POKOJOWE NEGOCJACJE CZY TWARDA GRA? ROZWÓJ STOSUNKÓW PONAD CIEŚNINĄ TAJWAŃSKĄ seria pod redakcją BOGDANA SZLACHTY 54 ŁUKASZ GACEK EWA TROJNAR POKOJOWE NEGOCJACJE CZY TWARDA GRA? ROZWÓJ STOSUNKÓW PONAD CIEŚNINĄ TAJWAŃSKĄ Kraków 2013 © Copyright by Łukasz Gacek, Ewa Trojnar, Kraków 2012 Recenzent: Prof. dr hab. Adam W. Jelonek Opracowanie redakcyjne: Edyta Wygonik-Barzyk Korekta: Irena Gubernat Projekt okładki: Emilia Dajnowicz Zdjęcie na okładce – figurki (od lewej): Chiang Kai-shek, Sun Yat-sen, Mao Zedong Skład i łamanie: www.anatta.pl Książka dofinansowana przez Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego ISBN 978-83-7638-277-7 KsięgarNIA AKADEMICKA ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel./faks 43-127-43, 422-10-33 w. 11-67 [email protected] www.akademicka.pl Słowo WSTęPNE Prowadzenie badań naukowych poświęconych problematyce rozwoju stosunków w Cieśninie Tajwańskiej stanowi nie lada wyzwanie. Ich unikatowość i zarazem złożoność zjednują i dzielą uczonych na całym świecie. Powstawaniu prac nauko- wych o tej tematyce sprzyjają różnorodne podejścia badawcze, prowadzące często do rozbieżnych wyjaśnień i prognoz dotyczących rozwoju wypadków. Wśród nich panuje jednak dość powszechna akceptacja poziomu skomplikowania zagadnienia. Nie zrażając się tym faktem, a wręcz czerpiąc z niego badawczą satysfakcję, autorzy oddają w ręce Czytelników opracowanie poświęcone bieżącym stosunkom pomiędzy Chinami a Tajwanem, uwzględniające wnikliwą analizę zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych uwarunkowań procesu. Monografia powstała w oparciu o aktualne i dostępne w 2012 r. dane. Jest to praca o charakterze nie tylko podręcznikowym, ale i analitycznym. Wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze, podejmując taką decyzję, autorzy kierowali się potrzebami świata akademickiego, gdyż omawiane stosunki są tematem wielu wykła- dów akademickich na kierunkach: nauk politycznych, ekonomicznych, stosunków międzynarodowych, a także na studiach kulturoznawczych i innych. Inspiracją do przygotowania opracowania o takim charakterze były w zasadniczej mierze zajęcia prowadzone dla studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach kursów polityki zagranicznej Chin i stosunków międzynarodowych w regionie Azji i Pacyfiku. Para- doksalnie po części to właśnie intrygujące pytania studentów i ich wątpliwości w za- kresie rozumienia stosunków pomiędzy Chinami a Tajwanem oraz kreślenia sche- matów rozwojowych w tej przestrzeni skłoniły autorów do opracowania materiału w zwartej i podręcznikowej formie (tabele, aneksy, dokumenty źródłowe, indeks, bibliografia). Ufamy, że z pracy będą często korzystać studenci poszukujący klucza do zrozumienia tego problemu. Po drugie, mając pełną świadomość, że we współcze- snym świecie coraz trudniej nadążyć za zmieniającą się rzeczywistością, przygoto- wując opracowanie, autorzy postawili sobie za cel wyjście poza standardy typowe dla podręcznika. Analiza przypadku stosunków w Cieśninie Tajwańskiej została prze- prowadzona z uwzględnieniem podejścia przedmiotowego i podmiotowego, w ujęciu chronologicznym, stosowanych powszechnie w analizach przypadków w nauce o sto- sunkach międzynarodowych. Od analizy stosunków politycznych oddzielono anali- zę zależności gospodarczych (w tym społecznych), co nie powinno marginalizować 6 Słowo wstępne faktu przenikania się tych zjawisk. Konstrukcja pracy nie ogranicza badanego zjawi- ska do literalnego rozumienia stosunków pomiędzy dwoma aktorami: Chinami i Taj- wanem, a więc poziomu państw, chociaż wokół nich zbudowano sieć oddziaływań jednostek – elit politycznych oraz otoczenia, w którym Stany Zjednoczone stanowią fundament analizy1. Nie mniej ważny jest także wymiar regionalny i międzynaro- dowy stosunków dwustronnych, do których odwołuje się niniejsza praca. Wreszcie struktura opracowania oddaje sekwencyjność wydarzeń, rozpoczynając od otwarcia Chin na świat w 1978 r. i zniesienia przez tajwański rząd zakazu odwiedzania rodzin w Chinach w 1987 r., a kończąc na zaprzysiężeniu prezydenta Tajwanu Ma Ying­‑jeou na drugą kadencję 20 maja 2012 r. oraz przejęciu władzy w Chinach przez piątą ge- nerację polityków, w gronie których Xi Jinping i Li Keqiang będą odgrywać kluczową rolę w państwie. Tej ostatniej kwestii celowo poświęcono odrębny rozdział – została w nim dokonana charakterystyka nowego kierownictwa i przedstawiono problemy, z jakimi boryka się dzisiaj partia komunistyczna. Przeobrażenia wewnątrzkrajowe i towarzyszące im zmiany generacyjne wpływają zasadniczo na sposób realizacji po- lityki zagranicznej. Należy zauważyć, że Chiny ciągle poszukują swojego właściwego miejsca w globalnej przestrzeni. Mając na uwadze powyższe uwarunkowania, mono- grafia może stanowić cenne źródło wiadomości również dla ośrodków analitycznych zajmujących się tą problematyką, jak również środowisk biznesowych podejmują- cych aktywność na rynkach azjatyckich. Na poszczególnych etapach prezentacji problemu autorzy celowo nie odwołują się do teorii naukowych, zostawiając to zadanie studentom. Odniesienie do głównych nurtów w nauce o stosunkach międzynarodowych zostało przedstawione jedynie w podsumowaniu pracy. Jest ono swoistego rodzaju zaproszeniem do dyskusji nad przyszłością w rozwiązywaniu problemów ponad Cieśniną Tajwańską. Niechaj roz- budzi ciekawość i skłoni do stawiania dalszych pytań badawczych oraz służy niczym wskazówka do własnych rozważań, twórczych przemyśleń i w konsekwencji posze- rzenia badań nad problemem. Autorzy żywią przekonanie, że zebrana w jednym to- mie i opatrzona komentarzami synteza najważniejszych wydarzeń wraz z materiałem źródłowym będzie służyła wszystkim, którzy na bazie nauki poszukują odpowiedzi na pytanie, jaka będzie przyszłość stosunków chińsko-tajwańskich. Tytuł opracowania Praca powstała na podstawie analiz materiału źródłowego i opracowań naukowych poświęconych problematyce międzynarodowej, stosunkom międzynarodowym w re- gionie Azji i Pacyfiku, polityce zagranicznej Chin i Tajwanu. Kluczową jednak część pracy, bez której opracowanie nie przyjęłoby obecnego kształtu, stanowią wyniki badań terenowych. W latach 2009–2012 autorzy przeprowadzili badania jakościowe 1 Autorzy pragną podkreślić, że nie jest celem pracy próba odpowiedzi na pytanie o status podmio- tów opisywanych stosunków, chociaż sposób, w jaki Chiny traktują Tajwan, a także dążenia Tajwanu do uznania państwowości w pewnych etapach historii wyspy przeplatają się z problematyką prezentowa- nego problemu. Główni aktorzy – semantyka 7 w Chinach i na Tajwanie. Obserwację uczestniczącą uzupełniły wywiady eksperc- kie pogłębione z przedstawicielami środowisk naukowych, gospodarczych i admini- stracji publicznej. W rozmowach z ekspertami każdorazowo padało pytanie o to, jak określać stosunki chińsko­‑tajwańskie. Wielość ocen i opinii wyrażanych w tej materii pozwoliła autorom nadać monografii tytuł, który oddaje złożoność interpretacyjną towarzyszącą temu pytaniu. Ostatecznie pojawia się sformułowanie „pokojowe nego- cjacje czy twarda gra”. W odniesieniu do tego autorzy chcieliby jednak zaznaczyć, że wybór takiego sformułowania może nieść ze sobą szereg kontrowersji. Gdy bowiem mowa o negocjacjach, trudno nie zauważyć, że zjawiskom tego typu zawsze towarzy- szy element konfrontacji czy walki, a nie pokoju. Negocjacje lub twarda gra mogłyby również sugerować zwykłą chęć targowania się. Mając na uwadze te niedogodności, autorzy postanowili zachować jednak owe sformułowanie. Główni aktorzy – semantyka Kiedy w pracy mowa o Tajwanie, autorzy odwołują się do Republiki Chińskiej, która w 1949 r. przeniosła swój rząd do Tajpej na terenie wyspy. Rzeczownik „Tajwan” i przy- miotnik „tajwański” odnoszone są adekwatnie do współczesnej sytuacji tego pań- stwa. Korzystanie z nich nie rości sobie żadnych celów politycznych, a zdecydowanie odwołuje się do zwyczaju panującego w piśmiennictwie naukowym. Konsekwentnie, pisząc o Chinach czy „kontynencie”, mowa o Chińskiej Republice Ludowej. Transkrypcja Występujące w tekście nazwy i nazwiska chińskie oraz tajwańskie, jeśli nie przyjęły się w języku polskim, zapisano w standardzie pinyin bez znaków tonalnych. Wyją- tek stanowią nazwiska polityków i autorów z Tajwanu, które zapisano zgodnie z ich preferencjami lub formą zastosowaną przez wydawców przywoływanych prac, naj- częściej w systemie angielskiej transkrypcji Wade’a-Gilesa. Co się zaś tyczy zapisu nazwisk, zastosowano obowiązujący w Chinach i na Tajwanie szyk, zgodnie z którym nazwisko poprzedza imię. Podziękowania Opracowanie dedykujemy przede wszystkim naszym Studentom, którzy podob- nie jak my zdecydowali się uczestniczyć w odkrywaniu azjatyckich szarad poli- tycznych. Ufamy, że przygotowany materiał pomoże im nie tylko w uzyskiwaniu lepszych ocen, ale i pobudzi w nich wyobraźnię oraz wzbudzi w szerszym stopniu zainteresowanie polityką międzynarodową. Mamy nadzieję, że znajdzie to odzwier- ciedlenie w tworzonych przez nich pracach naukowych, zarówno licencjackich, jak i magisterskich. Pragniemy podkreślić, że zainteresowanie specyficzną sytuacją Tajwanu w świe- cie wynieśliśmy od naszych wielkich polskich Mistrzów, zarówno tych, od których 8 Słowo wstępne uczyliśmy się podczas zajęć akademickich, jak i tych, z których prac korzystaliśmy, najpierw studiując, a później prowadząc badania własne. Podczas wywiadów po oby- dwu stronach Cieśniny Tajwańskiej niejednokrotnie mieliśmy okazję do dumy, gdy nasi rozmówcy pytali właśnie o nich, wspominając ich z wielkim uznaniem. Przygotowanie tego opracowania byłoby niemożliwe bez wyjazdów badawczych do Azji. Na ich organizację składa się szereg przygotowań, które