, że tylko porozumienie ratyfikowane w oparciu o zasady określone przez Ma może stanowić o jego wiarygodności i długoterminowej skuteczności. Taki pakt przyczyniłby się również do wzmocnienia stabilności i pokojowego rozwoju relacji ponad Cieśniną oraz wytworzenia właściwego środowiska dla wymiany gospodarczej i handlowej. Po- dobny pogląd wyraził Xu Shiquan z Państwowego Towarzystwa Studiów Tajwańskich (National Society of Taiwan Studies), mówiąc, że byłby to znaczący krok w rozwoju stosunków wzajemnych, wymaga to jednak dużej cierpliwości z obydwóch stron76. W „China Daily” Ni Yongjie z Szanghajskiego Instytutu Studiów Tajwańskich (Shan- ghai Institute of Taiwan Studies) wprost zaznaczył, że postawa Ma świadczy o tym, że wyspa preferuje pokój aniżeli wojnę. Podkreślił, że to jak do tej pory najmocniejszy argument wytoczony przez Ma od momentu objęcia przez niego urzędu w 2008 r., możliwy do realizacji w czasie jego potencjalnej drugiej kadencji. Li Jiaquan z Insty- tutu Studiów Tajwańskich przy Chińskiej Akademii Nauk Społecznych (Institute of Taiwan Studies, Chinese Academy of Social Sciences) wskazywał z kolei, że porozumienie powinno stanowić pierwszy krok zmierzający do zakończenia antagonizmów ponad Cieśniną Tajwańską i przygotowywać grunt pod przyszłe zjednoczenie77. Zda- niem Yang Yi, rzecznika Biura ds. Tajwanu przy Radzie Państwowej, porozumienie pokojowe stanowi wyraz wspólnych dążeń rodaków po obydwóch stronach Cieśniny Tajwańskiej i jest nieuniknione dla pokojowego rozwoju wzajemnych relacji78.

Reelekcja Ma Ying‑jeou 14 styczniu 2012 r. reprezentujący Kuomintang Ma ponownie zwyciężył w wyborach prezydenckich na Tajwanie. Uzyskał 51,6% głosów, pokonując kandydatkę DPP Tsai Ing‑wen (45,6%)79. W odbywających się w tym samym czasie wyborach do liczącego sto trzynaście miejsc Zgromadzenia Narodowego KMT uzyskał sześćdziesiąt cztery mandaty, DPP czterdzieści, a dziewięć przypadło pozostałym partiom80. Takie rozstrzygnięcia z zadowoleniem zostały przyjęte w Pekinie. Agencja prasowa Xinhua natychmiast zareagowała komunikatem o tym, że reelekcja Ma stwarza nowe perspektywy dla pokojowego rozwoju relacji w Cieśninie Tajwańskiej81. W podobnym tonie tuż po wyborach brzmiał komunikat Biura ds. Tajwanu przy Radzie Państwowej, w którym można było przeczytać, że droga pokojowego rozwoju relacji z Chinami realizowana przez poprzednie cztery lata była właściwa i posiada poparcie większości mieszkańców wyspy82.

76 Xu Tianran, Ma Ying‑jeou clarifies peace agreement, „Global Times”, 19 X 2011. 77 Tan Zongyang, Ma: Peace agreement with mainland ‘possible’, „China Daily”, 19 X 2011. 78 Mainland welcomes possible peace agreement, Xinhua, „China Daily”, 26 X 2011. 79 Ma wins re‑election, „Taipei Times”, 15 I 2012. 80 New legislative landscape taking shape, „The China Post”, 17 I 2012. 81 Ma’s re‑election opens new chances for peaceful cross‑Strait relations, Xinhua, 14 I 2012. 82 Xing Zhigang, Tan Zongyang, Taiwan’s Ma wins tight re‑election race, „China Daily”, 14 I 2012. 32 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia

Kwestia rozwoju relacji z Chinami była motywem przewodnim kampanii wyborczej. Jednym z ciekawszych punktów podnoszonych w tym czasie przez Ma Ying‑jeou związanym z rozwojem relacji ponad Cieśniną było zachęcanie studentów z Chin do podejmowania nauki na Tajwanie. W grudniu 2011 r. Ma poinformował, że rząd roz- począł od tegoż roku program otwierający możliwość studiowania na ponad stu college’ach i uniwersytetach rokrocznie dla 2 tys. chińskich studentów (sześćdziesiąt siedem uniwersytetów oraz sześćdziesiąt pięć college’ów technologicznych może przyjąć rocznie odpowiednio tysiąc stu dwudziestu trzech oraz ośmiuset siedemdziesiąciu siedmiu studentów z Chin). Wedle danych ministerstwa edukacji, w 2011 r., dzięki uruchomie- niu programu, do tajwańskich szkół zapisało się dziewięciuset dwudziestu ośmiu Chiń- czyków83. Ma odwoływał się do założeń konsensusu 1992, który w jego mniemaniu pozwala osiągać obopólne korzyści. W ujęciu DPP konsensus oznaczał z kolei debatę w wąskim gronie, tylko pomiędzy KPCh a rządzącym KMT, nie uwzględniając woli wszystkich mieszkańców wyspy. Mówiąc o konsensusie, wskazywano na uzgodnienia akceptowane jedynie pomiędzy tymi dwiema partiami, a nie krajami.

„Jedno państwo, dwa obszary” 22 marca 2012 r., tuż po wyborach na wyspie, były przewodniczący KMT Wu Poh ‑hsiung spotkał się w Pekinie z Hu Jintao, w czasie dorocznego spotkania KMT i KPCh. Wu przedstawił wówczas formułę „jedno państwo, dwa obszary” (one co‑ untry, two areas; yi guo, liang qu) jako podstawę dalszego dialogu. Wspólnie z Hu podkreślili istotę rozwoju wzajemnych relacji na bazie zasady „jednych Chin”, z za- znaczeniem jednak odmiennych interpretacji tego terminu. Wu zaznaczył, że stosunki ponad Cieśniną opierają się na założeniach dokumentu Act Governing Relations Between the Peoples of the Taiwan Area and the Mainland Area84. We wspomnianym dokumencie pojawiło się określenie „jednego kraju, dwóch terytoriów” (Taiwan Diqu yu Dalu Diqu Renmin Guanxi Tiaoli). Podział terytorialny charakteryzowano w następujący sposób: 1. „Terytorium Tajwanu” (Taiwan Diqu) odnosi się do Tajwanu, Penghu, Kin- men, Matsu oraz innych terytoriów pod kontrolą rządu Republiki Chińskiej na Tajwanie. 2. „Terytorium kontynentalne” (Dalu Diqu) odnosi się do obszaru Republiki Chińskiej z wyjątkiem „terytorium Tajwanu”. 3. „Ludność terytorium Tajwanu” (Taiwan Diqu Renmin) obejmuje osoby zameldowane na „terytorium Tajwanu”. 4. „Ludność terytorium kontynentalnego” (Dalu Diqu Renmin) obejmuje osoby zameldowane na „terytorium kontynentalnym”85.

83 Mo Yan‑chih, Ma promises to increase quota of Chinese students, „Taipei Times”, 21 XII 2011. 84 Idem, ‘One country, two areas’ proposed by Wu Po‑hsiung, „Taipei Times”, 23 III 2012. 85 Taiwan Diqu yu Dalu Diqu Renmin Guanxi Tiaoli (Act Governing Relations Between the Peoples of the Taiwan Area and the Mainland Area), Mainland Affairs Council, Executive Yuan, 29 X 2003, http://law.moj.gov.tw/Eng/news/news_detail_ch.aspx?SearchRange=G&id=763 (25 VII 2012). „Jedno państwo, dwa obszary” 33

Wu Poh‑hsiung podkreślił, że za politykę dotyczącą dialogu ponad Cieśniną od- powiedzialna jest Rada ds. Chin Kontynentalnych, a nie ministerstwo spraw zagranicznych, co oznacza, że relacje wzajemne nie są prowadzone na zasadzie państwo– państwo (state‑to‑state relations), ale raczej na podstawie specjalnych stosunków (special relations)86. Opozycyjna DPP ostro skrytykowała sformułowanie przywołane przez Wu w Pekinie. Była kandydatka na prezydenta Tsai Ing‑wen zaapelowała do Ma Ying‑jeou o zmianę polityki, która – w jej opinii − może przynieść tylko „nie- stabilność i nędzę”87. Były doradca prezydenta Huang Tien‑lin uwypuklił zagrożenia związane z wprowadzeniem pojęcia „jedno państwo, dwa terytoria”, w obliczu ro- snącej liczby Tajwańczyków przenoszących działalność gospodarczą na kontynent. Jego zdaniem, koncepcja „jedno państwo, dwa systemy” nie stanowi jedynie opisu sytuacji hipotetycznej w odległej przyszłości, jeśli Tajwan będzie kontynuował swoją politykę ekonomicznej integracji z Chinami, czy inaczej „zjednoczenia za pośred- nictwem środków gospodarczych” (unification via economic means)88. W artykule redakcyjnym w „Taipei Times” określono konsultacje pomiędzy KMT a KPCh mianem kluczowych w kontekście formułowania założeń politycznych w prowadzonym przez obydwa rządy dialogu ponad Cieśniną. Sugerowano jednak, że KMT zacho- wuje się podobnie jak KPCh, czyli jedyna partia rządząca, ignorująca prawie połowę społeczeństwa, która na nią nie głosuje i zupełnie inaczej postrzega związki z kontynentem. Coroczne forum, zdaniem redaktora, powinno koncentrować się raczej na sprawach kulturalnych i gospodarczych, ale jak się wydaje, wkracza bardziej w sferę polityki i dyskusji na temat zjednoczenia. Rozmowy międzypartyjne powinny posia- dać prywatny charakter, nie mając wsparcia ze strony rządu89. Pomimo krytycznych uwag samo sformułowanie „jeden kraj, dwa obszary” nie stanowiło zbyt wielkiej zmiany jakościowej w stosunku do wcześniejszych koncepcji. Zasada ta przypomina nieco tę sformułowaną przez Deng Xiaopinga. Jej treść wska- zywała raczej na chęć utrzymania dotychczasowego stanu w Cieśninie aniżeli podejmowania jakichkolwiek ruchów w kierunku zmian dotychczasowego układu. Koresponduje to ze stanowiskiem mieszkańców wyspy, którzy również w więk- szości opowiadają się za utrzymaniem status quo, sprzeciwiając się przeprowadzanym w szybkim tempie negocjacjom z Chinami. Po wizycie w Pekinie Wu Poh‑hsiunga, w czasie której zaproponowana została koncepcja „jedno państwo, dwa obszary”, w dniach od 30 marca do 2 kwietnia 2012 r. Państwowy Uniwersytet Chengchi (Na- tional Chengchi University) przy Radzie ds. Chin Kontynentalnych Yuanu Wyko- nawczego przeprowadził telefoniczny sondaż na grupie tysiąca siedemdziesięciu dziewięciu osób na temat postrzegania relacji wzajemnych z Chinami. Odpowiadając na pytanie o tempo rozwoju wymiany ponad Cieśniną, 45% Tajwańczyków określiło relacje z Chinami po prostu za dobre, a 32,6% wskazało, że rozwijają się one zbyt szybko. W poprzednim sondażu pierwszą odpowiedź wskazało 48,1%, podczas gdy

86 ‘1 country, 2 areas’ new basis for dialogue: KMT, „The China Post”, 23 III 2012. 87 Chris Wang, Tsai blasts proposed ‘one country, two areas’ Policy, „Taipei Times”, 27 III 2012. 88 Huang Tien‑lin, The ‘China dream’ may become a nightmare, „Taipei Times”, 3 IV 2012. 89 Cross‑strait Wus cause woe, „Taipei Times”, 24 III 2012. 34 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia drugą 25,7%, co obrazuje obawy wobec wszelkich zmian w Cieśninie90. Nie należy zapominać, że opinie wyrażane w tym temacie mają silny związek z preferencjami politycznymi respondentów.

Tabela 1. Sondaż ukazujący opinie Tajwańczyków na temat prowadzonego dialogu z Chinami kontynentalnymi

Odpowiedzi Określona opcja działań w procentach Utrzymanie status quo i podjęcie decyzji w późniejszym terminie 32,4 (maintaining the status quo and making a decision later) Utrzymanie status quo bezterminowo 29,9 (maintaining the status quo in perpetuity) Utrzymanie status quo i ogłoszenie w późniejszym czasie niepodległości 15,7 (maintaining the status quo and declare independence later) Utrzymanie status quo i dążenie do zjednoczenia w późniejszym terminie 8,2 (maintaining the status quo and seeking unification at a later date) Ogłoszenie niepodległości tak szybko, jak to możliwe 6,1 (declaring independence as soon as possibile) Dążenie do zjednoczenia w możliwie najbliższym terminie 1,5 (seeking unification at the earliest possible opportunity) Źródło: Su Yung‑yao, Big majority oppose unification: poll, „Taipei Times”, 15 IV 2012.

Golden decade Pierwsze decyzje Ma na stanowisku prezydenta stanowiły zapowiedź kontynuacji dotychczasowej polityki, której założenia zostały nakreślone w czasie pierwszej kadencji. Ma w swoim przemówieniu inaugurującym drugą kadencję zapowie- dział realizację swojej wizji reform w ramach tzw. złotej dekady (golden decade) dla państwa. Przedstawił pięć obszarów działania dotyczących: wspierania wzrostu gospodarczego, tworzenia nowych miejsc pracy i urzeczywistniania zasady spra- wiedliwości społecznej, rozwoju środowiska charakteryzującego się niską emisją węgla i wykorzystywaniem w dużym stopniu zielonej energii, wsparcia dla kultury jako źródła narodowej siły, podejmowania aktywnych kroków na rzecz kształce- nia, rekrutowania oraz zatrzymywania talentów91. Niewątpliwie koniunktura jest sprzyjająca, zważywszy, że ostatnie wybory parlamentarne w zasadzie ugruntowały pozycję KMT jako partii rządzącej. Liczba mandatów w Yuanie Ustawodawczym przysługujących dwóm przeciwnym obozom, „niebieskiemu” i „zielonemu”, po-

90 Su Yung‑yao, Big majority oppose unification: poll, „Taipei Times”, 15 IV 2012. 91 President Ma’s Inaugural Address: Upholding Ideals, Working Together for Reform and Creating Greater Well‑being for Taiwan, Office of the President Republic of China (Taiwan), 20 V 2012, http:// english.president.gov.tw/Default.aspx?tabid=491&itemid=27199&rmid=2355 (24 VII 2012). Golden decade 35 została praktycznie bez zmian w stosunku do poprzednich wyborów. To oznacza wzmocnienie roli prezydenta w kontekście dalszego korzystania z silnego wsparcia w parlamencie. Główna partia opozycyjna pogrążona w walkach wewnętrznych bę- dzie musiała wypracować nowy mechanizm działania, szczególnie w odniesieniu do Chin kontynentalnych. Wybory ugruntowały również pozycję samego Ma i frakcji, którą reprezentuje w łonie partii. KMT oraz prezydent w tej sytuacji będą wyzna- czać w najbliższym czasie trendy rozwojowe na wyspie, bez obaw ich blokowania ze strony opozycji. W odniesieniu do sprawy bezpieczeństwa narodowego Ma zaznaczył, że winno się ono opierać na trzech filarach: pokoju ponad Cieśniną Tajwańską, spraw- nej dyplomacji oraz silnej obronie narodowej. W kwestii relacji z Chinami Ma mówił o konieczność utrzymania status quo, opartego na schemacie „trzech nie”, czyli „nie” dla zjednoczenia, „nie” dla niepodległości, „nie” dla użycia siły. Pro- mowanie pokojowego rozwoju ponad Cieśniną Tajwańską powinno odbywać się w oparciu o zasadę „jednych Chin”, uwzględniając założenia konsensusu 1992. Przy czym termin „jedne Chiny” dla Tajwanu to oczywiście Republika Chińska, podobnie jak zdefiniowana wcześniej formuła „jedna Republika Chińska, dwa obszary” (one Republic of China, two areas). Prezydent podkreślał, że tajwańskie doświad- czenia w ustanowieniu demokracji mogą stać się inspiracją dla Chin kontynentalnych. Wyrażał jednocześnie nadzieję na stopniowe otwarcie związane z większym udziałem społecznym w procesie politycznym na kontynencie, postępujące wraz z poprawą sytuacji w odniesieniu do praw człowieka, rządów prawa i niezależne- go rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. To bowiem może zredukować poczucie „odmienności” towarzyszące ludziom po obu stronach Cieśniny. Drugi filar narodowego bezpieczeństwa odnosił się do realnej dyplomacji (viable diplomacy), która dawałaby szansę zwiększenia udziału Tajwanu w międzynarodowej społeczności. Trzeci z filarów dotyczył silnej obrony narodowej, zdolnej do powstrzymania za- grożeń z zewnątrz92. Deklaracje prezydenta Ma podkreślały konieczność ugruntowania osiągnięć pierwszej kadencji. Stąd uwypuklanie chęci utrzymania pokoju i stabilności w Cieśninie Tajwańskiej. Warto zauważyć przesunięcie akcentów w porównaniu z przemówieniem inaugurującym pierwszą kadencję, wskazujące na poszukiwanie równowagi pomiędzy sferą polityki wewnętrznej oraz kwestiami międzynaro- dowymi, w tym również dialogu z Chinami. Należy tu podkreślić zapowiedź odse- parowania zagadnień gospodarczych od politycznych w relacjach ponad Cieśniną. Priorytetem działania nowej administracji w najbliższej przyszłości będą sprawy o charakterze gospodarczym, związane z rozwojem wyspy, głównie w kontekście promowania współpracy gospodarczej i rozwijania nowych płaszczyzn kooperacji z Chinami. Za przyjęciem takiej strategii działania przemawia choćby zapowiedź zakończenia rozmów w ramach ECFA, jak również przyśpieszenia negocjacji z takimi partnerami

92 Ibidem. 36 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia gospodarczymi, jak Singapur i Nowa Zelandia. Tajwan będzie czynił również zabiegi, by w ciągu ośmiu lat dołączyć do Partnerstwa Transpacyficznego (Trans‑Pacific Part- nership), co pozwoli mu stać się częścią globalnego systemu handlowego.

Tajwański model demokracji W mowie inauguracyjnej Ma Ying‑jeou wspomniał o doświadczeniach Tajwanu we wprowadzaniu rozwiązań demokratycznych. W jego opinii mogą one być wykorzystywane w przyszłości również na gruncie chińskim. Emerytowany profesor Uniwersytetu Harvarda (Harvard University) Ezra Vogel podkreślał, że demokracja tajwańska może stanowić inspirację dla Chin, wyznaczając ramy dla tamtejszego demokratycznego rozwoju. Proces ten jednak wymaga czasu z uwagi na ogromną powierzchnię kraju. W pierwszej kolejności muszą zostać przeprowadzone czynno- ści eksperymentalne w niektórych wybranych jego częściach, by mogły być później wdrożone na szerszą skalę93. Odmienność systemowa pozostaje jedną z najważniejszych przeszkód w procesie zjednoczeniowym. W tej sytuacji przedstawiana do tej pory przez chińskie władze formuła „jedno państwo, dwa systemy” nie uzyskała akceptacji na wyspie. Tajwańscy decydenci wyrażają jednak przekonanie, że Chiny, stopniowo przekształcane wedle demokratycznych reguł, mogłyby przedstawić propozycję porozumienia bardziej od- powiadającą ich oczekiwaniom i aspiracjom. Trzeba zaznaczyć, że administracja Ma wyraźnie zmiękczyła swoje stanowisko w tym zakresie. Podkreśla wprawdzie znaczenie reform demokratycznych na kontynencie, ale nie sytuuje tej sprawy jako najważ- niejszej na obecnym etapie. Wydaje się, że to wyraz właściwego podejścia, zważywszy na odmienne postrzeganie tej kwestii przez chińskie władze. Prawdziwa sprzeczność pojawia się w tym, że demokracja w ujęciu chińskim opiera się na wielopartyjnej współpracy i politycznej konsultacji pod przewodnictwem partii komunistycznej. Ta ostatnia wytycza kierunek rozwojowy państwa, jak również ramy dla dokonywanych przekształceń w poszczególnych dziedzinach życia. W Chinach panuje przekonanie o potrzebie wypracowania własnego modelu demokracji. Doświadczenia innych krajów, ze względu na specyficzne uwarunkowania panujące w Państwie Środka, nie znajdują szerszego uzasadnienia. Zdaniem Li Fei z Centrum Badań Tajwańskich na Uniwersytecie Xiamen, systemy polityczne Tajwanu i Chin różnią się od siebie. Demokracja przybiera różne formy w zależności od miejsca. Tajwański model jest jednym spośród wielu innych funkcjo- nujących w Azji Wschodniej. Tajwan i Chiny znajdują się na różnych etapach rozwoju. Wcześniejszy boom gospodarczy, którego doświadczył Tajwan, sprawił, że istnieje tam również inna świadomość społeczna. Sytuacja Chin jest całkowicie odmienna. Ogromna populacja i zróżnicowanie etniczne sprawiają, że demokracja oznaczająca jeden głos przypadający na jedną osobę jest trudna do zrealizowania. Chiny powinny wykształcić własną formę demokracji, nie starając się ślepo naśladować tajwańskich

93 Taiwan could serve as a model for China: expert, „Taipei Times”, 17 VI 2012. Tajwański model demokracji 37 rozwiązań. Najważniejsze obecnie staje się zwiększenie udziału ludzi w życiu politycznym oraz uwzględnienie w większym stopniu w procesie decyzyjnym głosu opinii publicznej. Społeczeństwo chińskie nie ma wykształconej świadomości dotyczącej niezależności głosowania, może zatem głosować, kierując się pobudkami finansowymi, religijnymi czy rodzinnymi94. Słysząc chińską argumentację, Tajwan modyfikuje stopniowo swoje założenia w tym względzie. Świadczy o tym choćby wypowiedź Su Chi, doradcy prezydenta Ma i jednocześnie przewodniczącego Fundacji Forum Taipei (Taipei Forum Foun- dation), który podkreślał, że Tajwan powinien zająć bardziej pragmatyczne stanowisko w kwestii demokracji w Chinach i wycofać się ze zbędnych oczekiwań w tym względzie. Jego zdaniem, pięć czynników ogranicza rozwój demokracji w Chinach. Wśród nich wymieniał nadzieję na stabilność ze strony rządu i prywatnych sektorów, autorytarną władzę, krępowanie opinii demokratycznych w sektorach prywatnych i rządowych, brak demokratycznych doświadczeń oraz przepaść pomiędzy obszarami wiejskimi a miejskimi95. W opinii Sui Duqing z Instytutu Zarządzania i Zdrowia Ching Kuo (Ching Kuo Institute of Management and Health), kluczowym zagadnieniem w relacjach chińsko‑tajwańskich nie jest sprawa demokracji, ale konsensus dotyczący zjednoczenia, osiągnięty przez obydwie strony. Jeśli nie udałoby się tego osiągnąć, to nie byłoby potrzeby dyskutować na temat demokracji. Wschodnie i Zachodnie Niemcy zjednoczyły się w 1990 r. na płaszczyźnie wzajemnego zrozumienia i poczucia toż- samości, co pozwoliło pokonać inne bariery. Przed nastaniem lat 80. XX w. Tajwan i Chiny spoglądały na siebie z wrogością. Zwykli ludzie są bardziej zainteresowani, by żyć na odpowiednim poziomie, zatem ich warunki egzystencjalne stają się ważniejsze aniżeli określona forma systemu politycznego96. Pragmatyczne i elastyczne podejście może okazać się skuteczną drogą do realizacji podstawowych celów. W opinii wielu środowisk na Tajwanie, dzisiejsze Chiny mogą stanowić kopię Tajwanu lat 70. XX w. w odniesieniu do przeprowadzanych zmian politycznych. Fareed Zakaria wskazywał, że kraje zwracające się ku wolnorynkowym zasadom oraz modernizacji z biegiem czasu zaczynają się zmieniać pod względem politycznym. Wzrost standardu życia w Chinach nieuchronnie będzie prowadził do reform na płaszczyźnie politycznej. Prawdopodobnie można oczekiwać wykształce- nia się systemu mieszanego, analogicznego do wielu krajów zachodnich w XIX w. czy Azji Wschodniej lat 70. i 80. XX w., gdzie tamtejszy ustrój stanowił połączenie powszechnego udziału obywateli, zachowania pewnych elementów hierarchii i kontroli sprawowanej przez elitę97. Podkreślał jednocześnie, że wielu chińskich polity- ków młodego pokolenia dostrzega konieczność politycznego otwarcia, mówiąc, że wiele czasu poświęcają oni na studiowanie singapurskich doświadczeń politycznych.

94 Li Fei, Mainland needs to explore its own way for democratization, „Global Times”, 20 XII 2011. 95 Allow China’s democracy to progress on its own: Su, „Taipei Times”, 10 IV 2012. 96 Sui Duqing, Taiwanese public empowered through democratic process, „Global Times”, 20 XII 2011. 97 Fareed Zakaria, Koniec hegemonii Ameryki, przeł. Stanisław Kroszczyński, Nadir Media Lazar, Warszawa 2009, s. 129. 38 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia

Partia komunistyczna wysyła również delegacje do innych państw, m.in. Szwecji czy Japonii, w celu zrozumienia, jak owe kraje zbudowały własne ustroje demokratyczne z dominującą pozycją jednej partii98.

Współpraca wojskowa Pragmatyzm dostrzegalny w dialogu rozwijanym ponad Cieśniną Tajwańską odsuwa na bok możliwość wybuchu konfliktu zbrojnego. Co więcej, zarysowuje się tu szansa zupełnie nowego otwarcia, w kontekście podjęcia współpracy wojskowej. W styczniu 2012 r. prezydent Ma w swoim przemówieniu określającym idee w zakresie rozwoju strategii militarnej zaznaczył, że „obrona narodowa” nie może być postrzegana cał- kowicie przez pryzmat spraw wojskowych, zważywszy, że poprawa stosunków w Cie- śninie Tajwańskiej, handel i inwestycje, jak również wymiany kulturalne i naukowe mogłyby być postrzegane w kategoriach ukrytych taktyk w obronie narodowej. Pre- zydent zapowiedział wzmocnienie zdolności militarnych. Zaznaczył także koniecz- ność wypracowania alternatywnej linii obrony w Cieśninie. Celem będzie w tej sytuacji przekonanie Chin, że spory ponad Cieśniną mogą być rozwiązane środkami pokojowymi. Ma nawiązał w tym miejscu do Sunzi, mówiąc o sztuce dowodzenia zmierzającej do udaremnienia planów wroga i związania jego sił99. Fundamentalne znaczenie miała jego wcześniejsza wypowiedź. 30 kwietnia 2010 r. w wywiadzie udzielonym stacji CNN Ma mówił, że pomimo faktu nabywania uzbro- jenia od Stanów Zjednoczonych nie będzie nigdy prosił je o pomoc w walce z China- mi kontynentalnymi. Chen Xiancai z Centrum Studiów Tajwańskich na Uniwersytecie Xiamen podkreślił znaczenie słowa „nigdy”, które pojawiło się po raz pierwszy w ustach tajwańskiego prezydenta uzyskującego mandat w wyborach powszechnych100. Ekspert w zakresie wojskowości, Wang Kao‑cheng z Uniwersytetu Tamkang, zwra- cał uwagę, że złagodzenie napięć ponad Cieśniną Tajwańską stwarza szansę zwiększe- nia interakcji pomiędzy siłami zbrojnymi obydwóch stron. W obszarach wspólnych działań, jego zdaniem, mogłyby się znaleźć: morskie ratownictwo, przeciwdziałanie aktom piractwa, wspólne plany w zakresie zwalczania terroryzmu oraz innych pro- blemów w obszarach nietradycyjnych aspektów bezpieczeństwa. Sugerował również rozszerzenie wymiany i debaty akademickiej w celu ustanowienia gorących linii, od- suwających ryzyko wystąpienia przypadkowych konfliktów101. Również były przewodniczący KMT Lien Chan zapytany, czy w czasie drugiej kadencji Ma Ying‑jeou na stanowisku prezydenta jest możliwe promowanie politycznego dialogu ponad Cieśniną oraz ustanowienie mechanizmu wzajemnego zaufania w kwestiach wojskowych, odpowiedział, że dotychczasowe działania przyczyniają się do realizacji tego celu. Obydwie strony winny być elastyczne w swoim podejściu do tych zagadnień. Problem Tajwanu nie jest bowiem wytworzony przez Chiny lub

98 Ibidem, s. 131. 99 National defense not just a military master, Ma says, „Taipei Times”, 19 I 2012. 100 Taiwan pledges not to seek US help in war, „People’s Daily”, 4 V 2010. 101 Academic says closer ties offer chance of cross‑strait military interactions, „Taipei Times”, 27 III 2012. Zjednoczenie Chin wedle modelu niemieckiego 39

Tajwan, lecz stanowi pozostałość historii i odzwierciedla historyczne cierpienia, jakich doznały Chiny na przestrzeni ostatnich stu lat102. Oczywiście wiele spraw dotyczących chińskiego sektora obronnego nadal budzi niepokój na Tajwanie. Wielkość wydatków budżetowych oraz działania zwią- zane z nielegalnym pozyskiwaniem zaawansowanych technologii pozostają kością niezgody we wzajemnych stosunkach. Dostrzegając te niedogodności, prof. Lin Chong‑pin z Instytutu Spraw Międzynarodowych i Studiów Strategicznych na Uniwersytecie Tamkang (Graduate Institute of International Affairs and Strategic Studies, Tamkang University), analizujący sprawy związane z budżetem obronnym Chin, zaznaczył, że Tajwan powinien raczej skupić się na elementach odstraszania, starając się unikać wojny zarówno w znaczeniu militarnym, jak i pozamilitarnym. Inwestycje w sektorze obronnym powinny być dobrze skalkulowane i zmierzone. Tajwan nie powinien uczestniczyć w wyścigu zbrojeń z Chinami, lecz powinien skupić się na stworzeniu najbardziej efektywnych środków odstraszania, poprzez konfigurację najbardziej oszczędnej broni obejmującej sprzęt wysoko, średnio i ni- sko zaawansowany technologicznie103. Należy dodać, że ostatnie przypadki szpiegostwa ze strony Chin miały zwią- zek z tajwańskim sektorem obronnym. Dotyczyły one amerykańskiej technologii, obejmującej wysoko zaawansowany system radarowy oraz system rakietowy Patriot ziemia–powietrze. W marcu 2012 r. kapitan tajwańskich sił powietrznych został oskarżony o działalność szpiegowską na rzecz Chin. To kolejny przypadek wrogiej działalności. Wcześniej doszło do aresztowania generała Lo Hsieh‑che, mającego dostęp do opracowanego przez Amerykanów systemu dowodzenia oraz kontroli, a także Lai Kun‑Chieh, który bezskutecznie próbował pozyskać informacje na temat tajemnic związanych z systemem Patriot. To pokazuje, że chińskie zainteresowanie koncentruje się głównie na systemie obrony rakietowej Patriot produkowanej przez amerykańskie koncerny zbrojeniowe Lockheed Martin oraz Raytheon Company, jak również zaprojektowanym przez Lockheed systemie dowodzenia i kontroli Po Sheng104. Pozyskanie tej technologii narażałoby w więk- szym stopniu Tajwan na potencjalny atak militarny ze strony Chin. Przypadek powyższy obrazuje jednocześnie zainteresowanie Pekinu amerykańską zaawanso- waną technologią.

Zjednoczenie Chin wedle modelu niemieckiego W maju 2012 r. Ma Ying‑jeou przedstawił znaną już wcześniej koncepcję związaną z wykorzystaniem „modelu niemieckiego” (German model) w procesie zjednoczenia Chin. Propozycja Ma spotkała się z ostrą krytyką ze strony DPP. Zarzucano mu brak

102 Chen Taixi, Taiwan mainstream should be heard on mainland, „Global Times”, 25 III 2012. 103 Scholar calls for better China deterrents, „The China Post”, 6 III 2012. 104 Espionage threats linger, despite closer China ties, „Taipei Times”, 22 III 2012. 40 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia konsultacji społecznych w tej sprawie, jak również to, że jako wiceprzewodniczący MAC na początku lat 90. odrzucał stosowanie takiej analogii105. W Chinach rów- nież pojawiły się sceptyczne głosy w odniesieniu do takich rozwiązań. Li Jiaquan z Instytutu Studiów Tajwańskich przy Chińskiej Akademii Nauk Społecznych pod- kreślał, że podział na Chiny i Tajwan wynika z rozstrzygnięć wojny domowej. To jednak sprawa wyłącznie wewnątrzchińska. Tymczasem sprawa Niemiec może być rozpatrywana z punktu widzenia międzynarodowego z uwagi na podział suweren- ności dokonany przez wielkie mocarstwa po II wojnie światowej. Zastosowanie tymczasem „modelu niemieckiego” w odniesieniu do Chin i Tajwanu sugerowałoby, że wciąż żywa pozostaje koncepcja dwojga Chin106. Hsieh Min‑chieh z Państwowego Uniwersytetu Chung Cheng (National Chung Cheng University) na Tajwanie rów- nież dostrzegł analogię pomiędzy modelem niemieckim a istnieniem dwóch państw, co pozostaje w sprzeczności z polityką „jednych Chin”. Dostrzegł on jednak fakt, że pewne wybrane elementy mogłyby okazać się przydane dla przyszłego zjednoczenia. Obydwie strony powinny wykazywać jednak więcej elastyczności, porzucając nega- tywną retorykę107. W sprawie zjednoczenia Ma musi zachować dystans pomiędzy różnymi opcja- mi. Podkreślanie dążeń do reunifikacji jest każdorazowo ostro krytykowane przez ugrupowania niepodległościowe. Stworzenie podwalin do zjednoczenia wydaje się jednak sprawą priorytetową podczas kolejnych czterech lat jego urzędowania. W tej sytuacji Ma musi umiejętnie balansować nie tylko pomiędzy wewnątrzkra- jową opozycją, ale również zainteresowanymi żywotnie tą sprawą Chinami oraz Amerykanami. Zbyt radykalne rozwiązania mogłyby wywołać burzę z każdej ze stron. Dlatego też koncepcja „jedno państwo, dwa obszary” mogła być celowo roz- miękczana przez odwołanie się również do modelu niemieckiego jako propozycji dla przyszłego zjednoczenia.

Nowe wyzwania w polityce Komunistycznej Partii Chin Kluczowe z punktu widzenia interesów partii komunistycznej w ciągu najbliższej dekady będzie utrzymanie stabilności w kraju, jak również pokojowego otoczenia wokół Chin. Podejmowane przez nowe kierownictwo działania w oczywisty spo- sób będą wpływać na sytuację w Cieśninie Tajwańskiej. Należy jednak zauważyć, że do tej pory koncentrowano się przede wszystkim na łatwiejszych, przynajmniej w teorii, sprawach gospodarczych. O wiele trudniejsze, jak się wydaje, będą zagadnienia polityczne oraz z zakresu bezpieczeństwa. Istnieje duże prawdopodo- bieństwo, że wraz z upływem czasu przestrzeń gospodarcza będzie coraz częściej uzupełniana o nowe treści. Teraz Tajwan cieszy się rosnącą nadwyżką w handlu z Chinami. Te ostatnie do tej pory nie reagowały niezadowoleniem z tego stanu

105 DPP takes Ma to task on German unification idea, „Taipei Times”, 26 V 2012. 106 German reunification model unacceptable to mainland, „Global Times”, 7 VI 2012. 107 Realism and flexibility will guide two sides to solution, „Global Times”, 7 VI 2012. Nowe wyzwania w polityce Komunistycznej Partii Chin 41 rzeczy. Łagodne podejście Pekinu może jednak stanowić część długotrwałej strategii związanej ze wzrostem nacisków politycznych na wyspę. Od czasów Jiang Zemina panuje przekonanie, że proces zjednoczeniowy z Tajwanem powinna po- przedzać silniejsza integracja na polu gospodarczym i kulturalnym. W tym przypadku ECFA niewątpliwie działa na rzecz integracji rynkowej, jak również finansowej, wyspy z kontynentem. Pytanie, jakie rodzi się w tym kontekście, dotyczy tego, jak Pekin będzie reagował na postulaty tajwańskie, które będą się pojawiać w trakcie negocjacji: większą otwartością czy usztywnieniem stanowiska? Trzeba pamiętać, że sposób rozwiązywania kwestii tajwańskiej będzie jednocześnie czy- telnym sygnałem dla sąsiednich państw stanowiącym o sposobach reagowania na spory terytorialne w regionie.

ROZDZIAŁ II Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska

Odkrywanie Chin przez Amerykanów Za początek kontaktów chińsko‑amerykańskich uznaje się dzień 28 sierpnia 1784 r., kiedy do Kantonu dotarł pierwszy amerykański statek Empress of China. Wypłynął on z Nowego Jorku i po przepłynięciu przez Oceany Atlantycki i Indyjski dotarł do Kantonu. W latach następnych miał miejsce ciągły rozwój wzajemnych relacji, szcze- gólnie na płaszczyźnie gospodarczej. Zainteresowanie kupców amerykańskich budził przede wszystkim handel opium. W 1821 r. uzyskali oni zgodę Kompanii Wschod- nioindyjskiej na wwóz narkotyku do Chin z terytorium Indii. Do tej pory eksporto- wano go głównie z Turcji i Persji. Stany Zjednoczone wysyłały do Państwa Środka, oprócz swoich statków handlowych, także okręty wojenne. W 1819 r. w Kantonie pojawiła się pierwsza fregata Congress. Od połowy lat 30. XIX w. USA utrzymywały na wodach Azji Wschodniej stałą eskadrę okrętów. Do jej zadań należało zapewnienie bezpieczeństwa interesom handlowym kupców amerykańskich. Obok działalno- ści gospodarczej, Amerykanie przeprowadzali także na terytorium Chin czynności o charakterze misyjnym. Za pośrednictwem misjonarzy uzyskiwano informacje o sytuacji wewnętrznej chińskiego cesarstwa.

Traktat z Wangxia Amerykanie bardzo umocnili swoją pozycję w Chinach w latach 40. XIX w. Prze- grana przez Chiny wojna opiumowa z Brytyjczykami otworzyła drogę do penetracji tego kraju przez inne mocarstwa. Już w marcu 1840 r. na forum Kongresu polityk i prawnik Caleb Cushing sygnalizował konieczność zawarcia układu handlowego z Chinami. Sukces Brytyjczyków osiągnięty w tym kraju stanowił podstawę do poparcia tego wniosku. Jesienią 1842 r. Kongres Stanów Zjednoczonych wyraził zgodę na propozycję Cushinga dotyczącą wysłania do Chin oficjalnej misji. Kierownictwo nad nią objął sam pomysłodawca, który został wyposażony w osobisty list prezydenta Stanów Zjednoczonych Johna Tylera do cesarza Chin Dao Guanga. Misja wy- ruszyła w drogę pod koniec lipca 1843 r., docierając do portugalskiej kolonii portu Makau, po półrocznej wyprawie, 24 lutego 1844 r. Pierwszy kontakt z Chińczykami 44 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska nastąpił w Kantonie. W wyniku podjętych rozmów z lokalnymi władzami Cushing zrezygnował z wyprawy do Pekinu. List miał zostać oddany cesarzowi za pośred- nictwem pełnomocnika cesarskiego, który wyraził zgodę na rozpoczęcie rozmów traktatowych z Amerykanami. 3 lipca 1844 r. w wiosce Wangxia, w pobliżu Makau, podpisano traktat chińsko‑amerykański. Dokument mówił o klauzuli największego uprzywilejowania, która dawała Stanom Zjednoczonym wszystkie korzyści, jakie wynikały z traktatu nankińskiego podpisanego w 1842 r. przez Brytyjczyków, z wy- jątkiem odszkodowań i terytorium. Traktat z Wangxia mówił o rozciągnięciu jurysdykcji konsularnej nad obywatelami amerykańskimi w Chinach oraz wyłączał spod chińskiej jurysdykcji amerykańskie statki znajdujące się na wodach przybrzeżnych Chin. Kupcy amerykańscy uzyskali ponadto swobodny dostęp do pięciu chińskich „portów otwartych”1.

Misja Perry’ego dociera na Tajwan W 1852 r. w rejon Pacyfiku z USA wyruszyła kolejna ekspedycja wojskowa pod kie- rownictwem Mathew Calbraitha Perry’ego. Celem misji było uzyskanie zgody na za- opatrywanie statków amerykańskich w Japonii oraz wynegocjowanie otwarcia kilku portów japońskich dla amerykańskich statków handlowych. Perry w czasie swojej po- dróży po Oceanie Spokojnym zawitał również na Tajwan. Obserwacje, które wówczas poczynił, sprawiły, że po powrocie do ojczyzny zwrócił się do rządu USA z postu- latem wzmocnienia pozycji USA na wodach chińskich. Chodziło przede wszystkim o ochronę niektórych wysp na Pacyfiku. Proponował stworzenie w tym rejonie przy- stani węglowych dla parowców floty amerykańskiej. O znaczeniu wysp w regionie Azji i Pacyfiku mówili w tym czasie także inni dyplomaci. Przedstawiciel rządu amerykań- skiego w Japonii Townsend Harris sugerował nawet odkupienie Tajwanu od Chin, jednak jego propozycja została odrzucona przez Departament Stanu2. W Ameryce zainteresowanie Tajwanem, znanym wtedy bardziej jako Formoza, nie słabło w latach późniejszych. W 1856 r. przedstawiciel USA w Chinach Peter Parker zachęcał, by Sta- ny Zjednoczone zajęły Formozę jako odszkodowanie za straty poniesione przez ame- rykańskich obywateli w Chinach. Jednak i tym razem pomysł nie zyskał przychylności w Departamencie Stanu3. W 1867 r. na Tajwanie wylądowały oddziały amerykańskiej piechoty morskiej. Zostały one jednak wybite przez oddziały partyzanckie ludności tubylczej. Również późniejsza wyprawa, z 1873 r., zakończyła się fiaskiem.

1 Szerzej zob.: Treaty of Peace, Amity, and Commerce, Treaty signed at Wan Hiya, July 3, 1844, [w:] Treaties and Other International Agreements of the United States of America 1776–1949, red. Charles I. Bevans, vol. VI, Department of State Publications 8549, U.S. Government Printing Office, Washington, I 1971, s. 647–658. 2 China and the Question of Taiwan, Documents and Analysis, red. Hungdah Chiu, Washington 1973, [za:] Bronisław Sech, Tajwan w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych (1945–1982), Wy- dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź 1986, s. 25–26. 3 Longin Pastusiak, Dyplomacja Stanów Zjednoczonych (XVIII–XIX w.), Wydawnictwo Nauko- we PWN, Warszawa 1978, s. 488. Polityka „otwartych drzwi” 45

18 czerwca 1858 r. Amerykanie podpisali kolejny układ z Chinami. Traktat zawie- rał klauzulę najwyższego uprzywilejowania. Stany Zjednoczone uzyskały zgodę na akredytowanie swych posłów na dworze cesarskim w Pekinie. Uzyskały też dostęp do jedenastu nowo otwartych portów oraz prawo swobodnego poruszania się po całych Chinach. Traktat mówił o nieograniczonej działalności misyjnej. Zmniejszono także wysokość chińskich ceł na towary importowane4.

Polityka „otwartych drzwi” 6 września 1899 r. sekretarz stanu John Hay wystąpił z notą okólną rozesłaną do innych mocarstw, w której zaznaczył, że podział Chin na strefy wpływów nie może przynieść uszczerbku w interesach kupcom z innych państw. Zasada sformułowana przez Stany Zjednoczone zyskała nazwę „otwartych drzwi” (open door). Amerykanie opowiadali się za utrzymaniem integralności terytorialnej Chin. Przede wszystkim chodziło jednak o zapewnienie równych szans w dostępie do ogromnego rynku chiń- skiego. Niezwykle istotne znaczenie dla rozwoju polityki Stanów Zjednoczonych na Dalekim Wschodzie miała popularna wówczas teoria tzw. nawalizmu. Głównym wy- razicielem tej strategii był Alfred Thayer Mahan, głoszący teorię, wedle której Ame- rykanie powinni posiadać silną flotę wojenną oraz bazy na Pacyfiku. Stosunki chińsko‑amerykańskie od czasu ustanowienia Republiki Chińskiej (1 stycznia 1912 r.) do drugiej połowy lat 30. nabrały nowej dynamiki. Warto zazna- czyć, iż w tym okresie skutecznie podtrzymywano zasadę „otwartych drzwi”. Rozbite na wiele samodzielnych ośrodków decyzyjnych Chiny nie mogły znieść przywilejów obcych mocarstw. Amerykanie skutecznie dbali o zachowanie swoich interesów za- grożonych w wyniku toczącej się wojny domowej w Chinach z udziałem Kuomin- tangu i komunistów. W marcu 1927 r. Stany Zjednoczone, pod naciskiem amerykań- skich kół gospodarczych, zdecydowały się na bezpośrednią interwencję w Chinach. Amerykanie jako pierwsi spośród mocarstw uznały narodowy rząd Chiang Kai‑sheka w Nankinie 25 lipca 1927 r. Wielu doradców amerykańskich znalazło się wówczas w ministerstwach i urzędach nowego rządu. Od 1937 r. do początku lat 40. Stany Zjednoczone zachowywały bierną postawę wobec wydarzeń w Państwie Środka. Japonia, która dokonała inwazji na Chiny, nadal handlowała z USA bez większych ograniczeń. Dostawy sprzętu z przeznaczeniem wojskowym zasilały w szerokim zakresie stronę japońską. Waszyngton w dalszym ciągu forsował ideę „otwartych drzwi” w Chinach i podtrzymywania równowagi sił w Azji Wschodniej. Jeszcze pod koniec lat 30. Amerykanie byli przeświadczeni, że tylko Japonia daje gwarancję zachowania status quo w regionie. Sytuacja uległa jednak zmianie w grudniu 1941 r., kiedy nastąpił japoński atak na amerykańską bazę wojenną Pearl Harbour. Wypowiedzenie wojny Japonii przez Waszyngton zmieniło

4 Szerzej zob.: Peace, Amity, and Commerce, Treaty signed at Tientsin, VI 1858, supplementing and revising treaty of July 3, 1844, [w:] Treaties and Other International Agreements of the United States of America 1776–1949, s. 659–670. 46 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska dotychczasową sytuację w Azji Wschodniej. Koalicja przeciwko państwom „osi” zyskała nowego, ważnego sojusznika. Diametralnej zmianie uległy dotychczasowe stosunki na linii Waszyngton – Tokio. Od tamtej pory w Stanach Zjednoczonych zaczęto poważniej rozważać koncepcję odbudowania po wojnie silnych Chin, jako przeciwwagi dla Japonii. Uznanie w oczach Amerykanów zyskiwał Chiang Kai‑shek i jego partia Kuomintang. Z czasem to właśnie jego zaczęto postrzegać jako głów- nego partnera w Azji. Błędem okazało się jednak w tym względzie niedocenianie siły komunistów, których przez bardzo długi czas określano mianem „chłopskich bandytów”, nie przypisując im zbyt wielkiego znaczenia. Informacje na ich temat docierające do Waszyngtonu były zazwyczaj szczątkowe i nie prezentowały złożo- ności problemu.

Ucieczka narodowców na Tajwan Po kapitulacji Japonii pod chińskie zwierzchnictwo w październiku 1945 r. powrócił Tajwan. Wyspa przez ostatnie pięćdziesiąt lat pozostawała kolonią japońską. Odzy- skanie Tajwanu odbyło się w następstwie wcześniejszych rozstrzygnięć, które zapa- dły w czasie konferencji w Kairze w listopadzie 1943 r. z udziałem Wielkiej Trójki – postanowiono wówczas, że terytoria, takie jak Mandżuria, Tajwan i Peskadory po wojnie zostaną zwrócone Chinom. Zakończenie II wojny światowej pozostawiło wiele nieuregulowanych spraw. Ne- gocjacje pomiędzy Kuomintangiem i partią komunistyczną, prowadzone z udziałem przedstawicieli USA, pokazały, że rozbieżności pomiędzy zwaśnionymi stronami są nie do pogodzenia. Wznowiona wkrótce po kapitulacji Japonii wojna domowa do- prowadziła do porażki narodowców i ich ucieczki na wyspę Tajwan w 1949 r. Roz- strzygnięcia te odczytywano za oceanem jednoznacznie jako niepowodzenie własnej dyplomacji i jednocześnie sukces Związku Radzieckiego. 5 sierpnia 1949 r. Departa- ment Stanu USA opublikował Białą Księgę, w której usprawiedliwiał swoją politykę w Chinach, podkreślając, że wynik wojny domowej był niezależny od zaangażowania Stanów Zjednoczonych.

Proklamowanie Chińskiej Republiki Ludowej Kiedy 1 października 1949 r. przywódca chińskich komunistów Mao Zedong na placu Tiananmen proklamował utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej, los Tajwanu wydawał się przesądzony, zważywszy, że Waszyngton nie był skory wspierać swego niegdysiejszego sojusznika. Wydarzenia najbliższych miesięcy doprowadziły jednak do całkowitej reorientacji założeń tej polityki. Wszystko za sprawą wybuchu wojny na Półwyspie Koreańskim w czerwcu 1950 r., która doprowadziła do załamania dotychczasowego układu sił w Azji Wschodniej. Niemal natychmiast z rozkazu prezydenta Harry’ego Trumana VII Flota USA wpłynęła do Cieśniny Tajwańskiej w celu osłony wyspy przed możliwym atakiem militarnym ze strony komunistycznych Chin. Już w czerwcu administracja Trumana włączyła Tajwan i Peskadory do amerykańskiego Zmiana reprezentacji w ONZ 47 systemu baz, podejmując jednocześnie decyzję o rozlokowaniu na tych terytoriach lotnictwa amerykańskiego. W ciągu kolejnych miesięcy Amerykanie rozpoczęli działania związane z modernizacją i szkoleniem armii Kuomintangu, zaopatrując ją w najnowocześniejszy sprzęt. Działania te miały w główniej mierze powstrzymać po- stępy komunizmu w tej części globu.

Strategia „powstrzymywania” komunizmu Po II wojnie światowej w Stanach Zjednoczonych prymat uzyskała doktryna „powstrzymywania” komunizmu autorstwa dyrektora Sztabu Planowania Politycznego w Departamencie Stanu George’a Kennana. Możliwość zwycięstwa ideologii komunistycznej w danym kraju azjatyckim podsycona była obawami o potencjalne rozlanie się tego zagrożenia również na kraje sąsiednie (tzw. teoria domina). Doktryna, obok bezpośredniego zaangażowania, obejmowała również rozbudowę sieci sojuszy z krajami niekomunistycznymi w regionie, pozwalających stworzyć skuteczną przeciwwa- gę dla Związku Sowieckiego i Chin Ludowych. Duże znaczenie dla ugruntowania tej strategii miały podpisane porozumienia sojusznicze z krajami regionu, w tym traktat pokojowy z Japonią (1951), traktaty o wzajemnej obronie z Filipinami (1951), Koreą Południową (1954), Tajlandią (1962) oraz pakt bezpieczeństwa z Australią i Nową Zelandią – ANZUS (1951). W kontekście powyższych uzgodnień na uwagę zasługiwało również podpisanie 2 grudnia 1954 r. amerykańsko‑tajwańskiego traktatu o wspólnej obronie, co mocno zaważyło na późniejszych relacjach obydwu stron z Chinami. Oburzenie Chin budził zwłaszcza zapis zobowiązujący USA do obrony Tajwanu i Peksadorów przed zbrojnym atakiem. Traktat zezwalał również na stacjonowanie tam amerykańskich sił lądowych, powietrznych i morskich5. Warto zauważyć, że w okresie poprzedzającym podpisanie układu, we wrześniu 1954 r., doszło do najpoważniejszego incydentu w Cieśninie Tajwańskiej, kiedy wojska chińskie rozpoczęły ostrzał tajwańskiej wyspy Kinmen, leżącej w bliskiej odle- głości od kontynentu. W maju 1958 r., cztery lata po pierwszym kryzysie tajwań- skim, doszło do kolejnego. Wtedy ponownie nastąpił ostrzał Kinmenu przez chińską armię.

Zmiana reprezentacji w ONZ Na przełomie lat 60. i 70. sytuacja międzynarodowa zaczęła się gwałtownie zmie- niać na korzyść Chin kontynentalnych. W listopadzie 1969 r. Amerykanie za- kończyli patrolowanie w Cieśninie Tajwańskiej. Duże znaczenie miała również polityka prezydenta Richarda Nixona, starającego się wytworzyć nowe podstawy

5 Mutual Defense Treaty between the United States of America and the Republic of China, signed at Washington, 2 XII 1954, [za:] http://www.taiwandocuments.org/mutual01.htm (30 VI 2012). Pełny tekst traktatu w aneksie I, s. 143–145. 48 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska dialogu z krajami komunistycznymi. Zmiany zapoczątkowały rozstrzygnięcia na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych. Od ponad dwóch dekad Chiny za- biegały o miejsce w strukturach tej organizacji. Stany Zjednoczone skutecznie jednak blokowały te aspiracje. Na początku lat 70. nastąpił przełom, będący następ- stwem zmian w polityce zagranicznej wielu krajów zachodnich, nawiązujących bliższe relacje z Chinami kontynentalnymi. Amerykanie bezskutecznie forsowali koncepcję Podwójnej Reprezentacji, która dopuszczała uczestnictwo ChRL w organizacji, przy jednoczesnym zachowaniu miejsca dla przedstawicieli Republiki Chińskiej. Zwycięstwo odnieśli zwolennicy przyjęcia ChRL jako jedynego repre- zentanta Chin, przy jednoczesnym wykluczeniu Tajwanu. 26 października 1971 r. odbyło się decydujące głosowanie nad rezolucją zgłoszoną przez grupę państw na czele z Albanią (rezolucja albańska), które doprowadziło do zmiany reprezentacji Chin w ONZ.

Komunikat Szanghajski Znamienne pozostaje to, iż w czasie, kiedy odbywało się ostateczne głosowanie na forum ONZ, w Chinach gościł specjalny wysłannik prezydenta Richarda Nixona, Henry Kissinger, ustalając sprawy związane z planowanym na luty następnego roku przyjazdem prezydenta do Pekinu. Wizyta Nixona stanowiła przełom, zważywszy, że wcześniej mocno ograniczony dialog prowadzony był jedynie za pośrednictwem am- basad w Warszawie czy później przy okazji wizyt sportowych z udziałem pingpongi- stów obu stron (tzw. dyplomacja pingpongowa). Goszcząc w Pekinie, Nixon spotkał się z Mao Zedongiem, Zhou Enlaiem i innymi ważnymi przedstawicielami partii komunistycznej. Efektem wizyty było podpisanie Komunikatu Szanghajskiego, w któ- rym wskazywano, że postęp na rzecz normalizacji wzajemnych stosunków pomiędzy Chinami a Stanami Zjednoczonymi leży w interesie obydwóch stron. Dokument za- wierał deklarację działania na rzecz redukcji niebezpieczeństwa wybuchu konfliktu zbrojnego oraz zobowiązanie, iż żadna ze stron nie będzie dążyć do hegemonii w regionie Azji i Pacyfiku i będzie przeciwdziałać takim dążeniom przez jakikolwiek kraj lub grupę krajów. Ponadto nie będzie prowadzić negocjacji w imieniu państw trzecich lub zawierać z nimi porozumień, które byłyby skierowane przeciwko innym państwom6. W odniesieniu do Tajwanu zarysowały się jednak wyraźne rozbieżno- ści. Stanowisko Pekinu jednoznacznie wskazywało, że jedynym legalnym rządem Chin jest rząd ChRL. Tajwan został przezeń określony mianem chińskiej prowincji. W myśl przyjętych założeń „wyzwolenie” wyspy miało stanowić wewnętrzną sprawę Chin. Pekin postulował usunięcie amerykańskich sił zbrojnych z Tajwanu. Jedno- cześnie wyrażał sprzeciw wobec wszelkich działań prowadzących do upowszechnia- nia takich pojęć, jak „jedne Chiny, jeden Tajwan”, „jedne Chiny, dwa rządy”, „dwo- je Chin”, „niepodległy Tajwan” czy też podtrzymywania twierdzeń, że status wyspy

6 Joint Communique of the United States of America and the People’s Republic of China (Shanghai Communique), 28 II 1972, http://www.china.org.cn/english/china‑us/26012.htm (30 VI 2012). Taiwan Relations Act 49 zostanie dopiero określony w przyszłości7. Amerykanie z kolei przyznawali, że wszyscy Chińczycy po obydwóch stronach Cieśniny Tajwańskiej akceptują założenie o ist- nieniu jednych Chin, których częścią pozostaje Tajwan. Nie zmienili jednak swojego dotychczasowego stanowiska, wyrażając nadzieję na pokojowe rozwiązanie kwestii tajwańskiej przez samych Chińczyków. Zadeklarowano, że wielkość amerykańskich sił zbrojnych i instalacji militarnych na wyspie będzie się zmniejszać adekwatnie do spadku napięcia w tym obszarze. W Komunikacie Szanghajskim mowa była również o zintensyfikowaniu chińsko‑amerykańskiej wymiany osobowej na innych płaszczy- znach, związanych z nauką, technologią, kulturą, sportem i dziennikarstwem8.

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy ChRL a USA Pokłosiem wizyty Nixona w Pekinie było ustanowienie w następnym roku w obydwu stolicach misji łącznikowych. Na taki krok zdecydowano się ze względu na Tajwan. Stosunki dyplomatyczne pomiędzy Pekinem a Waszyngtonem zostały nawiązane po śmierci Mao (9 września 1976 r.), w okresie prezydentury Jimmy’ego Cartera. 16 grudnia 1978 r. obydwa kraje podpisały Wspólny Komunikat mówiący o normalizacji wzajemnych stosunków z dniem 1 stycznia 1979 r. Waszyngton zobowiązał się do uznania rządu ChRL jako jedynego legalnego rządu Chin. Równocześnie wprowadzono zapis mówiący o tym, że naród amerykański będzie utrzymywał kulturalne, handlowe i inne nieoficjalne stosunki z ludnością Tajwanu. Stany Zjednoczone akcep- towały zasadę jednych Chin, których częścią jest Tajwan. W dokumencie była mowa o działaniu na rzecz zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu konfliktu zbrojnego. Obydwie strony zadeklarowały, że nie będą dążyć do hegemonii w regionie Azji i Pa- cyfiku i innych obszarach świata, jak również będą przeciwdziałać takim dążeniom przez jakikolwiek kraj lub grupę krajów9.

Taiwan Relations Act Stosunki USA z Tajwanem zostały uregulowane na podstawie odrębnego dokumentu, Taiwan Relations Act (TRA), z 10 kwietnia 1979 r., obowiązującego jednak z mocą wsteczną od 1 stycznia tegoż roku. Dokument ten, stanowiący część prawa wewnętrznego Stanów Zjednoczonych, określał założenia polityki zagranicznej USA wobec Tajwanu. Mowa była o rozwoju handlowych, kulturalnych i innych relacji po- między ludnością amerykańską i tajwańską. Podkreślono, że decyzja o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z ChRL wiąże się z oczekiwaniem, iż przyszłość Tajwa- nu będzie ustalana z użyciem środków pokojowych. Na mocy zapisów TRA Amery-

7 Ibidem. 8 Ibidem. 9 Joint Communique on the Establishment of Diplomatic Relations Between the People’s Republic of China and the United States of America, 1 I 1979, http://www.china.org.cn/english/china‑us/26243.htm (30 VI 2012). 50 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska kanie zobowiązali się do dostarczania na wyspę broni o charakterze defensywnym10. Przyjęcie dokumentu nie spotkało się z aprobatą ani w Chinach, ani na Tajwanie. W Pekinie jego treść odczytywano w kategoriach możliwego zakwestionowania koncepcji jednych Chin. Dodatkowo niepokój budziła kwestia dostaw sprzętu wojskowego na wyspę, co interpretowano jako mieszanie się w wewnętrzne sprawy Chin. Na Tajwanie z oczywistych powodów dokument nie mógł złagodzić negatywnego wydźwięku będącego następstwem zerwanych stosunków dyplomatycznych. Głównym problemem w relacjach na linii Pekin – Waszyngton pozostawała sprawa dostaw broni na Tajwan. Ta kwestia znalazła odzwierciedlenie we wspól- nym komunikacie z 17 sierpnia 1982 r., wprowadzającym istotne ograniczenia w wielkościach wspomnianych dostaw. Waszyngton zadeklarował wtedy, że nie bę- dzie realizował długoterminowej polityki sprzedaży broni na Tajwan. Podkreślono przy tej okazji, że poziom sprzedawanej broni nie będzie większy w sensie ilościo- wym oraz jakościowym od dostaw realizowanych w ostatnich latach od momentu ustanowienia relacji dyplomatycznych z Pekinem. Co więcej, USA zapowiedziały, iż zamierzają stopniowo redukować tę sprzedaż aż do momentu jej całkowitego zaprzestania11.

Implikacje wydarzeń na placu Tiananmen W 1989 r. nastąpiło załamanie w relacjach Chin ze Stanami Zjednoczonymi. Przy- czyną były czerwcowe wydarzenia na placu Tiananmen i krwawe stłumienie przez chińskie władze masowych demonstracji o charakterze demokratycznym. Odpo- wiedzią Waszyngtonu było zawieszenie wszelkich kontaktów na najwyższym szczeblu i wprowadzenie embarga na dostawy broni do Chin. Sytuację zaogniła dodatkowo podjęta we wrześniu 1992 r. decyzja prezydenta George’a Busha o sprzedaży stu pięćdziesięciu myśliwców F‑16 na Tajwan, co dla wielu mogło stanowić pogwał- cenie zapisów wydanego dekadę wcześniej wspólnego komunikatu. W odpowiedzi, w następnym miesiącu Chińczycy zaprzestali swojego udziału w rozmowach dotyczących kontroli zbrojeń na Bliskim Wschodzie (Arms Control in the Middle East), jak również dokonali sprzedaży rakiet balistycznych krótkiego zasięgu M‑11 do Pakistanu12. Klimat nie poprawił się znacząco w pierwszych latach prezydentury Billa Clintona. Szczególnie negatywny wydźwięk w Chinach miało wydanie w maju 1995 r. wizy wjazdowej do USA prezydentowi Republiki Chińskiej na Tajwanie Lee Teng‑huiowi.

10 Taiwan Relations Act, enacted 10 IV 1979, United States Code Title 22 Chapter 48 Sections 3301–3316, [za:] http://www.taiwandocuments.org/tra01.htm (30 VI 2012). Pełny tekst dokumentu w aneksie I, s. 146–156. 11 Joint Communique of the United States of America and the People’s Republic of China, United States Information Service, 17 VIII 1982, http://www.taiwandocuments.org/communique03.htm (30 VI 2012). 12 Shirley A. Kan, Taiwan: Major U.S. Arms Sales Since 1990, Congressional Research Service, Washington, 21 V 2012, s. 21. Doktryna „zaangażowania” 51

Doktryna „zaangażowania” Upadek ZSRR i bloku sowieckiego wprowadził istotne modyfikacje w dotychczasowej strategii działania Amerykanów. Brent Scowcroft uznał, że koniec zimnej wojny spowodował przerwanie pewnej ciągłości na arenie międzynarodowej. Wcześniej można było obserwować koncentrację na pojedynczym problemie. Taki świat się już jednak skończył i został zastąpiony przez inny, w którym „nie ma egzystencjonalnego zagrożenia zimnowojennego”13. W latach 90. administracja Clintona zaczęła forsować politykę „zaangażowania”. W lutym 1996 r. Clinton złożył w Kongresie dokument, w którym można było prze- czytać, że amerykańskie przywództwo nigdy nie było bardziej istotne w obliczu wyła- niających się światowych zagrożeń i jednocześnie nowych możliwości. Ameryka posiada unikalne atuty, takie jak: siła militarna, dynamicznie rozwijająca się gospodarka, wielkie ideały, jak również potencjał ludzki. Dlatego „zaangażowanie” (involvement) musi zostać podporządkowane amerykańskim interesom. Podkreślono, że Ameryka nie jest światowym policjantem. Jej przywództwo musi uwzględniać podejmowanie działań z zakresu dyplomacji prewencyjnej, obejmującej wsparcie dla demokracji, pomoc gospodarczą, obecność wojskową, udział w negocjacjach wielostronnych na Bliskim Wschodzie lub gdziekolwiek indziej. To zaangażowanie musi posiadać charakter selektywny, ogniskujący się jedynie na najważniejszych wyzwaniach leżących w interesie Stanów Zjednoczonych14. Region Azji i Pacyfiku określono jako najszybciej rozwijający się na świecie i ma- jący istotne znaczenie dla amerykańskiej gospodarki. Istotę tego obszaru uwypuklano również na płaszczyźnie bezpieczeństwa. Szczególnie podkreślano istotę utrzymywania sieci dwustronnych sojuszy bezpieczeństwa z krajami azjatyckimi, jak również zaangażowania w rozwiązanie problemu koreańskiego. W odniesieniu do Państwa Środka wskazywano, że stabilne, otwarte, prosperujące i silne Chiny są ważne nie tylko dla USA, ale również dla azjatyckich sojuszników tego państwa15. Wyraźne przesunięcie punktu ciężkości na Azję Wschodnią podkreślały nowo opracowane przez administrację Clintona założenia dotyczące podjęcia wzmożonej aktywności w regionie. Departament Obrony USA w raporcie dotyczącym obszaru Azji i Pacyfiku wyznaczał kierunki działań Amerykanów, mówiąc o: – utrzymaniu wszechstronnego zaangażowania w Azji, obejmującego nie tylko obecność około stutysięcznego personelu wojskowego, ale również podejmowanie innych inicjatyw publicznych i prywatnych w regionie; – rozwoju dwustronnych sojuszy z Japonią, Koreą Południową, Australią, Taj- landią i Filipinami;

13 Zbigniew Brzeziński, Brent Scowcroft, David Ignatius, Ameryka i świat. Rozmowy o glo‑ balnym przebudzeniu politycznym, przeł. Dariusz Rossowski, Wydawnictwo Aha!, Łódź 2009, s. 3. 14 A National Security Strategy of Engagement and Enlargement, The White House, II 1996, http:// www.fas.org/spp/military/docops/national/1996stra.htm (30 VI 2012). 15 Ibidem. 52 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska

– zaangażowaniu Chin w budowę długofalowych relacji opartych na współpracy i wspólnych interesach; – współpracy z państwami Azji Południowo‑Wschodniej w sprawach bezpieczeństwa; – regionalnej kooperacji z Rosją; – wspieraniu dialogu na temat bezpieczeństwa w regionie; – promowaniu demokracji; – przeciwdziałaniu rozprzestrzeniania się broni masowego rażenia; – przywiązywaniu większej uwagi do zagrożeń związanych z terroryzmem, de- gradacją środowiska naturalnego, chorobami zakaźnymi, narkotykami i innymi wyzwaniami o charakterze transnarodowym niosącymi zagrożenia dla bezpieczeństwa16.

Poprawa stosunków w okresie prezydentury Clintona W latach 90. ułożenie stosunków z Chinami stało się niewątpliwie głównym wyzwaniem dla polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Nic więc dziwnego, że administracja Clintona podjęła działania na rzecz ocieplenia wzajemnych relacji. Na przełomie października i listopada 1997 r. w Waszyngtonie gościł przewodniczący ChRL Jiang Zemin. W wydanym 29 października wspólnym oświadczeniu przy- wódcy Chin i USA mówili o ustanowieniu strategicznego partnerstwa zorientowa- nego na XXI w. Wiele miejsca poświęcono współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa, szczególnie w kontekście rozwoju wydarzeń na Półwyspie Koreańskim. Była mowa o kooperacji w przestrzeni międzynarodowej na rzecz utrzymania pokoju i stabil- ności w innych ważnych regionach, przede wszystkim na Bliskim Wschodzie, Za- toce Perskiej i Azji Południowej. W kwestii Tajwanu podtrzymano dotychczasowe stanowisko17. Na przełomie czerwca i lipca następnego roku wizytę w Pekinie złożył Bill Clin- ton. Przełomem i jednocześnie wielkim sukcesem propagandowym Chińczyków było wygłoszone 30 czerwca oświadczenie prezydenta USA wyrażającego poparcie dla polityki „trzech nie”, czyli „nie” dla niepodległości Tajwanu, „nie” dla „jednych Chin i jednego Tajwanu” i „nie” dla członkostwa Tajwanu w organizacjach międzyna- rodowych18. Należy jednak zauważyć, że tak naprawdę nie była to pierwsza deklaracja tego typu. Na spotkaniu w Brunei w sierpniu 1995 r. sekretarz stanu USA Warren Christopher otrzymał list od prezydenta Clintona zaadresowany do przewodniczące- go Jiang Zemina. W liście, którego treść nie została podana do wiadomości publicznej, Clinton pisał, że Stany Zjednoczone sprzeciwiają się niepodległości Tajwanu, nie

16 The United States Security Strategy for the East Asia‑Pacific Region 1998, The Secretary of Defense, Washington 2001, s. 1. 17 Joint United States‑China Statement, 29 X 1997, [w:] William J. Clinton, Public Papers of the Presidents of the United States, U.S. Government Printing Office, 1997, s. 1452–1454. 18 Shirley A. Kan, China/Taiwan: Evolution of the ‘One China’ Policy – Key Statements form Wash‑ ington, Beijing, and Taipei, CRS Report for Congress, Washington, 12 III 2001, s. 38. Taiwan Security Enhancement Act 53 popierają koncepcji „dwóch Chin” lub „jednych Chin i jednego Tajwanu”, jak również nie popierają aspiracji Tajwanu związanych z członkostwem w ONZ19. Dodatkowo, w czasie wizyty Jianga w Waszyngtonie 31 października Departament Stanu po raz pierwszy publicznie podtrzymał to stanowisko20.

Taiwan Security Enhancement Act Pod koniec lat 90. ponownie nastąpiło załamanie we wzajemnych relacjach, tym razem za sprawą decyzji podjętych wbrew dotychczasowej polityce prezydenta Clinto- na przez republikańską większość w obu izbach Kongresu. Kontrowersje wzbudziła inicjatywa związana z przedstawieniem w marcu 1999 r. projektu ustawy Taiwan Security Enhancement Act (TSEA), który określał, jakie działania powinny podjąć Stany Zjednoczone w sytuacji konfliktu w Cieśninie Tajwańskiej. Dokument zawierał również szczegółowy opis sprzętu wojskowego, jaki mógłby zostać dostarczony na wyspę21. Kryzys wywołany przyjęciem TSEA pogłębił się dodatkowo w momencie, kiedy doszło do omyłkowego zbombardowania przez amerykańskie lotnictwo ambasady chińskiej w Belgradzie w maju tego samego roku. To wydarzenie uwypukliło w Chi- nach mocną potrzebę zreformowania armii oraz przedefiniowania dotychczas stosowanych założeń w polityce zagranicznej, w większym stopniu uwzględniających wyzwania współczesności. W okresie przywództwa Deng Xiaopinga prymat zyski- wała reforma gospodarcza realizowana kosztem przekształceń w armii. Wydarzenia z 1999 r. uświadomiły jednak chińskim decydentom, iż proces reform w tych dwóch przestrzeniach powinien postępować równolegle. Chiny winny również stawić czoło kwestiom nierozwiązanych sporów terytorialnych. Wkrótce po objęciu urzędu prezydenta Stanów Zjednoczonych przez Geor- ge’a Busha jr. doszło do kolejnego zgrzytu we wzajemnych relacjach. 1 kwietnia 2001 r. na wyspie Hainan w wyniku kolizji z chińskim myśliwcem lądował ame- rykański samolot zwiadowczy. Amerykanie zostali oskarżeni o działalność szpie- gowską, jak również o lądowanie na wyspie bez zezwolenia. W wypadku zginął pilot chińskiego myśliwca, z kolei dwudziestoczteroosobowa amerykańska zało- ga była przez prawie dwa tygodnie przetrzymywana przez Chińczyków. Klimat zaostrzył się, gdy 24 kwietnia prezydent Bush w programie telewizyjnym „Good Morning America” w stacji ABC powiedział, że Stany Zjednoczone powinny zro- bić wszystko, aby pomóc w obronie Tajwanu w sytuacji ataku ze strony Chin22. Konfrontacyjny ton wypowiedzi świadczył o usztywnieniu dotychczasowego kursu względem Pekinu.

19 Ibidem, s. 33. 20 Ibidem, s. 38. 21 Taiwan Security Enhancement Act, 24 III 1999, http://www.taiwanocuments.org/sres693.htm (30 VI 2012). 22 Kelly Wallace, Bush pledges whatever it takes to defend Taiwan, CNN, 25 IV 2001. 54 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska

Chiny wobec amerykańskiej wojny z terroryzmem Sytuacja poprawiła się po atakach terrorystycznych z 11 września 2001 r. w Nowym Jorku i Waszyngtonie. Pekin znakomicie wykorzystał tę sposobność do realizacji wła- snych celów. Przewodniczący Jiang Zemin jeszcze tego samego dnia zadeklarował so- lidarność z Amerykanami, składając kondolencje z powodu tragicznych wydarzeń23. Miesiąc po atakach, w Szanghaju doszło do pierwszego spotkania George’a Busha z Jiang Zeminem. Przywódca Chin zaznaczył wówczas, że Chiny przywiązują dużą wagę do rozwoju relacji z USA. Uwypuklił znaczenie rozwoju konstruktywnych relacji opartych na współpracy24. Na owoce nie trzeba było długo czekać. Wkrótce po wstąpieniu Chin do Świato- wej Organizacji Handlu (11 grudnia 2001 r.) George Bush ogłosił 27 grudnia 2001 r. przywrócenie „stałych normalnych stosunków handlowych” (permanent normal tra‑ de status) z Chinami, począwszy od 1 stycznia następnego roku25. Poparcie dla wojny z terroryzmem zaowocowało również umieszczeniem w 2002 r. Islamskiego Ruchu Wschodniego Turkiestanu (East Turkistan Islamic Movement – ETIM) na amerykań- skiej liście ugrupowań terrorystycznych. Dodatkowo, w pierwszej połowie grudnia 2003 r. prezydent Bush oświadczył podczas rozmowy w Waszyngtonie z premierem Wen Jiabao, że sprzeciwia się przeprowadzeniu referendum na temat niepodległości na Tajwanie. Opowiedział się jednocześnie za utrzymaniem status quo w Cieśninie Tajwańskiej26.

Chiny łagodzą stanowisko w kwestii tajwańskiej Polityka zagraniczna Chin w stosunku do USA po objęciu kierownictwa w partii przez Hu Jintao charakteryzowała się unikaniem bezpośredniej konfrontacji oraz podejmowaniem współpracy w obszarach wspólnego zainteresowania. Nowe podej- ście odbiegało od zachowań charakterystycznych dla Związku Sowieckiego z okresu zimnej wojny, polegających na permanentnej konfrontacji z Waszyngtonem. Chiny, alternatywnie do takiej postawy, zaczęły poszukiwać pól wspólnego zainteresowania z Amerykanami, starając się redukować silne wśród społeczności amerykańskiej obawy związane ze wzrostem ich potęgi. Aaron L. Friedberg w swojej książce A Contest for Supremacy: China, America, and the Struggle for Mastery in Asia pisał, że najważniejszym celem chińskich przy- wódców jest zwycięstwo bez walki (to win without fighting), polegające na zastąpieniu Stanów Zjednoczonych jako dominującej siły w Azji przy unikaniu bezpośredniej

23 Chinese President Expressed Sympathy to Bush, US Government and People for Disastrous Attack, „People’s Daily”, 12 IX 2001. 24 Jiang Zemin and Bush Holds Talks, „People’s Daily”, 20 X 2001. 25 US Grants Permanent Normal Trade Status to China, „People’s Daily”, 28 XII 2001. 26 Bush says he opposes referendum on Taiwan, „China Daily”, 10 XII 2003. Amerykański powrót na Pacyfik 55 konfrontacji27. Widać tu wyraźną analogię do słów starożytnego chińskiego myślicie- la Sunzi, który w swoim traktacie o wojnie pisał, że „sto zwycięstw w stu bitwach nie jest szczytem umiejętności. Szczytem umiejętności jest pokonanie przeciwnika bez walki”. Najważniejsze jest „uderzenie w samą strategię przeciwnika”, dalej „rozbicie jego sojuszów”, a na końcu dopiero „rozbicie jego armii”28. Za czasów przywództwa Hu Jintao Chiny z mniejszym natężeniem podnosiły sprawę Tajwanu w stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi. W odniesieniu do wyspy skupiły się natomiast na innych przestrzeniach, podkreślając prymat rozwijających się relacji handlowych i inwestycyjnych po obydwóch stronach Cieśniny Tajwańskiej. Z chińskiej perspektywy wzajemne stosunki gospodarcze powinny być rozwijane przy jednoczesnym podkreślaniu jedności interesów w tym względzie, nawet jeśli nie ma obserwowanego postępu w negocjacjach politycznych. Z jednej strony wynikało to zapewne z faktu, że Chiny miały stosunkowo mały wpływ na politykę Tajwanu, a z drugiej z przeświadczenia, że współpraca na polu ekonomicznym może przynosić wymierne korzyści obydwóm stronom29.

Amerykański powrót na Pacyfik Deklaracja Waszyngtonu z początku 2010 r. o realizacji kontraktu dotyczącego sprze- daży broni na Tajwan o wartości 6,4 mld USD30 doprowadziła na kilka miesięcy do zamrożenia kontaktów wojskowych z Pekinem. Poprawa klimatu obserwowanego niedługo potem niewątpliwie miała związek z zaplanowaną na drugą połowę stycznia wizytą przewodniczącego ChRL Hu Jintao w Waszyngtonie. Decyzja Amerykanów świadczyła jednak o przyjęciu nowej koncepcji działania, nie tylko wobec Chin, ale całego regionu. W listopadzie 2011 r. sekretarz stanu USA Hillary Clinton pisała na łamach „Fore- ign Policy”, że region Azji i Pacyfiku stał się motorem napędowym globalnej polityki, stając się światowym centrum strategicznym i gospodarczym. Podkreśliła, że przyszłość Stanów Zjednoczonych związana jest ściśle z przyszłością Azji i Pacyfiku. Dlatego powinno się wzmocnić sojusze dwustronne ze swoimi sojusznikami w regionie, rozwijać robocze kontakty ze wzrastającymi potęgami, włączając również Chiny, angażować się w wielostronne instytucje regionalne, rozwijanie handlu i inwestycji, wzmacniać obec- ność wojskową oraz promować demokrację i prawa człowieka31.

27 Szerzej zob.: Aaron L. Friedberg, A Contest for Supremacy: China, America, and the Struggle for Mastery in Asia, W.W. Norton & Company, Inc., New York 2012, s. 156–181. 28 Sunzi, Sztuka wojenna. Chiński traktat o skutecznej taktyce i strategii w walce zbrojnej oraz w życiu i w interesach, przeł. Robert Stiller, Wydawnictwo vis‑à‑vis/Etiuda, Kraków 2003, s. 36–37. 29 Zheng Yongnian, Lye Liang Fook, Sources in China’s Formulation of Its Taiwan Policy, [w:] Sources of Conflict and Cooperation in the Taiwan Strait, red. Zheng Yongnian, Raymond Ray‑kuo Wu, Word Scientific Publishing Co., Singapore 2006, s. 50. 30 Wen Xian, What an outrageous Cold War mentality!, „People’s Daily”, 1 II 2010. 31 Hillary Clinton, America’s Pacific Century, „Foreign Policy”, XI 2011, http://www.foreignpolicy.com/articles/2011/10/11/americas_pacific_century (30 VI 2012). 56 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska

Potwierdzeniem zmiany strategii stały się praktyczne przedsięwzięcia amerykań- skiej administracji w regionie Azji Wschodniej, które można było postrzegać w kategoriach strategicznego okrążania Chin poprzez zawiązywanie przez Stany Zjedno- czone bliskich relacji z państwami w ich bliskim sąsiedztwie. Szczególnie zauważalne było to w odniesieniu do Australii, Filipin oraz Wietnamu. W połowie listopada 2011 r. prezydent Barack Obama oświadczył, że Stany Zjed- noczone planują rozmieszczenie 2,5 tys. marines w Australii32. Od czasów zakoń- czenia II wojny światowej Amerykanie posiadają bazy wojskowe w Japonii, Korei Południowej, w północnej części Pacyfiku, jednak ich obecność w Azji Południowo ‑Wschodniej została znacznie zredukowana na początku lat 90., po zlikwidowaniu baz na Filipinach, Clark Field i Subic Bay. Porozumienie z Australią pozwoli na nowo odzyskać pozycję w południowej części Pacyfiku, co pozostaje szczególnie ważne ze względu na strategiczną bliskość Morza Południowochińskiego. W listopadzie 2011 r. Hillary Clinton zapowiedziała wzmocnienie więzi militarnych z Filipinami. Jednocześnie podkreśliła, że spory występujące na Morzu Zachod- niofilipińskim (oficjalna nazwa używana na Filipinach) powinny zostać rozwiązane z użyciem środków pokojowych. Każdy kraj może wysuwać roszczenia, nie ma jednak prawa do czynienia tego poprzez zastraszanie lub przymus33. Użycie określenia „Morze Zachodniofilipińskie” przez Clinton niewątpliwie można było odczytywać jako swoistego rodzaju element prowokacyjny wobec Pekinu. Polityka Stanów Zjednoczonych, postrzegana jako próba okrążania Chin, niekoniecznie jednak musi budzić obawy w Pekinie. Wbrew pozorom pełna realizacja tego wariantu byłaby nader pesymistycznym rozwiązaniem, zważywszy, że Chiny po- zostają dla USA ważnym elementem dalekowschodniego systemu bezpieczeństwa. Amerykanie mają świadomość, że strategiczna zmiana układu sił w regionie może doprowadzić do zagrożenia ich żywotnych interesów i gwałtownego wzrostu niepew- ności. Waszyngton, jak się wydaje, stara się nie tyle wpływać na Chiny, ile wzmocnić dawne sojusze, które uległy znaczącemu rozluźnieniu na przestrzeni ostatnich kilku- dziesięciu lat. Trzeba tu również zauważyć, że rosnąca aktywność Amerykanów w tym wzglę- dzie nie musi oznaczać przychylności dawnych partnerów. Przykładem może być Japonia. W 2009 r. premier Yukio Hatoyama zapowiedział całkowitą przebudowę dotychczasowego sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi. Postulował usunięcie baz ame- rykańskich z Okinawy, co pozwoliło mu uzyskać duży kapitał zaufania społecznego w trakcie wyborów. Jednocześnie Tokio zapowiedziało wówczas wzmocnienie więzi z azjatyckimi sąsiadami. Na uwagę w tym kontekście zasługiwała propozycja projektu politycznego East Asian Community skierowana do krajów azjatyckich, m.in. do Chin i Indii. Inicjatywę można było porównać do rozwiązań systemowych obecnych w Europie. Zgodnie z zasadą otwartej współpracy regionalnej następowałby rozwój

32 Jacke Calmes, A U.S. Marine Base for Australia Irritates China, „The New York Times”, 17 XI 2011. 33 Floyd Whaley, Clinton Reaffirms Military Ties With the Philippines, „The New York Times”, 16 XI 2011. Chiny wobec amerykańskiego powrotu na Pacyfik 57 wielowarstwowych sieci powiązań pomiędzy krajami regionu. Główny nacisk miał zostać położony na intensyfikację współpracy w dziedzinach związanych z handlem, finansami oraz edukacją34. Zastępca dyrektora w Instytucie Komunikacji Japońsko‑Chińskiej (Japan‑China Communication Institute) Geng Xin wskazywał jeszcze na inne problemy w relacjach USA z Japonią. Uważał, że długoterminowa obecność Amerykanów w Japonii wiązała się z licznymi nadużyciami z ich strony, takimi chociażby, jak gwałty na japońskich ko- bietach. Jednak Tokio długo doceniało wartość sojuszu z Waszyngtonem, tolerując tego typu zachowania amerykańskich żołnierzy. Dylemat Japonii polega na tym, że z jednej strony chce, dzięki wsparciu Stanów Zjednoczonych, stać się potęgą polityczną, a z drugiej pragnie usunąć ograniczenia przez nie stworzone, związane głównie z obecnością wojskową na wyspach. Potęga i strategia działania Waszyngtonu w Azji Wschodniej będą kluczowe dla przyszłości tego sojuszu, podobnie jak przekształcenia polityczne zachodzące w Japonii i towarzyszące temu zmiany świadomościowe. Nie mniej istotne będzie również otoczenie międzynarodowe, rozpatrywane głównie w trójkącie Chiny – USA – Japonia. Dzisiejsza sytuacja sprawia, że Tokio nie może odgrywać wiodącej roli w Azji bez wsparcia Chin. Co więcej, również Amerykanie potrzebują współpracy z Pekinem, jeśli chcą utrzymać swoją pozycję gospodarczą i dyplomatyczną35.

Chiny wobec amerykańskiego powrotu na Pacyfik Już w grudniu 2011 r. doradca chińskiego ministra spraw zagranicznych Le Yucheng powiedział, że Chiny nie mają zamiaru usunąć USA z regionu Azji i Pacyfiku, który to region jest wystarczająco duży dla obydwóch stron, by mogły tam one wspólnie egzystować i współpracować. Wyraził jednocześnie nadzieję, że Stany Zjednoczone będą odgrywać konstruktywną rolę, respektując chińskie interesy w regionie. Pod- kreślił, że ścierają się tu ze sobą dwa odmienne punkty widzenia. W oczach Zachodu Chiny prowadzą twardą politykę, natomiast z perspektywy wewnątrzchińskiej przez krytyków jest ona określana mianem nazbyt miękkiej. Odpowiadając na te argumenty, Le zaznaczył, że mądrość jest ważniejsza od siły pięści36. W lutym 2012 r. rząd chiński powtórzył te tezy. Odpowiadając na pytania dzien- nika „The Washington Post”, stwierdził, że ogromna przestrzeń Oceanu Spokojnego jest wystarczająco duża dla Chin i Stanów Zjednoczonych, dlatego też Chiny pozy- tywnie przyjmują konstruktywne podejście USA w promowaniu pokoju, stabilności i dobrobytu w regionie. Wyrażają jednocześnie nadzieję, że Stany Zjednoczone będą w pełni respektować interesy i uzasadnione obawy państw Azji i Pacyfiku37. 6 marca

34 Japan’s New Commitment to Asia – Toward the Realization of an East Asian Community, Address by H.E. Dr. Yukio Hatoyama Prime Minister of Japan, 15 XI 2009, http://www.kantei.go.jp/foreign/ hatoyama/statement/200911/15singapore_e.html (30 VI 2012). 35 Geng Xin, East Asian security worries drive US‑Japan alliance, „Global Times”, 16 II 2012. 36 Zhao Shengnan, US ‘should play constructive role in region’, „China Daily”, 19 XII 2011. 37 Keith Richburg, Xi Jinping stirs nationalistic sentiments ahead of trip to U.S., „The Washington Post”, 13 II 2012. 58 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska

2012 r. chiński minister spraw zagranicznych Yang Jiechi podtrzymał wiarę, że Stany Zjednoczone będą odgrywały konstruktywną rolę w regionie Azji i Pacyfiku oraz będą respektowały chińskie interesy i obawy38. Przy tej okazji Yang wezwał Ameryka- nów do traktowania „ostrożnie i właściwie” (cautiously and properly) podstawowych interesów Chin, odnoszących się do Tajwanu i Tybetu. Podkreślił, że Chiny i USA mają więcej zbieżnych interesów w regionie Azji i Pacyfiku niż gdziekolwiek indziej na świecie. Dlatego też Amerykanie powinni brać pod uwagę zarówno ich interesy, jak i obawy. Chiny są gotowe do podjęcia współpracy ze Stanami Zjednoczonymi i innymi państwami regionu na rzecz przekształcenia Azji i Pacyfiku w obszar cieszą- cy się większą stabilnością i rozwojem39. Część opinii wyrażanych w Chinach wskazywała na brak jednoznacznych kry- teriów oceny amerykańskiego postępowania w Azji Wschodniej. Ruan Zongze pi- sał w „People’s Daily”, że w ogólnych ramach nowa strategia Amerykanów będzie krępowana przez wiele czynników natury wewnętrznej i zewnętrznej, co sprawia, że perspektywy tej idei pozostają niejasne. Chiny powinny w tej sytuacji przedstawić własną wersję programu dotyczącego regionu, uwzględniającego zasady otwartości i tolerancji oraz obopólnych korzyści. Jego zdaniem, wiek Pacyfiku będzie udziałem wszystkich krajów leżących wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego, bowiem to stanowi o jego istocie40. Ekspert ds. amerykańskich w Wydziale Badań nad Światowymi Zagadnieniami Wojskowymi w Akademii Nauk Wojskowych (Department of World Military Rese- arch w Academy of Military Sciences) Lin Zhiyuan w wywiadzie udzielonym „PLA Daily” zaznaczył z kolei, że Stany Zjednoczone poszukują sposobu na umocnienie swojej dominującej pozycji w regionie. Biorąc pod uwagę napiętą sytuację poli- tyczną oraz gospodarczą USA, administracja Obamy musi być bardziej agresywna w obszarach związanych z wojskowością i dyplomacją w kontekście zbliżających się wyborów prezydenckich. Strategiczne posunięcia Amerykanów będą niosły ze sobą wielkie zmiany dla sytuacji geopolitycznej nie tylko w regionie Azji i Pacyfiku, ale również w skali globalnej. Od zakończenia zimnej wojny Waszyngton rozpoczął strategiczne ukierunkowywanie się na Azję. Zaangażowanie w sprawy azjatyckie odbywało się w ostatnim czasie z mniejszym natężeniem z uwagi na kryzys finansowy oraz walkę z terroryzmem. W ciągu ostatniej dekady Amerykanie w większym stopniu byli zaangażowani w Iraku i Afganistanie, co przełożyło się na nieco mniej widoczną obecność w Azji. Stany Zjednoczone wzmocniły działania w bliskim są- siedztwie Chin, widoczne w organizowaniu pomocy humanitarnej, wymiany wojskowej oraz sprzedaży broni, co ma być swoistego rodzaju manifestacją przywódz- twa i jednocześnie odwołaniem się do starych sojuszników. Strategiczne działania Amerykanów mogą nieść ze sobą zmiany w sytuacji geopolitycznej w regionie Azji i Pacyfiku, a nawet w porządku światowym. Ich zaangażowanie w różnych częściach

38 US urged to respect China’s interests in the Asia‑Pacific, Xinhua, „China Daily”, 6 III 2012. 39 Sound Sino‑US ties to be responsibility of both, Xinhua, „China Daily”, 6 III 2012. 40 Ruan Zongze, To whom does Pacific Century belong?, „People’s Daily”, 20 XII 2011. Chiny wyzwaniem dla pozycji mocarstwowej USA 59 regionu może doprowadzić do skomplikowania sytuacji w kontekście dalszego pokojowego wzrostu Chin41. Sun Peisong, dyrektor Instytutu Badawczego Rozwoju Jiangsu Lianyungang (Jiangsu Lianyungang Development Research Institute), pisał nieco wcześniej w „Global Times”, że pod koniec XIX stulecia walka o prymat w skali globalnej to- czona była wyłącznie w gronie potęg europejskich. Dwie wojny światowe osłabiły jednak znacząco ich polityczne ambicje. Dzisiejsza Azja wykazuje wiele podobieństw do Europy z końca XIX w. Przy czym, o ile w tym czasie konflikty w Europie gene- rowane były wewnętrznie, o tyle w dzisiejszej Azji odbywa się to poprzez działania z zewnątrz. Niektórzy sądzą, że centrum polityczne i gospodarcze przesunęło się do Azji, ale to nazbyt optymistyczny wariant. Można bowiem wyrazić wątpliwość, czy amerykańscy stratedzy pozostaną obojętni wobec obserwowanych zmian. Azjatycki rozwój może zakończyć się wraz z nadejściem wojny kontynentalnej. Poszukiwanie harmonii w relacjach międzynarodowych pozostaje immanentnym elementem chiń- skiej strategii42.

Chiny wyzwaniem dla pozycji mocarstwowej USA Działania Stanów Zjednoczonych w regionie stanowią odpowiedź na rosnącą potęgę Chin. Należy zauważyć, że wspomniane wcześniej działania mające służyć strategicz- nemu zamknięciu Chin pozostają mocno ograniczone. Realizowane są bowiem tylko na morzu. Z oczywistych przyczyn na lądzie zdecydowanie trudniej podejmować takie kroki. Rozległe obszary Rosji oraz Azji Centralnej z geopolitycznego punktu widzenia nie dają takich możliwości. Dodatkowo należy pamiętać o rozbudowanych więzach ekonomicznych łączących te kraje z Chinami. Amerykanie posiadają dużą flotę skoncentrowaną w Azji Wschodniej, co sprawia, że mogą wpływać na wody terytorialne innych państw w regionie i przeprowadzać czynności o charakterze militarnym (odstraszania lub przeprowadzania z morza ataków dalekiego zasięgu na lądzie). Strategia USA wynika również z rachunku ekonomicznego. W porównaniu z koniecznością budowy drogiej infrastruktury wojskowej na lądzie (m.in. lotnisk), wymagającej ciągłej modernizacji i stworzenia odpowiednich warunków bezpieczeń- stwa, przeniesienie tych działań na morze stanowi doskonałą alternatywę. Okręty wojskowe po wykonaniu zadań mogą odpowiednio szybko ewakuować się z obszaru zagrożenia. Za znaczeniem tras morskich przemawia również argument gospodarczy. Znakomita większość handlu zagranicznego Chin odbywa się drogą morską. Tymi trasami dociera również na wschodnie wybrzeże Państwa Środka gros ropy naftowej, rudy żelaza i innych surowców. Zważywszy, że Chiny mają gospodarkę zorientowaną głównie na eksport, zależność od morskich szlaków handlowych pozostaje kluczowa w tych rozważaniach. O wszystkich słabościach Chin doskonale wiedzą Amerykanie. Zatem ich działania mogą wpływać, jeśli nie bezpośrednio, to na pewno pośrednio,

41 What is behind US ‘Return‑to‑Asia’ strategy?, „People’s Daily”, 27 XII 2011. 42 Sun Peisong, Hawks have no place in China’s future, „Global Times”, 11 VII 2011. 60 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska na spowolnienie gospodarcze w Chinach, jak również na zmniejszenie ich zdolności militarnych w regionie. Amerykański Departament Stanu na początku 2012 r. opublikował dokument, w którym Chiny zostały przedstawione jako kraj, którego poczyniania stanowią potencjalne wyzwanie dla pozycji mocarstwowej USA. Nowa strategia obronna USA wyraźnie koncentrowała się na przestrzeni azjatyckiej, z dostrzeżeniem zagrożeń związanych z rosnącą potęgą Państwa Środka. Kluczowe znaczenie w tym kontek- ście miała zapowiedź wzmocnienia amerykańskiej pozycji w regionie Azji i Pacyfiku. W dokumencie, zatytułowanym Sustaining U.S. Global Leadership: Priorities for 21st Century Defense, pisano, że w dłuższej perspektywie czasowej wyłonienie się Chin jako regionalnej potęgi będzie miało potencjalny wpływ na amerykańską gospodarkę i bezpieczeństwo. Wzrost potęgi wojskowej Pekinu musi charakteryzować się więk- szą przejrzystością, głównie w odniesieniu do strategicznych zamiarów, co pozwoli unikać nieporozumień w regionie43. 5 stycznia 2012 r. prezydent Barack Obama oraz sekretarz obrony USA Leon Panetta przedstawili strategiczne wytyczne dotyczące obronności USA. Ważnym punktem ogłoszonej strategii była deklaracja prezydenta mówiąca o konieczności wzmocnienia obecności Amerykanów w regionie Azji i Pacyfiku. Wskazywano na konieczność podniesienia zdolności w zakresie projekcji siły jako skutecznego elementu odstraszania, ważnej w świetle prób blokowania Stanów Zjednoczo- nych przez Chiny i Iran w obszarach Morza Południowochińskiego oraz cieśniny Ormuz44. W odpowiedzi na plany amerykańskie rzecznik chińskiego ministerstwa obrony Geng Yansheng wyraził nadzieję, że Stany Zjednoczone będą postrzegały Chi- ny i tamtejszy potencjał wojskowy obiektywnie i racjonalnie. Zaznaczył, że sugestie Amerykanów pozbawione są wszelkich podstaw, zważywszy, że strategiczne zamiary w sferze wojskowości oraz budowa armii w Chinach charakteryzują się spójnością i przejrzystością. Tym samym pokojowy rozwój Chin oznacza raczej nowe możliwo- ści aniżeli potencjalne zmiany dla społeczności międzynarodowej, w tym USA45.

Chiński budżet obronny Niepokój Amerykanów budzi przede wszystkim rosnący potencjał wojskowy i wzra- stająca siła ofensywna Chin. Chiński budżet wojskowy na 2012 r. został zwiększony do poziomu 670,2 mld RMB (około 106,4 mld USD), co oznaczało wzrost o 11,2% w skali roku. Ostatnie lata pokazują regularny wzrost nakładów w sferze obronnej.

43 Sustaining U.S. Global Leadership: Priorities for 21st Century Defense, Department of Defense, United States of America, Washington, I 2012, s. 2. 44 David Alexander, Phil Stewart, New Pentagon strategy stresses Asia, cyber, drones, Reuters, 5 I 2012. 45 US should treat China and Chinese military objectively and rationally, Xinhua, „China Daily”, 20 I 2012. Chiński budżet obronny 61

Tabela 2. Wielkość chińskiego budżetu wojskowego w latach 2006–2012 (w mld RMB)

Rok 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Budżet wojskowy 297,9 355,4 417,7 480,6 532,1 601,1 670,2 Zmiana w skali rocznej (w %) 19,3 17,5 17,6 18,5 7,5 12,7 11,2 Źródło: National Bureau of Statistics of China.

Prognozy ośrodka analitycznego IHS Jane’s Defence obrazują intensywny wzrost budżetu wojskowego Chin. Do 2015 r. ma on osiągnąć poziom 238 mld USD (rocznie wzrost o 18,75%), co oznaczałoby podwojenie dotychczasowego stanu46. Wydatki budżetowe z punktu widzenia Chin są jednak stosunkowo niskie, jeśli weźmie się pod uwagę takie kryteria, jak liczba ludności kraju, powierzchnia oraz długa linia wybrzeża. Pozostają one również niewielkie w porównaniu z amerykań- skimi wydatkami na zbrojenia. Chiny na każdym kroku podkreślają defensywny charakter swojej polityki obronnej. Mówią o nieinicjowaniu ataku, w tym również z użyciem broni nuklearnej. Deklarują, że nie będą uczestniczyć w żadnym wyścigu zbrojeń. Użycie siły warunkują jedynie obroną własnego terytorium. Pekin przypomina także, że od ponad trzech dekad siły zbrojne Chin nie były zaangażowane w ża- den konflikt zbrojny. W opinii Su Hao, profesora i dyrektora Centrum Strategii i Zarządzania Kon- fliktami na Uniwersytecie Spraw Zagranicznych (Center for Strategic and Conflict Management, China Foreign Affairs University), zwiększające się wydatki w sferze obronnej są następstwem wykształcenia się nowych obszarów, które wymagają fi- nansowania, takich choćby, jak ochrona własnych obywateli i inwestycji za granicą47. Obawy Amerykanów często są podsycane opiniami płynącymi z samych Chin, które utrwalają określony obraz sytuacji. Przykładem może być wypowiedź jednego ze stra- tegów wojskowych w Pekinie, Wei Guoana. Odnosząc się do wydatków militarnych Chin, wskazywał on na potrzebę wzmacniania własnego potencjału. Siła militarna pozwala bowiem stworzyć odpowiednie ramy bezpieczeństwa dla kraju. Podkreślił, że jeśli Chiny będą wystarczająco silne, wówczas inne kraje nie będą z taką śmiałością jak dzisiaj naruszać suwerenności terytorialnej Państwa Środka, jak to ma miejsce na Morzu Południowochińskim48. Jin Canrong, odnosząc się do kwestii rosnącego wśród zachodnich krajów niepokoju dotyczącego wzrastającego potencjału wojskowego Chin, zauważył: „Będąc potęgą ekonomiczną, państwo zasługuje na odpowiednie zdolności obronne, takie, jakimi legitymuje się USA, Wielka Brytania czy inne kraje”49. Dalej podkreślał: „Nie jest rozsądnym wymaganie od Chin pozostawania na

46 Carola Hoyos, Kathrin Hille, Chinese defence budget set to double by 2015, „The Financial Times”, 13 II 2012. 47 Zhu Zhe, Hang Haizhou, Defense spending sees lower growth, „China Daily”, 5 III 2012. 48 Wei Guoan, Military spending boost intended to secure uncertain frontiers, „Global Times”, 6 III 2012. 49 Jin Canrong, Odpowiedzialność wielkiego mocarstwa. Chińska perspektywa, przeł. Marek Ciecierski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012, s. 32. 62 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska zawsze «ułomnym gigantem» – nawet Japonia próbuje zmieniać swoją konstytucję, aby stać się «normalnym krajem». Dlatego też Chińczycy odbierają takie pytania jako obraźliwe i nieprzyjazne”50. Amerykanie wskazują, że budżet obronny Chin jest zdecydowanie większy od oficjalnie podawanego, zważywszy, że nie uwzględnia on innych źródeł finanso- wania oraz programów zbrojeniowych. Podkreśla się również, że Chiny pracują nad wykorzystaniem w szerszym stopniu nowych rozwiązań technologicznych. Dodatkowo Chińska Armia Ludowo‑Wyzwoleńcza wzmacnia swój potencjał w przestrzeni kosmicznej, co ma przyczyniać się do realizacji podstawowych in- teresów oraz obrony przed dostrzegalnymi wyzwaniami dla suwerenności oraz integralności terytorialnej51. Tego typu zdania można było przeczytać w specjalnym raporcie Project 2049 Institute zatytułowanym China’s Evolving Space Ca‑ pabilities: Implications for U.S. Interests. Zdaniem jego autorów, większe zaanga- żowanie Chin w wykorzystywaniu technologii kosmicznej do celów militarnych może skomplikować swobodę działania Amerykanów w regionie Azji i Pacyfiku52. Duże znaczenie mogą odgrywać tu elektroniczne satelity rozpoznawcze, mogące służyć śledzeniu amerykańskich lotniskowców, jak również potencjalne użycie przeciwko nim rakiet balistycznych53. Pekin, wykorzystując swój potencjał wojskowy, stara się również zmusić rząd tajwański do przyjęcia zaproponowanych przez siebie politycznych rozwiązań. Sukces może być uzależniony od posiadania wiarygodnych narzędzi odstraszania, jak również spowodowania opóźnienia lub uniemożliwienia Amerykanom udziału ich sił zbrojnych w konflikcie w Cieśni- nie Tajwańskiej54. W odniesieniu do powyższych rozważań ciekawostką pozostaje fakt, że Ame- rykanie w większym stopniu obawiają się jednak wzrostu gospodarczego aniżeli militarnego Chin. W badaniu opinii publicznej 59% amerykańskich responden- tów wyrażało zaniepokojenie rosnącą siłą ekonomiczną Chin, a „tylko” 28% siłą militarną, przy 7% ankietowanych deklarujących swoje obawy w odniesieniu do obydwóch powyższych kwestii. W przestrzeni gospodarczej zaniepokojenie budzi ilość amerykańskich papierów dłużnych w rękach Chin (78%), odpływ miejsc pracy do Chin (71%) oraz deficyt w handlu z Chinami (61%). Co czwarty Ameryka- nin twierdzi, że można ufać Chinom. Pomimo takich danych znakomita większość Amerykanów opowiada się za polityką budowania silnych relacji z Chinami. 65% z nich postrzega relacje jako dobre, a tylko 29% jako złe. Z kolei 66% responden- tów traktuje Chiny jako konkurenta, 16% jako partnera, a 15% jako przeciwnika. Jednakże ponad połowa (52%) postrzega chiński wzrost jako zagrożenie, podczas gdy co trzeci pytany (35%) mówi o niewielkim zagrożeniu, a co dziesiąty (9%)

50 Ibidem. 51 Mark A. Stokes, Dean Cheng, China’s Evolving Space Capabilities: Implications for U.S. Inter‑ ests, Project 2049 Institute, 26 IV 2012, s. 4. 52 Ibidem. 53 Ibidem, s. 31–32. 54 Ibidem, s. 6. Deficyt handlowy 63 o braku jakiegokolwiek zagrożenia. Amerykańska opinia publiczna jest podzielona w ocenie polityki administracji Obamy w stosunku do Chin. Dwie trzecie Republi- kanów i jedna trzecia Demokratów uważa ją za nazbyt miękką55.

Deficyt handlowy Na obraz wzajemnych relacji w ogromnym stopniu rzutuje niewątpliwie szybko ro- snący deficyt USA w handlu z Chinami.

Tabela 3. Wymiana handlowa USA z Chinami w latach 2001–2011 (w mld USD)

Bilans handlowy USA Rok Eksport USA do Chin Import USA z Chin z Chinami 2001 19,2 102,3 –83,0 2002 22,1 125,2 –103,1 2003 28,4 152,4 –124,0 2004 34,7 196,7 –162,0 2005 41,8 243,5 –201,6 2006 55,2 287,8 –232,5 2007 65,2 321,5 –256,3 2008 71,5 337,8 –266,3 2009 69,6 296,4 –226,8 2010 91,9 364,9 –273,1 2011 103,9 399,3 –295,5 Źródło: US Department of Commerce; US International Trade Commission (ITC), The US‑China Busi‑ ness Council, https://www.uschina.org/statistics/tradetable.html (10 X 2012).

Amerykanie naciskają na władze w Pekinie, by dokonały rewaluacji własnej waluty, co pozwoliłby zmniejszyć deficyt po stronie Stanów Zjednoczonych. Ten argument często wykorzystywany jest jako narzędzie polityczne. Relacja ma jednak charakter dwustronny, zważywszy, że niski kurs yuana (RMB) w istotny sposób wpływa na niż- szą cenę produktów trafiających do amerykańskich konsumentów. Z drugiej strony trzeba zauważyć, że utrzymywanie takiego stanu obniża konkurencyjność chińskiej gospodarki na rynkach zagranicznych.

55 Badanie zostało przeprowadzone w dniach 30 kwietnia – 13 maja 2012 r. na grupie tysiąca czterech dorosłych Amerykanów przez Pew Research Center’s Global Attitudes Project – zob.: Most Ameri‑ cans support strong relations with China: poll, Xinhua, „Global Times”, 19 IX 2012. 64 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska

Projekt amerykańskiej tarczy antyrakietowej w Azji Kolejnym elementem wskazującym na chęć wzmocnienia obecności USA w Azji Wschodniej była zapowiedź wysokiego rangą urzędnika Pentagonu z 26 marca 2012 r. związana z planem rozmieszczenia elementów tarczy antyrakietowej w Azji i na Bliskim Wschodzie. Amerykanie zaznaczyli, że mają one stanowić gwarancję bezpieczeństwa wobec zagrożenia ze strony takich krajów, jak Iran czy Korea Pół- nocna. W budowie tarczy, obok Stanów Zjednoczonych, uczestniczyłyby Australia, Korea Południowa i Japonia. Na Bliskim Wschodzie Amerykanie zamierzają z kolei pracować nad promocją „interoperacyjności oraz wymiany informacji” z krajami Zatoki Perskiej, takimi jak Arabia Saudyjska, Kuwejt, Bahrajn, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz Oman56. Ewentualne rozmieszczenie amerykańskiej tarczy antyrakietowej nieuchronnie doprowadziłoby do zintensyfikowania działań ofensywnych po chińskiej stronie. Pekin jednoznacznie sugerował, że strategia Waszyngtonu zmierza do wytworzenia napięć w regionie. Zauważano co prawda, że Amerykanie wskazywali tylko na Iran oraz Koreę Północną jako główne zagrożenie, jednak dla Chińczyków jasne było, że ostrze tego systemu wymierzone byłoby przede wszystkim w Chiny i w Rosję. W opinii Pekinu, USA dążą do wytworzenia nowego układu sił w regionie. W efekcie może to wpłynąć na zmianę dotychczasowej polityki nuklearnej Chin. Włączenie Australii, Korei Południowej oraz Japonii do tego systemu może wytworzyć sytuację nowego wyścigu zbrojeń57. Pod koniec marca rzecznik chińskiego ministerstwa obrony Yang Yujun poinfor- mował, że Chiny oraz Rosja przeprowadzą w kwietniu i maju 2012 r. wspólne ćwicze- nia morskie. Zapowiedziano, że będą one służyć podniesieniu zdolności obydwóch krajów w zakresie radzenia sobie z nowymi wyzwaniami, jak również z ochroną pokoju i stabilności w regionie Azji i Pacyfiku oraz w skali światowej58. Warto zauważyć, że na przełomie lutego i marca odbyły się wspólne ćwiczenia wojskowe sił wojskowych Stanów Zjednoczonych i Korei Południowej. Zapowiedź wspólnych manew- rów wojskowych Chin i Rosji stanowiła zatem odpowiedź na amerykańskie działania w ich bliskim sąsiedztwie. Zbiegło się to także z deklaracją Waszyngtonu o możliwo- ści budowy elementów tarczy antyrakietowej w Azji. Nie ulega wątpliwości, że alians z Rosją ma charakter czysto praktyczny, realizowany głównie w obliczu wspólnego zagrożenia. Odmienne interesy i ambicje Pekinu oraz Moskwy nie pozwalają, jak się wydaje, na budowę trwałego i stabilnego sojuszu. W oczach przywódców w Pekinie strategia USA ma charakter konfrontacyjny zarówno wobec Rosji, jak i Chin. W tej sytuacji istnieje płaszczyzna do podjęcia doraźnych wspólnych działań. Charaktery- styczne, iż podobny schemat działania można było zaobserwować dekadę wcześniej.

56 Jim Wolf, U.S. seeks missile‑defense shields for Asia, Mideast, Reuters, 27 III 2012. 57 US missile shield fosters Asian arms race, „Global Times”, 29 III 2012. 58 China, Russia to conduct joint navy drill, Xinhua, 29 III 2012. Amerykanie przekierowują znaczącą część swojej floty na Pacyfik 65

Kiedy w telewizji ABC w 2001 r. prezydent USA George Bush oświadczył, że Stany Zjednoczone będą bronić Tajwanu w razie zaatakowania wyspy przez Chiny, natych- miastową reakcją Pekinu było podjęcie bliższej kooperacji na płaszczyźnie obronnej z Moskwą.

Amerykanie przekierowują znaczącą część swojej floty na Pacyfik Poczucie niepokoju w Pekinie dodatkowo podsyciła wypowiedź amerykańskiego sekretarza obrony Leona Panetty. 1 czerwca 2012 r. podczas dorocznego spotkania w ramach Shangri‑La Dialogue w Singapurze Panetta zapowiedział, że Pentagon planuje skierowanie do 2020 r. około 60% swojej floty wojennej (aktualnie 50%) w region Azji i Pacyfiku. Przewiduje również zwiększenie liczby ćwiczeń wojskowych z udziałem azjatyckich partnerów w nadchodzących latach. W samym 2011 r. Stany Zjednoczone uczestniczyły w sumie w stu siedemdziesięciu dwóch tego typu ma- newrach z udziałem dwudziestu czterech krajów. Aktualnie amerykańska marynarka wojenna dysponuje dwustu osiemdziesięcioma pięcioma okrętami, z czego połowa rozlokowana jest na Pacyfiku59. Przy okazji wspomnianej wizyty Panetta podkreślał skalę zaangażowania Stanów Zjednoczonych w regionie Azji i Pacyfiku poprzez sieć podpisanych już porozumień z Japonią, Koreą Południową, Tajlandią, Filipinami oraz Australią, jak również umów o partnerstwie z Indiami, Singapurem, Indonezją i innymi krajami60. Działania Amerykanów należy jednoznacznie odczytywać jako część strategii związanej z chęcią przeciwdziałania wzrostowi Chin. Sugerowała to zresztą sama wypowiedź Panetty, który mówił, że czynności związane z odnowie- niem i zintensyfikowaniem zaangażowania Amerykanów w Azji pozostają całkowi- cie kompatybilne z rozwojem i wzrostem Chin61. Znamienne, iż na początku czerwca 2012 r. Panetta odwiedził wietnamski port Cam Ranh, który stanowił główną bazę sił morskich USA w czasie wojny wietnam- skiej. W 2005 r. dowódca sił morskich USA na Pacyfiku admirał Dennis Blair przeka- zał informację o toczących się rozmowach z Wietnamem w sprawie dzierżawy Cam Ranh62. Panetta uwypuklił znaczenie współpracy z takimi partnerami, jak Wietnam, podkreślając jednocześnie chęć wykorzystywania takich portów, jak Cam Ranh, w ruchu amerykańskich okrętów zmierzających z zachodniego wybrzeża do baz na Pacyfiku63. Skierowanie dużej części floty na Pacyfik wynika z planu przekształceń w ramach dotychczasowej strategii obronnej USA. Znajduje to odzwierciedlenie w zmniejsza- jącym się budżecie obronnym, jak również w porzuceniu koronnej niegdyś zasady dotyczącej zdolności prowadzenia dwóch dużych wojen jednocześnie. Na początku

59 Roslan Rahman, Panetta: U.S. shirting 60% of warships to Pacific by 2020, „USA Today”, 1 VI 2012. 60 David Alexander, U.S. will put more warships in Asia – Panetta, Reuters, 2 VI 2012. 61 Demetri Sevastopulo, Ben Bland, US plans to boost Pacific naval forces, „The Financial Times”, 2 VI 2012. 62 Hao Zhou, Hanoi opts not to lease naval base, „Global Times”, 14 X 2010. 63 David Alexander, Access to Pacific harbours key to U.S. strategy – Panetta, Reuters, 3 VI 2012. 66 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska

2012 r. pojawiła się informacja o ograniczeniu wydatków Pentagonu na zbrojenia o co najmniej 487 mld USD w ciągu najbliższej dekady64. Oznacza to redukcję liczeb- ności armii, jak również wycofanie się z niektórych programów zbrojeniowych. Takie posunięcia pokazują, że Amerykanie w większym stopniu zamierzają skoncentrować swoją uwagę na wybranych obszarach, gdzie uwidaczniają się ich żywotne interesy. Zważywszy, że centrum gospodarcze, ale i polityczne, przesuwa się coraz szybciej w kierunku Azji Wschodniej, ruchy Amerykanów nie stanowią zbyt dużego zasko- czenia. Waszyngton chce uczestniczyć w nowym rozdaniu, aktywnie partycypując w przekształcaniu porządku światowego.

Rywalizacja czy kooperacja? W kontekście powyżej opisanych zmian należy zastanowić się, w jakim kierunku będą ewoluować relacje Chin ze Stanami Zjednoczonymi. Można zapytać, czy jest tu miejsce na bliższą współpracę, nie tylko w skali regionalnej, ale i międzynarodowej, a co za tym idzie stworzenie silnego bloku uwzględniającego wspólne interesy i wzajemne aspiracje, czy też owe relacje będą zmierzać w zupełnie przeciwnym kierunku, owocując jedynie wzrostem napięcia i ryzykiem wybuchu konfliktu zbrojnego.

Rywalizacja? Upadek Związku Radzieckiego doprowadził do załamania układu dwubiegunowego i ukształtowania się porządku międzynarodowego ze Stanami Zjednoczonymi jako jednym dominującym mocarstwem. Brak konkurenta odpowiadającego ich poten- cjałowi zmusił do zwrócenia uwagi na innych wpływowych graczy regionalnych. Dodatkowo na arenie globalnej pojawiły się zagrożenia zmuszające do wykreowania zupełnie nowych mechanizmów działania. Wzrost potęgi Chin z oczywistych wzglę- dów wzbudzał szereg kontrowersji, wywołując niejednokrotnie obawy i uruchomie- nie postaw defensywnych. W latach 90. XX w. w amerykańskich kręgach rządowych traktowano Chiny przede wszystkim jako wyzwanie dla pozycji mocarstwowej Sta- nów Zjednoczonych. Niepewność związana z chińskim rozwojem często prowadziła w tym przypadku do radykalizacji spostrzeżeń. Zmianę można było dostrzec w okresie prezydentury George’a Busha jr., kiedy Chin nie traktowano już w kategoriach wyzwania. Były one postrzegane przede wszystkim jako strategiczny konkurent USA. Przy tej okazji uwypuklano te elementy, które wskazywały na rosnącą potęgę Chin oraz ich niepohamowane ambicje. Wyko- rzystywano przy tej okazji fakt, że w Państwie Środka pojawiały się głosy, by polityka zagraniczna była bardziej asertywna i w większym stopniu dążyła do respektowania narodowych interesów Chin na arenie międzynarodowej. Zwracano uwagę, że wła- dze Chin pragną aktywnie współdziałać w kształtowaniu światowego systemu, który winien w większym stopniu uwzględniać ich żywotne interesy.

64 Idem, Andrea Shalal‑Esa, Pentagon budget to cut military, cancel programs, Reuters, 25 I 2012. Rywalizacja? 67

W opinii Roberta Kagana, Stany Zjednoczone pozostają i zamierzają pozostać „dominującą strategiczną siłą zarówno w Azji Wschodniej, jak i w Europie”65. Polity- ka amerykańska wiąże się ze świadomą ekspansją terytorialną i poszerzaniem strefy wpływów. Strategiczna ekspansja do Europy i Azji Wschodniej, która miała miejsce w czasie II wojny światowej, nadal ma miejsce. Koniec zimnej wojny stworzył szan- sę na rozszerzenie tych wpływów w poszczególnych częściach świata. Kagan pisał o przystosowaniu Amerykanów do hegemonii, przypominając, że od XIX w. pozostaje ona stałym elementem ich polityki międzynarodowej66. Strategiczne przesunięcie USA w kierunku Azji Wschodniej może świadczyć o chęci zrównoważenia wpływów chińskich w regionie. W opinii Clifforda A. Kira- cofe’a z Wydziału Politycznego na Uniwersytecie Washington and Lee (Department of Politics, Washington and Lee University) zmiana strategii w polityce zagranicznej USA, zaproponowana przez administrację Baracka Obamy, ma charakter konfrontacyjny w stosunku do Chin. Waszyngton kontynuuje działania na rzecz wzmocnienia swojej globalnej pozycji i stara się przekształcać międzynarodowy system zgodnie ze swymi intencjami. Alternatywą dla rosnącej pozycji Chin ma być kombinacja sił USA i NATO, zwiększona rola Amerykanów w regionie Azji i Pacyfiku, wykształce- nie międzynarodowej koalicji składającej się z państw demokratycznych, jak również stworzenie transpacyficznej koalicji krajów demokratycznych67. Obawy Amerykanów nieustannie podsyca kwestia rosnącej siły chińskiej armii. Głównym rozgrywającym na chińskiej scenie politycznej – wedle Richarda Bern- steina i Rossa H. Munro – pozostaje Armia Ludowo‑Wyzwoleńcza. Chiny stały się głównym rywalem Stanów Zjednoczonych w Azji Wschodniej. W Pekinie Ameryka- nów postrzega się nie jako partnera strategicznego, ale jako główną przeszkodę w realizacji aspiracji mocarstwowych. Obserwowana rozbudowa potencjału militarnego zmierza do wzmocnienia pozycji Chin na sąsiednich wodach. Starcie z Amerykana- mi w tych okolicznościach pozostaje tylko kwestią czasu68. W podobnym tonie wypowiadał się amerykański publicysta i politolog Steven W. Mosher, który wskazywał na Chiny jako źródło destabilizacji w odniesieniu do po- rządku międzynarodowego. Podkreślał, że wzrost potęgi Pekinu, zauważalny głównie na gruncie militarnym, nieuchronnie prowadzi do konfliktu z Ameryką69. Z kolei Gideon Rachman pisał na łamach „Foreign Policy”, że wzrost znaczenia Chin nie oznacza osiągania wzajemnych korzyści dla nich i USA, to raczej gra o sumie zerowej. Stosunki wzajemne przechodziły przez fazy rywalizacji i współpracy, dzisiaj

65 Robert Kagan, Potęga i Raj. Ameryka i Europa w nowym porządku świata, przeł. Witold Tu- ropolski, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2003, s. 100. 66 Ibidem, s. 100–101. 67 Clifford A. Kiracofe, Imperial visions threaten Nixon’s peaceful legacy, „Global Times”, 21 II 2012. 68 Szerzej zob.: Richard Bernstein, Ross H. Munro, The Coming Conflict With China, Alfred A. Knopf, New York 1997. 69 Szerzej zob.: Steven W. Mosher, Hegemon. Droga Chin do dominacji, przeł. Małgorzata Ko- walczyk, Sprawy Polityczne, Warszawa 2007. 68 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska jednak w coraz większym stopniu na czoło wysuwają się elementy rywalizacji. To, co prawda, jeszcze nie zimna wojna, ale stan wzajemnych stosunków pozwala określić, jaki ton będzie dominował w międzynarodowej polityce w ciągu najbliższej dekady. Administracja Baracka Obamy, dostrzegając wzrost znaczenia Chin w światowej gospodarce, wzrost jego wydatków w sferze militarnej, podjęła decyzję o ugruntowaniu sieci sojuszów z sąsiadami Chin, Indiami, Japonią oraz Wietnamem i wzmocnieniu swojej obecności wojskowej w regionie. Dla Chin może być to postrzegane w kategoriach „miękkiego powstrzymywania” (soft containment), dlatego mogą one obrać bardziej zdecydowany kurs w stosunku do Stanów Zjednoczonych pod wpływem ro- snących w kraju nastrojów nacjonalistycznych70. Tego typu poglądy, sugerujące możliwość wystąpienia napięć czy nawet starcia zbrojnego we wzajemnych stosunkach, spotykają się jednak ze zdecydowaną reak- cją ze strony chińskiej. Rząd w Pekinie odrzuca wszelkie sugestie o ich ofensyw- nym i konfrontacyjnym podejściu w realizacji celów polityki zagranicznej. Należy jednak zauważyć przy tej okazji, że chińskie wypowiedzi obrazują rosnącą pewność siebie, niejednokrotnie wręcz arogancję. Chiny coraz śmielej domagają się respektowania swych interesów oraz miejsca w układzie globalnym, przynależnego wielkiej potędze. Yan Xuetong, dyrektor w Instytucie Współczesnych Stosunków Międzynarodo- wych na Uniwersytecie Tsinghua (Institute of Modern International Relations, Tsin- ghua University), podkreślał, że przejmowanie większej odpowiedzialności na arenie międzynarodowej niesie ze sobą nieuchronność wystąpienia konfliktów. Zważywszy, że najważniejszym czynnikiem w chińskiej dyplomacji pozostają relacje ze Stanami Zjednoczonymi, należy pamiętać, że wzrost ich pozycji będzie stanowił wyzwanie dla Waszyngtonu. W momencie, kiedy Chiny są już silne gospodarczo, muszą – jego zdaniem – określić nowe zasady dyplomatyczne, by udowodnić światu, że są one krajem respektującym zasady moralności i sprawiedliwości71. Bardziej wymowna opinia pojawiła się w połowie lutego 2012 r. na łamach „Glo- bal Times”, kiedy w artykule redakcyjnym wezwano niemal wprost do respektowania chińskich interesów przez inne państwa. Pisano, że Chiny interpretują relacje zagraniczne poprzez pryzmat wzajemnych korzyści i wzajemnego szacunku, jednak Stany Zjednoczone oraz Europa zdają się kierować inną logiką. Chińskie interesy narodowe dotyczą stabilności politycznej, solidarności społecznej oraz zrównoważonego rozwoju gospodarczego. Chiny nie mają potrzeby, by dawać satysfakcję Zachodowi kosztem własnych interesów. Nie zamierzają prowokować USA i Europy, ale mają określone zasady, wedle których zamierzają postępować. Współpraca w czystym tego słowa znaczeniu jest utopią, jednak całkowita konfrontacja również nie jest pożądana. Chiny powinny pozostawać otwarte i starać się równoważyć interesy różnych stron. Priorytetem dla chińskiej dyplomacji jest pokazanie, że Stany Zjednoczone i Europa

70 Gideon Rachman, The End of the Win‑Win World, „Foreign Policy”, 24 I 2012, http://www. foreignpolicy.com/articles/2012/01/24/the_end_of_the_win_win_world (30 VI 2012). 71 Diplomacy faces shifting currents of new era, „Global Times”, 23 IV 2012. Rywalizacja? 69 są tak samo ważne jak Rosja czy Japonia. Nie chodzi tu o zachowania aroganckie ze strony Chin, ale żądanie równego traktowania ze strony innych państw72. Shi Yinhong, profesor na Wydziale Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Renmin (School of International Studies, Renmin University), pisał, że dzisiaj najwięk- szą przeszkodą w stosunkach chińsko‑amerykańskich pozostaje to, że Waszyngton uniemożliwia Chinom zajęcie strategicznego miejsca, do którego Chiny jako rosnąca globalna potęga są wręcz uprawnione. Można to dostrzec w zachowaniu Amerykanów odnoszącym się do sporów na Morzu Południowochińskim czy w ich polityce związa- nej ze sprzedażą broni na Tajwan. Chiny powinny poszukiwać szans do manifestowa- nia swoich interesów. Amerykanie definiują swoją strategię z poparciem krajów sąsia- dujących z Chinami. Dlatego też poprzez rozwój dobrych relacji ze swoimi sąsiadami Pekin może skutecznie rywalizować z USA o wpływy w regionie73. Dużym problemem w relacjach chińsko‑amerykańskich pozostaje odmienna percepcja poszczególnych zjawisk i często błędne interpretowanie posunięć drugiej strony. Amerykanie określają rozwój Chin w kategoriach jedynie wzrostu potę- gi i potencjalnego zagrożenia dla własnej pozycji. Z chińskiej perspektywy obiekcje Amerykanów mogą być z kolei tłumaczone jako chęć ingerowania w jego sprawy wewnętrzne i kwestionowanie jego praw w obszarach tradycyjnie określanych jako chińska strefa wpływów. Na łamach „Global Times” pisano niemal w tonie przestrogi, że sugestie świad- czące o rosnących obawach ze strony Chin stanowią wyraz świadomości samych Amerykanów, którzy są skorzy postrzegać wzrost Chin jako zagrożenie dla hegemonistycznej pozycji USA na arenie międzynarodowej. Amerykanie muszą jednak pamiętać, że zaburzenie pokojowego otoczenia wokół Chin i wprowadzenie chaosu będzie nieuchronnie prowadzić do zahamowania amerykańskiego rozwoju74. Władimir Pietrowski, członek Rosyjskiej Akademii Nauk Wojskowych (Russian Academy of Military Science), określał relacje chińsko‑amerykańskie poprzez pryzmat klasycznego dylematu bezpieczeństwa, w którym jakiekolwiek przygotowania jednej strony na polu militarnym są odbierane przez drugą jako potencjalne zagro- żenie zmuszające do podjęcia analogicznych czynności. Nawet działania sił zbrojnych obydwóch stron zaangażowanych w regionie Azji i Pacyfiku należy postrzegać raczej poprzez pryzmat konfliktu charakterów (battle of wills). Amerykanie obawiają się, że Chińczycy dążą do zakwestionowania ich statusu mocarstwowego w regionie, wykorzystując przy tym rakiety o zasięgu międzykontynentalnym Dong Feng 21D. W odpowiedzi amerykańska marynarka wojenna stara się podnosić swoje zdolności bojowe i rozszerzać zasięg oddziaływania, czemu ma służyć wyposażenie lotniskow- ców w pokładowe bezzałogowe samoloty bojowe X‑47B (unmanned combat aerial vehicle)75. Te ostatnie mogą być przeznaczone do wykonywania precyzyjnych zadań

72 National interests may trump prior goodwill, „Global Times”, 15 II 2012. 73 Wang Wenwen, US pressure squeezes strategic cooperation, „Global Times”, 21 II 2012. 74 US should abandon zero‑sum mentality, „Global Times”, 31 I 2012. 75 Vladimir Petrovsky, China, U.S. military ties to increase transparency in Asia Pacific, RIA No- vosti, 23 V 2011. 70 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska operacyjnych i uderzeniowo‑rozpoznawczych. Stanowią doskonałą alternatywę dla misji załogowych, co sprawia, że będą one mogły być wykorzystywane do realizacji najbardziej niebezpiecznych zadań. Zostały stworzone przez amerykańską firmę Northrop Grumman. Kontrakt został podpisany w 2007 r. W 2013 r. prowadzone będą prace związane z działaniami na lotniskowcu Nimitz, a rok później odbędą się pierwsze testy tankowania w powietrzu. Istnieje kilka kwestii, które utrudniają Chinom bliższą współpracę obydwóch krajów, szczególnie na płaszczyźnie wojskowej. Największy sprzeciw budzi sprzedaż przez Amerykanów broni na Tajwan. Zjednoczenie wyspy z kontynentem pozostaje kluczowym wyzwaniem polityki zagranicznej (czy raczej wewnętrznej) Pekinu. Ta kwestia pozostaje fundamentalna z punktu widzenia pełnej integracji terytorialnej państwa. Kolejną sprawą jest zaangażowanie Amerykanów w sprawy bliskiego są- siedztwa, szczególnie Azji Północno‑Wschodniej obejmującej również sojuszników, Japonię i Koreę Południową, które budzi uzasadniony niepokój Chin. Stworzenie przez Amerykanów na bazie bilateralnych porozumień z krajami regionu szerokiej sieci porozumień wzdłuż wschodnich granic Chin w istotny sposób ogranicza ich pole manewru w regionie. Szczególnie kontrowersyjne pozostają działania rozpoznawcze, jakie przeprowadzają Amerykanie wzdłuż chińskich wód przybrzeżnych. Obok tego cieniem na wzajemnych relacjach kładzie się sprawa ograniczeń praw- nych, jakie wprowadza Waszyngton w eksporcie zaawansowanych technologii do Chin.

Kooperacja? Chiny potrzebują czasu, by dorównać Stanom Zjednoczonym pod względem poten- cjału gospodarczego i militarnego. Waszyngton mając to na uwadze, powinien starać się wykształcić odpowiedni grunt uwzględniający rosnące aspiracje Chin. Należy na nowo określić zasady światowego przywództwa opartego na kilku filarach. Ameryka- nie winni wyzbyć się nawyku ciągłego postrzegania Chin jako zagrożenia. Zbieżność interesów w wielu obszarach wymaga zastosowania nowego podejścia, wolnego od ideologicznego zabarwienia. Racjonalne wydaje się potraktowanie wzrostu potęgi Chin jako wyzwania zmuszającego do podjęcia reform własnych modeli działania w szybko zmieniającym się świecie. Jednostronne przywództwo Ameryki, trwające już od dwóch dekad, powoli przechodzi do lamusa. W niedalekiej przyszłości część odpowiedzialności za sprawy globalne będą przejmować w większym stopniu regionalne mocarstwa. Można się zastanowić, czy możliwa jest w tej sytuacji dystrybucja władzy w skali globalnej i wykształcenie się dyktatu dwóch wielkich mocarstw, USA i Chin. W 2008 r. C. Fred Bergsten opublikował na łamach „Foreign Affairs” ciekawy artykuł zatytułowany A Partnership of Equals. How Washington Should Respond to China’s Economic Challenge, w którym przedstawił koncepcję współzależności ekonomicznych Chin i Stanów Zjednoczonych w formule G‑2. Pisał, że należy porzu- cić wzajemne oskarżenia i ograniczyć ryzyko występowania sporów dwustronnych. Kooperacja? 71

Waszyngton powinien przyznać priorytet budowie bliskich relacji z Chinami, które mogą stać się głównym partnerem USA w zarządzaniu światową gospodarką76. W analogicznym tonie wypowiadał się Robert B. Zoellick, zwracając uwagę na to, że Chiny są duże, rozwijają się, a co za tym idzie, ich wpływ na losy świata w nadcho- dzących latach będzie wzrastał. Dla USA i całego świata ważne pozostaje pytanie, jak Chiny wykorzystają swoje wpływy. Z tym pytaniem wiąże się konieczność dopusz- czenia Chin do uczestnictwa w międzynarodowym systemie. Zoellick podkreślał, że Stany Zjednoczone muszą zachęcać Chiny do tego, by stały się „odpowiedzialnym udziałowcem” (responsible stakeholder) w tym systemie. Oczywiście współpraca po- między „udziałowcami” nie oznacza braku różnic pomiędzy nimi, gdyż nadal będą pojawiać się kwestie sporne wymagające rozwiązania. Zarządzanie tymi kwestiami może jednak odbywać się w szerszych ramach, w przypadku których strony uznają wspólny interes w podtrzymywaniu systemów politycznych, gospodarczych i bezpie- czeństwa, zapewniających obopólne korzyści77. Akceptując powyższe argumenty, należy jednak pamiętać, że niesie to za sobą wiele niejasności. Włączając Chiny w taki mechanizm, Amerykanie mogą starać się wpływać na chińskie zachowania i realizowane przezeń cele w polityce zagranicznej. Zoellick w swych argumentach nie bierze również pod uwagę ambicji Chin związa- nych z dążeniem do przywództwa w Azji i przetransformowania tamtejszego porząd- ku regionalnego wedle własnych kryteriów. Waszyngton może wyrażać w tej sytuacji błędne mniemanie o możliwości modyfikowania chińskich ambicji. Rosnąca potęga gospodarcza Chin prowadzi do zwiększania zdolności działań i tym samym do nie- ulegania zewnętrznej presji na jakiekolwiek zmiany. Jin Canrong podkreślał, że chińsko‑amerykańskie „współrządzenie” nie służy prowadzeniu niezależnej polityki zagranicznej, za czym opowiada się Pekin. Jest sprzeczne z koncepcją rozwijania przyjaznych relacji ze wszystkimi państwami na zasadzie wzajemnych korzyści oraz polityki pokojowego rozwoju i negowania pozycji hegemonistycznej78. Jego zdaniem, aktualna pozycja Chin oraz realia polityczne wykluczają koncepcję G‑2: „Przyszła struktura międzynarodowa będzie opierała się na koegzystencji wielkomocarstwowej, a nie na chińsko‑amerykańskiej dominacji”79. Odpowiedź na pytanie, w jaki sposób Pekin chce budować swoje stosunki z Wa- szyngtonem, padła w czasie spotkania przywódców obydwóch krajów w Meksyku w czerwcu 2012 r. Przewodniczący Hu Jintao przedstawił wówczas czteropunkto- wy plan budowy nowego modelu relacji pomiędzy mocarstwami. Pierwszy punkt wskazywał na kontynuowanie dialogu i wzmacnianie wzajemnego zaufania,

76 C. Fred Bergsten, A Partnership of Equals. How Washington Should Respond to China’s Eco‑ nomic Challenge, „Foreign Affairs”, VII/VIII 2008. 77 Szerzej zob.: Robert B. Zoellick, Whither China: From Membership to Responsibility? Remarks to the National Committee on U.S.‑China Relations, [w:] Richard Baum, James A. Kelly, Kurt Campbell, Robert S. Ross, Whither U.S.‑China Relations?, NBR Analysis, XII 2005, s. 5–14. 78 Jin Canrong, op. cit., s. 106. 79 Ibidem, s. 107. 72 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska poprzez utrzymanie strategicznej komunikacji na wysokim szczeblu. Drugi mówił o pogłębianiu korzystnej dla obydwóch stron współpracy, zarówno w tradycyjnych obszarach handlu, inwestycji, egzekucji prawa, edukacji i technologii, jak również w nowych sektorach obejmujących energetykę, ochronę środowiska, infrastruktu- rę. Trzeci odnosił się do właściwego zarządzania przekazem eliminującym wzajemne nieporozumienia. Hu wyraził przy tej okazji nadzieję, że Waszyngton przyjmie pozytywne i pragmatyczne podejście w stosunku do Chin. Wezwał przede wszystkim do wspierania pokojowego rozwoju relacji ponad Cieśniną Tajwańską. Ostatni punkt sugerował, że obydwa kraje powinny wspólnie wypełniać obowiązki w skali międzynarodowej i starać się sprostać wyzwaniom globalnym – Hu podkreślił, że Chiny są gotowe do kontynuowania szczerego dialogu i rzeczowej współpracy z USA, rozszerzając płaszczyznę wzajemnego zaufania i utrzymania zdrowych relacji w regionie Azji i Pacyfiku. Hu Jintao uwypuklił wzrost strategicznego znaczenia relacji chińsko‑amerykańskich w wymiarze globalnym, mówiąc, że dobre, stabilne i owocne relacje wzajemne nie tylko służą realizacji podstawowych interesów oby- dwóch krajów, ale stanowią wkład w zachowaniu regionalnego i światowego pokoju i rozwoju80. Robert J. Shapiro pisał, że Chiny i Stany Zjednoczone mogą być postrzegane jako potencjalni partnerzy lub potencjalni konkurenci w sprawach geopolitycznych. Po- lityka zagraniczna Chin określana jest przez pięć zasad pokojowego współistnienia, w tej sytuacji priorytetem pozostają modernizacja i rozwój gospodarczy w kraju. Z jednej strony szybka modernizacja pozostaje niezbędnym warunkiem ochrony kraju przed potencjalnymi wrogami, z drugiej zależy od utrzymywania przyjaciel- skich relacji zarówno z państwami dokonujących olbrzymich bezpośrednich inwestycji, jak i z krajami importującymi chińskie towary81. Zdaniem Zbigniewa Brzezińskiego, ideologiczne wyzwanie XXI w. będą wyzna- czać trzy wielkie przemiany. Po pierwsze, globalne przebudzenie świata. Po drugie, przesunięcie centrum globalnej potęgi ze świata atlantyckiego na Daleki Wschód, co w konsekwencji będzie oznaczać utratę dominującej pozycji świata atlantyckiego. Po trzecie, nastąpi zarysowanie wspólnych problemów globalnych, głównie wokół takich spraw, jak ochrona klimatu, ochrona środowiska naturalnego, bieda lub nie- sprawiedliwość społeczna82. W opinii Brzezińskiego, przywództwo amerykańskie jest konieczne, pod warunkiem, że za tym terminem kryje się nie dyktat, lecz inspiracja. Takie przywództwo powinno polegać na zdawaniu sobie sprawy z potencjału tego stulecia i dostrzega wyłaniające się nowe zagrożenia. Mowa tu o działaniach, które społeczność międzynarodowa jest gotowa kolektywnie wykonywać83. Celem Ame- rykanów winno się stać zasymilowanie Chin w systemie międzynarodowym84. USA

80 Chinese, U.S. presidents meet on bilateral ties, Xinhua, 20 VI 2012. 81 Robert J. Shapiro, Futurecast. How Superpowers, Populations, and Globalization Will Change Your Word by the Year 2020, St. Martin’s Griffin, New York 2008, s. 233. 82 Zbigniew Brzeziński, Brent Scowcroft, David Ignatius, op. cit., s. 2. 83 Ibidem, s. 37. 84 Ibidem, s. 126. Kooperacja? 73 powinny podejmować współpracę z Chinami, co oznacza, że należy je postrzegać w kategoriach silnego sojusznika w regionie Azji i Pacyfiku oraz potężnego partnera w kreowaniu polityki międzynarodowej85. Przyznanie Chinom statusu, o jaki walczą, przy jednoczesnym wciągnięciu ich do szerszej współpracy w skali globalnej, przy- czyniłoby się także do zredukowania rozbudowanych ambicji narodowych tego pań- stwa86. Otwarcie się Chin na świat sprawia, że uwidaczniają się liczne związane z tym problemy. Zdaniem Brzezińskiego, najważniejszym wyzwaniem stojącym przed chińskimi przywódcami będzie przeprowadzenie zmian systemowych, które bardziej odpowiadałyby wymaganiom pojawiającym się w związku z integracją tamtejszej gospodarki z systemem światowym87. Stany Zjednoczone powinny podtrzymywać swoje stanowisko w sprawie Tajwanu. To bowiem daje Waszyngtonowi możliwość delikatnego wywierania nacisku na Pekin w takich kwestiach, jak prawa człowieka, demokratyzacja systemu czy materia gospodarcza. Ameryka powinna unikać bezpo- średniego lub pośredniego wspierania działań Tajpej zmierzających do uznania jego odrębności na arenie międzynarodowej. Dialog poprzez Cieśninę Tajwańską może dać Stanom Zjednoczonym możliwość rozszerzenia wzajemnej współpracy i wpły- wania na rząd w Pekinie w różnych obszarach88. W książce Druga szansa Brzeziński pisał, że od momentu upadku Związku Ra- dzieckiego w 1991 r. Ameryka stała się pierwszym światowym supermocarstwem, nie mając od tego czasu równego sobie przeciwnika w przestrzeni międzynarodowej. W tym kontekście postawił jednak interesujące pytanie odnoszące się do zdolności Ameryki w przewodzeniu światu, szczególnie istotnej w kontekście pojawiających się wyzwań natury strategicznej i filozoficznej89. Podkreślał, że sprawowanie światowego przywództwa wymaga „instynktownego wyczucia ducha czasów w świecie, który jest pobudzony, którego poszczególne regiony i problemy oddziałują na siebie nawzajem i w którym dominuje niedookreślone, lecz wszechobecne przekonanie o panującej powszechnie niesprawiedliwości”90. Jego ocena światowego przywództwa Stanów Zjednoczonych nie zyskała pozytywnej oceny w okresie piętnastu lat od upadku ZSRR. Pomimo wzrostu potęgi wojskowej „Ameryka jest pełna obaw i osamotniona we wstrząsanym antagonizmami politycznymi w świecie”91. Szansą na utrzymanie tej wyjątkowej pozycji musi być odbudowanie wiarygodności politycznej prawomoc- ności Ameryki, szczególnie widocznej w obliczu rosnącej fali wrogości wobec niej w świecie92.

85 Zbigniew Brzeziński, Wielka szachownica, Wydawnictwo Bertelsmann Media, Warszawa 1999, s. 174. 86 Ibidem, s. 189. 87 Ibidem, s. 164–165. 88 Ibidem, s. 191–193. 89 Zbigniew Brzeziński, Druga szansa, przeł. Małgorzata Szubert, Świat Książki, Warszawa 2008, s. 39–40. 90 Ibidem, s. 152. 91 Ibidem. 92 Ibidem, s. 161. 74 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska

Henry Kissinger zwracał z kolei uwagę, że Chiny pomimo szybko zdobywanych wpływów na arenie międzynarodowej nie staną się w nadchodzących latach „supermocarstwem”, z uwagi na zbyt dużą koncentrację na problemach wewnętrznych i związanych z tym reformach instytucjonalnych. Podkreślił potrzebę zrozumienia, że Chiny staną się mocniejsze i nie należy interpretować każdego ich ruchu jako aktu agresji93. Chęć budowy jednostronnego dyktatu ze strony USA budzi sprzeciw Chin. Zda- niem Brzezińskiego, w takiej sytuacji dochodzi do wykształcenia się nowego sojuszu chińsko‑rosyjskiego, opartego na wspólnocie interesów regionalnych i jednocześnie sprzeciwiającego się układowi zdominowanemu przez Stany Zjednoczone. Rosnące wpływy Chin powodują, że „kraj ten będzie się coraz częściej uważał za pierwszoli- gowego zawodnika, którego nie obowiązują zasady gry wymyślone w czasach ame- rykańskiej supremacji”94, dążąc sukcesywnie do rewizji umów międzynarodowych. Chiny zaznaczą swoją obecność w innych regionach świata, nie ograniczając się tylko do przestrzeni dalekowschodniej. Ich atutem, w przeciwieństwie do Stanów Zjedno- czonych, pozostaje sposób traktowania despotycznych rządów oraz postawa wobec odmiennych religii i kultur daleka od mentorskiego tonu95. W nadchodzących latach Chiny […] albo staną się kluczowym graczem w bardziej sprawiedliwym systemie światowym, albo głównym zagrożeniem dla stabilności tego systemu, czy to z powodu kryzysów we- wnętrznych, czy jakichś czynników zewnętrznych. Stany Zjednoczone powinny zatem za- chęcać Chiny do współpracy z różnymi instytucjami międzynarodowymi i do częstszego udziału w różnych przedsięwzięciach96.

Trzy paradygmaty określające problem Tajwanu Prof. Baogang He wskazał na trzy paradygmaty dotyczące sposobów postrzegania problemu tajwańskiego97: – paradygmat realistyczny (realist paradigm), – paradygmat demokratyczny (democracy paradigm), – paradygmat postmodernistycznej suwerenności (post‑modern sovereign paradigm). Pierwszy z nich wskazuje, że głównym elementem jest siła (power) postrzegana jako suma potęg politycznej, militarnej, gospodarczej i moralnej danej jednostki politycznej oraz jej zdolności do wywierania wpływu na zachowania innych.

93 Henry Kissinger: China won’t be next ‘superpower’, „People’s Daily”, 24 VI 2011. 94 Zbigniew Brzeziński, Druga szansa, s. 145. 95 Ibidem, s. 144–145. 96 Ibidem, s. 178–179. 97 Szerzej zob.: Baogang He, The Three Paradigms for the Taiwan Question, [w:] Sources of Con‑ flict and Cooperation in the Taiwan Strait, red. Zheng Yongnian, Raymond Ray‑kuo Wu, World Scientific Publishing Co., Singapore 2006, s. 75–94. Trzy paradygmaty określające problem Tajwanu 75

Kwestia Tajwanu pozostaje kluczowa w relacjach Pekinu z Waszyngtonem. Chiń- scy realiści wskazują, że źródłem problemu tajwańskiego jest amerykańskie poparcie dla Tajwanu. Podkreślają oni, że USA wycofają swe poparcie, jeśli Chiny staną się silniejsze w następnych dwóch dekadach. W oczach chińskich realistów rosnąca potęga ich państwa stanowi najwłaściwszą drogę do zapewnienia integral- ności terytorialnej oraz przeciwdziałania aspiracjom niepodległościowym Taj- wanu. Jednocześnie podkreślają, że koncepcja „jedno państwo, dwa systemy” nie jest odpowiednia dla Tajwanu. Zaznacza się odrębność systemową w porównaniu z Hongkongiem. Tajwan nie jest na tyle silny, by pozostawać sam, dlatego polega na gwarancjach bezpieczeństwa ze strony USA. Amerykańscy realiści opowiadają się za ułożeniem dobrych relacji zarówno z Pekinem, jak i z Tajpej oraz unikaniem konfliktu. W gorszym scenariuszu Waszyngton musiałby wybierać pomiędzy Chinami a Tajwanem. Amerykanie wybrali rozwiązanie kompromisowe – z jednej strony wyrazili poparcie dla polityki „trzech nie”, a z drugiej dają gwarancję dla tajwańskiego bezpieczeństwa i demokracji. Amerykanie tym samym, podobnie jak Chińczycy, nie chcą naruszać status quo. To jednocześnie walka dwóch wielkich mocarstw, dążących do ugruntowania swojej pozycji oraz wpływów i obawiających się wzrostu potęgi konkurenta. W oczach realistów utrzymanie status quo w sprawie Tajwanu stanowi najlepsze kompromisowe rozwiązanie z punktu widzenia in- teresów Pekinu i Waszyngtonu. Kompromisowe, bo najlepszym rozwiązaniem dla Amerykanów byłaby oczywiście niepodległość wyspy, a dla Chin zjednoczenie. To, co dla jednego najlepsze, pozostaje naturalnie złym rozwiązaniem dla strony prze- ciwnej. Dlatego status quo to druga z najlepszych opcji, jaką ma do dyspozycji rząd w Pekinie (przy założeniu, że zjednoczenie jest pierwszą). Drugi zawiera empiryczne i normatywne komponenty, które odnoszą się do siebie nawzajem. Akcent położony jest na zasadę demokracji, wolę i zgodę społeczną, jak również demokratyczne procedury, takie jak referendum. Ten paradygmat stanowi, że autorytarny system Chin pozostaje głównym źródłem tego, co określa się jako problem Tajwanu. Zasadniczy punkt dotyczy pojęcia demokracji. Demokratyczny Taj- wan nie chce i nie może zjednoczyć się z rządzonymi autorytarnie Chinami. W myśl tej zasady Tajwańczycy mają prawo samodzielnie podejmować decyzje zgodnie z własnym interesem narodowym. Obszary dotyczące chińskiej demokracji i praw człowieka stanowią główne źródło współpracy, jak i konfliktu na linii Waszyngton − Pekin. Amerykanie stoją na stanowisku, że rozwiązanie kwestii tajwańskiej musi uwzględniać opinie samych mieszkańców wyspy. Ich podejście do demokracji jest realistyczne w dwóch aspektach. Pierwszy – uznaje rzeczywistość, w której Chiny sprzeciwiają się referendum. Drugi z kolei – odnosi się do zapewnienia amerykań- skich narodowych interesów. Trzeci paradygmat wskazuje, że centralnym punktem rozważań jest kwestia suwe- renności. Przykładem może być Unia Europejska, w przypadku której kraje zacho- wują suwerenność państwową, łącząc się w unii o charakterze politycznym i gospodarczym. Ten paradygmat daje alternatywną koncepcję suwerenności. Jego słabością pozostaje jednak to, iż jest on oderwany od realiów politycznych. 76 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska

Wyzwania Hu Jintao, w przeciwieństwie do swojego poprzednika Jiang Zemina forsującego ideę prowadzenia wielkomocarstwowej polityki, skoncentrował swoje wysiłki na podkre- ślaniu rozwoju relacji z krajami sąsiedzkimi, głównie w Azji Południowo‑Wschodniej i Azji Centralnej. Stosunki ponad Cieśniną Tajwańską w tym czasie uległy wyraźnej poprawie, odsuwając na bok zagrożenie wybuchu konfliktu zbrojnego. Dobrosąsiedz- ka polityka zagraniczna w Chinach budzi jednak szereg kontrowersji. Często postrzegana jest jako zbyt zachowawcza, zbyt pacyfistyczna i defensywna. W opinii kryty- ków może ona rodzić agresywne postawy wśród sąsiednich państw. Następstwem przyjęcia łagodnego stanowiska w relacjach zagranicznych stało się wyłonienie szeregu potencjalnych zapalnych miejsc w bliskim otoczeniu Chin. Doskonałą ilustra- cję stanowią spory na Morzu Południowochińskim, w przypadku których Wietnam i Filipiny zainicjowały konfrontacyjną politykę wobec Chin. W tej sytuacji można domniemywać, że polityka dobrosąsiedzka zostanie nieco zmodyfikowana przez ko- lejną generację przywódców partyjnych, którzy dojdą do głosu jesienią 2012 r. Dużym wyzwaniem dla rządzących Chinami w najbliższych latach będzie ułoże- nie odpowiednich relacji ze Stanami Zjednoczonymi wkraczającymi coraz mocniej w obszar azjatycki. Chiny muszą liczyć się z intensyfikacją aktywności Amerykanów w regionie, co wydaje się bardzo prawdopodobne w kontekście zauważalnej redukcji zaangażowania w Iraku i Afganistanie w najbliższych latach. Obawy mogą rodzić się w stosunku do metod działania, charakteryzujących się nadmiernym przywią- zaniem do siły militarnej, przy pomijaniu innych narzędzi, charakterystycznych dla „miękkiej siły”. To w oczywisty sposób może doprowadzić do otwartego starcia inte- resów z Chinami. Z drugiej strony istnieje jednak szeroka płaszczyzna potencjalnej współpracy, zważywszy, że w przestrzeni globalnej następuje stały wzrost znaczenia asymetrycznych zagrożeń bezpieczeństwa. W tej sytuacji sojusze mogą zawiązywać się wokół nowych zagadnień oscylujących wokół przestrzeni dotyczących spraw gospodarczych, finansowych, ochrony środowiska naturalnego, walki z terroryzmem, separatyzmem czy ekstremizmem. W kwestii rozwiązania problemu tajwańskiego rola Stanów Zjednoczonych pozostaje bezsporna. Przyszłe rozwiązania w regionie muszą uwzględniać interesy wszystkich zainteresowanych stron. Dialog prowadzony w układzie trójstronnym wydaje się właściwym kierunkiem dla pomyślnego zjednoczenia Chin w przyszłości. ROZDZIAŁ III Chiny – Tajwan Ewolucja zależności gospodarczych

Stosunki chińsko‑tajwańskie należy rozpatrywać z perspektywy stopniowego rozwoju zależności gospodarczych. Bliskie sąsiedztwo, rozumiane nie tylko geograficznie, ale i społecznie, a także głębiej − kulturowo – skłania to budowania hipotez o ogromnym potencjale współpracy pomiędzy partnerami. Nie poddając się powszechnym sądom, odnoszącym się do priorytetowej roli rosnących zależności handlowych po- między stronami oraz stanowisku o celowym uzależnianiu gospodarki tajwańskiej w następstwie podejmowanej współpracy z Chinami, problem stosunków gospodarczych zostanie przedstawiony z uwzględnieniem wydarzeń, które według autorów miały bezpośredni wpływ na stan zjawiska – a będą to: zgoda tajwańskiego rządu na odwiedziny krewnych w Chinach, począwszy od 2 listopada 1987 r.; przyjęcie Chin i Tajwanu do Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organization – WTO), odpowiednio w 2001 i 2002 r.; inauguracja trzech połączeń (three links, san tong) w 2008 r. oraz zawarcie ramowego porozumienia o współpracy gospodarczej: Econo‑ mic Cooperation Framework Agreement (ECFA) 29 czerwca 2010 r.

Chiny i Tajwan – różne potencjały, zbieżne potrzeby rozwojowe? Współcześnie Chiny są eksporterem gigantycznej ilości towarów, których wartość przekroczyła w 2011 r. sumę 1898,38 mld USD. Już w 2004 r. chiński eksport prze- wyższył w ujęciu wartościowym japoński, w 2007 r. amerykański, a w 2010 r. także niemiecki1. Podobnie rozwój gospodarczy Tajwanu opierał się na promocji eksportu w czasach, które w historii określa się mianem cudu gospodarczego. W 2011 r. Taj- wan był osiemnastym eksporterem w świecie, a jego produkty cieszyły się sukcesywnie rosnącą rozpoznawalnością oraz coraz wyższą jakością na światowych rynkach (wartość 308,25 mld USD w 2011 r.)2. Współodpowiedzialność za sukcesy handlowe należy przypisać polityce inwestycyjnej obydwu rządów, która za kluczowy obrała kierunek pozyskiwania kapitału i know‑how z zagranicy. Zgoła odmienne potencjały

1 Database on international trade, World Trade Organization, http://stat.wto.org/StatisticalProgram/ WsdbExport.aspx?Language=E (7 II 2012). 2 Ibidem. 78 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych rozwojowe Chin i Tajwanu, a przede wszystkim decyzje polityczne podejmowane przez te rządy w drugiej połowie XX w., doprowadziły obydwie gospodarki do sukcesów na skalę światową. Osiągnięcia te dobitnie podkreślają współczesne dane makroekonomiczne. W 2011 r. PKB Chin przekroczył 7298,14 mld USD, Hongkon- gu 243,66 mld USD, a Tajwanu 466,42 mld USD. Rok wcześniej gospodarka Chin stała się drugą co do wielkości w świecie. Chociaż jej wielkość niewątpliwie budzi respekt, nie należy zapominać, że dzisiejsze Chiny pozostają najludniejszym krajem świata o populacji przekraczającej 1,347 mld osób. Wielkości per capita stawiają mieszkańców Chin kontynentalnych w nieco trudniejszej sytuacji ekonomicznej niż ich sąsiadów. Podczas gdy w 2011 r. wielkość produkcji krajowej przypadająca na mieszkańca Chin wyniosła 5416,66 USD, na przeciętnego Tajwańczyka przypadało 20 082,91 USD, a na mieszkańca Hongkongu – 34 259,33 USD3. W latach 50., w pierwszej fazie rządów Kuomintangu (KMT) na Tajwanie, uwi- doczniło się wiele problemów natury społeczno‑gospodarczej4. Wyspa, na której przyszło żyć sprzymierzeńcom Chiang Kai‑sheka, była zarówno mała, jak i pozbawiona surowców naturalnych w ilościach niezbędnych do rozwoju przemysłu. Go- spodarka oparta na rolnictwie wymagała szybkiej restrukturyzacji. Reforma rolna polepszyła produktywność tego sektora, a uzyskany w ten sposób kapitał przezna- czano na rozwój przemysłu. Właściciele ziemscy zostali zmuszeni do przyjęcia re- kompensat w wysokości 70% ceny ziemi w obligacjach i 30% w akcjach czterech państwowych przedsiębiorstw. Ich rola zatem została osłabiona w stosunku do rzą- du odpowiedzialnego za rozwój gospodarczy poprzez promocję zatrudnienia, sta- bilności finansowej i konkurencyjności eksportu, przypadających na lata 50. i 60. XX w. Niezbyt imponująca liczba mieszkańców wyspy ograniczała kolejną możli- wość niewymuszonego przez rządzących rozwoju gospodarki, tj. poprzez zwiększa- nie popytu wewnętrznego. Początkowo Tajwan nie stanowił również atrakcyjnego miejsca pod względem lokowania inwestycji zagranicznych. Dodatkowo napięta sytuacja polityczna w relacjach ponad Cieśniną Tajwańską nie sprzyjała przycią- ganiu obcego kapitału. Dopiero w latach 60. zwrócono uwagę na tanią i względnie wykształconą siłę roboczą. W takich warunkach mógł się rozwinąć przemysł lekki i środków konsumpcji. Co ciekawe, już w tamtym czasie lokalni producenci posiadali wystarczające zdolności wytwórcze, aby oprzeć się konkurencji zagranicznej. Oczywiście nie we wszystkich branżach. Trudno przecież wyobrazić sobie rozwój lokalnych przedsiębiorstw, np. sektora elektronicznego, na małym i niezamożnym rynku wewnętrznym, a przy tym w warunkach niedoboru technologii i surowców. Tajwan miał jednak potencjał, aby stać się miejscem produkcji towarów eksporto- wych. Sprzyjała temu w znakomitej części współpraca ze Stanami Zjednoczonymi

3 W 2011 r. Tajwan zamieszkiwało 23,22 mln osób, a Hongkong 7,11 mln. Dane za: World Economic Outlook Database, October 2012, International Monetary Fund, http://www.imf.org/external/pubs/ft/ weo/2012/02/weodata/index.aspx (15 XII 2012). 4 Fenomen rozwoju gospodarczego wyspy analizują m.in.: Roman Sławiński, Tajwan, Dom Wy- dawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 102–119; Jakub Polit, Chiny, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2004, s. 287–300. Chiny i Tajwan – różne potencjały, zbieżne potrzeby rozwojowe? 79 oraz Japonią, które korzystając z lokalnych dobrodziejstw pracy i ziemi, dostarczały niezbędnego kapitału i technologii. W momencie otwarcia Chin na świat w 1978 r. omawiane gospodarki cechował diametralnie różny potencjał, nie tylko pod względem dziedzictwa ideologicznego, ale również głównych charakterystyk ekonomicznych5. Trudno analizować realne możliwości współ- pracy gospodarczej tamtych lat, gdy stanowiska polityczne obydwu rządów pozostawały nieprzejednane. Niemniej podjęte w latach 80. reformy na kontynencie dawały szansę na zintensyfikowanie współpracy gospodarczej z Tajwanem w niedalekiej przyszłości. Ścieżka ewolucji gospodarki Państwa Środka w stronę jej obecnego modelu „socjalizmu rynkowego” była niesłychanie kręta6. Pieczołowicie wdrażane reguły centralnego planowania w ramach systemu nakazowo‑rozdzielczego zostały złagodzone na podstawie decyzji podjętych w czasie plenum partyjnego w grudniu 1978 r. i po zainicjowaniu polityki otwarcia na świat przez Deng Xiaopinga. Oczywiście sukcesy nie przyszły od razu – wręcz przeciwnie, pierwsze lata reform charakteryzował spory chaos planistyczny. Pionierskie projekty, które uważano za kluczowe dla powodzenia dalszych reform, jak np. rozwój przemysłu wydobywczego i eksport surowców, któ- re miały zapewnić dopływ dewiz, okazały się chybionymi. Zamiast tego w szybkim tempie wzrastały deficyt budżetowy i import7. Najbardziej palącą potrzebą było zapewnienie żywności dynamicznie rozwijającej się populacji Chin, a w szczególności zlikwidowanie głodu i nędzy. W takich warunkach przystąpiono do eksperymentalnej reformy rolnictwa. W wybranych prowincjach utworzono przedsiębiorstwa prywatne, a ziemię oddano w indywidualną dzierżawę, zezwalając chłopom na sprzedaż plonów na rynku, ale jednocześnie wprowadzając obowiązek płacenia podatków i przekazywania części plonów na rzecz wygłodniałego państwa. Chociaż udało się sukcesywnie podnieść produkcję rolną oraz stopniowo rozwinąć niezbędną jej infrastrukturę: przywrócić drobny handel i komunikację pomiędzy miastami i wsiami, to jednak problemem, który w dalszym ciągu pozostawał nierozwiązany, była rosnąca inflacja. Kwe- stię zapewnienia dochodów mieszańcom miast starano się zminimalizować poprzez otwieranie miejskich spółdzielni produkcyjnych, w których obok przedsiębiorstw państwowych, koncentrowało się zatrudnienie na terenach zurbanizowanych. Wresz- cie wzorem sąsiednich krajów starano się zachęcić zagraniczny kapitał do inwestycji. Pomysł powołania pierwszych specjalnych stref ekonomicznych (SSE) wcielono w życie już w 1980 r., by przez kolejne dekady rozwijać w nich działalność prywatną, przyciągać kapitał zagraniczny i rozwijać produkcję przeznaczoną na eksport. Ocieplenie kontaktów gospodarczych pomiędzy Chinami a Tajwanem w póź- nych latach 80. XX w. miało miejsce paradoksalnie w czasach obowiązywania zasady

5 Justin Yifu Lin, Demystifying the Chinese Economy, Cambridge University Press, Cambridge 2012. 6 Szerzej tematykę reform w Chinach prezentują m.in.: Jonathan Fenby, Chiny. Upadek i naro‑ dziny wielkiej potęgi, przeł. Jan Wąsiński, Jerzy Wołk‑Łaniewski, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, s. 714–762; Justin Yifu Lin, op. cit., s. 152–206; Łukasz Gacek, Chińskie elity polityczne w XX wieku, Księgarnia Akademicka, Kraków 2009, s. 263–269. 7 Jonathan Fenby, op. cit., s. 714. 80 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych

„trzech nie”, wprowadzonej przez prezydenta Republiki Chińskiej Chiang Ching ‑kuo w odpowiedzi na propozycję Deng Xiaopinga ustanowienia trzech połączeń dotyczących transportu, poczty i handlu pomiędzy Chinami a Tajwanem8. Zezwa- lając jednak w listopadzie 1987 r. Tajwańczykom na odwiedziny rodzin w Chinach, prezydent Chiang zainicjował powstanie wyjątkowej sieci nieoficjalnych kontaktów, które miały istotny wpływ na ewolucję stosunków gospodarczych9. W tamtym czasie wprowadzono również przepisy regulujące przepływy finansowe i handel poprzez kraje trzecie – przepisy skutkujące wszakże istotnym ożywieniem kontaktów ponad Cieśniną Tajwańską10. Dodatkowo w 1988 r. ze strony chińskiej pojawiły się zachęty dla „rodaków z Tajwanu” do wspierania inwestycji na kontynencie11. Realizowana przez rząd w Pekinie strategia rozwoju otwartych miast na wschodnim wybrzeżu12, ogrom gospodarki oraz bliskość do Tajwanu, wraz z podobieństwem kultury i języka, w naturalny sposób wspierały możliwości współpracy. Rozwijające się Chiny miały duże potrzeby, a tajwański kapitał i zaawansowana myśl techniczna pozostawały na wyciągnięcie ręki. W tamtym czasie na Tajwanie zmieniały się warunki gospodaro- wania, wzrastały koszty pracy i ziemi, co dodatkowo inspirowało przedsiębiorców do analizowania możliwości biznesowych po drugiej stronie Cieśniny. Entuzjazm, jaki wywołało otwarcie granicy dla Tajwańczyków, którzy chcieli od- wiedzić swoje rodziny w Chinach, odbił się szerokim echem w społeczeństwie. Nawet w 1988 r., gdy początkowe emocje opadły, można było słyszeć komentarze o wejściu „w nową fazę” w stosunkach pomiędzy obydwiema stronami Cieśniny Tajwańskiej13. Emocje studziły jednak same władze tajwańskie, o czym świadczy choćby fakt, że prezydent Lee Teng‑hui zaznaczał w tym samym czasie, że jego rząd nie będzie wspierał handlu z Chinami ani inwestycji tajwańskich w Chinach, odkładając te sprawy na przyszłość14.

8 Message to Compatriots in Taiwan, 1 I 1979, http://www.china.org.cn/english/7943.htm (9 II 2012). 9 Zmiany nastąpiły wkrótce po uprowadzeniu samolotu transportowego tajwańskiej linii lotniczej China Airlines przez jednego z pilotów do Chin. Negocjacje w sprawie powrotu załogi na Tajwan i zwro- tu samolotu wymusiły kontakty pomiędzy stronami, co historycy uważają za symboliczny i przełomowy moment w stosunkach ponad Cieśniną. John F. Copper, Taiwan: Nation‑State or Province?, Westview, Boulder 2009, s. 209. 10 Julian Chang, Steven M. Goldstein, Introduction: The WTO and Cross‑Strait Economic Re‑ lations, [w:] Economic Reform and Cross‑Strait Relations. Taiwan and China in the WTO, red. Julian Chang, Steven M. Goldstein, Series on Contemporary China – vol. 9, World Scientific Publishing, Singapore 2007, s. 17. 11 Ibidem, s. 29. 12 Katsuhiro Sasuga, Microregionalism and governance in East Asia, Routledge, Oxon 2004, s. 48– –49, 52. 13 Cytat pochodzi z wypowiedzi Lee Huey‑huey udzielonej w tajwańskiej telewizji podczas pierwszej konferencji prasowej prezydenta Lee Teng‑huia dla zagranicznych mediów 22 lutego 1988 r. President Lee Teng‑hui’s Selected Addresses and Messages 1988, Government Information Office, Taipei 1989, s. 8. 14 „We are aware of the fact that on the mainland the development of their coastal areas, special economic zones, and Hainan administrative district, and so forth, urgently need technology, investment, and so forth from the Republic of China on Taiwan. We will not encourage nor allow our people to do such things. For the present time I believe we are unable to proceed with this issue”. President Lee Teng‑hui’s… , s. 13. Ewolucja współpracy handlowej 81

Ewolucja współpracy handlowej Stopniowo wzrastający w latach 80. handel pomiędzy Chinami a Tajwanem nabrał przyspieszenia i rozmachu w kolejnej dekadzie. W tamtym czasie można było mó- wić o dziesięcioprocentowej stopie wzrostu15. Symbolicznym krokiem inicjującym kontakty gospodarcze było jednak otwarcie w 2000 r. tajwańskich wysp w pobliżu chińskiej prowincji Fujian na kontakty z pobliskimi portami w Chinach (w ramach tzw. trzech minipołączeń: poczta, transport i handel). 2 stycznia 2001 r. pierwsze promy z Kinmen i Matsu zawinęły do portów w Xiamen i Fuzhou. Umowa legali- zowała drobny handel pomiędzy mieszkańcami16. Wraz z tymi zmianami stało się jasne, że rząd tajwański będzie zmierzał do znoszenia ograniczeń poprzez stopniowe wprowadzanie dalszych regulacji. W 2001 r. strona tajwańska złagodziła restrykcje na podróże biznesowe z Chin, co ułatwiło przedsięwzięcia międzynarodowe17. Podob- nie uwolniono działalność tajwańskich banków obsługujących handel i inwestycje z Chinami18. Kolejne możliwości współpracy gospodarczej pojawiły się wraz z akcesją Chin i Tajwanu do Światowej Organizacji Handlu. Wymagana liberalizacja gospodarek uwzględniała stopniowe znoszenie taryf i barier pozataryfowych. W jej wyniku coraz więcej chińskich produktów było dostępnych na Tajwanie, chociaż wciąż 27,5% z nich limitowano lub było objętych zakazem importu19. Nowe regulacje znacznie ożywiły handel ponad Cieśniną (zob. tabela 4). W 2001 r. tajwański eksport do Chin i Hongkongu przekroczył 33,6 mld USD, podczas gdy import 8 mld USD. W prze- ciągu roku eksport wzrósł do 43,5 mld USD, a import do 9,9 mld USD. Aż do 2007 r. tajwański eksport nabierał wartości o około 10 mld USD rocznie. Spadki z lat 2008 i 2009 skompensowały wzrosty uzyskane w 2010 r. W tej dekadzie rolę Hongkongu jako głównego pośrednika w handlu pomiędzy Chinami a Tajwanem stopniowo za- stępowali sami partnerzy. Po wypełnieniu kryteriów WTO liberalizujących gospodarkę Tajwan odnotował znaczący wzrost produkcji przemysłowej, będący wynikiem ożywienia handlu z kontynentem. Pomiędzy 2002 a 2010 r. średnia składowa stopa wzrostu w stosunku rocz- nym wyniosła dla przemysłu 6,9%, dla usług 3,3% oraz 2,48% w sektorze rolnym. Najsilniej rozwijały się sektory: paliwowy (27,21% wzrostu), chemiczny (25,67%) oraz optyczny (22,48%)20.

15 Murray Scot Tanner, Chinese Economic Coercion Against Taiwan, Rand, Santa Monica 2007, s. 76. 16 Sheng Lijun, China and Taiwan. Cross‑Strait Relations under Chen Shui‑bian, Institute of South- east Asian Studies, Singapore 2002, s. 80–83. 17 Ralph N. Clough, Chen Administration to Expand Cross‑Strait Economic Relations, [w:] Break‑ ing the China‑Taiwan Impasse, red. Donald S. Zagoria, Praeger, Westport 2003, s. 129. 18 Murray Scot Tanner, op. cit., s. 52. 19 Hui‑wan Cho, China‑Taiwan Tug of War in the WTO, „Asian Survey” 2005, vol. 45, no. 5, s. 745. 20 Judy Li, Taiwan’s WTO Entry Raises Annual Ind. Prod. Value 6.9%, China Economic News Ser- vice, 5 I 2012, http://news.cens.com/cens/html/en/news/news_inner_38889.html (17 II 2012). 82 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych

Tabela 4. Handel ponad Cieśniną Tajwańską w latach 2001–2010 (wartość w mld USD, udział w %)

Eksport Tajwanu Import Tajwanu Wartość Udział Wartość Udział Hongkong 28,72 22,73 2,05 1,90 2001 Chiny 4,90 3,88 5,90 5,47 Hongkong 32,96 24,36 1,91 1,69 2002 Chiny 10,53 7,78 7,97 7,04 Hongkong 30,87 20,50 1,92 1,50 2003 Chiny 22,89 15,20 11,02 8,61 Hongkong 32,90 18,04 2,31 1,37 2004 Chiny 36,35 19,93 16,79 9,95 Hongkong 34,04 17,15 2,11 1,16 2005 Chiny 43,64 21,99 20,09 11,00 Hongkong 37,38 16,69 1,88 0,93 2006 Chiny 51,81 23,13 24,78 12,23 Hongkong 37,98 15,40 1,82 0,83 2007 Chiny 62,42 25,30 28,01 12,78 Hongkong 32,69 12,79 1,49 0,62 2008 Chiny 66,88 26,16 31,39 13,06 Hongkong 29,45 14,46 1,12 0,64 2009 Chiny 54,25 26,63 24,42 14,01 Hongkong 37,81 13,77 1,63 0,65 2010 Chiny 76,94 28,02 35,95 14,31 Źródło: obliczenia własne na podstawie: Statistical Yearbook of the Republic of China 2010, edited 2011, Table 151. Imports by regions, The Directorate General of Budget, Accounting and Statistics, Republic of China (Taiwan) http://eng.dgbas.gov.tw/public/data/dgbas03/bs2/yearbook_eng/ y151.pdf (17 II 2011); Ibidem, Table 150. Exports by regions, http://eng.dgbas.gov.tw/public/data/ dgbas03/bs2/yearbook_eng/y150.pdf (17 II 2011).

Bez wątpienia członkostwo w WTO było też wyzwaniem dla Chin. Liberalizacja ograniczeń taryfowych i innych barier sprzyjała zarządzaniu gospodarką i jej szybkim wzrostem. Chiński PKB wzrastał pomiędzy 2002 a 2010 r. w tempie przekra- czającym 10% rocznie21. Zmieniały się także warunki wewnętrzne, np. koszty pracy

21 World Economic Outlook Database, September 2011 Edition, http://www.imf.org/external/pubs/ ft/weo/2011/02/weodata/index.aspx (20 II 2012). Ewolucja współpracy handlowej 83 robotników – powodem tego była nie tylko zmiana oczekiwań i nastawienia do pracy, ale pojawiający się niedobór taniej siły roboczej. Coraz częściej każda zmiana warun- ków gospodarczych w Chinach znajdowała odzwierciedlenie w sytuacji na świecie, jako że Chiny stały się ogromną fabryką świata i odpowiadały za istotną część świa- towej produkcji (ponad 13% w 2011 r.). Największymi odbiorcami chińskich produk- tów pozostają państwa Unii Europejskiej, Stany Zjednoczone i członkowie ASEAN, jeśli nie liczyć reeksportu dokonywanego przez Hongkong. Na tej liście Tajwan wy- przedzają tylko Japonia, Korea Południowa, Indie i Rosja22. Podsumowanie dotyczące handlu pomiędzy Tajwanem a Chinami w latach 1989– 2010 prezentuje tabela 5. W tych ostatnich dwóch dekadach suma rocznych obrotów handlowych z Chinami wyniosła 675,92 mld USD, co stanowiło nieco ponad 11% całkowitych obrotów handlowych Tajwanu (6065,53 mld USD) w tym czasie. Po- dobne wielkości odnotowano w handlu z Hongkongiem (ponad 622,34 mld USD i 10,26%). Handel z Hongkongiem i Chinami odpowiadał więc za piątą część świa- towych obrotów Tajwanu (21,4%). Rokrocznie Tajwan coraz silniej uzależniał swoją gospodarkę od eksportu na kontynent. Pomiędzy 1989 a 2010 r. (przez dwadzieścia dwa lata) prawie 32% tajwańskiego eksportu (439,96 plus 581,68 z 3197,04 mld USD) trafiało na rynki Chin i Hongkongu (z których w znacznej części był reeksportowa- ny). Oczywiście skala handlu zagranicznego Chin i Tajwanu jest nieporównywalna. Tylko w 2011 r. wartość obrotów handlowych Chin wyniosła 3641,78 mld USD. Dla porównania wartość tę równoważą obroty Tajwanu z dziewięciu lat, tj. od 2003 do 2011 r.

Tabela 5. Handel zagraniczny Tajwanu z Hongkongiem i Chinami w latach 1989–2010 (wartość w mld USD, udział w %)

Eksport Tajwanu Import Tajwanu Wartość 581,68 40,66 Hongkong Udział 18,19 1,42 Wartość 439,96 235,96 Chiny Udział 13,76 8,23 Źródło: Value of Exports & Imports by Country, time period: 1989/01–2010/12, Bureau of Foreign Trade, Ministry of Economic Affairs, Republic of China (Taiwan), http://cus93.trade.gov.tw/ENGLISH/FSCE/ (9 II 2012).

Chociaż imponujące w liczbach, to jednak stosunki handlowe pomiędzy Tajwa- nem a Chinami nie były wolne od politycznych uwarunkowań. Po obydwu stronach pojawiały się zarzuty protekcjonizmu. Przykładem jest spór, jaki wybuchł w 2002 r. w związku z nałożeniem przez Chiny wysokich ceł importowych na stal, w sytuacji

22 Statistical Communiqué of the People’s Republic of China on the 2011, February 22, 2012, National Economic and Social Development, National Bureau of Statistics of China, People’s Republic of China, http://www.stats.gov.cn/english/newsandcomingevents/t20120222_402786587.htm (16 II 2012). 84 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych gdy większość tajwańskiej produkcji wspomnianego surowca trafiała na kontynent. Gdy Tajwan podjął poszukiwania rozjemcy na forum WTO, natychmiast zareago- wały władze komunistyczne na kontynencie, argumentując, że spory z Tajwanem to sprawa wewnętrzna Chin23. Pomimo iż ostatecznie sprawa zakończyła się konsulta- cjami w ramach WTO, to jednak pozostawała w zawieszeniu przez ponad pół roku (2002), narażając producentów na olbrzymie straty 24.

Współpraca w zakresie inwestycji W pierwszej dekadzie po otwarciu gospodarki na świat Chiny stały się głównym odbior- cą inwestycji w gronie krajów rozwijających się. Zachodni kapitał stworzył podstawy do rozwoju tamtejszej produkcji na masową skalę, stymulując również rozwój eksportu. Rząd tajwański dopiero w 1992 r. zezwolił rodakom na inwestycje na kontynencie. Rok później ustanowiono stałą komunikację pomiędzy rządami w Pekinie i Tajpej25. Pomi- mo tego, z powodu uciążliwych wymagań tajwańskiego rządu, wiele przedsiębiorstw prowadziło swoją działalność poprzez oddziały w Hongkongu i Singapurze26. W ostatniej dekadzie XX w. Tajwańczycy zrealizowali w sumie 44 977 projek- tów na terytorium Chin, których udział w liczbie zagranicznych projektów wyniósł 13,46%. Wysokość kapitału przeznaczonego na ten cel przekroczyła 23 mld USD27. Nie ulega wątpliwości, że bez szeregu administracyjnych ograniczeń nakładanych na tajwańskich przedsiębiorców wielkości te byłyby znacznie wyższe. W 1996 r. Tajwan propagował ostrożne podejście do inwestycji w Chinach. W myśl zasady „cierpli- wość ponad pośpiech”, przypisywanej prezydentowi Lee Teng‑hui28, a podyktowanej względami bezpieczeństwa z uwagi na ryzyko pogłębiania się zależności od Chin, podjęto decyzję o ochronie wrażliwych branż tajwańskiego przemysłu, szczegól- nie wysokich technologii29. Strategię tę porzuciła po dojściu do władzy Demokra- tyczna Partia Postępu (DPP). W 2001 r., stając w obliczu spowolnienia gospodarki, prezydent Chen Shui‑bian przyjął zasadę „aktywnego otwarcia, efektywnego

23 Joyce Huang, Taiwan and China to go to WTO mat over steel, „Taipei Times”, 6 XII 2002. 24 Joseph Fewsmith, The Political Economy of Cross‑Strait Relations, [w:] Economic Reform and Cross‑Strait Relations…, s. 202–205; Hui‑wan Cho, op. cit., s. 736–755. 25 Szerzej zob.: The Koo‑Wang talks, [w:] John F. Copper, op. cit., s. 210; Hungdah Chiu, Koo ‑Wang Talks and the Prospect of Building Constructive and Stable Relations Across the Taiwan Straits (with Documents), Occasional Papers/Reprint Series in Contemporary Asian Series, no. 6, School of Law, University of Maryland, Baltimore 1993. 26 W późniejszych latach tajwańskie przedsiębiorstwa, dla obsługi projektów w Chinach, korzysta- ły z rajów podatkowych na Karaibach. Szerzej zob.: Daniel H. Rosen, Zhi Wang, The Implica‑ tions of China‑Taiwan Economic Liberalization, Policy Analyses in International Economics 93, January 2011, Peterson Institute for International Economics, http://www.piie.com/publications/chapters_ preview/5010/01iie5010.pdf, s. 29 (7 II 2012). 27 Obliczenia własne na podstawie: Investment from Taiwan 1989–2008, Invest in China, May 4, 2010, http://www.fdi.gov.cn/pub/FDI_EN/Statistics/AnnualStatisticsData/AnnualFDIData/FDIStatis- tics,2008/t20100504_121240.htm (3 II 2012). 28 Patience over haste lub no haste, be patient (jieji yongren). 29 Murray Scot Tanner, op. cit., s. 47. Współpraca w zakresie inwestycji 85 zarządzania”30. Zmierzała ona do liberalizacji stosunków gospodarczych ponad Cie- śniną Tajwańską31. W myśl tej strategii Tajwan miał się stać przyczółkiem dla zagranicznych inwestycji w Chinach, głównie amerykańskich, co mogłoby znacznie zdynamizować obroty handlowe wyspy. Odpowiedź ze strony chińskiej nie mogła być pozytywna. Kraj dotknięty światowym spowolnieniem gospodarczym mierzył bowiem w Hongkong jako partnera przyciągającego zagraniczny kapitał32. Pomimo ocieplenia stosunków ponad Cieśniną w pierwszej dekadzie XXI w. ocze- kiwane przez władze Chin tajwańskie inwestycje napływały dość umiarkowanie. Bazu- jąc na chińskich statystykach rządowych, można wywnioskować, iż w tamtym czasie Tajwańczycy zainwestowali na kontynencie ponad 34,76 mld USD, których udział od- powiadał w sumie za 4,66% zagranicznych inwestycji ulokowanych w Państwie Środka (zob. tabela 6). Chiny coraz skuteczniej pozyskiwały kapitał zagraniczny, a udział tych pochodzących z Tajwanu, pomimo iż w ostatnich latach znacznie się zwiększył, nie utrzymał się jednak na dwucyfrowym poziomie charakterystycznym dla lat 90. XX w.

Tabela 6. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Chinach, w tym z Tajwanu, w latach 2001–2010 (wartość w mld USD, udział w %) Wartość inwestycji Wartość inwestycji Udział tajwańskich zagranicznych pochodzących inwestycji w Chinach z Tajwanu 2001 46,88 2,98 6,36 2002 52,74 3,97 7,53 2003 53,50 3,38 6,31 2004 60,63 3,12 5,14 2005 72,41 2,15 2,97 2006 72,72 2,23 3,07 2007 83,52 1,77 2,12 2008 108,31 1,90 1,75 2009 90,03 6,56 7,29 2010 105,74 6,70 6,34 Razem 746,48 34,76 4,66 (2001–2010) Źródło: obliczenia własne na podstawie: Investment from Taiwan 1989–2008, Invest in China, May 4, 2010, http://www.fdi.gov.cn/pub/FDI_EN/Statistics/AnnualStatisticsData/AnnualFDIData/FDIStatistics,2008/ t20100504_121240.htm (3 II 2012); News Release of National Assimilation of FDI from January to Decem‑ ber 2009, Invest in China, January 18, 2010, http://www.fdi.gov.cn/pub/FDI_EN/Statistics/FDIStatistics/ ExpressofForeignInvestment/t20100118_117101.htm (3 II 2012); News Release of National Assimilation of FDI From January to December 2010, Invest in China, January 17, 2011, http://www.fdi.gov.cn/pub/ FDI_EN/Statistics/FDIStatistics/ExpressofForeignInvestment/t20110117_130201.htm (3 II 2012).

30 Active opening, effective management (jiji kaifang, youxiao guanli). 31 ‘Effective management’ needed now, „Taipei Times”, 9 XI 2001. 32 Sheng Lijun, op. cit., s. 122–123. 86 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych

Jednocześnie znaczna część tajwańskich projektów inwestycyjnych w Chinach była realizowana poprzez rynki pośredniczące. Powołując się na tajwańskie statystyki, można wywnioskować, iż od początku nowego tysiąclecia tajwańskie inwestycje w Hongkongu i Singapurze wyniosły w sumie 6,55 mld USD, odpowiednio 2,43 i 4,12 mld USD33. Szacuje się, że około 80% wyżej wymienionych kwot zostało ulokowanych na kontynencie34. W tym samym czasie wartość projektów zatwierdzonych do realizacji w Chinach przekroczyła 80 mld USD, co stanowiło 67,49% całkowitych inwestycji zagranicznych Tajwanu35. Większość tajwańskich inwestycji kierowana była na wschodnie wybrzeże Chin, szczególnie do prowincji Jiangsu, Zhejiang, Fujian, a także miasta Szanghaj. Drugim olbrzymim skupiskiem tajwańskiego biznesu pozostawała prowincja Guangdong, w której realizowano pierwsze projekty w strefach ekonomicznych na wybrzeżu36. Współcześnie rząd chiński silnie promuje inwestycje w centralnych i północnych prowincjach, a Tajwańczycy sukcesywnie kierują i tam swoje projekty37. Od początku XXI w. Tajwańczycy inwestowali głównie w przemysł wysokiej technologii: elektroniczny – części i komponenty (21,93%); komputerowy, elektroniczny i optyczny – produkty (15,1%), a także sprzęt elektryczny (8,37%)38. Projekty w tych branżach stały się możliwe dopiero po zniesieniu zakazu przez rząd tajwański w 2001 r. Profil ten pozostaje zbieżny z charakterystyką tajwańskiej gospodarki oraz potrzebami rozwojowymi Chin. Taki trend silnie naznaczył historię gospodarczych stosunków ponad Cieśniną w czasach, kiedy na kontynencie otwierano tajwańskie fabryki butów, parasoli czy tekstyliów, produktów będących głównymi towarami eks- portowymi Tajwanu w XX w., a Chiny zainteresowane były niemal każdą nowinką technologiczną. Tajwańczycy pozostawiali po sobie nie tylko technologię i bieżące zyski, ale oferując miejsca pracy, rozwijali kompetencje lokalnych pracowników. Bez

33 Approved Outward Investment by Area, Department of Statistics Ministry of Economic Affairs, Republic of China (Taiwan), http://2k3dmz2.moea.gov.tw/gnweb/English/Indicator/wFrmEnIndicator. aspx (20 II 2012). 34 Daniel H. Rosen, Zhi Wang, op. cit., s. 29. 35 Różnica pomiędzy danymi chińskimi a tajwańskimi wynika z metody prezentacji danych – w przypadku Tajwanu oddaje wartość inwestycji, na które wydano pozwolenia, a w przypadku Chin projektów zrealizowanych. Approved Indirect Mainland Investment by Area, Department of Statistics Ministry of Economic Affairs, Republic of China (Taiwan), http://2k3dmz2.moea.gov.tw/gnweb/English/Indicator/ wFrmEnIndicator.aspx (20 II 2012); Taiwan Investment in Mainland China, Mainland Affairs Council, http://www.mac.gov.tw/public/Attachment/11230919443.pdf (20 II 2012). 36 Na terytorium Chin istnieje pięć Specjalnych Stref Ekonomicznych (SSE). Trzy z nich (Shenzhen, Zhuhai i Shantou) na mocy decyzji Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych z sierpnia 1980 r. zostały ulokowane w prowincji Guangdong. Miesiąc później powstała SSE Xiamen w prowincji Fujian. Miała się ona stać oknem otwartym na współpracę z pobliskim Tajwanem. W kwietniu 1988 r. powołano do życia piątą SEE, obejmującą swym zasięgiem całą wyspę Hainan. W SEE obowiązywały niższe podatki dla przedsiębiorstw oraz funkcjonowała wolność gospodarcza w szerszym zakresie. Szer- zej zob.: Katsuhiro Sasuga, op. cit., s. 43–45. 37 Approved Indirect Mainland Investment by Area. 38 Approved Indirect Mainland Investment by Industry, Department of Statistics Ministry of Eco- nomic Affairs, Republic of China (Taiwan), http://2k3dmz2.moea.gov.tw/gnweb/English/Indicator/ wFrmEnIndicator.aspx (20 II 2012). Współpraca w zakresie inwestycji 87 większej przesady należy wspomnieć, że to właśnie oni wykształcili lokalnych pro- fesjonalistów. Od lat 90. profil inwestycyjny przechodził stopniową transformację w stronę, obecnie dominujących, branż IT i elektroniki oraz sektora usług39. Tym, co odróżnia tajwańskie projekty na kontynencie od zachodnich, jest profil inwestora. Są to głównie małe i średnie przedsiębiorstwa. Pozostają one bardziej wrażliwe na konkurencję z zachodnimi korporacjami międzynarodowymi oraz zmiany lokalnych warunków, tak częste na rozwijającym się rynku Chin. Przykłado- wo w 2008 r., gdy wprowadzono nowy system rozliczeń podatkowych dla inwestorów zagranicznych, część projektów została przeniesiona do krajów Azji Południowo ‑Wschodniej, których oferta była bardziej atrakcyjna40. Ile współcześnie znaczą dla gospodarki Chin tajwańskie inwestycje, oddaje ich bieżący udział i wielkość (zob. tabela 7). W 2011 r. 5,8% zainwestowanego kapitału pochodziło z Tajwanu. Daje to sumę 6,73 mln USD, stawiając Tajwan na drugiej pozycji w gronie zagranicznych inwestorów w Chinach, tuż za Hongkongiem, z którego wiele krajów świata prowadzi inwestycje. Tajwańskie dane statystyczne wskazują, że w 2011 r. zatwierdzono projekty inwestycyjne na kontynencie o wartości przekra- czającej 14,37 mld USD41. Dla porównania całkowita wartość inwestycji tajwańskich zrealizowanych w Chinach szacowana jest na 120 mld USD.

Tabela 7. Inwestycje zagraniczne w Chinach według miejsca pochodzenia w 2011 r. (wartość w mln USD, udział w %) Wartość Udział Hongkong 77,01 66,38 Tajwan 6,73 5,80 Japonia 6,35 5,47 Singapur 6,33 5,45 Stany Zjednoczone 3,00 2,58 Korea Południowa 2,55 2,20 Unia Europejska 4,32 3,72 Inne 9,74 8,39 Razem 116,03 100,00 Źródło: obliczenia własne na podstawie: Statistics of January – December 2011 on National Ab‑ sorption of FDI, Invest in China, Ministry of Commerce, People’s Republic of China (Taiwan), February 2, 2012, http://english.mofcom.gov.cn/aarticle/statistic/lanmubb/hkmacaotaiwan/ 201202/20120207948411.html (3 II 2012).

39 Julian Chang, Steven M. Goldstein, Introduction…, s. 22–23; Yun‑wing Sung, The Emer‑ gence of Greater China: The Economic Integration of Mainland China, Taiwan and Hong Kong, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2005, s. 139, 161. 40 Czego nie można powiedzieć o warunkach stworzonych dla przedsiębiorstw w specjalnych strefach ekonomicznych: Special Economic Zones, Economic and Technological Development Zones, Coastal Open Economic Zones, a także New and High‑technology Industrial Development Zones. 41 Approved Indirect Mainland Investment by Area. 88 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych

Kontrowersje wokół zawarcia ECFA na Tajwanie Kwestia negocjacji umowy o współpracy gospodarczej, popularnie zwanej ECFA od pierwszych liter nazwy (Economic Cooperation Framework Agreement – ECFA), od- biła się szerokim echem na Tajwanie42. Decyzje podejmowane przez rząd tajwański były bacznie śledzone przez państwowe media, w których pojawiało się szereg komentarzy analitycznych. Wskazywano na różne potencjały gospodarek Chin i Tajwa- nu, rysując scenariusze dla dalszej współpracy, zwracając przy tym uwagę na koszty i korzyści, jakie mogą wynikać z zapisów umowy (zob. tabela 8).

Tabela 8. Średnie wskaźniki wzrostu gospodarczego w latach 2006–2010 (w %) Chiny Tajwan Świat Stopa wzrostu gospodarki 11,2 4,2 3,6 Stopa wzrostu eksportu 17,1 8,2 9,1 Stopa wzrostu importu 17,3 9,1 8,6 Źródło: WTO, IMF, [za:] Golden Decade National Vision, Council for Economic Planning and Development, Republic of China (Taiwan), http://www.cepd.gov.tw/encontent/m1.aspx?SNo=0017230 (12 XII 2012).

Gospodarka Tajwanu wymagała nowego impulsu. Pytanie: czy jednak powinna nim być umowa z Chinami? Wśród argumentów wymierzonych przeciw zawarciu ECFA, podnoszonych przez tajwańskich naukowców, szczególnie silnie akcentowano ryzyko marginalizacji znaczenia Tajwanu, a nawet zagrożenia scedowania suwerenności na rzecz Chin43. Po stronie wyzwań gospodarczych, jak podkreślano, stworzenie in- tratnych perspektyw inwestycyjnych na kontynencie niosło przede wszystkim ryzyko przenoszenia przedsiębiorstw na masową skalę, a wraz z nimi know‑how , drenażu taj- wańskiej kadry kierowniczej i zaprzepaszczenia szans na rozwój nowoczesnych technologii na Tajwanie, co było domeną tajwańskiej myśli technologicznej w poprzednich dekadach44. Sugerowano również, że konsekwencją podpisania umowy będzie całko- wite przeniesienie przemysłu do Chin, co w konsekwencji odwróci dotychczasowe relacje centrum – peryferia i zmarginalizuje pozycję Tajwanu45. Prognozowano, że Tajwańczycy chętniej będą dokonywać inwestycji na kontynencie aniżeli na wyspie,

42 Problem negocjacji i zawarcia umowy ECFA został zarysowany w pierwszym rozdziale opracowania. W niniejszym rozdziale prezentujemy jego rozwinięcie z perspektywy społeczno‑gospodarczej. 43 Wu Rong‑I, prezes Taiwan Brain Trust, tajwańskiej grupy ekspertów, we wstępie do książki De‑ constructing ECFA: Challenges and Opportunities for Taiwan, wydanej tuż po podpisaniu przez rząd taj- wański ECFA, podniósł właśnie ten problem. Zob.: Ibidem, red. Chih‑cheng Lo, Tien‑Wang Tsaur, Policy Series, no. 1, Taiwan Brain Trust, Taipei 2010. Por. Ing‑wen Tsai, CECA Comes with Big Hidden Costs, „Taipei Times”, 1 III 2009. 44 Ibidem, s. v–vi. Podobne obawy wyrażali naukowcy, z którymi przeprowadzono wywiady. Wska- zywali oni na możliwość utraty przewagi konkurencyjnej nie tylko w przemyśle, ale i w rolnictwie (wywiady z przedstawicielami środowisk naukowych, Tajwan, 2012). 45 I‑Ju Tsai, The Impact of ECFA on Taiwan’s Economy, [w:] Deconstructing ECFA…, s. 63. Kontrowersje wokół zawarcia ECFA na Tajwanie 89 zwiększając jednocześnie eksport do Chin na preferencyjnych warunkach. Dodatkowo podkreślano, że ich działalność szeroko otworzy rynki konsumenckie na wyspie dla chińskich biznesmenów, co w ostateczności mogłoby grozić masowym napływem ta- nich produktów z kontynentu46. Umowę porównano także do instrumentu kolonizacji gospodarczej w rękach Chin47. Wśród krytycznych komentarzy pojawiały się i takie, które prezentowały ECFA jako instrument szantażu politycznego w rękach Chin. Idąc tym tokiem myślenia − wzmożona aktywność tajwańskich przedsiębiorców w Chinach oraz eksport na kontynent będą wiązały partnerów także na płaszczyźnie politycznej, poprzez możliwość coraz efektywniejszego nacisku na tajwański rząd przez kręgi biznesowe, co w efekcie doprowadzi do realizacji głównego celu, tj. unifikacji48. Takie obawy podsycał fakt, że podobną do ECFA umowę Chiny zawarły w 2003 r. z Hongkongiem (Closer Economic Partnership Agreement − CEPA), co określono jako tzw. hongkongi- zację49. Pod tym terminem niewątpliwie kryła się krytyka oponentów zawarcia umowy z Chinami, którą uważano za ważny element strategii rządu ChRL, niekoniecznie zbieżny z potrzebami demokratycznego społeczeństwa Tajwanu. Dodatkowo ECFA nie została zaakceptowana przez obywateli wyspy w drodze referendum50. Tajwańczycy zostali podzieleni w kwestii akceptacji umowy poprzez sympatie polityczne w stosunku do dwóch największych partii politycznych – KMT i DPP – co najlepiej odzwierciedliły wyniki danych sondażowych (zob. tabela 9). Deklaracja obaw wynikających z rosnącej zależności gospodarki wyspy od Chin zestawiona z przyna- leżnością ankietowanych do stronnictw politycznych w 2008 r. wskazała, że w stron- nictwie „zielonych” (DPP) udział respondentów sygnalizujących zagrożenia przekro- czyła 87%, a całej badanej zbiorowości ponad 62%.

Tabela 9. Obawy społeczne Tajwańczyków wynikające z rosnącej zależności gospodarczej wyspy od Chin, a przynależność partyjna w 2008 r. „Obawy” „Brak obaw” Razem Liczba Udział Liczba Udział Liczba Udział Obóz KMT 197 49,1% 204 50,9% 401 100% Obóz DPP 210 87,9% 29 12,1% 239 100% Bezpartyjni 223 59,6% 151 40,4% 374 100% Razem 630 62,1% 384 37,9% 1024 Źródło: Taiwan Citizen’s View on Taiwan’s Diplomatic Relations (Election Study Center, National Chengchi University, Taipei 2008), [za:] Tajwan Wang, Su‑Feng Chang, Ching‑hsin Yu, Lu‑huei Chen, Structural realism and liberal pluralism: An assessment of Ma Ying‑Jeou’s cross‑Strait policy, [w:] New Thinking about the Taiwan Issue. Theoretical insights into its origins, dynamics, and prospects, red. Jean ‑Marc F. Blanchard, Dennis V. Hickey, Routledge, Abingdon 2012, s. 143.

46 Ibidem, s. 71. 47 Huang Tien‑lin, ECFA and the Core‑Periphery Effect, [w:] Deconstructing ECFA…, s. 86–89. 48 Argumentacja redaktorów cytowanej już książki Deconstructing ECFA…, s. xii–xiii. 49 „Hong‑Kongize Taiwan”. Ibidem, s. xiii. 50 I‑Ju Tsai, op. cit., s. 63. 90 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych

Warto wreszcie dodać, że problem podpisania umowy nie został pominięty mil- czeniem przez tajwański rząd. Wręcz przeciwnie, tamtejsi włodarze traktowali spra- wę wyjątkowo i priorytetowo, co doprowadziło do upublicznienia niuansów i wątpli- wości wokół kierunku negocjacji z Chinami, dając podstawy do wszczęcia publicznej debaty na ten temat. Ożywione dyskusje publiczne toczyły się już w 2009 r., a więc na rok przed podpisaniem umowy51. Skrajne stanowiska reprezentowane przez do- minujące na tajwańskiej scenie politycznej stronnictwa doprowadziły do zaognienia sytuacji już podczas pierwszej telewizyjnej debaty politycznej na Tajwanie pomiędzy prezydentem Ma Ying‑jeou a liderką opozycji Tsai Ing‑wen. Prezydent argumento- wał, że umowa zapewni wyspie udział w procesie integracji gospodarczej w regionie, podczas gdy szefowa DPP kontrowała, że raczej niesie ona zagrożenia ekonomicz- ne i społeczne, proponując alternatywną strategię stopniowego włączania Tajwanu w handel międzynarodowy pod egidą WTO52. Po stronie tajwańskiej dominowały trzy powody uprawniające rząd do zawarcia umowy z Chinami. Pierwszy wiązał się z szansami na ożywienie gospodarki, którą dotykały symptomy światowego kryzysu. Drugi dotyczył izolacji Tajwanu, porów- nywanej do sytuacji Korei Północnej w regionie i w świecie. Wreszcie trzeci, bez- pośrednio związany z poprzednim, wskazywał na możliwości zawarcia podobnych porozumień z innymi państwami. W myśl tej argumentacji ECFA porównywano do kamienia milowego w dalszym rozwoju gospodarczym wyspy, odpowiadającym wyzwaniom globalizacji, przed jakimi znalazł się i Tajwan. Umowa ta miała więc nie tylko przełamać izolację ekonomiczną wyspy, gdyż zapobiegała marginalizacji jej poten- cjału, ale i posunąć do przodu współpracę gospodarczą i handlową po obu stronach Cieśniny poprzez stworzenie nowych możliwości pracy oraz perspektyw dla biznesu. Miała jednocześnie przyczynić się do wzmocnienia integracji gospodarczej w regionie, oferując Tajwańczykom szansę, aby stali się pośrednikami międzynarodowych firm zainteresowanych współpracą z Chinami53. Riposta strony chińskiej, jeszcze przed podpisaniem ECFA, odnośnie do możliwości przełamania izolacji międzyna- rodowej Tajwanu, koncentrowała się na podkreśleniu, że nie zabrania się Tajwanowi zacieśniania kontaktów gospodarczych i handlowych z państwami, które utrzymują stosunki dyplomatyczne z ChRL. Było jednak oczywiste, że w tej sytuacji jakiekolwiek kontakty na oficjalnym szczeblu nie mogły mieć miejsca54. Mowa tu oczywi- ście o próbach zacieśniania kontaktów politycznych pod osłoną interesów gospodarczych, co byłoby zaprzeczeniem polityki ChRL. Stanowisko to zostało potwierdzone

51 Pierwsze wywiady przeprowadzone przez autorów na Tajwanie w 2009 r., stały się inspiracją do kontynuowania pracy badawczej. W pełni oddają one atmosferę tamtego czasu. 52 Szerzej na temat przebiegu debaty zob.: Taiwan President Ma and DPP Chairwoman Tsai spar in historic ECFA debate, „Taiwan News”, 26 IV 2010, http://www.etaiwannews.com/etn/news_content. php?id=1237221&lang=eng_news (15 II 2012). 53 Opening up, and Guarding the Country, October 2011, Mainland Affairs Council, The Executive Yuan, The Republic of China (Taiwan), s. 39. 54 Foreign Ministry Spokesperson Ma Zhaoxu’s Regular Press Conference on June 1, 2010, Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, http://www.fmprc.gov.cn/eng/xwfw/s2510/t705556. htm (12 VIII 2012). Ramowe Porozumienie o Współpracy Gospodarczej 91 podczas negocjacji porozumienia gospodarczego pomiędzy Tajwanem a Singapurem, gdy chińskie MSZ odwołało się do zasady „jednych Chin” oraz rozwagi państw zainteresowanych bliższą współpracą z Tajwanem55. W opinii tajwańskich naukowców skutecznie zablokowało to ewentualne negocjacje z partnerami w regionie56.

Ramowe Porozumienie o Współpracy Gospodarczej Zawarcie porozumienia (Economic Cooperation Framework Agreement − ECFA) miało miejsce 29 czerwca 2010 r. w Chongqing, podczas piątej rundy negocjacyjnej zwanej popularnie rozmowami Chiang‑Chen, od nazwisk przewodniczących: z tajwańskiej strony Chiang Pin‑kung reprezentujący Strait Exchange Foundation (SEF), a z chiń- skiej – Chen Yunlin z Association for Relations Across the Taiwan Straits (ARATS). Niewątpliwie wydarzenie to otworzyło nowy etap stosunków dwustronnych, podczas gdy samej umowie przypisywano kluczowe znaczenie jako nadrzędnemu dokumentowi w zakresie stosunków ponad Cieśniną Tajwańską, jaki został zawarty podczas pierwszej kadencji Ma Ying‑jeou na stanowisku prezydenta, przypadającej na lata 2008–2012. Ta długo oczekiwana umowa była pokłosiem wysiłków negocjacyjnych prowadzonych w ramach półoficjalnych rozmów dwustronnych w latach 1986–1998, a wznowionych w 2008 r. ECFA to dwunasta z kolei umowa o charakterze gospodarczym podpisana przez obydwie strony. Poprzednie regulowały współpracę w zakresie: lotów czartero- wych, ruchu turystycznego z kontynentu na Tajwan (pierwsza runda w 2008 r.), transportu lotniczego, bezpieczeństwa żywnościowego, transportu morskiego, usług pocztowych (druga runda w 2008 r.), zwalczania przestępczości, wzajemnej pomocy sądowej i współpracy finansowej (trzecia runda w 2009 r.), kwarantanny i inspekcji produktów rolniczych, standardów, metrologii, inspekcji i akredytacji oraz sytuacji załóg rybackich (czwarta runda w 2009 r.). Podczas piątej rundy w 2010 r. zawarto nie tylko historyczną umowę ECFA, ale i porozumienie o współpracy w zakresie ochrony praw własności in- telektualnej57. Wiceprzewodniczący ARATS Zheng Lizhong podkreślił, że tym samym otwarto nową kartę w dziejach negocjacji i współpracy ponad Cieśniną58. Analizując proces negocjacyjny, warto pamiętać o motywacji i podejściu stron do problemu, bez których to elementów umowa ta nie miałaby szans powodzenia. Strategia negocjacyjna bazowała na „wzajemnym szacunku” partnerów, a także – co doskonale podsumowuje

55 Foreign Ministry Spokesperson Jiang Yu’s Remarks on the Consultation between Singapore and Taiwan to Discuss the Feasibility of Signing an Economic Agreement, 2010/08/05, Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, http://www.fmprc.gov.cn/eng/xwfw/s2510/2535/t722032.htm (3 XI 2012). 56 Wywiady z przedstawicielami środowisk naukowych, Tajwan, 2011−2012. 57 Archiwum negocjacji w zakresie zawartych porozumień można odnaleźć na państwowych witry- nach internetowych po obydwu stronach Cieśniny Tajwańskiej. Por. Mainland Affairs Council, Republic of China (Taiwan), http://www.mac.gov.tw/np.asp?ctNode=5891&mp=3 (28 VII 2012) oraz Association for Relations Across the Taiwan Straits, People’s Republic of China, http://www.arats.com.cn/flgf/xieyi/ index.htm (28 VII 2012). 58 Mainland, Taiwan negotiators hold preparatory consultation for new round of talks, 28 VI 2010, Taiwan Affairs Office of the State Council of the PRC, http://www.gwytb.gov.cn/en/Headline/201103/ t20110316_1787898.htm (22 II 2012). 92 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych wypowiedź Kao Kong‑liana, wiceprzewodniczącego SEF – na przestrzeganiu decyzji, aby „najpierw stawić czoło temu, co łatwiejsze, trudniejsze sprawy zostawiając na koniec; najpierw gospodarka, a później sprawy polityczne”59. ECFA składa się z pięciu rozdziałów, szesnastu artykułów i pięciu aneksów, jednak najważniejsze pozostają zapisy wprowadzające osiemset sześć kategorii produktów objętych obniżką taryf (early harvest list), które zaplanowano przeprowadzić w trzech kolejnych latach, rozpoczynając od 1 stycznia 2011 r., a więc po upływie pół roku od zawarcia umowy60. Założono, że w pierwszej kolejności, do końca 2011 r., zreduko- wane zostaną cła na siedemdziesiąt dwa tajwańskie kategorie produktów i sześćdzie- siąt siedem chińskich. W drugiej turze, przewidzianej na 2012 r., obniżce miało pod- legać odpowiednio czterysta trzydzieści siedem i sto osiemdziesiąt sześć kategorii produktów. Trzecia i ostatnia część redukcji zaplanowana na 2013 r. miała dotyczyć odpowiednio trzydziestu i czternastu kategorii produktów. W sumie, po stronie chiń- skiej obniżkami objęto pięćset trzydzieści dziewięć kategorii towarów pochodzących z Tajwanu, a po tajwańskiej dwieście trzydzieści siedem kategorii produktów eksportowanych przez Chiny na Tajwan. Wiązało się to z redukcjami taryf do zera. Miały być wdrażane stopniowo aż do 2012 r.: z 15% przez 10 i 5% dla chińskich produktów oraz 7,5% przez 5 i 2,5% dla tajwańskich − eksportowanych do Chin61. Listę chińską, w ujęciu wartościowym, zdominowały tajwańskie produkty prze- mysłu petrochemicznego (niemal 43% i ponad 1,5 mld USD). Drugą, istotną, grupę produktów stanowiły wyroby przemysłu tekstylnego (11,48% i ponad 5,9 mld USD) (por. tabela 10). Podobnie jak strona chińska również tajwańska obniżyła stawki celne na wybrane wyroby, głównie przemysłu maszynowego, transportowego i petrochemicznego, któ- rych udział liczony w wartości handlu w 2009 r. wyniósł odpowiednio 16,59, 14,31 i 11,51% (por. tabela 11). Tym, co odróżnia obydwie listy, jest przede wszystkim wspomniana wcześniej liczba kategorii produktów (ponad dwukrotnie wyższa po stronie chińskiej) oraz ich wartość (ponad cztery razy większa po stronie chińskiej). Chiny otworzyły się na import tajwańskich produktów rolnych, których nie uwzględniała lista tajwańska, pomimo to rolnictwo stało się istotnym punktem przetargowym w wewnętrznych rozgrywkach politycznych na Tajwanie62.

59 Ibidem. Wywiady z przedstawiecielami środowisk naukowych i adminstracji publicznej przeprowadzone na Tajwanie wskazały jednak, że były to niesłychanie uciążliwe negocjacje, podczas których strony detalicznie podchodziły do uzgodnień, co powodowało przedłużenia i opóźnienia w rozmowach (Tajwan, 2011–2012). 60 Cross‑Straits Economic Cooperation Framework Agreement, http://www.ecfa.org.tw/EcfaAttach- ment/ECFADoc/ECFA.pdf (2 IX 2012). Pełny tekst dokumentu w aneksie I, s. 165–170. 61 Annex I: Product List and Tariff Reduction Arrangements Under the Early Harvest for Trade in Goods, http://www.ecfa.org.tw/EcfaAttachment/ECFADoc/Annex%20I%20Product%20List%20and% 20Tariff%20Reduction%20Arrangements.pdf (14 IX 2012). 62 Szanse i zagrożenia, przed jakimi stanęli tajwańscy rolnicy w obliczu podpisania porozumienia z Chinami, były często wykorzystywanym argumentem, zarówno przez zwolenników, jak i przeciwników umowy. Odwoływano się do niego również podczas kampanii prezydenckiej w 2012 r., a rozbieżności Ramowe Porozumienie o Współpracy Gospodarczej 93

Tabela 10. Lista tajwańskich produktów objętych redukcją stawek celnych w ramach ECFA przez Chiny (wartość w mld USD w 2009 r., udział w %)

Przemysł Liczba produktów Wartość Udział wartości Petrochemiczny 88 5,944 42,95 Tekstylny 136 1,588 11,48 Maszynowy 107 1,143 8,26 Środki transportu 50 0,148 1,07 Rolnictwo 18 0,016 0,12 Pozostałe 140 4,997 36,11 Razem 539 13,836 100,00 Źródło: Early Harvest List for Trade in Goods and Tariff Reduction Arrangements, May 7, 2010, Mainland Affairs Council, Republic of China (Taiwan), http://www.mac.gov.tw/ct.asp?xItem=85851&ctNode‑ =5921&mp=3 (14 II 2012).

Tabela 11. Lista chińskich produktów objętych redukcją stawek celnych w ramach ECFA przez Tajwan (wartość w mld USD w 2009 r., udział w %)

Przemysł Liczba produktów Wartość Udział wartości Petrochemiczny 42 0,329 11,51 Tekstylny 22 0,116 4,06 Maszynowy 69 0,474 16,59 Środki transportu 17 0,409 14,31 Pozostałe 117 1,53 53,53 Razem 267 2,858 100,00 Źródło: Early Harvest List for Trade in Goods and Tariff Reduction Arrangements, May 7, 2010, Mainland Affairs Council, Republic of China (Taiwan), http://www.mac.gov.tw/ct.asp?xItem=85851&ctNode‑ =5921&mp=3, (14 II 2012).

ECFA wprowadziła także nowe perspektywy współpracy w zakresie usług. Strona tajwańska umożliwiła kooperację w następujących działach: badania i rozwój, organizacja targów i konferencji, specjalistyczne usługi projektowe, usługi komisantów, sport i rekreacja, system rezerwacji dla lotnictwa cywilnego, a także kinematografia w zakresie projekcji filmowej. Strona chińska z kolei zadeklarowała otwarcie usług, które można zakwalifikować do jedenastu sektorów, takich jak: księgowość, kinematografia, usługi komputerowe, badania i rozwój, organizacja kongresów, specjalistyczne usługi projektowe, lecznictwo szpitalne, bankowość, ubezpieczenia, rynek w interpretacji takich zagadnień, jak koszty czy korzyści ze współpracy w zakresie handlu towarami rolnymi podkreślali też ankietowani przez autorów eksperci. 94 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych papierów wartościowych, a także utrzymanie lotnictwa cywilnego (porównanie zli- beralizowanych obszarów usług niefinansowych zob. tabele 12 i 13)63. Również w zakresie usług, czyli podobnie jak w przypadku współpracy handlowej, ECFA zakładała ich stopniową implementację.

Tabela 12. Obszary usług niefinansowych objęte liberalizacją przez Tajwan

− badania i rozwój − organizacja kongresów Biznes − organizacja targów − specjalistyczne usługi projektowe Telekomunikacja − usługi audiowizualne: projekcje filmów Dystrybucja − usługi komisantów Rekreacja, kultura i sport − usługi sportowe i rekreacyjne Transport lotniczy − elektroniczny system rezerwacji Źródło: Annex IV: Sectors and Liberalization Measures Under the Early Harvest for Trade in Services, http://www.ecfa.org.tw/EcfaAttachment/ECFADoc/Annex%20IV%20Sectors%20and%20Liberaliza‑ tion%20Measures.pdf (3 XI 2012).

Tabela 13. Obszary usług niefinansowych objęte liberalizacją przez Chiny

− rachunkowość, audyt i księgowość − wdrożenia oprogramowania, przetwarzanie danych Biznes − badania i rozwój w zakresie nauk przyrodniczych i inżynierii − organizacja kongresów − specjalistyczne usługi projektowe Telekomunikacja − usługi audiowizualne: oprogramowanie i dystrybucja Usługi publiczne − usługi szpitalne Transport − transport lotniczy: konserwacja i naprawy samolotów Źródło: Annex IV: Sectors and Liberalization Measures Under the Early Harvest for Trade in Services, http://www.ecfa.org.tw/EcfaAttachment/ECFADoc/Annex%20IV%20Sectors%20and%20Liberaliza‑ tion%20Measures.pdf (3 XI 2012).

Podobnie jak w przypadku regulacji handlu towarami między Chinami a Taj- wanem, porównując obydwie listy, odnosi się jedynie pozorne wrażenie o symetrii uregulowań w dostępie do usług. Pomijając fakt, że Chiny zliberalizowały znacznie więcej usług w obrębie tych samych obszarów, należy także szczególnie zwrócić uwa- gę na to, że skala możliwości biznesowych na kontynencie jest znacznie większa niż na Tajwanie, tj. porównując rozmiary rynków, ich chłonność i potrzeby rozwojowe.

63 Annex V: Definitions of Service Suppliers Applicable to Sectors and Liberalization Measures under the Early Harvest for Trade in Services, http://www.ecfa.org.tw/EcfaAttachment/ECFADoc/Annex%20 V%20Definitions%20of%20Service%20Suppliers.pdf (3 XI 2012). Pierwsze sukcesy i wyzwania wynikające z zawarcia porozumienia ECFA 95

Niewątpliwie chcąc sprostać tym wyzwaniom, niewspółmiernie mniejszy Tajwan bę- dzie musiał już w najbliższej przyszłości stawić czoło również chińskiej konkurencji na terenie wyspy. Liberalizacja rynku usług może poprowadzić gospodarkę Tajwanu w dwóch rozbieżnych kierunkach. Po pierwsze – w stronę doskonałej konkurencji, poprzez dalszy rozwój usług lub dominację chińskich inwestorów, zdolnych zaofe- rować znacznie korzystniejsze warunki świadczeń. Drugie rozwiązanie wydaje się odległe, głównie ze względu na obecne przyzwyczajenia i wysokie wymagania Taj- wańczyków, które stawiają chińską ofertę na dalszym planie. Sytuację tę bez wątpie- nia mogłoby zmienić podniesienie standardów jakości świadczonych przez stronę chińską usług, co zresztą ma analogiczne odniesienie do rynku towarowego, gdzie produkty chińskie uważane są za gorsze gatunkowo. Wprowadzona mocą umowy ECFA liberalizacja usług sektora finansowego po stronie chińskiej objęła znacznie więcej obszarów niż po tajwańskiej. W ramach dwustronnego otwarcia na współpracę sektora bankowego w zakresie usług finansowych oferta chińska umożliwiła prowadzenie działalności w obszarze ubezpieczeń, obrotu papierami wartościowymi, transakcjami terminowymi oraz usług pokrewnych, co wykluczyli z kolei Tajwańczycy (por. tabela 14).

Tabela 14. Porównanie uzgodnień w zakresie liberalizacji usług sektora finansowego

Lista tajwańska Lista chińska Bankowość i inne usługi Ubezpieczenia Bankowość i inne usługi Obrót papierami finansowe (z wyłączeniem i inne usługi finansowe (z wyłącze- wartościowymi, obrotu papierami wartościo- ubezpieczeniowe. niem obrotu papierami transakcjami wymi, transakcjami termino- wartościowymi, trans- terminowymi wymi i ubezpieczeń). akcjami terminowymi i inne usługi i ubezpieczeń). finansowe. Źródło: Annex IV: Sectors and Liberalization Measures Under the Early Harvest for Trade in Services, http://www.ecfa.org.tw/EcfaAttachment/ECFADoc/Annex%20IV%20Sectors%20and%20Liberaliza‑ tion%20Measures.pdf (3 XI 2012).

Pierwsze sukcesy i wyzwania wynikające z zawarcia porozumienia ECFA W pierwszym okresie po wdrożeniu ECFA jej najsilniej akcentowanym skutkiem, zgodnym z intencją planistów, stała się współpraca w zakresie handlu. Z jednej strony wzrost eksportu, a szczególnie wybranych tajwańskich produktów rolnych w ramach umowy, był nagłaśniany na wyspie jako przykład sukcesu handlowego. Produkty, takie jak herbata, dwa gatunki ryb: granik i ryba mleczna, a także owoce: pitaja i kan- talupa, poprzez znaczne zwiększenie sprzedaży do Chin, zyskały medialny rozgłos64. Z drugiej strony pojawiły się symptomy innych konsekwencji realizacji umowy. Za- uważono bowiem, że rosnący popyt oraz ceny w Chinach mogą wywołać presję na

64 Meg Chang, ECFA boosts Taiwan’s agricultural exports, „Taiwan Today”, 13 VI 2012. 96 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych wzrost cen dóbr na Tajwanie, a zatem pogarszać nie tylko sytuację konsumentów, ale i producentów65. Skutki wdrożenia ECFA najdobitniej oddają dane statystyczne. Przykładowo Tajwan odnotował niemal 42% wzrostu eksportu do Chin w pierwszym roku obo- wiązywania umowy. Nawet jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że referencyjny 2009 r. został zaliczony do wyjątkowo nieudanych z powodu światowego kryzysu finansowego, dane kolejnego roku − wzrost ponad 9% − są imponujące i dowodzą ożywienia ponad Cieśniną (zob. tabela 15). Ze współpracy skorzystała także strona chińska. Import z kontynentu wzrósł w 2010 r. o 47% w porównaniu do poprzedniego roku, a w 2011 r. utrzymał się na wysokim, bo ponad 21% poziomie.

Tabela 15. Stopa wzrostu tajwańskiego handlu zagranicznego z Chinami w 2010 i 2011 r. (w %)

2010 2011 Stopa wzrostu eksportu 41,82 9,13 Stopa wzrostu importu 47,18 21,28 Źródło: Value of Exports & Imports by Country, time period: 2010/0 –2011/12, Bureau of Foreign Trade, Ministry of Economic Affairs, Republic of China (Taiwan), http://cus93.trade.gov.tw/ENGLISH/FSCE (9 XII 2012).

Statystyki handlowe Tajwanu wskazują, że wielkość obrotów handlowych z Chi- nami utrzymywała się na wysokim pułapie, chociaż z tendencją spadkową. W 2011 r. eksport na kontynent wyniósł 83,96 mld USD, a import 43,59 mld USD. W pierwszych dziewięciu miesiącach 2012 r. do Chin wyeksportowano towary o wartości 59,87 mld USD, podczas gdy w analogicznym czasie w 2011 r. (dziewięć miesięcy) była to kwota 64,03 mld USD (spadek o 6,63%). Jeszcze silniejszą tendencję spad- kową, bo wynoszącą 8,6%, odnotowano w tym czasie w imporcie (z 33,6 mld USD w 2011 r. do 30,7 mld USD w 2012 r.)66. Wśród przyczyn takiego stanu rzeczy wy- mienić należy rozwój łańcucha dostaw w Chinach, który w malejącym stopniu zależy od tajwańskich półproduktów, stanowiących jednak najistotniejszą część eksportu do Chin. Tajwańskie fabryki na kontynencie wytwarzają na miejscu część dóbr wysy- łanych dotychczas z wyspy. Polityka pobudzenia popytu wewnętrznego w Chinach, a zatem zakupu wyrobów gotowych, również nie sprzyja importowi dóbr przemysło-

65 Skutki regulacji dwustronnych nie tylko stają się orężem w walce politycznej, jak wskazano w poprzednim rozdziale, ale przede wszystkim dotykają konsumentów. Bez wątpienia bardziej narażony na wszelkie wahania jest mniejszy, a poprzez to wrażliwszy, rynek tajwański. Każdy wzrost cen na wyspie jest bacznie śledzony przez tamtejszych analityków. Rosnący popyt w Chinach pozostaje oczywiście nie jedynym czynnikiem wywołującym wzrost cen dóbr i surowców na Tajwanie, na co zwrócili uwagę eksperci, podając za przykład rynek ryb i owoców morza. Zob.: David Huang, Hsiang‑Yi Chang, China’s Inflation Hits Taiwan’s Dinner Tables, Common, „Wealth Magazine”, no. 467, 18 III 2011, http:// english.cw.com.tw/article.do?action=show&id=12693&offset=0 (15 XI 2012). 66 Value of Exports & Imports by Country, time period: 2010/01–2011/12, Bureau of Foreign Trade, Ministry of Economic Affairs, Republic of China (Taiwan), http://cus93.trade.gov.tw/ENGLISH/FSCE (9 XII 2012). Pierwsze sukcesy i wyzwania wynikające z zawarcia porozumienia ECFA 97 wych z Tajwanu67. W tym kontekście nie bez znaczenia dla tej bieżącej tendencji po- zostają sukcesy sąsiednich państw, np. Korei Południowej czy nawet rozwijającego się Wietnamu, dostarczających na chiński rynek coraz więcej nowoczesnych wyrobów przemysłu elektronicznego, na które rośnie zapotrzebowanie wraz z bogaceniem się chińskiego społeczeństwa68. Bieżące fluktuacje w handlu pomiędzy Chinami a Taj- wanem nie odmieniają jednak długofalowego trendu. Od 2002 r. Tajwan utrzymuje dodatnie saldo bilansu handlowego w obrotach z Chinami, a jego imponujący wzrost prezentuje wykres 1. W 2002 r. wielkość nadwyżki handlowej wyniosła 2,6 mld USD, na przestrzeni dekady stopniowo rosła, z wyjątkiem kryzysowego 2009 r., a w 2011 r. osiągnęła 40,4 mld USD. O charakterze powiązań z Chinami świadczy również wy- soka nadwyżka handlowa w obrotach z Hongkongiem, który pierwotnie był oknem eksportowym na chiński rynek, utrzymująca się na średnim poziomie ponad 32 mld USD rocznie przez całą dekadę. Zacieśnianie współpracy Tajwanu z Chinami nie zmieniło tego zjawiska, zarówno trendu, jak i skali.

Wykres 1. Wielkość nadwyżki handlowej Tajwanu z Chinami i Hongkongiem w latach 2001–2011 (w mld USD)

Źródło: Value of Exports & Imports by Country, time period: 2010/01–2011/12, Bureau of Foreign Trade, Ministry of Economic Affairs, Republic of China (Taiwan), http://cus93.trade.gov.tw/ENGLISH/FSCE (9 XII 2012).

Sukcesy i wyzwania we współpracy w obszarze usług wymownie podsumowują pionierskie inicjatywy partnerów na terenie Chin. Przykładowo jedną z nich było otwarcie szpitala położniczego w Pekinie, będącego wspólnym, chińsko‑tajwańskim

67 China’s economic transformation hurts Taiwan’s exports, WantChinaTimes.com, 12 V 2012, http:// www.wantchinatimes.com/news‑subclass‑cnt.aspx?cid=1701&MainCatID=17&id=20120512000008 (10 XII 2012). 68 Commercial Times: Taiwan’s falling exports to China, „Focus Taiwan”, Central News Agency, 13 XI 2012, http://focustaiwan.tw/ShowNews/WebNews_Detail.aspx?ID=201211130015&Type=aOPN (10 XII 2012). 98 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych przedsięwzięciem69. Inicjatywa ta odpowiadała palącym potrzebom medycznym ogromnej populacji Pekinu, do której strona tajwańska mogła wnieść własne doświad- czenia w zakresie świadczeń szpitalnych opartych także, co podkreślano, na amery- kańskich standardach, na których m.in. wyrosło lecznictwo na wyspie70. To wręcz idealne połączenie potrzeb i możliwości, przeniesione na szerszą skalę, generowałoby stronom dalsze korzyści. Jak się jednak okazało, istniejące pomiędzy Tajwanem a Chi- nami rozbieżności w uznawaniu zawodów medycznych stanowiły istotną przeszkodę dla dynamicznego rozwoju inwestycji w tej branży. Nawet jeżeli czasowe, krótkoter- minowe licencje na wykonywanie zawodu lekarza na terenie Chin były wydawane Taj- wańczykom bez większych ograniczeń, to jednak dla prawidłowego funkcjonowania placówek medycznych niezbędne jest zatrudnianie pozostałego personelu medyczne- go. Właśnie ta grupa zawodowa nie uzyskała przywilejów, jakimi cieszą się medycy71. Potrzeba unifikacji standardów klasyfikacji wszystkich zawodów, nie tylko medycznych, które posłużyły za przykład, warunkuje przyszłość współpracy i pozostaje tylko jednym z wielu obszarów wymagających dalszych regulacji. Bez nich trudno dzisiaj mówić o perspektywach dla partnerów po obydwu stronach Cieśniny. Zarów- no tajwańskie inwestycje w Chinach, a po otwarciu lotów w 2008 r. także i turystyka medyczna na Tajwanie, pozostają imponującym i lukratywnym obszarem rozwoju biznesu, ale i współpracy dwustronnej72. Obszarów współpracy, jak wskazano wyżej, jest znacznie więcej i tyleż samo przyszłych szans i zagrożeń dla inwestorów po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej.

69 O tym, że chiński rynek usług medycznych jest lukratywną inwestycją, przedsiębiorcy przekonali się tuż po jego liberalizacji w 2000 r. Liczba tajwańskich szpitali rosła wraz z zainteresowaniem inwesto- rów z wyspy rozwojem przemysłowym w Chinach, jednak w tamtych czasach nie były to ekskluzywne szpitale, gdyż ta gałąź była domeną inwestorów z Zachodu. Tajwańskie, prywatne szpitale o przecięt- nej jakości usług medycznych i tak przewyższały standardy państwowej opieki zdrowotnej w Chinach. Problem rekrutacji chińskich lekarzy miał jeszcze jedno ograniczenie związane z ich statusem służ- by cywilnej w Chinach i przywilejami, w tym finansowymi, jakie z niego wynikały. Podejmując pracę w prywatnym szpitalu, chińscy lekarze tracili źródło dochodu, a zatem ich oczekiwania finansowe nie zawsze były możliwe do spełnienia przez właścicieli. To pociągało za sobą konieczność zatrudniania specjalistów z wyspy. Zob.: Ting‑I Tsai, Taiwan Firms Head for China To Make Money on Hospitals, „The Wall Street Journal”, 28 XI 2008, http://online.wsj.com/article/SB122782446491162491.html (25 XI 2012); Teng Sue‑feng, An Interview with BenQ Medical Center Chairman Rick Lei, „Taiwan Panorama”, XI 2005, http://www.sino.gov.tw/en/show_issue.php?id=2005119411030e.txt&table=2&h1=About%20 Taiwan&h2=Cross‑strait%20Contacts (2 X 2012). 70 Lawrence Chiu, Scully Hsiao, Taiwan‑China funded hospital in Beijing set to open, „Focus Taiwan”, The Central News Agency, 26 VI 2012, http://focustaiwan.tw/ShowNews/WebNews_Detail. aspx?Type=aALL&ID=201204260030 (16 XI 2012). 71 Problemy tajwańskiego szpitala w Szanghaju w tym zakresie zob.: Claire Sung, Taiwan‑funded hospitals in China at pains to attract good doctors, WantChinaTimes.com, 6 XI 2012, http://www.wantchinatimes.com/news‑subclass‑cnt.aspx?id=20121106000041&cid=1502&MainCatID=15 (16 XI 2012). 72 Atrakcyjność tajwańskiej oferty polega na wspólnocie języka i kultury, w której medycyna chiń- ska odgrywa istotną rolę, a także bliskości od Chin. Wyzwania rynku usług medycznych porusza np.: Cindy Sui, Taiwan taps China for lucrative medical tourism market, BBC News, 31 III 2011, http:// www.bbc.co.uk/news/business‑12889648 (3 XI 2012). Dalsze porozumienia o charakterze gospodarczym 99

Warto również odnieść się do wyzwań liberalizacji na rynkach finansowych. Niewątpliwie usprawni ona działalność tajwańskich przedsiębiorstw na kontynencie, gdyż z jednej strony Tajwańczycy darzą ojczyste instytucje finansowe większym zaufaniem. Będą zatem chętniej korzystać z ich usług w Chinach niż tamtejszych banków, podobnie jak rosnąca populacja tajwańskich emigrantów zawodowych, jeśli zostaną zliberalizowane usługi dla klientów detalicznych. Z drugiej strony działalność chińskich instytucji finansowych na Tajwanie oferuje nowe możliwości. W 2012 r. tajwański nadzór finansowy wydał pozwolenie na działalność na terenie wyspy bankowi z Chin − Bank of China73. Uzgodniono, że oferta kredytowa tego banku zaplanowana na lata 2012–2015 przekroczy 200 mld RMB (około 32 mld USD), a skierowana będzie bezpośrednio do tajwańskich firm, skłonnych zain- westować środki w Chinach. Zapotrzebowanie na chińską walutę na Tajwanie jest bardzo duże nie tylko wśród inwestorów, ale i wśród przedsiębiorstw handlowych, w tym sektora MŚP. Wprowadzenie płynnego obrotu walutowego w instytutach finansowych po obydwu stronach Cieśniny byłoby bezspornie kolejnym istotnym czynnikiem upraszczającym prowadzenie działalności gospodarczej. Tymczasem umowa o wymienialności yuana (RMB) na Tajwanie, zawarta 31 sierpnia 2012 r., uzupełnia wysiłki Chin w zakresie umiędzynarodowienia chińskiej waluty w regionie. Taki zabieg przyniesie chińskiej gospodarce wiele wymiernych korzyści oraz pozwoli zmniejszyć zależność od amerykańskiego dolara. Porozumienie nie tylko upłynni wymienialność walut, ale również – jak podkreślał szef tajwańskiego banku centralnego Perng Fai‑nan – osłabi ryzyko kursowe74. Analitycy bankowi szacują, że w dłuższej perspektywie czasowej popyt na yuana na Tajwanie będzie wzrastał także w następstwie atrakcyjnego oprocentowania, jakie można uzyskać z transak- cji w chińskiej walucie. Nawet jeśli spowoduje to ewentualne osłabienie tajwańskiej waluty, będzie to działaniem na korzyść tajwańskich eksporterów, cieszących się wszakże znaczną nadwyżką handlową w obrotach z Chinami75.

Dalsze porozumienia o charakterze gospodarczym ECFA nie zamknęła drogi dla kolejnych uzgodnień pomiędzy Chinami a Tajwanem. Jeszcze w 2010 r. podczas szóstej rundy negocjacyjnej zawarto umowę w sprawie współ- pracy medycznej i zdrowia, a porozumienie o współpracy w zakresie bezpieczeństwa jądrowego podpisano w ramach siódmej rundy, która miała miejsce w 2011 r. Ósma runda, w 2012 r., przyniosła uzgodnienia w sprawie ochrony inwestycji, promocji oraz

73 Crystal Hsu, Bank of China opens its first Taiwanese branch, „Taipei Times”, 28 VI 2012. 74 Andrea Wong, Argin Chang, Taiwan Signs Yuan Clearing Deal With China, Creates New Rate, „Bloomberg Businessweek”, 31 VIII 2012, http://www.businessweek.com/news/2012‑08‑31/ taiwan‑signs‑yuan‑clearing‑deal‑with‑china‑creates‑new‑rate (11 XII 2012). 75 Lilian Karunungan, Yumi Teso i Andrea Wong, Taiwan as Yuan Hub Seen Aiding Perng Cur‑ rency Gain Fight, „Bloomberg Businessweek”, 5 XI 2012, http://www.bloomberg.com/news/2012‑11‑04/ taiwan‑as‑yuan‑hub‑seen‑aiding‑perng‑currency‑appreciation‑fight.html (11 XII 2012). 100 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych współpracy celnej76. Komentując ostatnie umowy, chińskie media podkreśliły deklaracje partnerów „sprawiedliwego i równego podejścia” do inwestorów i inwestycji partnera wraz z zapewnieniem ochrony i bezpieczeństwa na własnym terenie77. Szereg funkcjonujących uregulowań pomiędzy stronami pozostaje daleko od takiego stanu rzeczy, a sama umowa wprowadziła zasadę równego traktowania w odniesieniu do przyszłych inwestycji. Dlatego z jednej strony odnosi się wrażenie o jej niewymiernym i postulatywnym charakterze, z drugiej pozostaje jednak istotną zapowiedzią przy- szłych kierunków współpracy, a zatem najprawdopodobniej zwiększonej aktywności chińskich przedsiębiorców na Tajwanie. Analitycy rynkowi prognozują zainteresowane inwestycjami na Tajwanie przedsiębiorstw państwowych, które w sytuacji wyjąt- kowych stosunków dyplomatycznych pomiędzy Chinami a Tajwanem nie inwesto- wały dotąd na wyspie. Porozumienie o ochronie inwestycji może znacząco odmienić tę sytuację, co można intepretować także jako realizację przez rząd w Pekinie celów politycznych, tj. ponownego zjednoczenia78. Nie zaskakuje więc opór części Tajwań- czyków oraz antychińskie protesty, do których doszło na wyspie w czasie spotkania negocjatorów. Sceptycy podkreślają, że zapisy nowej umowy nie zostaną wprowa- dzone w Chinach w życie, na co wskazują dotychczasowe trudności w egzekwowa- niu uzgodnień i prawa, z jakimi borykają się zagraniczni przedsiębiorcy w Chinach. Ekonomiści, na których powołują się media, nie zapominają jednak, że w każdym porozumieniu może być dwóch beneficjentów. Z jednej strony Chiny zachęcają do inwestycji w mniej rozwiniętych prowincjach oraz podkreślają zainteresowanie rozwi- janiem współpracy we wrażliwych dziedzinach przemysłu, chronionych przez Tajwan. Z drugiej strony przeżywający spowolnienie gospodarcze Tajwan może dodatkowo skorzystać z chińskich i zagranicznych inwestycji na wyspie, gdyż te przyczyniają się do ożywienia eksportu ponad Cieśniną Tajwańską79. Wpisuje się to w oficjalną retory- kę, jakoby ECFA wygenerowała sytuację, w której nie ma przegranych. Dla Tajwanu nowe możliwości inwestycyjne i nowe miejsca pracy, co potwierdzają dane rynkowe z 2012 r., stały się sukcesem gospodarczym nagłaśnianym przez rząd w Tajpej. Pozo- stające w tym nurcie analizy Chińskiego Zakładu Badań nad Gospodarką (Chung-Hua Institution for Economic Research) dowodzą, że wyspa korzysta na współpracy z Chi- nami podwójnie, przenosząc niekonkurencyjne branże na kontynent, czerpie z chiń- skich zasobów i ogromnego rynku wewnętrznego, a także ściągając kapitał zagraniczny na wyspę z powodu bliskości do Chin i podnosząc jakość lokalnego przemysłu.

76 Archiwum negocjacji w zakresie zawartych porozumień można odnaleźć na państwowych witry- nach internetowych po obydwu stronach Cieśniny Tajwańskiej. Por. Mainland Affairs Council, Republic of China (Taiwan), http://www.mac.gov.tw/np.asp?ctNode=5891&mp=3 (28 VII 2012) oraz Association for Relations Across the Taiwan Straits, People’s Republic of China, http://www.arats.com.cn/flgf/xieyi/ index.htm (28 VII 2012). 77 Mainland, Taiwan sign investment protection pacts, „China Daily”, Xinhua, 9 VIII 2012. 78 Ralph Jennings, China‑Taiwan Approve Investment Protection Pact, „Voice of America”, 9 VIII 2012, http://www.voanews.com/content/china_taiwan_approve_investment_protection_pact/1483057. html (11 XII 2012). 79 Sarah Mishkin, China offers protection to Taiwan investors, „The Financial Times”, 9 VIII 2012, http://www.ft.com/cms/s/0/159c3e74‑e1d1‑11e1‑9c72‑00144feab49a.html#axzz2H16et2l3 (11 XII 2012). Regionalny wymiar ECFA 101

Przewagę konkurencyjną Tajwanu nad innymi rynkami definiuje wygodny transport na kontynent poprzez doskonale funkcjonujące połączenia z Chinami, ogromne moż- liwości produkcji przemysłowej, najnowszy potencjał badawczo‑rozwojowy, ochro- nę praw własności intelektualnej na światowym poziomie oraz przestrzeganie prawa. Zainteresowanie japońskich przedsiębiorstw inwestycjami na Tajwanie przywoływane jest przez nich jako dowód, że jak dotąd nie ziściły się scenariusze marginalizacji ekonomicznej wyspy wraz z zacieśnianiem przez Chiny współpracy z Japonią czy Koreą Południową, nie wspominając o postępujących procesach integracji gospodarczej za- chodzących w Azji Południowo‑Wschodniej80. Strona tajwańska nie ukrywała, że jej celem pozostaje dalsza liberalizacja współ- pracy gospodarczej ponad Cieśniną. W zakresie handlu zasadna okazałaby się re- dukcja stawek celnych na produkty nieujęte na liście negocjowanej w ramach ECFA (early harvest), których liczbę oszacowano na ponad 5 tys.81 Argumentacja Tajwań- czyków jest bardzo klarowna i przekonująca, praca nad drugą edycją listy byłaby bardzo żmudna, podczas gdy kompromis w sprawie obniżenia stawek celnych na szerszą skalę − ułatwieniem dla negocjatorów po obu stronach Cieśniny. Niewątpliwie takie podejście obudzi lawinę krytyki przeciwników zacieśnienia więzów gospodarczych z Chinami, którzy obawiają się zalania Tajwanu tanimi chińskimi produktami. Skru- pulatnie negocjowana i ściśle regulowana współpraca pomiędzy partnerami w każ- dej z branż z jednej strony wydłuża proces liberalizacji, a więc dla jej zwolenników stanowi przeszkodę na drodze do wolnego handlu, z drugiej zaś pozostaje zaletą dla sceptyków przesadnej integracji gospodarek Chin i Tajwanu. Jak powiedział jeden z kluczowych negocjatorów chińskich Jiang Yaoping, atmosfera dalszych negocjacji (po przyjęciu ECFA) sprzyja „poszukiwaniu wspólnej płaszczyzny porozumienia i odkładaniu sprzeczności” na dalszy plan „w aktywny acz roztropny sposób”82. Chociaż nie minęło zbyt wiele lat od momentu zainicjowania współpracy gospodarczej ponad Cieśniną Tajwańską, to proces deregulacji wciąż postępuje. Wymia- na oparta jest na zasadach, w których rynkowe potrzeby zyskują rosnące znaczenie, a przewaga komparatywna zabezpiecza potrzeby obydwu partnerów. Pomimo zmie- niających się uwarunkowań gospodarczych zarówno w Chinach, jak i na Tajwanie możliwości kooperacji dwustronnej nie zostały jeszcze wyczerpane. Jednocześnie warto zwrócić uwagę na potencjał tych gospodarek na rynkach regionalnych, na któ- rych poprzez ich komplementarność i koordynację działań partnerzy mogliby liczyć na dodatkowe korzyści.

Regionalny wymiar ECFA Analizując skutki, szanse i możliwości, jakie otwierają się przed Chinami i Tajwanem wraz z zacieśnianiem bilateralnej współpracy gospodarczej, nie należy zapominać

80 John Wren, ECFA puts Taiwan on fast track to prosperity, „Taiwan Today”, 13 V 2012, http:// www.taiwantoday.tw/ct.asp?xItem=190503&CtNode=426 (11 XII 2012). 81 Taiwan eyes sealing non‑early harvest ECFA items in 2 years, „The China Post”, 2 III 2012. 82 ECFA talks will go ‘step by step’, „China Daily”, Xinhua, 27 IV 2012. 102 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych o regionalnych uwarunkowaniach zjawiska. Politycy na Tajwanie często podnosili argumenty, że umowa otworzy wyspie możliwości, jakich do tej pory nie miała, czyli wchodzenia w bliższe powiązania z sąsiednimi państwami w bardziej sformalizowany sposób. Szczególnie akcentowano możliwości podpisania innych porozumień o wolnym handlu (free‑trade agreement − FTA), które miały zaistnieć po podpisaniu ECFA. Jak wskazano wcześniej, próby negocjacji porozumienia z Singapurem zakończyły się fiaskiem i były ostro komentowane przez stronę chińską. Chiny zaś powiązane są tego typu porozumieniami z większością partnerów w regionie, nie wspominając o Hong- kongu i Makau. Do takich należą uzgodnienia z Singapurem, Nową Zelandią oraz ze Stowarzyszeniem Narodów Azji Południowo‑Wschodniej (Association of Southeast Asian Nations − ASEAN). W interesie Chin leży podpisanie FTA z Koreą Południo- wą i Japonią. Wiele wskazuje na to, że negocjacje trójstronne w tym gronie wkrótce się rozpoczną83. Porozumienie to pomogłoby ściągnąć do Chin jeszcze więcej kore- ańskich i japońskich inwestycji, udrożnić szlaki handlowe oraz branże, dotąd niemal nieobecne w wymianie z Chinami. W maju 2012 r. Chiny i Korea rozpoczęły negocjacje bilateralne na temat FTA84. Tajwańscy eksperci obawiają się marginalizacji własnej gospodarki w zderzeniu z powstaniem zarówno potężnych bloków handlowych, jak i nowych bilateralnych powiązań Chin, w których Tajwan uczestniczy jedynie poprzez porozumienia z Chinami, a więc w niesłychanie wąskim zakresie85. W strategii rozwoju Tajwanu problematyka marginalizacji jego znaczenia traktowana jest z najwyższą troską, a przyjęte zalecenia podkreślają dalsze starania o zawarcie regionalnych poro- zumień o wolnym handlu oraz o pomoc rządową dla poszczególnych branż w ekspan- sji zagranicznej, które na współpracy mogłyby najbardziej skorzystać86.

Rola Taishang w dialogu w Cieśninie Tajwańskiej Tajwańskich przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na kontynencie, określanych mianem Taishang, zwykło się uważać nie tylko za animatorów sto- sunków z Chinami, ale i barometr relacji ponad Cieśniną Tajwańską. Rosnąca skala inwestycji tajwańskich w Chinach oraz obrotów handlowych (jak wykazano w tym rozdziale) bezpośrednio przekłada się na możliwe oddziaływania partnerów na siebie. Niewątpliwie ich udział w inicjowaniu i utrzymywaniu kontaktów zmniejsza ryzyko konfliktu pomiędzy stronami oraz przyczynia się do budowania zaufania, głównie poprzez możliwości, jakie stwarzają nieformalne relacje biznesowe. Ponadto obecnie

83 Pierwsza runda została zaplanowana na styczeń 2013 r., o czym strony poinformowały podczas 21. szczytu organizacji ASEAN, jaki miał miejsce w listopadzie 2012 r. w Phnom Penh. 84 China invites more investment ROK in key sectors, 30 XI 2012, China FTA Network, Ministry of Com- merce, People’s Republic of China, http://fta.mofcom.gov.cn/enarticle/enrelease/201211/11299_1.html (15 XII 2012). 85 Wywiady z przedstawicielami środowisk gospodarczych, Tajwan, 2011−2012. 86 Szerzej na temat wizji zob.: Golden Decade National Vision, July 2012, Council for Economic Planning and Development, Republic of China (Taiwan), http://www.cepd.gov.tw/encontent/m1.aspx?sNo=0017230 (15 XII 2012). Rola Taishang w dialogu w Cieśninie Tajwańskiej 103 trudno uwierzyć w to, aby rząd Tajwanu świadomie bagatelizował interesy ponad miliona swoich obywateli przebywających na kontynencie, w tym przedsiębiorców, którzy przenieśli tam swoje fabryki, oraz small businessu, najbardziej mobilnego sektora, którego rola, jak powszechnie wiadomo, jest kluczowa dla rozwoju gospodarki rynkowej i bez wątpienia pozostaje istotnym wkładem Tajwanu w prosperity Chin. Rola Taishang w stosunkach ponad Cieśniną Tajwańską stała się także przedmiotem badań i dyskusji akademickiej. Przykładowo Jorge Tavares da Silva wyróżnił cztery obszary działań będące domeną Taishang w stabilizowaniu konfliktu ponad Cieśniną: dynamikę handlu, społeczną odpowiedzialność biznesu (Corporate Social Responsibi- lity − CSR), procesy negocjacyjne i dialog polityczny87. Pierwszy z nich odnosi się do interakcji społecznych o charakterze prywatnym i instytucjonalnym, będących natu- ralną konsekwencją współpracy przedsiębiorstw produkcyjnych i handlowych. Kon- takty dwustronne wzmacniają rozwój kapitału społecznego nie tylko poprzez pozna- nie na poziomie jednostek, które marginalizuje uczucia wrogości, ale także poprzez przenoszenie wzorców kulturowych. Dotyczą one każdego poziomu interakcji, a więc wartości społecznych, stylów życia oraz kultury organizacyjnej. Drugi obszar, na jaki wskazuje Tavares da Silva, to CSR, które znajduje uzasadnienie w charakterze działal- ności inwestycyjnej tajwańskich magnatów finansowych na terenie Chin. Przykładowo popularnie rozpoznawane firmy branży elektronicznej, takie jak BenQ czy Foxconn, nie ograniczają się do budowy fabryk. Wraz z nimi powstaje zaplecze noclegowe, skle- py, restauracje czy banki. Nierzadko tajwańscy przedsiębiorcy budują szkoły, szpitale, oczyszczalnie ścieków, które swoim zasięgiem wykraczają poza obsługę zaplecza fabryk. Po trzecie, Taishang przyczyniają się do stabilizowania sytuacji ponad Cieśniną także poprzez aktywny udział w procesach podejmowania decyzji politycznych na szczeblu lokalnym. Kontakty przedsiębiorców tajwańskich i chińskich z władzami lokalnymi są na porządku dziennym, a zdaniem Tavaresa da Silvy, „wzrost tajwańskich inwestycji w Chinach powoduje potrzebę dialogu na linii Pekin – tajwańscy przedsiębiorcy – wła- dze w Tajpej”88. Jest to możliwe w sytuacji charakterystycznych sposobów komunikacji i zależności w Chinach, tj. od partii komunistycznej przez strategiczne przedsiębior- stwa państwowe do prywatnych, gdzie na styku tych ostatnich operują tajwańscy inwestorzy. Wreszcie czwarty obszar – dialog polityczny – widoczny jest m.in. w sferze aktywności międzynarodowej Taishang, np. na forach APEC (Asia‑Pacific Economic Cooperation). Stanowiska doradcze i decyzyjne przy tajwańskim rządzie obsadzane są nierzadko specjalistami, którzy pracowali wcześniej na kontynencie w sferze bizneso- wej89. Nie bez znaczenia jest również ich udział w konferencjach naukowych organizo- wanych przez Chiny i Tajwan dla łagodzenia napięć dwustronnych.

87 Jorge Tavares da Silva, Informal and nonofficial interactions in the new start of cross‑Strait relations. The case of Taiwanese businessmen, [w:] New Thinking about the Taiwan Issue. Theoretical in‑ sights into its origins, dynamics, and prospects, red. Jean‑Marc F. Blanchard, Dennis V. Hickey, Routledge, Abingdon 2012, s. 127–131. 88 Ibidem, s. 129. 89 Wnioski te potwierdzają wyniki wywiadów z przedstawicielami środowisk naukowych i gospodarczych, Tajwan, 2011−2012. 104 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych

Inny naukowiec, Kuang Yanxiang, dowodzi, że zacieśnienie kontaktów gospodarczych, w wyniku zawarcia ECFA, prowadząc do silnej współzależności gospodarek, spowoduje zmniejszenie ryzyka przerodzenia konfliktu w wojnę90. Wniosek ten można wysnuć z teorii współzależności gospodarczej, w myśl której obok porządku demokratycznego, zależność gospodarcza pomiędzy demokracja- mi dodatkowo ogranicza ryzyko wybuchu konfliktu zbrojnego pomiędzy strona- mi91, z tą jednak uwagą, i paradoksalnie również wątpliwością, że Chiny pozo- stają komunistycznym państwem o gospodarce uwzględniającej wiele elementów wolnorynkowych. Shu Keng i Gunter Schubert, rozpatrując nie tyle rolę Taishang, ile możliwe scenariusze ich oddziaływania na chińskiej i tajwańskiej scenie politycznej w sytuacji zacieśniania wzajemnych więzów gospodarczych, uzasadniają, że chiński pomysł ery Hu Jintao dotyczący aktywizowania Tajwańczyków do realizacji celów politycznych nie został urzeczywistniony. Chociaż autorzy nie podważają silnej roli Taishang w chińskich prowincjach, gdzie ci prowadzą działalność gospodarczą, dowodzą, że nie byli oni w stanie zorganizować się jako silna i autonomiczna zbiorowość. Nie- mniej jednak niewymuszony udział Taishang w stopniowym procesie integracji gospodarczej stabilizuje sytuację ponad Cieśniną Tajwańską, odkładając na poziomie elit politycznych kontrowersje w kwestii suwerenności wyspy, tak kluczowej dla szerokich kręgów społeczeństwa. Nie bagatelizując istnienia zagrożeń dla bezpie- czeństwa Tajwanu, Shu i Schubert argumentują, że Taishang, wchodząc w rozmaite interakcje społeczne i gospodarcze z Chińczykami, kształtują wyobrażenia o Tajwa- nie, a więc inicjują tym samym dyskurs polityczny na ten temat. Autorzy twierdzą wreszcie, że Taishang uczynili dla Tajwanu więcej niż niejeden z dotychczasowych rządów w Tajpej92.

Społeczny wymiar kontaktów gospodarczych Gdy w 1987 r. zezwolono Tajwańczykom na odwiedziny krewnych na kontynen- cie93, już w kolejnym roku 437 tys. osób skorzystało z tej możliwości. Od tamtego czasu liczba podróżujących do Chin stale wzrastała, przekraczając 5 mln w 2010 r. Prawdziwe ożywienie w ruchu ponad Cieśniną Tajwańską miało miejsce w 2008 r.,

90 Kuang Yanxiang, How Will ECFA Affect Cross‑Strait Political Relationship: A Research Based on Economic Interdependence Theory, „Taiwan Research Quarterly”, I 2012. 91 Christopher Gelpi, Joseph M. Grieco, Economic Interdependence and Democratic State, and the Liberal Peace, [w:] Economic Interdependence and International Conflict: New Perspectives on an Enduring Debate, red. Edward D. Mansfield, Brian M. Pollins, The University of Michigan Press, Ann Arbor 2003, s. 54–55. 92 Shu Keng, Gunter Schubert, Agents of Taiwan‑China Unification? The Political Roles of Tai‑ wanese Business People in the Process of Cross‑Strait Integration, „Asian Survey” 2010, vol. 50, no. 2, s. 287–310. 93 W 1986 r. Tajwan zezwolił rodakom na udział w konferencjach oraz imprezach sportowych w krajach komunistycznych, w tym w Chinach. John F. Copper, op. cit., s. 209. Społeczny wymiar kontaktów gospodarczych 105 wraz z przywróceniem tzw. trzech połączeń. Strony uzgodniły, iż 3 tys. turystów dziennie będzie mogło odwiedzić Tajwan w zorganizowanych grupach, liczba ta zo- stała zwiększona o kolejny tysiąc od stycznia 2011 r. Od czerwca 2011 r. również indywidualni turyści z Pekinu, Szanghaju i Xiamenu mogą samodzielnie zwiedzać wyspę (pięćset osób)94. W lutym 2012 r. limit ten zwiększono do 1 tys. osób oraz dodano osiem kolejnych miast, których mieszkańcy mogli odbywać tego typu podróże (Tianjin, Nankin, Guangzhou, Shenzhen, Hangzhou, Chengdu, Chongqing oraz Ji- nan)95. Zgodę na przebywanie na Tajwanie uzyskali także dziennikarze z Chin oraz coraz większa liczba studentów, którzy w ramach programów rządowych studiują na uczelniach na wyspie96. Rząd Tajwanu w powściągliwy sposób wyraził nadzieję, że „promocja kontaktów społecznych pozwoli mieszkańcom kontynentalnych Chin zrozumieć wolne i demokratyczne społeczeństwo Tajwanu, a jego mieszkańcom lepiej poznać kontynent” 97. Kolejną grupę podróżujących na Tajwan stanowią Chińczycy, korzystający na wyspie z usług medycznych. Chińskie media zauważyły, że zainteresowanie podróżami na Tajwan dodatkowo zintensyfikowała właśnie ta nowa możliwość uzyskania zgody na pobyt. Wielu Chińczyków chętnie korzysta z opieki zdrowotnej w tajwańskich szpitalach, a szczególnie z zabiegów chirurgicznych98. Obydwie strony mogą więc i w tym obszarze liczyć na intensyfikację kontaktów. Nie tylko dogodne położenie, ale przede wszystkim podobieństwo języka i kultury dają Tajwanowi przewagę na rynku turystyki medycznej w Azji, co wraz z bogaceniem się społeczeństwa Chin przepowiada przyszłe trendy. Przemieszczanie się osób ponad Cieśniną Tajwańską nie byłoby możliwe bez usprawniania infrastruktury lotniczej i sieci połączeń. W 2011 r. rosnące zapotrzebowanie na loty wymusiło zwiększenie liczby połączeń. Skalę zjawiska dobitnie obrazuje liczba połączeń na najbardziej popularnej trasie, tj. pomiędzy Tajpej a Hongkongiem. Trzysta czterdzieści połączeń tygodniowo na tym szlaku okazało się niewystarcza- jące, dlatego zwiększono je do czterystu dziesięciu tygodniowo, tj. o dziesięć więcej dziennie99. Rynek ten został podzielony solidarnie. Na sto siedemdziesiąt połączeń obsługiwanych przez stronę chińską hongkońskie Cathay Pacific Airways i Dragon Airlines zapewniły sobie odpowiednio sto osiem i sześćdziesiąt dwa połączenia, podczas gdy tajwańskie linie – China Airlines, EVA Air i Mandarin Airlines – odpowiednio: sto pięć, czterdzieści dziewięć i szesnaście połączeń.

94 The Republic of China Yearbook 2011, Government Information Office, Republic of China (Tai- wan), http://www.gio.gov.tw/taiwan‑website/5‑gp/yearbook/docs/ch06.pdf, s. 87 (7 II 2012). 95 Officials mull expansion of limits in FIT program, „Taipei Times”, 13 II 2012. 96 Większość ankietowanych przez autorów ekspertów z Tajwanu odniosła się do doświadczeń kon- taktów ze studentami z kontynentu podczas prowadzonych zajęć na lokalnych uczelniach. Wskazywali oni na przypadki zażenowania, a nawet odmowy udziału w zajęciach przywołujących historię Chin rozbieżną od interpretacji promowanych przez partię komunistyczną. 97 The Republic of China Yearbook 2011, s. 89 (7 II 2012). 98 New way for mainlanders to visit Taiwan as medical permit introduced, Xinhua, 11 I 2012. 99 CAA announces 10 additional Taiwan‑HK flights a day for ’12, „China Post”, 31 XII 2011. 106 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych

Należy pamiętać, że nie tylko turystyka sprzyja dynamice kontaktów pomiędzy Chinami i Tajwanem. Współcześnie ponad 1 mln Tajwańczyków pracuje na konty- nencie100. Wielu z nich to specjaliści w tajwańskich firmach, a także przedsiębiorcy prywatni. Zainteresowanie pracą w Chinach koreluje z pojawianiem się nowych możliwości biznesowych. Pogarszająca się koniunktura gospodarcza na wyspie pozostaje dodatkowym czynnikiem motywującym Tajwańczyków do poszukiwania szans rozwojowych na kontynencie. W tej grupie należy szukać przede wszystkim młodych profesjonalistów, którzy niejednokrotnie z rodzinami przenoszą się do Państwa Środka. Z kolei liczba obywateli ChRL przebywających na Tajwanie jest proporcjonalnie niższa, głównie z powodu kłopotów ze znalezieniem pracy i ogra- niczeń administracyjnych. Odmienny jest także profil społeczny migrantów, gdyż populację tę tworzą głównie pochodzące z Chin małżonki Tajwańczyków. Więk- szość z nich nie posiada kwalifikacji zawodowych i wykształcenia, które pozwoliły- by zwiększyć ich szanse na rynku pracy. Szacuje się, że liczba takich osób w 2012 r. przekroczyła 300 tys.101 Jednak dopiero w 2009 r. uregulowano możliwości podejmowania przez nie pracy zawodowej102. Skrócono także czas oczekiwania na wydanie stałych dokumentów pobytowych z ośmiu do sześciu lat103. Zmiany te nie zagwarantowały im równego traktowania na wyspie, o czym świadczą chociażby częste protesty przeciw dyskryminacji na szczeblu administracyjnym i społecz- nym104. Na wyspie uważa się, że wpływ chińskich żon na strukturę społeczeństwa Tajwanu będzie w przyszłości niebagatelny. Rosnąca liczba małżeństw pomiędzy mieszkańcami wyspy i kontynentu powoduje jednocześnie konieczność zapew- niania im nie tylko opieki, ale i praw105. Tajwańskie statystyki rządowe wskazują, że pomiędzy 1991 a 2010 r. tajwańskie władze wydały obywatelom ChRL ponad 128 tys. pozwoleń na stały pobyt oraz 241 tys. na czasowy. Dodatkowo pokaźną grupę stanowiły osoby nieposiadające jeszcze obywatelstwa Republiki Chińskiej na Tajwanie − ponad 341,6 tys. osób, a imigranci z Hongkongu i Makau – niemal 54,5 tys.106 Nie pozostawia wątpliwości, że właśnie kontakty społeczne pomiędzy mieszkań- cami Chin i Tajwanu będą odgrywały kluczową rolę w toczącym się dialogu ponad Cieśniną, pozostając wręcz jego kluczowym elementem. Chociaż ich intensyfikacja

100 Daniel H. Rosen, Zhi Wang, op. cit., s. 44. 101 Chinese spouses demand equal rights, „Taipei Times”, 9 V 2012. 102 Daniel H. Rosen, Zhi Wang, op. cit., s. 46. 103 Małżonki Tajwańczyków pochodzące z innych krajów Azji oczekują na dokumenty pobytowe cztery lata. 104 Loa Lok‑sin, Chinese spouses protest ID delays, „Taipei Times”, 7 III 2009; Caroline Gluck, Chinese brides cold shouldered in Taiwan, BBC News, 29 VII 2004, http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia ‑pacific/3936169.stm (14 XII 2012). 105 Stacy Hsu, China’s Taiwan office head calls on Chinese spouses’ pleas to be respected, „Taipei Times”, 29 VIII 2012. 106 Dalu Diqu, Gang Ao Jumin, Mo Huji Guomin (Lai Tairenshu) Tongjibiao, 31 III 2008, Yimin Zixunzu. Społeczny wymiar kontaktów gospodarczych 107 wynika z decyzji politycznych, sposobności gospodarczych, to jednak opiera się na kontaktach międzyludzkich i więzach rodzinnych znacznie silniejszych niż struktury państwowe. Nie zaskakuje także, że ocieplenie kontaktów między Chinami a Taj- wanem nie znajduje zwolenników w tajwańskich kręgach proniepodległościowych, w których żywe pozostają obawy wskazujące na uzależnienie gospodarcze lub wręcz utratę suwerenności na rzecz Chin107. Analizując ich postawy, warto nie zapominać o tych, którzy hipotetycznie ryzykują najwięcej, tj. tajwańskich przedsiębiorcach w Chinach. Intensywność ich działań na kontynencie dobitnie dowodzi, że obawy te usunęli na dalszy plan.

107 W badaniu przeprowadzonym na Tajwanie w marcu 2010 r. 46,2% mieszkańców opowiedziało się za podpisaniem ECFA, podczas gdy 35,9% było przeciw, a 17,9% wstrzymało się. Jeśli jednak Taj- wan miałby skorzystać z umowy, poparcie ustaliło się na poziomie 51,1%, a jeśli efekt umowy byłby negatywny dla przemysłu wyspy 26,3% respondowanych zgłosiło sprzeciw, pozostałe 22,6% nie miało zdania w tej kwestii. Zob. Survey on Signing of Economic Cooperation Agreement with Other Countries, People’s Views on Unification with China and Independence and President Ma Ying‑jeou’s Approval Rat‑ ing, Global Views Survey Research Center, 23 III 2010, http://taiwansecurity.org/2010/GVMaApproval_ ECFA‑032310.pdf, s. 1–2 (20 II 2012).

Rozdział IV Zmiana generacyjna w Chinach

Partia komunistyczna rośnie w siłę W kontekście przewidywania rozwoju wydarzeń ponad Cieśniną Tajwańską ogromne znaczenie mają przekształcenia w łonie partii komunistycznej rządzącej w Pań- stwie Środka nieprzerwanie od 1949 r. Oczywiście musimy jednak pamiętać, że do takich prognoz należy podchodzić z należytym dystansem, gdyż często okazują się one zupełnie zaskakujące nawet dla wytrawnych obserwatorów tamtejszej sceny politycznej. Oblicze partii uległo zasadniczej przemianie w porównaniu z okresem zimnowojennym. Pozornie wydaje się, że dzisiejsze działania władz charakteryzują się większą przewidywalnością niż wcześniej, niemniej aura tajemnicy nadal towarzyszy każdemu politycznemu rozdaniu. Zakulisowe rozgrywki o władzę z udziałem przedstawicieli wielu środowisk, w tym również armii, która w chińskich warunkach zawsze zachowywała stosunkowo dużą niezależność od partii i administracji państwo- wej, to również spory o wizję i sposób wdrażania reform, zarówno na płaszczyźnie polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Pomimo wielu zawirowań, jakich doświadczyła partia komunistyczna na przestrzeni ostatniego półwiecza, wydaje się, że nie straciła ona wiele ze swych atutów. Choć zmieniają się okoliczności, to w Chinach nadal mamy do czynienia z systemem centralistycznym, w którym władzę niepodzielnie dzierży jedna i ta sama siła polityczna. W tej sytuacji nie należy brać pod uwagę w żadnym stopniu pozostałych ośmiu partii politycznych, które nie odgrywają większej roli i, co więcej, są ustawowo zobo- wiązane do wspierania przewodnictwa partii komunistycznej. Uzyskanie legitymacji partyjnej to ciągle furtka do rozwoju kariery. Nic więc dziwnego, że liczba chętnych rokrocznie wzrasta w bardzo szybkim tempie. Ugrupowanie skupia tylko 5% miesz- kańców Państwa Środka, co pokazuje, że nie mamy do czynienia z partią masową, lecz partią elitarną, w przypadku której reguły rekrutacji są niezwykle restrykcyjne i wymagające. W 2011 r. partia oficjalnie liczyła 82,6 mln członków. Zgodnie z danymi Wydziału Organizacyjnego Komunistycznej Partii Chin, tylko we wspomnianym roku do partii przyjęto 3,16 mln nowych członków, podczas gdy aplikacji było prawie siedem razy więcej (21,6 mln). Kobiety stanowiły w tym gronie 23,3% (19,25 mln), a przedstawiciele mniejszości etnicznych 6,7% (5,56 mln). Charakterystycznym elementem pozostaje to, iż ponad jedna czwarta składu osobowego to ludzie młodzi, 110 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach poniżej trzydziestego piątego roku życia. Równie istotnym zjawiskiem jest stosunkowo wysoki poziom wykształcenia członków partii. W 2011 r. 38,6% z nich mogło poszczycić się dyplomem ukończenia college’u lub studiów wyższych. W partii zare- jestrowanych było 2,77 mln studentów, podczas gdy liczba emerytowanych członków stanowiła 15,18 mln1. Uwagę zwraca fakt, że do partii wstępują coraz częściej ludzie młodzi dysponujący szeroką wiedzą. Martine Bulard podkreślał, że legitymacja partyjna dla młodych ludzi to cenna zdobycz. Z kolei członkowstwo w partii osób mło- dych stanowi zabezpieczenie przed wybuchem niepokojów społecznych. Celem jest budowa partii „ludzi wybitnych”. Partia i państwo, traktowane jako jedność, potrze- bują wykształconego personelu, stąd „tworzenie elity każe uprzywilejować rekrutację na uniwersytetach – krajowych lub zagranicznych, na które wyjeżdża coraz więcej Chińczyków”2.

Mechanizm powoływania przywódców partii Dawni liderzy, tacy jak Mao Zedong oraz Deng Xiaoping, posiadali wyjątkową po- zycję w strukturze władzy, jednostronnie decydując o najważniejszych dla państwa sprawach. Obydwaj wskazywali wielokrotnie swoich następców. To zasadnicza róż- nica w porównaniu z ich następcami. Kolejne generacje przywódców partii cechuje bowiem zdecydowanie mniejsza samodzielność i coraz bardziej ograniczone pole manewru w podejmowaniu kluczowych decyzji3. Lider trzeciej generacji przywód- ców partyjnych Jiang Zemin był relatywnie dużo słabszy aniżeli jego poprzednicy, co objawiało się w tym, że nie mógł samodzielnie powołać nawet jednego członka Politbiura. Stanowi to następstwo przyjęcia w latach 80. XX w. programu Czterech Transformacji autorstwa Denga Xiaopinga, który to program miał służyć wyłania- niu liderów komunistycznych, którzy byliby – zgodnie z intencjami – bardziej re- wolucyjni, młodsi, lepiej wykształceni i dysponujący specjalistyczną wiedzą. Apel Denga doprowadził do wszczęcia przez wyższych urzędników partyjnych poszu- kiwań w kraju ludzi mających około czterdziestu lat, którzy ukończyli co najmniej college, posiadają umiejętności techniczne, są członkami partii oraz dysponują wiedzą administracyjną. W taki sposób wyłonieni zostali: Hu Jintao, Wen Jiabao, Wu Bangguo, Luo Gan czy Wu Guanzheng4. Od tamtego czasu nowe przywództwo powoływane jest w drodze konsensusu, będącego wynikiem konsultacji pomiędzy ścierającymi się frakcjami. Wybory wydają się wskazywać na przywódców nieposiadających wielkiej chary- zmy. Może to wynikać z jednej strony z faktu, że wybitne jednostki pozostają trudne do zastąpienia, a z drugiej może chodzić o świadomy sposób działania pozwalający usuwać takie postacie z życia politycznego. Ponadto każda generacja odwołuje się do

1 China Communist Party members exceed 82 mln, Xinhua, 30 VI 2012. 2 Martine Bulard, Świat Komunistycznej Partii Chin, „Le Monde diplomatique”, nr 10(80), X 2012. 3 Wywiady z przedstawicielami środowisk naukowych, Chiny, Tajwan, 2010−2012. 4 Andrew J. Nathan, Bruce Gilley, China’s New Rulers. The Secret Files, The New York Review of Books, New York 2003, s. 39–40. Podziały w partii 111 ojców założycieli ChRL, co powoduje, że władza nowych liderów sukcesywnie słab- nie, głównie na poziomie nieformalnym5.

Czwarta generacja przywódców Ważnym aspektem tych rozważań stały się zmiany dotyczące zasad funkcjonowania aparatu partyjnego na najniższych szczeblach oraz stałe podnoszenie kompeten- cji i kwalifikacji kadry partyjnej. Obecnie już ponad jedna trzecia członków partii dysponuje dyplomem ukończenia college’u lub wyższej uczelni. Doskonale widać tę ewolucję na najwyższych szczeblach władzy, gdzie kolejne zmiany generacyjne cha- rakteryzują się wysokim poziomem wykształcenia oraz doświadczenia w pracy partyjnej. Charakteryzując czwartą generację przywódców partyjnych, można już było dostrzec silnie zarysowane cechy technokratyczne. Doszli oni do władzy już w nowej rzeczywistości, po rozpadzie ZSRR i tym samym świata dwubiegunowego. Dorastali w okresie narastających od lat 60. XX w. rozbieżności na linii Pekin − Moskwa, co uwidoczniło się w mniejszym, w porównaniu do poprzedników, przeświadczeniu o bliskości z Rosją. Większość z nich miała szerokie doświadczenia w pracy na szczeblu prowincji. Czołowi przedstawiciele tego pokolenia pracowali w biednych prowincjach interioru − przewodniczący Hu Jintao w Gansu, Guizhou oraz w Tybecie, natomiast premier Wen Jiabao w Gansu. Większość członków tej generacji dyspo- nowała doświadczeniem inżynieryjnym, przemysłowym, doświadczeniem w pracy partyjnej, jak również z zakresu finansów, ekonomii oraz prawa. Członkowie Ko- mitetu Centralnego byli również młodsi od poprzedników i najlepiej wyedukowani w dotychczasowej historii tego gremium. Czwarta generacja przywódców to generacja czasów „rewolucji kulturalnej” (1966–1976), co nie pozostało bez wpływu na losy życiowe tych przywódców. Edukacja wielu z nich została zawieszona w tamtym czasie, wielu, odgrywając wówczas role czerwonogwardzistów, trafiło potem na wieś. To, co również charakteryzowało tamto pokolenie, to brak szerszego doświadczenia w sprawach międzynarodowych. Nie kształcili się oni za granicą, niewiele podróżo- wali, co sprawiało, że nie mieli silnie wykształconych więzi zagranicznych. Dla trzeciej generacji taką rolę spełniał Związek Radziecki, a dla piątej świat zachodni6.

Podziały w partii Odchodzące chińskie kierownictwo partii komunistycznej i jego następców można podzielić zasadniczo na dwie wielkie grupy. W składzie Stałego Komitetu Biura Poli- tycznego Komunistycznej Partii Chin (BP KPCh, Stały Komitet) wyróżnia się koalicję populistów (populist coalition) oraz koalicję elit (elitist coalition). Tej pierwszej przewodzi były sekretarz generalny partii, przewodniczący ChRL oraz Centralnej Komisji

5 Rod Wye, China’s Leadership Transition, [w:] Charting China’s Future. Domestic and International Challenges, red. David Shambaugh, Routledge, London–New York 2011, s. 27. 6 David Shambaugh, China’s Communist Party. Atrophy and Adaptation, Woodrow Wilson Cen- ter Press, Washington 2010, s. 153–154. 112 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach

Wojskowej Hu Jintao oraz premier Wen Jiabao. Reprezentuje ona przede wszystkim interesy klas pracujących oraz regionów interioru. Składa się z byłych przedstawicieli Ligi Młodzieży Komunistycznej. Na czele drugiej z wyróżnionych koalicji stoi przewodniczący parlamentu Wu Bangguo oraz przewodniczący Ludowej Politycz- nej Konferencji Konsultatywnej Chin. Reprezentuje interesy przedsiębiorców oraz regionów wybrzeża. Składa się głównie z grupy „książąt” oraz przedstawicieli frakcji szanghajskiej7. Uwagę zwracają szczególnie wpływowe grupy „książąt” (princelings), czyli dzieci wpływowych liderów KPCh oraz członków Komunistycznej Ligi Młodzieży. Mamy tu do czynienia z szerokim zapleczem politycznym tych osób, będącym pochodną dotychczasowych wpływów ich patronów. W tej pierwszej grupie znajdują się osoby mające już ugruntowaną pozycję polityczną, jak również odgrywające istotną rolę w przestrzeni gospodarczej. „Synowie książąt”, czyli dzieci historycznych przy- wódców partii (taizi tang) rywalizują o władzę z przywódcami wywodzącymi się ze skromniejszych rodzin, którzy budowali swoje kariery w organizacjach młodzieżo- wych (tuanpai). Do pierwszej kategorii zaliczyć można protegowanego Jiang Zemina − Xi Jinpinga – z kolei do drugiej − wspieranego przez Hu Jintao Li Keqianga8.

Piąta generacja przywódców przejmuje władzę Rozstrzygnięcia XVIII Zjazdu KPCh z listopada 2012 r. potwierdziły ugruntowanie pozycji „książąt”, czy inaczej grupy elit. W składzie ścisłego kierownictwa partyjnego Stałego Komitetu Biura Politycznego Komitetu Centralnego KPCh to oni stanowią większość. Nowym sekretarzem generalnym został Xi Jinping (ur. 1953). Obok niego w tym gronie znaleźli się: Li Keqiang (ur. 1955, pierwszy wicepremier), Zhang De- jiang (ur. 1946, wicepremier, przewodniczący partii w Chongqingu), Yu Zhengsheng (ur. 1945, przewodniczący partii w Szanghaju), Liu Yunshan (ur. 1946, szef wydziału propagandy), Wang Qishan (ur. 1948, wicepremier i były burmistrz Pekinu, odpo- wiedzialny za dyscyplinę partyjną) oraz Zhang Gaoli (ur. 1946, przewodniczący partii w Tianjinie). Stały Komitet został zmniejszony z dziewięciu do siedmiu osób. Od czasów „rewolucji kulturalnej” (1966–1976) Stały Komitet tradycyjnie liczył pięciu lub siedmiu członków, z wyjątkiem okresu ostatniej dekady, od XVI Zjazdu, kiedy powiększono go do dziewięciu osób. Powrót do formuły z udziałem siedmiu dygni- tarzy ma, wedle zapowiedzi, nadać temu ciału większą efektywność w podejmowaniu decyzji. Zmiany nastąpiły również w składzie Biura Politycznego Komunistycznej Partii Chin (Biuro Polityczne), gdzie również dokonano wymiany starych kadr. Tu znalazło się miejsce dla dwóch kobiet: Liu Yandong oraz Sun Chunlan9.

7 Cheng Li, Eve Cary, The Last Year of Hu’s Leadership: Hu’s to Blame?, „China Brief”, vol. XI, issue 23, 21 XII 2011, s. 9–10. 8 Martine Bulard, op. cit. 9 Pełny skład Biura Politycznego: Xi Jinping, Ma Kai, Wang Qishan, Wang Huning, Liu Yunshan, Liu Yandong, Liu Qibao, Xu Qiliang, Sun Chunlan, Sun Zhengcai, Li Keqiang, Li Jianguo, Li Yuanchao, Wang Yang, Zhang Chunxian, Zhang Gaoli, Zhang Dejiang, Fan Changlong, Meng Jianzhu, Zhao Leji, Piąta generacja przywódców przejmuje władzę 113

Aż pięciu członków spośród siedmioosobowego Stałego Komitetu można iden- tyfikować jako osoby powiązane z frakcją „elit” lub inaczej „książąt”. Uchodzą one za osoby utożsamiane z osobą byłego sekretarza generalnego, przywódcy trzeciej generacji Jiang Zemina. Tylko dwie spośród wymienionych osób, Li Keqiang oraz Liu Yunshan, reprezentują inną frakcję, tak zwanych populistów i bliskich współpra- cowników odchodzącego Hu Jintao. To z jednej strony obrazuje niezbyt mocną po- zycję poprzedniej ekipy, a z drugiej nadal utrzymujące się silne wpływy środowiska szanghajskiego, z Jiang Zeminem na czele. Partia wybrała opcję konserwatywną, nie decydując się na drastyczne rozwiązania reformatorskie. Dobrym przykładem tego jest osoba Wang Qishana, uchodzącego za reformatora w kręgach władzy – powie- rzenie mu drugorzędnego stanowiska związanego z kontrolą partyjną pokazuje, że w najbliższych latach celem będzie raczej chęć utrzymania dotychczasowego kursu w zakresie przekształceń wewnątrz kraju. Nowi przywódcy partyjni swoje kariery rozpoczęli budować w latach 70. XX w. Znakomita większość z nich właśnie wtedy zasiliła szeregi partii komunistycznej. Na życiorysy tych ludzi silne piętno wywarły doświadczenia wyniesione z okresu „rewolucji kulturalnej”. Podobnie jak czwarta generacja, również i ta wyrastała w latach narastającego rozdźwięku w relacjach ze Związkiem Radzieckim. Charakteryzuje ją pragmatyczne podejście w sprawach zarówno polityki wewnętrznej, jak i między- narodowej, dalekie od ideologicznych zabarwień. Kariery polityków tej generacji rozwinęły się w momencie zainicjowania polityki otwarcia przez Deng Xiaopinga z końcem lat 70. XX w. Duża liczba przedstawicieli tej generacji posiada dyplomy pre- stiżowych kierunków studiów: prawa, ekonomii, bankowości, administracji publicznej, inżynierii wojskowej czy historii. Dysponuje również doświadczeniem w pracy w branżach przemysłowych, petrochemicznych, bankowych, administracyjnych. Charakterystyczne, że większość członków Stałego Komitetu BP realizowała swoje kariery na wschodnim wybrzeżu, mając namacalny wpływ na sposób wdrażania in- nowacyjnych rozwiązań gospodarczych, przede wszystkich na obszarach specjalnych stref ekonomicznych. Nowe kierownictwo staje w obliczu nierozwiązanych problemów społecznych, które będą wpływać na utrzymanie stabilności w państwie. Polityczne rozdanie każe wysunąć wniosek, że akceptację zyskuje jedynie stopniowa ewolucja, bez radykalnych przekształceń. Niepewna sytuacja gospodarcza, będąca następstwem ciągle odczuwalnych skutków kryzysu na rynkach finansowych, oraz zmiany w układzie międzynarodowym, szczególnie w przestrzeni regionalnej, każą podejmować wszelkie decyzje w sposób wyważony i elastyczny. Wybór członków Stałego Komitetu pokazuje również, że ma on wyraźnie charakter przejściowy. Aż pięciu spośród siedmiu jego członków to politycy urodzeni w latach 40., co każe postawić diagnozę, że w czasie XIX Zjazdu zostaną oni zastąpieni przez młodszych polityków urodzonych, podobnie jak Xi Jinping i Li Keqiang, w latach 50. Skład Biura Politycznego może

Hu Chunhua, Yu Zhengsheng, Li Zhanshu, Guo Jinlong oraz Han Zheng – List of Political Bureau mem‑ bers of 18th CPC Central Committee, „China Daily”, Xinhua, 15 XI 2012. 114 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach sugerować pojawienie się nowych gwiazd w chińskiej polityce. Uwagę zwraca zwłasz- cza obecność tam polityków urodzonych w latach 60., takich jak Hu Chunhua oraz Sun Zhengcaia.

Nowi liderzy – Xi Jinping i Li Keqiang Xi Jinping, następca Hu Jintao na stanowisku sekretarza generalnego partii oraz przy- szły przewodniczący ChRL, to syn znanego działacza komunistycznego Xi Zhongxu- na10. Na świat przyszedł w 1953 r. w prowincji Shaanxi. W latach 70. studiował in- żynierię chemiczną na Uniwersytecie Tsinghua w Pekinie. Jest absolwentem School of Humanities and Social Science. Posiada doktorat z prawa. Podobnie jak ojciec, najpierw wstąpił w 1971 r. do Ligi Młodzieży Komunistycznej, a trzy lata później do partii komunistycznej. Karierę polityczną budował sukcesywnie, piastując różne stanowiska w prowincjach Hebei, Fujian oraz Zhejiang. Był m.in. sekretarzem partii w Zhengding (Hebei), zastępcą mera Xiamen (Fujian), zastępcą, a potem gubernatorem prowincji Fujian (1999–2002), sekretarzem komitetu KPCh w prowincji Zhe- jiang (2002–2007) i wreszcie sekretarzem komitetu partii w Szanghaju (2007). Ob- jęcie tego ostatniego stanowiska miało istotne znaczenie w świetle afery korupcyjnej z udziałem poprzedniego sekretarza partii Chen Liangyu. W październiku 2007 r. w czasie XVII Zjazdu KPCh Xi wszedł w skład Stałego Komitetu. W 2008 r. objął stanowisko wiceprzewodniczącego ChRL, a dwa lata później wiceprzewodniczą- cego partyjnej Centralnej Komisji Wojskowej. W 2008 r. stanął na czele Centralnej Szkoły Partyjnej. W tym samym czasie kierował również komitetem organizacyjnym Igrzysk Olimpijskich w Pekinie. W czasie XVIII Zjazdu KPCh, jesienią 2012 r., został namaszczony na stanowisko sekretarza generalnego partii oraz przewodniczącego partyjnej Centralnej Komisji Wojskowej. Z pewnością Xi Jinpinga trudno postrze- gać jako zwolennika radykalnych zmian. Wydaje się, iż w jego poczynaniach będzie przeważał pragmatyzm11. Odwołując się do charakterystyki jego osoby w ujawnionej przez WikiLeaks w 2009 r. informacji, Xi uchodzi za człowieka „wyjątkowo ambitnego”. Xi miał wyra- żać przekonanie, że jego generacja ma usankcjonowane prawo do osiągnięć swoich rodziców i tym samym zasługuje, by rządzić Chinami. Z informacji podanych przez źródła w amerykańskiej ambasadzie w Pekinie wynikało, że Xi optuje na rzecz rozwoju dobrych relacji ze Stanami Zjednoczonymi. Rozumie również sytuację Tajwanu

10 Xi Zhonxun (1913–2002) – rozpoczynał karierę w latach 20. XX w., w szeregach Ligi Młodzieży Komunistycznej. W 1928 r. zasilił szeregi KPCh. W latach 30. działał na terytorium Shaanxi. Po pro- klamowaniu ChRL kierował m.in. wydziałem propagandy, odpowiadając za sprawy edukacji i kultury. W 1956 r. został wybrany do składu Komitetu Centralnego KPCh, a w okresie 1959–1962 pełnił funkcję wicepremiera, pozostając zaufanym Zhou Enlaia. Prześladowany w okresie „rewolucji kulturalnej”. Po śmierci Mao zrehabilitowany, szybko znalazł się w bliskim otoczeniu Deng Xiaopinga. Po rozpoczęciu okresu reform został gubernatorem w Kantonie, wywierając duży wpływ na tworzenie pierwszych stref ekonomicznych na południu Chin. 11 Wywiady z przedstawicielami środowisk naukowych, Chiny, Tajwan, 2010−2012. „Książęta” w przestrzeni gospodarczej 115 i samych Tajwańczyków, co stanowi owoc jego długoletniego pobytu w prowincji Fu- jian. W okresie piastowania urzędu w Xiamen jego dużym osiągnięciem było przy- ciągnięcie wielu inwestycji z Tajwanu12. Typowany na przyszłego premiera Li Keqiang, urodzony w 1955 r. w prowincji An- hui, jest absolwentem prawa i ekonomii na Uniwersytecie Pekińskim (Beijing Univer- sity). Posiada doktorat z ekonomii. W 1976 r. wstąpił do KPCh, a w 1982 r. zasilił szeregi Ligi Młodzieży Komunistycznej (LMK), stając się od tamtego momentu bliskim współpracownikiem Hu Jintao. W latach 1993–1998 pełnił funkcję I sekretarza LMK. W 1999 r. został gubernatorem prowincji Henan, a w 2004 r. sekretarzem komitetu partii w prowincji Liaoning. Trzy lata później został wybrany do dziewięcioosobowe- go Stałego Komitetu KC BP KPCh. W 2008 r. został wicepremierem. Podobnie jak Xi, uchodzi za pragmatyka, kładącego nacisk na kwestie gospodarcze i społeczne.

„Książęta” w przestrzeni gospodarczej Obok „książąt” realizujących kariery w polityce, spora ich grupa obecna jest w gospodarce. Do grona „książąt” odgrywających znaczącą rolę na polu gospodarczym zalicza się syna obecnego premiera Wen Jiabao, Wen Yunsonga, znanego również jako Winston Wen. Ten absolwent prestiżowych studiów MBA na Wydziale Zarzą- dzania Uniwersytetu Północno‑Zachodniego (Kellogg School of Management Nor- thwestern University) w USA jest współzałożycielem funduszu inwestycyjnego New Horizon Capital, utworzonego w 2005 r. Zanim powstał fundusz, Wen zajmował się produkcją urządzeń telekomunikacyjnych, znajdując kluczowych odbiorców głów- nie wśród dużych banków oraz firm ubezpieczeniowych. Potem jednak sprzedał to przedsiębiorstwo, kiedy chiński rząd zwrócił większą uwagę na zagraniczne fundusze dokonujące inwestycji w akcje i udziały w spółkach niewystępujących w publicznym obrocie. Z punktu widzenia władz inwestycje tego typu stwarzały szansę na pobudze- nie inwestycji oraz stworzenie nowych miejsc pracy. Przejęcie znaczących udziałów wymaga ogromnych nakładów finansowych, co sprawia, że większość funduszy w tej branży nastawiona jest na inwestorów instytucjonalnych. Pomimo braku doświadcze- nia w tej dziedzinie, młody Wen skoncentrował się na rozwoju tej branży. W 2007 r. New Horizon Capital utworzył pierwszy fundusz. Niedługo potem dokonano szyb- kich inwestycji w chińskie prywatne spółki. Inwestycje objęły zakup akcji notowane- go na giełdzie w Shenzhen największego w Chinach producenta turbin wiatrowych Xinjiang Goldwind Scince & Technology Co. Kolejne inwestycje dotyczyły zakupów akcji w przedsiębiorstwach, takich jak: Yingli Green Energy, Kingsoft, Shineway Gro- up (jedna z największych w Chinach firm zajmujących się przetwórstwem mięsa) oraz Jiangsu Rongsheng Heavy Industries Co. (największa prywatna firma zajmują- ca się budownictwem okrętowym). W styczniu 2010 r. New Horizon Capital ogłosił

12 Portrait of Vice President Xi Jinping: ‘Ambitious Survivor’ of the Cultural Revolution, WikiLeaks, 16 XI 2009, http://wikileaks.org/cable/2009/11/09BEIJING3128.html (30 VIII 2012); wywiady z przedstawicielami środowisk naukowych, Chiny, Tajwan, 2010−2012. 116 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach zamiar stworzenia funduszu (private equity fund) w wysokości 1 mld USD w celu podjęcia inwestycji w krajowe gałęzie przemysłu13. Spoglądając na życiorys młodego Wena, można zaobserwować zjawisko tworzenia mocnego zaplecza finansowego wewnątrz elity władzy. Wysocy urzędnicy mogą wykorzystywać swoje dzieci lub krewnych do dokonywania zakupów udziałów w różnych przedsiębiorstwach bez narażania się na potencjalną krytykę związaną z nadużywaniem władzy. Można zatem mówić o partii skupiającej dużą grupę wpły- wowych oligarchów ze znaczącym kapitałem finansowym. Przywołując postać Wen Yunsonga, warto odnieść się do słynnego artykułu opu- blikowanego na łamach „The New York Times” autorstwa Davida Barbozy, będącego efektem wielomiesięcznego dziennikarskiego śledztwa. Barboza wykazał, iż rodzina premiera Wen Jiabao w trakcie jego urzędowania zgromadziła pokaźny majątek w wy- sokości co najmniej 2,7 mld USD. W wielu przypadkach imiona krewnych pozosta- wały ukryte pod płaszczem relacji partnerskich i mechanizmów inwestycyjnych zwią- zanych z grupami przyjaciół, współpracowników i partnerów biznesowych. Wśród akcjonariuszy w dane przedsiębiorstwa znaleźli się również długoletni współpracow- nicy handlowi, byli koledzy, jak również znajomi z czasów szkolnych. Tak jak wielu nowych chińskich biznesmenów, również spółki rodzinne Wenów czasami otrzymywały wsparcie finansowe z państwowych przedsiębiorstw, włączając w to również takich potentatów, jak gigant w branży operatorów telefonicznych China Mobile. Krewni zgromadzili udziały w bankach, branży biżuteryjnej, turystycznej, telekomunikacyj- nej, ubezpieczeniowej, jak również infrastrukturalnej. Wen Jiabao posiadał wpływ na inwestycje realizowane w strategicznych sektorach związanych z energetyką i teleko- munikacją. Przedstawiciele rodziny często byli udziałowcami dużych zamówień publicznych, z łatwością wygrywając z konkurencją na rynku wewnętrznym14. W połowie 2012 r. dziennikarze Bloomberga opublikowali artykuł dotyczący wpływów finansowych rodziny Xi Jinpinga. Według ich informacji rodzina dysponuje udziałami w spółkach o łącznej wartości 376 mln USD. Posiada osiemnastoprocen- towy pośredni udział w przedsiębiorstwie zajmującym się wydobyciem metali ziem rzadkich o wartości rynkowej wynoszącej 1,73 mld USD. Ponadto ma udziały warte 20,2 mln USD w spółce technologicznej. Co jednak najciekawsze, żadnych udziałów w tym majątku nie posiadają sam Xi Jinping, jego żona Peng Liyuan ani córka. Wła- ścicielami większości aktywów rodzinnych pozostają starsza siostra Xi, Qi Qiaoqiao (występująca czasami jako Chai Lin‑hing) oraz jej mąż Deng Jiagui (lub Zhang Yun- nan). Ich nazwiska pojawiały się w odniesieniu do co najmniej dwudziestu pięciu przedsiębiorstw na przestrzeni ostatnich dwóch dekad w Chinach i Hongkongu. Wy- stępowali tam jako akcjonariusze, dyrektorzy lub przedstawiciele prawni15.

13 George Chen, China PM’s son eyes $1 billion fund for deals, Reuters, 25 I 2010. 14 Szerzej zob.: David Barboza, Billions in Hidden Riches for Family of Chinese Leader, „The New York Times”, 26 X 2012. 15 Michael Forsythe, Shai Oster, Natasha Khan, Dune Lawrence, Xi Jinping Millionaire Relations Reveal Fortunes of Elite, Bloomberg, 29 VI 2012, http://www.bloomberg.com/news/2012‑06‑29/ xi‑jinping‑millionaire‑relations‑reveal‑fortunes‑of‑elite.html (8 X 2012). Upadek „arystokraty” 117

Upadek „arystokraty” Niezwykle ciekawy przypadek w gronie „książąt” dotyczył Bo Xilaia. Ten polityk, urodzony w 1949 r. w prowincji Shanxi, to syn legendarnego działacza partyjnego Bo Yibo16. Kariera Bo Xilaia, podobnie jak ojca, charakteryzowała się dużą dynamiką. Piastował funkcję mera Dailian oraz gubernatora prowincji Liaoning, obejmując to stanowisko w 2001 r. po skandalu korupcyjnym z udziałem poprzedniego gubernatora Zhang Guoganga. W okresie 2004–2007 był ministrem handlu. W 2007 r. został sekretarzem komitetu partii w Chongqingu, zastępując Wang Yanga. Ten ostatni, również zaliczany do piątej generacji przywódców, objął stanowisko sekretarza partii w Guangdongu. Uchodził za jedną z osób, które mogą w istotny sposób wpłynąć na przyszłe rozwiązania na szczytach władzy. Jego brak w Stałym Komitecie został uznany za największą niespodziankę politycznych roz- strzygnięć z jesieni 2012 r. Tymczasem Bo Xilai zasłynął w Chongqingu z bez- kompromisowej walki ze zorganizowaną przestępczością oraz korupcją. Można domniemywać, iż działania te miały związek z silną osobowością poprzednika. Chęć pokazania nowej jakości i skutecznego wypromowania własnej osoby wyma- gały zdecydowanych posunięć. W lutym 2012 r. nastąpił jednak początek końca tej błyskotliwej kariery, kiedy jego zastępca w Chongqingu, Wang Lijun, przez dobę próbował uzyskać azyl w ambasadzie Stanów Zjednoczonych w Chengdu w Sichuanie. 24 września w procesie politycznym prowadzonym przed sądem w Chengdu Wang został skazany na pięt- naście lat więzienia za łamanie prawa, nadużycie władzy oraz korupcję17. W połowie marca 2012 r. Bo Xilai został usunięty ze stanowiska sekretarza partii w Chongqingu. Kolejny cios nastąpił w kwietniu, kiedy agencja Xinhua podała, że Bo Xilai został podejrzany o „poważne nadużycia dyscyplinarne” (serious discipline violations), co oznacza zawieszenie w prawach członka Komitetu Centralnego oraz Biura Politycz- nego18. Co więcej, żonę Bo, Gu Kailai, oraz Zhang Xiaojuna, pracującego jako jej pomoc domowa, podejrzewano o zamordowanie Brytyjczyka Neila Heywooda. Ten ostatni miał utrzymywać dobre stosunki z Gu oraz jej synem Bo Guagua, uczęszcza- jącym do tej samej co on brytyjskiej prywatnej szkoły Harrow. Przyczyną śmierci Heywooda miał być spór dotyczący interesów ekonomicznych pomiędzy Gu a nim19.

16 Bo Yibo (1908–2007) – już w wieku siedemnastu lat zasilił szeregi partii komunistycznej, był uczestnikiem Długiego Marszu. W okresie maoistowskim pełnił funkcje ministra finansów oraz wicepremiera. Prześladowany w czasie „rewolucji kulturalnej” na wolność wyszedł dopiero po piętnastu latach, w 1976 r. W 1979 r. ponownie objął stanowisko wicepremiera. Blisko związany z Deng Xiapingiem. Pozostawał jednym z najbardziej wpływowych polityków lat 80. i 90., należącym do tzw. grupy „Ośmiu nieśmiertelnych”. Rodzina Bo silnie wspierała Jiang Zemina. 17 Wang Lijun sentenced to 15 years in prison, „People’s Daily”, Xinhua, 24 IX 2012. 18 CPC Central Committee to investigate into Bo Xilai’s serious violations, „People’s Daily”, Xinhua, 10 IV 2012. 19 Chris Buckley, Benjamin Kang Lim, China ejects Bo from elite ranks, wife suspected of murder, Reuters, 10 IV 2012. 118 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach

W sierpniu Gu została skazana na karę śmierci w zawieszeniu na dwa lata20. Te wydarzenia ostatecznie pogrzebały karierę Bo Xilaia w obecnym układzie. Typowany od wielu miesięcy na członka Stałego Komitetu BP KC KPCh Bo stał się ofiarą starć wewnątrzpartyjnych. Ostateczny cios został mu zadany 28 września, kiedy usunięto go z szeregów partii komunistycznej21. Nieprzypadkowo 14 marca, dzień przed dymisją Bo Xilaia ze stanowiska gubernatora Chongqingu, w wypowiedzi Wen Jiabao pojawiła się sugestia, że Chiny po- trzebują nie tylko gospodarczych, ale i politycznych reform strukturalnych, w szcze- gólności reformy systemu przywództwa partii i rządu. Podkreślił, że wprowadzenie reform politycznych jest koniecznością, by nie powtórzyły się takie wydarzenia, jak w czasie „rewolucji kulturalnej”. Obecnie reformy, jego zdaniem, weszły w fazę kry- tyczną, dlatego bez powodzenia reform politycznych niemożliwa będzie pełna realizacja reform gospodarczych. Jeżeli pojawiające się nowe problemy w społeczeństwie nie będą rozwiązane, mogą wystąpić zaburzenia, jakich Chiny już doświadczyły ponad trzy dekady temu22. Te słowa stanowiły zawoalowany atak wymierzony w osobę Bo Xilaia, często odwołującego się do tradycji maoistowskiej. Działania Bo wska- zywały jednak, że była to gra raczej na sentymentach, obliczona na poklask star- szych osób, aniżeli realne nawiązanie do konkretnych rozwiązań okresu minionego. Działania w sferze gospodarczej podejmowane w okresie rządów Bo w Chongqin- gu stanowią najlepsze tego potwierdzenie. Charyzmatyczny Bo Xilai w oczywisty sposób mógł się stać silnym konkurentem dla innych. W tym kontekście ciekawa uwaga pojawiła się w artykule na łamach „The Wall Street Journal”, w którym pisano, że Wen Jiabao mówiąc o „politycznych reformach”, nie użył określenia zhidu gaige, oznaczającego reformę systemu, ale tizhi gaige, czyli reformę strukturalną23. Na stanowisku szefa partii w Chongqingu Bo Xilai został zastąpiony przez Zhang Dejianga (ur. 1946), który w 2002 r. został członkiem KC i BP, a w 2008 r. wicepremierem. Wcześniej, w latach 1995–2007, Zhang piastował funkcję szefa partii w prowincjach Jilin, Zhejiang oraz Guangdong. W 2013 r. to właśnie on obejmie zapewne stanowisko zarezerwowane dla numeru dwa w Chinach, czyli przewodniczącego Ogólno- chińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych. Po upadku Bo Xilaia na łamach chińskiej prasy pisano, że zaufanie do partii dowodzi dojrzałości społeczeństwa. Podkreślano, że jedynie partia daje gwaran- cję właściwego rozwoju państwa i jego obywateli24. Jednocześnie odżegnywano się od traktowania przypadku Bo Xilaia jako elementu walki politycznej wewnątrz partii komunistycznej. Uwypuklano, że system polityczny Chin ma odzwiercie- dlać znaczenie harmonii w sferze rządzenia25. Pojawiły się również głosy mówiące

20 Bo Gu Kailai sentenced to death with reprieve for intentional homicide, „People’s Daily”, Xinhua, 20 VIII 2012. 21 Bo Xilai expelled from CPC, public office, „China Daily”, 28 IX 2012. 22 Wen says China needs political reform, „China Daily”, Xinhua, 14 III 2012. 23 The Fall of Bo Xilai, „The Wall Street Journal”, 16–18 III 2012. 24 Trust in Party authority shows social maturity, „Global Times”, 26 III 2012. 25 Shan Renping, Bo Xilai’s case nothing to do with ‘political fight’, „Global Times”, 14 IV 2012. Upadek „arystokraty” 119 o tym, iż rozwój i reformy podejmowane w Chongqingu powinny być zintegrowane z ogólnonarodowym planem reform. Han Zhu z Instytutu Equinox (Equinox Institute) w Szanghaju, podkreślał, że pomimo, iż od trzech dekad zachęca się lokalne władze do przeprowadzania różnych doświadczeń i innowacji uwzględ- niających miejscowe uwarunkowania, to te działania nie powinny być oddzielone od całości. W tym sensie Bo nie reprezentował sam Chongqingu, rozwój miasta powinien być bowiem atrybutem nie tylko urzędników, ale i społeczności lokalnej. Partia komunistyczna różni się od swoich zachodnich odpowiedników. Zachodni system polityczny opiera się na rywalizacji partyjnej, uwzględnia żądania różnych grup, co oznacza, że żadna z partii nie jest w stanie wiecznie utrzymywać władzy. Chiny zasadniczo różnią się od tego modelu, akcentując znaczenie solidarności i harmonii jako podstawy sprawowania rządów. Han Zhu podkreślał istotę tych wydarzeń w kontekście mającej wkrótce nastąpić zmiany generacyjnej. „Bezbo- lesne” przejście do nowej sytuacji miało zapewnić Chinom utrzymanie harmonijnego rozwoju w ciągu kolejnej dekady, a może nawet i dłużej. Wskazywał, że chcąc zminimalizować wpływ sprawy Bo, partia powinna przyjąć jednoznaczne stanowisko, nie określając jej w kategoriach ideologicznej pomyłki, lecz wyjaśniać ją jako sprawę wyłącznie kryminalną26. Sposób rozwiązania sprawy Bo pokazuje, że kierownictwo partyjne postawiło na zachowanie przynajmniej pozorów jedno- ści w partii przed XVIII Zjazdem KPCh. Na łamach chińskiej prasy wielokrotnie pojawiały się sformułowania, że do- brobyt i stabilność Chin opierają się głównie na jedności, biorąc pod uwagę zakres i zróżnicowanie kraju. Podkreślono istotę solidarności i jedności wewnątrz partii komunistycznej. Oskarżano liberalne i zachodnie media o to, że pragną wpływać na chińską opinię publiczną, sugerując, jakoby demokracja w Chinach mogła być osiągnięta poprzez wywołanie podziałów w łonie partii komunistycznej. Odrzuca- no taką argumentację, podkreślając, że jedność pozostaje przeznaczeniem Chin27. Sprawę Bo Xilaia i jego żony od początku określano w kategoriach odosobnio- nego przestępstwa kryminalnego. Nie doszukiwano się działań większej zorganizowanej grupy. Należy to tłumaczyć względami politycznego pragmatyzmu Hu Jintao. Nie chcąc burzyć jedności partii, nie zdecydowano się uderzyć w osoby blisko powiązane z Bo, takie jak członek KC Zhou Yongkang czy wpływowi ge- nerałowie Chińskiej Armii Ludowo‑Wyzwoleńczej, reprezentujący grupę „ksią- żąt”, Liu Yuan oraz Zhang Haiyang28. Sposób postępowania w opisanej sprawie co prawda wzmocnił pozycję Hu Jintao i jego środowiska, jednak nie na tyle, by zna- lazło to szersze odzwierciedlenie w nowym rozdaniu personalnym podczas XVIII Zjazdu.

26 Don’t make political hay from Bo Xilai case, „Global Times”, 18 IV 2012. 27 Unity and diversity key to China’s future, „Global Times”, 13 IV 2012. 28 Willy Lam, Succession Politicking Probably Limiting Bo Family’s Punishments, „China Brief”, vol. XII, issue 15, 4 VIII 2012, s. 4. 120 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach

Szósta generacja w przedsionku do władzy Polityczne rozstrzygnięcia związane z usunięciem Bo Xilaia z szeregów partii pozwo- liły wzmocnić młodszych działaczy partyjnych zaliczanych do szóstej generacji przy- wódców, głównie Hu Chunhua oraz Sun Zhengcaia, którzy w 2017 r. mogą zostać wyznaczeni jako następcy do przejęcia kierownictwa w partii pięć lat później. Hu Chunhua urodził się w 1963 r. w prowincji Hubei. Studiował język i litera- turę chińską na Uniwersytecie Pekińskim, uzyskując tytuł licencjata. Do partii komunistycznej wstąpił w 1983 r. Przez dwie dekady jego działalność koncentrowała się w Tybecie. W latach 2006–2008 pełnił funkcję I sekretarza Ligi Młodzieży Ko- munistycznej. W 2008 r. został mianowany na stanowisko gubernatora w prowincji Hebei. Niedługo potem wybuchł wielki skandal związany ze skażeniem melaminą produktów mlecznych sprzedawanych w Chinach. Producenci mieli swoje siedziby głównie w Liaoning, Shandong i Hebei. Nic więc dziwnego, że wydarzenia te mogły zachwiać karierą Hu. Poparcie przewodniczącego Hu Jintao pozwoliło mu jednak utrzymać władzę29. W listopadzie 2011 r. Hu został mianowany na stanowisko sekretarza partii w Mongolii Wewnętrznej. Hu Chunhua pozostaje jednym z regionalnych liderów dających gwarancję lojalności, co pozostaje niezmiernie ważne po upadku Bo Xilaia. Wydaje się, że najjaśniej będzie jednak wkrótce świecić gwiazda Sun Zhengcaia. Nie jest on powiązany z Hu Jintao w takim stopniu jak Hu Chunhua, co może stano- wić jego duży atut w kontekście dalszych promocji. To najmłodszy członek dwudzie- stopięcioosobowego Biura Politycznego. W tym gronie tylko on oraz Hu Chunhua mają poniżej pięćdziesięciu lat. Sam Sun urodził się w 1963 r. w Shandongu. W 1988 r. wstąpił do partii komunistycznej. Od tego momentu jego kariera nabrała wyraźnego tempa. Sun to człowiek reprezentujący grono doskonale wykształconych technokra- tów, posiadających szerokie doświadczenie w podejmowaniu śmiałych inicjatyw gospodarczych na szczeblu lokalnym. Posiada doktorat uzyskany na Chińskim Uniwer- sytecie Rolniczym (China Agriculture University). Uchodzi za eksperta w dziedzinie rolnictwa, czemu dał wielokrotnie wyraz, pracując przez długi czas w akademiach rolniczych oraz dystrykcie Shunyi na obrzeżach Pekinu. W latach 2006–2009 pełnił funkcję ministra rolnictwa. W 2009 r. został szefem partii w prowincji Jilin, a w listopadzie 2012 r. został nominowany na stanowisko szefa partii w Chongqingu, zastę- pując Zhang Dejianga, który wszedł do Stałego Komitetu. W kontekście dwóch wspomnianych działaczy warto wspomnieć jeszcze o Zhou Qiangu, urodzonym w 1960 r. w prowincji Hubei, który uchodzi za polityka blisko po- wiązanego z Hu Jintao. Co prawda on nie zasilił składu Biura Politycznego, niemniej niewykluczone, że jego kariera nabierze jeszcze dynamiki. Jest absolwentem Nauk Politycznych i Prawa na Uniwersytecie Południowo‑Wschodnim (Political Science

29 Idem, Hu Jintao Picks Core Sixth‑Generation Leaders, „China Brief”, vol. IX, issue 10, 15 V 2009, s. 3. Klika szanghajska 121 and Law, Southeast University). Po ukończeniu studiów do połowy lat 90. pracował w ministerstwie sprawiedliwości. W latach 1998–2006 sprawował funkcję I sekretarza Ligi Młodzieży Komunistycznej. W 2007 r. został gubernatorem Hunanu, a trzy lata później przewodniczącym partii w tej prowincji. Zhou został tym samym trze- cim prowincjonalnym szefem partii urodzonym po 1960 r., obok Hu Chunhua i Sun Zhengcaia30. W lutym 2012 r. Douwei News donosiła nawet, że Zhou był typowany na potencjalnego następcę Bo Xilaia na stanowisku sekretarza partii w Chongqingu, po jesiennych wyborach31.

Klika szanghajska W rozważaniach dotyczących przyszłości partii trudno pominąć tradycyjnie wpły- wową grupę polityków z Szanghaju. Próby osłabienia w 2012 r. frakcji szanghajskiej, utożsamianej z byłym przewodniczącym ChRL Jiang Zeminem, nie okazały się w pełni skuteczne. Ta nieformalna grupa utworzona w latach 90. przez Jianga i jego sojuszników stanowiła alternatywę w stosunku do Ligi Młodzieży Komuni- stycznej (określanej jako klika tuanpai), której przewodził Hu Jintao. W maju 2012 r. bratanek Jianga Wu Zhiming, pełniący funkcję stałego członka komitetu partyjnego w Szanghaju, oraz Yang Xiong, wicegubernator w Szanghaju, utracili miejsca człon- ków w komitecie miejskim32. Pomimo tych zawirowań grupa szanghajska nadal trzy- ma się mocno, o czym dobitnie świadczy wprowadzenie kilku swoich przedstawicieli do ścisłego kierownictwa partii. Pełniący swoją funkcję od 2007 r. sekretarz partii w Szanghaju Yu Zhengsheng zasilił skład Stałego Komitetu jesienią 2012 r., z kolei pozostający od 2003 r. na stanowisku gubernatora w Szanghaju Han Zheng znalazł się w Biurze Politycznym i w dalszej perspektywie czasowej ma spore szanse, by rów- nież zostać członkiem Stałego Komitetu. Obejmując urząd w 2003 r., Han stał się najmłodszym burmistrzem w historii miasta (urodził się w 1954 r.). Za jego czasów doszło w Szanghaju do gigantycznego skandalu korupcyjnego z udziałem sekretarza partii Chen Liangyu, którego zastąpił wówczas Yu Zhengsheng. Jesienią 2012 r., po wejściu tego ostatniego do Stałego Komitetu, Han Zheng został sekretarzem partii w Szanghaju. Duże szanse na awans przed każdym kolejnym rozdaniem przypisuje są sekre- tarzom partyjnym w dużych aglomeracjach miejskich. Sekretarze partii: w Tianji- nie Zhang Gaoli, w Chongqingu Zhang Dejiang, w Kantonie Wang Yang typowa- ni byli przed XVIII Zjazdem partii na członków ścisłego kierownictwa partyjnego. Prognozowano nawet, że ich ewentualna porażka może wytworzyć szansę dla Hu

30 Cui Jia, Young official named Hunan Party chief, „China Daily”, 26 IV 2010. 31 Xi Jinping deploys allies to counter challenge of Bo Xilai, WantChinaTimes.com, 28 II 2012, http:// www.wantchinatimes.com/news‑subclass‑cnt.aspx?id=20120228000089&cid=1101&MainCatID=11 (20 VIII 2012). 32 Shanghai clique fading as Jiang Zemin allies left out, WantChinaTimes.com, 25 V 2012, http:// www.wantchinatimes.com/news‑subclass‑cnt.aspx?cid=1101&MainCatID=11&id=20120525000006 (20 VIII 2012). 122 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach

Jintao w kontekście wypromowania swoich ludzi reprezentujących szóstą generację. Ostateczne rozstrzygnięcia nie potwierdziły jednak tych przypuszczeń, zważywszy, że wszyscy wyżej wymienieni sekretarze, z wyjątkiem sekretarza z Kantonu, znaleźli się w Stałym Komitecie. Obecny skład SK BP wskazuje na obecność w nim osób reprezentujących zarówno Ligię Młodzieży Komunistycznej, „książąt”, jak i frakcję szanghajską.

W poszukiwaniu nowych podstaw legitymizacji partii rządzącej Partia komunistyczna próbuje określić nowe podstawy legitymizacji swojej władzy. Dokonując transformacji organizacyjnej i ideologicznej, stara się przystosować do zmieniających się okoliczności. Od lat 90. podjęto szereg inicjatyw służących odbu- dowie wizerunku partii oraz poprawie sprawności działania. Moment nieprzypad- kowy, zważywszy na rozstrzygnięcia polityczne w Związku Radzieckim, gdzie partia komunistyczna poniosła całkowitą klęskę. Rozpad ZSRR i bloku sowieckiego zaczęto traktować w Chinach jako lekcję, z której należy wyciągnąć odpowiednie wnioski. Zagadnienie rozpatrywano w powiązaniu z problemami stanowiącymi zagrożenie dla stabilności narodowej i integralności terytorialnej państwa. Wykorzystano przy tej okazji wzorce konfucjańskie mające w zamyśle twórców kampanii wzmocnić poczucie jedności narodowej. Partia sytuowała się w miejscu gwaranta stabilności społecznej i utrzymania zrównoważonego rozwoju. Koncentrując swoje działania na sferze gospodarczej, podjęła wysiłki, by zminimalizować zagrożenia ujawniające się na innych polach. Podkreślono, że dla zabezpieczenia właściwego rozwoju Chiny po- trzebują stabilizacji na gruncie wewnętrznym, jak i w stosunkach międzynarodowych. Stąd uwypuklano sprawy związane z utrzymaniem integralności terytorialnej i prze- ciwdziałaniem jakimkolwiek tendencjom separatystycznym. Wydarzenia w ZSRR wpłynęły także na zmianę dotychczasowej strategii bezpieczeństwa, z położeniem nacisku na konieczność wytworzenia wielostronnych struktur bezpieczeństwa oraz rozwój strategicznego partnerstwa z innymi państwami. W tym samym czasie opra- cowano nowy mechanizm budowania relacji w przestrzeni międzynarodowej, cha- rakteryzujący się odejściem od działań konfrontacyjnych, będących domeną ZSRR w okresie zimnowojennym. Chiny skoncentrowały swoje wysiłki na uwypuklaniu pokojowego wymiaru swojej polityki zagranicznej. W latach 90. posługiwano się terminem „pokojowego wzrostu Chin”, akcentującym znaczenie spraw rozwojowych, oraz podkreślano, że Chiny są odpowiedzialnym uczestnikiem stosunków między- narodowych. Czwarta generacja przywódców partyjnych zrezygnowała z tej formuły na rzecz koncepcji „pokoju i rozwoju”, budzącej mniej negatywnych skojarzeń aniżeli pojęcie „wzrostu”, które mogło być interpretowane przez pryzmat chęci wzmacniania własnego potencjału33.

33 Szerzej zob.: Łukasz Gacek, Chiny wobec rozpadu Związku Radzieckiego, [w:] Rozpad ZSRR i jego konsekwencje dla Europy i świata, cz. III: Kontekst międzynarodowy, red. Joachim Diec, Księ- garnia Akademicka, Kraków 2011, s. 481–500. Dążenia na rzecz poprawy wizerunku społecznego 123

Dążenia na rzecz poprawy wizerunku społecznego Zapowiedzi podniesienia standardów na płaszczyźnie funkcjonowania elit partyjnych w przestrzeni publicznej wiążą się z chęcią poprawy wizerunku rządzących w oczach własnego społeczeństwa i wytworzenia odpowiednich mechanizmów nadzoru struktur władzy. Wśród priorytetów od lat pozostaje walka z korupcją. W styczniu 2007 r. Hu Jintao przedstawił główne założenia służące wytworzeniu „zdrowej atmosfery”. Zwrócił uwagę na następujące zagadnienia: pilne studiowanie i wykorzystywanie wiedzy w praktyce; pamięć o masach społecznych i obowiązku służby dla ludzi; praca na rzecz osiągania praktycznych wyników, przy zachowaniu prawdy i pragmatyzmu w działaniu; ciężka i wytrwała praca, cechująca się sumiennością i oszczędnością; uwzględnianie ogólnej sytuacji i obowiązujących nakazów oraz zakazów; rozwój demokracji i pracy w zbiorowości; wykonywanie swoich uprawnień w sposób bezstron- ny i uczciwy; prowadzenie uczciwego życia34. Nie mniej ważnym aspektem służącym budowie zaufania społecznego są zapowiedzi rozszerzania wewnątrzpartyjnej demokracji. Chen Jiaxi z Instytutu Badań nad Współczesną Chińską Polityką na Uniwersytecie Shenzhen (Contemporary Chinese Politics Research Institute, Shenzhen University) pisał na łamach „Global Times”, że KPCh jest partią rządzącą w Chinach i elitę wewnątrz partii stanowią ludzie będą- cy liderami różnych organizacji rządowych. Kiedy elity partyjne bliżej zapoznają się z normami obowiązującymi w rywalizacji wyborczej, wówczas wzrośnie ich zaufanie w stosunku do współzawodnictwa demokratycznego. Wewnątrzpartyjne wybory oparte na rywalizacji powinny obowiązywać na wszystkich szczeblach35. W 2006 r. na łamach gazety Centralnej Szkoły Partyjnej pojawił się artykuł pod znamiennym tytułem Democracy is a Good Thing autorstwa Yu Kepinga, wicedyrektora Centralnego Biura Kompilacji i Tłumaczeń (Central Compilation and Transla- tion Bureau) przy Komitecie Centralnym KPCh. Pisał w nim, że nawet jeśli ludziom zapewni się najlepsze jedzenie, ubranie, mieszkanie oraz transport, to bez demokratycznych praw nie osiągną oni pełnej godności ludzkiej. Jego główna zasada okre- ślana jako „wzrastająca demokracja” (incremental democracy) zakładała odrzucenie wszelkich wstrząsów towarzyszących politycznym reformom na rzecz stopniowych przekształceń oddolnych. Nagła reforma polityczna na zasadzie analogii mogłaby być dla Chin równie szkodliwa jak terapia szokowa w ekonomii. Dlatego też Yu postulo- wał przeprowadzenie takich eksperymentów na najniższych poziomach, w pierwszej kolejności na szczeblu wsi, potem kolejno okręgów, powiatów, prefektur i wreszcie prowincji, zanim zostałoby to wdrożone na szczeblu centralnym36. Yu Keping podkreślał, że demokracja to dobra rzecz, ale nie oznacza, że wszystko z nią związane ma pozytywny wydźwięk. Samo pojęcie niesie ze sobą wiele

34 China to continue stringent fight against corruption in 2007: newspaper, „People’s Daily”, Xinhua, 20 I 2007. 35 Chen Jiaxi, Intra‑Party measures start of path toward democratization, „Global Times”, 29 X 2012. 36 Mark Leonard, What Does China Think?, Fourth Estate, London 2008, s. 54–55. 124 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach sprzeczności. Świadczy o tym choćby możliwość wyjścia obywateli na ulice i podejmowania przez nich czynności stwarzających zagrożenie dla stabilności systemu politycznego. Demokracja, w jego opinii, ma szereg ograniczeń wewnętrznych, nie stanowi panaceum na rozwiązanie wszystkich problemów społecznych. Może wywo- ływać zaburzenia w krajowym systemie prawnym. Może również kreować podziały wewnętrzne lub wynosić w sposób legalny dyktatorów do władzy. Wprowadzenie demokracji wymaga spełnienia szeregu warunków ekonomicznych, kulturalnych oraz politycznych. Chiny budują silne, nowoczesne państwo z uwzględnieniem tamtejszych cech specyficznych. Z jednej strony dążą do zaadoptowania najlepszych elementów kultury politycznej ludzkości z całego świata, włączając w to wybrane aspekty demokracji politycznej. Z drugiej strony nie zamierzają hurtowo importo- wać zagranicznych modeli ustrojowych. Chińska konstrukcja politycznej demokracji musi być bowiem ściśle zintegrowana z miejscową historią, kulturą, tradycją oraz ist- niejącymi lokalnymi uwarunkowaniami społecznymi. Tylko w ten sposób obywatele będą mogli cieszyć się w pełni owocami demokracji politycznej37. Chińska koncepcja socjalistycznej demokracji politycznej kładzie przede wszystkim nacisk na utrzymanie jedności pod przewodnictwem partii komunistycznej. Podkreśla nierozerwalny związek z zabezpieczeniem suwerenności narodowej oraz integralności terytorialnej, jak również stabilności społecznej, gospodarczym rozwojem oraz systematycznym podnoszeniem poziomu życia wszystkich obywateli. Komunistyczna Partia Chin już wcześniej eksperymentowała z wyborami do ko- mitetów partyjnych na poziomie lokalnym. W czasie tych czynności komitety partyjne wszystkich szczebli takiego układu są zachęcane do rozszerzania konsultacji publicznych, podobnie jak do podejmowania debat wewnątrz samych komitetów. Oznacza to prowadzenie konsultacji i debat w wymiarze horyzontalnym w ramach systemu wertykalnego. Takie „demokratyczne” reformy przeprowadzane są w ukła- dzie jednopartyjnym, w przypadku którego granice polityczne i intelektualne pozo- stają jasno zdefiniowane. Opinie stanowiące odstępstwo od oficjalnej linii progra- mowej mogą być wyrażane jedynie wewnątrz partii, na zewnątrz nie akceptuje się bowiem żadnej zorganizowanej opozycji38. Pod koniec czerwca 2011 r. podczas pobytu w Royal Society w Londynie premier Wen Jiabao w swoim przemówieniu zatytułowanym The Path to China’s Future mó- wił, że bez demokracji nie ma socjalizmu, a bez wolności nie ma prawdziwej demokracji. Bez zagwarantowania praw ekonomicznych i politycznych nie będzie żadnej realnej demokracji. Chiny borykają się z problemami korupcji, nierówności i innymi chorobami społecznymi, dlatego tak pilna jest potrzeba podjęcia politycznych reform strukturalnych i budowa socjalistycznej demokracji pod rządami prawa39. We wrześniu 2012 r., goszcząc w murach Uniwersytetu Tsinghua (Tsinghua Universi- ty), Wen Jiabao nawiązał do tych treści, podkreślając, że demokracja, państwo prawa

37 Szerzej zob.: Yu Keping, Democracy is a Good Thing. Essays on Politics, Society, and Culture in Contemporary China, The Brookings Institution Press, Washington 2009, s. 3–5. 38 David Shambaugh, China’s Communist Party. Atrophy and Adaptation, s. 139. 39 Full text of Chinese Premier Wen Jiabao’s speech at Britain’s Royal Society, Xinhua, 28 VI 2011. Od teorii „trzech reprezentacji” do „harmonijnego społeczeństwa” 125 i sprawiedliwość, podobnie jak wolność i równość, stanowią ideały i cele wspólne całej ludzkości. Chiny powinny przyjąć „uniwersalne wartości”, socjalizm nie jest bowiem możliwy bez demokracji. Wen zaznaczył, że bez nadzoru społecznego i zasady równoważenia władz, rząd i system administracyjny będzie coraz gorszy. Absolut- na władza stanie się zaś źródłem wszechobecnej korupcji40. W trakcie XVIII Zjaz- du KPCh również Hu Jintao mówił o rozszerzaniu demokracji wewnątrzpartyjnej i stworzeniu prawnego nadzoru ze strony opinii publicznej. Głównym celem takich rozwiązań ma być zwiększenie kontroli społecznej nad sprawującymi władzę, jak również wytworzenie przekonania, że władza jest sprawowana z zachowaniem zasad przejrzystości41. Powyższe propozycje podkreślają wsparcie dla budowy większej integracji spo- łecznej oraz uwzględnianie w szerszym stopniu interesu publicznego. Wydaje się jednak, że należy je postrzegać przede wszystkim poprzez pryzmat chęci uspokojenia radykalnych nastrojów społecznych w kraju. Takie działania mogły również wskazywać na próby poprawy własnego wizerunku w sytuacji przekazywania władzy na rzecz młodszych przywódców partyjnych. Głównym celem partii komunistycznej bez- sprzecznie będzie utrzymanie władzy, stąd te treści można odczytywać jako element zaplanowanej taktyki działania, służącej wpływaniu na określoną percepcję społe- czeństwa. Partia pragnie jawić się, instrumentalnie wykorzystując przy tym praktyki konfucjańskie, jako obrońca interesów wszystkich obywateli, zwalczający wszelkie negatywne praktyki obecne w życiu publicznym, niczym sam cesarz zawsze słuchają- cy głosu swojego ludu. W ujęciu konfucjańskim władca był obdarzany mandatem do rządzenia. Jego powinnością było zapewnienie poddanym dobrobytu i bezpieczeń- stwa. Kiedy jednak zaczynał myśleć w kategoriach własnego interesu, nie bacząc na dobro poddanych, tracił ów mandat i lud uzyskiwał uzasadnione prawo do obalenia złego władcy i zastąpienia go innym. Partia komunistyczna wchodzi dzisiaj w tę samą rolę. Siła jej mandatu będzie uzależniona od pomyślnej realizacji reform społeczno ‑gospodarczych. To jednak wymaga podjęcia zdecydowanych zmian strukturalnych w obszarze polityki oraz systemu społeczno‑gospodarczego.

Od teorii „trzech reprezentacji” do „harmonijnego społeczeństwa” Partia nie pozostaje statyczna, o czym świadczy poszukiwanie szerokich podstaw ideologicznych ugruntowujących jej pozycję. 1 lipca 2001 r. w czasie uroczystości z okazji osiemdziesięciolecia partii komunistycznej sekretarz generalny Jiang Zemin przedstawił założenia teorii „trzech reprezentacji” (sange daibiao). Zauważył wów- czas, że partia zawsze musi reprezentować: potrzeby rozwiniętych sił produkcyjnych, orientację na rozwój nowoczesnej kultury oraz fundamentalne interesy szerokich mas

40 Willy Lam, Finalizing the 18th Party Congress: Setting the Stage for Reform?, „China Brief”, vol. XII, issue 18, 21 IX 2012, s. 6. 41 Full text of Hu’s report at 18th Party Congress: Firmly March on the Path of Socialism With Chinese Characteristics and Strive to Complete the Building of a Moderately Prosperous Society in All Respects, „China Daily”, 18 XI 2012. 126 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach społecznych w Chinach42. Zgodnie z tą zapowiedzią, partia otworzyła wówczas swoje drzwi dla rozwiniętych sił produkcyjnych, głównie przedsiębiorców oraz intelektu- alistów z sektora prywatnego. Sam zapis dotyczący tej sprawy znalazł swoje miejsce w statucie partii, co można było traktować jako ostateczne zerwanie z dotychczasową tradycją podkreślającą wyższość sojuszu robotniczo‑chłopskiego. Pozycja prywatnych przedsiębiorców w partii wzrosła dodatkowo w marcu 2004 r., kiedy w wyniku nowelizacji do ustawy zasadniczej wprowadzono przepisy mówiące o ochronie wła- sności prywatnej oraz poszanowaniu praw człowieka43. Równie fundamentalne znaczenie w kontekście zmiany założeń ideologicznych miało przyjęcie koncepcji „socjalistycznego harmonijnego społeczeństwa” (hexie shehui). Należy zauważyć, że już w czasie XVI Zjazdu w listopadzie 2002 r. Jiang Ze- min mówił o harmonii i powiązaniu rozwoju gospodarczego z rozwojem społecz- nym44. W tym ujęciu zakładano, że wzrost gospodarczy musi równoważyć sprzeczne interesy, zapewniając równość społeczną, jak również ochronę środowiska. Koncep- cja mówiąca o budowie „dobrze prosperującego społeczeństwa” (xiaokang shehui) stanowiła bezpośrednie nawiązanie do tradycji konfucjańskiej. Termin „xiaokang” pojawił się w starożytnej Księdze Pieśni na oznaczenie państwa, w którym ludzie pro- wadzą dostatnie życie. W Księdze Rytuałów zawarte było z kolei określenie przedsta- wiające xiaokang jako rodzaj ładu społecznego prowadzącego do wielkiej harmonii lub doskonałego społeczeństwa45. 6 grudnia 1979 r. ów termin przywołał również Deng Xiaoping w rozmowie z japońskim premierem Masayoshi Ohirą, wypowiada- jąc następujące słowa: Cztery modernizacje, które staramy się osiągnąć, stanowią modernizacje z chińską specy- fiką. Nasza teoria czterech modernizacji różni się od waszych. Poprzez wdrożenie czterech modernizacji rozumiemy osiągnięcie względnego dobrobytu. Nawet jeśli zrealizujemy cztery modernizacje do końca obecnego stulecia, nasz PKB per capita będzie pozostawał nadal bardzo niski. Jeśli chcemy na przykład osiągnąć poziom stosunkowo bogatych kra- jów Trzeciego Świata z PKB per capita wynoszącym 1000 dolarów, musimy podjąć ogrom- ny wysiłek. Nawet jeśli osiągniemy ten poziom, nadal będziemy narodem pozostającym w tyle za krajami zachodnimi. Jednak w tym momencie Chiny będą krajem o względnym dobrobycie i nasi obywatele będą cieszyć się o wiele wyższym standardem życiowym ani- żeli obecnie46.

42 Jiang Zemin’s Speech at the Meeting Celebrating the 80th Anniversary of the Founding of the Commu‑ nist Party of China, China.org.cn, 1 VII 2001, http://www.china.org.cn/e‑speech/a.htm (20 VIII 2012). 43 Łukasz Gacek, Chińskie elity polityczne w XX wieku, Księgarnia Akademicka, Kraków 2009, s. 282. 44 Full Text of Jiang Zemin’s Report at 16th Party Congress: Build a Well‑off Society in an All‑Round Way and Create a New Situation in Building Socialism with Chinese Characteristics, „People’s Daily”, Xinhua, 18 XI 2002. 45 All About Xiaokang, „People’s Daily”, 10 XI 2002. 46 China’s Goal is to Achieve Comparative Prosperity by the End of the Century, 6 XII 1979, [w:] Deng Xiaoping, Selected Works of Deng Xiaoping, vol. II (1975–1982), Foreign Language Press, Bei- jing 1984. Partia sięga po zagraniczne wzorce rozwiązań 127

Xiaokang stał się kluczowym terminem określającym schemat działań w przestrzeni społeczno‑gospodarczej w procesie modernizacji. Następca Jianga na stanowisku sekretarza generalnego partii Hu Jintao zmodyfikował nieco tę formułę, wprowadzając założenie „harmonijnego społeczeństwa”, podkreślając, że celem będzie budowa, do 2020 r., średnio zamożnego społeczeństwa. W czasie Boao Forum for Asia w czerwcu 2004 r. zapowiedział, że rząd chiński poczyni wysiłki, by do 2020 r. dochód krajowy odnotował czterokrotny wzrost do poziomu 4 bln USD, a średni dochód narodowy przypadający na głowę mieszkańca do 3 tys. USD, przyjmując rok 2000 jako rok ba- zowy. Hu mówił wówczas o dalszym rozwoju gospodarki, doskonaleniu demokracji, postępie w obszarach nauki i edukacji, wzbogacaniu kultury, sprzyjających większej społecznej harmonii i podniesieniu poziomu życia obywateli47. Uzupełnienie teorii „harmonijnego społeczeństwa” stanowi wpisana w 2007 r. do statutu partii koncepcja „naukowego rozwoju” (kexue fazhan guan). Wskazuje ona przede wszystkim na zrównoważony i wszechstronny rozwój gospodarczy, wyrówny- wanie różnic rozwojowych pomiędzy obszarami wiejskimi i miejskimi oraz pomię- dzy regionami, a także wyczulenie na potrzeby społeczne. W procesie rozwojowym uwypuklają się problemy dotyczące kreowania nowych wzorców w zakresie ochrony zasobów, oszczędności energii oraz ochrony środowiska naturalnego. Te kwestie wydają się kluczowe w dokonywanej restrukturyzacji gospodarczej w państwie. Wpływają one bowiem zasadniczo na konkurencyjność rodzimej gospodarki. Nowy model rozwoju zaproponowany w ramach XI Planu Pięcioletniego (2006–2010) zakładał podniesienie innowacyjności, przekształcenie modelu rozwoju gospodarczego, przyjęcie nowej formy uprzemysłowienia oraz budowę energooszczędnego społeczeństwa. W tym czasie Chiny rozpoczęły kampanię na rzecz ograniczenia zu- życia energii. Podjęły również działania na rzecz finansowego wsparcia instytucji publicznych i przedsiębiorstw prowadzących działalność przyjazną środowisku i cha- rakteryzujących się dużą oszczędnością energii. W kontekście tych rozważań należy pamiętać również, że zagwarantowanie zrównoważonego rozwoju wymaga podjęcia aktywnych działań na płaszczyźnie międzynarodowej. Strategia pozyskiwania surow- ców naturalnych na rynkach zagranicznych pozostaje obecnie jednym z głównych elementów chińskiej polityki zagranicznej48.

Partia sięga po zagraniczne wzorce rozwiązań Partia komunistyczna dokonując reform w kraju, sumiennie analizuje różne wa- rianty rozwiązań, często przy tej okazji wykorzystując wiedzę zdobywaną za grani- cą. To świadczy o tym, że partia stoi wobec dylematu wyboru właściwej drogi roz- wojowej. Szereg problemów natury wewnętrznej wpływa na sposób zachowania się w przestrzeni międzynarodowej. Na bazie dyskusji prowadzonych w środowiskach

47 Hu Xiao, China to quadruple GDP by 2020 to $4 trillion, „China Daily”, 26 VI 2004. 48 Łukasz Gacek, Bezpieczeństwo energetyczne Chin. Aktywność państwowych przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, Księgarnia Akademicka, Kraków 2012, s. 19–20. 128 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach naukowych w Chinach i na Tajwanie wynika, że Chiny uparcie poszukują przynależ- nego im miejsca w świecie. Podejmowane w tym celu działania nie mają charakteru konfrontacyjnego, lecz cechują się dużą elastycznością i pragmatyką49. Wydaje się, że takie stanowisko w ciągu najbliższych lat nadal będzie widoczne. Zbigniew Brzeziński zwracał uwagę na element samokształcenia się chińskich działaczy partyjnych. Przykładem są obligatoryjne seminaria prowadzone przez eks- pertów dla przywódców wyższego szczebla. Tematyka poruszana w czasie takich sesji jest różnorodna. Wśród przykładów można wymienić: znaczenie konstytucji i rozumienie rządów prawa, lepsze rozumienie gospodarki światowej, głównie trendów globalnych, trendy w technologii wojskowej, przegląd historii świata z akcentem po- łożonym na wzrost i upadek mocarstw imperialnych, handel międzynarodowy, inwestycje i znaczenie globalnego zaistnienia Chin, urbanizacja, nierówności społeczne, prawa własności intelektualnej, korelacja pomiędzy nauką a rządzeniem, demokracja i rządy prawa, jak zdemokratyzować system jednopartyjny50. Kluczowe znaczenie w kształceniu przyszłych elit partyjnych ma pekińska Cen- tralna Szkoła Partyjna. Pod koniec lat 90. szkoła rozpoczęła współpracę z wieloma zagranicznymi instytutami badawczymi oraz uniwersytetami. Studia zagraniczne stają się tam bardzo ważną częścią życiorysów adeptów szkoły. Zaprasza się rów- nież na wykłady gościnne wybitnych specjalistów z zagranicy. Studenci uczestniczą w różnych kursach, w których zachęca się do wyrażania nieskrępowanych opinii. Przyszłość Chin − zdaniem wicedyrektora grupy naukowo‑badawczej dotyczącej historii partii Xie Chuntao − w ogromnym stopniu zależy od studentów tej właśnie szkoły51. Były przywódca Singapuru Lee Kuan Yew wspominał, że Chiny rokrocznie wysy- łały setki urzędników reprezentujących poszczególne szczeble rządowej administracji na kursy oferowane przez różne instytucje w Singapurze, m.in. Nanyang Technologi- cal University, Lee Kuan Yew School of Public Policy czy Civil Service College. Tam mogli oni się zaznajamiać ze sposobami funkcjonowania singapurskiego systemu administracyjnego i rządowego, włączając w to również przyswajanie i wdrażanie przez Singapur najlepszych światowych rozwiązań. Pierwsze tego typu kursy ruszyły w latach 80., po spotkaniu Lee Kuan Yewa z premierem Zhao Ziyangiem w 1985 r. w Pe- kinie. Lee przedstawiając wówczas swoje spostrzeżenia z pobytu w Państwie Środka, wskazywał m.in. na słabo rozwiniętą infrastrukturę oraz niski poziom wyszkolenia personelu administracyjnego. Sugerował możliwość przyjęcia w Singapurze przedstawicieli chińskiego sektora publicznego, gdzie mogliby oni zapoznać się z tamtej- szymi metodami pracy. W 1992 r. rozpoczęły się kursy dla chińskich urzędników publicznych na Uniwersytecie Technologicznym Nanyang (Nanyang Technological

49 Wywiady z przedstawicielami środowisk naukowych, Chiny, Tajwan, 2010−2012. 50 Zbigniew Brzeziński, Brent Scowcroft, David Ignatius, Ameryka i świat. Rozmowy o globalnym przebudzeniu politycznym, przeł. Dariusz Rossowski, Wydawnictwo Aha!, Łódź 2009, s. 129–130. 51 Chen Xia, Yuan Fang, Inside the Central Party School, China.org.cn, 5 V 2012, http://www. china.org.cn/china/CPC_90_anniversary/2011‑05/05/content_22502331.htm (30 VIII 2012). Wzrost gospodarczy podstawą legitymizacji władzy 129

University), trwające od kilku tygodni do kilku miesięcy. W 1998 r. zainicjowany został roczny magisterski program w zakresie menadżerskiej ekonomii, przygotowu- jący do pracy przyszłe elity urzędnicze52. W sierpniu 2008 r., podczas spotkania z chińskim wiceprezydentem Xi Jinpin- giem, Lee Kuan Yew powiedział do niego, że po dziesięciu, dwudziestu latach Chiń- czycy już nie potrzebują Singapuru. Ten jednak natychmiast zaooponował, twier- dząc, że Chiny jeszcze długo będą korzystać z singapurskich doświadczeń. Podkreślił, że był w Singapurze i wie, czym on dysponuje i czego powinni uczyć się od Singapur- czyków Chińczycy. Zaznaczył, że Chiny przejęły więcej od Singapuru aniżeli od Sta- nów Zjednoczonych. Zdaniem Lee, Singapur oferuje Chińczykom lepsze warunki do poznawania, w jaki sposób następuje asymilacja zachodnich wzorców w azjatyckich warunkach. W amerykańskim środowisku mogą się czuć obco, podczas gdy Singa- pur tworzy pod względem językowym i kulturowym przyjazny klimat53. Możliwość konwersacji w języku chińskim tworzy inny typ relacji, w którym nie ma miejsca na nieporozumienia. W przypadku języka angielskiego sytuacja jest bardziej formalna i daleka od bliskości54.

Wzrost gospodarczy podstawą legitymizacji władzy Skoncentrowanie uwagi na sprawach gospodarczych wynika z przeświadczenia, że władza może być utrzymana jedynie wtedy, gdy podniesie się standard życia wszystkich obywateli. W lipcu 2011 r. na łamach „People’s Daily” pojawiły się stwierdzenia, że rosnąca pozycja Chin na arenie międzynarodowej przykuwa uwagę świata. Niektóre kraje opisują to zjawisko w kategoriach zagrożenia wynikającego ze „wzrostu Chin” (the rise of China). Kluczowym zagadnieniem dla dzisiejszych Chin jest osiągnięcie wielkiego „odrodzenia” (rejuvenation) chińskiego narodu. Partia komunistyczna czyni w tym przypadku wysiłki, by urzeczywistnić ten cel. W czasie uroczystości z okazji dziewięć- dziesięciolecia powstania partii komunistycznej Hu Jintao podkreślał, że trzy wydarzenia z tej długiej historii, odnoszące się do nowej demokratycznej rewolucji, socjalistycznej rewolucji oraz reform i polityki otwarcia, rozpoczęły historyczny marsz Chin w kierunku rozwoju, wzrostu i wielkiego odrodzenia. Podkreślił jednocześnie, że sukces w Chinach zależy od partii, wyznaczającej ramy dokonujących się przekształceń55. W swojej książce Harmony and War prof. Wang Yuan‑kang uzasadniał znaczenie nauki konfucjańskiej dla kształtowania się chińskiej strategii bezpieczeństwa,

52 Lee Kuan Yew, My Lifelong Challenge: Singapore’s Bilingual Journey, Straits Times Press, Singa- pore 2012, s. 206–208. 53 Ibidem, s. 209. 54 Ibidem, s. 209–212. W tym kontekście można rozważyć możliwości tajwańskiego systemu szkol- nictwa wyższego i zawodowego. Nie jest wykluczone, że w sytuacji raczkującej wymiany akademickiej między Chinami i Tajwanem tajwańskie uczelnie otworzą w przyszłości swe podwoje na szkolenia specjalistyczne. Obecnie trudno jednak wyobrazić sobie powszechną tolerancję dla odmiennych ideologii, jak i horyzont czasowy, w jakim miałoby to nastąpić. 55 Yang Kai, China needs national rejuvenation, vigilance, „People’s Daily”, 12 VII 2011. 130 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach podkreślającej defensywny oraz nieagresywny charakter tej polityki. Inspiracje kon- fucjanizmem znacznie ograniczały używanie siły. Chiny polegały raczej na kalkula- cji siły i interesów narodowych. Decyzja o użyciu siły była pochodną realnej oceny własnego potencjału i potencjału przeciwnika56. Kluczowe znaczenie przywiązywano do takich pojęć, jak anding (stabilność) i anning (spokój lub pokój), które zawsze były obecne w długiej historii Chin. Rządzący będą zatem za wszelką cenę starali się utrzymać dotychczasowy ład, starając się łagodzić napięcia społeczne. Najważniejsze problemy, z jakimi będą musiały zmagać się Chiny, mają swoje źródło wewnątrz kraju, o czym doskonale wiedzą dygnitarze partyjni w Pekinie. Już w lutym 2011 r. prezydent Hu Jintao mówił o konieczności wzmocnienia „społecz- nego zarządzania z chińskimi cechami specyficznymi” (social management system with Chinese characteristics) w celu ochrony ludzkich praw i interesów, promowania sprawiedliwości społecznej i utrzymywania należytego ładu społecznego. Państwo – jego zdaniem − potrzebuje sprawnie działającego systemu zarządzania społeczne- go, obejmującego kierownictwo komitetu partyjnego, odpowiedzialność rządową, wsparcie pozarządowe oraz udział społeczeństwa. Pomimo stałego rozwoju gospodarczego i społecznego w kraju nadal mogą występować konflikty społeczne. Należy wytworzyć mechanizm zabezpieczenia praw i interesów ludzi, w którym partia komunistyczna i rząd odgrywają wiodącą rolę57. Już w czasie XVII Zjazdu w 2007 r. Hu Jintao uwypuklał znaczenie działań na rzecz budowy dobrze prosperującego społeczeństwa. Podkreślał konieczność promowania zrównoważonego rozwoju w celu zapewnienia stabilnego i szybkiego wzrostu gospodarczego. To wiąże się jednak z koniecznością przekształcenia modelu rozwojowego. Chcąc zwiększyć dochód na głowę mieszkańca, należy przekształcić strukturę gospodarczą, służącą ograniczeniu zużycia surowców oraz ochronie środo- wiska. Hu zaznaczył, że nacisk zostanie położony na innowacje i rozwój naukowo ‑technologiczny. Zasadniczym celem będzie zrównoważenie w rozwoju pomiędzy obszarami wiejskimi i miejskimi oraz pomiędzy regionami. Hu mówił również o rozszerzaniu socjalistycznej demokracji służącej lepszemu zabezpieczeniu praw obywa- telskich i sprawiedliwości społecznej. W dalszej kolejności wspominał o promowaniu rozwoju kulturalnego, a także rozwijaniu programów społecznych służących poprawie samopoczucia samych obywateli. Ponadto o promowaniu kultury oszczędnościo- wej w ramach struktur przemysłowych w zakresie zużycia energii i służącej ochronie środowiska, co pozwoli wypracować właściwy model rozwoju i konsumpcji58. W październiku 2012 r. członek Stałego Komitetu Zhou Yongkang nawiązał do koncepcji Hu Jintao, mówiąc o priorytetach w zakresie zapewnienia odpowiedniego

56 Szerzej zob.: Yuan‑kang Wang, Harmony and War. Confucian Culture and Chinese Power Poli‑ tics, Columbia University Press, New York 2011. 57 Chinese president urges improved social management for greater harmony, stability, Xinhua, 19 II 2011. 58 Szerzej zob.: Hu Jintao, Hold high the Great Banner of Socialism With Chinese Characteristics and Strive for New Victories in Building a Moderately Prosperous Society in All Respects, Report to the Seven- teenth National Congress of the Communist Party of China on October 15, 2007, Documents of the 17th National Congress of the Communist Party of China, Foreign Language Press, Beijing 2007, s. 23–26. Wzrost gospodarczy podstawą legitymizacji władzy 131 standardu życia oraz usług dla obywateli poprzez wzmocnienie społecznego zarzą- dzania. Podkreślał, że ma ono fundamentalne znaczenie dla życia przeciętnych ludzi. Należy skoordynować rozwój gospodarczy ze społecznym, podnosząc standard ich życia. Partia powinna poprawić jakość służby publicznej, zyskującej uznanie spo- łeczne. W tym kontekście mowa była o poprawie warunków funkcjonowania mi- grującej populacji, poprawie warunków bytowych grup specjalnej troski oraz lepszej współpracy z prywatnymi organizacjami gospodarczymi i społecznymi. Priorytetem pozostaje kwestia funkcjonowania zwykłych obywateli. Społeczne zarządzanie wiąże się zasadniczo z najniższymi szczeblami struktury społecznej. Dlatego należy praco- wać nad rozwojem oddolnych organizacji. Partia powinna się aktywnie zaangażować w budowę tego typu organizacji skupiających zwykłych obywateli na wszystkich poziomach. Powinno się również wzmocnić rozwój miejskich i wiejskich społeczności, podejmując bardziej zintegrowane działania59. Do tego wątku nawiązał również premier Wen Jiabao podczas sesji parlamentu w marcu 2012 r., podkreślając, że rząd musi podejmować skutecznie działania w roz- ładowywaniu napięć pojawiających się na różnych płaszczyznach. Rządzący zdają się dostrzegać, że właściwym wyzwaniem dla Chin będą w najbliższych latach dalsze wybuchy społecznego niezadowolenia wewnątrz kraju. O skali problemu niech świadczy fakt, że w 1993 r. w Chinach zanotowano 8,7 tys. przypadków masowych wystąpień społecznych, podczas gdy w 2010 r. już 90 tys. Nic więc dziwnego, że rząd centralny zarezerwował w budżecie na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrz- nego sumę 182,3 mld RMB (wzrost o 7,7%). Partia komunistyczna obawia się, że wraz z postępującym wzrostem gospodarczym, urbanizacją oraz rosnącym dostę- pem do Internetu mogą się pojawić nowe wybuchy społecznego niezadowolenia za- grażające jej dotychczasowej pozycji. Zdaniem Wena, partia powinna dostrzegać, że obywatele będą bardziej mobilni, bardziej zjednoczeni oraz bardziej wyczuleni na sprawy nierówności i korupcji60. W Chinach do tej pory uparcie stawiano na szybki rozwój gospodarczy, starając się za wszelką cenę utrzymać wysoki PKB. Priorytetem przez ostatnie trzy dekady były reformy gospodarcze, co odbijało się w zaniedbywaniu reform społecznych. Nierównomierny wzrost doprowadził do uwypuklenia szeregu problemów w sferze społecznej. Wydaje się, że Chiny powinny w większym stopniu oprzeć się na do- świadczeniach krajów sąsiednich, przede wszystkim Japonii i azjatyckich tygrysów, gdzie również popełniano analogiczny błąd, zapominając o równoległym reformo- waniu przestrzeni społecznej, skupiając się przesadnie na wzroście gospodarczym. Dzisiejszy porządek społeczny w Chinach koncentruje się głównie na wielkości PKB i niewydolnej strukturze gospodarczej. Chiny wprowadziły już instytucjonal- ne ramy zgodnie z założeniami gospodarki rynkowej. Przed wdrożeniem jakichkolwiek reform w skali ogólnokrajowej testuje się określone rozwiązania na mniejszej

59 Zhou Yongkang, Advance and broaden cause of social management with Chinese characteristics, China.org.cn, 24 X 2012, http://www.china.org.cn/opinion/2012‑10/24/content_26891533.htm (2 XI 2012). 60 Chris Buckley, Ken Wills, Paul Tait, China domestic security spending rises to $111 billion, Reuters, 5 III 2012. 132 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach przestrzeni. W zacofanych regionach rola lokalnych władz jest zdecydowanie więk- sza aniżeli w rozwiniętych obszarach, gdzie obserwuje się większy interwencjonizm ze strony władz centralnych. Regiony stanowią swoistego rodzaju pole do dokonywania eksperymentów. W obecnych uwarunkowaniach Chiny jednak ciągle poszukują najlepszego modelu, który mógłby być realizowany w ciągu kolejnych dziesięciu lat. Podobny schemat działania dotyczy przestrzeni międzynarodowej, w której Chi- ny dążą do wykształcenia stabilnego otoczenia. Zasadniczy problem koncentruje się wokół poszukiwań odpowiedzi na pytanie, jak poradzić sobie ze wzrastającą rolą w świecie. 5 marca 2012 r. premier Wen Jiabao powiedział, że silna obrona narodowa oraz potężne siły zbrojne dają skuteczną gwarancję ochrony suwerenności kraju, bezpieczeństwa i interesów rozwojowych. Podkreślił, że chińskie siły zbrojne muszą zwiększać swoje zdolności w zakresie realizacji zadań o charakterze militarnym, przy czym najważniejsze jest zwyciężanie w wojnach lokalnych (local war) w warunkach ery informatycznej. Podkreślił rolę innowacji w nauce i technologii, mających zwią- zek z obronnością, oraz w rozwoju broni i wyposażenia wojskowego. Wen zaznaczył również, iż Chiny będą unowocześniać wojskowe siły policyjne odpowiedzialne za utrzymywanie bezpieczeństwa wewnątrz kraju61. Rola wspomnianych sił policyjnych będzie się koncentrować przede wszystkim na rozwiązywaniu problemów wewnętrz- nych, głównie w Tybecie i Xinjiangu, czyli na obszarach najbardziej zagrożonych potencjalnymi wybuchami społecznymi. W czasie wspomnianej sesji parlamentarnej Wen Jiabao, charakteryzując obszary działania w przestrzeni międzynarodowej, na pierwszym miejscu wskazał rozwój pokojowych relacji z krajami sąsiednimi, aktywne uczestnictwo w mechanizmach współpracy z nimi, pogłębianie regionalnej współpracy oraz wspólną pracę na rzecz kreowania środowiska regionalnego w oparciu o takie elementy, jak pokój, stabil- ność, równość, wzajemne zaufanie, współpraca i wzajemne korzyści62. Wspomniane założenia w sferze obronnej odnoszą się przede wszystkim do za- grożeń dla chińskich interesów strategicznych w Azji Wschodniej. W przeszłości rząd w Pekinie poświęcał nieco więcej uwagi głównym mocarstwom świata. Teraz punkt ciężkości zdecydowanie przesunął się na kraje sąsiednie. Takie podejście stanowi w głównej mierze pochodną obserwowanych zmian w regionalnym otoczeniu Chin. Większość zdarzeń mających wpływ na działania dyplomacji chińskiej ma swoje korzenie w krajach sąsiednich. To powoduje, że Chiny muszą skoncentrować swoją uwagę w większym stopniu na tym właśnie obszarze. Kluczowe pozostają kwestie nierozstrzygniętych sporów terytorialnych, które będą miały przemożny wpływ na kształtowanie się chińskiej strategii obronnej w najbliższej przyszłości. Należy pamię- tać, że obok nierozwiązanego problemu Tajwanu Chiny toczą liczne spory terytorialne w Azji Wschodniej z Japonią, Koreą Południową, Filipinami oraz Wietnamem.

61 Report on the Work of the Government, delivered by Premier Wen Jiabao at the Fifth Session of the Eleventh National People’s Congress on March 5, 2012 and adopted on March 14, 2012, „People’s Daily”, Xinhua, 16 III 2012. 62 Ibidem. POST SCRIPTUM Stosunki ponad Cieśniną Tajwańską − przyczynek do teoretycznej debaty

Problem stosunków ponad Cieśniną Tajwańską pozostaje jednym z bardziej intry- gujących zagadnień badawczych we współczesnych stosunkach międzynarodowych. Ten wielowątkowy wycinek układu regionalnych i światowych zależności niechętnie poddaje się schematom i prognozom, a jednak jego badanie znajduje wielu entuzja- stów. Już samo uchylenie uznania międzynarodowego na forum ONZ dla Republiki Chińskiej na rzecz Chińskiej Republiki Ludowej w 1971 r. pozostaje jednym z klasycz- nych przykładów problemów będących przedmiotem analiz naukowych. Wydarzenie to jest przy tym doskonale znane studentom nauk politycznych i stosunków między- narodowych, interpretującym kwestie państwowości i suwerenności. Analogicznie na polu nauki podejmuje się studia nad kolejnymi wydarzeniami kształtującymi ten podsystem układu międzynarodowego. Powstające przy tej okazji opisy wydarzeń przyczyniają się do głębszego wyjaśnienia stosunków ponad Cieśniną Tajwańską. Ba- zując na płaszczyźnie teoretycznej, pomagają uchwycić nurtujące pytania badawcze i rozwiązać je w konwencji przyjętej teorii, a przy tym definiować aktorów i czynniki determinujące rzeczone stosunki. W zależności od przyjętego podejścia badawczego, powstające analizy opisują i wyjaśniają relacje międzynarodowe na wielu poziomach: jednostki, państwa, systemu międzynarodowego, a także na wielu ich płaszczyznach: politycznej, gospodarczej i społecznej. Studia te mogą się odwoływać do kontaktów bilateralnych pomiędzy państwami oraz innymi podmiotami reprezentującymi strony, ale także dotyczyć szerszego grona aktorów międzynarodowych, zarówno pań- stwowych, jak i pozapaństwowych. Różnorodnie można zarysować także wymiary samych kontaktów, w przypadku których przenikająca się problematyka polityczna, gospodarcza i społeczna oferuje niemal nieograniczone płaszczyzny badawcze. Można je wreszcie analizować przy pomocy alternatywnych podejść metodologicznych. Po- zytywiści i postpozytywiści, bazując na odrębnych postawach: ontologii i epistemolo- gii, adekwatnie do przyjętych i uznanych przez te nurty metod badawczych i narzędzi, są w stanie budować na podstawie treści zawartych w podręczniku własne analizy1.

1 Analiza wywiadów eksperckich pogłębionych, które autorzy przeprowadzili w latach 2009–2012 na potrzeby opracowania, wskazuje, że pomimo obserwowanego rozwoju wydarzeń ponad Cieśniną Tajwańską znaczna grupa chińskich i tajwańskich ekspertów odwołuje się do postmodernistycznych interpretacji, czego jednak nie można powiedzieć o piśmiennictwie i politycznej praxis. 134 Post scriptum. Stosunki ponad Cieśniną Tajwańską…

Największym ograniczeniem badawczym w przewidywaniu przyszłych scenariuszy jest oczywiście zmienność, zarówno w odniesieniu do zachowań aktorów, jak i całego systemu, w którym funkcjonują, a także sytuacji i kontekstu odpowiedzialnego za analizę tego przypadku. Wśród bieżących wyzwań ponad Cieśniną Tajwańską problemy polityczne oraz gospodarcze posiadają kluczowe znaczenie. Zarówno jedne, jak i drugie wpływają na losy 23 mln mieszkańców Tajwanu, z których ponad 1 mln przebywa na kontynencie. Ocieplenie relacji dwustronnych jest nowym zjawiskiem i niesie wiele zastrzeżeń. Podsumowuje je wejście w życie umowy ECFA. Wydarzenie to wskazało, że najczar- niejsze scenariusze, jakie kreśliła ponad sześćdziesięcioletnia historia stosunków dwustronnych, nie spełniły się. Czy jest to trwała zmiana? Czy umowa ta zapobiegnie gospodarczej marginalizacji wyspy? Jaka będzie skala jej oddziaływania: lokalna, re- gionalna czy globalna? Jakie perspektywy rozwojowe otworzyły się dla Chin? Czy te ostatnie podążą ścieżką dialogu i współpracy z Tajwanem, czy partnerzy skazani są na rywalizację i twardą walkę w ochronie własnych interesów? Jaką rolę odegrają Sta- ny Zjednoczone w relacjach między Chinami i Tajwanem? Czy nowe i przyszłe kierownictwo KPCh ograniczy militaryzację Cieśniny Tajwańskiej, a Stany Zjednoczone dostawy sprzętu na Tajwan? Wreszcie jak długo problem stosunków ponad Cieśniną Tajwańską będzie wpisywał się w regionalną agendę wyzwań bezpieczeństwa, a jaką rolę odegrają Chiny w przyszłym systemie międzynarodowym? Czy będą odpowiedzialnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych? Interpretacji bieżących i przyszłych zachowań podmiotów można poszukiwać w nauce o stosunkach międzynarodowych2. Trzy główne nurty: realizm/neorealizm, liberalizm/neoliberalizm instytucjonalny i konstruktywizm pozwalają zdynamizo- wać analizę i nakreślić odpowiedzi na nurtujące pytania o przyszłość stosunków ponad Cieśniną Tajwańską. Założenia realizmu, jak i jego neorealistycznej wersji, mogą wyjaśniać nie tylko militaryzację Cieśniny Tajwańskiej, ale i jej konsekwencje, zwłaszcza że potwierdzają je napięcia, które występowały w przeszłości. Mogą zatem wskazać, że główni aktorzy są w stanie wiele poświęcić w zamian za ochronę swoich interesów, zarówno Tajwan w sprawie integralności i odrębności od kontynentu, jak i same Chiny, nie akceptując tego stanu. Rosnący z roku na rok potencjał militarny i gospodarczy Chin może więc

2 Inspiracją do teoretycznej propozycji analizy, obok wywiadów pogłębionych, jakie autorzy mieli możliwość przeprowadzić z chińskimi i tajwańskimi naukowcami, stały się dwie prace. Pierwsza, autorstwa Amitava Acharyi, International Relations Theory and Cross‑Strait Relations, została przedstawio- na podczas The International Forum on Peace and Security in the Taiwan Strait, forum, jakie miało miejsce w Tajpej w 1999 r. Drugim opracowaniem było New Thinking about the Taiwan Issue. Theoretical insights into its origins, dynamics, and prospects, zredagowane przez Jean‑Marca F. Blancharda i Den- nisa V. Hickeya jako pokłosie sympozjum „Peaceful Development and Deepening Integration in the Greater China Region”, jakie miało miejsce w Tajpej w 2009 r. Por.: Amitav Acharya, International Relations Theory and Cross‑Strait Relations, Taiwan Security Research, http://www.taiwansecurity.org/ IS/Acharya‑International‑Relations‑Theory‑and‑Cross‑Strait‑Relations.htm (2 II 2012); New Thinking about the Taiwan Issue. Theoretical insights into its origins, dynamics, and prospects, red. Jean‑Marc F. Blanchard, Dennis V. Hickey, Routledge, Abingdon 2012. Post scriptum. Stosunki ponad Cieśniną Tajwańską… 135 oddziaływać na decyzję Tajwanu i jego sojuszników co do konfrontacyjnego rozwią- zania problemu, co może być postrzegane jako przeciwstawianie siły sile w ochronie interesu narodowego. Rola Stanów Zjednoczonych w dyskursie tego paradygmatu jest kluczowa, bez względu na to, który z partnerów – Chiny czy Tajwan – dążyłby do militarnego rozstrzygnięcia sporu, a także bez względu na jej charakter: utrzymanie dostaw amerykańskiego sprzętu wojskowego na Tajwan, udział wojsk USA w ope- racjach czy też zaniechanie wsparcia w obliczu innych uwarunkowań, szczególnie o charakterze wewnętrznym (np. sprzeciw Kongresu) i zewnętrznym (np. porozumienia światowych potęg, włączając w nie Chiny, prowadzące do równowagi sił). Odmiennie przesłanki, oparte na maksymalizacji korzyści ze współpracy, będące domeną paradygmatu liberalnego, wskazują na pokojowe rozwiązanie sytuacji ponad Cieśniną Tajwańską. Po pierwsze, bezpośrednie koszty prowadzenia działań wojen- nych przez obie strony marginalizują siłowe rozwiązania. Po drugie, osłabiają je koszty pośrednie w postaci strat handlu dwustronnego, zagrożeń dla tajwańskich inwe- storów w Chinach, utraty możliwości biznesowych przez Tajwan i Chiny w regionie w wyniku blokady Cieśniny, które nie służą interesom obydwóch stron. W tym duchu trudno wyobrazić sobie udział pragmatycznych Stanów Zjednoczonych w potencjal- nym starciu zbrojnym, aktywnych po obydwu stronach Cieśniny na wielu płaszczy- znach. Ponadto rosnące powiązania partnerów w regionie także poprzez instytucje międzynarodowe przysparzają coraz więcej okazji do kooperacji niż eskalacji konfliktu, wskazując na korzyści z tej pierwszej. Członkostwo Chin i Tajwanu w WTO, wdrożenie umowy ECFA i trwające negocjacje gospodarcze potwierdzają, że istnieje wiele obszarów współpracy, w obrębie których można unikać problemów spornych i poszerzać bezpieczeństwo na różnych płaszczyznach. Rosnąca zależność gospodarcza między partnerami, ze szczególnym naciskiem na marginalizację Tajwanu, może stać się także czynnikiem stabilizującym sytuację ponad Cieśniną, chociaż niekoniecznie pożądanym przez tajwańskie proniepodległościowe ugrupowania. Trud- no bowiem wyobrazić sobie, że rząd Tajwanu i środowiska przemysłowe działające w Chinach zrezygnują z pieczołowicie wprowadzanych planów rozwojowych, dzięki którym m.in. zapewniają koniunkturę na wyspie. W analizie scenariuszy relacji ponad Cieśniną Tajwańska warto także odwołać się do nowych ujęć teorii stosunków międzynarodowych. Wśród nich konstruktywizm oferuje atrakcyjne podejście do koncepcji zachowania podmiotów, sięgając do idei, tożsamości, norm i wartości społecznych, konstytuujących podmioty państwowe. Na Chiny i Tajwan należy więc patrzeć także przez pryzmat kształtujących je tożsamości. Z jednej strony będą nimi diametralnie odmienne reżimy polityczne3, a z drugiej − wspólnota kultury i języka4. Wydarzenia ostatnich lat, podsumowane zapisami ECFA

3 Wybory prezydenckie na Tajwanie i w Chinach w 2012 r. nie wprowadziły radykalnych zmian polityki, które mogłyby mieć wpływ na zdestabilizowanie obydwu systemów. 4 Pewne znaczenie przypisuje się retoryce wypowiedzi, którą podkreśla fakt, iż obydwa podmioty porozumiewają się przy pomocy wspólnego języka mówionego – języka mandaryńskiego, który ze względu na swój wieloznaczny charakter niełatwo poddaje się bezpośrednim tłumaczeniom na zachodnie języki, a nie mniejszym wyzwaniem pozostaje jego interpretacja. Szczególną rolę przypisuje 136 Post scriptum. Stosunki ponad Cieśniną Tajwańską… i kolejnych porozumień gospodarczych, wskazują na sukcesy negocjacyjne partne- rów. W procesie tym należy podkreślić zjawisko redefinicji własnych interesów narodowych w imię tworzenia nowej, wspólnej, zbiorowej definicji i praktyki stosunków dwustronnych. Powrót do tzw. konsensusu 1992 w sprawie stanowisk dotyczących suwerenności terytorialnej, chociaż wskazuje na odmienne podejścia to tego zagadnienia, to jednak podpowiada kierunek, w jakim partnerzy mogą definiować swoje stanowiska w przyszłości, a więc jak mogą postępować w sytuacji eskalacji konfliktu. Należy także zwrócić uwagę, że Chiny i Tajwan nie kontaktują się jedynie na płasz- czyźnie dwustronnej, a pewien stopień socjalizacji stosunków ma miejsce na arenie międzynarodowej poprzez regionalne gremia współpracy. Bez wątpienia udział Chin jest w nich niewspółmiernie większy od możliwości Tajwanu w tym zakresie, a kwestia tajwańska oficjalnie nieobecna. Trudno jednak nie docenić wpływu sąsiednich państw na stabilizowanie stosunków ponad Cieśniną Tajwańską, co leży w ich bezpo- średnim interesie z uwagi na coraz wyraźniejszą obecność Chin w regionie, zarówno w dyskursie politycznym (tzw. pokojowego rozwoju), jak i w praktyce. Wnikliwemu Czytelnikowi, który przebrnął przez meandry opracowania, warto przypomnieć klu- czową konstatację konstruktywizmu. W myśl tego nurtu „nie istnieje żadna obiek- tywna rzeczywistość”, gdyż jest ona poddawana nieustannym interpretacjom z uwagi na zmieniające się w wyniku współpracy i uczenia się tożsamości5.

się także kontekstowi wydarzeń, które rozgrywają się w obcej Zachodowi kulturze, w której różne gesty i zachowania mogą mieć zdecydowanie inny wymiar i wagę. Trudno jednak przyznać, że są to czynniki kształtujące interesy partnerów. 5 Karen Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych, przeł. Grzegorz Łuczkiewicz, Mi- łosz Habura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 78. ANEKS I 138 Aneks I

Treaty of Shimonoseki Signed at Shimonoseki 17 April 1895 Entered into Force 8 May 1895 by the exchange of the instruments of ratification at Chefoo

TREATY OF PEACE

His Majesty the Emperor of Japan and His Majesty the Emperor of China, desiring to restore the blessings of peace to their countries and subjects and to remove all cause for future complications, have named as their Plenipotentiaries for the purpose of concluding a Treaty of Peace, that is to say: His Majesty the Emperor of Japan, Count ITO Hirobumi, Junii, Grand Cross of the Imperial Order of Paullownia, Minister President of State; and Viscount MUTSU Munemitsu, Junii, First Class of the Imperial Order of the Sacred Treasure, Minister of State for Foreign Affairs. And His Majesty the Emperor of China, LI Hung-chang, Senior Tutor to the Heir Apparent, Senior Grand Secretary of State, Minister Superintendent of Trade for the Northern Ports of China, Viceroy of the province of Chili, and Earl of the First Rank; and LI Ching-fong, Ex-Minister of the Diplomatic Service, of the Second Official Rank: Who, after having exchanged their full powers, which were found to be in good and proper form, have agreed to the following Articles:–

Article 1 China recognises definitively the full and complete independence and autonomy of Korea, and, in consequence, the payment of tribute and the performance of cer- emonies and formalities by Korea to China, in derogation of such independence and autonomy, shall wholly cease for the future.

Article 2 China cedes to Japan in perpetuity and full sovereignty the following territories, together with all fortifications, arsenals, and public property thereon:– (a) The southern portion of the province of Fêngtien within the following boundaries: The line of demarcation begins at the mouth of the River Yalu and ascends that stream to the mouth of the River An-ping, from thence the line runs to Fêng-huang, from thence to Hai-cheng, from thence to Ying-kow, forming a line which describes the southern portion of the territory. The places above named are included in the ceded territory. When the line reaches the River Liao at Ying-kow, it follows the course of the stream to its mouth, where it terminates. The mid-channel of the River Liao shall be taken as the line of demarcation. Aneks I 139

This cession also includes all islands appertaining or belonging to the province of Fêngtien situated in the eastern portion of the Bay of Liao-tung and the northern portion of the Yellow Sea. (b) The island of Formosa, together with all islands appertaining or belonging to the said island of Formosa. (c) The Pescadores Group, that is to say, all islands lying between the 119th and 120th degrees of longitude east of Greenwich and the 23rd and 24th degrees of north latitude.

Article 3 The alignment of the frontiers described in the preceding Article, and shown on the annexed map, shall be subject to verification and demarcation on the spot by a Joint Commission of Delimitation, consisting of two or more Japanese and two or more Chinese delegates, to be appointed immediately after the exchange of the ratifications of this Act. In case the boundaries laid down in this Act are found to be defective at any point, either on account of topography or in consideration of good administration, it shall also be the duty of the Delimitation Commission to rectify the same. The Delimitation Commission will enter upon its duties as soon as possible, and will bring its labours to a conclusion within the period of one year after appointment. The alignments laid down in this Act shall, however, be maintained until the rec- tifications of the Delimitation Commission, if any are made, shall have received the approval of the Governments of Japan and China.

Article 4 China agrees to pay to Japan as a war indemnity the sum of 200,000,000 Kuping taels; the said sum to be paid in eight instalments. The first instalment of 50,000,000 taels to be paid within six months, and the second instalment of 50,000,000 to be paid within twelve months, after the exchange of the ratifications of this Act. The remaining sum to be paid in six equal instalments as follows: the first of such equal annual instalments to be paid within two years, the second within three years, the third within four years, the fourth within five years, the fifth within six years, and the sixth within seven years, after the exchange of the ratifications of this Act. Interest at the rate of 5 per centum per annum shall begin to run on all unpaid portions of the said indemnity from the date the first instalment falls due. China shall, however, have the right to pay by anticipation at any time any or all of the said instalments. In case the whole amount of the said indemnity is paid within three years after the exchange of the ratifications of the present Act all interest shall be waived, and the interest for two years and a half or for any less period, if any already paid, shall be included as part of the principal amount of the indemnity.

Article 5 The inhabitants of the territories ceded to Japan who wish to take up their residence outside the ceded districts shall be at liberty to sell their real property and 140 Aneks I retire. For this purpose a period of two years from the date of the exchange of ratifications of the present Act shall be granted. At the expiration of that period those of the inhabitants who shall not have left such territories shall, at the option of Japan, be deemed to be Japanese subjects. Each of the two Governments shall, immediately upon the exchange of the ratifications of the present Act, send one or more Commissioners to Formosa to effect a final transfer of that province, and within the space of two months after the exchange of the ratifications of this Act such transfer shall be completed.

Article 6 All Treaties between Japan and China having come to an end as a consequence of war, China engages, immediately upon the exchange of the ratifications of this Act, to appoint Plenipotentiaries to conclude with the Japanese Plenipotentiaries, a Treaty of Commerce and Navigation and a Convention to regulate Frontier Intercourse and Trade. The Treaties, Conventions, and Regulations now subsisting between China and the European Powers shall serve as a basis for the said Treaty and Convention between Japan and China. From the date of the exchange of ratifications of this Act until the said Treaty and Convention are brought into actual operation, the Japanese Governments, its officials, commerce, navigation, frontier intercourse and trade, industries, ships, and subjects, shall in every respect be accorded by China most fa- voured nation treatment. China makes, in addition, the following concessions, to take effect six months after the date of the present Act:– First.–The following cities, towns, and ports, in addition to those already opened, shall be opened to the trade, residence, industries, and manufactures of Japanese subjects, under the same conditions and with the same privileges and facilities as exist at the present open cities, towns, and ports of China: 1. Shashih, in the province of Hupeh. 2. Chungking, in the province of Szechwan. 3. Suchow, in the province of Kiangsu. 4. Hangchow, in the province of Chekiang. The Japanese Government shall have the right to station consuls at any or all of the above named places. Second.–Steam navigation for vessels under the Japanese flag, for the conveyance of passengers and cargo, shall be extended to the following places: 1. On the Upper Yangtze River, from Ichang to Chungking. 2. On the Woosung River and the Canal, from Shanghai to Suchow and Hangchow. The rules and regulations that now govern the navigation of the inland waters of China by Foreign vessels shall, so far as applicable, be enforced, in respect to the above named routes, until new rules and regulations are conjointly agreed to. Third.–Japanese subjects purchasing goods or produce in the interior of China, or transporting imported merchandise into the interior of China, shall have the right Aneks I 141 temporarily to rent or hire warehouses for the storage of the articles so purchased or transported without the payment of any taxes or extractions whatever. Fourth.–Japanese subjects shall be free to engage in all kinds of manufacturing industries in all the open cities, towns, and ports of China, and shall be at liberty to import into China all kinds of machinery, paying only the stipulated import duties thereon. All articles manufactured by Japanese subjects in China shall, in respect of inland transit and internal taxes, duties, charges, and exactions of all kinds, and also in respect of warehousing and storage facilities in the interior of China, stand upon the same footing and enjoy the same privileges and exemptions as merchandise imported by Japanese subjects into China. In the event additional rules and regulations are necessary in connexion with these concessions, they shall be embodied in the Treaty of Commerce and Naviga- tion provided for by this Article.

Article 7 Subject to the provisions of the next succeeding Article, the evacuation of China by the armies of Japan shall be completely effected within three months after the exchange of the ratifications of the present Act.

Article 8 As a guarantee of the faithful performance of the stipulations of this Act, China consents to the temporary occupation by the military forces of Japan of Weihaiwei, in the province of Shantung. Upon payment of the first two instalments of the war indemnity herein stipulated for and the exchange of the ratifications of the Treaty of Commerce and navigation, the said place shall be evacuated by the Japanese forces, provided the Chinese Gov- ernment consents to pledge, under suitable and sufficient arrangements, the Customs revenue of China as security for the payment of the principal and interest of the remaining instalments of the said indemnity. In the event that no such arrangements are concluded, such evacuation shall only take place upon the payment of the final instalment of said indemnity. It is, however, expressly understood that no such evacuation shall take place until after the exchange of the ratifications of the Treaty of Commerce and Navigation.

Article 9 Immediately upon the exchange of the ratifications of this Act, all prisoners of war then held shall be restored, and China undertakes not to ill-treat or punish prisoners of war so restored to her by Japan. China also engages to at once release all Japanese subjects accused of being military spies or charged with any other military offences. China further engages not to punish in any manner, nor to allow to be punished, those Chinese subjects who have in any manner been compromised in their relations with the Japanese army during the war.

142 Aneks I

Article 10 All offensive military operations shall cease upon the exchange of the ratifications of this Act.

Article 11 The present Act shall be ratified by their Majesties the Emperor of Japan and the Emperor of China, and the ratifications shall be exchanged at Chefoo on the 8th day of the 5th month of the 28th year of MEIJI, corresponding to the 14th day of the 4th month of the 21st year of KUANG HSÜ. In witness whereof the respective Plenipotentiaries have signed the same and affixed thereto the seal of their arms. Done in Shimonoseki, in duplicate, this 17th day of the fourth month of the 28th year of MEIJI, corresponding to the 23rd day of the 3rd month of the 21st year of KUANG HSÜ.

Count ITO HIROBUMI, [L.S.] Junii, Grand Cross of the Imperial Order of Paullownia Minister President of State Plenipotentiary of His Majesty the Emperor of Japan Viscount MUTSU MUNEMITSU, [L.S.] Junii, First Class of the Imperial Order of the Sacred Treasure Minister of State for Foreign Affairs Plenipotentiary of His Majesty the Emperor of Japan LI HUNG-CHANG, [L.S.] Plenipotentiary of His Majesty the Emperor of China Senior Tutor to the Heir Apparent Senior Grand Secretary of State Minister Superintendent of Trade for the Northern Ports of China Viceroy of the province of Chili Earl of the First Rank LI CHING-FONG Plenipotentiary of His Majesty the Emperor of China Ex-Minister of the Diplomatic Service, of the Second Official Rank Aneks I 143

Mutual Defense Treaty between the United States of America and the Republic of China Signed at Washington 2 December 1954 Entered into Force 3 March 1955 by the exchange of instruments of ratification at Taipei Terminated by the United States of America 1980

The Parties to this Treaty, Reaffirming their faith in the purposes and principles of the Charter of the United Nations and their desire to live in peace with all peoples and all Governments, and desiring to strengthen the fabric of peace in the West Pacific Area, Recalling with mutual pride the relationship which brought their two peoples together in a common bond of sympathy and mutual ideals to fight side by side against imperialist aggression during the last war, Desiring to declare publicly and formally their sense of unity and their common determination to defend themselves against external armed attack, so that no poten- tial aggressor could be under the illusion that either of them stands alone in the West Pacific Area, and Desiring further to strengthen their present efforts for collective defense for the preservation of peace and security pending the development of a more comprehen- sive system of regional security in the West Pacific Area, Have agreed as follows:

Article 1 The Parties undertake, as set forth in the Charter of the United Nations, to settle any international dispute in which they may be involved by peaceful means in such a manner that international peace, security and justice are not endangered and to refrain in their international relations from the threat or use of force in any manner inconsistent with the purposes of the United Nations.

Article 2 In order more effectively to achieve the objective of this Treaty, the Parties sepa- rately and jointly by self-help and mutual aid will maintain and develop their individual and collective capacity to resist armed attack and communist subversive activities directed from without against their territorial integrity and political stability.

Article 3 The Parties undertake to strengthen their free institutions and to cooperate with each other in the development of economic progress and social well-being and to further their individual and collective efforts toward these ends.

144 Aneks I

Article 4 The Parties, through their Foreign Ministers or their deputies, will consult together from time to time regarding the implementation of this Treaty.

Article 5 Each Party recognizes that an armed attack in the West Pacific Area directed against the territories of either of the Parties would be dangerous to its own peace and safety and declares that it would act to meet the common danger in accordance with its constitutional processes. Any such armed attack and all measures taken as a result thereof shall be immediately reported to the Security Council of the United Nations. Such measures shall be terminated when the Security Council has taken the measures necessary to restore and maintain international peace and security.

Article 6 For the purposes of Articles 2 and 5, the terms “territorial” and “territories” shall mean in respect of the Republic of China, Taiwan and the Pescadores; and in respect of the United States of America, the island territories in the West Pacific under its jurisdiction. The provisions of Articles 2 and 5 will be applicable to such other territories as may be determined by mutual agreement.

Article 7 The Government of the Republic of China grants, and the Government of the United States of America accepts, the right to dispose such United States land, air, and sea forces in and about Taiwan and the Pescadores as may be required for their defense, as determined by mutual agreement.

Article 8 This Treaty does not affect and shall not be interpreted as affecting in any way the rights and obligations of the Parties under the Charter of the United Nations or the responsibility of the United Nations for the maintenance of international peace and security.

Article 9 This Treaty shall be ratified by the Republic of China and the United States of America in accordance with their respective constitutional processes and will come into force when instruments of ratification thereof have been exchanged by them at Taipei.

Article 10 This Treaty shall remain in force indefinitely. Either Party may terminate it one year after notice has been given to the other party. Aneks I 145

IN WITNESS WHEREOF, The undersigned Plenipotentiaries have signed this Treaty. DONE in duplicate, in the Chinese and English languages, at Washington on this Second day of the Twelfth month of the Forty-third Year of the Republic of China, corresponding to the Second day of December of the Year One Thousand Nine Hun- dred and Fifty-four.

For the Republic of China: GEORGE K.C. YEH For the United States of America: JOHN FOSTER DULLES 146 Aneks I

Taiwan Relations Act United States Code Title 22 Chapter 48 Sections 3301–3316 Enacted 10 April 1979

Note: Several revisions were made to Public Law 96‑8 when it was codified. Sec- tions 1 and 18 of the Public Law were omitted, as was Section 12(d). In addition, the United States Code contains a section not included in the original Act, Section 3310a. The United States Code version is the authoritative version of the Act. § 3301. Congressional findings and declaration of policy. (a) Findings. (b) Policy. (c) Human rights. § 3302. Implementation of United States policy with regard to Taiwan. (a) Defense articles and services. (b) Determination of Taiwan’s defense needs. (c) United States response to threats to Taiwan or dangers to United States interests. § 3303. Application to Taiwan of laws and international agreements. (a) Application of United States laws generally. (b) Application of United States laws in specific and enumerated areas. (c) Treaties and other international agreements. (d) Membership in international financial institutions and other international organizations. § 3304. Overseas Private Investment Corporation. (a) Removal of per capita income restriction on Corporation activities with respect to investment projects on Taiwan. (b) Application by Corporation of other criteria. § 3305. The American Institute in Taiwan. (a) Conduct of programs, transactions, or other relations with respect to Taiwan. (b) Agreements or transactions relative to Taiwan entered into, performed, and enforced. (c) Preemption of laws, rules, regulations, or ordinances of District of Colum- bia, States, or political subdivisions of States. § 3306. Services to United States citizens on Taiwan. (a) Authorized services. (b) Acts by authorized employees. § 3307. Exemption from taxation. (a) United States, State, or local taxes. (b) Charitable contributions; transfers for public, charitable, and religious uses; charitable and similar gifts. Aneks I 147

§ 3308. Activities of United States Government agencies. (a) Sale, loans, or lease of property; administrative and technical support functions and services. (b) Acquisition and acceptance of services. (c) Institute books and records; access; audit. § 3309. Taiwan instrumentality. (a) Establishment of instrumentality; Presidential determination of necessary authority. (b) Offices and personnel. (c) Privileges and immunities. § 3310. Employment of United States Government agency personnel. (a) Separation from Government service; reemployment or reinstatement upon termination of Institute employment; benefits. (b) Employment of aliens on Taiwan. (c) Institute employees not deemed United States employees. (d) Tax treatment of amounts paid Institute employees. § 3310a. Commercial personnel at American Institute of Taiwan. § 3311. Reporting requirements. (a) Texts of agreements to be transmitted to Congress; secret agreements to be transmitted to Senate Foreign Relations Committee and House Foreign Affairs Committee. (b) Agreements. (c) Congressional notification, review, and approval requirements and procedures. § 3312. Rules and regulations. § 3313. Congressional oversight. (a) Monitoring activities of Senate Foreign Relations Committee, House Fore- ign Affairs Committee, and other Congressional committees. (b) Committee reports to their respective Houses. § 3314. Definitions. § 3315. Authorization of appropriations. § 3316. Severability. 148 Aneks I

United States Code TITLE 22 – FOREIGN RELATIONS AND INTERCOURSE CHAPTER 48 – TAIWAN RELATIONS

Sec. 3301. Congressional findings and declaration of policy (a) Findings The President having terminated governmental relations between the United States and the governing authorities on Taiwan recognized by the United States as the Republic of China prior to January 1, 1979, the Congress finds that the enactment of this chapter is necessary – (1) to help maintain peace, security, and stability in the Western Pacific; and (2) to promote the foreign policy of the United States by authorizing the continuation of commercial, cultural, and other relations between the people of the United States and the people on Taiwan. (b) Policy It is the policy of the United States – (1) to preserve and promote extensive, close, and friendly commercial, cultural, and other relations between the people of the United States and the people on Taiwan, as well as the people on the China mainland and all other peoples of the Western Pacific area; (2) to declare that peace and stability in the area are in the political, security, and economic interests of the United States, and are matters of international concern; (3) to make clear that the United States decision to establish diplomatic relations with the People’s Republic of China rests upon the expectation that the future of Taiwan will be determined by peaceful means; (4) to consider any effort to determine the future of Taiwan by other than peaceful means, including by boycotts or embargoes, a threat to the peace and security of the Western Pacific area and of grave concern to the United States; (5) to provide Taiwan with arms of a defensive character; and (6) to maintain the capacity of the United States to resist any resort to force or other forms of coercion that would jeopardize the security, or the social or economic system, of the people on Taiwan. (c) Human rights Nothing contained in this chapter shall contravene the interest of the United States in human rights, especially with respect to the human rights of all the approximately eighteen million inhabitants of Taiwan. The preservation and enhancement of the human rights of all the people on Taiwan are hereby reaffirmed as objectives of the United States. Aneks I 149

Sec. 3302. Implementation of United States policy with regard to Taiwan (a) Defense articles and services In furtherance of the policy set forth in section 3301 of this title, the United States will make available to Taiwan such defense articles and defense services in such quantity as may be necessary to enable Taiwan to maintain a sufficient self-defense capability. (b) Determination of Taiwan’s defense needs The President and the Congress shall determine the nature and quantity of such defense articles and services based solely upon their judgment of the needs of Taiwan, in accordance with procedures established by law. Such determination of Taiwan’s defense needs shall include review by United States military authorities in connection with recommendations to the President and the Congress. (c) United States response to threats to Taiwan or dangers to United States interests The President is directed to inform the Congress promptly of any threat to the security or the social or economic system of the people on Taiwan and any danger to the interests of the United States arising therefrom. The President and the Congress shall determine, in accordance with constitutional processes, appropriate action by the United States in response to any such danger. Sec. 3303. Application to Taiwan of laws and international agreements (a) Application of United States laws generally The absence of diplomatic relations or recognition shall not affect the application of the laws of the United States with respect to Taiwan, and the laws of the United States shall apply with respect to Taiwan in the manner that the laws of the United States applied with respect to Taiwan prior to January 1, 1979. (b) Application of United States laws in specific and enumerated areas The application of subsection (a) of this section shall include, but shall not be limited to, the following: (1) Whenever the laws of the United States refer or relate to foreign countries, nations, states, governments, or similar entities, such terms shall include and such laws shall apply with respect to Taiwan. (2) Whenever authorized by or pursuant to the laws of the United States to conduct or carry out programs, transactions, or other relations with respect to foreign countries, nations, states, governments, or similar entities, the President or any agency of the United States Government is authorized to conduct and carry out, in accordance with section 3305 of this title, such programs, transactions, and other relations with respect to Taiwan (including, but not limited to, the performance of services for the United States through contracts with commercial entities on Taiwan), in accordance with the applicable laws of the United States. 150 Aneks I

(3) (A) The absence of diplomatic relations and recognition with respect to Ta- iwan shall not abrogate, infringe, modify, deny, or otherwise affect in any way any rights or obligations (including but not limited to those involving contracts, debts, or property interests of any kind) under the laws of the United States heretofore or hereafter acquired by or with respect to Taiwan. (B) For all purposes under the laws of the United States, including actions in any court in the United States, recognition of the People’s Republic of China shall not affect in any way the ownership of or other rights or interests in properties, tangible and intangible, and other things of value, owned or held on or prior to December 31, 1978, or thereafter acquired or earned by the governing authorities on Taiwan. (4) Whenever the application of the laws of the United States depends upon the law that is or was applicable on Taiwan or compliance therewith, the law applied by the people on Taiwan shall be considered the applicable law for that purpose. (5) Nothing in this chapter, nor the facts of the President’s action in extending diplomatic recognition to the People’s Republic of China, the absence of diplomatic relations between the people on Taiwan and the United Sta- tes, or the lack of recognition by the United States, and attendant circum- stances thereto, shall be construed in any administrative or judicial pro- ceeding as a basis for any United States Government agency, commission, or department to make a finding of fact or determination of law, under the Atomic Energy Act of 1954 (42 U.S.C. 2011 et seq.) and the Nuclear Non- Proliferation Act of 1978 (22 U.S.C. 3201 et seq.), to deny an export license application or to revoke an existing export license for nuclear exports to Taiwan. (6) For purposes of the Immigration and Nationality Act (8 U.S.C. 1101 et seq.), Taiwan may be treated in the manner specified in the first sentence of section 202(b) of that Act (8 U.S.C. 1152(b)). (7) The capacity of Taiwan to sue and be sued in courts in the United States, in accordance with the laws of the United States, shall not be abrogated, in- fringed, modified, denied, or otherwise affected in any way by the absence of diplomatic relations or recognition. (8) No requirement, whether expressed or implied, under the laws of the Uni- ted States with respect to maintenance of diplomatic relations or recognition shall be applicable with respect to Taiwan. (c) Treaties and other international agreements For all purposes, including actions in any court in the United States, the Con- gress approves the continuation in force of all treaties and other international agreements, including multilateral conventions, entered into by the United States and the governing authorities on Taiwan recognized by the United States Aneks I 151

as the Republic of China prior to January 1, 1979, and in force between them on December 31, 1978, unless and until terminated in accordance with law. (d) Membership in international financial institutions and other international organizations Nothing in this chapter may be construed as a basis for supporting the exclu- sion or expulsion of Taiwan from continued membership in any international financial institution or any other international organization. Sec. 3304. Overseas Private Investment Corporation (a) Removal of per capita income restriction on Corporation activities with respect to investment projects on Taiwan During the three-year period beginning on April 10, 1979, the $1,000 per capita income restriction in clause (2) of the second undesignated paragraph of section 2191 of this title shall not restrict the activities of the Overseas Private Investment Corporation in determining whether to provide any insurance, re- insurance, loans, or guaranties with respect to investment projects on Taiwan. (b) Application by Corporation of other criteria Except as provided in subsection (a) of this section, in issuing insurance, re- insurance, loans, or guaranties with respect to investment projects on Taiwan, the Overseas Private Insurance Corporation shall apply the same criteria as those applicable in other parts of the world. Sec. 3305. The American Institute in Taiwan (a) Conduct of programs, transactions, or other relations with respect to Taiwan Programs, transactions, and other relations conducted or carried out by the President or any agency of the United States Government with respect to Ta- iwan shall, in the manner and to the extent directed by the President, be conducted and carried out by or through – (1) The American Institute in Taiwan, a nonprofit corporation incorporated under the laws of the District of Columbia, or (2) such comparable successor nongovernmental entity as the President may designate, (hereafter in this chapter referred to as the “Institute”). (b) Agreements or transactions relative to Taiwan entered into, performed, and enforced Whenever the President or any agency of the United States Government is authorized or required by or pursuant to the laws of the United States to enter into, perform, enforce, or have in force an agreement or transaction relative to Taiwan, such agreement or transaction shall be entered into, performed, and enforced, in the manner and to the extent directed by the President, by or through the Institute. (c) Preemption of laws, rules, regulations, or ordinances of District of Columbia, States, or political subdivisions of States To the extent that any law, rule, regulation, or ordinance of the District of Co- lumbia, or of any State or political subdivision thereof in which the Institute is incorporated or doing business, impedes or otherwise interferes with the 152 Aneks I

performance of the functions of the Institute pursuant to this chapter, such law, rule, regulation, or ordinance shall be deemed to be preempted by this chapter. Sec. 3306. Services to United States citizens on Taiwan (a) Authorized services The Institute may authorize any of its employees on Taiwan – (1) to administer to or take from any person an oath, affirmation, affidavit, or deposition, and to perform any notarial act which any notary public is required or authorized by law to perform within the United States; (2) To act as provisional conservator of the personal estates of deceased United States citizens; and (3) to assist and protect the interests of United States persons by performing other acts such as are authorized to be performed outside the United States for consular purposes by such laws of the United States as the President may specify. (b) Acts by authorized employees Acts performed by authorized employees of the Institute under this section shall be valid, and of like force and effect within the United States, as if performed by any other person authorized under the laws of the United States to perform such acts. Sec. 3307. Exemption from taxation (a) United States, State, or local taxes The Institute, its property, and its income are exempt from all taxation now or hereafter imposed by the United States (except to the extent that section 3310(a)(3) of this title requires the imposition of taxes imposed under chapter 21of title 26, relating to the Federal Insurance Contributions Act) or by any State or local taxing authority of the United States. (b) Charitable contributions; transfers for public, charitable, and religious uses; charitable and similar gifts For purposes of title 26, the Institute shall be treated as an organization described in sections 170(b)(1)(A), 170(c),2055 (a), 2106(a)(2)(A), 2522(a), and 2522(b) of title 26. Sec. 3308. Activities of United States Government agencies (a) Sale, loans, or lease of property; administrative and technical support functions and services Any agency of the United States Government is authorized to sell, loan, or lease property (including interests therein) to, and to perform administrative and technical support functions and services for the operations of, the Institute upon such terms and conditions as the President may direct. Reimbursements to agencies under this subsection shall be credited to the current applicable appropriation of the agency concerned. (b) Acquisition and acceptance of services Any agency of the United States Government is authorized to acquire and Aneks I 153

accept services from the Institute upon such terms and conditions as the Presi- dent may direct. Whenever the President determines it to be in furtherance of the purposes of this chapter, the procurement of services by such agencies from the Institute may be effected without regard to such laws of the United States normally applicable to the acquisition of services by such agencies as the President may specify by Executive order. (c) Institute books and records; access; audit Any agency of the United States Government making funds available to the Institute in accordance with this chapter shall make arrangements with the Institute for the Comptroller General of the United States to have access to the books and records of the Institute and the opportunity to audit the operations of the Institute. Sec. 3309. Taiwan instrumentality (a) Establishment of instrumentality; Presidential determination of necessary authority Whenever the President or any agency of the United States Government is authorized or required by or pursuant to the laws of the United States to render or provide to or to receive or accept from Taiwan, any performance, communication, assurance, undertaking, or other action, such action shall, in the manner and to the extent directed by the President, be rendered or provided to, or received or accepted from, an instrumentality established by Taiwan which the President determines has the necessary authority under the laws applied by the people on Taiwan to provide assurances and take other actions on behalf of Taiwan in accordance with this chapter. (b) Offices and personnel The President is requested to extend to the instrumentality established by Ta- iwan the same number of offices and complement of personnel as were pre- viously operated in the United States by the governing authorities on Taiwan recognized as the Republic of China prior to January 1, 1979. (c) Privileges and immunities Upon the granting by Taiwan of comparable privileges and immunities with respect to the Institute and its appropriate personnel, the President is authorized to extend with respect to the Taiwan instrumentality and its appropriate personnel, such privileges and immunities (subject to appropriate conditions and obligations) as may be necessary for the effective performance of their functions. Sec. 3310. Employment of United States Government agency personnel (a) Separation from Government service; reemployment or reinstatement upon termination of Institute employment; benefits (1) Under such terms and conditions as the President may direct, any agency of the United States Government may separate from Government service for a specified period any officer or employee of that agency who accepts employment with the Institute. 154 Aneks I

(2) An officer or employee separated by an agency under paragraph (1) of this subsection for employment with the Institute shall be entitled upon termination of such employment to reemployment or reinstatement with such agency (or a successor agency) in an appropriate position with the attendant rights, privileges, and benefits with the officer or employee would have had or acquired had he or she not been so separated, subject to such time period and other conditions as the President may prescribe. (3) An officer or employee entitled to reemployment or reinstatement rights under paragraph (2) of this subsection shall, while continuously employed by the Institute with no break in continuity of service, continue to participate in any benefit program in which such officer or employee was participating prior to employment by the Institute, including programs for compensation for job-related death, injury, or illness; programs for health and life insurance; programs for annual, sick, and other statutory leave; and programs for retirement under any system established by the laws of the United States; except that employment with the Institute shall be the basis for participation in such programs only to the extent that employee deductions and employer contributions, as required, in payment for such participation for the period of employment with the Institute, are currently deposited in the program’s or system’s fund or depository. Death or retirement of any such officer or employee during approved service with the Institute and prior to reemployment or reinstatement shall be considered a death in or retirement from Go- vernment service for purposes of any employee or survivor benefits acquired by reason of service with an agency of the United States Government. (4) Any officer or employee of an agency of the United States Government who entered into service with the Institute on approved leave of absence without pay prior to April 10, 1979, shall receive the benefits of this section for the period of such service. (b) Employment of aliens on Taiwan Any agency of the United States Government employing alien personnel on Taiwan may transfer such personnel, with accrued allowances, benefits, and rights, to the Institute without a break in service for purposes of retirement and other benefits, including continued participation in any system established by the laws of the United States for the retirement of employees in which the alien was participating prior to the transfer to the Institute, except that employment with the Institute shall be creditable for retirement purposes only to the extent that employee deductions and employer contributions, as required, in payment for such participation for the period of employment with the Institute, are currently deposited in the system’s fund or depository. (c) Institute employees not deemed United States employees Employees of the Institute shall not be employees of the United States and, in representing the Institute, shall be exempt from section of title 18. Aneks I 155

(d) Tax treatment of amounts paid Institute employees (1) For purposes of sections and 913 of title 26, amounts paid by the Institute to its employees shall not be treated as earned income. Amounts received by employees of the Institute shall not be included in gross income, and shall be exempt from taxation, to the extent that they are equivalent to amounts received by civilian officers and employees of the Government of the Uni- ted States as allowances and benefits which are exempt from taxation under section 912 of title 26. (2) Except to the extent required by subsection (a)(3) of this section, service performed in the employ of the Institute shall not constitute employment for purposes of chapter 21 of title 26 and title II of the Social Security Act (42 U.S.C. 401 et seq.). Sec. 3310a. Commercial personnel at American Institute of Taiwan The American Institute of Taiwan shall employ personnel to perform duties similar to those performed by personnel of the United States and Foreign Commercial Service. The number of individuals employed shall be commensurate with the number of United States personnel of the Commercial Service who are perma- nently assigned to the United States diplomatic mission to South Korea. Sec. 3311. Reporting requirements (a) Texts of agreements to be transmitted to Congress; secret agreements to be transmitted to Senate Foreign Relations Committee and House Foreign Affairs Committee The Secretary of State shall transmit to the Congress the text of any agreement to which the Institute is a party. However, any such agreement the immediate public disclosure of which would, in the opinion of the President, be prejudi- cial to the national security of the United States shall not be so transmitted to the Congress but shall be transmitted to the Committee on Foreign Relations of the Senate and the Committee on Foreign Affairs of the House of Represen- tatives under an appropriate injunction of secrecy to be removed only upon due notice from the President. (b) Agreements For purposes of subsection (a) of this section, the term “agreement” includes – (1) any agreement entered into between the Institute and the governing authorities on Taiwan or the instrumentality established by Taiwan; and (2) any agreement entered into between the Institute and an agency of the Uni- ted States Government. (c) Congressional notification, review, and approval requirements and procedures Agreements and transactions made or to be made by or through the Institute shall be subject to the same congressional notification, review, and approval requirements and procedures as if such agreements and transactions were made by or through the agency of the United States Government on behalf of which the Institute is acting. 156 Aneks I

Sec. 3312. Rules and regulations The President is authorized to prescribe such rules and regulations as he may deem appropriate to carry out the purposes of this chapter. During the three-year period beginning on January 1, 1979, such rules and regulations shall be transmitted promptly to the Speaker of the House of Representatives and to the Commit- tee on Foreign Relations of the Senate. Such action shall not, however, relieve the Institute of the responsibilities placed upon it by this chapter. Sec. 3313. Congressional oversight (a) Monitoring activities of Senate Foreign Relations Committee, House Foreign Affairs Committee, and other Congressional committees The Committee on Foreign Affairs of the House of Representatives, the Com- mittee on Foreign Relations of the Senate, and other appropriate committees of the Congress shall monitor – (1) the implementation of the provisions of this chapter; (2) the operation and procedures of the Institute; (3) the legal and technical aspects of the continuing relationship between the United States and Taiwan; and (4) the implementation of the policies of the United States concerning security and cooperation in East Asia. (b) Committee reports to their respective Houses Such committees shall report, as appropriate, to their respective Houses on the results of their monitoring Sec. 3314. Definitions For purposes of this chapter – (1) the term “laws of the United States” includes any statute, rule, regulation, ordinance, order, or judicial rule of decision of the United States or any political subdivision thereof; and (2) the term “Taiwan” includes, as the context may require, the islands of Ta- iwan and the Pescadores, the people on those islands, corporations and other entities and associations created or organized under the laws applied on those islands, and the governing authorities on Taiwan recognized by the United States as the Republic of China prior to January 1, 1979, and any successor governing authorities (including political subdivisions, agencies, and instrumentalities thereof). Sec. 3315. Authorization of appropriations In addition to funds otherwise available to carry out the provisions of this chapter, there are authorized to be appropriated to the Secretary of State for the fiscal year 1980 such funds as may be necessary to carry out such provisions. Such funds are authorized to remain available until expended. Sec. 3316. Severability If any provision of this chapter or the application thereof to any person or circumstance is held invalid, the remainder of the chapter and the application of such provision to any other person or circumstance shall not be affected thereby. Aneks I 157

Joint Communique on the Establishment of Diplomatic Relations Between the People’s Republic of China and the United States of America January 1, 1979

The United States of America and the People’s Republic of China have agreed to recognize each other and to establish diplomatic relations as of January 1, 1979. The United States of America recognizes the Government of the People’s Republic of China as the sole legal Government of China. Within this context, the people of the United States will maintain cultural, commercial, and other unofficial relations with the people of Taiwan. The United States of America and the People’s Republic of China reaffirm the principles agreed on by the two sides in the Shanghai Communique and emphasize once again that: – Both wish to reduce the danger of international military conflict. – Neither should seek hegemony in the Asia-Pacific region or in any other region of the world and each is opposed to efforts by any other country or group of countries to establish such hegemony. Neither is prepared to negotiate on behalf of any third party or to enter into agreements or understandings with the other directed at other states. – The Government of the United States of America acknowledges the Chinese position that there is but one China and Taiwan is part of China. – Both believe that normalization of Sino-American relations is not only in the interest of the Chinese and American peoples but also contributes to the cause of peace in Asia and the world. The United States of America and the People’s Republic of China will exchange Ambassadors and establish Embassies on March 1, 1 9 7 9.

* This is the English version in which the USA takes precedence 158 Aneks I

Joint Communique of the United States of America and the People’s Republic of China (Shanghai Communique) February 28, 1972

1. President Richard Nixon of the United States of America visited the People’s Re- public of China at the invitation of Premier Chou En-lai of the People’s Republic of China from February 21 to February 28, 1972. Accompanying the President were Mrs. Nixon, US Secretary of State William Rogers, Assistant to the President Dr. Henry Kissinger, and other American officials. 2. President Nixon met with Chairman Mao Tsetung of the Communist Party of China on February 21. The two leaders had a serious and frank exchange of views on Sino-US relations and world affairs. 3. During the visit, extensive, earnest and frank discussions were held between Pre- sident Nixon and Premier Chou En-lai on the normalization of relations between the United States of America and the People’s Republic of China, as well as on other matters of interest to both sides. In addition, Secretary of State William Ro- gers and Foreign Minister Chi Peng-fei held talks in the same spirit. 4. President Nixon and his party visited Peking and viewed cultural, industrial and agricultural sites, and they also toured Hangchow and Shanghai where, continuing discussions with Chinese leaders, they viewed similar places of interest. 5. The leaders of the People’s Republic of China and the United States of America found it beneficial to have this opportunity, after so many years without contact, to present candidly to one another their views on a variety of issues. They reviewed the international situation in which important changes and great upheavals are taking place and expounded their respective positions and attitudes. 6. The Chinese side stated: Wherever there is oppression, there is resistance. Coun- tries want independence, nations want liberation and the people want revolution – this has become the irresistible trend of history. All nations, big or small, should be equal: big nations should not bully the small and strong nations should not bully the weak. China will never be a superpower and it opposes hegemony and power politics of any kind. The Chinese side stated that it firmly supports the struggles of all the oppressed people and nations for freedom and liberation and that the people of all countries have the right to choose their social systems ac- cording their own wishes and the right to safeguard the independence, sovereignty and territorial integrity of their own countries and oppose foreign aggression, interference, control and subversion. All foreign troops should be withdrawn to their own countries. The Chinese side expressed its firm support to the peoples of Viet Nam, Laos and Cambodia in their efforts for the attainment of their goal and its firm support to the seven-point proposal of the Provisional Revolutionary Aneks I 159

Government of the Republic of South Viet Nam and the elaboration of Febru- ary this year on the two key problems in the proposal, and to the Joint Decla- ration of the Summit Conference of the Indochinese Peoples. It firmly supports the eight-point program for the peaceful unification of Korea put forward by the Government of the Democratic People’s Republic of Korea on April 12, 1971, and the stand for the abolition of the “UN Commission for the Unification and Rehabilitation of Korea”. It firmly opposes the revival and outward expansion of Japanese militarism and firmly supports the Japanese people’s desire to build an independent, democratic, peaceful and neutral Japan. It firmly maintains that In- dia and Pakistan should, in accordance with the United Nations resolutions on the Indo-Pakistan question, immediately withdraw all their forces to their respective territories and to their own sides of the ceasefire line in Jammu and Kashmir and firmly supports the Pakistan Government and people in their struggle to preserve their independence and sovereignty and the people of Jammu and Kashmir in their struggle for the right of self-determination. 7. The US side stated: Peace in Asia and peace in the world requires efforts both to reduce immediate tensions and to eliminate the basic causes of conflict. The Uni- ted States will work for a just and secure peace: just, because it fulfills the aspira- tions of peoples and nations for freedom and progress; secure, because it removes the danger of foreign aggression. The United States supports individual freedom and social progress for all the peoples of the world, free of outside pressure or intervention. The United States believes that the effort to reduce tensions is served by improving communication between countries that have different ideologies so as to lessen the risks of confrontation through accident, miscalculation or misun- derstanding. Countries should treat each other with mutual respect and be wil- ling to compete peacefully, letting performance be the ultimate judge. No country should claim infallibility and each country should be prepared to reexamine its own attitudes for the common good. The United States stressed that the peoples of Indochina should be allowed to determine their destiny without outside intervention; its constant primary objective has been a negotiated solution; the eight-point proposal put forward by the Republic of Viet Nam and the United States on Janu- ary 27, 1972 represents a basis for the attainment of that objective; in the absence of a negotiated settlement the United States envisages the ultimate withdrawal of all US forces from the region consistent with the aim of self-determination for each country of Indochina. The United States will maintain its close ties with and support for the Republic of Korea; the United States will support efforts of the Republic of Korea to seek a relaxation of tension and increased communication in the Korean peninsula. The United States places the highest value on its friendly relations with Japan; it will continue to develop the existing close bonds. Consi- stent with the United Nations Security Council Resolution of December 21, 1971, the United States favors the continuation of the ceasefire between India and Paki- stan and the withdrawal of all military forces to within their own territories and to their own sides of the ceasefire line in Jammu and Kashmir; the United States 160 Aneks I

supports the right of the peoples of South Asia to shape their own future in peace, free of military threat, and without having the area become the subject of great power rivalry. 8. There are essential differences between China and the United States in their social systems and foreign policies. However, the two sides agreed that countries, regardless of their social systems, should conduct their relations on the principles of respect for the sovereignty and territorial integrity of all states, non-aggression against other states, non-in-terference in the internal affairs of other states, equality and mutual benefit, and peaceful coexistence. International disputes should be settled on this basis, without resorting to the use or threat of force. The United States and the People’s Republic of China are prepared to apply these principles to their mutual relations. 9. With these principles of international relations in mind the two sides stated that: a) progress toward the normalization of relations between China and the United States is in the interests of all countries b) both wish to reduce the danger of international military conflict c) neither should seek hegemony in the Asia-Pacific region and each is opposed to efforts by any other country or group of countries to establish such hegemony d) neither is prepared to negotiate on behalf of any third party or to enter into agreements or understandings with the other directed at other states. 10. Both sides are of the view that it would be against the interests of the peoples of the world for any major country to collude with another against other countries, or for major countries to divide up the world into spheres of interest. 11. The two sides reviewed the long-standing serious disputes between China and the United States. The Chinese side reaffirmed its position: the Taiwan question is the crucial question obstructing the normalization of relations between China and the United States; the Government of the People’s Republic of China is the sole legal government of China; Taiwan is a province of China which has long been returned to the motherland; the liberation of Taiwan is China’s internal affair in which no other country has the right to interfere; and all US forces and military installations must be withdrawn from Taiwan. The Chinese Government firmly opposes any activities which aim at the creation of “one China, one Taiwan”, “one China, two governments”, “two Chinas”, an “independent Taiwan” or advocate that “the status of Taiwan remains to be determined”. 12. The US side declared: The United States acknowledges that all Chinese on either side of the Taiwan Strait maintain there is but one China and that Taiwan is a part of China. The United States Government does not challenge that position. It reaffirms its interest in a peaceful settlement of the Taiwan question by the Chinese themselves. With this prospect in mind, it affirms the ultimate objective of the withdrawal of all US forces and military installations from Taiwan. In the mean- time, it will progressively reduce its forces and military installations on Taiwan as the tension in the area diminishes. The two sides agreed that it is desirable to broaden the understanding between the two peoples. To this end, they discussed Aneks I 161

specific areas in such fields as science, technology, culture, sports and journalism, in which people-to-people contacts and exchanges would be mutually beneficial. Each side undertakes to facilitate the further development of such contacts and exchanges. 13. Both sides view bilateral trade as another area from which mutual benefit can be derived, and agreed that economic relations based on equality and mutual benefit are in the interest of the peoples of the two countries. They agree to facilitate the progressive development of trade between their two countries. 14. The two sides agreed that they will stay in contact through various channels, including the sending of a senior US representative to Peking from time to time for concrete consultations to further the normalization of relations between the two countries and continue to exchange views on issues of common interest. 15. The two sides expressed the hope that the gains achieved during this visit would open up new prospects for the relations between the two countries. They believe that the normalization of relations between the two countries is not only in the interest of the Chinese and American peoples but also contributes to the relaxation of tension in Asia and the world. 16. President Nixon, Mrs. Nixon and the American party expressed their appreciation for the gracious hospitality shown them by the Government and people of the People’s Republic of China. 162 Aneks I

Treaty of Peace between the Republic of China and Japan Signed at Taipei, 28 April 1952 Entered into force, 5 August 1952, by the exchange of the instruments of ratification at Taipei

TREATY OF PEACE

The Republic of China and Japan, Considering their mutual desire for good neighbourliness in view of their histori- cal and cultural ties and geographical proximity; Realising the importance of their close cooperation to the promotion of their common welfare and to the maintenance of international peace and security; Recognising the need for a settlement of problems that have arisen as a result of the existence of a state of war between them; Have resolved to conclude a Treaty of Peace and have accordingly appointed as their Plenipotentiaries, His Excellency the President of the Republic of China: Mr. YEH KUNG-CHAO; The Government of Japan: Mr. ISAO KAWADA Who, having communicated to each other their full powers found to be in good and due form, have agreed upon the following Articles:–

Article 1 The state of war between the Republic of China and Japan is terminated as from the date on which the present Treaty enters into force.

Article 2 It is recognised that under Article 2 of the Treaty of Peace which Japan signed at the city of San Francisco on 8 September 1951 (hereinafter referred to as the San Francisco Treaty), Japan has renounced all right, title, and claim to Taiwan (For- mosa) and Penghu (the Pescadores) as well as the Spratley Islands and the Paracel Islands.

Article 3 The disposition of property of Japan and its nationals in Taiwan (Formosa) and Penghu (the Pescadores), and their claims, including debts, against the authorities of the Republic of China in Taiwan (Formosa) and Penghu (the Pescadores) and the residents thereof, and the disposition in Japan of property of such authorities and residents and their claims, including debts, against Japan and its nationals, shall be the subject of special arrangements between the Government of the Republic of Chi- na and the Government of Japan. The terms nationals and residents include juridical persons. Aneks I 163

Article 4 It is recognised that all treaties, conventions, and agreements concluded before 9 December 1941 between Japan and China have become null and void as a consequence of the war.

Article 5 It is recognised that under the provisions of Article 10 of the San Francisco Treaty, Japan has renounced all special rights and its interests in China, including all benefits and privileges resulting from the provisions of the final Protocol signed at Peking on 7 September 1901, and all annexes, notes, and documents supplementary thereto, and has agreed to the abrogation in respect to Japan of the said protocol, annexes, notes, and documents.

Article 6 (a) The Republic of China and Japan will be guided by the principles of Article 2 of the Charter of the United Nations in their mutual relations. (b) The Republic of China and Japan will cooperate in accordance with the principles of the Charter of the United Nations and, in particular, will promote their common welfare through friendly cooperation in the economic field.

Article 7 The Republic of China and Japan will endeavour to conclude, as soon as possible, a treaty or agreement to place their trading, maritime, and other commercial relations, on a stable and friendly basis.

Article 8 The Republic of China and Japan will endeavour to conclude, as soon as possible, an agreement relating to civil air transport.

Article 9 The Republic of China and Japan will endeavour to conclude, as soon as possible, an agreement providing for the regulation or limitation of fishing and the conserva- tion and development of fisheries on the high seas.

Article 10 For the purposes of the present Treaty, nationals of the Republic of China shall be deemed to include all the inhabitants and former inhabitants of Taiwan (For- mosa) and Penghu (the Pescadores) and their descendents who are of the Chinese nationality in accordance with the laws and regulations which have been or may hereafter be enforced by the Republic of China in Taiwan (Formosa) and Penghu (the Pescadores); and juridical persons of the Republic of China shall be deemed to include all those registered under the laws and regulations which have been or may 164 Aneks I hereafter be enforced by the Republic of China in Taiwan (Formosa) and Penghu (the Pescadores).

Article 11 Unless otherwise provided for in the present Treaty and the documents supplementary thereto, any problem arising between the Republic of China and Japan as a result of the existence of a state of war shall be settled in accordance with the relevant provisions of the San Francisco Treaty.

Article 12 Any dispute that may arise out of the interpretation or application of the present Treaty shall be settled by negotiation or other pacific means.

Article 13 The present Treaty shall be ratified and the instruments of ratification shall be exchanged at Taipei as soon as possible. The present Treaty shall enter into force as from the date on which such instruments of ratification are exchanged.

Article 14 The present Treaty shall be in the Chinese, Japanese, and English languages. In case of any divergence of interpretation, the English text shall prevail. In witness whereof the respective Plenipotentiaries have signed the present Treaty and have affixed thereto their seals. Done in duplicate at Taipei, this Twenty Eighth day of the Fourth month of the Forty First year of the REPUBLIC OF CHINA, corresponding to the Twenty Eighth day of the Fourth month of the Twenty Seventh year of SHOWA of Japan and to the Twenty Eighth day of April in the year One Thousand Nine Hundred and Fifty Two.

YEH KUNG-CHAO, [L.S.] Minister of Foreign Affairs and Plenipotentiary of the Republic of China ISAO KAWADA, [L.S.] Minister of Foreign Affairs and Plenipotentiary of Japan Aneks I 165

[This translation is for reference only. The interpretation of the Cross-Straits Economic Co- operation Framework Agreement shall be based solely on the authentic copy in the Chinese language.]

Cross-Straits Economic Cooperation Framework Agreement

Preamble

The Association for Relations Across the Taiwan Straits and the Straits Exchange Foundation, adhering to the principles of equality, reciprocity and progressiveness and with a view to strengthening cross-Straits trade and economic relations, Have agreed, in line with the basic principles of the World Trade Organization (WTO) and in consideration of the economic conditions of the two Parties, to gradually reduce or eliminate barriers to trade and investment for each other, create a fair trade and investment environment, further advance cross-Straits trade and investment relations by signing the Cross-Straits Economic Cooperation Framework Agreement (hereinafter referred to as this Agreement), and establish a cooperation mechanism beneficial to economic prosperity and development across the Straits. The two Parties have agreed through consultations to the following:

Chapter 1 General Principles

Article 1 Objectives The objectives of this Agreement are: 1. To strengthen and advance the economic, trade and investment cooperation between the two Parties; 2. To promote further liberalization of trade in goods and services between the two Parties and gradually establish fair, transparent and facilitative investment and investment protection mechanisms; 3. To expand areas of economic cooperation and establish a cooperation mechanism. Article 2 Cooperation Measures The two Parties have agreed, in consideration of their economic conditions, to take measures including but not limited to the following, in order to strengthen cross-Straits economic exchange and cooperation: 1. Gradually reducing or eliminating tariff and non-tariff barriers to trade in a substantial majority of goods between the two Parties; 2. Gradually reducing or eliminating restrictions on a large number of sectors in trade in services between the two Parties; 3. Providing investment protection and promoting two-way investment; 4. Promoting trade and investment facilitation and industry exchanges and cooperation. 166 Aneks I

Chapter 2 Trade and Investment

Article 3 Trade in Goods 1. The two Parties have agreed, on the basis of the Early Harvest for Trade in Go- ods as stipulated in Article 7 of this Agreement, to conduct consultations on an agreement on trade in goods no later than six months after the entry into force of this Agreement, and expeditiously conclude such consultations. 2. The consultations on the agreement on trade in goods shall include, but not be limited to: (1) modalities for tariff reduction or elimination; (2) rules of origin; (3) customs procedures; (4) non-tariff measures, including but not limited to technical barriers to trade (TBT) and sanitary and phytosanitary (SPS) measures; (5) trade remedy measures, including measures set forth in the Agreement on Implementation of Article VI of the General Agreement on Tariffs and Tra- de 1994, the Agreement on Subsidies and Countervailing Measures and the Agreement on Safeguards of the World Trade Organization, and the safeguard measures between the two Parties applicable to the trade in goods between the two Parties. 3. Goods included in the agreement on trade in goods pursuant to this Article shall be divided into three categories: goods subject to immediate tariff elimination, goods subject to phased tariff reduction, and exceptions or others. 4. Either Party may accelerate the implementation of tariff reduction at its discretion on the basis of the commitments to tariff concessions in the agreement on trade in goods.

Article 4 Trade in Services 1. The two Parties have agreed, on the basis of the Early Harvest for Trade in Servi- ces as stipulated in Article 8, to conduct consultations on an agreement on trade in services no later than six months after the entry into force of this Agre- ement, and expeditiously conclude such consultations. 2. The consultations on the agreement on trade in services shall seek to: (1) gradually reduce or eliminate restrictions on a large number of sectors in trade in services between the two Parties; (2) further increase the breadth and depth of trade in services; (3) enhance cooperation in trade in services between the two Parties. 3. Either Party may accelerate the liberalization or elimination of restrictive measures at its discretion on the basis of the commitments to liberalization in the agreement on trade in services. Aneks I 167

Article 5 Investment 1. The two Parties have agreed to conduct consultations on the matters referred to in paragraph 2 of this Article within six months after the entry into force of this Agreement, and expeditiously reach an agreement. 2. Such an agreement shall include, but not be limited to, the following: (1) establishing an investment protection mechanism; (2) increasing transparency on investment-related regulations; (3) gradually reducing restrictions on mutual investments between the two Parties; (4) promoting investment facilitation.

Chapter 3 Economic Cooperation

Article 6 Economic Cooperation 1. To enhance and expand the benefits of this Agreement, the two Parties have agreed to strengthen cooperation in areas including, but not limited to, the following: (1) intellectual property rights protection and cooperation; (2) financial cooperation; (3) trade promotion and facilitation; (4) customs cooperation; (5) e-commerce cooperation; (6) discussion on the overall arrangements and key areas for industrial cooperation, promotion of cooperation in major projects, and coordination of the resolution of issues that may arise in the course of industrial cooperation between the two Parties; (7) promotion of small and medium-sized enterprises cooperation between the two Parties, and enhancement of the competitiveness of these enter prises; (8) promotion of the mutual establishment of offices by economic and trade bodies of the two Parties. 2. The two Parties shall expeditiously conduct consultations on the specific programs and contents of the cooperation matters listed in this Article.

Chapter 4 Early Harvest

Article 7 Early Harvest for Trade in Goods 1. To accelerate the realization of the objectives of this Agreement, the two Par- ties have agreed to implement the Early Harvest Program with respect to the goods listed in Annex I. The Early Harvest Program shall start to be implemented within six months after the entry into force of this Agreement. 168 Aneks I

2. The Early Harvest Program for trade in goods shall be implemented in accordance with the following rules: (1) the two Parties shall implement the tariff reductions in accordance with the product list and tariff reduction arrangements under the Early Harvest stipulated in Annex I, unless their respective non-interim tariff rates generally applied on imports from all other WTO members are lower, in which case such rates shall apply; (2) the products listed in Annex I of this Agreement shall be subject to the Pro- visional Rules of Origin stipulated in Annex II. Each Party shall accord prefe- rential tariff treatment to the above-mentioned products that are determined, pursuant to such Rules, as originating in the other Party upon importation; (3) the provisional trade remedy measures applicable to the products listed in An- nex I of this Agreement refer to measures provided for in subparagraph (5) of paragraph 2 of Article 3 of this Agreement. The safeguard measures between the two Parties are specified in Annex III of this Agreement. 3. As of the date of the entry into force of the agreement on trade in goods to be reached by the two Parties pursuant to Article 3 of this Agreement, the Provi- sional Rules of Origin stipulated in Annex II and the provisional trade remedy measures provided for in subparagraph (3) of paragraph 2 of this Article shall cease to apply.

Article 8 Early Harvest for Trade in Services 1. To accelerate the realization of the objectives of this Agreement, the two Par- ties have agreed to implement the Early Harvest Program on the sectors and liberalization measures listed in Annex IV. The Early Harvest Program shall be implemented expeditiously after the entry into force of this Agreement. 2. The Early Harvest Program for Trade in Services shall be implemented in accordance with the following rules: (1) each Party shall, in accordance with the Sectors and Liberalization Measu- res Under the Early Harvest for Trade in Services in Annex IV, reduce or eliminate the restrictive measures in force affecting the services and service suppliers of the other Party; (2) the definition of service suppliers stipulated in Annex V applies to the sectors and liberalization measures with respect to trade in services in Annex IV of this Agreement; (3) as of the date of the entry into force of the agreement on trade in services to be reached by the two Parties pursuant to Article 4 of this Agreement, the definitions of service suppliers stipulated in Annex V of this Agreement shall cease to apply; (4) in the event that the implementation of the Early Harvest Program for Tra- de in Services has caused a material adverse impact on the services sectors of one Party, the affected Party may request consultations with the other Party to seek a solution. Aneks I 169

Chapter 5 Other Provisions

Article 9 Exceptions No provision in this Agreement shall be interpreted to prevent either Party from adopting or maintaining exception measures consistent with the rules of the World Trade Organization.

Article 10 Dispute Settlement 1. The two Parties shall engage in consultations on the establishment of appropriate dispute settlement procedures no later than six months after the entry into force of this Agreement, and expeditiously reach an agreement in order to settle any dispute arising from the interpretation, implementation and application of this agreement. 2. Any dispute over the interpretation, implementation and application of this Agreement prior to the date the dispute settlement agreement mentioned in paragraph 1 of this Article enters into force shall be resolved through consultations by the two Parties or in an appropriate manner by the Cross-Straits Eco- nomic Cooperation Committee to be established in accordance with Article 11 of this Agreement.

Article 11 Institutional Arrangements 1. The two Parties shall establish a Cross-Straits Economic Cooperation Com- mittee (hereinafter referred to as the Committee), which consists of representatives designated by the two Parties. The Committee shall be responsible for handling matters relating to this Agreement, including but not limited to: (1) concluding consultations necessary for the attainment of the objectives of this Agreement; (2) monitoring and evaluating the implementation of this Agreement; (3) interpreting the provisions of this Agreement; (4) notifying important economic and trade information; (5) settling any dispute over the interpretation, implementation and application of this Agreement in accordance with Article 10 of this Agreement. 2. The Committee may set up working group(s) as needed to handle matters in specific areas pertaining to this Agreement, under the supervision of the Committee. 3. The Committee will convene a regular meeting on a semi-annual basis and may call ad hoc meeting(s) when necessary with consent of the two Parties. 4. Matters related to this Agreement shall be communicated through contact persons designated by the competent authorities of the two Parties.

Article 12 Documentation Formats The two Parties shall use the agreed documentation formats for communication of matters arising from this Agreement. 170 Aneks I

Article 13 Annexes and Subsequent Agreements All annexes to this Agreement and subsequent agreements signed in accordance with this Agreement shall be parts of this Agreement.

Article 14 Amendments Amendments to this Agreement shall be subject to consent through consultations between, and confirmation in writing by, the two Parties.

Article 15 Entry into Force After the signing of this Agreement, the two Parties shall complete the relevant procedures respectively and notify each other in writing. This Agreement shall enter into force as of the day following the date that both Parties have received such notification from each other.

Article 16 Termination 1. The Party terminating this Agreement shall notify the other Party in writing. The two Parties shall start consultations within 30 days from the date the termination notice is issued. In case the consultations fail to reach a consensus, this Agreement shall be terminated on the 180th day from the date the termination notice is issued by the notifying Party. 2. Within 30 days from the date of termination of this Agreement, the two Parties shall engage in consultations on issues arising from the termination.

This Agreement is signed in quadruplicate on this 29th day of June [2010] with each Party retaining two copies. The different wording of the corresponding text of this Agreement shall carry the same meaning, and all four copies are equally authentic. Annex I: Product List and Tariff Reduction Arrangements Under the Early Harvest for Trade in Goods Annex II: Provisional Rules of Origin Applicable to Products Under the Early Harvest for Trade in Goods Annex III: Safeguard Measures Between the Two Parties Applicable to Products Under the Early Harvest for Trade in Goods Annex IV: Sectors and Liberalization Measures Under the Early Harvest for Trade in Services Annex V: Definitions of Service Suppliers Applicable to Sectors and Liberalization Measures Under the Early Harvest for Trade in Services

President Chairman Association for Relations Across the Taiwan Straits Straits Exchange Foundation ANEKS II 172 Aneks II

Najwyższe władze Chińskiej Republiki Ludowej, 2013 r.

Przewodniczący Chińskiej Republiki Ludowej: Hu Jintao (2003−2013) Xi Jinping (2013−)*

Przewodniczący Stałego Komitetu Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych: Wu Bangguo (2003−2013) Zhang Dejiang (2013−)

Premier Rady Państwowej ChRL: Wen Jiabao (2003−2013) Li Keqiang (2013–)

Przewodniczący Centralnej Komisji Wojskowej ChRL: Hu Jintao (2005−2013) Xi Jinping (2013−)

Przewodniczący Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej Chin: Jia Qinglin (2003−2013) Yu Zhengsheng (2013−)

* W marcu 2013 r. w czasie sesji Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych doszło do zmian w ramach dotychczasowego kierownictwa państwa. Aneks II 173

Najwyższe władze Republiki Chińskiej na Tajwanie, 2012 r.

Prezydent Republiki Chińskiej: Ma Ying-jeou (KMT, 2008−)

Wiceprezydent Republiki Chińskiej: Wu Den-yih (KMT, 2012−)

Premier Republiki Chińskiej: Chen Sean (KMT, 2012−)

Przewodniczący Yuanu Ustawodawczego Republiki Chińskiej: Wang Yin-pyng (KMT, 1999−) 174 Aneks II

Przewodniczący Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Chin

Mao Zedong (1943−1976)

Hua Guofeng (1976−1981)

Hu Yaobang (1981−1982)

W 1982 r. zniesiono stanowisko przewodniczącego KC KPCh. Od tamtego momentu sekretarz generalny stał się najważniejszą osobą w partii. Aneks II 175

Sekretarze generalni Komunistycznej Partii Chin

Hu Yaobang (1982−1987)

Zhao Ziyang (1987−1989)

Jiang Zemin (1989−2002)

Hu Jintao (2002−2012)

Xi Jinping (2012−) 176 Aneks II

Przewodniczący Chińskiej Republiki Ludowej

Mao Zedong (1954−1959)

Liu Shaoqi (1959−1968)

Dong Biwu (p.o., 1972−1975)

W 1975 r. zniesiono stanowisko przewodniczącego ChRL. Ustawa zasadnicza z 1982 r. ponownie przywróciła to stanowisko.

Li Xiannian (1983−1988)

Yang Shangkun (1988−1993)

Jiang Zemin (1993−2003)

Hu Jintao (2003−2013)

Xi Jinping (2013−) Aneks II 177

Prezydenci Republiki Chińskiej (Tajwanu) od 1950 r.

Li Zongren (p.o., 1950)

Chiang Kai-shek (1950–1975)

Yen Chia-kan (1975–1978)

Chiang Ching-kuo (1978–1988)

Lee Teng-hui (1988–2000)

Chen Shui-bian (2000–2008)

Ma Ying-jeou (2008–) 178 Aneks II

Struktura organizacyjna Komunistycznej Partii Chin Aneks II 179

Rozkład miejsc w Yuanie Ustawodawczym Republiki Chińskiej (Tajwan), 2012 r.

Koalicja „niebieskich”: 69 mandatów Kuomintang – 64 Partia Naród Pierwszy – 3 Bezpartyjna Unia Solidarności – 2

Koalicja „zielonych”: 43 mandaty Demokratyczna Partia Postępu – 40 Unia Solidarności Tajwanu – 3

Kandydat niezależny: 1 mandat 180 Aneks II

Szefowie Association for Relations Across the Taiwan Straits (ARATS)

Wang Daohan (1991–2005)

Chen Yunlin (2008–) Aneks II 181

Szefowie Strait Exchange Foundation (SEF)

Koo Chen-fu (1990–2005)

Chang Chun-hsiung (2005–2007)

Hung Chi-chang (2007–2008)

Chiang Pin-kung (2008–2012)

Lin Join-sane (2012–)

Bibliografia

Dokumenty:

A National Security Strategy of Engagement and Enlargement, The White House, II 1996, http://www.fas.org/spp/military/docops/national/1996stra.htm (30 VI 2012). A New Era of Peace and Prosperity: President Chen Shui‑bian’s Selected Addresses and Messages (1), Government Information Office, Taipei 2001. Annex I: Product List and Tariff Reduction Arrangements Under the Early Harvest for Trade in Goods, http://www.ecfa.org.tw/EcfaAttachment/ECFADoc/Annex%20I%20Product%20 List%20and%20Tariff%20Reduction%20Arrangements.pdf (14 IX 2012). Annex IV: Sectors and Liberalization Measures Under the Early Harvest for Trade in Services, http://www.ecfa.org.tw/EcfaAttachment/ECFADoc/Annex%20IV%20Sectors%20and% 20Liberalization%20Measures.pdf (3 XI 2012). Annex V: Definitions of Service Suppliers Applicable to Sectors and Liberalization Measures under the Early Harvest for Trade in Services, http://www.ecfa.org.tw/EcfaAttachment/EC- FADoc/Annex%20V%20Definitions%20of%20Service%20Suppliers.pdf (3 XI 2012). Anti‑Secession Law, Adopted at the Third Session of the Tenth National People’s Congress on March 14, 2005, http://www.china.org.cn/english/2005lh/122724.htm (18 IV 2012). Clinton William J., Public Papers of the Presidents of the United States, U.S. Government Print- ing Office, 1997. Convention on the Rights and Duties of States, Signed at Montevideo, Uruguay, 26 XII 1933, Washington D.C.: Department of International Law, Organization of American States, http://www.oas.org/juridico/english/sigs/a‑40.html (9 II 2012). Cross‑Straits Economic Cooperation Framework Agreement, http://www.ecfa.org.tw/EcfaAt- tachment/ECFADoc/ECFA.pdf (2 IX 2012). Deng Xiaoping, Selected Works of Deng Xiaoping, vol. II (1975–1982), Foreign Language Press, Beijing 1984. Deng Xiaoping, Selected Works of Deng Xiaoping, vol. III (1982–1992), Foreign Language Press, Beijing 1994. Documents of the 17th National Congress of the Communist Party of China, Foreign Language Press, Beijing 2007. Foreign Ministry Spokesperson Jiang Yu’s Remarks on the Consultation between Singapore and Taiwan to Discuss the Feasibility of Signing an Economic Agreement, 2010/08/05, Ministry 184 Bibliografia

of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, http://www.fmprc.gov.cn/eng/xwfw/ s2510/2535/t722032.htm (3 XI 2012). Full text of Hu’s report at 18th Party Congress: Firmly March on the Path of Socialism With Chi‑ nese Characteristics and Strive to Complete the Building of a Moderately Prosperous Society in All Respects, „China Daily”, 18 XI 2012. Full Text of Jiang Zemin’s Report at 16th Party Congress: Build a Well‑off Society in an All ‑Round Way and Create a New Situation in Building Socialism with Chinese Characteristics, „People’s Daily”, Xinhua, 18 XI 2002. Full text of President Ma’s Inaugural Address, „The China Post”, 21 V 2008. Getting Real, International Media Perspectives on the Special State‑to ‑state Relationship Be‑ tween the ROC and the PRC, Government Information Office, Taipei 1999. Golden Decade National Vision, VII 2012, Council for Economic Planning and Development, Republic of China (Taiwan), http://www.cepd.gov.tw/encontent/m1.aspx?sNo=0017230 (15 XII 2012). Guidelines for National Unification, Adopted by the National Unification Council at its third meeting on February 23, 1991, and by the Executive Yuan Council at its 2223rd meeting on March 14, 1991, http://law.wustl.edu/chinalaw/twguide.html (7 II 2012). Highlights of President Ma Ying‑jeou’s Remarks at the Televised Debate on ECFA, 25 IV 2010, Government Information Office, Taipei 2010, http://www.gio.gov.tw/ct.asp? xItem=63237&ctNode=2462 (9 II 2012). Hu Jintao, Let Us Join Hands to Promote the Peaceful Development of Cross‑Straits Relations and Strive with a United Resolve for the Great Rejuvenation of the Chinese Nation, Speech at the Forum Marking the 30th Anniversary of the Issuance of the Message to Compatriots in Taiwan, Taiwan Affairs Office of the State Council PRC, 31 XII 2008, http://www.gwytb. gov.cn/en/Special/Hu/201103/t20110322_1794707.htm (9 II 2012). Japan’s New Commitment to Asia – Toward the Realization of an East Asian Community, Ad- dress by H.E. Dr. Yukio Hatoyama Prime Minister of Japan, 15 XI 2009, http://www.kantei. go.jp/foreign/hatoyama/statement/200911/15singapore_e.html (30 VI 2012). Jiang Zemin’s Speech at the Meeting Celebrating the 80th Anniversary of the Founding of the Communist Party of China, China.org.cn, 1 VII 2001, http://www.china.org.cn/e‑speech/a. htm (20 VIII 2012). Joint Communique of the United States of America and the People’s Republic of China (Shang‑ hai Communique), 28 II 1972, http://www.china.org.cn/english/china‑us/26012.htm (30 VI 2012). Joint Communique on the Establishment of Diplomatic Relations Between the People’s Repu‑ blic of China and the United States of America, 1 I 1979, http://www.china.org.cn/english/ china‑us/26243.htm (30 VI 2012). Joint Communique of the United States of America and the People’s Republic of China, United States Information Service, 17 VIII 1982, http://www.taiwandocuments.org/communi- que03.htm (30 VI 2012). Kan Shirley A., China/Taiwan: Evolution of the ‘One China’ Policy – Key Statements from Wa‑ shington, Beijing, and Taipei, CRS Report for Congress, Washington, 12 III 2001. Bibliografia 185

Kan Shirley A., Taiwan: Major U.S. Arms Sales Since 1990, Congressional Research Service, Washington, 21 V 2012. Lee Teng‑hui responds to Jiang Zemin, „Taiwan Communiqué” 1995, nr 66, http://www.taiwandc.org/twcom/66‑no4.htm (7 II 2012). Message to Compatriots in Taiwan, 1 I 1979, http://www.china.org.cn/english/7943.htm (9 II 2012). Mutual Defense Treaty between the United States of America and the Republic of China, signed at Washington, 2 XII 1954, [za:] http://www.taiwandocuments.org/mutual01.htm (30 VI 2012). Opening up, and Guarding the Country, X 2011, Mainland Affairs Council, The Executive Yuan, The Republic of China (Taiwan). President Lee Teng‑hui’s Selected Addresses and Massages 1988, Government Information Of- fice, Taipei, 1989. President Ma’s Inaugural Address: Upholding Ideals, Working Together for Reform and Creating Greater Well‑being for Taiwan, Office of the President Republic of China (Taiwan), 20 V 2012, http://english.president.gov.tw/Default.aspx?tabid=491&itemid=27199&rmid=2355 (24 VII 2012). Presidential Election and Referendums – PRESS KIT Fact Sheet No. 6 Referendum Proposals, Government Information Office, Taipei, 22 III 2008, http://www.gio.gov.tw/elect2008/ki- t_06.htm (9 II 2012). Report on the Work of the Government, Delivered by Premier Wen Jiabao at the Fifth Session of the Eleventh National People’s Congress on March 5, 2012 and adopted on March 14, 2012, „People’s Daily”, Xinhua, 16 III 2012. Sustaining U.S. Global Leadership: Priorities for 21st Century Defense, Department of Defense, United States of America, Washington, I 2012. Taiwan Diqu yu Dalu Diqu Renmin Guanxi Tiaoli (Act Governing Relations Between the Peoples of the Taiwan Area and the Mainland Area), Mainland Affairs Council, Executi- ve Yuan, 29 X 2003, http://law.moj.gov.tw/Eng/news/news_detail_ch.aspx?SearchRange- =G&id=763 (25 VII 2012). Taiwan Relations Act, enacted 10 IV 1979, United States Code Title 22 Chapter 48 Sections 3301 – 3316, [za:] http://www.taiwandocuments.org/tra01.htm (30 VI 2012). Taiwan Security Enhancement Act, 24 III 1999, [za:] http://www.taiwanocuments.org/sres693. htm (30 VI 2012). The ‑Point8 Proposition Made by President Jiang Zemin on China’s Reunification, Embassy of the People’s Republic of China in the United States of America, http://www.china‑embassy. org/eng/zt/twwt/t36736.htm (7 II 2012). The Republic of China Yearbook 2011, Government Information Office, Republic of China (Ta- iwan), http://www.gio.gov.tw/taiwan‑website/5‑gp/yearbook/docs/ch06.pdf (7 II 2012). The United States Security Strategy for the East Asia‑Pacific Region 1998, The Secretary of De- fense, Washington 2001. Treaties and Other International Agreements of the United States of America 1776–1949, red. Charles I. Bevans, vol. VI, Department of State Publications 8549, U.S. Government Print- ing Office, Washington, I 1971. 186 Bibliografia

Treaty of Peace between the Republic of China and Japan, signet at Taipei, 28 IV 1952, [za:] http://www.taiwandocuments.org/taipei01.htm (30 VI 2012). Treaty of Peace with Japan, signed at San Francisco 8 September 1951, [za:] http://www.taiwandocuments.org/sanfrancisco01.htm (30 VI 2012). Treaty of Shimonoseki, signed at Shimonoseki 17 April 1895, [za:] http://www.taiwandocuments.org/shimonoseki01.htm (30 VI 2012). Zhongguo Zhengfu Baipishu (1991–1995), (White Papers of the Chinese Government), Infor- mation Office of the State Council of the People’s Republic of China, Foreign Language Press, Beijing 2000.

Opracowania:

Acharya Amitav, International Relations Theory and Cross‑Strait Relations, Taiwan Security Research, http://www.taiwansecurity.org/IS/Acharya‑International‑Relations‑Theory‑and ‑Cross‑Strait‑Relations.htm (2 II 2012). Antonowicz Lech, Status prawnomiędzynarodowy Republiki Chińskiej na Tajwanie, [w:] Taj‑ wan w stosunkach międzynarodowych, red. Haliżak Edward, Fundacja Studiów Międzyna- rodowych, Warszawa 1997. Baum Richard, Kelly James A., Campbell Kurt, Ross Robert S., Whither U.S.‑China Relations?, NBR Analysis, XII 2005. Bernstein Richard, Munro Ross H., The Coming Conflict With China, Alfred A. Knopf, New York 1997. Breaking the China‑Taiwan Impasse, red. Zagoria Donald S., Praeger, Westport 2003. Brzeziński Zbigniew, Druga szansa, przeł. Małgorzata Szubert, Świat Książki, Warszawa 2008. Brzeziński Zbigniew, Wielka szachownica, przeł. Tomasz Wyżyński, Wydawnictwo Bertel- smann Media, Warszawa 1999. Brzeziński Zbigniew, Scowcroft Brent, Ignatius David, Ameryka i świat. Rozmowy o globalnym przebudzeniu politycznym, przeł. Dariusz Rossowski, Wydawnictwo Aha!, Łódź 2009. Charting China’s Future. Domestic and International Challenges, red. Shambaugh David, Rout- ledge, London – New York 2011. Chiu Hungdah, Koo‑Wang Talks and the Prospect of Building Constructive and Stable Relations Across the Taiwan Straits (with Documents), Occasional Papers/Reprint Series in Contem- porary Asian Series, no. 6, School of Law, University of Maryland, Baltimore 1993. Copper John F., Taiwan: Nation‑State or Province?, Westview, Boulder 2009. Deconstructing ECFA: Challenges and Opportunities for Taiwan, red. Lo Chih-Cheng, Tsaur Tien-Wang, Policy Series No.1, Taiwan Brain Trust, Taipei 2010. Economic Interdependence and International Conflict: New Perspectives on an Enduring De‑ bate, red. Mansfield Edward D., Pollins Brian M., The University of Michigan Press, Ann Arbor 2003. Economic Reform and Cross‑Strait Relations. Taiwan and China in the WTO, red. Chang Ju- lian, Goldstein Steven M., Series on Contemporary China – vol. 9, World Scientific Pub- lishing, Singapore 2007. Bibliografia 187

Fenby Jonathan, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej potęgi, przeł. Jan Wąsiński, Jerzy Wołk ‑Łaniewski, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009. Friedberg Aaron L., A Contest for Supremacy: China, America, and the Struggle for Mastery in Asia, W.W. Norton & Company, Inc., New York 2012. Gacek Łukasz, Bezpieczeństwo energetyczne Chin. Aktywność państwowych przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, Księgarnia Akademicka, Kraków 2012. Gacek Łukasz, Chińskie elity polityczne w XX wieku, Księgarnia Akademicka, Kraków 2009. Haliżak Edward, Polityka i strategia Chin w kształtowaniu międzynarodowego bezpieczeństwa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007, Żurawia Papers, z. 10. Haliżak Edward, Zmiana układu sił USA – Chiny a transformacja porządku międzynarodowe‑ go, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, Żurawia Papers, z. 7. Haliżak Edward, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Wydawnictwo Nauko- we Scholar, Warszawa 1999. Jin Canrong, Odpowiedzialność wielkiego mocarstwa. Chińska perspektywa, przeł. Marek Cie- cierski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012. Kagan Robert, Potęga i Raj. Ameryka i Europa w nowym porządku świata, przeł. Witold Turo- polski, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2003. Lee Kuan Yew, My Lifelong Challenge: Singapore’s Bilingual Journey, Straits Times Press, Sin- gapore 2012. Lee Teng‑hui, Road to Democracy. Taiwan’s Pursuit of Identity, PHP Institute, Inc., Tokyo 1999. Leonard Mark, What Does China Think?, Fourth Estate, London 2008. Lin Yifu Justin, Demystifying the Chinese Economy, Cambridge University Press, Cambridge 2012. Mingst Karen, Podstawy stosunków międzynarodowych, przeł. Grzegorz Łuczkiewicz, Miłosz Habura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. Mosher Steven W., Hegemon. Droga Chin do dominacji, przeł. Małgorzata Kowalczyk, Sprawy Polityczne, Warszawa 2007. Nathan Andrew J., Gilley Bruce, China’s New Rulers. The Secret Files, The New York Review of Books, New York 2003. New Thinking about the Taiwan Issue. Theoretical insights into its origins, dynamics, and pros‑ pects, red. Blanchard Jean-Marc F., Hickey Dennis V., Routledge, Abingdon 2012. Pastusiak Longin, Dyplomacja Stanów Zjednoczonych (XVIII–XIX w.), Wydawnictwo Nauko- we PWN, Warszawa 1978. Polit Jakub, Chiny, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2004. Rosen Daniel H., Wang Zhi, The Implications of China‑Taiwan Economic Liberalization, Policy Analyses in International Economics 93, I 2011, Peterson Institute for International Eco- nomics, http://www.piie.com/publications/chapters_preview/5010/01iie5010.pdf. Rowiński Jan, Jakóbiec Wojciech, System konstytucyjny Chińskiej Republiki Ludowej, Wydaw- nictwo Sejmowe, Warszawa 2006. Rozpad ZSRR i jego konsekwencje dla Europy i świata, cz. III: Kontekst międzynarodowy, red. Diec Joachim, Księgarnia Akademicka, Kraków 2011. 188 Bibliografia

Sasuga Katsuhiro, Microregionalism and governance in East Asia, Routledge, Oxon 2004. Sech Bronisław, Tajwan w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych (1945–1982), Wydaw- nictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź 1986. Shapiro Robert J., Futurecast. How Superpowers, Populations, and Globalization Will Change Your Word by the Year 2020, St. Martin’s Griffin, New York 2008. Shambaugh David, China’s Communist Party. Atrophy and Adaptation, Woodrow Wilson Center Press, Washington 2010. Sheng Lijun, China and Taiwan. Cross‑Strait Relations under Chen Shui‑bian, Institute of Southeast Asian Studies, Singapore 2002. Sławiński Roman, Historia Tajwanu, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001. Sources of Conflict and Cooperation in the Taiwan Strait, red. Zheng Yongnian, Raymond Ray ‑kuo Wu, World Scientific Publishing Co., Singapore 2006. Stokes Mark A., Cheng Dean, China’s Evolving Space Capabilities: Implications for U.S. Inter‑ ests, Project 2049 Institute, 26 IV 2012. Sun Zi, Sztuka wojenna. Chiński traktat o skutecznej taktyce i strategii w walce zbrojnej oraz w życiu i w interesach, przeł. Robert Stiller, Wydawnictwo vis‑à‑vis/Etiuda, Kraków 2003. Sung Yun-wing, The Emergence of Greater China: The Economic Integration of Mainland Chi‑ na, Taiwan and Hong Kong, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2005. Tanner Murray Scot, Chinese Economic Coercion Against Taiwan, Rand, Santa Monica 2007. Unlocking the Secret of Taiwan’s Sovereignty, red. Lin Chia-lung, Li Ming-juinn, Lo Chih- cheng, Taiwan Thinktank, Taiwan 2008. Wang Yuan-kang, Harmony and War. Confucian Culture and Chinese Power Politics, Colum- bia University Press, New York 2011. Wise David, Tiger Trap. America’s Secret Spy War with China, Houghton Mifflin Harcourt, Boston 2011. Yuan Hongbing, The Taiwan Crisis. China’s Plan to Annex Taiwan without a Battle by 2012, Tzung Mei Company, Taipei 2012. Yu Keping, Democracy is a Good Thing. Essays on Politics, Society, and Culture in Contempo‑ rary China, The Brookings Institution Press, Washington 2009. Zakaria Fareed, Koniec hegemonii Ameryki, przeł. Stanisław Kroszczyński, Nadir Media Lazar, Warszawa 2009.

Artykuły:

‘1 country, 2 areas’ new basis for dialogue: KMT, „The China Post”, 23 III 2012. 8 more Chinese cities to join individual tourist program: official, „The China Post”, 10 II 2012. Academic says closer ties offer chance of cross‑strait military interactions, „Taipei Times”, 27 III 2012. Alexander David, Access to Pacific harbours key to U.S. strategy – Panetta, Reuters, 3 VI 2012. Alexander David, U.S. will put more warships in Asia – Panetta, Reuters, 2 VI 2012. Alexander David, Stewart Phil, New Pentagon strategy stresses Asia, cyber, drones, Reuters, 5 I 2012. Bibliografia 189

All About Xiaokang, „People’s Daily”, 10 XI 2002. Allow China’s democracy to progress on its own: Su, „Taipei Times”, 10 IV 2012. An Intangible Cultural Heritage Museum of Fujian and Taiwan will be launched in Xiamen, 12 III 2012, http://en.xmnn.cn/Photo/201203/t20120312_2217522.htm (25 VII 2012). Barboza David, Billions in Hidden Riches for Family of Chinese Leader, „The New York Times”, 26 X 2012. Bergsten C. Fred, A Partnership of Equals. How Washington Should Respond to China’s Econo‑ mic Challenge, „Foreign Affairs”, VII/VIII 2008. Bo Gu Kailai sentenced to death with reprieve for intentional homicide, „People’s Daily”, Xin- hua, 20 VIII 2012. Bo Xilai expelled from CPC, public office, „China Daily”, 28 IX 2012. Buckley Chris, Kang Lim Benjamin, China ejects Bo from elite ranks, wife suspected of murder, Reuters, 10 IV 2012. Buckley Chris, Wills Ken, Tait Paul, China domestic security spending rises to $111 billion, Reuters, 5 III 2012. Bulard Martine, Świat Komunistycznej Partii Chin, „Le Monde diplomatique”, nr 10 (80), X 2012. Bush says he opposes referendum on Taiwan, „China Daily”, 10 XII 2003. CAA announces 10 additional Taiwan‑HK flights a day for ’12, „China Post”, 31 XII 2011. Calmes Jackie, A U.S. Marine Base for Australia Irritates China, „The New York Times”, 17 XI 2011. Chang Meg, ECFA boosts Taiwan’s agricultural exports, „Taiwan Today”, 13 VI 2012. Chen George, China PM’s son eyes $1 billion fund for deals, Reuters, 25 I 2010. Chen Jiaxi, Intra‑Party measures start of path toward democratization, „Global Times”, 29 X 2012. Chen Taixi, Taiwan mainstream should be heard on mainland, „Global Times”, 25 III 2012. Chen Xia, Yuan Fang, Inside the Central Party School, China.org.cn, 5 V 2012, http://www. china.org.cn/china/CPC_90_anniversary/2011‑05/05/content_22502331.htm (30 VIII 2012). China Communist Party members exceed 82 mln, Xinhua, 30 VI 2012. China invites more investment ROK in key sectors, 30 XI 2012, China FTA Network, Mini- stry of Commerce, People’s Republic of China, http://fta.mofcom.gov.cn/enarticle/enrelease/201211/11299_1.html (15 XII 2012). China, Russia to conduct joint navy drill, Xinhua, 29 III 2012. China to continue stringent fight against corruption in 2007: newspaper, „People’s Daily”, Xin- hua, 20 I 2007. China’s economic transformation hurts Taiwan’s exports, WantChinaTimes.com, 12 V 2012, http://www.wantchinatimes.com/news‑subclass‑cnt.aspx?cid=1701&MainCatID=17& id=20120512000008 (10 XII 2012). Chinese President Expressed Sympathy to Bush, US Government and People for Disastrous At‑ tack, „People’s Daily”, 12 IX 2001. Chinese president urges improved social management for greater harmony, stability, Xinhua, 19 II 2011. 190 Bibliografia

Chinese spies disguise themselves as tourists, scholars: NSB, „The China Post”, 27 V 2011. Chinese spouses demand equal rights, „Taipei Times”, 9 V 2012. Chinese, U.S. presidents meet on bilateral ties, Xinhua, 20 VI 2012. Chiu Lawrence, Hsiao Scully, Taiwan‑China funded hospital in Beijing set to open, „Focus Taiwan”, 26 VI 2012, The Central News Agency, http://focustaiwan.tw/ShowNews/We- bNews_Detail.aspx?Type=aALL&ID=201204260030 (16 XI 2012). Cho Hui-wan, China‑Taiwan Tug of War in the WTO, „Asian Survey” 2005, vol. 45, no. 5. Clinton Hillary, America’s Pacific Century, „Foreign Policy”, XI 2011, http://www.foreignpolicy.com/articles/2011/10/11/americas_pacific_century (30 VI 2012). Commercial Times: Taiwan’s falling exports to China, „Focus Taiwan”, 13 XI 2012, The Central News Agency, http://focustaiwan.tw/ShowNews/WebNews_Detail.aspx?ID= 201211130015&Type=aOPN (10 XII 2012). CPC Central Committee to investigate into Bo Xilai’s serious violations, „People’s Daily”, Xin- hua, 10 IV 2012. Cross‑Straits trade hits record $147b, Xinhua, „China Daily”, 18 I 2012. Cross‑strait Wus cause woe, „Taipei Times”, 24 III 2012. Cui Jia, Young official named Hunan Party chief, „China Daily”, 26 IV 2010. Diplomacy faces shifting currents of new era, „Global Times”, 23 IV 2012. Don’t make political hay from Bo Xilai case, „Global Times”, 18 IV 2012. DPP takes Ma to task on German unification idea, „Taipei Times”, 26 V 2012. ECFA talks will go ‘step by step’, „China Daily”, Xinhua, 27 IV 2012. ‘Effective management’ needed now, „Taipei Times”, 9 XI 2001. Espionage threats linger, despite closer China ties, „Taipei Times”, 22 III 2012. Forsythe Michael, Oster Shai, Khan Natasha, Lawrence Dune, Xi Jinping Millionaire Rela‑ tions Reveal Fortunes of Elite, Bloomberg, 29 VI 2012, http://www.bloomberg.com/news/ 2012‑06‑29/xi‑jinping‑millionaire‑relations‑reveal‑fortunes‑of‑elite.html (8 X 2012). Full text of Chinese Premier Wen Jiabao’s speech at Britain’s Royal Society, Xinhua, 28 VI 2011. Geng Xin, East Asian security worries drive US‑Japan alliance, „Global Times”, 16 II 2012. German reunification model unacceptable to mainland, „Global Times”, 7 VI 2012. Gluck Caroline, Chinese brides cold‑shouldered in Taiwan, BBC News, 29 VII 2004, http:// news.bbc.co.uk/2/hi/asia‑pacific/3936169.stm (14 XII 2012). Hao Zhou, Hanoi opts not to lease naval base, „Global Times”, 14 X 2010. Henry Kissinger: China won’t be next ‘superpower’, „People’s Daily”, 24 VI 2011. Historic Taiwan‑China trade deal takes effect, BBC News, 12 IX 2010, http://www.bbc.co.uk/ news/world‑asia‑pacific‑11275274 (10 II 2012). Hong Caroline, Lien, Hu share ‘vision’ for peace, „Taipei Times”, 30 IV 2012. Hoyos Carola, Hille Kathrin, Chinese defence budget set to double by 2015, „The Financial Times”, 13 II 2012. Hsu Crystal, Bank of China opens its first Taiwanese branch, „Taipei Times”, 28 VI 2012. Hsu Stacy, China’s Taiwan office head calls on Chinese spouses’ pleas to be respected, „Taipei Times”, 29 VIII 2012. Hu Xiao, China to quadruple GDP by 2020 to $4 trillion, „China Daily”, 26 VI 2004. Bibliografia 191

Huang David, Chang Hsiang-Yi, China’s Inflation Hits Taiwan’s Dinner Tables, Common, „We - alth Magazine”, no. 467, 18 III 2011, http://english.cw.com.tw/article.do?action=show&i- d=12693&offset=0 (15 XI 2012). Huang Joyce, Taiwan and China to go to WTO mat over steel, „Taipei Times”, 6 XII 2002. Huang Tien‑lin, The ‘China dream’ may become a nightmare, „Taipei Times”, 3 IV 2012. Jennings Ralph, China‑Taiwan Approve Investment Protection Pact, „Voice of America”, 9 VIII 2012, http://www.voanews.com/content/china_taiwan_approve_investment_protection_ pact/1483057.html (11 XII 2012). Jiang Zemin and Bush Holds Talks, „People’s Daily”, 20 X 2001. Karunungan Lilian, Teso Yumi, Wong Andrea, Taiwan as Yuan Hub Seen Aiding Perng Cur‑ rency Gain Fight, „Bloomberg Businessweek”, 5 XI 2012, http://www.bloomberg.com/ news/2012‑11‑04/taiwan‑as‑yuan‑hub‑seen‑aiding‑perng‑currency‑appreciation‑fight. html (11 XII 2012). Keng Shu, Schubert Gunter, Agents of Taiwan‑China Unification? The Political Roles of Taiwa‑ nese Business People in the Process of Cross‑Strait Integration, „Asian Survey” 2010, vol. 50, no. 2. Kiracofe Clifford A., Imperial visions threaten Nixon’s peaceful legacy, „Global Times”, 21 II 2012. KMT’s Ma to promote cross‑Strait ties, „China Daily”, 19 VII 2005. Kuang Yanxiang, How Will ECFA Affect Cross‑Strait Political Relationship: A Research Based on Economic Interdependence Theory, „Taiwan Research Quarterly”, I 2012. Kwong Robin, Taiwan army officer sentenced in spy case, „The Financial Times”, 25 VII 2012. Lam Willy, Finalizing the 18th Party Congress: Setting the Stage for Reform?, „China Brief”, vol. XII, issue 18, 21 IX 2012. Lam Willy, Hu Jintao Picks Core Sixth‑Generation Leaders, „China Brief”, vol. IX, issue 10, 15 V 2009. Lam Willy, Succession Politicking Probably Limiting Bo Family’s Punishments, „China Brief”, vol. XII, issue 15, 4 VIII 2012. Li Cheng, Cary Eve, The Last Year of Hu’s Leadership: Hu’s to Blame?, „China Brief”, vol. XI, issue 23, 21 XII 2011. Li Fei, Mainland needs to explore its own way for democratization, „Global Times”, 20 XII 2011. Li Judy, Taiwan’s WTO Entry Raises Annual Ind. Prod. Value 6.9%, China Economic News Se- rvice, 5 I 2012, http://news.cens.com/cens/html/en/news/news_inner_38889.html (17 II 2012). Lin Shu‑hui, Dependence on China poses risk: Lee, „Taipei Times”, 3 VI 2012. List of Political Bureau members of 18th CPC Central Committee, „China Daily”, Xinhua, 15 XI 2012. Loa Lok‑sin, Chinese spouses protest ID delays, „Taipei Times”, 7 III 2009. Ma wins re‑election, „Taipei Times”, 15 I 2012. Mainland, Taiwan negotiators hold preparatory consultation for new round of talks, 28 VI 2010, Taiwan Affairs Office of the State Council of the PRC, http://www.gwytb.gov.cn/en/He- adline/201103/t20110316_1787898.htm (22 II 2012). 192 Bibliografia

Mainland, Taiwan sign investment protection pacts, „China Daily”, Xinhua, 9 VIII 2012. Mainland welcomes possible peace agreement, „China Daily”, Xinhua, 26 X 2011. Ma’s re‑election opens new chances for peaceful cross‑Strait relations, Xinhua, 14 I 2012. Mishkin Sarah, China offers protection to Taiwan investors, „The Financial Times”, 9 VIII 2012. Mo Yan‑chih, Ma promises to increase quota of Chinese students, „Taipei Times”, 21 XII 2011. Mo Yan‑chih, Wikileaks: China using ECFA to push unification, „Taipei Times”, 9 IX 2011. Most Americans support strong relations with China: poll, „Global Times”, Xinhua, 19 IX 2012. National defense not just a military master, Ma says, „Taipei Times”, 19 I 2012. National interests may trump prior goodwill, „Global Times”, 15 II 2012. New era of Chinese spying dawns, „Taipei Times”, 4 X 2011. New legislative landscape taking shape, „The China Post”, 17 I 2012. New way for mainlanders to visit Taiwan as medical permit introduced, „China Daily”, Xinhua, 11 I 2012. Officials mull expansion of limits in FIT program, „Taipei Times”, 13 II 2012. One‑China Principle Allows for No Evasion or Ambiguity, „People’s Daily”, Xinhua, 22 V 2000. One‑China Principle Is Not Saddled on Taiwan, „People’s D a i l y ”, Xinhua, 23 V 2000. ‘One country, two areas’ proposed by Wu Po‑hsiung, „Taipei Times”, 23 III 2012. Petrovsky Vladimir, China, U.S. military ties to increase transparency in Asia Pacific, RIA No- vosti, 23 V 2011. Portrait of Vice President Xi Jinping: ‘Ambitious Survivor’ of the Cultural Revolution, WikiLe- aks, 16 XI 2009, http://wikileaks.org/cable/2009/11/09BEIJING3128.html (30 VIII 2012). Rachman Gideon, The End of the Win‑Win World, „Foreign Policy”, 24 I 2012, http://www. foreignpolicy.com/articles/2012/01/24/the_end_of_the_win_win_world (30 VI 2012). Rahman Roslan, Panetta: U.S. shirting 60% of warships to Pacific by 2020, „USA Today”, 1 VI 2012. Realism and flexibility will guide two sides to solution, „Global Times”, 7 VI 2012. Richburg Keith, Xi Jinping stirs nationalistic sentiments ahead of trip to U.S., „The Washington Post”, 13 II 2012. Ruan Zongze, To whom does Pacific Century belong?, „People’s Daily”, 20 XII 2011. Scholar calls for better China deterrents, „The China Post”, 6 III 2012. Sevastopulo Demetri, Bland Ben, US plans to boost Pacific naval forces, „The Financial Times”, 2 VI 2012. Shalal‑Esa Andrea, Pentagon budget to cut military, cancel programs, Reuters, 25 I 2012. Shan Renping, Bo Xilai’s case nothing to do with ‘political fight’, „Global Times”, 14 IV 2012. Shanghai clique fading as Jiang Zemin allies left out, WantChinaTimes.com, 25 V 2012, http://www.wantchinatimes.com/news‑subclass‑cnt.aspx?cid=1101&MainCatID=11&i- d=20120525000006 (20 VIII 2012). Shih Hsiu‑chuan, Chao Vincent Y., DPP says ECFA claims are overblown, „Taipei Times”, 29 VI 2011. Solo Chinese tourists set at 500 per day, „Taipei Times”, 18 V 2011. Sound Sino‑US ties to be responsibility of both, „China Daily”, Xinhua, 6 III 2012. Bibliografia 193

Su Yung‑yao, Big majority oppose unification: poll, „Taipei Times”, 15 IV 2012. Sui Cindy, Taiwan taps China for lucrative medical tourism market, BBC News, 31 III 2011, http://www.bbc.co.uk/news/business‑12889648 (3 XI 2012). Sui Duqing, Taiwanese public empowered through democratic process, „Global Times”, 20 XII 2011. Sun Peisong, Hawks have no place in China’s future, „Global Times”, 11 VII 2011. Sung Claire, Taiwan‑funded hospitals in China at pains to attract good doctors, WantChina- Times.com, 6 XI 2012, http://www.wantchinatimes.com/news‑subclass‑cnt.aspx?id=2012 1106000041&cid=1502&MainCatID=15 (16 XI 2012). Survey on Signing of Economic Cooperation Agreement with Other Countries, People’s Views on Unification with China and Independence and President Ma Ying‑jeou’s Approval Rating, Global Views Survey Research Center, 23 III 2010, http://taiwansecurity.org/2010/GVMa- Approval_ECFA‑032310.pdf (20 II 2012). Taiwan could serve as a model for China: expert, „Taipei Times”, 17 VI 2012. Taiwan eyes sealing non‑early harvest ECFA items in 2 years, „The China Post”, 2 III 2012. Taiwan leader says economic pact only start for closer ties, „People’s Daily”, 19 V 2010. Taiwan pledges not to seek US help in war, „People’s Daily”, 4 V 2010. Taiwan President Ma and DPP Chairwoman Tsai spar in historic ECFA debate, „Taiwan News”, 26 IV 2010, http://www.etaiwannews.com/etn/news_content.php?id=1237221&lang=eng_ news (15 II 2012). Taiwan readies for third wave of Chinese investment, „Taipei Times”, 20 III 2012. Tan Zongyang, Ma: Peace agreement with mainland ‘possible’, „China Daily”, 19 X 2011. Teng Sue‑feng, An Interview with BenQ Medical Center Chairman Rick Lei, „Taiwan Panora- ma”, XI 2005, http://www.sino.gov.tw/en/show_issue.php?id=2005119411030e.txt&table- =2&h1=About%20Taiwan&h2=Cross‑strait%20Contacts (2 X 2012). The Fall of Bo Xilai, „The Wall Street Journal”, 16−18 III 2012. Tsai Ing-wen, CECA Comes with Big Hidden Costs, „Taipei Times”, 1 III 2009. Tsai Ting-I, Taiwan Firms Head for China To Make Money on Hospitals, „The Wall Street Journal”, 28 XI 2008, http://online.wsj.com/article/SB122782446491162491.html (25 XI 2012). Trust in Party authority shows social maturity, „Global Times”, 26 III 2012. Unity and diversity key to China’s future, „Global Times”, 13 IV 2012. US Grants Permanent Normal Trade Status to China, „People’s Daily”, 28 XII 2001. US missile shield fosters Asian arms race, „Global Times”, 29 III 2012. US should abandon zero‑sum mentality, „Global Times”, 31 I 2012. US should treat China and Chinese military objectively and rationally, „China Daily”, Xinhua, 20 I 2012. US urged to respect China’s interests in the Asia‑Pacific, „China Daily”, Xinhua, 6 III 2012. Wallace Kelly, Bush pledges whatever it takes to defend Taiwan, CNN, 25 IV 2001. Wang Chris, Tsai blasts proposed ‘one country, two areas’ Policy, „Taipei Times”, 27 III 2012. Wang Chris, Peace proposal puts Taiwan at risk: Tsai, „Taipei Times”, 20 X 2011. Wang Lijun sentenced to 15 years in prison, „People’s Daily”, Xinhua, 24 IX 2012. Wang Wenwen, US pressure squeezes strategic cooperation, „Global Times”, 21 II 2012. 194 Bibliografia

Wang Yu‑chung, Ma promises referendum before Chinese peace pact, „Taipei Times”, 21 X 2011. Wang Yu‑chung, Ma talks peace deal with China, „Taipei Times”, 18 X 2011. Wei Guoan, Military spending boost intended to secure uncertain frontiers, „Global Times”, 6 III 2012. Wen says China needs political reform, „China Daily”, Xinhua, 14 III 2012. Wen Xian, What an outrageous Cold War mentality!, „People’s Daily”, 1 II 2010. Whaley Floyd, Clinton Reaffirms Military Ties With the Philippines, „The New York Times”, 16 XI 2011. What is behind US ‘Return‑to‑Asia’ strategy?, „People’s Daily”, 27 XII 2011. Wolf Jim, U.S. seeks missile‑defense shields for Asia, Mideast, Reuters, 27 III 2012. Wong Andrea, Chang Argin, Taiwan Signs Yuan Clearing Deal With China, Creates New Rate, „Bloomberg Businessweek”, 31 VIII 2012, http://www.businessweek.com/news/2012‑08‑31/ taiwan‑signs‑yuan‑clearing‑deal‑with‑china‑creates‑new‑rate (11 XII 2012). Wren John, ECFA puts Taiwan on fast track to prosperity, „Taiwan Today”, 13 V 2012, http:// www.taiwantoday.tw/ct.asp?xItem=190503&CtNode=426 (11 XII 2012). Xi Jinping deploys allies to counter challenge of Bo Xilai, WantChinaTimes.com, 28 II 2012, http://www.wantchinatimes.com/news‑subclass‑cnt.aspx?id=20120228000089&ci- d=1101&MainCatID=11 (20 VIII 2012). Xing Zhigang, Tan Zongyang, Taiwan’s Ma wins tight re‑election race, „China Daily”, 14 I 2012. Xu Tianran, Ma Ying‑jeou clarifies peace agreement, „Global Times”, 19 X 2011. Yang Kai, China needs national rejuvenation, vigilance, „People’s Daily”, 12 VII 2011. Zhao Shengnan, US ‘should play constructive role in region’, „China Daily”, 19 XII 2011. Zhou Yongkang, Advance and broaden cause of social management with Chinese characte‑ ristics, China.org.cn, 24 X 2012, http://www.china.org.cn/opinion/2012‑10/24/con- tent_26891533.htm (2 XI 2012). Zhu Zhe, Hang Haizhou, Defense spending sees lower growth, „China Daily”, 5 III 2012.

Bazy danych: Approved Indirect Mainland Investment by Area, Department of Statistics Ministry of Eco- nomic Affairs, Republic of China (Taiwan), http://2k3dmz2.moea.gov.tw/gnweb/English/ Indicator/wFrmEnIndicator.aspx (20 II 2012). Approved Indirect Mainland Investment by Industry, Department of Statistics Ministry of Eco- nomic Affairs, Republic of China (Taiwan), http://2k3dmz2.moea.gov.tw/gnweb/English/ Indicator/wFrmEnIndicator.aspx (20 II 2012). Approved Outward Investment by Area, Department of Statistics Ministry of Economic Affa- irs, Republic of China (Taiwan), http://2k3dmz2.moea.gov.tw/gnweb/English/Indicator/ wFrmEnIndicator.aspx (20 II 2012). Dalu Diqu, Gang Ao Jumin, Mo Huji Guomin (Lai Tairenshu) Tongjibiao, 31 III 2008, Yimin Zixunzu. Database on international trade, The World Trade Organization, http://stat.wto.org/Statisti- calProgram/WsdbExport.aspx?Language=E (7 II 2012). Bibliografia 195

Investment from Taiwan 1989–2008, Invest in China, May 4, 2010, http://www.fdi.gov.cn/pub/ FDI_EN/Statistics/AnnualStatisticsData/AnnualFDIData/FDIStatistics,2008/t20100504_ 121240.htm (3 II 2012). Statistical Communiqué of the People’s Republic of China on the 2011, February 22, 2012, National Economic and Social Development, National Bureau of Statistics of China, People’s Republic of China, http://www.stats.gov.cn/english/newsandcomingevents/ t20120222_402786587.htm (16 II 2012). Taiwan Investment in Mainland China, Mainland Affairs Council, http://www.mac.gov.tw/ public/Attachment/11230919443.pdf (20 II 2012). Value of Exports & Imports by Country, time period: 2010/01–2011/12, Bureau of Foreign Tra- de, Ministry of Economic Affairs, Republic of China (Taiwan), http://cus93.trade.gov.tw/ ENGLISH/FSCE/ (9 XII 2012). World Economic Outlook Database, IX 2011 Edition, http://www.imf.org/external/pubs/ft/ weo/2011/02/weodata/index.aspx (20 II 2012).

Indeks osobowy

Acharya Amitav 134 Chen Taixi 39 Alexander David 60, 65 Chen Xia 128 Antonowicz Lech 10 Chen Xiancai 38 Chen York 27 Baogang He 74 Chen Yunlin 24, 91, 180 Barboza David 116 Cheng Dean 62 Baum Richard 71 Chi Peng-fei 158 Bergsten C. Fred 70-71 Chia-lung Lin 17 Bernstein Richard 67 Chiang Ching-kuo 12, 80, 177 Bevans Charles I. 44 Chiang Kai-shek 9, 45-46, 78, 177 Blair Dennis 65 Chiang Pin-kung 24, 91, 181 Blanchard Jean‑Marc F. 89, 103, 134 Chiu Hungdah 44, 84 Bland Ben 65 Chiu Lawrence 98 Bo Xilai 117-121 Cho Hui-wan 81, 84 Bo Yibo 117 Christopher Warren 52 Brzeziński Zbigniew 51, 72-74, 128 Ciecierski Marek 61 Buckley Chris 117, 131 Clinton Hillary 55-56 Bulard Martine 110, 112 Clinton William J. (Bill) 50-53 Bush George 50 Clough Ralph N. 81 Bush George jr 53-54, 65-66 Copper John F. 80, 84, 104 Cui Jia 121 Calmes Jacke 56 Cushing Caleb 43-44 Campbell Kurt 71 Carter Jimmy 49 Dao Guang 43 Cary Eve 112 Deng Jiagui (Zhang Yunnan) 116 Chang Argin 99 Deng Xiaoping 10-11, 33, 53, 79-80, 110, 113-114, Chang Chun-hsiung 181 117, 126 Chang Hsiang-Yi 96 Diec Joachim 122 Chang Julian 80, 87 Dong Biwu 176 Chang Meg 95 Chao Vincent Y. 25 Fan Changlong 112 Chen George 116 Fenby Jonathan 79 Chen Jiaxi 123 Fewsmith Joseph 84 Chen Liangyu 114, 121 Forsythe Michael 116 Chen Lu‑huei 89 Foster Dulles John 145 Chen Sean 173 Friedberg Aaron L. 54-55 Chen Shui-bian 19-20, 84, 177 198 Indeks osobowy

Gacek Łukasz 10, 79, 122, 126-127 Jin Canrong 61, 71 Gelpi Christopher 104 Jin Canrong 61, 71 Geng Xin 57 Geng Yansheng 60 Kagan Robert 67 Gilley Bruce 110 Kan Shirley A. 11, 15, 50, 52 Gluck Caroline 106 Kang Lim Benjamin 117 Goldstein Steven M. 80, 87 Kao Kong-lian 92 Grieco Joseph M. 104 Karunungan Lilian 99 Gu Kailai 117-118 Kelly James A. 71 Guo Jinlong 113 Kennan George 47 Khan Natasha 116 Habura Miłosz 136 Kiracofe Clifford A. 67 Haliżak Edward 10 Kissinger Henry 48, 74, 158 Han Zheng 113, 121 Koo Chen-fu 13, 181 Han Zhu 119 Kowalczyk Małgorzata 67 Hang Haizhou 61 Kroszczyński Stanisław 37 Hao Zhou 65 Kuang Yanxiang 104 Harris Townsend 44 Kwong Robin 28 Hatoyama Yukio 56-57 Hay John 45 Lai Kun-Chieh 39 Heywood Neil 117 Lam Willy 119, 125 Hickey Dennis V. 89, 103, 134 Lawrence Dune 116 Hille Kathrin 61 Le Yucheng 57 Hong Caroline 22 Lee Huey-huey 80 Hoyos Carola 61 Lee Kuan Yew 128-129 Hsiao Scully 98 Lee Teng-hui 12-13, 15-18, 25, 50, 80, 84, 177 Hsieh Min-chieh 40 Leonard Mark 123 Hsu Crystal 99 Li Cheng 112 Hsu Stacy 106 Li Ching-fong 138, 142 Hu Chunhua 113-114, 120-121 Li Fei 31, 36-37 Hu Jintao 20, 22-24, 30, 32, 54-55, 71-72, 76, 104, Li Hung-chang 138, 142 110-115, 119-123, 125, 127, 129-130, 172, Li Jianguo 112 175-176 Li Jiaquan 31, 40 Hu Xiao 127 Li Judy 81 Hu Yaobang 174-175 Li Keqiang 6, 112-113, 115, 172 Hua Guofeng 174 Li Ming-juinn 17 Huang David 96 Li Xiannian 176 Huang Joyce 84 Li Yuanchao 112 Huang Tien-lin 33, 89 Li Zhanshu 113 Hung Chi-chang 181 Li Zongren 176 Lien Chan 21-22, 30, 38 Ignatius David 51, 72, 128 Lin Chong-pin 39 Isao Kawada 162, 164 Lin Join-sane 181 Ito Hirobumi 138, 142 Lin Shu-hui 25 Lin Zhiyuan 58 Jennings Ralph 100 Liu Qibao 112 Jia Qinglin 172 Liu Shaoqi 176 Jiang Yaoping 101 Liu Yandong 112 Jiang Zemin 14-16, 41, 52-54, 59, 76, 110, 112- Liu Yuan 119 113, 117, 121, 125-127, 175-176 Liu Yunshan 112-113 Indeks osobowy 199

Lo Chih-cheng 17, 88 Rossowski Dariusz 51, 128 Lo Hsieh-che 39 Ruan Zongze 58 Loa Lok-sin 106 Luo Gan 110 Sasuga Katsuhiro 80, 86 Lye Liang Fook 55 Schubert Gunter 104 Scowcroft Brent 51, 72, 128 Łuczkiewicz Grzegorz 136 Sech Bronisław 44 Sevastopulo Demetri 65 Ma Kai 112 Shalal-Esa Andrea 66 Ma Ying-jeou 6, 22-25, 30-40, 90-91, 173, 177 Shambaugh David 111, 124 Mahan Alfred Thayer 45 Shan Renping 118 Mansfield Edward D. 104 Shapiro Robert J. 72 Mao Zedong (Tsetung) 9, 46, 48-49, 110, 114, 158, Sheng Lijun 81, 85 174, 176 Shi Yinhong 69 Meng Jianzhu 112 Shih Hsiu-chuan 25 Mingst Karen 136 Shu Keng 104 Mishkin Sarah 100 Siew Vincent 23 Mo Yan-chih 25, 32 Sławiński Roman 17, 78 Moore Paul 28 Stewart Phil 60 Mosher Steven W. 67 Stiller Robert 55 Munro Ross H. 67 Stokes Mark A. 62 Mutsu Munemitsu 138, 142 Su Chi 37 Su Hao 61 Nathan Andrew J. 110 Su Yung‑yao 34 Ni Yongjie 31 Su‑Feng Chang 89 Nixon Richard 10, 47-49, 158, 161 Sui Cindy 98 Sui Duqing 37 Obama Barack 56, 60 Sun Chunlan 112 Ohira Masayoshi 126 Sun Peisong 59 Oster Shai 116 Sun Yat-sen 9 Sun Zhengcai 112, 114, 120-121 Panetta Leon 60, 65 Sung Claire 98 Parker Peter 44 Sung Yun-wing 87 Pastusiak Longin 44 Sunzi, chiński myśliciel 38, 55 Peng Liyuan 116 Szubert Małgorzata 73 Perng Fai-nan 99 Perry Mathew Calbraith 44 Tait Paul 131 Petrovsky Vladimir (Pietrowski Władimir) 69 Tan Zongyang 31 Polit Jakub 78 Tanner Murray Scot 81, 84 Pollins Brian M. 104 Tavares da Silva Jorge 103 Teng Sue-feng 98 Qi Qiaoqiao (Chai Lin-hing) 116 Teso Yumi 99 Truman Harry 46 Rachman Gideon 67 Tsai I-Ju 88-89 Rahman Roslan 65 Tsai Ing-wen 25, 30-31, 33, 88, 90 Rhee Sang-myon 17, 20 Tsai Ting-I 98 Richburg Keith 57 Tsaur Tien-Wang 88 Rogers William 158 Tyler John 43 Rosen Daniel H. 84, 86, 106 Ross Robert S. 71 Vogel Ezra 36 200 Indeks osobowy

Wallace Kelly 53 Xu Shiquan 31 Wang Chris 30, 33 Xu Tianran 31 Wang Daohan 13, 180 Wang Huning 112 Yan Xuetong 68 Wang Kao-cheng 38 Yang Jiechi 58 Wang Lijun 117 Yang Kai 129 Wang Qishan 112-113 Yang Shangkun 176 Wang T.Y. (Te-yu) 89 Yang Xiong 121 Wang Yang 112, 117, 121 Yang Yi 31 Wang Yin-pyng 173 Yang Yujun 64 Wang Yuan-kang 129-130 Ye Jianying 11 Wang Yu-chung 30 Yeh George K. C. 145 Wang Zhi 84, 86, 106 Yeh Kung-chao 162, 164 Wąsiński Jan 79 Yen Chia-kan 177 Wei Guoan 61 Yifu Lin Justin 79 Wen Jiabao 20, 54, 110-112, 115-116, 118, 124- Yu Ching‑hsin 89 125, 131-132, 172 Yu Keping 123-124 Wen Xian 55 Yu Zhengsheng 112-113, 121, 172 Wen Yunsong (Winston Wen) 115-116 Yuan Fang 128 Whaley Floyd 56 Yuan Hongbing 26-27, 29 Wills Ken 131 Wise David 29 Zagoria Donald S. 81 Wolf Jim 64 Zakaria Fareed 37 Wołk-Łaniewski Jerzy 79 Zhang Chunxian 112 Wong Andrea 99 Zhang Dejiang 112, 118, 120-121, 172 Wren John 101 Zhang Gaoli 112, 121 Wu Bangguo 110, 112, 172 Zhang Guogang 117 Wu Chang-yu 28 Zhang Haiyang 119 Wu Den-yih 173 Zhang Xiaojun 117 Wu Guanzheng 110 Zhao Leji 112 Wu Poh-hsiung 32-33 Zhao Shengnan 57 Wu Ray-kuo Raymond 55, 74 Zhao Ziyang 128, 175 Wu Rong-I 88 Zheng Lizhong 91 Wu Zhiming 121 Zheng Yongnian 55, 74 Wye Rod 111 Zhou Enlai (En-lai) 48, 114, 158 Zhou Qiang 120-121 Xi Jinping 6, 112-116, 129, 172, 175-176 Zhou Yongkang 119, 130-131 Xi Zhonxun 114 Zhu Zhe 61 Xing Zhigang 31 Zoellick Robert B. 71 Xu Qiliang 112 Spis tabel i wykresów

Tabela 1. Sondaż ukazujący opinie Tajwańczyków na temat prowadzonego dialogu z Chinami kontynentalnymi ...... 34 Tabela 2. Wielkość chińskiego budżetu wojskowego w latach 2006–2012 (w mld RMB) ...... 61 Tabela 3. Wymiana handlowa USA z Chinami w latach 2001–2011 (w mld USD) ...... 63 Tabela 4. Handel ponad Cieśniną Tajwańską w latach 2001–2010 (wartość w mld USD, udział w %) ...... 82 Tabela 5. Handel zagraniczny Tajwanu z Hongkongiem i Chinami w latach 1989–2010 (wartość w mld USD, udział w %) ...... 83 Tabela 6. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Chinach, w tym z Tajwanu, w latach 2001–2010 (wartość w mld USD, udział w %) ...... 85 Tabela 7. Inwestycje zagraniczne w Chinach według miejsca pochodzenia w 2011 r. (wartość w mln USD, udział w %) ...... 87 Tabela 8. Średnie wskaźniki wzrostu gospodarczego w latach 2006–2010 (w %) ...... 88 Tabela 9. Obawy społeczne Tajwańczyków wynikające z rosnącej zależności gospodarczej wyspy od Chin a przynależność partyjna w 2008 r...... 89 Tabela 10. Lista tajwańskich produktów objętych redukcją stawek celnych w ramach ECFA przez Chiny (wartość w mld USD w 2009 r., udział w %) ...... 93 Tabela 11. Lista chińskich produktów objętych redukcją stawek celnych w ramach ECFA przez Tajwan (wartość w mld USD w 2009 r., udział w %) ...... 93 202 Spis tabel i wykresów

Tabela 12. Obszary usług niefinansowych objęte liberalizacją przez Tajwan ...... 94 Tabela 13. Obszary usług niefinansowych objęte liberalizacją przez Chiny ...... 94 Tabela 14. Porównanie uzgodnień w zakresie liberalizacji usług sektora finansowego ...... 95 Tabela 15. Stopa wzrostu tajwańskiego handlu zagranicznego w Chinami w 2010 i 2011 r. (w %) ...... 96

Wykres 1. Wielkość nadwyżki handlowej Tajwanu z Chinami i Hongkongiem w latach 2001–2011 (w mld USD) ...... 97 Spis treści

Słowo wstępne ...... 5 Rozdział I. Dialog ponad Cieśniną Tajwańską na temat zjednoczenia ...... 9 Podział Chin ...... 9 Formuła „jedno państwo, dwa systemy” ...... 10 Tajwańskie wytyczne dla zjednoczenia narodowego ...... 12 Konsensus 1992 ...... 13 Ośmiopunktowy plan Jiang Zemina dotyczący rozwoju relacji z Tajwanem ...... 14 Koncepcja dwóch niezależnych jednostek politycznych ...... 15 Propozycja konfederacji Lee Teng‑huia ...... 17 „Specjalne relacje pomiędzy państwami” ...... 18 Demokratyczna Partia Postępu przejmuje władzę na Tajwanie ...... 19 Prawo antysecesyjne ...... 20 Dialog KPCh − Kuomintang ...... 21 Perspektywa nowego otwarcia po zmianach politycznych w Chinach i na Tajwanie ...... 22 Sześć punktów Hu Jintao dotyczących rozwoju dialogu z Tajwanem ...... 24 Kontrowersje wokół ECFA ...... 25 Indywidualni turyści z kontynentu ...... 27 Podkreślanie znaczenia więzi kulturowych ...... 29 Propozycja porozumienia pokojowego Ma Ying‑jeou ...... 30 Reelekcja Ma Ying‑jeou ...... 31 „Jedno państwo, dwa obszary” ...... 32 Golden decade ...... 34 Tajwański model demokracji ...... 36 Współpraca wojskowa ...... 38 Zjednoczenie Chin wedle modelu niemieckiego ...... 39 Nowe wyzwania w polityce Komunistycznej Partii Chin ...... 40 Rozdział II. Relacje chińsko‑amerykańskie a kwestia tajwańska ...... 43 Odkrywanie Chin przez Amerykanów ...... 43 Traktat z Wangxia ...... 43 Misja Perry’ego dociera na Tajwan ...... 44 Polityka „otwartych drzwi” ...... 45 Ucieczka narodowców na Tajwan ...... 46 Proklamowanie Chińskiej Republiki Ludowej ...... 46 Strategia „powstrzymywania” komunizmu ...... 47 Zmiana reprezentacji w ONZ ...... 47 Komunikat Szanghajski ...... 48 Nawiązanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy ChRL a USA ...... 49 Taiwan Relations Act ...... 49 Implikacje wydarzeń na placu Tiananmen ...... 50 Doktryna „zaangażowania” ...... 51 Poprawa stosunków w okresie prezydentury Clintona ...... 52 Taiwan Security Enhancement Act ...... 53 Chiny wobec amerykańskiej wojny z terroryzmem ...... 54 Chiny łagodzą stanowisko w kwestii tajwańskiej ...... 54 Amerykański powrót na Pacyfik ...... 55 Chiny wobec amerykańskiego powrotu na Pacyfik ...... 57 Chiny wyzwaniem dla pozycji mocarstwowej USA ...... 59 Chiński budżet obronny ...... 60 Deficyt handlowy ...... 63 Projekt amerykańskiej tarczy antyrakietowej w Azji ...... 64 Amerykanie przekierowują znaczącą część swojej floty na Pacyfik ...... 65 Rywalizacja czy kooperacja? ...... 66 Rywalizacja? ...... 66 Kooperacja? ...... 70 Trzy paradygmaty określające problem Tajwanu ...... 74 Wyzwania ...... 76 Rozdział III. Chiny – Tajwan. Ewolucja zależności gospodarczych ...... 77 Chiny i Tajwan – różne potencjały, zbieżne potrzeby rozwojowe? ...... 77 Ewolucja współpracy handlowej ...... 81 Współpraca w zakresie inwestycji ...... 84 Kontrowersje wokół zawarcia ECFA na Tajwanie ...... 88 Ramowe Porozumienie o Współpracy Gospodarczej ...... 91 Pierwsze sukcesy i wyzwania wynikające z zawarcia porozumienia ECFA ...... 95 Dalsze porozumienia o charakterze gospodarczym ...... 99 Regionalny wymiar ECFA ...... 101 Rola Taishang w dialogu w Cieśninie Tajwańskiej ...... 102 Społeczny wymiar kontaktów gospodarczych ...... 104 Rozdział IV. Zmiana generacyjna w Chinach ...... 109 Partia komunistyczna rośnie w siłę ...... 109 Mechanizm powoływania przywódców partii ...... 110 Czwarta generacja przywódców ...... 111 Podziały w partii ...... 111 Piąta generacja przywódców przejmuje władzę ...... 112 Nowi liderzy – Xi Jinping i Li Keqiang ...... 114 „Książęta” w przestrzeni gospodarczej ...... 115 Upadek „arystokraty” ...... 117 Szósta generacja w przedsionku do władzy ...... 120 Klika szanghajska ...... 121 W poszukiwaniu nowych podstaw legitymizacji partii rządzącej ...... 122 Dążenia na rzecz poprawy wizerunku społecznego ...... 123 Od teorii „trzech reprezentacji” do „harmonijnego społeczeństwa” ...... 125 Partia sięga po zagraniczne wzorce rozwiązań ...... 127 Wzrost gospodarczy podstawą legitymizacji władzy ...... 129 Post scriptum. Stosunki ponad Cieśniną Tajwańską − przyczynek do teoretycznej debaty ...... 133 Aneks I ...... 137 Treaty of Shimonoseki ...... 138 Mutual Defense Treaty between the United States of America and the Republic of China ...... 143 Taiwan Relations Act ...... 146 United States Code ...... 148 Joint Communique on the Establishment of Diplomatic Relations Between the People’s Republic of China and the United States of America ...... 157 Joint Communique of the United States of America and the People’s Republic of China (Shanghai Communique) ...... 158 Treaty of Peace between the Republic of China and Japan ...... 162 Cross-Straits Economic Cooperation Framework Agreement ...... 165 Aneks II ...... 171 Najwyższe władze Chińskiej Republiki Ludowej, 2013 r...... 172 Najwyższe władze Republiki Chińskiej na Tajwanie, 2012 r...... 173 Przewodniczący Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Chin ...... 174 Sekretarze generalni Komunistycznej Partii Chin ...... 175 Przewodniczący Chińskiej Republiki Ludowej ...... 176 Prezydenci Republiki Chińskiej (Tajwanu) od 1950 r...... 177 Struktura organizacyjna Komunistycznej Partii Chin ...... 178 Rozkład miejsc w Yuanie Ustawodawczym Republiki Chińskiej (Tajwan), 2012 r...... 179 Szefowie Association for Relations Across the Taiwan Straits (ARATS) ...... 180 Szefowie Strait Exchange Foundation (SEF) ...... 182 Bibliografia ...... 183 Indeks osobowy ...... 197 Spis tabel i wykresów ...... 201