Zespół Pałacowo-Parkowy W Ciechanowcu-Nowodworach I Jego Mieszkańcy

Tomaszewska, Olga; Tomaszewski, Norbert Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach i jego mieszkańcy. Okruchy historii.

"Studia Łomżyńskie", 18, 2007, s. [95]-111

Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma

Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra

Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).

Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. ~Studia Lomżyńskie tom XVIII

O LGA TOMASZEWSKA N ORBERT TOMASZEWSKI (Ciechanowiec)

Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach ijego mieszkańcy . Okruchy historii.

pierw Pierwsza wzmianka na temat majątku Nowodwory pojawia się w z osobą Stanisława szej ćwierci XVI wieku. Związana jest ona pośrednio , po długo Ciechanowieckiego, syna Macieja, który roku 1489 odziedziczył Jakubem, część Cie trwał ym sporze sądowym ze swoim starszym bratem oraz wsie: chanowca (w tej liczbie dzisiejszy Ciechanowiec - Nowodwory) dobra Kozarze i Tworkowice. Gdy zmarł około 1523 roku, jego dziedziczne Strumiłły, późniejszy wielki przejął krewny - Stanisław Kiszka, syn Piotra ziem hetman litewski (1503-1507), starosta grodzieński (1508) i marszałek przyrod ski (1512-1513)1. Dodatkowo, po bezpotomnej śmierci swojego należącej do niego brata - Mikołaja, wszedł on w 1508 roku w posiadanie właścicielem całego niego części Ciechanowca i okolicznych wsi, stając się 2 miasta i jego najbliższych okolic • syn Piotra Strumił To właśnie wspomniany powyżej Stanisław Kiszka, po swoim krewnym - ły, co odnotowano w dokumentach, pozwolił wdowie życzliwości mieszkać w dwo Stani sławie Ciechanowieckim .. . tylko z łaski i 3 . więc, fakt istnie rze nad rzeką Uszą ... (później zwanym Nowodwory) ... Jak nia w tym miejscu dworu udokumentowany jest równo o sto lat wcześniej, nim pojawia się sama nazwa Nowodwory.

Ryżewski (red.), Białystok - Sokołów Podlaski l Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, G. 2006, s. 83. Tom XI. Urzędnicy centralni i dygnitarze 2 Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XlI - XVIII wieku, H. Lulewicz i A. Rachuba, G. Ryżewski Wielkiego Księstwa Litewskiego XlV - XVIII wieku, oprac. (red.), Kórnik 1994, s. 17. herbu Dąbrowa , Warszawa 3 S. Dunin, A. Rachuba, J. Sikorska - Kulesza, Ciechanowieccy 1997, s. 22, 96 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI

Wymieniona nazwa Nowodwory po raz pierwszy pojawia s ię na kartach historii dopiero w roku 1623. Wtedy to odnotowano ją w dokumencie mająt kowym, sporządzonym w ówczesnym starostwie nurskim. Dokument ten co prawda nie przetrwał do naszych czasów, lecz jego kopia, s porządzon a w 1715 roku, zachowała s ię w aktach dotyczących podlaskich dóbr rodziny O ss olińskich . W dokumencie tym czytamy, że Nowodwory należą do Anny z Ciechanowca Kiszczanki ... oppidum Ciechanowiec Bo ż anowka alias Bo ż anka , Nowodwór, Tworkowice, Kozarze in Palatinatu Podlachiae et Distric tu Drohiciensis ... 4. Tak, czy inaczej - dwór stojący w tym miejscu (drewniany lub cegla ny - parterowy lub piętrowy - nie zachowały się do naszych czasów wiary godne przekazy na ten temat), musiał być obiektem znaczącym , skoro zde terminował toponomastykę swojego otoczenia, przyczyniając się do powsta nia nazwy Nowodwory. Dla porządku należy dodać , że ów Nowy Dwór był obiektem nowym w stosunku do istniejącego od późnego średniowiecza go tyckiego zamku obronnego - czyli Starego Dworu, zlokalizowanego na le 5 wym brzegu rzeki Nurzec, a należącego wówczas do rodziny Kiszków . O kolejnych dwóch wiekach istnienia rezydencji magnackiej w Nowo dworach wiemy stosunkowo niewiele, żeby nie powiedzieć - prawie nic. Nieco do myślenia na ten temat daje tylko epizod z pierwszej fazy potopu szwedzkiego (1655-1660). Wtedy to w okolicach Ciechanowca działały przez dłuższy czas wojska dowodzone przez księcia Bogusława Radziwiłła - ów• czesnego starostę grodowego brańskiego, którego jurysdykcji podlegała zie mia bielska. Pomimo że nawiązał on już kontakty z królem szwedzkim Karo 6 lem X Gustawem , starannie ukrywał ten fakt przed swoim otoczeniem, sta rając się podporządkować sobie pospolite ruszenie podlaskie? . W tym celu starł się uzyskać od braci szlacheckiej wybór na generała pospolitego rusze 8 nia podlaskiego • Opór jego działaniom stawił Jerzy Monwid Irzykowicz, reprezentujący na Podlasiu interesy króla Jana Kazimierza, m aj ą cy za s ob ą poparcie pod kanclerzego litewskiego - Kazimierza Leona Sapiehy, oraz - o czym nie można zapomnieć - własne miasto Ciechanowiec, a w nim ciechanowiecki

4 Z ak ł ad Narodowy im. O sso liń sk i c h . D z i a ł R ęk op isów, m.12808/lI - Oblata Domina Ciechanowiec. k. 218- 276. 5 N. Tomaszewski, Szkice Z historii zamku obronnego w Ciechanowcu [w:] "Studia Łomżyńskie", tom XII , Łomża 2001 , s. 137-150. 6 AGAD. A rchiwum Koronne Warszawskie - Dział Szwedzki, karton 11 b, m 77. 7 T. Wasilewski, Rola puszcz północno - wschodniej Polski w okresie najazdu szwedzkiego w XVII wieku [w:] Puszcze i lasy w działaniach wojennych, B iałystok 1981, s. 48. 8 T. Majewski, Potop szwedzki ( 1655-1660), [w:] Z dziejów wojskowych północno - wschodnich Polski, część 1, red. Z. Kosztyła , Białystok 1986, s. 72. Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach ... 97

9 zamek, jeden ze znaczniejszych punktów oporu na Podlasiu • Jego działania zakończyły się sukcesem - Bogusław Radziwiłł nie otrzymał oczekiwanej nominacji i był zmuszony opuścić południowe Podlasie. Podległe Bogusławowi Radziwiłłowi oddziały uszanowały prywatną własność, jaką był wówczas Ciechanowiec i rozbiły się z obozem w okoli cach Zaszkowa - wiemy o tym fakcie z kilku listów Bogusława Radziwiłła wysyłanych do króla szwedzkiego, datowanych właśnie w tym miejscu 10. Gdyby wówczas nie było w Nowodworach żadnego dworu, miejsce to do skonale pasowało by na założenie obozu. Z uwagi jednak na to, że wspo mniana rezydencja zapewne tutaj istniała, a Bogusław Radziwiłł unikał za jazdów i niszczenia dóbr prywatnych, aby nie zrazić do siebie podlaskiej szlachty, ocalała ona początkowo od zniszczenia. Inaczej już było pod ko niec wspomnianej wojny - wtedy miasto Ciechanowiec, zamek Kiszków i zapewne rezydencja w Nowodworach - spłonęły w czasie toczonych w okolicy zaciętych walk polsko - szwedzkich. W czasie kolejnej Wojny Północnej (1700- 1721), gdy Rzeczpospolita rozdarta pomiędzy królami: Augustem II Mocnym i Stanisławem Leszczyń skim, stała się miejscem walk pomiędzy wojskami: saskimi, szwedzkimi i rosyjskimi, w Ciechanowcu przebywał, maszerujący ze swoimi wojskami na Ukrainę, król szwedzki Karol XII. Wskazuje na to marszruta wojsk Karo la XII i królewskiego dworu: Mając tedy zupełnie otwartą drogę, posuwa się armia szwedzka od Tykocina coraz dalej ku Warszawie. Z Tykocina ruszył Karol na Rudk( i Zambrów do Ostrowa, Z Ostrowa do Poręby; dnia 22 Maja stanął nad Bugiem, gdzie pułkownik Arel Gyllenkrook zajął się budowaniem ll mostu • Powyższa trasa wręcz wskazuje na Ciechanowiec, jako miejsce eta powe postoju królewskiego dworu. Zatrzymał się Karol XII prawdopodobnie w Nowodworach, gdyż po dawnym zamku obronnym Kiszków, a raczej po dworze modrzewiowym zbudowanym na jego miejscu po ostatniej wojnie, pozostały wówczas tylko wypalone ruiny. Informacja ta wymaga jednak dalszego potwierdzenia, dla tego też należy ją, do czasu pełnego wyjaśnienia, ... włożyć pomiędzy legen dy ... związane z rezydencją w Nowodworach. Być może Ciechanowiec Uak również leżący przy drodze z Warszawy do Białegostoku majątek Nowodwory) odwiedził także król Stanisław Lesz czyński, którego gościł w Ciechanowcu (lub w Nurze?) Franciszek Maksy-

9 J. Płosiński , Potop szwedzki na Podlasiu 1655 -1657, Zabrze 2006, s. 19. 10 B. Radziwiłł, Autobiografia, (red. T. Wasilewski), PIW Warszawa 1979, s. 218 i następne. 11 K. Jarochowski, Dzieje panowania Augusta l! od wstąpienia Karola Xl! na ziemię polską , a ż do elekcyi Stanisława Leszczyńskiego (1702 -1704), Poznań 1874, s. 51. 98 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI

milian Ossoliński - jedna z najważniejszych postaci na ówczesnym dworze królewskim. Wskazuje na to zapis w pamiętniku Wiktoryna Kuczyńskiego: Powraca KlM Z Malborka do Tykocina w Oktobrze [X 1708J, do którego jako insze ziemie, tak i ziemia mielnicka wysłała posłów: lMP Wyro z ębskiego instygatora koronnego ze mną. I nie bawiąc tamże [królJ ruszył się ku woj skom szwedzkim, którego jako posiłki było na 4000 zawerbowanego w Pru siech. NOCOWAŁ [KRÓLJ U MNIE W KLUKOWIE, a z wojskiem szwedzkim l2 złączył się w Zuzeli, gdzie most był postawiony przez Bug . Trudno sobie wyobrazić, aby Stanisław Leszczyński nie skorzystał tak że z gościny Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego - w Ciechanowcu (lub w Nurze?). Wskazuje na to pośrednio sam Wiktoryn Kuczyński, który tuż po opisaniu wizyty królewskiej w Kuczynie wspomina, że ... Odpo czywało woj sko szwedzkie i KlM z swoim, dworem po dwie niedzieli na jednem miej scu .. Y nie wspominając jednakże o jakie miejsce chodziło i kto był gospo darzem królewskiego dworu - zapewne aby nie pomniejszać w oczach po tomnych królewskiej wizyty we własnym majątku. Trudno powiedzieć jak ewentualnie wyglądała rezydencja w Nowodwo rach w wieku XVIIT. Nie zachowały się bowiem do dzisiejszych czasów żadne ilustracje ani opisy tego obiektu. Rytując swoją Panoramę Ciechanowca - naj starszy znany wizerunek Grodu nad Nurcem, oddający stan z końca XVITI wieku, nie zaznaczył na nim jej autor - ks. Krzysztof Kluk nic interesującego po prawej stronie rzeki. Po lewej stronie Nurca widzimy mię dzy innymi: kościół Świętej Trójcy, Zameczek, szpital Sióstr Miłosierdzia, cerkiew prawosławną, a po prawej jego stronie mamy tylko kilka niepozor nych i podobnych do siebie parterowych domków określających Rynek No wego Miasta - i nic więcej 14 • Fakt ten daje wiele do myslenia, ale nie należy wyciągać z tego zbyt daleko idących wniosków. Cały czas istnieje jednak szansa na odkrycie dokumentów, które mogą wnieść wiele nowego do na szych rozważań 15 • W wieku XIX, gdy na mapie Europy nie było już niepodległego pań stwa [olskiego, pojawiło się kilka niezwykle interesujących wzmianek na temat Nowodworów. Pierwsza z nich mówi o przynależności parafialnej No wodworów. Pod względem przynależności kościelnej ówczesna parafia

12 W. Kuczyński, Pamiętnik (1668-1737), opr. zbiorowe pod red. J. Maroszka, Białystok 1999, s. 39. 13 Tamże, s. 39. 14 N. Tomaszewski, Dokumenty związane z ks. K. Klukiem w zbiorach Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu oraz ich wykorzystanie, "Studia Łomżyńskie", tom XI , Łomża 2000, s. 290 - 296. 15 Przykładem może być odkrycie przez Tomasza Jaszczołta w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego szczegółowego opisu zamku w Ciechanowcu z początku XVII wieku. ... 99 Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach

Stary i Nowy ciechanowiecka w 1798 roku obejmowała swoim zasięgiem Kozarze, Twor Ciechanowiec, majątki: Nowodwory i Bartkowizna oraz wsie: Dady, kowice, Krupka (?), Wojtkowice Stare, Wojtkowice Glinna, Wojtkowice 16 Bujenkę, Malec i Przybyszyn . W roku Kolejny zapisek dotyczy zmiany właściciela omawianych dóbr: - czyta 1806 Folwark Nowodwory, przedtem do jednego dziedzica należący Akt Dawnych my w dokumencie znajdującym się w Archiwum Głównym sprze w Warszawie - przy samym Nowym Mieście [Ciechanowcu} będący, Kahlena, Antoniemu dany został przez W[wielmożnego} Fryderyka [von} Szczuce, po którym syn - W[wielmożny} Dominik Szczuka, działem rodzeń Gron stwa ten Folwark dostawszy: Lasy, Zarośla, Łąki i Pastwiska, naprzeciw tów Miejskich będą ce, samowolnie pozabierałl7. dzieci Cztery dekady później Leopold Mi..iller - guwerner wychowujący w ówczesnym w rodzinie Szczuków, tak opisał swój kilkudniowy pobyt Ciechanow Folwarku Nowodwory: 29 lipca [1843 roku} przybyliśmy do wieżę zamkową mieszka ca. Pamiętam okrzyk radości, gdy Z dala ujrzałem wszystkie uro nia Pana Marszałka Szczuki, a widok domu dał zapomnieć (. .. ) Zajechaliśmy czystości i biedy, które nam na całej drodze towarzyszyły do brata prana} do Nowodworów, majątku Z tej strony Nurca, należącego o kilkaset kro Szczuki (. .. ) Plan} M[arszałek} S[zczuka} mieszkający tylko często i zaopatry ków za granicą, Z drugiej strony Nurca, odwiedzał mnie kawę, herbatę, wino, wał we wszystkie potrzeby obficie i hojnie: cukier, opływałem ciasta, rozmaite wędliny ( ... ) a we dworze bili kurczęta, kapłony, , zgoła wszyst [w dobra} jak pącze k w maśle. Pora roku, położenie miejsca tylko wspominam wzru ko sprzyjało, że te parę tygodni tam przepędzonych szeniem 18. dworu Trudno jest chyba o bardziej pozytywny opis uroków wiejskiego dalszej części swoich jakim była wówczas rezydencja w Nowodworach. W miejsce w którym się wspomnień Leopold Mi..iller opisuje nieco dokładniej Nurzec, wstawszy więc zatrzymał: Niedaleko dworu, w końcu ogrodu, płynął a wróciwszy rano o wschodzie słońca, chodziłem prosto do rzeki się kąpać, przechadzce po okolicy. zająłem się pisaniem (. .. ) Szukałem [też} rozrywki w szlacheckie z kilku lub Lasy nas otaczały dookoła, a za lasami bywały wioski kilkunastu zagród złożone .. Y

Wojny i Domen. Spis dusz według parafii 16 Arcruwum Państwowe w Białymstoku . Kamera w landraturze drohiczyńskiej. Sygn. 798, k. 189. Sygn. 4833. 17 AGAD. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych. nr.2893/I - L. MOHer, Wspomnienia 18 Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Dział Rękopisów. tułacza, ok. 1843. 19 Tamże. 100 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI

Niestety, fragment pamiętnika Leopolda Miillera jest jednym z nielicz nych źródeł, nazwijmy je romantycznymi, inne dokumenty związane z No wodworami dotyczą już spraw bardzo przyziemnych. Z kolejnego zachowa nego do naszych czasów dokumentu dowiadujemy się co nieco na temat relacji własnościowej dóbr Nowodwory w połowie XIX wieku. Wynika z niego, że: W roku 1846 właścicielami cząstkowymi (!) Nowodworów byli: 20 Felixa, Paulina, Marya i Artur Szczukowie • Jednym z ważniejszych wydarzeń związanych z omawianymi dobrami, które było za rządów rodziny Szczuków, było utworzenie stacji kwarantanny dla zwierząt w prawobrzeżnym Ciechanowcu (a faktycznie - na terenie dóbr 21 Nowodwory) w 1832 roku . W trzy dekady później, w Dzienniku Urzędo wym Guberni Augustowskiej znajdujemy zawiadomienie o mającej się odbyć w dniu 2 (14) stycznia 1863 roku ... licytacji na wykonanie naprawy zagrody dla bydła w kwarantannie m. Ciechanowca, wystawienie budki strażniczej oraz wykonanie dwóch tablic Z herbem Królestwa ... jak również - nowego 22 miecha potrzebnego do kuźni ... dla rozpalania cech kwarantannych • Jak się można domyślać, wybuch powstania styczniowego, który miał miejsce kilka dni później, spowodował odłożenie ad acta tych zamierzeń - nie ma bowiem w zachowanej dokumentacji żadnych dalszych informacji na ten temat. Na podstawie Planu Dóbr Nowodwory sporządzonego 1890 roku jeste śmy w stanie dokładnie umiejscowić tamtejszą stację kwarantanny. Zlokali zowana była ona tuż przy dzisiejszej granicy Ciechanowca, na północ od szosy warszawskiej (dzisiejsza ulica Łomżyńska), pomiędzy wspomnianą szosą a rzeczką Ralką (dopływem Nurca)23. Z utworzeniem punktu kwarantanny w Nowodworach wiąże się sprawa zaległości płatniczych władz na rzecz właściciela gruntu, na którym była zloka lizowana kwarantanna - Michała hr. Starzeńskiego. W piśmie z marca 1863 roku, skierowanym przez Rząd Gubernialny Augustowski do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych w Warszawie, czytamy między innymi: Michał hr. Starzeński , właściciel wyrwiętego placu pod kwarantannę w Mieście Ciechanowcu, zanie sionym pod dniem 14/26 stycznia r.b. podaniu upraszał o wypłacenie przynależ nego mu czynszu z placu powyższego za rok 1862, wielkości r.s. 33, kop. 75, a to

20 AGAD. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych. Sygn. 6559 -Akta Komisyi Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych tyczące się dóbr ziemskich-k. 58. Nowodwory (15.03.1846.). 2\ Encyklopedia Powszechna, tom V, Warszawa 1861, s. 602. Na podstawie zarządzenia Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego z dnia 10 września 1832 roku, w Nowym Ciechanowcu został otwarty punkt kwarantanny dla bydła przechodzącego z Cesarstwa Rosyjskiego. 22 Dziennik Urzędowy Guberni Augustowskiej z dnia 9 (21) lutego 1863 roku, nr 8/1863. 23 Plan Dóbr Nowodwory, 1890 rok. Zbiory Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcy, nr inw. IIII1109. ... 101 Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach

Plan Dóbr Nowodwory z 1890 roku z zaznaczonym terenem kwarantanny. (Zbiory Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu) kassa gubernialna zwróci• z powodu, że wystawiony przez niego na tę sumę kwit, ... 24 Po szczegółowym ła, utrzymując, że należność to została mu wypłacona rozpatrzeniu sprawy, czemu towarzyszyła wymiana licznych pism, okazało się, hr. Starzeńskiego spore że Rząd Gubernialny Augustowski ma względem Michała 25 zaległości płatnicze, bo sięgające aż 1860 roku • nastąpiła W latach poprzedzających wybuch powstania styczniowego cząstko zmiana właścicieli dóbr Nowodwory. W roku 1854 właścicielem ska - wym dóbr Nowodwory jest już [Elżbieta z Ożarowskich] hr. Starzeń

Augustowski, sygn. 159. 24 Archiwum Państwowe w Białymstoku. Rząd Gubernialny do Komjsji Kwarantanna w Ciechanowcu. k. 31. Pismo Rządu Gubernialnego Augustowskiego (18) czerwca 1863 roku. Rządowej Spraw Wewnętrznych Królestwa Polskiego z 6 25 Tamże, k. 31-40. 102 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI

taką informację pozostawił Aleksander Połujański opisujący lasy i rezyden cje magnackie na terenie ówczesnej guberni augustowskiej, w pierwszej po łowie XIX wieku Wynika z tego, że Nowodwory zostały sprzedane przez 26 rodzinę Szczuków Starzeńskim pomiędzy 1846, a 1854 rokiem . W czasie trwania powstania styczniowego Nowodwory były siedzibą gminy wiejskiej obejmujących: majątek Nowodwory, folwark Dominików, folwark Adamów oraz wsie: Kozarze, Usza Wielka, Usza Mała, Gnaty So czewki, Łuniewo Szuby, Łuniewo Wielkie i Żebry Wielkie. Pod koniec 1863 roku wójtem gminy Nowodwory był Jan Ptaszyński 27 • Wspomnianej powyżej Elżbiecie hr. z Ożarowskich Starzeńskiej (1828- 1910) oraz jej mężowi - Michałowi Konstantemu hr. Starzeńskiemu (1818-1884), zawdzięczamy najważniejszą przebudowę i modernizację ze społu pałacowo-parkowego w Ciechanowcu - Nowodworach, dzięki czemu stał się on ... ogniskiem towarzyskiego, obywatelskiego bytu ( ... ) jedną z naj 28 powabniejszych siedzib wiejskich naszego kraju . Przebudowa miała miej sce w drugiej połowie XIX wieku, natomiast na początku XX wieku (w roku 29 1901 ?), pałac przeszedł generalny remont . Remont ten przeprowadził Adam hr. Starzeński (1848-1917), ówczesny właściciel Nowodworów3o • W roku 1877 Michał Konstanty hr. Starzeński (1818-1884) był stroną w sporze pomiędzy władzami carskimi a Stefanem hr. Ciecierskim o utrzymanie posiadania budynku szpitala w Ciechanowcu. W odręcznym liście, skierowa nym do gubernatora łomżyńskiego, datowanym w Nowodworach 21 listopada (3 grudnia) 1877 roku, Michał Konstanty hr. Starzeński pisze o prowadzonych poszukiwaniu dokumentów donacyjnych na rzecz fundacji szpitalnej, wskazu jąc Archiwum Hipoteczne w Łomży jako miejsce ich zdeponowania. Zwraca on też uwagę gubernatorowi łomżyńskiemu na korzyści z tej Instytucji Dobroczyn nej jaką jest szpital ciechanowiecki dla lokalnej społecznoścj31 .

26 A. Polujański, Opisanie lasów królestwa Polskiego i zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego pod względem histOlycznym, statystycznym i gospodarczym, tom l, Warszawa 1854, s. 340. [Elżbieta z Ożarowskich] hr. Starzeń ska wymieniona jest jako właścicielka dwóch majątków (leśnych): Nowodworów i Wiktorzyna, natomiast jako właściciel Ciechanowcafiguruje [Stefan] Ciecierski. 27 Archiwum Państwo we w Biał ymstok u. Zarząd Wojennego Naczelnika Wysoko - Mazowieckiego Rejonu - Spis mieszkańców gminy Nowodwory z 14.11.1863 roku, k. 18. 28 Nekrolog Michała hr. Starzeńskiego [w:] " Słowo" , R.III/1884 z dnia 24 listopada 1884. 29 D. Markiewicz, N. Tomaszewski, Przebrzmiały folklor. Wspomnienia Kaliksta Zaleskiego z Ciechanowca z lat 1909-1918 [w:] "Studia Łomżyńskie", tom XIV, Łomża 2003, s. 183. 30 Spis alfabetyczny obywateli ziemskich Królestwa Polskiego ze wskazaniem ostatniej stacji pocztowej, Warszawa 1909, s. 114, 31 Archiwum Państwowe w Białymstoku. Oddział w Łomży. Rada Opieki Społecznej Powiatu Wysoko Mazowieckiego z lat 1870-1915, k. 35 - 35v. Istnieje również wersja tego listu spisana w języku francuskim. Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach... 103

Na przełomie XIX i XX wieku, zaczęli docierać do Ciechanowca dzien nikarze związani z poczytnymi pismami warszawskimi (Zorza, Ognisko) oraz regionalnymi (Echa Płockie i Łomżyńskie, Gazeta Białostocka), poszukiwa cze starożytności i zwykli podróżnicy. To właśnie im zawdzięczamy krótkie opisy, stanowiące bezcenny materiał do poznania realiów życia mieszkań ców ówczesnego Ciechanowca. Najbardziej szczegółowy opis Ciechanow ca, wzbogacony dodatkowo kilkoma fotografiami, pozostawił w 1913 roku dziennikarz poczytnego czasopisma warszawskiego - Ognisko, ukrywający się pod pseudonimem Tutejszy. W jego artykule znalazła się nawet fotografia pałacu w Nowodworach, ale bez żadnej wzmianki na temat samego obiektu i jego właścicielp2. Krótką wzmiankę na temat majątku Nowodwory pozostawił Kalikst Zaleski: Na początku naszego wieku, w należący do rodziny Starzeńskich majątku Nowodwory, pracował mój krewny - Stanisław Różycki. Pełnił on w tamtejszym pałacu obowiązki lokaja najczęściej chodził ubrany na czarno, mnie jednak najbardziej podobała się jego jasna kamizelka w ciemne pasy, którą nosił gdy był na służbie. To on właśnie przynosił mnie i mojemu rodzeń stwu stare zabawki z pałacu oraz niepotrzebne już właścicielom sprzęty. Je den z nich - patera, która widać już znudziła się właścicielowi, do dnia dzi 33 siejszego wisi na ścianie w moim domu • W pierwszych latach XX stulecia, za sprawą ważnych wydarzeń histo rycznych oraz niezwykłych ludzi tutaj mieszkających zespół pałacowo-par kowy w Ciechanowcu - Nowodworach zaczął po raz kolejny obrastać w legendy. Najważniejsze z omawianych wydarzeń miały związek z odro dzeniem państwowości polskiej w 1918 roku. Już kilka lat wcześniej, za sprawą Michała hr. Starzeńskiego (1884-1946), rozpoczął w pałacu działal ność teatr amatorski: Na terenie majątku Nowodwory - wspomina Kalikst Zaleski - przy szosie wiodącej do Czyżewa, znajdowała się niegdyś ochron ka (odpowiednik dzisiejszego przedszkola), do której uczęszczała też moja siostra Marysia. W budynku ochronki odbywały się też próby amatorskiego teatru jak i próby chóru kościelnego, prowadzonego przez ówczesnego orga nistę - Józefa Boratyńskiego 3 4 • Jak się można domyślać prowadzone tutaj próby teatralne były tylko przykrywką do działalności konspiracyjnej35.

32 Tutejszy, Kraina między Nurcem a Bugiem [w:] "Ognisko", nr 4/1913, s. 78 - 80 oraz nr 5/1913, s.105-107. 33 D. Markiewicz, N. Tomaszewski, Prz ebrzmiały folklor. .. s. 183. W roku 1984 Kalikst Zaleski przekazał wspomnianą paterę do zbiorów Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu, otrzymała ona nr inw. llI/2262. 34 D. Markiewicz, N. Tomaszewski, Prze brzmiały folklor. .. s. 184. 35 S. Rutkowski, Historia Ciechanowca do 1944 roku (maszynopis w zbiorach Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu), Ciechanowiec 1974, s. 168-169, 104 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI

Gdy w listopadzie 1918 roku stała się Polska, to właśnie w majątku No wodwory, a nie w Białymstoku - jak chcą tego niektórzy historycy - formowa 36 ły się pierwsze oddziały późniejszego 10 Pułku Ułanów Litewskich . W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku teren majątku N owo dwory stał się arena zaciekłych walk. Wydarzenie to, nieco obecnie zapomnia ne, które miało miejsce w Ciechanowcu i jego najbliższych okolicach w dniach 1-3 sierpnia 1920 roku, przeszło do historii pod nazwą Bój w obszarze Ciechanowca lub Walki odwrotowe pod Ciechanowcem. Rankiem 3 sierpnia 1920 roku uderzenie Arrnii Czerwonej wykonane w kierunku na Boguty i Czyżew, zagroziło odcięciem wojsk polskich od prze praw przez Bug w Nurze i Małkini. Pomimo, że odwrót wojsk polskich za Bug był już przesądzony, gen. Aleksander Osiński nakazał wykonanie kontrude rzenia, które doprowadziło do odzyskania przez Polaków linii Boguty - Czy żew, co stało się za sprawą oddziałów grupy płk Michała Żymierskiego , nacie rających z kierunku majątku hrabiów Starzeńskich - Nowodwory. Nacierające oddziały polskie zluzował wileński pułk strzelecki, który zająwszy pozycje na północ od Tymianek i Żeber, do godziny 21 00 osłaniał odwrót polskich oddzia 37 łów za Bug • Po zakończeniu działań wojennych przyszedł czas na ambitne przedsię wzięcia gospodarcze. Dość wspomnieć o projekcie budowy kolei wąskotoro wej Wysokie Mazowieckie - Konstantynów via Ciechanowiec, planach stwo rzenia wielkiej cukrowni w pobliskim Szepietowie, melioracji oraz zagospoda rowania podlaskich nieużytków i wielu innych. We wszystkich tych planach czynny udział brał Michał hr. Starzeński - ówczesny właściciel pałacu w No wodworach. Wtedy to, na spotkaniu organizacyjnym w nowodworskim pałacu gościli w dniu 17 lipca 1927 roku między innymi starostowie: wysokomazo wiecki, bialskopodlaski i ostrowskj38. Trzeba w tym miejscu dodać, że zdaniem Józefa Włodka Michał hr. Sta rzeński partycypował także w kosztach wykonania planów budowy kolei wą skotorowej: Z pozostałych po profesorze Kazimierzu Rogoyskim dokumentów wynika, że należność za powyższą dokumentację w dużej mierze pokrył Michał hr. Starzeński, który w dniu 9 lutego i928 roku wpłacił poprzez Bank Ziemiań ski Spółdzielni inżynierów Komunikacji 6.000 ZP9.

36 Zdaniem wielu respondentów powstanie 10. Pułku Ułanów Litewskich wiąże się z Ciechanowcem. Fakt ten potwierdzał wielokrotnie Edward Wojtkowski (1901 - 2000), który utrzymywał, że w majątku hrabiego Michała Starzeńskiego w Ciechanowcu - Nowodworach powstały zręby późniejszego 10 Pułku Ułanów Litewskich - jednostki, która wsławiła się w wojnie polsko bolszewickiej 1920 roku i wojnie obronnej 1939 roku. 3? Encyklopedia wojskowa, tom I, Warszawa 1931, s. 130. 38 Materiały związane z projektem budowy kolejki wąskotorowej WYsokie Mazowieckie - Konstantynów - Zbiory Muzeum Rolnictwa, nr inw. III / 1026. 39 J. Włodek, Profesor Kazimierz Rogoyski. Jego życie i praca dla rolnictwa polskiego, Skiernie wice 1976 (maszynopis w zbiorach Muzeum Rolnictwa im. Ks . K. Kluka w Ciechanowcu), s. 176. ch ... 105 Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodwora

:::\ ;~\t /'

Bój w obszarze Ciechanowca 1-3.08.1920. (Źródło: Encyklopedia wojskowa, tom I, Warszawa 1931, s. 130.) gospo Wspomniany powyżej Michał hr. Starzeński należał do dobrych z 1928 roku, darzy. Świadczyć może o tym miedzy innymi dokument w którym czytamy: Ten sad zasadził dnia 14 listopada tysiąc dziewięćset ósmego roku Michał syn Adama Starzeński ówczesny dziedzic dwudziestego 40 Widurski • Klukowa i Nowodworów. Roboty prowadził ogrodnik Stanisław spisany został Dokument ten sporządzony został na papierze pergaminowym, owalną pieczęcią tu- osobiście przez Michała hr. Starzeńskiego i opatrzony

Zbiory Muzeum Rolnictwa im. 40 Dokument dotyczący założenia sadu w dobrach Nowodwory. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu, nr inw. IW190. 106 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI

szową z napisem: Dobra Nowodwory. Umieszczony on został w szczelnie za mkniętym słoiku i zakopany w zakładanym właśnie sadzie. Blisko pół wieku później , wspomniany w dokumencie ogrodnik hrabiowski - Stani s ł aw Widur ski, który zapamiętał miejsce zakopania dokumentu, odkopał go i przekazał 41 do zbiorów Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu •

Michał hr. Sta rzeński (1884 - 1946) z żoną przed pałacem w Nowodworach. Lata dwudzieste XX wieku. (Zbiory Jana S tarze ń skiego z Warszawy)

Józef Wło d ek w swoim pamię t niku o zagładzie ziemiaństwa północno - wschodniej Polski, tak op isa ł m aj ąt e k Nowodwory i jego mieszkańców w latach międzywojennych: W okresie II Rzeczypospolitej Nowodwory i 101-

4 \ Relacja ustna dyrektora Kazimierza Uszyńskiego . .. . 107 Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach

tej samej jaka wark Dominików należały de nomine do rodziny Starzeńskich, miał tam tylko jakąś miała Klukowo, ale hrabia Michał [Starzeński] junior Starzeńskich. Jakiś udział część majątku. Znaczna część należała do jego ciotek inżynier Z Warszawy, brat miał [też] w Nowodworach Stanisław Maruszewski Józefa [Maruszewskiego] właściciela Gródka. Nowodwory stanowiły właści budynkami wokół wie tylko rezydencję właścicieli z dużym parkiem ze starymi rolniczą i gospo pałacu i z młynem wodnym na rzece Nurcu. (. .. ) Natomiast [liczący] oko darczą podstawą Nowodworów był zawsze folwark Dominików, światową i podczas niej przez ło 250 - 300 hektarowy, rządzony przed II wojną z tych pana Odynieckiego pochodzącego z powiatu starokonstyntynowskiego, to] zresztą stron, jakie Zofia Kossak Szczucka opisała w swej "Pożodze ", [był 42 kolega jej męża Z administracji folwarków antonińskich • majątku Nowo Dla porządku należy dodać, że w roku 1928 właścicielką 4 3 , stan ten nie dwory, liczącego wówczas 957 ha, była Irena hr. Starzeńska

Nowodwory Plan Ciechanowca i okolic Z 1937 roku Z zaznaczonymi Dobrami (Zbiory własne)

południowo - zachodniej Białostocczyzny 42 J. Włodek, Dzieje zagłady ziemiaństwa polskiego w latach 1939-1944, Ciechanowiec 2005, s. 179. Gdańskiem) dla przemysłu, rzemiosł 43 Księga Adresowa Polski (wraz z Wolnym Miastem i rolnictwa 1928, Warszawa 1928, s. 137. 108 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI

44 zmienił się do roku 1930 • Wówczas to miały w rodzinie Starzeńskich miej sce dramatyczne wydarzenia: Sprawy miały się dużo gorzej w Klukowie, gdzie Michał Henryk Starzeński miał 907 hektarów i Nowodworach gdzie miał 957 hektarów. Nie miał on talentu do prowadzenia majątku i był, jak się zdaje, oszukiwany przez swych agentów regularnie. Gdy mówił mu o tym jakiś z jego sąsiadów, szedł do agenta i pytał czy to prawda, - na co złodziej zawsze dawał satysfakcjonującą, przeczącą odpowiedź- Powszechnie uwa żano, że jeden z agentów miał romans Z żoną Michała. Niezależnie od tego czy była to prawda czy nie, Michał Starzeński rozwiódł się z nią i Klukowo musiało zostać sprzedane kilka lat przed drugą wojną światową. Michał Sta rzeński przeniósł się potem do Nowodworów gdzie mieszkał wraz 45 z synem Janem • We wrześniu 1939 roku polscy ułani, synowie weteranów 10 Pułku Uła nów Litewskich z 1920 roku, usiłowali bronić okolic Ciechanowca w krwa wych bitwach pod Olszewem i Domanowem. Przykładem może być Jerzy Jacimirski, podporucznik 14 dywizjonu artylerii konnej Podlaskiej Brygady Kawalerii, który poległ w pobliżu rodzinnego Zabieńca, we wsi Niemyje Jar moty46. Pomimo ogromnej ofiarności polskich żołnierzy wojna została prze grana, do Ciechanowca na krótko wkroczyli Niemcy, a kilkanaście dni póź 47 niej - Rosjanie • Zanim to nastąpiło miały miejsce dwa ciekawe wydarzenia. Otóż w dniu l września 1939 roku miał miejsce niemiecki nalot na Ciechano wiec, atakujący miasto samolot zrzucił dwie bomby na stacjonujące w mie ście polskie oddziały. Niejako w rewanżu, w dniu 12 września 1939 roku, nad stacjonujące w rejonie Nowodworów oddziały niemieckie nadleciał polski bombowiec, który zrzucił na nie dwie bomby, powodując wśród żołnierzy niemieckich panikę i bezładną ucieczkę. N a szczęście w czasie obu nalotów rezydencja w Nowodworach nic nie ucierpiała od spadają 48 cych bomb • Gdy dotarły w okolice Ciechanowca pierwsze oddziały sowieckie, co miało miejsce w nocy z 25 na 26 września 1939 roku, pokazały one miesz kańcom miasta i okolicznych ·wsi jak wygląda w praktyce rewolucyjny ład .

44 Księga Adresowa Polski (wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem) dla przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1930, Warszawa 1930, s. 127. 45 A. Zamoyski, Noble House ofStarzeński, London 1997, s. 137. 46 J. Włodek, Dzieje zagłady ziemiaństwa polskiego południowo-zachodniej Białosto cczyzny w latach 1939-1944, Ciechanowiec 2005, s. 184. 47 Jak wyżej, s. 237; Komunikat radziecko-niemiecki z dnia 2 września 1939 roku [w:] Prawda z 23.09.1939. 48 S. Rutkowski, Historia Ciechanowca do 1944 roku (maszynopis w zbiorach Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu), Ciechanowiec 1974, s. 202. ... 109 Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach

należącym do hra W należącym do dóbr Nowodwory majątku Dominików liczące około 500 biów Starzeńskich, czerwona kawaleria wyrżnęła szablami zo sztuk stado owiec. Z pałacu hr. Michała Starzeńskiego w Nowodworach licząca kilka tysięcy zabyt stały wyniesione wszystkie meble, obrazy oraz przez Ro kowych woluminów biblioteka. Przedmioty te zostały następnie 49 sjan spalone na gazonie przed pałacem • kilkuna Synowi hrabiego Michała hr. Starzeńskiego - Janowi, wówczas rozgrywających stoletniemu gimnazjaliście, który był naocznym świadkiem do Rosji, w celu przeisto się wydarzeń, nowe władze ... zaproponowały wyjazd tym miejscu dosłownie czenia się w prawdziwego komunistę. Przytoczymy w pałacowego, który słowa komisarza odpowiedzialnego za spalenie mienia tymi słowami: Pajezżaj zwrócił się do obecnego w pałacu Janka Starzeńskiego 50 malczik w Rassiju, tam sdielajem tiebia nastajaszczim komunistom .

XX wieku. Ruiny pałacu w Ciechanowcu - Nowodworach. Lata pięćdziesiąte (Zbiory Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu)

... s. 49 J. Włodek, Dzieje zagłady ziemiaństwa polskiego magnetofonowe) - zbiory Muzeum 50 Jan Starzeński z Warszawy - relacja ustna (nagranie Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu. 110 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI

Najgorsze dopiero miało nadejść. W dniu 22 czerwca 1941 roku, gdy przyjaźń sowiecko-niemiecka trafiła na śmietnik historii i rozpoczęła się woj na pomiędzy dotychczasowymi sojusznikami, pałac w Nowodworach uległ zagładzie. Dowódca stacjonującego w pałacu sztabu 86. Dywizji Strzelec kiej Armii Czerwonej - Michaił Zaszybałow, podjął decyzję o strategicznym zniszczeniu obiektu. Z jego rozkazu pałac Starzeńskich w Nowodworach został polany ropą naftową i podpalony51. Po trzech dniach, gdy pożar wy gasł, pozostały tylko wypalone ruiny. Po zakończeniu II wojny światowej ruiny pałacu Starzeńskich w Nowo dworach przez wiele lat przypominały o wojennych zniszczeniach. W doku mentach Starostwa Powiatowego w Wysokiem Mazowieckiem z lat 1944-1950, nie ma praktycznie wzmianek na temat dalszych losów znisz czonego obiektu, choć odpowiednie komórki organizacyjne, zajmujące się zabezpieczeniem mienia podworskiego, w obu urzędach istniały. Mało tego - istniały również wyspecjalizowane komórki mające zajmować się zabez pieczeniem zabytków budownictwa, sztuki, zabytkowych parków i ogrodów. Niestety, z faktu istnienia tych urzędów niewiele wynikało .. . W dniu 1 lipca 1952 majątek Nowodwory został włączony do obszaru 52 miasta Ciechanowca • W akcie prawnym wprowadzającym powyższą zmianę czytamy: § 2.1. Z powiatu wysokomazowieckiego w województwie białostoc kim wyłącza się część gromady Nowodwory gminy Klukowo i włącza się ją do miasta Ciechanowiec w powiecie siemiatyckim, w tymże województwie. § 2.2. Nowa granica miasta Ciechanowiec i gminy Klukowo biec będzie od północy rzeką Ralką [stanowiącą niegdyś granicę stacji kwarantanny - przyp. aut.] od południa granicą gruntów wsi Kozarze i przysiółka Dominikowo, od drogi Małkinia - Ciechanowiec, od północnego zachodu - granicą gruntów leśnych nadleśnictwa Łapy oraz linią przedłużenia tej granicy, w kierunku północno wschodnim do rzeki Ralka. (. .. )§ 4. Rozporządzenie wchodzi w życie 53 w dniu 1 lipca 1952 roku • Od tego czasu zaczęto określać omawiany mają tek nazwą Ciechanowiec - Nowodwory. W tym momencie zdawało się, że los zespołu pałacowo - parkowego w Ciechanowcu - Nowodworach jest już przesądzony. Stało się jednak ina czej. Pomimo skrajnie niekorzystnej dla zabytków kultury ziemiańskiej sytu acji zespół pałacowo - parkowy w Ciechanowcu - Nowodworach zyskał kolejną szansę powrotu do dawnej świetności.

51 J. Włodek, Dzieje zagłady ziemiaństwa polskiego ... s. 8. 52 Rozporządzenie Rady Ministrów Z dnia 22 marca 1952 roku w sprawie utworzenia powiatu siemiatyckiego oraz zmiany granic powiatu wysokomazowieckiego w województwie białostockim. [w:] Dziennik Ustaw RP z 1952 roku, nr 17, poz. 102. 53 Tamże . ... 111 Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach

Widok obecny. Pałac Starzeńskich w Ciechanowcu - Nowodworach. (Zbiory Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu)

24 marca 1962 Szansę tą dało wydarzenie, które miało miejsce w dniu roku. Wtedy to grupa trzydziestu czterech osób - mieszkańców Ciechanow Ciechanowca (TMC). ca, powołało do życia Towarzystwa Miłośników w Ciecha W statucie TMC za podstawowy cel działania uznano utworzenie nowcu Muzeum Rolnictwa pod patronatem wybitnego rodaka, przyrodnika, Krzysz prekursora nauk przyrodniczych w dobie stanisławowskiej, księdza tofa Kluka (1739-1796), oraz odbudowanie, z przeznaczeniem na siedzibę - No wspomnianego muzeum, klasycystycznego pałacu w Ciechanowcu 54 zamiary zostały wodworach • Nie trzeba chyba dodawać, że powyższe do dnia dzisiej w pełni zrealizowane, czego przykładem jest funkcjonujące - jedno szego Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu z najbardziej znanych muzeów w północno - wschodniej Polsce.

(1962-1968). Pod redakcją 54 Kronika Towarzystwa Miłośników Miasta Ciechanowca Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka K. Uszyńskiego i Z. Tworkowskiej. Rękopis w zbiorach Towarzystwa Miłośników w Ciechanowcu. Patrz też: Protokół z Zebrania Założycielskiego K. Kluka w Ciechanowcu. Ciechanowca, 24. 03.1962. [w:] Archiwum Muzeum Rolnictwa im. Ks.