Zespół Pałacowo-Parkowy W Ciechanowcu-Nowodworach I Jego Mieszkańcy
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Tomaszewska, Olga; Tomaszewski, Norbert Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach i jego mieszkańcy. Okruchy historii. "Studia Łomżyńskie", 18, 2007, s. [95]-111 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. ~Studia Lomżyńskie tom XVIII O LGA TOMASZEWSKA N ORBERT TOMASZEWSKI (Ciechanowiec) Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach ijego mieszkańcy . Okruchy historii. Pierwsza wzmianka na temat majątku Nowodwory pojawia się w pierw szej ćwierci XVI wieku. Związana jest ona pośrednio z osobą Stanisława Ciechanowieckiego, syna Macieja, który roku 1489 odziedziczył , po długo trwał ym sporze sądowym ze swoim starszym bratem Jakubem, część Cie chanowca (w tej liczbie dzisiejszy Ciechanowiec - Nowodwory) oraz wsie: Kozarze i Tworkowice. Gdy zmarł około1523 roku, jego dziedziczne dobra przejął krewny - Stanisław Kiszka, syn Piotra Strumiłły, późniejszy wielki hetman litewski (1503-1507), starosta grodzieński (1508) i marszałek ziem ski (1512-1513)1. Dodatkowo, po bezpotomnej śmierci swojego przyrod niego brata - Mikołaja, wszedł on w 1508 roku w posiadanie należącej do niego części Ciechanowca i okolicznych wsi, stając się właścicielem całego 2 miasta i jego najbliższych okolic • To właśnie wspomniany powyżej Stanisław Kiszka, syn Piotra Strumił ły, co odnotowano w dokumentach, pozwolił wdowie po swoim krewnym - Stani sławie Ciechanowieckim .. tylko z łaski i życzliwości mieszkać w dwo rze nad rzeką Uszą ... (później zwanym Nowodwory) ... 3 . Jak więc, fakt istnie nia w tym miejscu dworu udokumentowany jest równo o sto lat wcześniej, nim pojawia się sama nazwa Nowodwory. l Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, G. Ryżewski (red.), Białystok - Sokołów Podlaski 2006, s. 83. 2 Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XlI - XVIII wieku, Tom XI. Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XlV - XVIII wieku, oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba, G. Ryżewski (red.), Kórnik 1994, s. 17. 3 S. Dunin, A. Rachuba, J. Sikorska - Kulesza, Ciechanowieccy herbu Dąbrowa , Warszawa 1997, s. 22, 96 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI Wymieniona nazwa Nowodwory po raz pierwszy pojawia s ię na kartach historii dopiero w roku 1623. Wtedy to odnotowano ją w dokumencie mająt kowym, sporządzonym w ówczesnym starostwie nurskim. Dokument ten co prawda nie przetrwał do naszych czasów, lecz jego kopia, s porządzon a w 1715 roku, zachowała s ię w aktach dotyczących podlaskich dóbr rodziny O ss olińskich . W dokumencie tym czytamy, że Nowodwory należą do Anny z Ciechanowca Kiszczanki ... oppidum Ciechanowiec Bo ż anowka alias Bo ż anka , Nowodwór, Tworkowice, Kozarze in Palatinatu Podlachiae et Distric tu Drohiciensis ... 4. Tak, czy inaczej - dwór stojący w tym miejscu (drewniany lub cegla ny - parterowy lub piętrowy - nie zachowały się do naszych czasów wiary godne przekazy na ten temat), musiał być obiektem znaczącym , skoro zde terminował toponomastykę swojego otoczenia, przyczyniając się do powsta nia nazwy Nowodwory. Dla porządku należy dodać , że ów Nowy Dwór był obiektem nowym w stosunku do istniejącego od późnego średniowiecza go tyckiego zamku obronnego - czyli Starego Dworu, zlokalizowanego na le 5 wym brzegu rzeki Nurzec, a należącego wówczas do rodziny Kiszków . O kolejnych dwóch wiekach istnienia rezydencji magnackiej w Nowo dworach wiemy stosunkowo niewiele, żeby nie powiedzieć - prawie nic. Nieco do myślenia na ten temat daje tylko epizod z pierwszej fazy potopu szwedzkiego (1655-1660). Wtedy to w okolicach Ciechanowca działały przez dłuższy czas wojska dowodzone przez księcia Bogusława Radziwiłła - ów• czesnego starostę grodowego brańskiego, którego jurysdykcji podlegała zie mia bielska. Pomimo że nawiązał on już kontakty z królem szwedzkim Karo 6 lem X Gustawem , starannie ukrywał ten fakt przed swoim otoczeniem, sta rając się podporządkować sobie pospolite ruszenie podlaskie? . W tym celu starł się uzyskać od braci szlacheckiej wybór na generała pospolitego rusze 8 nia podlaskiego • Opór jego działaniom stawił Jerzy Monwid Irzykowicz, reprezentujący na Podlasiu interesy króla Jana Kazimierza, m aj ą cy za s ob ą poparcie pod kanclerzego litewskiego - Kazimierza Leona Sapiehy, oraz - o czym nie można zapomnieć - własne miasto Ciechanowiec, a w nim ciechanowiecki 4 Z ak ł ad Narodowy im. O sso liń sk i c h . D z i a ł R ęk op isów, m.12808/lI - Oblata Domina Ciechanowiec. k. 218- 276. 5 N. Tomaszewski, Szkice Z historii zamku obronnego w Ciechanowcu [w:] "Studia Łomżyńskie", tom XII , Łomża 2001 , s. 137-150. 6 AGAD. A rchiwum Koronne Warszawskie - Dział Szwedzki, karton 11 b, m 77. 7 T. Wasilewski, Rola puszcz północno - wschodniej Polski w okresie najazdu szwedzkiego w XVII wieku [w:] Puszcze i lasy w działaniach wojennych, B iałystok 1981, s. 48. 8 T. Majewski, Potop szwedzki ( 1655-1660), [w:] Z dziejów wojskowych północno - wschodnich Polski, część 1, red. Z. Kosztyła , Białystok 1986, s. 72. Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach ... 97 9 zamek, jeden ze znaczniejszych punktów oporu na Podlasiu • Jego działania zakończyły się sukcesem - Bogusław Radziwiłł nie otrzymał oczekiwanej nominacji i był zmuszony opuścić południowe Podlasie. Podległe Bogusławowi Radziwiłłowi oddziały uszanowały prywatną własność, jaką był wówczas Ciechanowiec i rozbiły się z obozem w okoli cach Zaszkowa - wiemy o tym fakcie z kilku listów Bogusława Radziwiłła wysyłanych do króla szwedzkiego, datowanych właśnie w tym miejscu 10. Gdyby wówczas nie było w Nowodworach żadnego dworu, miejsce to do skonale pasowało by na założenie obozu. Z uwagi jednak na to, że wspo mniana rezydencja zapewne tutaj istniała, a Bogusław Radziwiłł unikał za jazdów i niszczenia dóbr prywatnych, aby nie zrazić do siebie podlaskiej szlachty, ocalała ona początkowo od zniszczenia. Inaczej już było pod ko niec wspomnianej wojny - wtedy miasto Ciechanowiec, zamek Kiszków i zapewne rezydencja w Nowodworach - spłonęły w czasie toczonych w okolicy zaciętych walk polsko - szwedzkich. W czasie kolejnej Wojny Północnej (1700- 1721), gdy Rzeczpospolita rozdarta pomiędzy królami: Augustem II Mocnym i Stanisławem Leszczyń skim, stała się miejscem walk pomiędzy wojskami: saskimi, szwedzkimi i rosyjskimi, w Ciechanowcu przebywał, maszerujący ze swoimi wojskami na Ukrainę, król szwedzki Karol XII. Wskazuje na to marszruta wojsk Karo la XII i królewskiego dworu: Mając tedy zupełnie otwartą drogę, posuwa się armia szwedzka od Tykocina coraz dalej ku Warszawie. Z Tykocina ruszył Karol na Rudk( i Zambrów do Ostrowa, Z Ostrowa do Poręby; dnia 22 Maja stanął nad Bugiem, gdzie pułkownik Arel Gyllenkrook zajął się budowaniem ll mostu • Powyższa trasa wręcz wskazuje na Ciechanowiec, jako miejsce eta powe postoju królewskiego dworu. Zatrzymał się Karol XII prawdopodobnie w Nowodworach, gdyż po dawnym zamku obronnym Kiszków, a raczej po dworze modrzewiowym zbudowanym na jego miejscu po ostatniej wojnie, pozostały wówczas tylko wypalone ruiny. Informacja ta wymaga jednak dalszego potwierdzenia, dla tego też należy ją, do czasu pełnego wyjaśnienia, ... włożyć pomiędzy legen dy ... związane z rezydencją w Nowodworach. Być może Ciechanowiec Uak również leżący przy drodze z Warszawy do Białegostoku majątek Nowodwory) odwiedził także król Stanisław Lesz czyński, którego gościł w Ciechanowcu (lub w Nurze?) Franciszek Maksy- 9 J. Płosiński , Potop szwedzki na Podlasiu 1655 -1657, Zabrze 2006, s. 19. 10 B. Radziwiłł, Autobiografia, (red. T. Wasilewski), PIW Warszawa 1979, s. 218 i następne. 11 K. Jarochowski, Dzieje panowania Augusta l! od wstąpienia Karola Xl! na ziemię polską , a ż do elekcyi Stanisława Leszczyńskiego (1702 -1704), Poznań 1874, s. 51. 98 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI milian Ossoliński - jedna z najważniejszych postaci na ówczesnym dworze królewskim. Wskazuje na to zapis w pamiętniku Wiktoryna Kuczyńskiego: Powraca KlM Z Malborka do Tykocina w Oktobrze [X 1708J, do którego jako insze ziemie, tak i ziemia mielnicka wysłała posłów: lMP Wyro z ębskiego instygatora koronnego ze mną. I nie bawiąc tamże [królJ ruszył się ku woj skom szwedzkim, którego jako posiłki było na 4000 zawerbowanego w Pru siech. NOCOWAŁ [KRÓLJ U MNIE W KLUKOWIE, a z wojskiem szwedzkim l2 złączył się w Zuzeli, gdzie most był postawiony przez Bug . Trudno sobie wyobrazić, aby Stanisław Leszczyński nie skorzystał tak że z gościny Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego - w Ciechanowcu (lub w Nurze?). Wskazuje na to pośrednio sam Wiktoryn Kuczyński, który tuż po opisaniu wizyty królewskiej w Kuczynie wspomina, że ... Odpo czywało woj sko szwedzkie i KlM z swoim, dworem po dwie niedzieli na jednem miej scu .. Y nie wspominając jednakże o jakie miejsce chodziło i kto był gospo darzem królewskiego dworu - zapewne aby nie pomniejszać w oczach po tomnych królewskiej wizyty we własnym majątku. Trudno powiedzieć jak ewentualnie wyglądała rezydencja w Nowodwo rach w wieku XVIIT. Nie zachowały się bowiem do dzisiejszych czasów żadne ilustracje ani opisy tego obiektu. Rytując swoją Panoramę Ciechanowca - naj starszy znany wizerunek Grodu nad Nurcem, oddający stan z końca XVITI wieku, nie zaznaczył na nim jej autor - ks. Krzysztof Kluk nic interesującego po prawej stronie rzeki. Po lewej stronie Nurca widzimy mię dzy innymi: kościół Świętej Trójcy, Zameczek, szpital Sióstr Miłosierdzia, cerkiew prawosławną, a po prawej jego stronie