Tomaszewska, Olga; Tomaszewski, Norbert Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach i jego mieszkańcy. Okruchy historii. "Studia Łomżyńskie", 18, 2007, s. [95]-111 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. ~Studia Lomżyńskie tom XVIII O LGA TOMASZEWSKA N ORBERT TOMASZEWSKI (Ciechanowiec) Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach ijego mieszkańcy . Okruchy historii. Pierwsza wzmianka na temat majątku Nowodwory pojawia się w pierw­ szej ćwierci XVI wieku. Związana jest ona pośrednio z osobą Stanisława Ciechanowieckiego, syna Macieja, który roku 1489 odziedziczył , po długo­ trwał ym sporze sądowym ze swoim starszym bratem Jakubem, część Cie­ chanowca (w tej liczbie dzisiejszy Ciechanowiec - Nowodwory) oraz wsie: Kozarze i Tworkowice. Gdy zmarł około1523 roku, jego dziedziczne dobra przejął krewny - Stanisław Kiszka, syn Piotra Strumiłły, późniejszy wielki hetman litewski (1503-1507), starosta grodzieński (1508) i marszałek ziem­ ski (1512-1513)1. Dodatkowo, po bezpotomnej śmierci swojego przyrod­ niego brata - Mikołaja, wszedł on w 1508 roku w posiadanie należącej do niego części Ciechanowca i okolicznych wsi, stając się właścicielem całego 2 miasta i jego najbliższych okolic • To właśnie wspomniany powyżej Stanisław Kiszka, syn Piotra Strumił­ ły, co odnotowano w dokumentach, pozwolił wdowie po swoim krewnym - Stani sławie Ciechanowieckim .. tylko z łaski i życzliwości mieszkać w dwo­ rze nad rzeką Uszą ... (później zwanym Nowodwory) ... 3 . Jak więc, fakt istnie­ nia w tym miejscu dworu udokumentowany jest równo o sto lat wcześniej, nim pojawia się sama nazwa Nowodwory. l Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, G. Ryżewski (red.), Białystok - Sokołów Podlaski 2006, s. 83. 2 Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XlI - XVIII wieku, Tom XI. Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XlV - XVIII wieku, oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba, G. Ryżewski (red.), Kórnik 1994, s. 17. 3 S. Dunin, A. Rachuba, J. Sikorska - Kulesza, Ciechanowieccy herbu Dąbrowa , Warszawa 1997, s. 22, 96 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI Wymieniona nazwa Nowodwory po raz pierwszy pojawia s ię na kartach historii dopiero w roku 1623. Wtedy to odnotowano ją w dokumencie mająt­ kowym, sporządzonym w ówczesnym starostwie nurskim. Dokument ten co prawda nie przetrwał do naszych czasów, lecz jego kopia, s porządzon a w 1715 roku, zachowała s ię w aktach dotyczących podlaskich dóbr rodziny O ss olińskich . W dokumencie tym czytamy, że Nowodwory należą do Anny z Ciechanowca Kiszczanki ... oppidum Ciechanowiec Bo ż anowka alias Bo­ ż anka , Nowodwór, Tworkowice, Kozarze in Palatinatu Podlachiae et Distric­ tu Drohiciensis ... 4. Tak, czy inaczej - dwór stojący w tym miejscu (drewniany lub cegla­ ny - parterowy lub piętrowy - nie zachowały się do naszych czasów wiary­ godne przekazy na ten temat), musiał być obiektem znaczącym , skoro zde­ terminował toponomastykę swojego otoczenia, przyczyniając się do powsta­ nia nazwy Nowodwory. Dla porządku należy dodać , że ów Nowy Dwór był obiektem nowym w stosunku do istniejącego od późnego średniowiecza go­ tyckiego zamku obronnego - czyli Starego Dworu, zlokalizowanego na le­ 5 wym brzegu rzeki Nurzec, a należącego wówczas do rodziny Kiszków . O kolejnych dwóch wiekach istnienia rezydencji magnackiej w Nowo­ dworach wiemy stosunkowo niewiele, żeby nie powiedzieć - prawie nic. Nieco do myślenia na ten temat daje tylko epizod z pierwszej fazy potopu szwedzkiego (1655-1660). Wtedy to w okolicach Ciechanowca działały przez dłuższy czas wojska dowodzone przez księcia Bogusława Radziwiłła - ów• czesnego starostę grodowego brańskiego, którego jurysdykcji podlegała zie­ mia bielska. Pomimo że nawiązał on już kontakty z królem szwedzkim Karo­ 6 lem X Gustawem , starannie ukrywał ten fakt przed swoim otoczeniem, sta­ rając się podporządkować sobie pospolite ruszenie podlaskie? . W tym celu starł się uzyskać od braci szlacheckiej wybór na generała pospolitego rusze­ 8 nia podlaskiego • Opór jego działaniom stawił Jerzy Monwid Irzykowicz, reprezentujący na Podlasiu interesy króla Jana Kazimierza, m aj ą cy za s ob ą poparcie pod­ kanclerzego litewskiego - Kazimierza Leona Sapiehy, oraz - o czym nie można zapomnieć - własne miasto Ciechanowiec, a w nim ciechanowiecki 4 Z ak ł ad Narodowy im. O sso liń sk i c h . D z i a ł R ęk op isów, m.12808/lI - Oblata Domina Ciechanowiec. k. 218- 276. 5 N. Tomaszewski, Szkice Z historii zamku obronnego w Ciechanowcu [w:] "Studia Łomżyńskie", tom XII , Łomża 2001 , s. 137-150. 6 AGAD. A rchiwum Koronne Warszawskie - Dział Szwedzki, karton 11 b, m 77. 7 T. Wasilewski, Rola puszcz północno - wschodniej Polski w okresie najazdu szwedzkiego w XVII wieku [w:] Puszcze i lasy w działaniach wojennych, B iałystok 1981, s. 48. 8 T. Majewski, Potop szwedzki ( 1655-1660), [w:] Z dziejów wojskowych północno - wschodnich Polski, część 1, red. Z. Kosztyła , Białystok 1986, s. 72. Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach ... 97 9 zamek, jeden ze znaczniejszych punktów oporu na Podlasiu • Jego działania zakończyły się sukcesem - Bogusław Radziwiłł nie otrzymał oczekiwanej nominacji i był zmuszony opuścić południowe Podlasie. Podległe Bogusławowi Radziwiłłowi oddziały uszanowały prywatną własność, jaką był wówczas Ciechanowiec i rozbiły się z obozem w okoli­ cach Zaszkowa - wiemy o tym fakcie z kilku listów Bogusława Radziwiłła wysyłanych do króla szwedzkiego, datowanych właśnie w tym miejscu 10. Gdyby wówczas nie było w Nowodworach żadnego dworu, miejsce to do­ skonale pasowało by na założenie obozu. Z uwagi jednak na to, że wspo­ mniana rezydencja zapewne tutaj istniała, a Bogusław Radziwiłł unikał za­ jazdów i niszczenia dóbr prywatnych, aby nie zrazić do siebie podlaskiej szlachty, ocalała ona początkowo od zniszczenia. Inaczej już było pod ko­ niec wspomnianej wojny - wtedy miasto Ciechanowiec, zamek Kiszków i zapewne rezydencja w Nowodworach - spłonęły w czasie toczonych w okolicy zaciętych walk polsko - szwedzkich. W czasie kolejnej Wojny Północnej (1700- 1721), gdy Rzeczpospolita rozdarta pomiędzy królami: Augustem II Mocnym i Stanisławem Leszczyń­ skim, stała się miejscem walk pomiędzy wojskami: saskimi, szwedzkimi i rosyjskimi, w Ciechanowcu przebywał, maszerujący ze swoimi wojskami na Ukrainę, król szwedzki Karol XII. Wskazuje na to marszruta wojsk Karo­ la XII i królewskiego dworu: Mając tedy zupełnie otwartą drogę, posuwa się armia szwedzka od Tykocina coraz dalej ku Warszawie. Z Tykocina ruszył Karol na Rudk( i Zambrów do Ostrowa, Z Ostrowa do Poręby; dnia 22 Maja stanął nad Bugiem, gdzie pułkownik Arel Gyllenkrook zajął się budowaniem ll mostu • Powyższa trasa wręcz wskazuje na Ciechanowiec, jako miejsce eta­ powe postoju królewskiego dworu. Zatrzymał się Karol XII prawdopodobnie w Nowodworach, gdyż po dawnym zamku obronnym Kiszków, a raczej po dworze modrzewiowym zbudowanym na jego miejscu po ostatniej wojnie, pozostały wówczas tylko wypalone ruiny. Informacja ta wymaga jednak dalszego potwierdzenia, dla­ tego też należy ją, do czasu pełnego wyjaśnienia, ... włożyć pomiędzy legen­ dy ... związane z rezydencją w Nowodworach. Być może Ciechanowiec Uak również leżący przy drodze z Warszawy do Białegostoku majątek Nowodwory) odwiedził także król Stanisław Lesz­ czyński, którego gościł w Ciechanowcu (lub w Nurze?) Franciszek Maksy- 9 J. Płosiński , Potop szwedzki na Podlasiu 1655 -1657, Zabrze 2006, s. 19. 10 B. Radziwiłł, Autobiografia, (red. T. Wasilewski), PIW Warszawa 1979, s. 218 i następne. 11 K. Jarochowski, Dzieje panowania Augusta l! od wstąpienia Karola Xl! na ziemię polską , a ż do elekcyi Stanisława Leszczyńskiego (1702 -1704), Poznań 1874, s. 51. 98 OLGA TOMASZEWSKA, NORBERT TOMASZEWSKI milian Ossoliński - jedna z najważniejszych postaci na ówczesnym dworze królewskim. Wskazuje na to zapis w pamiętniku Wiktoryna Kuczyńskiego: Powraca KlM Z Malborka do Tykocina w Oktobrze [X 1708J, do którego jako insze ziemie, tak i ziemia mielnicka wysłała posłów: lMP Wyro z ębskiego instygatora koronnego ze mną. I nie bawiąc tamże [królJ ruszył się ku woj­ skom szwedzkim, którego jako posiłki było na 4000 zawerbowanego w Pru­ siech. NOCOWAŁ [KRÓLJ U MNIE W KLUKOWIE, a z wojskiem szwedzkim l2 złączył się w Zuzeli, gdzie most był postawiony przez Bug . Trudno sobie wyobrazić, aby Stanisław Leszczyński nie skorzystał tak­ że z gościny Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego - w Ciechanowcu (lub w Nurze?). Wskazuje na to pośrednio sam Wiktoryn Kuczyński, który tuż po opisaniu wizyty królewskiej w Kuczynie wspomina, że ... Odpo czywało woj­ sko szwedzkie i KlM z swoim, dworem po dwie niedzieli na jednem miej­ scu .. Y nie wspominając jednakże o jakie miejsce chodziło i kto był gospo­ darzem królewskiego dworu - zapewne aby nie pomniejszać w oczach po­ tomnych królewskiej wizyty we własnym majątku. Trudno powiedzieć jak ewentualnie wyglądała rezydencja w Nowodwo­ rach w wieku XVIIT. Nie zachowały się bowiem do dzisiejszych czasów żadne ilustracje ani opisy tego obiektu. Rytując swoją Panoramę Ciechanowca - naj starszy znany wizerunek Grodu nad Nurcem, oddający stan z końca XVITI wieku, nie zaznaczył na nim jej autor - ks. Krzysztof Kluk nic interesującego po prawej stronie rzeki. Po lewej stronie Nurca widzimy mię­ dzy innymi: kościół Świętej Trójcy, Zameczek, szpital Sióstr Miłosierdzia, cerkiew prawosławną, a po prawej jego stronie