Armia Krajowa
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
E wa l D e m a r Gr a b o w s K i , iPn n CZ y R aRmIa KRAJOWa o armia Krajowa, najsilniejsza i najlepiej zorganizowana armia podziemna w czasach II wojny światowej, działała pod okupacją nie- HIST miecką i sowiecką oraz poza granicami państwa polskiego sprzed 1 września 1939 r. RZE a T Niepowodzenia kampanii polskiej 1939 r. spo- n E wodowały zajęcie całego terytorium II Rzeczypo- spolitej przez wojska najeźdźców: niemieckie i so- om wieckie. Przygotowywana od wielu lat sieć dywersji K pozafrontowej, mająca w zamierzeniach jej twórców działać na terenach zajętych przez okupantów, dała podstawę do działalności kilku organizacji konspira- cyjnych. Wśród twórców tych organizacji wymienia- ni są mjr rez. Kazimierz Kierzkowski – Organizacja Orła Białego, mjr Bolesław Studziński – Komenda Obrońców Polski, mjr Jan Mazurkiewicz – Tajna Or- ganizacja Wojskowa, ppor. rez. Józef Korol – Polska Organizacja Partyzancka, Marian Winiewicz – Pol- ska Organizacja Wojskowa, mjr Jan Włodarkiewicz – Tajna Armia Polska i por. Józef Brückner-Rylski – Organizacja Wojskowa „Wilki”. AIPN Spośród licznych organizacji konspiracyjnych, powstałych w latach 1939–1940, największe znacze- Gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski nie zyskała Służba Zwycięstwu Polski, utworzona w końcu września 1939 r., niedługo przed kapitulacją Warszawy. Na jej czele stanął gen. Mi- chał Karaszewicz-Tokarzewski. W wyniku rozmów, które odbyły się 25 września w podzie- miach gmachu PKO, powstał zawiązek komendy konspiracji w składzie: gen. Michał Kara- szewicz-Tokarzewski „Torwid”, „Doktór” – komendant, chor. Ryszard Jamontt-Krzywicki „Szymon”1 – adiutant, kpt. Emil Kumor „Krzyś” – referent organizacyjno-werbunkowy, Janina Karasiówna „Bronka”2 – sekretarka; Halina Krzyżanowska „Suzuki” – skarbnik, Władysława Macieszyna „Sława” – łączniczka ze stronnictwami politycznymi, kpt. Edward Fröhlich „Wesołowski” – ochrona3. Samolotem PZL-46 „Sum” przyleciał do Warszawy 1 A.K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944, t. 2, Warszawa 1987, s. 100–101. 2 Ibidem, s. 81–82. 3 Kuczaba [K. Pluta-Czachowski], cz. A: Faza inicjatyw początkowych, mps, s. 19; J. Ślaski, Pol- ska Walcząca, Warszawa 1990, s. 144; M. Ney-Krwawicz, Komenda Główna Armii Krajowej 1939– –1945, Warszawa 1990, s. 23. Sporna jest data objęcia referatu organizacyjnego (Oddziału I Ogólno- -Organizacyjnego) przez mjr. inż. Antoniego Sanojcę „Knapika”, różne źródła podają daty od końca września do 15 X 1939 r. 114 K 26 września wysłannik Naczelnego Wodza mjr dypl. Edmund Galinat, członek kierownictwa om dywersji pozafrontowej4, mianowany 17 września przez marsz. Edwarda Rydza-Śmigłego5 komendantem mającej powstać organizacji konspiracyjnej Związek Walki Zbrojnej o Nie- E n 6 podległość . Generał Juliusz Rómmel, który podjął decyzję o pójściu do niewoli, przekazał T 7 a Galinata do dyspozycji gen. Karaszewicza-Tokarzewskiego. RZE Jednakże SZP nie miała być tylko organizacją wojskową. Ważną rolę miał odgrywać „czynnik cywilny”. Komisarzem cywilnym SZP został Stefan Starzyński, który wraz z Mie- hist czysławem Niedziałkowskim miał zorganizować propaństwowe zaplecze społeczno-poli- tyczne. Już 10 października 1939 r. utworzono Główną Radę Polityczną SZP (Rada Główna Obrony Narodowej), do której weszli przedstawiciele najważniejszych partii politycznych: o PPS, SD, SN oraz SL. Rada ustaliła, że „będzie tym- r czasową reprezentacją polityczną kraju, do czasu y n uregulowania tej sprawy przez Rząd RP”8. CZ W ramach rządu RP zaprzysiężonego w Paryżu E 1 października 1939 r. prowadzono prace studyjne zmierzające do organizacji konspiracji w okupowa- nym kraju. Wśród różnych projektów pojawiła się również koncepcja powołania jednej cywilno-woj- skowej organizacji konspiracyjnej9. Ostatecznie jednak zdecydowano o rozdzieleniu konspiracji cywilnej od wojskowej. W listopadzie 1939 r. premier i Naczelny Wódz gen. Władysław Si- korski powołał gen. Kazimierza Sosnkowskiego na stanowisko Komendanta Głównego Związku Walki Zbrojnej. Cywilną część konspiracji miało stanowić porozumienie partii politycznych wraz z „mężami Pieczątka Komendanta Głównego ZWZ 4 M. Starczewski, Tajna Organizacja Konspiracyjna, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1987, nr 3, s. 164–171; J.A. Radomski, M. Starczewski, Geneza konspiracji wojskowej na wypadek oku- pacji kraju [w:] Armia Krajowa. Szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, red. K. Komorowski, Warszawa 1999, s. 100. O tym, że planowano tworzenie konspiracji opartej na siatkach dywersji pozafrontowej, świadczy działalność twórców Organizacji Orła Białego, „Grunwal- du”, Jana Mazurkiewicza, a także to, iż w grudniu 1939 r. w Kownie Wacław Zagórski otrzymał pole- cenie zgłoszenia się do Edmunda Galinata; zob. W. Zagórski, Wolność w niewoli, Londyn 1971, s. 61. 5 R. Mirowicz, Edward Rydz-Śmigły. Działalność wojskowa i polityczna, Warszawa 1988. 6 J. Rómmel, Za honor i ojczyznę. Wspomnienia dowódcy armii „Łódź” i „Warszawa”, Warsza- wa 1958, s. 358–359; Prawdziwa historia Polaków. Ilustrowane wypisy źródłowe 1939–1945, oprac. D. Baliszewski, A.K. Kunert, t. 1, 1939–1942, Warszawa 1999, s. 92–93. Wcześniej we Włodzimierzu Wołyńskim wojewoda wołyński H. Józewski zgłosił gotowość formowania organizacji konspiracyjnej, zob. Kuczaba, Faza inicjatyw..., s. 8–9; J.A. Radomski, M. Starczewski, Geneza konspiracji..., s. 100. 7 Major Edmund Galinat został na krótko zastępcą dowódcy SZP, ale już ok. 5 października za- stąpił go na tym stanowisku płk dypl. Stefan Rowecki. Galinat 22 września wyruszył z Warszawy do Paryża; zob. G. Mazur, Rozwój organizacyjny Armii Krajowej. Komenda Główna [w:] Armia Krajowa. Szkice..., s. 103–104. 8 L. Sułkowski-Muzyczka, Państwo podziemne, „Zeszyty Historyczne Stowarzyszenia Żołnierzy Armii Krajowej” 1997, z. 2, s. 10. 9 W. Grabowski, Projekt organizacji konspiracji w kraju z października 1939 roku, „Przegląd Histo- ryczno-Wojskowy” 2008, nr 1 (221), s. 154–159. 115 E zaufania” rządu rozmieszczonymi w najważniejszych miastach Polski. Dość szybko zrezy- n gnowano z tej koncepcji i zamiast „mężów zaufania” powołano delegatów rządu wskazanych CZ przez Polityczny Komitet Porozumiewawczy. Wytyczne odnoszące się do konspiracji krajo- y R wej wypracowywane były przez powołany także w listopadzie 1939 r. Komitet Ministrów 10 o dla Spraw Kraju . Na czele komitetu stał początkowo gen. Sosnkowski, następnie zmienio- ny przez prof. Stanisława Kota. 11 HIST Komenda Główna ZWZ do czerwca 1940 r. mieściła się we Francji . W okupowanej Pol- sce, wykorzystując dotychczasowe osiągnięcia SZP, organizowano sześć komend obszarów: nr 1 – Warszawa (krypt. „Mag”), nr 2 – Białystok (krypt. „Rycerz”), nr 3 – Lwów (krypt. RZE a „Husarz”), nr 4 – Kraków (krypt. „Giermek”), nr 5 – Poznań (krypt. „Czarodziej”), nr 6 – T 12 n Toruń (krypt. „Prorok”) . E Za główne cele działalności ZWZ uznano w początkach grudnia 1939 r.: „a) Przez sku- pienie w związkach konspiracyjnych jednostek najstaranniej dobranych stworzyć ośrodki om K czynnego oporu narodowego, przeciwdziałającego załamaniu się sił moralnych polskiego społeczeństwa. b) Współdziałać w odbudowie Państwa na drodze walki orężnej. Z chwilą wkro- czenia do Kraju Wojsk Polskich organizacja ulega rozwiązaniu i wstępuje do szeregów armii regu- larnej”13. W styczniu 1940 r. gen. Sosnkowski dokonał zmiany w organizacji ZWZ w Kraju, ustanawia- jąc komendy okupacji: niemieckiej i sowieckiej. Na czele Komendy Okupacji Niemieckiej, z sie- dzibą w Warszawie, stanął gen. Stefan Rowecki, natomiast dowódca SZP gen. Karaszewicz-Toka- rzewski miał objąć Komendę Okupacji Sowieckiej we Lwowie. W wyniku licznych aresztowań prze- prowadzanych przez NKWD na terenie okupacji sowieckiej praktycznie komenda ta nie powstała. Działalnością ZWZ (AK) na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej kierowały więc komendy ob- AIPN szarowe (Lwów, Białystok) oraz komendy okręgo- we (wojewódzkie). Ewakuacja polskich władz państwowych do Londynu po klęsce Francji w czerwcu 1940 r. wymusiła konieczność mianowania gen. Stefa- na Roweckiego Komendantem Głównym ZWZ 10 Zob. Protokoły posiedzeń Komitetu dla Spraw Kraju, cz. 1: 1939–1941, oprac. W. Grabowski, War- szawa 2008; A. Pachowicz, Komitet Ministrów dla Spraw Kraju 1939–1945, Warszawa 2010. 11 Zob. M. Ney-Krwawicz, Biuro generała Sosnkowskiego. Komenda Główna Związku Walki Zbrojnej we Francji listopad 1939–czerwiec 1940, Warszawa 1996. 12 SPP, t. 2.2.1.2.3, Załącznik do instrukcji nr 8, 1941 r.; Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. VI: Uzupełnienia, Londyn 1989, s. 9, Instrukcja osobista i tajna dla Komendanta Bazy nr 2, 30 XI 1939 r. 13 Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 1: Wrzesień 1939–1941, Londyn 1970, s. 10–11, Instrukcja dla Obywatela Rakonia, 4 XII 1939 r. 116 K (następnie dowódcą AK). Rowecki Komendan- om tem Głównym ZWZ został praktycznie 18 czerw- ca 1940 r., a od lutego 1942 r. – po przemiano- E n waniu ZWZ na AK – był dowódcą AK. Został T a aresztowany przez Niemców 30 czerwca 1943 r. RZE Jego następcą został gen. Tadeusz Komorow- ski „Bór”, a po jego decyzji o udaniu się do niewoli hist niemieckiej po upadku Powstania Warszawskiego ostatnim dowódcą AK był gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”– do 19 stycznia 1945 r. o Komenda Główna ZWZ-AK składała się z kil- r ku oddziałów: I – Organizacyjny, II – Wywiadu, y n III – Operacyjny, IV – Kwatermistrzostwo, V – Łącz- CZ ność, VI – Biuro Informacji i Propagandy, VII – Biu- E ro Finansów i Kontroli. Omawianie ich działalności przekracza ramy niniejszego artykułu. Nie można jednak pominąć AIPN milczeniem choćby działalności wywiadowczej AK. To z Polski