Powiat Szydłowiecki

Tradycja Mazowsza powiat szydłowiecki

Przewodnik subiektywny

Mazowiecki Instytut Kultury Warszawa 2016 Autor: Autorzy:S³awomir Kordaczuk Justyna Górska-Streicher T³umaczenie na jêzyk angielski: TłumaczenieMarek Czekañski na język angielski: Marek Czekański Redaktor serii: RedaktorAlicja Jankiewicz serii: (MCKiS) Alicja Jankiewicz (MIK) Redakcja: Redakcja:Ma³gorzata Gucman, Krzysztof Gucman Rafał Sarna Redakcja techniczna: ProjektTomasz i Grochowskiopracowanie DTP: Jacek Szymański Zdjêcia: Zdjęcia:S³awomir Kordaczuk Barbara Polakowska Wykorzystano równie¿ zdjêcia Krzysztofa Cabaja, Dariusza Dybciaka, Adolfa Ganiewskiego (Gancwola), Boles³awa Sadowskiego, Grzegorz Szczerbaciuka. Zdjêcia zabytkowych przedmiotów oraz fotograﬁ e archiwalne pochodz¹ ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Siedlcach, Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach i prywatnych kolekcji: Jana Aleksandrowicza, W³odzimierza Bieguñskiego, Ma³gorzaty Borkowskiej, Tadeusza Groszka, S³awomira Kordaczuka, Alicji Kowalczyk, Adama Krzeskiego, Bogus³awa Mitury.

Opracowanie graﬁ czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl

ISBN 978-83-63427-96-2978-83-63427-26-9 ISBN 978-83-63957-09-4 © Copyright by Mazowiecki Instytut Kultury and authors © Copyright by Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki and S³awomir Kordaczuk

Wydawca:Wydawcy: MazowieckiMazowieckie Instytut Centrum Kultury Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mik.waw.plwww.mckis.waw.pl

Druk:Agencja Drukarnia Wydawnicza TINTA, „Egros” Działdowo s.c. www.drukarniatinta.plul. Korotyñskiego 23 lok. 56 02-123 Warszawa tel./fax 22 823 48 78 e-mail: biuro@egros. pl

2 Tradycja Mazowsza 2 Tradycja Mazowsza powiat siedlecki.indd 2 2013-11-30 14:49:28 Spis treści

Od Wydawcy ...... 5 Warunki naturalne i walory przyrodnicze ...... 8

Zarys dziejów powiatu szydłowieckiego ...... 12

Dziedzictwo kulturowe regionu ...... 22 Piaskowiec szydłowiecki ...... 22 Muzyka i instrumenty ludowe ...... 28 Życie codzienne szydłowieckich Żydów ...... 33 Heraldyka i symbolika samorządowa ...... 41 Ciekawe postacie związane z powiatem szydłowieckim ...... 43 Przewodnik subiektywny ...... 48 Barak ...... 48 Chlewiska ...... 50 Chronów ...... 61 Gąsawy ...... 63 Guzów ...... 66 Jastrząb ...... 68 Krogulcza ...... 74 Łaziska ...... 78 Mirów ...... 81 Orońsko ...... 84 Ostałów ...... 92 Pawłów ...... 95 Skłoby ...... 99 Stefanków ...... 102 Szydłowiec ...... 106 Świerczek ...... 124 Wysoka ...... 126 Zdziechów ...... 129 Oferta turystyczna i kulturalna ...... 132 Informacja turystyczna ...... 132 Muzea i kolekcje muzealne ...... 132 Imprezy, festyny, koncerty ...... 136 Kącik kulinarny ...... 138 Hotele, pensjonaty, agroturystyka ...... 140

Welcome to Lipsko County ...... 141 Illustrations ...... 143 Indeks geograficzny ...... 146 Słowniczek pojęć ...... 148 Wybrane pozycje bibliograficzne ...... 151

Powiat szydłowiecki 3 4 Tradycja Mazowsza Od Wydawcy

d 2004 roku Mazowiecki Instytut Kultury wiedzę w tym zakresie, sięgając do publikacji, O(dawniej Mazowieckie Centrum Kultury których tytuły autorzy zamieszczają w Biblio- i Sztuki) publikuje kolejne tomy z serii Trady- grafii. Książka zawiera też Indeks geograficz- cja Mazowsza. Są to monograficzne opracowa- ny, a na końcu Słowniczek pojęć, które wy- nia prezentujące walory historyczne i etnogra- magają zdefiniowania lub objaśnienia (wyrazy ficzne powiatów województwa mazowieckiego. oznaczone w tekście kolorem). Cel jest ambitny, a przy tym trudny – nie tyl- W tym miejscu konieczne są uściślenia ko ze względu na liczbę tomów, jakie chcemy określeń użytych w tytule serii Tradycja Ma- wydać w całym cyklu, ale przede wszystkim ze zowsza. Przewodnik subiektywny. względu na założenia merytoryczne. Mówiąc o tradycji, trzeba uwzględnić wie- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, le elementów – wzorce społeczne, obyczaje, odpowiadających liczbie powiatów w woje- kulturę duchową, charakterystyczne wytwory wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy też kultury materialnej – wszystko, co ukształto- publikowania w ramach serii Tradycja Ma- wane w przeszłości, trwa do dziś. Kultywowa- zowsza dodatkowych tomów okazjonalnych nie tradycji polega na przekazywaniu z poko- lub tematycznych: nawiązujących do obcho- lenia na pokolenie istotnych dla danej zbioro- dzonych rocznic, przypominających sylwetki wości wartości kulturowych. znanych i cenionych osób związanych poprzez Sam tytuł serii Tradycja Mazowsza rów- urodzenie lub działalność z Mazowszem, nież traktujemy umownie, trzeba pamiętać omawiających w sposób przekrojowy lub syn- bowiem, że granice administracyjne zwy- tetyczny pewne zagadnienia charakterystycz- kle nie pokrywają się idealnie z historycznie ne dla regionu. ukształtowanymi krainami Polski. W kolej- W publikacjach z serii Tradycja Mazowsza nych tomach serii prezentowane są powiaty Czytelnicy odnajdą opisy najwartościowszych położone w województwie mazowieckim, elementów dziedzictwa kulturowego, przypo- które obejmuje – poza Mazowszem – rów- mnienie wydarzeń historycznych, uwagi doty- nież ziemie innych regionów: część Podlasia czące współczesnych walorów danego obsza- oraz ziemię radomską. Z kolei pewne obszary ru. W każdym tomie zamieszczamy Przewod- historycznie mazowieckie znalazły się poza nik subiektywny – prezentację miejscowości granicami naszego województwa, np. ziemia wybranych przez autora, a także część zaty- łomżyńska. tułowaną Oferta kulturalna i turystyczna – Podtytuł serii Przewodnik subiektywny z propozycjami tras wycieczkowych po powie- określa przyjęty przez nas indywidualny spo- cie, opisami potraw regionalnych itp. Również sób prezentowania regionu. Całość prac doku- turyści zagraniczni powinni być usatysfakcjo- mentacyjnych i wydawniczych przewidywana nowani informacjami w języku angielskim: jest na kilka lat, założyliśmy więc, że różni wyczerpującym streszczeniem zawierającym autorzy wyeksponują inne elementy tradycji. wiedzę niezbędną dla pełnej prezentacji po- Tę różnorodność i subiektywizm opisu w powiatu, tłumaczeniem podpisów ilustracji. szczególnych tomach serii traktujemy jako jej Zdajemy sobie sprawę, że nie jesteśmy dodatkowy walor. w stanie omówić wszystkich zagadnień histo- Dużym atutem serii jest aktualność danych rycznych, społecznych i kulturowych, prze- na temat „kondycji tradycji” w danym powie- szłości i współczesności regionu oraz dziejów cie. Cykl wydawniczy nie jest długi, więc ob- poszczególnych miejscowości. Zaintereso- serwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik po- wani Czytelnicy bez trudu rozszerzą swoją znaje już po kilku miesiącach.

Powiat szydłowiecki 5 Zamiarem omawianej serii wydawniczej ności, ginące zawody. Zadaniem autorów jest jest ukazywanie różnorodności i bogactwa opisanie tych elementów dziedzictwa kultu- dziedzictwa kulturowego województwa ma- rowego, które w sposób szczególnie wyraźny zowieckiego. By to osiągnąć, trzeba zaprezen- świadczą o przeszłości tych ziem i które mają tować przeszłość obecną we współczesności, znaczenie dla dzisiejszej świadomości histo- a więc przede wszystkim zabytki architektury, rycznej społeczeństwa. zdobnictwo ludowe, pewne niematerialne dobra kultury, nazewnictwo, tradycyjne umiejęt- Wydawca

1 Uroczy jesienny park

6 Tradycja Mazowsza Orońsko

Jastrząb Chlewiska Szydłowiec

Mirów

2 Mapa powiatu szydłowieckiego 3 Powiat szydłowiecki na mapie województwa mazowieckiego

Powiat szydłowiecki 7 Warunki naturalne i walory przyrodnicze

4 Łąki w okolicach wsi Barak

eren powiatu szydłowieckiego charak- gminy Szydłowiec, Mirów i Jastrząb, wchodzą Tteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu, w skład Obszaru Chronionego Krajobrazu ukształtowaną w dolnej i środkowej jurze „Lasy przysusko-szydłowieckie”. To pozo- oraz w okresie czwartorzędu. Jego południo- stałość rozległej, sosnowo-jodłowej i buko- wa część należy do Wyżyny Kieleckiej, ze wo-jaworowej Puszczy Świętokrzyskiej – dziś wzgórzami Garbu Gielniowskiego, które uzupełnianej przez nasadzenia modrzewia. w kulminacyjnym punkcie masywu Altany Z uwagi na zróżnicowaną rzeźbę terenu, roz- osiągają wysokość 408 m n.p.m., oraz pasma- maitość gatunkową w lasach, malownicze łąki, mi wzniesień Przedgórza Iłżeckiego o śred- a przede wszystkim liczne źródła i potoki teren niej wysokości poniżej 200 m n.p.m. Północ- ten charakteryzuje się wyjątkowymi walorami na część powiatu wchodzi w skład Równiny przyrodniczymi i krajobrazowymi. Tu swoje Radomskiej. Obie części charakteryzuje od- źródła mają rzeki: Korzeniówka, Kamienna, mienna budowa geologiczna, a konsekwencją Oleśnica i Iłżanka. Spacery urozmaica deni- tego faktu jest wyraźne zróżnicowanie szaty welacja terenu sięgająca 130 m. Najwyższe roślinnej. Południowo-zachodnia cześć po- wzniesienia Garbu Gielniowskiego to wspo- wiatu, czyli gmina Chlewiska oraz częściowo mniana Altana oraz Cymbra (378 m n.p.m.)

8 Tradycja Mazowsza i Skłobska Góra (347 m n.p.m.). Te pia- cę Gór Świętokrzyskich, rozdziela obszary skowcowe wzgórza rozcinają głębokie doliny. o odmiennej budowie geologicznej i krajo- W masywie Altany zachowały się naturalne brazowej. Rzeźba terenu w postaci łagodnie stanowiska modrzewia polskiego oraz liczne wypiętrzonych wzniesień to efekt działalno- skupiska cisów, z których najwyższe okazy ści skandynawskiego lodowca, który około osiągają wysokość 9 metrów. 240 tys. lat temu zatrzymał się na północnej W gminie Chlewiska znajduje się rezerwat granicy Gór Świętokrzyskich. Miażdżył on leśny „Podlesie” o powierzchni 195 ha, utwo- warstwy skalne, tworząc drobnoziarniste pia- rzony dla ochrony lasów przysuskich, nazywa- ski, żwiry i budując Garby Szydłowieckie. Na nych niegdyś Puszczą Rozwadowską. Celem obszarze gmin Szydłowiec, Jastrząb i Mirów powstania rezerwatu była ochrona zbiorowi- podziwiać można wzgórza i garby o zróżnico- ska jedlin oraz wielogatunkowych drzewosta- wanej wysokości, miedzy którymi rozciągają nów z przewagą jodły. Pośrednio chronio- się wysoczyzny urozmaicone wzniesieniami, ne są tu artefakty dziedzictwa kulturowego pagórkami moren czołowych oraz formami w postaci śladów wydobycia i przeróbki rudy wydmowymi. Malowniczości przydają tereny żelaza w Staropolskim Okręgu Przemysło- źródliskowe Iłżanki i wschodniej Szabasówki. wym. W tutejszych lasach stwierdzono wystę- Północ powiatu (gminy Orońsko i częścio- powanie wielu gatunków roślin chronionych, wo Szydłowiec) to obszar wysoczyzny, utwo- w tym rosiczki okrągłolistnej czy storczyka rzony z osadów polodowcowych: glin, pia- plamistego. Obficie reprezentowane są także sków i iłów, o prawie płaskiej powierzchni, chronione owady, płazy i gady. Należy zacho- urozmaicany przez doliny rzek oraz łagodne wać ostrożność, gdyż występuje tu żmija zyg- zakowata, ostatnio stwierdzono także obec- ność wilków. W gminie Szydłowiec na terenie leśnictwa Majdów utworzono dwa rezerwaty – „Rezerwat Cisowy Skarżysko” oraz „Rezerwat Cisowy Majdów” – w celu ochrony naturalnych sta- nowisk cisa pospolitego. Okazy tej wiecznie zielonej, iglastej rośliny przybierają tu formy krzewiastą i drzewiastą. Gatunek ten, wysoko ceniony ze względu na właściwości drewna, które odznacza się sprężystością, twardością i trwałością, cechami będącymi wynikiem braku kanalików żywicznych, zagrożony był wy- ginięciem. Od najdawniejszych czasów cis był używany do wyrobu broni, łuków i włóczni. Wykorzystywano go także w meblarstwie i rze- miośle artystycznym. Roślina stosowana jest także w lecznictwie, izoluje się z niej substancje stosowane w leczeniu nowotworów. W stanie naturalnym cis jest silnie trujący, poza czerwo- ną osnówką (okrywającą nasienie) cała roślina zawiera alkaloid (taksynę), uznawany za jedną z najbardziej trujących substancji na świecie. Dziś cis najczęściej sadzony jest w ogrodach 5 i parkach. Największe skupiska tej rośliny zobaczymy koło wsi Hucisko i Ciechostowice. Przebiegająca przez środek powiatu krawędź 5 Rozlewiska stawów w Orońsku wyżyny, która wyznacza też północną grani-

Powiat szydłowiecki 9 6 7

6, 7 Pomnikowe drzewa

wzniesienia piaskowo-żwirowych pagórków i północno-wschodnich. Bloki zbudowane są morenowych. W dolinie Szabasówki, obok Ła- z piaskowców pochodzących z osadów pia- zisk znajduje się najniżej położone w powiecie skowcowo-mułowo-ilastych dolnej jury, zali- miejsce – 164 m n.p.m. Pomniki przyrody to czanych do tak zwanej serii skłobskiej. Osady ponaddwustuletnie buki, a także dęby szypuł- te powstały w środowisku niezbyt głębokiego kowe i bezszypułkowe, klony zwyczajne, klony morza. Na blokach, mających od 3 do nawet jawory oraz nieco młodsze lipy, topole czarne, 7 m długości, pozostały zmarszczki falowe. wiązy górskie. Najciekawszym okazem jest Pierwotnie na zboczach góry bloków piaskow- dąb o czterech konarach zwany Czwartakiem, ca było zapewne znacznie więcej, zostały jed- rosnący na terenie wsi Krogulcza Mokra. Oka- nak zużyte na potrzeby lokalnego budowniczy pomnikowych drzew znajdziemy także twa. Obecnie góra porośnięta jest krzewami w parkach podworskich w Chlewiskach, Krzę- oraz ponadstuletnimi okazami cisa. cinie, Mirowie Starym, Łaziskach i Orońsku, Nad Szydłowcem wznosi się Góra Trzech a także przed plebanią w Chlewiskach. Krzyży (zwana także Małą Golgotą) o wysoko- Oryginalne formy skalne napotkamy na gó- ści 272 m n.p.m. W tradycji miejscowej zwią- rze Piekło pod Mirowem. Wzgórze porośnięte zana jest z zarazami, które nawiedzały miasto lasem sosnowo-brzozowym, wznoszące się w XVII i XVIII w. Ponoć w obawie przed epi- nad rozległymi obniżeniami dolin i źródłami demią ustawiono na jej szczycie trzy wysokie, Iłżanki, jest wyjątkowo malownicze. Wystę- drewniane krzyże. W rzeczywistości jest to pujące tu bloki piaskowca o wymiarach od kopiec uformowany z drobnych fragmentów 1,2 do 2 m mają kształt nietypowych „po- skalnych – odpadów przy wydobywaniu blo- duch” czy „materacy”. Głównym twórcą tych ków piaskowca w pobliskich łomach. Kopiec niezwykłych kształtów są wiatry, które wiejąc jest punktem widokowym, z którego rozciąga od zachodu, być może już od czasu ostatnie- się widok na miasto i okolicę. go zlodowacenia, wywiały sypki materiał ze W samym Szydłowcu najatrakcyjniejsze te- wzgórza, pozostawiając lity kamień i szlifu- reny do spacerów i wypoczynku na łonie na- jąc piaskowiec. Pomiędzy skałami rosną roś- tury znajdują się w okolicy parku zamkowego liny chronione: widłaki i podrzeń żebrowiec. oraz nad brzegami zalewu pod Górą Trzech Ciekawa jest też góra Cymbra. Duże bloki Krzyży. Dla pasjonatów geologii najciekawsze skalne występują na jej zboczach północnych będą z pewnością wyrobiska piaskowca na

10 Tradycja Mazowsza terenie trzech nieczynnych kamieniołomów: Kamiennej i Pilicy. Niegdyś ich wody służyły „Pikiel” i „Podkowiński” w południowo-za- do transportu, komunikacji, napędzały swo- chodniej części Szydłowca oraz „Polanki” ją energią młyny, kuźnice i folusze. Dziś słu- w południowo-wschodniej części miasta. żą głównie celom hodowlanym, założone na Obecnie wyrobiska podeszły wodą – powstały nich stawy rybne zobaczymy pod Orońskiem zbiorniki ograniczone ścianami skalnymi – i w Wałsnowie. Kolejną, nie mniej istotną jest i nieco zarosły lasem. Dawne kamienioło- ich funkcja rekreacyjna. Z zalewów w Szyd- my, park otaczający szydłowiecki zamek oraz łowcu, Chlewiskach, Koszorowie i Jastrzębiu brzegi zalewu pod Górą Trzech Krzyży to naj- – z dobrze rozwiniętą infrastrukturą turystycz- popularniejsze tereny spacerowo-rekreacyj- ną – korzystają nie tylko mieszkańcy powiatu, ne, chętnie odwiedzane przez mieszkańców ale też turyści z dalszych okolic. miasta i powiatu. Panoramę dużej części powiatu można Liczne strumienie, potoki i rzeki powiatu podziwiać po wspięciu się na górę Cymbra należą do dorzeczy Radomki (Szabasówka, Ko- w gminie Chlewiska lub z okolic wsi Wysoka rzeniówka, Oronka i jej dopływy) oraz Iłżanki, w gminie Szydłowiec.

8 Dukty leśne 9 Sady owocowe

Powiat szydłowiecki 11 Zarys dziejów powiatu szydłowieckiego

10 Tradycyjna architektura wiejska

ogactwa naturalne występujące na terenie liszce natrafiono na ślady osad kultury pucha- Bpowiatu szydłowieckiego były podstawą rów lejkowatych, a w Tomaszowie i Jastrzębiu osadnictwa oraz rozwiniętej produkcji meta- – kultury amfor kulistych i ceramiki sznuro- lurgicznej i kamieniarskiej. Najwcześniejsze wej. Natrafiono też na stanowiska całopalne ślady obecności ludzi pochodzą z epoki ka- z okresu lateńskiego epoki żelaza (400 p.n.e.– mienia, z pracowni zlokalizowanych w okolicy 30 n.e.) kultury grobów kloszowych oraz kul- Orońska, Polan i Wierzbicy, gdzie wytwarza- tury przeworskiej. Najbardziej znaczącym no wyroby z krzemienia czekoladowego. Ka- odkryciem archeologicznym jest unikatowy mień ten był materiałem do wyrobu narzędzi grób wojownika z Orońska, którego szczątki i broni przez ludność koczowniczą. W Oroń- złożono w popielnicy ukrytej w jamie wraz sku i Tomaszowie odkryto bodaj najstarsze z naczyniami i narzędziami oraz żelaznym w Polsce kopalnie krzemienia z epoki mezoli- mieczem zwiniętym w obręcz. W Zbijowie od- tu (7900–4500 lat p.n.e.), które eksploatowane kopano grób skrzynkowy z bogatym wyposaże- były przez tysiące lat. Narzędzia wytwarzane niem, glinianymi naczyniami oraz wisiorkami z kamienia były przedmiotem wymiany, a do z brązu i żelaza. Ślady żużla, pozostałości po komunikacji wykorzystywano rzeki Oronkę, produkcji żelaza w dymarkach w obrębie wiel- Radomkę oraz Wisłę. W Łaziskach oraz Su- kiego ośrodka starożytnego hutnictwa święto-

12 Tradycja Mazowsza krzyskiego, odkryto na południowy wschód od bojowego oznaczającego odarcie wąsów. Ma- Szydłowca, w Łączanach i Orońsku. Z okresu jątek Odrowążów powstał w wyniku nadań wczesnego średniowiecza pochodzą pozostało- książęcych zwartych dóbr – Prandocin, Sza- ści wiejskich osad otwartych i cmentarzy cało- niec, Końskie i Odrowąż, prawdopodobnie palnych, a także ślady produkcji metalurgicz- wraz z Chlewiskami i późniejszym Szydłow- nej i warsztatów garncarskich. cem. Szydłowiec i pobliskie Chlewiska nale- Obszar obecnego powiatu szydłowieckiego żały do Dobiesława Odrowąża, a kolejnymi w okresie I Rzeczypospolitej wchodził w skład dziedzicami byli Mikołaj, Piotr i Jakub. Rody historycznej Małopolski, której trzon stano- szlacheckie przyjmowały nazwiska od swych wiła na przełomie wieków XI i XII prowincja siedzib: Chlewiccy h. Odrowąż od Chlewisk, sandomierska. Teren ten pod względami ad- Szydłowieccy h. Odrowąż od Szydłowca, Za- ministracyjnym, wojskowym i sądowym już borowscy h. Rawicz od Zaborowa, Zdziechow- we wczesnym średniowieczu dzielił się na scy h. Rawicz od Zdziechowa. kasztelanie, a od poł. XIV w. na powiaty sądo- Ludność miejscowa wykorzystywała lesi- we i skarbowe. Okolice Szydłowca podlegały stość terenu, a spory udział dębiny stanowił kasztelanowi, a następnie staroście grodo- podstawę hodowli świń. Miejscami osad- wemu w Radomiu, przynależąc przez ponad nictwo chłopskie o charakterze rolniczo- 400 lat do powiatu radomskiego. -hodowlanym na marnych glebach miejsco- Na kształtowanie się zagospodarowania wych uzupełniane było przez pozyskiwanie ziem powiatu szydłowieckiego wywarł z pew- miodu oraz wykorzystywanie rud darniowych nością wpływ możny ród Odrowążów. Polska i wypalanie węgla drzewnego do produkcji historia Odrowążów wiąże się z Małopolską, żelaza. Powszechność lasów potwierdzają skąd kolejni przedstawiciele rodu wędrowa- późniejsze, bo XV-wieczne, nadania dla parali dalej. Wedle Długosza tradycja rodu sięga fii szydłowieckiej, które obejmują m.in. lasy Czech, a jego nazwa wywodzi się od okrzyku z pasiekami. Osadnictwo wiejskie ulegało

11 Wielki piec w Chlewiskach

Powiat szydłowiecki 13 12

12 Zamek w Szydłowcu

stopniowej normalizacji, bowiem rozrzuco- cja kościelna. W ramach ustalonego w XI w. ne dotychczas gospodarstwa przekształcały podziału diecezjalnego obszar powiatu aż do się w zwarte ulicówki, określono także pra- 1805 r. należał do diecezji krakowskiej. wa i powinności chłopów w oparciu o prawo Powiat jako jednostka administracyjna po- niemieckie. Było to osadnictwo na prawie jawił się na ziemiach polskich w 2. poł. XIV w. czynszowym, co pozwalało na zagęszczenie i zastąpił istniejące dotąd kasztelanie. Podsta- i unormowanie sieci osadniczej, wprowadze- wą nowego ustroju była ziemia składająca się nie struktury wsi niwowej oraz trójpolowej go- z kilku powiatów sądowych. Nazwa powiat spodarki. Podstawową jednostką gospodarczą wywodzi się od „dnia wietnego”, czyli wiecu stało się gospodarstwo kmiece liczące łan zie- – zgromadzenia sądowego o wyznaczonym mi ornej (łan chełmiński to dzisiejsze 17 ha) terminie. Władza w powiatach spoczywała oraz pewną ilość łąk i lasu, a także udział we w rekach rządców, od XV w. nazywanych staro- wspólnym pastwisku. Osadnicy otrzymywali stami, którzy sprawowali pieczę nad aparatem ziemię w użytkowanie dziedzicznie. W 1360 r. skarbowym oraz wykonywaniem wyroków Kazimierz Wielki nadał prawo średzkie istnie- sądowych. Dla każdej z ziem ustanowiono jącym już wsiom Odrowążów: Chlewiskom, sąd ziemski, który nie miał stałej siedziby, ale Szydłowcowi, Skłobom i Smagowowi. Został dokonywał objazdów terenu. Ziemie łączyły wprowadzony samorząd wiejski z ławą gospo- się w województwa. Ten podział przetrwał aż darzy i sołtysem posiadającym władzę sadow- do trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. W tym niczą sprawowaną w imieniu właściciela dóbr. czasie Szydłowiec z okolicami należał do woje- Nasilenie osadnictwa przypadło na wieki XIII wództwa sandomierskiego, ziemi radomskiej i XIV. Proces osadniczy utrwalała organiza- i powiatu radomskiego.

14 Tradycja Mazowsza Zapewne w końcu XIV w. Szydłowiec stał Po śmierci braci szydłowiecką część roz- się własnością bocznej linii Odrowążów ległych dóbr odziedziczyła córka Krzysztofa z Chlewisk, którzy zaczęli używać nazwiska – Elżbieta, która w 1548 r. została żoną Mi- Szydłowieccy, wywodząc je od miejsca rodo- kołaja Radziwiłła „Czarnego”, marszałka wiel- wej siedziby. Prawdopodobnie w tym samy kiego litewskiego, później kanclerza wielkiego okresie Szydłowiec uzyskał prawa miejskie litewskiego i wojewody wileńskiego. Dobra i wzniesiono tu kościół parafialny. W 1470 r. szydłowieckie weszły w skład włości Radziwił- Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu pra- łów. W 1553 r. Mikołaj VI Radziwiłł otrzymał wo magdeburskie. Prawo niemieckie zapew- od cesarza niemieckiego Ferdynanda I Habs- niało ludności miejskiej swobodę osobistą, burga tytuł hrabiego na Szydłowcu. Pod nazwą dziedziczne posiadanie gruntów i autonomię hrabstwa szydłowieckiego dobra występowały sądową. Z czasem władzę w mieście zaczę- w źródłach aż do 1828 r. W momencie prze- ła sprawować rada miejska z burmistrzem jęcia przez Radziwiłłów składały się z kluczy na czele. Był to organ samorządu miejskiego szydłowieckiego i skarżyskiego, z miastem o szerokich kompetencjach: ustawodawczych, Szydłowcem, wsiami oraz kilkunastoma osa- administracyjnych i finansowych. Na rozwój dami puszczańskimi, w których produkowano dóbr wpłynęła błyskotliwa kariera polityczna żelazo, szkło i smołę. Były to Ciechostowice, ich właścicieli. Stanisławowi Szydłowieckie- Czorów, Długosz, Huta, Mroczków, Jankowi- mu (ok. 1405–1494) przypisuje się budowę ce, Kamienna, Milica, Młyn, Olszyny, Oroń- miejscowego zamku. Jego najstarszy syn Jakub sko, Ogorzałe, Posajdów, Sadek, Skarżysko został podskarbim wielkim koronnym, staros- Książęce, Stara Wieś, Szczepanków, Szydłó- tą łęczyckim i sandomierskim, zaś młodszy wek, Wysoka i Zdziechów. Radziwiłłowie po- Mikołaj był dworzaninem króla Jana Olbrach- twierdzili prawa miejskie Szydłowca, a także ta, starostą radomskim i kasztelanem sando- zabiegali o nadania i przywileje królewskie. mierskim oraz podskarbim wielkim koron- Rosło znaczenie handlu, kupcom szydło- nym. Trzeci z braci Krzysztof pełnił godność wieckim zezwolono na handel w całym kra- kanclerską i senacką, był także wojewodą ju, uwalniając ich od opłat targowych oraz ceł i starostą krakowskim. wodnych i lądowych. Ułatwiało to kontakty

13 14

13 Kartusz z symbolami miasta Szydłowiec 14 Witacz miejski

Powiat szydłowiecki 15 15

15 Zachowana zabudowa fabryczna miasta

z innymi miejscowościami w Małopolsce, Po trzecim rozbiorze Polski Szydłowiec a także umożliwiało prowadzenie handlu z Li- przez 14 lat pozostawał w zaborze austriac- twą i Ukrainą. Handlowano żelazem w posta- kim, w cyrkule radomskim Galicji Zachod- ci sztab i przedmiotów żelaznych, szczególnie niej, włączonym do monarchii habsburskiej. gwoździ, oraz wyrobami z kamienia i szkła, Po przyłączeniu Galicji Zachodniej do Księ- a także płodami rolnymi i hodowlanymi. stwa Warszawskiego Szydłowiec został po raz W 1591 r. powołano kongregację kupiecką, pierwszy miastem powiatowym w departa- a przez miasto prowadziła jedna z ważniejszych mencie radomskim. Wprowadzono wówczas dróg wiodąca ze Lwowa do Poznania. Najpo- podział powiatów na gminy. Po klęsce Napole- myślniejszy okres rozwoju gospodarczego przy- ona i utworzeniu Królestwa Polskiego powiat padł na XVI w. i początek XVII w., dotyczyło to szydłowiecki wszedł w skład obwodu opoczyń- również okolicznych dóbr kościelnych i szla- skiego (obejmującego powiaty konecki, opo- checkich. Rosła liczba wsi i osad przemysło- czyński i szydłowiecki) w województwie san- wych, bardzo dobrze rozwijało się rzemiosło. Kry- domierskim. W 1828 r. dobra hrabstwa szydło- zys gospodarczy stał się odczuwalny w XVII w., wieckiego, zakupione od ostatniej właścicielki gdy uwikłanie Rzeczypospolitej w wojnę ze Anny Sapieżyny, stały się własnością Skarbu Szwecją doprowadziło do wyludnienia i ruiny Państwa. Były to dobra rozległe, o ogromnym wielu miejscowości, a miary nieszczęść dopełniły potencjale gospodarczym (za czasów Sapieży- skutki wojen domowych oraz wojna północna. ny zarządzał nimi Stanisław Staszic). Składały Zastój gospodarczy odbił się negatywnie na gór- się one z: miasta Szydłowiec, 22 wsi, 6 folwar- nictwie kamiennym i spowodował opuszczenie ków, wielkiego pieca w Mroczkowie, cegielni na wiele lat wyrobisk piaskowca. w Jastrzębiu, 5 młynów, 3 kuźnic i fryszerki

16 Tradycja Mazowsza w Kamiennej, tartaku w Długoszu, foluszu spoczynku przybyszów z zaborów austriackie- w Podzamczu oraz dóbr Orońsk, czyli folwarku go i pruskiego oraz Austrii, Niemiec i Anglii. w Orońsku z młynem, oraz Krogulcza Sucha. Województwo sandomierskie, utworzone Intencją rządu było (oprócz zyskania docho- w miejsce departamentu radomskiego, miało dów z majątków ziemskich) przejęcie przemy- siedzibę w Radomiu. W 1837 r. przemianowa- słu żelaznego wraz z zapleczem surowcowym no je na gubernię sandomierską, a w 1844 r. i włączenie go do sieci pobliskich zakładów. na gubernię radomską. Powiat szydłowiecki Od tej pory dobra te przyjęły nawę Ekonomii obejmował wówczas samsonowskie, suche- Szydłowieckiej (1828–1864). Rząd Królestwa dniowskie i bodzentyńskie dobra rządowe, Polskiego podjął także próbę kapitalistycznej czyli sporą część Staropolskiego Okręgu Prze- industrializacji kraju, m.in. kredytując pry- mysłowego. W 1842 r. obwody zamieniono na watnych inwestorów z zasobów Banku Pol- powiaty, a dawne powiaty przemianowano na skiego, m.in. Sołtyków w Chlewiskach. Bank okręgi. Szydłowiec stał się wówczas miastem realizował także własne inwestycje, w latach okręgowym w powiecie opoczyńskim. Zabu- 30. XIX w. wzniesiono piece w Stefankowie, dowa miast i miasteczek miała nadal charak- Nadolnej i Aleksandrowie. Jednocześnie wpro- ter wiejski, przeważały parterowe domy drew- wadzano nowe metody pozyskiwania żelaza. niane, a wśród nich było sporo zagród, gdyż W modernizacji górnictwa i przemysłu meta- duży odsetek mieszkańców utrzymywał się lurgicznego ważną rolę odgrywali specjaliści z rolnictwa i hodowli. W samym Szydłowcu sprowadzani spoza granic kraju. Hutnictwo stopniowo przybywało kamienic, np. w 1860 r. dawało pracę nie tylko miejscowym, na cmen- na 290 domów było ich 58. Miasto liczyło tarzu w Chlewiskach zobaczyć można miejsca podówczas 4022 mieszkańców, wśród których

16 Rezydencja rodowa w Chlewiskach

Powiat szydłowiecki 17 17

17 Zespół wielkopiecowy huty w Chlewiskach

Żydzi stanowili 73%. W 1862 r. zrównano ich W konsekwencji wiele folwarków uległo par- w prawach obywatelskich z ludnością chrze- celacji, w pozostałych z konieczności wprowa- ścijańską. Zabudowa miasta zmieniła się ra- dzono nowoczesne metody gospodarowania, dykalnie po wielkim pożarze w 1865 r. – od m.in. z użyciem narzędzi produkowanych tego czasu upowszechniła się zabudowa muro- w Szydłowcu, Pawłowie, Bliżynie, Niekłaniu wana w układzie kalenicowym, z przelotowy- i Rudzie Malenieckiej. Tereny podmokłe me- mi bramami lub sieniami. liorowano, zakładano stawy rybne (Orońsko), Ukaz carski, który wszedł w życie 1 stycz- wprowadzono wydajniejsze odmiany zbóż, nia 1845 r., zlikwidował okręgi i wprowadził nowe rasy bydła i trzody chlewnej. nowe granice i siedziby powiatów. Szydłowiec Na lokalny przemysł w Szydłowcu składały pozostawał w powiecie koneckim w guberni się: browary, garbarnie, zakłady obróbki pia- radomskiej. Zniesienie ceł w handlu z Rosją skowca i metalu. Istniały także: fabryka wozów wpłynęło na ożywienie gospodarcze, handel gospodarczych, huta szkła, fabryka kafli, młyn się rozwijał, uruchomiono także łomy pia- wodny. Od 1912 r. wyróżniającym się zakła- skowca w Szydłowcu i okolicach. Konsekwen- dem, który produkował na rynek krajowy, była cją powstań narodowych było ograniczenie, fabryka maszyn i narzędzi rolniczych W. Wal- a następnie zniesienie autonomii Królestwa derowicz i Spółka, specjalizująca się w wozach Polskiego, które z czasem zostało włączone i bryczkach. Kilkakrotnie zmieniała właści- do Imperium Rosyjskiego jako tzw. Kraj Nad- cieli, a produkowała m.in. najtyczanki, pająki wiślański. Uwłaszczenie chłopów z 1864 r. i bucki – dwuosobowe, czterokołowe pojazdy spowodowało upadek gospodarki folwarcznej, z kozłem, wykonywane z drewna jesionowego, opartej dotąd na robociźnie pańszczyźnianej. dębowego i bukowego z wasągami wyplatanymi

18 Tradycja Mazowsza z wikliny lub korzeni. Zanikło wprawdzie go- Szydłowiec wyrósł na główny ośrodek gospodar- spodarcze znaczenie cechów, które jednak naczy, gdzie bardzo dobrze rozwijał się przemysł dal działały, pełniąc funkcje organizacyjno-sa- garbarski, metalowy i kamieniarski. Jedenaście morządowe i szkoleniowe. Przemysłowcy szy- garbarni przy ul. Zamkowej i Słomianej zatrud- dłowieccy wspomagali kulturę. Przykładowo niało ponad 100 robotników, warsztaty mecha- Engemannowie udostępniali skrzydło zamku niczne i odlewnia zlokalizowane były przy ul. na imprezy teatralne i taneczne, gościli u sie- Kieleckiej i zatrudniały 50 mechaników. Działa- bie malarza Jana Stykę. Dzierżawca folwarku ły: fabryka gwoździ do podków Podkowiak, licz- Podzamcze Antoni Błażewicz szerzył oświatę ne kamieniołomy i zakłady obróbki kamienia, i kulturę rolną wśród chłopów, był także pro- wytwórnia guzików, fabryki mydła, tartak, bro- tektorem chłopskiego działacza oświatowego war i fabryka wódek Engemanna na Podzamczu, Michała Mosiołka z wsi Wysoka. olejarnia i młyn. Bardzo dobrze rozwijała się fa- W 1915 r. wojskowe władze okupacyjne Au- bryka pojazdów, produkując z czasem nadwozia stro-Węgier zaprowadziły nowe podziały. Podczas do samochodów. Model S1 używany był jako I wojny światowej najbardziej ucierpiały zakłady taksówki, a S2 miał przeznaczenie turystyczne. przemysłowe, skąd okupanci wywozili maszyny, Rzemiosłem zajmowało się ponad 200 gotowe produkty i półfabrykaty. W ramach ko- osób. Najliczniej reprezentowane były zakłady lejnego podziału administracyjnego odrodzonej szewskie, krawieckie i piekarnie. Ogółem ist- Polski w 1919 r. powstało województwo kielec- niało ponad 100 placówek handlowych, co śro- kie, w skład którego weszły ziemie powiatów ko- dę odbywał się jarmark. W mieście były także neckiego z Szydłowcem i radomskiego z Oroń- 4 księgarnie, tyle samo herbaciarni, a także skiem, Jastrzębiem, Mirowem i Wierzbicą. Sam 14 jadłodajni i restauracji oraz 5 piwiarń.

18 Typowa zabudowa rolna

Powiat szydłowiecki 19 Pogarszała się za to sytuacja rolnictwa, co Już w październiku 1939 r. po kapitulacji wynikało głównie z przeludnienia wsi i prze- Warszawy na Kielecczyznę przedarł się oddział wagi małych, niedoinwestowanych gospo- Wojska Polskiego mjr. Henryka Dobrzańskie- darstw oraz ze spadku cen artykułów rolnych. go „Hubala”, który kontynuował walkę zbrojną Niewiele było gospodarstw nowoczesnych, z okupantem. W 1940 r. hubalczycy stoczyli dlatego warto wspomnieć o wyjątku: wzorco- bitwy pod Szałasem i Huciskiem, a następnie wo prowadzonym 600-hektarowym gospo- przedarli się w Lasy Spalskie. W odwecie za dzia- darstwie Stanisława Kunickiego w Łaziskach, łania bojowe hubalczyków Niemcy dokonali gdzie po II wojnie światowej utworzono jedy- pacyfikacji kilku wsi oraz zamordowali kilkuset ne w tej okolicy Państwowe Gospodarstwo chłopów. Masowe zbrodnie okupanta, przepro- Rolne. Trudna sytuacja gospodarcza rodziła wadzone w myśl zasady odpowiedzialności zbio- napięcia społeczne. W 1935 r. chłopskie wie- rowej, najbardziej dotknęły mieszkańców wsi ce, na których wysuwano żądania ekonomicz- Skłoby, gdzie spalono ponad 300 zagród i zamor- ne i społeczne (parcelacji ziemi, obniżki opłat dowano 244 mieszkańców, oraz wsi Huciska, targowych), odbyły się w Orońsku, Mniszku, w której doszczętnie zniszczono 110 gospo- Wolanowie, Wierzbicy i Kowali. W Guzowie darstw i rozstrzelano na miejscu 25 mężczyzn. doszło do starcia chłopów z policją. Były to pierwsze masowe egzekucje ludności Dobrze rozwijało się szkolnictwo. W Szyd- cywilnej, ale niestety nie ostatnie. W 1943 r. łowcu działały szkoła żeńska oraz męska. Sieć w lesie w okolicach Szydłowca zamordowano szkół powszechnych tworzyły wiejskie placówki 14 mieszkańców Śmiłowa i Kszczonowa, w Chlewiskach, Orońsku, Skłobach, Bronio- a w mieście na ul. Kościuszki zginęło 7 miesz- wie i Jastrzębi. Powstawała sieć bibliotek pu- kańców Stąporkowa. Najdotkliwsze represje blicznych. W 1939 r. Szydłowiec zamieszki- okupanta dotyczyły ludności żydowskiej. Szy- wało 10 358 osób, z czego 2452 mieszkańców dłowiec zamieniono w otwarte getto, w którym miasta trudniło się rzemiosłem, a 1864 han- znaleźli się nie tylko mieszkańcy miasteczka, ale dlem. Żydowska gmina wyznaniowa liczyła i okolic. W 1942 r. przebywało tu 16 300 Żydów, ponad 5000 osób. których skierowano do obozu zagłady w Treblin- W okresie okupacji hitlerowskiej obszar ce. Jesienią tego samego roku ponownie zgroma- przedwojennego województwa kieleckiego dzono ponad 5000 osób, które w styczniu 1943 r. wraz z Szydłowcem należał do dystryktu ra- także odesłano do Treblinki. Pomimo wszystko domskiego, wchodzącego w skład Generalnego w Szydłowcu działały podziemne organizacje Gubernatorstwa. Na przełomie 1939 i 1940 r. zbrojne: Służba Zwycięstwu Polski, Związek kierowano tu ludność z terenów włączonych Walki Zbrojnej, Narodowa Organizacja Wojsko- do Rzeszy, wysiedlaną ze Śląska, Wielkopolski wa, Bataliony Chłopskie, a od 1942 r. Armia Kra- i Pomorza. Wysiedlenia objęły także ludność jowa z placówkami w Orońsku, Szydłowcu, Kro- z okolic Radomia w ramach Generalnego Planu gulczy, Wierzbicy, Sadku i Jastrzębiu. Organiza- Wschodniego (tereny wysiedlonych wsi prze- cje te prowadziły działalność konspiracyjną, a ce- znaczano na poligony dla lotnictwa i artylerii lem ich akcji sabotażowych i dywersyjnych były oraz latyfundia rolne pod zarządem wojsko- głównie linie kolejowe i energetyczne. Rozbijano wym). Część majątków przeszła pod przymu- także obozy, areszty i posterunki policji. W czerw- sowy zarząd komisaryczny, tak stało się w Kro- cu 1944 r. podobwód AK „Szydłowiec” wziął gulczy Mokrej, Omięcinie czy Orońsku. Obszar udział w akcji „Burza”, zmierzając na pomoc po- ten miał dla okupanta istotne znaczenie strate- wstańcom warszawskim, a potem uczestniczył giczne, ze względu na ośrodki przemysłowe pra- w akcjach zbrojnych pod Chlewiskami, Huci- cujące na potrzeby wojska oraz zlokalizowane skiem i Gałkami. Po upadku powstania war- tu magistrale kolejowe. Zarazem, dzięki dogod- szawskiego w okolice napłynęła fala uchodźców nym warunkom terenowym i żywym tradycjom wypędzonych ze stolicy. W 1945 r. wielu z nich patriotycznym, rejon powiatu był miejscem uczestniczyło w słynnych atakach na wiezienia szczególnej aktywności partyzantki. w Kielcach i Radomiu, w czasie których uwalnia-

20 Tradycja Mazowsza no żołnierzy AK, osadzonych tam przez władzę 15 km. Przy tworzeniu gmin miały być także bra- ludową. Niemcy opuścili Szydłowiec 15 stycznia ne pod uwagę ukształtowanie sieci komunikacyj- 1945 r. Mimo iż Rosjanie zajęli miasto bez wal- nej i osadniczej oraz stopień uprzemysłowienia. ki, zbombardowali je, uszkadzając ratusz i wiele Kierując się tymi przesłankami, założono, że domów przy ul. Kościuszki. w granicach powiatu szydłowieckiego znajdzie się Po wojnie powiat radomski, obejmujący Szy- sześć gmin: Chlewiska, Jastrząb, Mirów, Szydło- dłowiec i okolice, powrócił do województwa wiec, Wierzbica i Orońsko. Ostatecznie w 1973 r. kieleckiego. W 1954 r. utworzono powiat szydło- z powiatu kieleckiego wydzielono jeszcze gmi- wiecki. Powstał on z wyłączonych z powiatu ra- nę Bliżyn i tak powiat szydłowiecki obejmował domskiego miasta Szydłowiec i gromad: Barak, siedem gmin. W 1975 r. przyjęto ustawę o dwu- Chronów-Kolonia, Gąsawy Rządowe, Jastrząb, stopniowym podziale państwa oraz zmienio- Kowala, Majdów, Mirów, Młodocin Większy, no ustawę o radach narodowych. W ten sposób Orońsko, Ostałówek, Pogroszyn, Rogów, Ruda 1 czerwca 1975 r. podstawową jednostką pań- Wielka, Śmiłów, Wałsnów, Wierzbica, Wola Li- stwa stała się gmina, a nadrzędną wojewódz- pieniecka, Wysoka, Zdziechów, oraz z powiatu two. Tym samym Szydłowiec po raz drugi stracił koneckiego gromad: Chlewiska, Huta i Pawłów. status miasta powiatowego. 1 stycznia 1999 r. Podstawą utrzymania ludności powiatu było wprowadzono trójszczeblowy podział kraju: jed- w większości rolnictwo, co zważywszy na kiep- nostką podstawową nadal była gmina, z których skie gleby i małą powierzchnię upraw, sprawia- kilka (nie mniej niż 5) miało tworzyć powiat, jed- ło, że wielu mieszkańców żyło w niedostatku. nostką wyższego szczebla stało się województwo. Sytuacja administracyjna powiatu także była Nowy podział oznaczał przywrócenie powiatu niestabilna, kilkakrotnie rozważano jego li- szydłowieckiego, który znalazł się w granicach kwidację, włączano i wyłączano poszczególne województwa mazowieckiego. Powiat utworzyły gromady. W 1972 r. w ramach kolejnej reformy miasto i gmina Szydłowiec oraz gminy wiejskie: administracyjnej zlikwidowano gromady, wpro- Mirów, Jastrząb, Orońsko i Chlewiska. wadzając w to miejsce gminy. Gmina miała stać Powiat położony jest w południowej części się podstawowym ogniwem administracji i za- województwa mazowieckiego i graniczy z wo- rządzania. Zakładano, że gminy liczyć będą oko- jewództwem świętokrzyskim. W jego skład ło 15 sołectw oraz powyżej 5000 mieszkańców, wchodzi obecnie 5 gmin i 88 sołectw, a stolicą ich powierzchnia będzie wynosić ok. 7000 ha, jest miasto Szydłowiec. Powierzchnia powiatu a odległość siedziby gminy od najdalej położone- wynosi ponad 450 000 ha, a liczba ludności go gospodarstwa wynosić będzie nie więcej niż przekracza 40 000 mieszkańców.

19 Elementy tradycyjnej architektury

Powiat szydłowiecki 21 Dziedzictwo kulturowe Piaskowiec szydłowiecki

20 Fundamenty ratusza

owiat szydłowiecki już w średniowieczu krzemienia z epoki mezolitu (7900–4500 lat Pzasłynął z kamieniarstwa – rzemiosła po- p.n.e.) odkryto w Orońsku i Tomaszowie. Ka- wiązanego z wydobywaniem kamieni budow- mień wydobywano tu systemem szybowym, lanych, ich obróbką, przygotowaniem ciosów drążąc leje o średnicy 2 m i szerokości 3 m. do budowy elementów konstrukcyjnych, deta- Nie łączono ich za pomocą chodników, a roz- li architektonicznych i rzeźb. Początki eksplo- szerzano obszar wydobycia. W Polanach-Ko- atacji surowca w okolicy sięgają epoki kamie- lonii archeolodzy odkryli kopalnię liczącą od nia, gdy wydobywano tu krzemień. Pozostało- 50 do 79 szybów rozproszonych na obszarze ści działalności ludzkiej z tego okresu pocho- 1 ha. Pozyskiwany tą drogą surowiec był przed- dzą z okolic Orońska, Polan i Wierzbicy, gdzie miotem wymiany handlowej, w której wyko- wytwarzano wyroby z krzemienia czekolado- rzystywano transport wodny. Z jednej strony wego; kamień ten służył do wyrobu broni oraz złoża rud żelaza i surowce skalne były podstawą narzędzi przez ludność koczowniczą. Wystę- bardzo wcześnie rozwiniętej produkcji metalur- puje on powszechnie w dolinie rzeki Kamien- gicznej i kamieniarskiej, z drugiej strony jednak nej. Najstarsze w Polsce pozostałości kopalni osadnictwo hamowały niska jakość gleb bielico-

22 Tradycja Mazowsza 21 22

21 Piwnice z piaskowca 22 Ciosy kamienne wych na kamienistym lub ilastym podłożu oraz Zmiana zaszła w XVI w. w związku z in- fakt, iż tereny rzeczne były zabagnione. westycjami Radziwiłłów i mieszczan szy- Dopiero w XII w., gdy dzięki Bolesławowi dłowieckich, którzy wyczuwając doskonałą Krzywoustemu wójtem Szydłowca został Bolko koniunkturę na budulec, zaczęli prężnie roz- Odrowąż, osadnictwo zaczęło się prężnie roz- wijać górnictwo i kamieniarstwo. Piaskowiec wijać. Ówcześnie głównym zajęciem szydło- zaczął zyskiwać na znaczeniu, przy kamienio- wian stały się wydobycie i obróbka piaskowca. łomach funkcjonowały warsztaty, w których Eksploatowano wychodnie piaskowca, które z wyłamanych bloków wytwarzano wyroby im dalej na północ od obecnych granic powia- użytkowe, nie tylko koła młyńskie czy osełki, tu, tym zalegają głębiej, schodząc do kilku- lecz także gotowe elementy architektoniczne: dziesięciu metrów w głąb. Wykorzystywano gzymsy, obramienia okien, portale, a ponadto wówczas także powszechnie surowce ilaste, rzeźby i płyty nagrobkowe. Pozostały materiał przeznaczając je do wyrobu ceramiki szlachet- wykorzystywano jako budulec. Kamienioło- nej i budowlanej, oraz kruszywo, piaski i pomy rozszerzały rynki zbytu, dostarczając ele- kłady torfów. Wydobycie szydłowieckiego pia- menty architektoniczne i materiał budowlany. skowca od czasów powstania miasta do chwili Z piaskowca szydłowieckiego wykonano okła- obecnej przechodziło przeobrażenia związane dzinę zewnętrzną kaplicy Zygmuntowskiej z technikami i obróbką tego materiału. Pokłady oraz niektóre kolumny dziedzińca z krużgan- z okolic Szydłowca to piaskowce wieku juraj- kami arkadowymi na Wawelu. W Warszawie skiego (środkowy lias), mające kolor biały, cza- kamienia z szydłowieckich kamieniołomów sem z odcieniem żółtawym, drobnoziarniste użyto przy budowie i do wystroju kamienic i średnioziarniste, miejscami ilaste o spoiwie staromiejskich (Boryczków, Fukierów). Po- krzemionkowym. W średniowieczu łomy pia- ważniejsze prace wykonywane były przez skowca wykorzystywane były przede wszyst- mistrzów kamieniarskich, którzy pochodzili kim do produkcji żaren, kamieni młyńskich zwykle spoza Szydłowca, a tu przybywali, aby i osełek, w nieco mniejszym stopniu jako suro- kupić wyselekcjonowany na miejscu materiał wiec budowlany. Z zastosowaniem tego kamie- i przetransportować go do specjalistycznych nia wzniesiono kościoły w Szydłowcu i Chlewi- warsztatów. Kamień transportowano lądem, skach oraz zamek w Szydłowcu. a jakość dróg dawała przewagę eksportową

Powiat szydłowiecki 23 23 24

23, 24 Kunszt kamieniarzy szydłowieckich na miejscowym cmentarzu

Szydłowcowi nad konkurencyjnym ośrodkiem pospolitej. Stało się to możliwe dzięki wyko- w Kunowie. Niestety, uwikłanie Rzeczypospo- rzystaniu nowych technologii eksploatowania litej w ustawiczne wojny, zwłaszcza ze Szwe- złóż. Wtedy po raz pierwszy zastosowano do cją, poskutkowało zastojem gospodarczym kruszenia skał materiały wybuchowe. Walory w górnictwie kamiennym i porzuceniem na piaskowca doceniono także po II wojnie świa- wiele lat, bo aż do poł. XIX w., szydłowieckich towej, kiedy to posłużył do odbudowy znisz- wyrobisk piaskowca. Skorzystały na tym ka- czonej Warszawy. Najbardziej znane warszaw- mieniołomy w Kunowie, skąd dostarczano ka- skie obiekty wybudowane z szydłowieckiego mień do Warszawy. piaskowca to: rzeźby lwów pod Pałacem Prezy- Ożywienie gospodarcze w poł. XIX w., zwią- denckim, olicowania gmachów Muzeum Na- zane między innymi ze zniesieniem ceł w han- rodowego i Muzeum Wojska Polskiego, okła- dlu z Rosją, oraz rosnące zapotrzebowanie na dziny Pałacu Kultury i Nauki oraz budynków materiały budowlane spowodowały ponowne MDM-u (także monumentalne rzeźby zdo- uruchomienie łomów piaskowca nie tylko biące, m.in. słynny Hutnik autorstwa Jerzego w Szydłowcu, lecz także w okolicy, w Szydłów- Jarnuszkiewicza), a także olicowania Dworca ku, Śmiłowie, Sadku, Zbijowie, Pogorzałem Centralnego i dworca Warszawa Wschodnia. i Majdowie. Ok. 1860 r. powstał „Łom Pod- Jako ciekawostkę warto dodać, że hasło Bole- olszański” w zespole wyrobisk w Śmiłowie, sława Bieruta Cały naród buduje swoją sto- który stał się największym kamieniołomem licę, widoczne po dziś dzień nad witrynami w regionie. Kamienia używano do budowy empiku przy zbiegu Alej Jerozolimskich z No- obiektów użyteczności publicznej, budynków wym Światem, zostało wykute właśnie w szy- mieszkalnych, mostów, ogrodzeń, chętnie dłowieckim piaskowcu. wyrabiano zeń detale architektoniczne, figury Obecnie, gdy upadły państwowe zakłady ka- przydrożne, nagrobki i przedmioty użytkowe. mieniarskie, rzemiosło uprawiają – nawiązując Impuls do rozwoju kamieniarstwa dały nowe do blisko sześćsetletniej tradycji – indywidual- możliwości jego transportu dzięki otwarciu ni przedsiębiorcy, którzy wydobywają kamień, w 1885 r. drogi kolejowej na odcinku Dęblin– obrabiają go i wykonują z niego przedmioty Dąbrowa Górnicza. Gwałtowny wzrost wydo- artystyczne i użytkowe. W większości przypad- bycia piaskowca nastąpił w okresie II Rzeczy- ków są to firmy rodzinne, w których tradycje

24 Tradycja Mazowsza zawodowe przekazywane są z pokolenia na budowano bezpośrednio na skale, przez co jest pokolenie. Piaskowiec jako materiał budowla- trwale związany z podłożem mimo niezasto- ny ma wiele doskonałych cech. Przede wszyst- sowania dodatkowych fundamentów. Dzięki kim jest bardzo odporny na warunki atmos- istnieniu w piwnicach Ratusza restauracji Piw- feryczne, poza tym łatwo poddaje się obróbce, nica Szydłowiecka, w której wnętrzach odsło- a z czasem ciemnieje, twardnieje i bardzo długo nięto piaskowiec, obserwacje geologiczne stają nie poddaje się negatywnym wpływom pogo- się przyjemnością niewymagającą większego dy. Dzięki tym właściwościom przetrwało tak wysiłku… Zainteresowanym polecamy jednak wiele zabytków wykonanych z piaskowca szy- spacer lub nieco dalszą wycieczkę rowerową. dłowieckiego. Wierzchnie warstwy pokładów Około 500 m na południe od Rynku zoba- piaskowca to dzikówka, którą można stosować czymy znakomite przykłady odsłonięć geolo- do murowania i oklejania ogrodzeń, a także gicznych w postaci kamieniołomów. Noszą wykonywania ścieżek i podjazdów. Pod górną one nazwy pochodzące od nazwisk dawnych warstwą złoża na różnych głębokościach znaj- przedsiębiorców kamieniarskich: „Podkowiń- dują się kamienie bloczne. To z nich powstaje ski” i „Pikiel”. Warto dodać, że rodzina Piklów większość produktów – od foremnych, dużych nadal kultywuje tradycje kamieniarskie. Trze- brył po drobniejsze bloki służące do wykony- ci łom – „Polanki” – położony jest w południo- wania detali architektonicznych. Tego typu wo-wschodniej części miasta. Od 1996 r. te bloki wykorzystano przy budowie stacji metra kamieniołomy traktowane są jako chronione w Warszawie. prawem stanowiska dokumentacyjne. Pokłady piaskowca zobaczymy już w piwni- Łom „Pikiel” ma długość około 150 m, sze- cy Ratusza w centrum Szydłowca. Ratusz wy- rokość ok. 70 m i głębokość – widoczną ponad

25 Mury kamienne w Szydłowcu

Powiat szydłowiecki 25 26 27

26 Lasy w Piekle Mirowskim 27 Młyn z piaskowca w Pawłowie

lustro wody – 8 m. Eksploatację przerwano są, zachowane dzięki szybkiemu przysypaniu na przełomie lat 60. i 70. XX w. We wszyst- przez piasek wędrującej wydmy, kępy roślin kich ścianach kamieniołomu odsłonięte są przypominające nieco kępy współczesnej tra- piaskowce szydłowieckie i widoczne są ślady wy. Skamieniały też dawne wydmy. Znalezio- eksploatacji. Ciekawa jest obserwacja rozma- no tu także skamieniałe gąbki, które być może itych, stosowanych tutaj technik eksploata- w odległej przeszłości w ciepłym morzu juraj- cji – od najdawniejszego klinowania ręczne- skim tworzyły rafy. go bloków, przez odspajanie ich za pomocą Łom „Polanki” ma długość ok. 120 m, sze- wiercenia i klinowania, po nowsze sposoby rokość do 100 m i głębokość ok. 4–6 m. Wyro- wydobycia za pomocą wiercenia i stosowania biska podeszły wodą, zarosły rzadkim lasem, ładunków wybuchowych. Zachowały się także ale ściany skalne się zachowały. Ich malowni- wyżłobienia po linie wyciągowej oraz miejsca czość sprawia, że dla mieszkańców Szydłowca po wyciągu, a także porzucone obok wyrobiska i okolicy stały się miejscami wypoczynku, od- bloki surowca przygotowane do wywozu i dal- grywając rolę parku miejskiego. Od kamienio- szej obróbki. Odsłonięte piaskowce są drob- łomów zaczyna się trasa ścieżki dydaktyczno- noziarniste, białe lub żółtawe. Ich struktura -edukacyjnej „Szydłowiec – miasto na kamie- jest przykładem sedymentacji (odkładania) niu”, która dalej wiedzie ku pięknym zabytko- osadów morskich. Ślady w postaci zmarsz- wym budynkom, powstałym z szydłowieckie- czek prądowych, drobnych roślin i pni drzew go piaskowca. Nic w tym dziwnego, kamienio- pozwalają przypuszczać, że osady powstały łomy są wszak dokumentem sprzed 190 mln w płytkich zbiornikach – być może jeziora czy lat. Przy odrobinie wyobraźni możemy cofnąć laguny, a nawet wybrzeża morskiego. się do czasów, gdy po ziemi chodziły dinozau- Kamieniołom „Podkowiński” jest nieco ry, a dzisiejszy piaskowiec szydłowiecki był mniejszy, ma ok. 130 m długości, 70 m sze- drobnym piaskiem przenoszonym przez fale rokości i 6 m głębokości (do lustra wody). ciepłego morza z jego lagunami, wysepkami Prawdopodobnie w tym samym czasie, gdy i rafami koralowymi. w okolicach łomu „Pikiel” znajdował się zbior- Po zamknięciu kamieniołomów w Szy- nik wodny, tu było wybrzeże morskie, a może dłowcu wydobycie piaskowca koncentruje wyspa. Cieniutka, miejscami rudawa, pozio- się dzisiaj w okolica Śmiłowa i Szydłówka. ma warstewka skalna przecinająca ścianę tego Funkcjonuje tam wiele firm kamieniarskich, kamieniołomu to prawdopodobnie dawna gle- mniejszych i większych łomów. Jednym ba z okresu dolnej jury. Pozostały w niej śla- z najstarszych kamieniołomów jest istnieją- dy korzeni i łodyg roślin. Nad nimi widoczne ce od 1860 r. wyrobisko wgłębne w Śmiłowie

26 Tradycja Mazowsza 28

28 Kamieniołom w Śmiłowie 29 Bloki piaskowca

„Łom Podolszański”. Piaskowiec występujący nych miejscowości: Kopalnia (pow. staracho- w tym łomie jest charakterystyczny, bowiem wicki), Goworek, Gwarek (pow. przysuski; od występują w nim tlenki żelaza, co powoduje, gwarek – ‘górnik’), a także liczne w całym po- że na kamieniu widoczne są pierzaste smugi wiecie figury św. Barbary – patronki górników. o charakterystycznym brązowym lub ruda- Wydobycia nie zaprzestano i nic nie wskazuje wym zabarwieniu. Tę odmianę kamienia na- na to, aby kamieniołomom miało zabraknąć zywa się piaskowcem podolszańskim. surowca. Przedsiębiorcy zrzeszeni są w orga- W okolicy z piaskowca wznoszono domy nizacji partnerskiej „Piaskowiec Szydłowiecki” i kaplice, z kamienia powstawały detale archi- i wspólnie organizują promocję wyrobów. Od tektury i nagrobki, które podziwiać można na niedawna są także współorganizatorami Szy- miejscowych nekropoliach. Tradycje kamie- dłowieckich Targów Piaskowca, które dołączy- niarskie utrwaliły się także w nazwach okolicz- ły do kalendarza lokalnych imprez.

Powiat szydłowiecki 27 Muzyka i instrumenty ludowe

30 Kolekcja instrumentów smyczkowych w szydłowieckim Muzeum

uzyka ludowa jest jedną z form arty- mania czasu, utrzymania istniejącego ładu, Mstycznego myślenia, tworzą ją utalen- ponownej konstytucji określonego porządku towani przedstawiciele wsi, najczęściej w po- świata. Muzyka ludowa nie służyła wyłącznie staci swobodnych improwizacji. Przejawia się rozrywce, miała głębszy sens obrzędowy, to- nie tylko w warstwie werbalnej, odpowiedniej warzyszyła ludziom w zabawie, pracy i świę- intonacji, tańcu, gestach i choreografii. W tek- towaniu. Najstarsze narzędzia dźwiękowe to stach ludowej twórczości muzycznej zawarty idiofony – instrumenty samodźwięczne – czyli jest zespół idei, wyobrażeń, obyczajów i etycz- kołatki, terkotki, grzechotki, dzwonki. Wła- nych norm zachowania, przekazywanych ściwie już od średniowiecza pełniły one funk- w formie twierdzeń, reguł, wskazówek dydak- cje pozamuzyczne: służyły znakowaniu syg- tycznych, nakazów i zakazów, a także określo- nałowemu bydła, występowały w obrzędach nych sankcji. Społeczności tradycyjne przy- dorocznych oraz magicznych. Swoim hałasem pisywały muzyce siłę sprawczą. Dla współ- mogły odstraszać złe duchy, a także ostrzegać czesnego odbiorcy naturalna forma muzyki przed zbliżającym się niebezpieczeństwem. ludowej bywa niekiedy męcząca przez swoją Podstawowym nośnikiem muzyki wiejskiej monotonność i powtarzalność – zarówno były jednak kapele. Ich skład, liczba i rodzaj w melodii, jak i słowach. Należy to jednak instrumentów, brzmienie i charakter wyko- interpretować jako swoiste dążenie do zatrzy- nywanej muzyki różniły się w poszczególnych

28 Tradycja Mazowsza 31 32

31 Skrzypce dłubane 32 Skrzypce regionach. Niektóre z instrumentów znane Składa się on z korpusu wyrzeźbionego w jed- były na określonym terytorium i nie były uży- nym kawałku drewna ze słabo wyodrębnioną wane poza danym regionem, np. złóbcoki na szyjką i sześcioma strunami jelitowymi. Jedna Podhalu czy burczybas na Kaszubach. Cechą z pięciu istniejących na świecie rekonstruk- charakterystyczną polskich kapel jest jednak cji tego instrumentu z XVI w. znajduje się wszechobecność instrumentów strunowo- w zbiorach szydłowieckiego Muzeum Ludo- -smyczkowych, a przede wszystkim skrzypiec. wych Instrumentów Muzycznych. Częste py- Za prototyp skrzypiec uznaje się łuk muzycz- tania, a nawet żarty, wiążą się z nazwą innego ny, który wykształcił się z łuku myśliwskiego. strunowego instrumentu ludowego, nazywa- Nazywano go czasem basem, a składał się nego suką. Suka to instrument czterostruno- z kija i konopnego powrósła oraz smyka – prę- wy, o krótkiej szyjce, płaskim spodzie, pudle ta, do którego mocowano włosie. Typologicz- rezonansowym wykonanym z jednego kawał- nie spokrewnione z łukiem są skrzypce dia- ka drewna i podstawce na dwóch nóżkach. Ist- belskie, które uzupełnione były o pudło rezo- nieją tylko trzy rekonstrukcje tego instrumen- nansowe w formie drewnianej lub blaszanej tu, który zobaczyć można w zbiorach szydło- skrzynki. Miały za zadanie wydawać hałaśli- wieckiego muzeum. Do grupy instrumentów we dźwięki i przyciągać uwagę swoim wyglą- strunowych należy też lira korbowa, której ist- dem, stąd zdobiono je karykaturalną maską nienie odnotowano już w X w. Ma ona kształt i obwieszano brzękadłami i wstążkami. Bar- gitary, posiada tak zwany smyczek ciąg- dzo ciekawym instrumentem, który wypeł- ły, będący kołem obracanym za pomocą kor- nił lukę w ciągu ewolucyjnym instrumentów by i pocierającym struny skracane za pomocą smyczkowych, jest fidel płocka. Nazwa zwią- ruchomych klawiszy. Lira wygrywa melodię, zana jest z miejscem odnalezienia artefaktu a jednocześnie basuje. Najpopularniejszy in- w trakcie badań archeologicznych na starówce strument smyczkowy, czyli skrzypce, zoba- w Płocku. Niestety, w trakcie długiej konser- czymy na wystawie szydłowieckiego Muzeum wacji oryginalne elementy uległy zniszcze- Ludowych Instrumentów Muzycznych w kil- niu. Na szczęście zachowana dokumentacja ku wariantach: żłobione, wykonane w jednym pozwoliła na odtworzenie tego instrumentu. kawałku drewna, półprofesjonalne, budowane

Powiat szydłowiecki 29 33

33 Kolekcja instrumentów dętych w szydłowieckim muzeum (dudy)

na wzór fabrycznych, oraz skrzypce produkcji nia trzyrzędowa, zaczęto wytwarzać je także fabrycznej. Skrzypce fabryczne, użytkowane do w mniejszych ośrodkach: Górze Kalwarii, dziś przez ludowych muzyków, pochodzą czę- Garwolinie, Pułtusku. Instrument ten bywał sto z masowej produkcji manufaktur niemiec- nawet samodzielnie przygotowywany przez kich i czeskich. Na przełomie XVIII i XIX w. wytwórców wiejskich. Był to drogi instru- rytm wiejskim kapelom zaczęły nadawać basy. ment, przez II wojną światową wart tyle co Wzorowane na profesjonalnej wiolonczeli za- krowa, a jednak nabywców nie brakowało. stępowały bębenek, który od zawsze był podpo- Instrumentów ludowych było bardzo wiele, rą rytmiczną kapel. Najszerszy zasięg wystę- a bezcenne piękno muzyki ludowej stosunko- powania ma bębenek jednostronny. Większe wo wcześnie docenili profesjonalni kompozy- bębny weszły w skład kapel dopiero w XIX w., torzy, wykorzystując tradycyjne wątki w swo- gdy te zaczęły używać głośniejszych instru- ich utworach. Walory estetyczne i historyczne mentów: trąbek i klarnetów. Pełnowartościo- muzyki ludowej dawały twórcom możliwość wym instrumentem z grupy idiofonów, który posłużenia się nią do tworzenia kompozycji pojawił się w instrumentarium wiejskich ka- o charakterze narodowym. Szczególnie w okre- pel stosunkowo późno, bo dopiero w XX w., są sie romantyzmu inspiracja muzyką ludu była harmonie. Bardzo szybko zyskały popularność związana z oderwaniem się od skosmopolity- i stały się instrumentem chętnie wykorzysty- zowanej kultury, próbą wyrwania się spod jarz- wanym przez kapele mazowieckie i kieleckie. ma zaborców przez odwołanie się do wspaniałej Początkowo sprowadzano je z Prus i Austrii, rodzimej przeszłości. Wieś odkrywali Fryderyk z czasem zaczęto produkować je w Warszawie. Chopin, Józef Elsner, Stanisław Moniuszko czy Kiedy do produkcji weszła ulepszona harmo- Ignacy Jan Paderewski.

30 Tradycja Mazowsza Stosunkowo późno jednak zainteresowano Moszyński, który poświecił instrumentom się instrumentarium ludowym. Pomimo stu- muzycznym obszerną część Kultury ludowej diów nad polską muzyką dawną i jej zabytkami Słowian. Pierwszą ekspozycję instrumentów już w poł. XIX w. nie wykształciły się szacunek ludowych zorganizowano w Poznaniu w 1949 i pietyzm w stosunku do instrumentów ludo- r., dla uczczenia setnej rocznicy śmierci Fryde- wych, które jeszcze także w następnym wieku ryka Chopina. Na wystawie, będącej przeglą- pojawiały się w zbiorach muzealnych bardzo dem zasobów polskich kolekcji powojennych, rzadko. W 1802 r. Hugo Kołłątaj jako pierw- zaprezentowano instrumenty w zależności od szy podkreślał potrzebę odtworzenia historii ich pochodzenia i zastosowania. Wydzielo- chłopów, do czego potrzebne miało być także no w ten sposób pięć grup: dawne polskie in- rozpoznanie ich instrumentarium. W 1820 r. strumenty, polskie współczesne instrumenty, Karol Kurpiński, kompozytor, dyrygent i peda- instrumenty do użytku artystycznego, instru- gog, w redagowanym przez siebie „Tygodniku menty ludowe oraz instrumenty egzotyczne. Muzycznym” posługiwał się praktyczną wie- Oczywiście wcześniej również organizowano dzą o instrumentach, charakteryzując regiony ekspozycje instrumentów, jednak były one polskiego folkloru muzycznego. Stosunkowo tylko elementem szerszych wystaw obrazują- niewiele interesował się tą dziedziną Oskar cych aktywność społeczną. Najbardziej zasłu- Kolberg. Instrumenty, wprawdzie tylko przy- żonym kolekcjonerem instrumentów w kraju czynkarsko, badał Jan Karłowicz. Fundamenty był Zdzisław Szulc, autor Słownika lutników pod polską instrumentologię muzyczną poło- polskich, w którym wymienił wszystkich swo- żyli dopiero Adolf Chyliński, badający instru- ich poprzedników. W oparciu o jego zbiory zor- mentarium Podhala, Jadwiga Sobieska, ana- ganizowano w 1945 r. Muzeum Instrumen- lizująca dudy wielkopolskie, oraz Kazimierz tów Muzycznych przy Muzeum Narodowym

34 Drewniane i gliniane aerofony

Powiat szydłowiecki 31 w Poznaniu. Kolekcja ta jednak odzwiercie- sława Rafalskich ze wsi Jagodne k. Skarżyska, dlała głównie instrumentarium stosowane działającej od poł. XIX w., wyposażonej w na- w praktyce muzyki wysokiej, czyli profesjo- rzędzia oraz modele poszczególnych etapów nalnej, artystycznej, klasycznej. Instrumenty budowy skrzypiec oraz gotowe wyroby. Dzięki związane z muzyką nieprofesjonalną były re- pozyskaniu wyrobów z warsztatu organmi- prezentowane nielicznie. strzowskiego Henryka Jedynaka z Gniewoszo- W okresie powojennym powstanie specjali- wa w muzeum stworzono zbiór pozwalający stycznego muzeum instrumentów ludowych prześledzić gusta, upodobania harmonistów stało się koniecznością – eksponatów było oraz rozwój harmonii od 1918 r. Równolegle niewiele, gromadzone były w sposób przy- gromadzono wywiady z twórcami instrumen- padkowy, a badania terenowe prowadzono tów i pozyskiwano przedmioty do ekspozycji w sposób fragmentaryczny. We wrześniu 1968 r. ogólnopolskiej. Ciekawą częścią kolekcji stały Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz władze się rekonstrukcje instrumentów, które znane województwa kieleckiego podjęły decyzję były tylko z opisów źródłowych. o powołaniu Muzeum Instrumentów Ludo- Położony na południu województwa mazo- wych jako oddziału Muzeum Świętokrzyskie- wieckiego, urokliwie posadowiony na wyspie go w Kielcach, przeznaczając na jego siedzibę otoczonej fosą, otoczony romantycznym par- pomieszczenia drugiej kondygnacji skrzy- kiem, gotycko-renesansowy zamek w Szy- dła wschodniego restaurowanego wówczas dłowcu jest niewątpliwą atrakcją dla zwie- zamku w Szydłowcu. Organizację muzeum dzających. Jego komnaty dostępne są dzięki oraz nadzór konserwatorski nad restauracją istnieniu we wnętrzach wystawy prezentu- zamku powierzono Danucie Słomińskiej-Pa- jącej ludowe instrumenty muzyczne. Kolek- prockiej. W praktyce oznaczało to stworze- cja po dziesiątkach lat gromadzenia drogą nie specjalistycznej placówki od podstaw, bez penetracji terenowych, poprzez zakupy, dary eksponatów i dokumentacji. Lata 1968–1975 i organizację konkursów na budowę ludowych to okres organizacji placówki, pozyskiwania instrumentów muzycznych liczy ponad 3000 i gromadzenia unikalnych, nierzadko zagrożo- eksponatów. Są tu najprostsze listki czy kora nych zaginięciem instrumentów muzycznych do grania, gwizdki ze słomy, pióra, bębenki, oraz badań terenowych. Muzeum otwarto dla bębny, burczybasy, są również instrumenty zwiedzających 19 maja 1975 r., prezentując o większym stopniu komplikacji, jak skrzyp- owoc wieloletnich prac – wystawę stałą poka- ce, skrzypce diabelskie, liry korbowe czy dudy zującą polskie instrumenty i kapele ludowe i harmonie. Muzeum nie ogranicza się do oraz instrumenty z terenu województwa kie- rodzimych eksponatów, posiada też instru- leckiego. Scenariusz muzealnej ekspozycji, na mentarium niemieckie, austriackie, czeskie, której zaprezentowano 350 eksponatów, opra- włoskie, francuskie i rosyjskie. Jako cieka- cowali Jadwiga Sobieska oraz Jan Stęszewski wostkę warto dodać, że niektóre instrumenty z Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. z Szydłowca – bębny, cymbały, skrzypce, flety W 1976 r. Muzeum Ludowych Instrumentów – uwiecznione zostały w ekranizacji Ogniem Muzycznych (MLIM) stało się samodzielną i mieczem. Bohun, śpiewając tęskną pieśń He- placówką specjalistyczną. Międzynarodowa lenie, grał na lutni pochodzącej z szydłowiec- Rada Muzyki Tradycyjnej UNESCO w 1977 r. kich zbiorów. Od 1978 r. oprócz gromadzenia uznała muzeum w Szydłowcu za pierwsze instrumentów muzycznych muzeum zaczęło w świecie muzeum ludowych instrumentów nabywać także eksponaty o wartości artystycz- muzycznych jednego kraju. Warto podkreślić, no-historycznej, obejmujące materiały pisane, że już w początkach gromadzenia zbiorów ikonografię, dokumenty, meble, przedmioty pozyskiwano nie tylko pojedyncze eksponaty, codziennego użytku, detale architektoniczne. lecz także całe warsztaty. Dobrym przykładem Na bazie tego zbioru można prześledzić dzia- jest wyposażenie pracowni braci Jana i Stani- łalność cechów szydłowieckich.

32 Tradycja Mazowsza Życie codzienne szydłowieckich Żydów

35 Kirkut w Szydłowcu

zieje Szydłowca nie byłyby pełne, gdyby ciel miasta i zamku Michał Radziwiłł w 1711 r. Dpominięte zostały aspekty powstania rozpoczął starania u biskupa krakowskiego i funkcjonowania w mieście gminy żydow- o zgodę na wybudowanie bożnicy. Liczba staro- skiej. Prawdopodobnie jej początki sięgają zakonnych rosła szybko, teren na północ od XVII w., kiedy to na skutek wojen miasto zna- Rynku Wielkiego już w poł. XVIII w. nazywa- cząco się wyludniło. W 1696 r. ówczesny właś- no żydowskim miastem. Wybudowano tam ciciel Dominik Mikołaj Radziwiłł wydał uni- dwa równoległe ciągi kramic żydowskich. wersał, w którym zapewniał, że w mieście jest Niewiele wiemy o życiu wewnętrznym gmi- dostatek wolnych domów, tym samym zachę- ny w tym okresie. Podstawą prawną do zorgani- cał do osiedlania się. Zgodnie z obowiązującą zowania kahału było zezwolenie, określane zasadą place pozbawione właścicieli przecho- jako żydowski przywilej lokacyjny, wydawane dziły na własność Radziwiłłów, którzy chcąc przez władzę królewską lub dominalną, które zwiększyć dochody, starali się o przyciągniecie pozwalało na założenie bożnicy oraz cmenta- do miasta osadników. Potwierdzali nadane rza oraz powołanie zarządu, komisji i bractw im prawa, zachęcali do przybywania na jar- gminy. Aby mogła istnieć gmina, Żydzi musie- marki, zapewniali bezpieczeństwo. Z czasem li wybudować własną łaźnię. Mykwa, którą od ludności wyznania mojżeszowego zaczynało średniowiecza kojarzono z łaźnią, ma istotne napływać coraz więcej. Liczba już na początku znaczenie w judaizmie, jest bowiem niezbęd- XVIII w. musiała być znaczna, skoro właści- na do oczyszczenia osób i naczyń, które są

Powiat szydłowiecki 33 36

36 Macewy

nieczyste religijnie, rytualnie. Obmycie w myk- zmuszony był rozstrzygać właściciel miasta. wie odbywa się poprzez całkowite zanurzenie. W 1741 r. książę Leon Michał Radziwiłł wydał Istotne dla używanej w mykwie wody jest to, że dekret, w którym regulował sporne kwestie. nie powinna być ona czerpana, tj. uzupełnia- Między innymi zezwolił starozakonnym na na wiadrami, lecz ma pochodzić bezpośrednio osiedlanie się przy Rynku Katolickim (dzi- z rzeki, źródła lub zbiornika z wodą deszczową. siejszy Rynek Wieki), swobodną produkcję Do mykwy udają się kobiety siódmego dnia po piwa i gorzałki, zwolnił ich od pogłównego, zakończeniu menstruacji, panny młode przed ale zarazem nakazał płacenie składek na rzecz zaślubinami, mężczyźni w ramach przygoto- miasta od kramów żydowskich stworzonych wań do szabatu i w wigilię ważniejszych świat na potrzeby handlowe na Skałce w północnej (Jom Kippur). Kąpiel w mykwie obowiązuje części miasta. Jedną z tamtejszych kamienic wszystkich, którzy przyjmują judaizm. Na cze- przeznaczył na bożnicę. Zobowiązał także le kahału stał zarząd, liczba jego członków uza- radę miejską, aby wystawiała wartę w czasie leżniona była od wielkości gminy. Od 1735 r. procesji w Wielki Czwartek, kiedy to najczę- miasto w zakresie cechów, alkoholu (piwa, ściej dochodziło do szykanowania ludności wina, gorzałki), opłat targowych, kramów ży- żydowskiej. Postanowień dekretu mieli prze- dowskich, młyna i karczem (w tym w Wyso- strzegać zarówno katolicy, jak i starozakonni, kiej) arendowali rajca szydłowiecki Mikołaj pod karą 200 grzywien. Wraz ze wzrostem Leszczyński i Żyd Mosiek Dawidowicz. liczby ludności żydowskiej rosło jej znacze- Oczywiste jest, że wraz z rozwojem gminy nie w życiu gospodarczym Szydłowca. Kupcy żydowskiej pojawiły się nieporozumienia mię- szydłowieccy mieli rozległe kontakty handlo- dzy starozakonnymi a katolikami. Konflikty we, sprowadzali znaczne ilości artykułów włó-

34 Tradycja Mazowsza kienniczych, oliwy, prochu, śledzi, handlowali Kolejny znaczący wzrost liczby ludności wyrobami żelaznymi, skórami, rogami, mio- odnotowano w XIX w., aczkolwiek nie był to dem i woskiem. Żydzi szydłowieccy zajmo- wzrost równomierny. W latach 20. XIX w. Szy- wali się nie tylko handlem, lecz także rzemio- dłowcu, przy ul. Długiej, Żydowskiej, Radom- słem. Jak wielu było rzemieślników, trudno skiej, Ciasnej, Zagrodowej oraz wokół Rynku dziś stwierdzić, ale z pewnością cech żelazny Skałecznego mieszkało 1477 wyznawców reli- przyjmował starozakonnych. W 1765 r. kahał gii mojżeszowej. Z bożnicy, mykwy, chederu szydłowiecki zamieszkiwały 902 osoby, więk- i cmentarza płacili oni właścicielowi 400 zło- szość w samym Szydłowcu. W 1787 r. odnoto- tych polskich. Wysokość pozostałych opłat wano w mieście: 2 arendarzy, 5 cymbalistów, wnosiła ok. 1900 złotych polskich. Ludność 2 cyrulików, 7 czapników, 4 osoby czeladzi żydowska płaciła ponadto, na równi z miesz- służącej i luźnych, 1 destylatora, 1 faktora, kańcami chrześcijańskimi, składkę na zorga- 1 furmana, 1 introligatora, 1 karczmarza, nizowaną przez właścicielkę miasta – Annę 6 komorników, 4 kramarzy, 13 krawców, Sapieżynę – szkołę elementarną. Epidemia 1 kupca, 3 rzeźników, 2 piekarzy, 1 szkolni- cholery z 1831 r. spowodowała założenie ka, 1 szpitalnego, 2 złotników i 1 żelaźnika. w Szydłowcu żydowskiego cmentarza chole- Znane były także przypadki konwersji z ju- rycznego, jednak śmiertelność wśród tej lud- daizmu na katolicyzm, dziś motywów tych ności była zdecydowanie mniejsza niż pośród decyzji niestety nie znamy. Jako ciekawostkę chrześcijan. Wynikało to ze sposobu odżywia- warto dodać, że w większości odnotowanych nia – kuchnia żydowska bogatsza była w wa- przypadków rodzicami chrzestnymi zostawali rzywa, a także przyprawy o charakterze bakte- właściciele miasta, czyli Radziwiłłowie. riobójczym. Szydłowiecka gmina wyznaniowa Nadmierna ekspansja ludności żydowskiej żydowska była podówczas najliczniejsza w gu- niepokoiła właściciela miasta, który w 1788 r. berni radomskiej. Do tutejszego dozoru bożni- wydał dekret zakazujący katolikom zamiesz- czego należeli wyznawcy religii mojżeszowej kującym Rynek Katolicki sprzedaży domów z Bodzentyna, Chlewisk, Chustek, Dąbrowy, i placów ludności żydowskiej. Pod koniec Długosza, Kamiennej, Psar, Suchedniowa, XVIII w. wybudowana została nowa synagoga. Śniadowa, Woli, Wygody, Wymysłowa. Dopie- W opisie miasta z tego samego okresu czyta- ro po 1862 r., gdy powstały inne gminy, obszar my, że Szydłowiec podzielony jest na dwie czę- obejmowany przez szydłowiecki dozór bożni- ści: żydowską z zabudową drewnianą i chrze- czy zaczął się zmniejszać. ścijańską z zabudową murowaną. Dzielnica W latach 70. XIX w. gmina żydowska była żydowska była większa i stosunkowo słabo właścicielem domu szpitalnego, pełniące- uporządkowana. go funkcję domu starców, szkoły bożniczej,

37 38

37, 38 Ornamentyka płyt

Powiat szydłowiecki 35 chederu – szkoły na dzieci młodszych, bożnicy batu, czyli odpoczynku w sobotę, jest zdecydo- z dwoma okolicznymi placami, mykwy z dom- wanie bardziej rygorystycznie przestrzegany kiem przy niej oraz dwóch cmentarzy. Gmina niż chrześcijańska niedziela. Zakaz pracy za- wyznaniowa dysponowała więc niezbędnymi robkowej, rozniecania ognia, podróżowania, elementami, które pozwalały na utrzymanie sprzątania znacząco utrudniał inne niż własna niezależności. Zatrudniała rabina, podrabina, formy zatrudnienia. kasjera, pisarza dozoru bożniczego i rachmi- Rzemieślnicy żydowscy pracowali dla za- strza. Być może na stanowiskach niezwiąza- spokojenia potrzeb własnych i mieszkańców nych ściśle z wiarą zatrudniano chrześcijan, okolicznych wiosek, gdzie brak było popytu ze względu na wymóg biegłej znajomości na towary luksusowe. Stad w mieście głównie języków polskiego i rosyjskiego oraz ówcze- działali krawcy, szewcy, czapnicy czy zegar- snego prawa. Podstawą utrzymania pracow- mistrze. Podobnie handel ograniczał się do ników oraz budynków był budżet gminy, na sklepów z towarem mieszanym, handlowano który składały się obowiązkowe opłaty wno- wszystkim – od śledzi po naftę. Popularny był szone przez przedstawicieli rodzin w zależno- również handel uliczny i domokrążczy. Sklepy ści od ich zamożności oraz opłaty uiszczane specjalistyczne były rzadsze, aczkolwiek istnia- za prawo ustawienia nagrobka cmentarnego. ły herbaciarnia, jadłodajnia, sklep z artykułami Najbiedniejszych zwalniano z opłat, a także żelaznymi, galanteryjnymi i księgarnia. Przed- udzielano im zapomóg. Z opłat zwolnieni byli stawiciele żydowskiej burżuazji byli nieliczni, także członkowie zarządu gminy oraz rabini. należeli do nich właściciele elektrowni, kamie- Wraz z załamaniem się stosunków feudal- niołomów, fabryki guzików Butonie, odlewni nych, a także zmianą położenia prawnego żelaza czy fabryki wód gazowanych, wódek i li- Żydów po 1862 r., w nowych strukturach kierów. Zwykle kilku z nich prowadziło wspól- społecznych decydujące stało się nie urodzenie przedsiębiorstwo. Ważną pozycję zajmowa- nie, pochodzenie społeczne czy wyznanie, ła miejscowa inteligencja, z funkcjonariuszami a raczej wykształcenie i posiadany majątek. gminy wyznaniowej na czele, a także lekarzem, Zaczęły funkcjonować żydowskie partie poli- dentystą i ginekologiem. tyczne, także socjalistyczne, skupiające przede Z danych o płatnikach składek na rzecz gmi- wszystkim młodych i wskazujące możliwości ny wyznaniowej wynika, że w większości była działania w grupach innych niż wyznaniowe. to ludność uboga, a przeciętna rodzina składała W okresie międzywojennym w Szydłowcu się z pięciu osób. Na życie rodzinne największy działały praktycznie wszystkie żydowskie par- wpływ wywierały przepisy religijne. Tradycja tie polityczne istniejące w ówczesnej Polsce. nakazywała, aby dzieci wychowywać w szacun- Swoje oddziały miały stronnictwa związane ku dla rodziców, starszych i uczonych. Nowo z ruchem syjonistycznym, ortodoksyjna par- narodzony chłopiec wprowadzany był do życia tia Związek Izraela (Agudat Israel) oraz repre- religijnego przez obrzęd obrzezania, którego zentanci ruchu socjalistycznego Bund i Poalej dokonywał w ósmym dniu życia mohel – spe- Syjon. Żydzi byli także członkami rady miej- cjalnie przeszkolony rzezak. Chłopcy od piąte- skiej, wchodzili też w skład zarządu miasta. go roku życia uczęszczali do chederu, a dziew- Wprawdzie burmistrzami i wiceburmistrzami czynki do placówek Bet Jaakow. Były to elemen- byli wyłącznie Polacy, ale funkcje ławników tarne szkoły religijne, w których oprócz zasad powierzano Żydom. Nic w tym dziwnego, bo- wiary nauczano historii narodu żydowskiego. wiem w 1921 r. wyznawcy religii mojżeszowej Jako że dzieci uczęszczały także do szkół pań- stanowili w Szydłowcu 76% ogółu mieszkań- stwowych, zajęcia odbywały się w nich zwykle ców, a w 1939 r. 67%. Większość tej ludno- po południu. Dla dziewczynek po dwunastych ści trudniła się rzemiosłem i handlem. Praca urodzinach, a dla chłopców po trzynastych w małych, własnych zakładach nie stwarzała urządzano specjalną uroczystość związaną z za- bariery językowej, ponadto pozwalała na świę- kończeniem dzieciństwa. Bar micwa dla chłop- towanie soboty. Trzeba tu dodać, że nakaz sza- ca była wejściem w dorosłość, oznaczała, że jest

36 Tradycja Mazowsza odpowiedzialny za swoje czyny przed Bogiem. wkroczeniu do miasta jednostek Wehrmach- Po skończeniu nauki w chederze chłopcy, któ- tu niemieccy żołnierze rozpoczęli, podobnie rzy nie wstępowali do szkoły średniej (jesziwy), jak i w innych miejscowościach, prześlado- mogli pogłębiać swoją wiedzę w domach mod- wania ludności żydowskiej. Po utworzeniu litwy (bejt midrasz), studiując tam rabiniczną Generalnego Gubernatorstwa systematycznie literaturę. Dla dziewczynki najważniejsze było ogłaszano i wprowadzano normatywy prawne, wyjście za mąż, a kwestia zawarcia małżeństwa które sprowadzały jej życie do poziomu wege- była istotnym problemem społecznym. Obo- tacji. Dodatkowo liczba ludności zwiększała wiązkiem Żyda było bowiem ożenić się i mieć się, przybywali tu bowiem mieszkańcy du- dzieci. żych miast, licząc na znalezienie na prowincji Gminy żydowskie w Polsce międzywojen- lepszych warunków do życia. W Szydłowcu nej dzieliły się na tzw. wielkie (powyżej 5 tys. w maju 1941 r. było już około 10 tys. miesz- mieszkańców) i mniejsze. Szydłowiecka nale- kańców wyznania mojżeszowego z Łodzi, żała do gmin wielkich, zarządzanych przez za- Kozienic, Krakowa, Radomia i innych miast. rząd i radę. Przynależność do gminy wywierała Pogarszała się sytuacja mieszkaniowa i sa- wpływ na życie członków, najubożsi uzyskiwa- nitarna, dodatkowo pojawiły się choroby zali pomoc materialną, skromną, lecz ułatwiają- kaźne, wyniszczając zubożałą ludność. Warto cą przeżycie. Udział w zarządzie pozwalał na jednak dodać, że w tym okresie warunki życia współdecydowanie w kwestiach życia religij- miejscowych Żydów były odrobinę lepsze niż nego, ale też doczesnego. w innych rejonach kraju. Wynikało to głównie Szydłowiec został zajęty przez wojska nie- z faktu, że aż do 2. poł. 1942 r. nie powstało tu mieckie 8 września 1939 r. Natychmiast po typowe getto. Prawdopodobnie była to zasługa

39 Dom modlitwy wzniesiony dla pracowników garbarni

Powiat szydłowiecki 37 Żydowskiej Rady Starszych (Judenrat), która Najważniejszy jest z pewnością cmentarz ży- powstała w październiku 1939 r. Dzięki ła- dowski – kirkut. pówkom pozyskiwała dla ludności żydowskiej Cmentarz żydowski w Szydłowcu składał przywileje, m.in. przepustki na poruszanie się pierwotnie z dwóch części, starego (za- się, co ułatwiało nielegalny handel. Rada pro- mkniętego w 1851 r.) i nowego cmentarza, wadziła także działania związane z organiza- położonych po obu stronach trasy Kielce– cją opieki medycznej, pomocą ubogim, rozda- Radom, przy dzisiejszej ul. Wschodniej. Nowy waniem żywności, także pomiędzy transporty cmentarz powstał w początkach XIX w., te- Żydów z innych miejscowości przejeżdżające ren pod niego gmina zakupiła w 1811 r. Trze- przez Szydłowiec. Judenrat prowadził także ci cmentarz, choleryczny, powstał w 1831 r., tanią kuchnię, w której w 1941 r. wydawano z czasem połączony został z pozostałymi. Na ok. 1000 obiadów dziennie, przygotowanych cmentarzu o kształcie regularnego prostokąta zgodnie z zasadami religii, czyli koszernych. funkcjonował dom przedpogrzebowy. Ostatni Działalność szydłowieckiego Judenratu oce- pochówek odbył się w 1943 r., od tego też roku niana była w sposób ambiwalentny. Z jednej kirkut stał się miejscem, gdzie hitlerowcy strony zdawało się, że zbieranie ogromnych dokonywali egzekucji pojedynczych Polaków kwot i prezentów przyczynia się do ubożenia czy Żydów schwytanych na terenie powiatu ludności, z drugiej strony polityka ta oka- lub większych grup wywabionych podstę- zała się na dłuższą metę korzystna dla mia- pem z ukrycia. 23 marca 1943 r. w ramach sta i jego mieszkańców. 20 stycznia 1942 r. akcji „Palestina Kation” na terenie kirkutu w Wannsee odbyła się konferencja, na której zamordowano 117 żydowskich inteligentów dopracowano zagadnienia techniczne dotyczą- z Radomia. Cmentarze zostały zdemolowane ce tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii ży- w czasie okupacji. W 1957 r. na nowy cmen- dowskiej. Także Szydłowiec był już skazany na tarz przeniesiono wszystkie zachowane na- podzielenie losu innych żydowskich skupisk grobki, tworząc lapidarium. Teren o wielkości w Generalnym Gubernatorstwie. W sierpniu 2,8 ha ogrodzono murem z bramą. W miejscu i wrześniu do Szydłowca trafili mieszkańcy zachodniej części nekropolii, którą zlikwido- Wolanowa, Wierzbicy i Skaryszewa, stan li- wano, wzniesiono budynek liceum, dom han- czebny ludności żydowskiej osiągnął 16 300 dlowy i salon meblowy. osób. Utworzono getto, zakazując Żydom Na terenie kirkutu zachowało się około opuszczania wyznaczonej dzielnicy. 23 wrześ- 3 tys. nagrobków z lat 1831–1942 (według dania 1942 r. rozpoczęto akcję wysiedleńczą, nych autorów wirtualnych cmentarzy 2189). kierując mieszkańców getta do obozu zagłady Nagrobki są w formie macew, wyjątkowo w Treblince. Dwa tygodnie później utworzono mają kształt sarkofagu. Macewy szydłowiec- getto wtórne, do którego trafili uciekinierzy. kie to prostokątne, na ogół zaokrąglone u góry Część z nich zaufała być może hitlerowcom, płyty z piaskowca. Techniką reliefu wykona- inni obawiali się zapewne rozpoczynającej no na nich partie hebrajskich inskrypcji oraz się zimy. Około 5 tys. Żydów zgromadzonych naniesiono piktograficzną symbolikę. Formy w getcie wtórnym nie uniknęło jednak śmier- takie są charakterystyczne dla cmentarzy Ży- ci. 13 stycznia 1943 r. w mieście doszło do ko- dów aszkenazyjskich. Na uwagę zasługuje lejnej masakry ludności. partia inskrypcji w języku hebrajskim. Składa W 1945 r., tuż po wyzwoleniu, w Szydłowcu się ona zwykle z kilku elementów. Najpierw odnotowano 103 zamieszkujących miasto Ży- pojawia się formuła pogrzebowa informująca dów. W drugiej połowie roku wszyscy opuścili o miejscu i przyczynie postawienia nagrobka okolicę, decydując się na emigrację. Wyjechali (Tu został pochowany…), następnie zwraca do większych miast, gdzie czuli się bezpiecz- się uwagę na płeć osoby oraz chwali cnoty niej, lub do Palestyny. W Szydłowcu pozostały zmarłego, dalej wyliczane są tytuły lub stano- nieliczne pamiątki kultury materialnej przy- wiska sprawowane w lokalnej wspólnocie re- pominające tę niegdyś liczną społeczność. ligijnej. Cnoty często podkreślone są cytatem

38 Tradycja Mazowsza zaczerpniętym z Talmudu. Zmarłego zwykle pojawiają się księgi, odwołujące się do studio- wymienia się jedynie z imienia, dodając imię wania przez zmarłego świętych zapisów Tory ojca, dopiero na późniejszych macewach po- lub Talmudu, ewentualnie wykonywania za- jawiają się nazwiska. Sporadycznie z drugiej wodu nauczyciela. Lew symbolizuje gorliwość strony płyty na nagrobku podane są pełne w propagowaniu wiary, ale też przynależność personalia i data zgonu, przy czym te infor- do plemienia Judy. Sporadycznie zobaczymy macje zamieszczone są w języku jidysz. Pra- na macewach dłonie z charakterystycznym ce inwentaryzacyjne wykonane przez Gminę ułożeniem palców w geście błogosławieństwa. Wyznaniową Żydowską w Warszawie, któ- To znak, że spoczywa tu mężczyzna wywo- ra dokonała pełnego spisu nagrobków i in- dzący swój ród z biblijnego rodu kapłanów. Ich skrypcji na nich zamieszczonych, pozwalają symbolem bywa także konewka. W 1971 r. na wskazać kilka cech, które uznawano za cno- cmentarzu umieszczono tablicę pamiątkową ty: Tu został pochowany mąż odznaczający ze wspomnieniem Żydów z szydłowieckie- się wiernością, przesiadujący w domu, który go getta zamordowanych przez hitlerowców. zajmował się Torą i pełnieniem uczynków W prace restauracyjne na cmentarzu zaanga- miłosiernych czy Tu został pochowany czło- żowała się Fundacja Rodziny Nissenbaumów. wiek, który szedł drogą gorliwości religijnej. W 2005 r. zbudowano ohel, który chroni gro- Obrał drogę krzewienia wiary biblijnej. Żył by rabina Dawida Natana Rabinowicza i jego z pracy rak własnych. syna Szragi Rabinowicza, oraz zawieszono Dla laików bardziej czytelne są piktogramy. tablice pamiątkowe poświęcone pochowanym Na nagrobkach kobiecych zobaczymy zwykle tu rabinom. świece, płonące, zgasłe lub złamane, umiesz- Szydłowiecki cmentarz jest dostępny, for- czone w lichtarzu lub świeczniku. Nawiązują malnie podlega Starostwu Powiatowemu do typowego dla tej kultury przywileju i obo- w Szydłowcu. Z pewnością warto go odwiedzić, wiązku dbającej o dom kobiety, która zapala- jest bowiem największym pod względem liczby jąc w szabat świecę, dawała sygnał rozpoczęcia zachowanych macew kirkutem w Polsce. cotygodniowego rodzinnego święta. Złamane Prawdopodobnie przed 1887 r. spłonęły boż- drzewa lub ptaki umieszczone na macewie to nica, cheder i mykwa w Szydłowcu. Planowa- symbole kobiet, które odeszły zbyt wcześnie, no je odnowić, ale ze względów finansowych za młodo. Na nagrobkach męskich najczęściej wzniesiono skromny budynek, który służył do

40 Kuczka przed konserwacją

Powiat szydłowiecki 39 1904 r., kiedy także spłonął. Kolejne pozosta- w nich białe tkaniny, by przywołać chmury łości zespołu synagogalnego zostały zniszczone chwały, które otaczały Izraelitów w czasie w czasie II wojny światowej. O istnieniu synago- wędrówki przez pustynię. Zdobiono je także gi przypomina tablica pamiątkowa w przesmy- siedmioma rodzajami płodów rolnych, bogac- ku łączącym ul. Kościuszki z pl. Marii Konop- twami Ziemi Obiecanej, za jakie uznaje się: nickiej. Przed wojną biegła tędy ul. Bóżnicza. pszenicę, jęczmień, winogrona, figi, granaty, Do naszych czasów przetrwał budynek pry- oliwki i daktyle. W Polsce kuczki budowano watnej bożnicy wzniesiony przez właściciela zwykle przy domach, w ogrodach, na balko- garbarni Nutę Ajzenberga. Składał się z dwóch nach (wiele tego typu zachowało się na łódz- izb i mógł pomieścić ok. 100 osób. Wybudo- kich podwórkach). Popularne były konstruk- wany w poł. XIX w. dla pracowników garbarni cje o składanych ścianach, nakrywane dachem i rodziny właściciela w stylu barokowo-klasy- z gałęzi. Budowano również kuczki całorocz- cystycznym nazywany był synagogą garbarską. ne, czyli takie, które poza świętem Sukkot wy- Niestety, po wojnie popadł w całkowitą ruinę, korzystywane były w innych celach. użytkowany jako świetlica spółdzielni gar- Szydłowiecka kuczka została dobudowana barskiej „Przyszłość” i lokal gastronomiczny. do jednego z domów w latach 20. XX w., tylną Obecnie przy ul. Garbarskiej 3 z oryginalnego ścianą dołączono ją do budynku mieszkalne- budynku zachowała się tylko ściana frontowej go. Budowlę wzniesiono w konstrukcji słupo- elewacji, pozostała część została przebudowa- wo-ryglowej, z szalowaniem ścian, na podpiw- na. Budynek sąsiadował z domem prywatnym niczeniu – podłoga znajdowała się ok. 1,7 m właściciela garbarni, murowanym, partero- powyżej poziomu gruntu. Do kuczki wiodły wym, z dachem dwuspadowym, który także schody z żeliwną balustradą, doświetlały ją zaś dotrwał do naszych czasów. Do domu dobu- dwa trójdzielne okna w ścianach bocznych, wy- dowana była niegdyś drewniana kuczka. Naz- pełnione kolorowym szkłem. Wnętrze zdobiły wa kuczka pochodzi od staropolskiego słowa płyciny pokryte polichromią z przedstawienia- kucza, czyli ‘szałas’. Religijni Żydzi budowa- mi wspomnianych bogactw Izraela – winem, li kuczki z okazji Sukkot (Święta Szałasów). winoroślami, drzewami oliwnymi, patera- Święto to, związane z zakończeniem zbiorów, mi z owocami – oraz gwiazdy Dawida. Strop z czasem zaczęło upamiętniać wyjście Izraeli- ozdabiała imitacja malowanych kasetonów. tów z Egiptu i ich wędrówkę po pustyni, pod- Kuczka przetrwała przy jednym z domów na czas której chronili się w prowizorycznych sza- ul. Garbarskiej do 2008 r., pełniąc całoroczną łasach. Tradycja budowania szałasów (kuczek) funkcję ganku. Została przekazana jako dar nawiązuje bezpośrednio do tego wydarzenia. prywatnych właścicieli do Muzeum Historii W myśl zasady religijni Żydzi powinni jeść Żydów Polskich w Warszawie, gdzie poddano i spać w kuczce w ciągu siedmiu dni trwania ją konserwacji, łącznie z odtworzeniem mecha- święta, jednak można od tego częściowo od- nizmu otwierania dachu, co nadało jej wymiar stąpić, jeśli wiąże się to z niedogodnościami. edukacyjny. Obecnie kuczka eksponowana jest Zwykle w naszym klimacie w kuczkach nie na wystawie judaistycznej w Państwowym Mu- sypiano, ze względu na zimno (Sukkot ob- zeum Etnograficznym w Warszawie. chodzone jest jesienią). Tradycyjnie kucz- Ślady materialne obecności Żydów w Szy- ka powinna być zbudowana z trzech ścian, dłowcu to nie wszystko. Szydłowieckie Cen- które wytrzymają napór wiatru, i zadaszo- trum Kultury Zamek rokrocznie organizuje na materiałem, który wyrósł z ziemi, ale cykliczną imprezę Mazel Tow poświęconą jest od niej odseparowany. Dach musi być kulturze żydowskiej, która stała się już częścią otwierany lub na tyle nieszczelny, aby deszcz kalendarza miejskich wydarzeń kulturalnych. mógł wpadać do środka. Tylko część pod go- Podczas festynu organizowane są konkursy łym niebem jest koszerna. Na czas świą- poezji i pieśni żydowskiej, konkursy literackie, teczny kuczki przystrajano serpentynami, spektakle teatralne, koncerty, warsztaty tanecz- suszonymi zbożami, owocami, wieszano ne oraz degustacje potraw kuchni żydowskiej.

40 Tradycja Mazowsza Heraldyka i symbolika samorządowa

erb jest znakiem rozpoznawczym, nawią- Sztandar powiatu ma wymiary 100 x 100 cm, Hzującym do dawnych, rycerskich tradycji składa się z awersu i rewersu, mocowany jest bojowych. Rysunek dawał możliwość szybkiej do drzewca. Na stronie prawej umieszczony jest identyfikacji, umieszczano go więc na propor- herb powiatu na kremowym tle, na stronie lewej cu, hełmie i tarczy. Od XII w. herb ustalano na czerwonym tle umieszczone jest godło Rzeczy- według ścisłych reguł, tak aby stał się wyróż- pospolitej Polskiej – orzeł biały według obowiązu- nikiem osoby stanu rycerskiego, a z czasem jącego wzoru urzędowego. Orzeł wykonany jest szlacheckiego. Herby miały nie tylko rody, lecz haftem wypukłym, nićmi w kolorach srebrnym także organizacje kościelne, mieszczańskie, i złotym, nad orłem napis Bóg- Honor-Ojczyzna a nawet cechy rzemieślnicze. Dziś herb odwo- wyszyty złotą nicią. Płat sztandaru obszyty jest łuje się najczęściej do jednostek podziału tery- złotą frędzlą, a drzewiec dębowy zwieńczony torialnego. Tworzenie herbów samorządowych jest metalową głowicą w kształcie kuli, na której to skomplikowane i odpowiedzialne przedsię- umieszczono orła województwa mazowieckiego. wzięcie. Posiadanie symboli identyfikujących społeczność lokalną wpływa na budowanie Herb Szydłowca – symbol tożsamości mieszkańców, a także ich identyfi- miasta i gminy Szydłowiec kację z instytucjami. Jest to szczególnie istotne – przedstawia w polu czer- tak dla lokalnej tradycji, jak i działań promo- wonym ze złotą bordiurą po cyjnych, które powinien podejmować każdy sa- prawej rogacinę roztłuczoną, morząd. Herb i flaga powiatu szydłowieckiego z lewej tej samej barwy krzy- powstały w 2008 r., a w dwa lata później uchwa- waśń. Urzędowy herb umiesz- łami Rady Powiatu ustanowiono także sztan- cza się na tarczy wzorowanej na XVI-wiecz- dar i pieczęć powiatu. Symbole te, łącznie z lonych miniaturach Stanisława Samostrzelnika, gotypem powiatu, tworzą system identyfikacji wzorowanych na kształcie XV-wiecznej tarczy wizualnej powiatu i starostwa szydłowieckiego. szwajcarskiej. Oficjalnie wygląd herbu został ustanowiony dopiero w 1990 r., natomiast Herb powiatu szydłowieckie- ze zdecydowanie wcześniejszego okresu zna- go to tarcza dwudzielna w pas, ne są pieczęcie miejskie, na których pojawiły w polu górnym na czerwonym się podobne symbole. Godła obecne w herbie tle rogacina roztłuczona (figu- miasta i gminy Szydłowiec występują w wielu ra w kształcie stylizowanego polskich herbach. Krzywaśń znajdziemy w her- ostrza strzały rozdarta w wąs), bach Szreniawa i Drużyna, a rogacinę w herbie odwołująca się do herbu rodu rodu Odrowążów. Geneza herbu wiąże się ściśle Odrowążów, a od lewej krzy- z nadaniem osadzie praw miejskich, opartych waśń (wydłużona litera S). Są to elementy herbu na rozwiązaniach prawa niemieckiego, według miasta Szydłowca, oba w kolorze srebrnym. Pas których czynności prawne dokumentowała górny symbolizuje możne rody miasta. W polu kancelaria miejska. W jej dyspozycji znalazł się dolnym umieszczono herb ziemi sandomier- naczelny atrybut – pieczęć. Na pierwszej zacho- skiej: w prawym polu trzy pasy białe i czerwone wanej widnieje godło krzywaśń umieszczone równej szerokości ułożone na przemian, a w le- w renesansowej tarczy. Rogacina rozdarta w wąs, wym osiem złotych gwiazd na niebieskim tle. czyli element herbu Odrowąż, pojawiła się do- Flaga powiatu nawiązuje do herbu i przed- piero w projektach herbu Szydłowca sporządzo- stawia umieszczone na czerwonym tle roga- nych w czasach carskich. Wykorzystanie tego cinę i krzywaśń w kolorach białych, a w dole znaku we współczesnym herbie jest oczywiste flagi umieszczono dwa białe pasy rozdzielone – herbu Odrowąż używali założyciele i długo- czerwonym tłem, tej samej szerokości. letni właściciele miasta, czyli Szydłowieccy.

Powiat szydłowiecki 41 Herb gminy Chlewiska to Herb gminy Orońsko przed- złożenie trzech herbów szla- stawia w polu czerwonym checkich na półkolistej, trzy- zza srebrnej pochodni ze zło- polowej tarczy. Tarcza dzielo- tym płomieniem – dzielącej na w słup, w polu pierwszym tarczę w lewy skos – w polu na czerwonym tle rogacina górnym srebrny półjednoro- biała, w polu drugim dzielo- żec o złotych kopytach, rogu nym w pas w części górnej czarny orzeł z ko- i jęzorze. W polu dolnym złoty delfin w prawy roną na szyi i ręką zbrojną w miecz na złotym łuk. Godła herbowe wywodzą się z herbów ro- tle, w dolnej łabędź biały zwrócony w prawo na dowych Franciszka Christianiego (właściciela niebieskim tle. Wszystkie pola odwołują się do majątku Orońsko w latach 1829–1869) oraz herbów szlacheckich właścicieli wsi (Odrową- Józefa Brandta, który poprzez małżeństwo stał żów, Sołtyków i Łabędzi), pieczętujących się się właścicielem tego majątku. Z herbu Poraj tymi znakami. W oparciu o herb zaprojekto- słynnego malarza wywiedziono pochodnię, wano flagę gminy, umieszczono na niej herb natomiast od herbu Christianiego – Jarosław – na tle dzielonym w słup, w kolorach niebie- półjednorożca i delfina. Gmina posiada flagę skim i czerwonym. herbową: na płacie czerwonym z dwoma pio- nowymi pasami żółtymi herb gminy. Herb gminy Jastrząb jest ściś- le związany z nazwiskiem pół- Herb Mirowa to tarcza dzielo- legendarnego założyciela wsi na w słup, w polu pierwszym biskupa Wojciecha Jastrzębca na tle czerwonym rogacina oraz przynależnością do dóbr rozdarta w wąs w kolorze bia- arcybiskupstwa krakowskie- łym, w polu drugim na tle błę- go klucza iłżeckiego. Jest to kitnym mitra biskupia i koro- czerwona tarcza herbowa zakończona u dołu na. Symbolika herbu odwołuje się do tradycji trójkątnie, na której widnieją dwa złote godła władz miasta: rodu Odrowążów, biskupstwa w kształcie pastorału i mitry – insygnia statu- oraz króla. su biskupiego.

42 Tradycja Mazowsza Ciekawe postacie związane z powiatem szydłowieckim

Józef Stanisław Brandt h. Przysługa (ur. 11 II roku je porzucił, poznał bowiem Juliusza Kos- 1841 r. w Szczebrzeszynie – zm. 12 VI 1915 r. saka i pod jego wpływem podjął decyzję o wybo- w Radomiu) – pochodził ze znanej, zamoż- rze drogi artystycznej. Jesienią 1860 r. wrócił do nej rodziny warszawskich lekarzy. Jego dziad, Warszawy, aby wkrótce wraz z Kossakiem udać Franciszek Brandt, lekarz, profesor anatomii się w podróż na Ukrainę i Podole. Przyroda i działacz społeczny został nobilitowany i styl życia tych regionów wywarły wpływ na i uzyskał dziedziczne szlachectwo z herbem jego zainteresowania tematyczne, a owocem Przysługa. Ojciec był naczelnym lekarzem or- wyprawy stały się akwarele wystawione w To- dynacji Zamoyskich i organizatorem szpitala warzystwie Zachęty Sztuk Pięknych. Od 1862 r. w Szczebrzeszynie. Zmarł, osierocając rodzi- kształcił się w Monachium, pracując m.in. nę, jako ofiara zwalczanego przez siebie tyfusu. w prywatnym atelier Franza Adama, wybitnego Wychowaniem syna zajęła się matka, Krystyna batalisty, który wywarł ogromny wpływ na jego z Lessów, po której Józef odziedziczył uzdolnie- dalszą twórczość. Ze studiów wyniósł nie tylko nia muzyczne i malarskie. Początkowo kształ- sumę doświadczeń, ale też rozległe kontakty cił się na pensji Leszczyńskiego w Warszawie, z monachijskim środowiskiem artystycznym. a następnie w Instytucie Szlacheckim. W 1859 r. Tematyka jego dzieł pozostawała jednak nie- podjął studia inżynierskie w Paryżu, jednak po zmienna, dotyczyła XVII-wiecznego wojennego i obozowego życia na wschodnich kresach Rze- czypospolitej. Stosunkowo wcześnie jego dzie- ła zaczęły cieszyć się ogromnym powodzeniem: praca Chodkiewicz pod Chocimiem została wystawiona z ogromnym powodzeniem na Wystawie Powszechnej w Paryżu, obraz Sobie- ski pod Wiedniem został nagrodzony na Wysta- wie Powszechnej w Wiedniu. Uznanie krytyki i powodzenie wśród niemieckich kolekcjone- rów skłoniły Brandta do osiedlenia się w Mona- chium na stałe. W 1870 r. założył samodzielną pracownię i wspierał młodych adeptów sztuki przybywających na studia do Monachium.

41 42

41 Pomnik Józefa Brandta 42 Obraz Józefa Brandta, Stajenny z wierzchowcami przed dworkiem, z 1883 r.

Powiat szydłowiecki 43 Poślubiwszy w 1877 r. Helenę Pruszakową, dotychczas w Królestwie nie budowano. Nieja- rokrocznie letnie miesiące spędzał z rodziną ko z konieczności stał się więc Christiani au- w majątku żony w Orońsku k. Radomia. By- torem podręczników i instrukcji, a także orga- wało tu wielu zaprzyjaźnionych z nim malarzy, nizatorem kursów. Z czasem stał się także pre- przyjeżdżali także uczniowie z pracowni mo- kursorem wydawania albumów poświęconych nachijskiej. Brandt kilkakrotnie podróżował architekturze miast oraz autorem pierwszych na Ukrainę, za każdym razem przywoził stam- projektów technicznych typowych domów tąd liczne studia i szkice. Począwszy od lat 80. wraz z kosztorysami. Był rzecznikiem rozwo- w twórczości Brandta obok monumentalnych ju szkół technicznych, działał w Radzie Poli- przedstawień historycznych bitew pojawiają technicznej, aktywnie uczestniczył w ruchu się kompozycje o mniejszych formatach. Po- naukowym. Do 1842 r. wybudował 2195 km kazane są na nich zwykle pojedyncze epizody dróg bitych, 20 traktów z mostami stałymi walki, niewielkie oddziały, jeźdźcy. W dorobku na wszystkich traktach, a ponadto odcinek artystycznym malarza imponującą grupę sta- Traktu Petersburskiego z Kowna do Dynebur- nowią obrazy o tematyce myśliwskiej, przede ga. W czasie swojej służby w Królestwie Pol- wszystkim z udziałem ukochanych przez skim (1818–1842) odznaczył się jako zdolny niego koni. Konie towarzyszą także kolejnej, administrator, w uznaniu zasług otrzymywał chętnie podejmowanej problematyce, jaką były liczne medale i nagrody, a car Mikołaj I po- sceny z życia mieszkańców Ukrainy i Podola. twierdził jego prawo posługiwania się herbem W czasie licznych podróży w te rejony malarz własnym o nazwie Jarosław. Z Orońskiem zgromadził imponującą kolekcję rekwizytów i związał się w trakcie prac przygotowawczych pamiątek historycznych, które testamentem do budowy Traktu Krakowskiego i od 1834 r. przekazał narodowi polskiemu. Pogrzeb Józefa aż do śmierci stale zajmował się urządzaniem Brandta mimo wojny miał uroczysty i manife- i przebudową miejscowości oraz budową wiej- stacyjny przebieg. Wzięli w nim udział miesz- skiej rezydencji. Pracował do ostatnich chwil kańcy Radomia i okolicznych wsi. Imię mala- życia. Zmarł w swoim mieszkaniu w gmachu rza nosi szkoła plastyczna w Radomiu. Dyrekcji Komunikacji Lądowych i Wodnych w Warszawie. Franciszek Ksawery Christiani (ur. 4 XI 1772 r. w Dukli – zm. 7 VI 1842 r. w Warsza- Stanisław Sołtyk h. Sołtyk (ur. 16 XII 1752 r. wie) – urodzony w Galicji jako syn Jana i Bar- w Krysku – zm. 4 czerwca 1833 r. w Warszawie) bary z Prakeszów. Odbył studia techniczne – syn Macieja, kasztelana warszawskiego, i Sa- w Austrii, a potem trafił do armii austriackiej. lomei z Nakwaskich, synowiec biskupa kra- Po otrzymaniu dymisji podjął pracę w austriac- kowskiego Kajetana. Dzieciństwo spędził pod kiej dyrekcji dróg. Był komisarzem budowy opieką stryja, potem kształcił się w Wiedniu, dróg I klasy w Jaśle, a po utworzeniu w Galicji Hadze i Wenecji. Młodość spędził za granicą, dyrekcji budowy dróg i mostów został w 1812 r. zwiedził Niemcy, Francję, Hiszpanię, Portu- zastępcą dyrektora. Był nie tylko zdolnym in- galię. W 1784 r. został podstolim, potem po- żynierem i organizatorem, utrzymywał rów- wołano go sądów marszałkowskich. W 1788 r. nież dobre stosunki ze środowiskiem szlachty Stanisław August odznaczył go Orderem Orła galicyjskiej. Dzięki staraniom hr. Małachow- Białego. Sołtyk, jako poseł z województwa kra- skiego z Końskich w 1819 r. uzyskał stano- kowskiego, był aktywnym rzecznikiem reform wisko dyrektora Dyrekcji Jeneralnej Dróg na Sejmie Czteroletnim. W trakcie powstania i Mostów Królestwa Polskiego. Przepracował kościuszkowskiego aresztowany, przebywał na tym stanowisku 23 lata, kładąc fundamen- w wiezieniu w Wiedniu. Około 1804 r. nabył ty pod nowoczesne drogownictwo polskie. Za- od Aleksandra Potkańskiego Chlewiska i uczy- trudniając pracowników, starał się, aby byli to nił z nich swoją główną rezydencję. Obszerny Polacy. Ci jednak zazwyczaj nie posiadali do- kompleks z urządzeniami przemysłowymi do świadczenia w budowie dróg bitych, bo tych wydobycia i przetwarzania metali stanowił za-

44 Tradycja Mazowsza plecze gospodarcze. Jednocześnie posiadłość cji. Dzieliły ich nie tylko poglądy na politykę, stała się ośrodkiem życia towarzyskiego i kul- ale i finanse rodziny. Anna, dzięki wartościom turalnego. Równolegle utrzymywał siedzibę wyniesionym z domu, sprawnie administro- w Warszawie, goszcząc francuskich emigran- wała majątkami, dążąc do ich pomnożenia. tów z otoczenia Ludwika XVII i pruskich W 1802 r. na publicznej licytacji w Krakowie urzędników. Nieformalne spotkania stały się zakupiła wystawione przez rząd austriacki zaczątkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. dobra szydłowieckie. Sapieżyna bardzo dbała Myśliciel i kosmopolita aktywnie uczestniczył o swoją własność, był to czas rozkwitu Szy- w ruchu wolnomularskim, był dozorcą loży Ka- dłowca. Liczba ludności wzrosła z 2300 do rola pod Trzema Hełmami na wschodzie War- 3300, księżna nadała chrześcijańskim miesz- szawy i członkiem loży Świątynia Izis. Po wej- kańcom lasy i w trosce o inwestycje utworzyła ściu wojsk francuskich do Warszawy, w grud- Kasę Pożyczkową Mieszczan Szydłowieckich, niu 1806 r. otrzymał nominację na członka Kasę Żydowskich Fabrykantów, Kasę Ubogiej Izby Najwyższej Wojennej i Administracji Pu- Ludności Żydowskiej. Zadbała o zamek i oto- blicznej. Nie mógł jednak przez rok wyjechać czenie, tworząc romantyczny ogród i zwierzy- z Chlewisk znajdujących się w zaborze au- niec. Troszczyła się nie tylko o zapewnienie striackim, ponieważ nie otrzymał paszportu. bytu materialnego mieszkańców, lecz także Kuźnice w Chlewiskach pracowały na potrze- o oświatę. Z jej inicjatywy powstał pierwszy by wojska, za co Sołtyk otrzymał podzięko- budynek szkoły elementarnej, której dzia- wanie od administracji powiatu radomskiego. łalność księżna częściowo finansowała. Sa- W 1811 r. został posłem z powiatu szydłowiec- pieżyna była także gorącą patriotką, która na kiego na sejm Księstwa Warszawskiego. Od zamku w Szydłowcu gościła wojska polskie 1823 r. był członkiem Towarzystwa Patrio- i generałów: Zajączka, Rożnieckiego, Dąbrow- tycznego, za działalność patriotyczną areszto- skiego, Sokolnickiego, a także księcia Józefa wany w 1826 r. W 1827 r. ciężko zachorował Poniatowskiego. Utrzymywała kontakty z Le- i doznał częściowego paraliżu. Uwolniony dwa gionami Polskimi we Włoszech. Ponoć to ona lata później, ciężko chory nie mógł osobiście przywiozła do Warszawy muzykę i spopula- uczestniczyć w obradach sejmu. Za zasługi dla ryzowała Mazurka Dąbrowskiego, grając go narodu polskiego został w 1831 r. mianowany przy otwartym oknie w Warszawie na Nowym senatorem-wojewodą. Zmarł w Warszawie, Świecie. 17 maja 1828 r. sprzedała Szydłowiec, pochowany został w grobie rodzinnym w ko- 22 wsie i folwarki Skarbowi Państwa. Po upad- ściele w Chlewiskach. ku powstania listopadowego została zmuszona do emigracji. Związała się z obozem księcia Anna Sapieżyna z Zamoyskich (ur. 1 XVIII Adama Czartoryskiego i dbała o jego finanse. 1772 r. w Zamościu – zm. 27 XI 1859 r. w Pa- Żartobliwie nazywano ja ministrem finansów ryżu) – księżna, hrabina szydłowiecka, córka hotelu Lambert. Została pochowana w Krasi- kanclerza Andrzeja Hieronima Zamoyskiego czynie, w rodzinnym grobowcu Sapiehów. i Konstancji z Czartoryskich. Dzieciństwo i młodość spędziła w Zamościu i Klemensowie. Michał Mosiołek (ur. w 1867 r. – zm. w 1898 r. Rodzice i wychowawca, którym był Stanisław we wsi Wysoka) – wybitny działacz ludowy, Staszic, wychowali ją w duchu patriotyzmu, korespondent i bibliofil. Przyszedł na świat oszczędności i miłości do nauki. Częstym go- w chłopskiej rodzinie we wsi Wysoka. Był ściem domu był Tadeusz Kościuszko, którego genialnym samoukiem, sam nauczył się czy- Konstancja chętnie widziałaby w roli swego tać i pisać, a jego pierwszymi lekturami były zięcia. Ostatecznie jednak 10 lipca 1794 r. dzieła Sienkiewicza i Kraszewskiego. Dzię- Anna poślubiła księcia Aleksandra Sapiehę, ki niezwykłej pracowitości zdobył wiedzę ziemianina, podróżnika i uczonego, gorącego z wielu dziedzin. Był cenionym koresponden- zwolennika Napoleona. Nie był to mariaż uda- tem prasowym, jego artykuły publikowały ny, małżonkowie przez wiele lat żyli w separa- „Zorza”, „Gazeta Świętokrzyska”, „Słowo”,

Powiat szydłowiecki 45 „Gazeta Radomska”. Pisał na temat zabyt- było, aby przez naukę języka ojczystego uczeń ków, architektury, przyrody, warunków życia mógł rozwijać swoją wrażliwość, poznawać na wsi. Najbardziej interesowały go sprawy świat kultury materialnej i duchowej, kreować społeczne: nędza, ciemnota, zacofanie wsi. wyobraźnię i twórcze myślenie. Na miejsce W swoich artykułach piętnował lenistwo, pi- zamieszkania rodziny wybrał Kielecczyznę, jaństwo, wiarę w zabobony. Zachęcał miesz- położoną między rodzinną ziemią krakowską kańców wsi do nauki, korzystania z usług le- a Częstochową, skąd pochodziła żona. Do karzy, popularyzował rolnicze nowinki tech- Szydłowca trafił przypadkiem, zmusił go do niczne i nowe metody pracy na roli. W trosce tego brak wolnych etatów w szkołach w Kiel- o rozwój wiedzy sprowadzał elementarze dla cach. W swojej pierwszej pracy starał się reali- najmłodszych, założył prywatną bibliotekę, zować zawodowe marzenia. Pobyt w Szydłow- której zasoby udostępniał mieszkańcom wsi. cu, mieście o ciekawej historii, pobudził go do Był wieloletnim ławnikiem sądowym, korzy- prowadzenia badań nad wkładem mieszkań- stając ze zdobytych doświadczeń, udzielał ców tego miasta w dzieje regionu. Jako orga- porad prawnych mieszkańcom wsi. Opraco- nizator wycieczek zafascynowany był licznymi wał także kilka publikacji, z których najlepiej zabytkami, a zarazem przerażony ich zanie- znana jest Domowa nauka oprawiania ksią- dbaniem. Z czasem formalnie uzupełnił wy- żek, podręcznik introligatorstwa dla samo- kształcenie i nauczał historii. Na stanowisku uków wydany w końcu XIX w. w Warszawie. nauczyciela pracował do 1963 r., po czym pod- Dokonania Michała Mosiołka zostały sto- jął pracę w administracji. Jako podinspektor sunkowo szybko zapomniane, dziś jednym w Wydziale Oświaty Urzędu Miasta nadzo- z nielicznych wspomnień jest ulica jego imie- rował pracę szkół średnich i oświatę dla doro- nia w Radomiu. słych w regionie. Jednocześnie aktywnie pra- cował społecznie. Z jego inicjatywy powstało Tomasz Palacz (ur. 15 X 1934 r. w Lubomie- w 1966 r. Towarzystwo Miłośników Ziemi rzu – zm. 15 VII 2009 r. w Orońsku) – histo- Szydłowieckiej. Od 1967 r. pracował w Urzę- ryk, polonista, kulturoznawca, regionalista dzie Powiatowym, administrując placówkami i pedagog. W 1957 r. ukończył studia poloni- kulturalnymi. Zainicjował budowę domów styczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, po kultury oraz klubów Rolnika i Ruch. Rozpoczął czym podjął praktykę zawodową w Liceum także starania o renowację zamku w Szydłow- Ogólnokształcącym w Nowym Sączu, która cu oraz dworu w Orońsku, gdzie działała pra- miała go przygotować do wykonywania za- cownia rzeźbiarska. Przyczynił się do otwarcia wodu nauczyciela. Jego ambicją zawodową Domu Turysty pod Dębem w Szydłowcu oraz powołania miejscowego oddziału PTTK. Od 1972 r. pracował w Wydziale Kultury w Ra- domiu, a w latach 1975–1983 był dyrektorem Muzeum Okręgowego w Radomiu. W latach 1983–2004 pracował jako dyrektor Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku. Prowadzonym in- stytucjom poświęcał całą twórczą energię. Jego zainteresowania regionalistyczne zaowocowa- ły wieloma publikacjami. Są to m.in.: Ziemia szydłowiecka w historii i kulturze Kielecczy- zny, Orońsko – miejsce i ludzie, Odkrywanie 43 Orońska. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, odznaką „Zasłużo- 43 Tablica pamiątkowa poświęcona Tomaszowi ny Działacz Kultury” oraz Złotą Odznaką „Za Palaczowi Opiekę nad Zabytkami”. Zmarł w Orońsku i tu został pochowany.

46 Tradycja Mazowsza Powiat szydłowiecki 47 Przewodnik subiektywny po powiecie szydłowieckim

Barak (gmina Szydłowiec)

44 Miejsce bitwy z września 1939 r.

arak to niewielka miejscowość, której na- światowej. We wczesnych godzinach rannych Bzwa wywodzi się zapewne od położenia 7 września marszałek Edward Rydz-Śmigły wsi w miejscu wyciętego lasu. W XIX w. sta- wydał rozkaz o wycofaniu się wojsk pol- ły tu 3 domy, w których mieszkały 24 osoby. skich za Wisłę. Dowódcy 3 Dywizji Piechoty Mieściła się tu również smolarnia skarbowa. oraz 12 Dywizji Piechoty planowali 8 września Smolarnie były ważnymi zakładami przemy- osiągnąć okolice Iłży. Rozkaz zgrupowania słowymi, lokalizowanymi zazwyczaj na tere- otrzymał także dowódca 36 Dywizji Piechoty nach zalesionych. Wytwarzano tu z odpadków związanej walkami w okolicach Końskich. Już leśnych smołę oraz m.in. terpentynę i alkohol w momencie wysłuchania rozkazu stało się ja- metylowy. sne, że nie zdoła dotrzeć punktualnie ze swo- Ta mała wieś stała się świadkiem krwawych imi żołnierzami na miejsce zbiórki, głównie ze wydarzeń związanych z początkiem II wojny względu na oddalenie o ponad 40 km. Niemcy

48 Tradycja Mazowsza już 5 września zajęli Kielce, do Końskich dotar- 36 Dywizji Piechoty został włączony w skład li 7 września. Dzień później zdobyli Skarżysko 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich, z tą chwilą i atakowali w kierunku Szydłowca. Trzeba do- 36 Dywizja Piechoty przestała istnieć. dać, że z braku rozpoznania lotniczego polscy W bitwie pod Barakiem zginęło 124 pol- żołnierze pozbawieni byli wiedzy o ruchach skich żołnierzy, którzy spoczywają w kwate- nieprzyjaciela. Stwierdzono obecność nieprzy- rach wojennych na cmentarzu w Szydłowcu. jaciela w lesie, przy drodze Warszawa–Kraków Żołnierzy niemieckich zginęło (w zależności w okolicach leśniczówki Barak. Dowództwo od źródeł) od 80 do 150; zostali pochowani 36 Dywizji Piechoty stacjonowało pod Szy- w okolicach obecnie nieistniejącej leśniczów- dłowcem i zostało zaskoczone wiadomością ki w Baraku. W 1981 r. z inicjatywy komba- o nadciąganiu zagonów pancernych 2 Dywizji tantów i miejscowych działaczy na leśnym Lekkiej Wehrmachtu. Do bohaterskiej walki parkingu postawiono pomnik „Żołnierzom przystąpił oddział kawalerii pod dowództwem Września 1939”. Monument zaprojektował rotmistrza Bronisława Riczki. Zatrzymał on Stanisław Dworak, a wykonał Waldemar Pi- niemiecką kolumnę, jednak nie utrzymał kiel. Od początku lat 90. XX w. w uroczysto- długo swojej pozycji. Wróg ponownie przystą- ściach rocznicowych ku czci poległych bierze pił do ataku, a oddział Riczki został rozbity. udział delegacja Straży Granicznej, kulty- Niestety, brakowało także sił odwodowych, wująca tradycje przedwojennych jednostek 163 Pułk Piechoty prowadzony przez ppłk. Korpusu Ochrony Pogranicza. Trzeba dodać, Przemysława Nakoniecznikoffa-Klukowskie- że 8 września 2014 r., w 75. rocznicę bitwy go znajdował się jeszcze zbyt daleko. Kompania pod Barakiem i 90. rocznicę powstania KOP, sztabowa podjęła próbę kontrataku, ale została przed szydłowiecką szkołą stanął obelisk upa- rozproszona. Nakoniecznikoff-Klukowski po miętniający jubileusz. Na tablicy umieszczo- zbliżeniu się do szosy Skarżysko–Szydłowiec no okolicznościowy napis, a w podstawie po- rozwinął kolumnę w szyk bojowy, szykując mnika złożono ziemię z pól bitewnych, mogił się do sforsowania drogi. Dowódca podjął de- żołnierzy KOP z cmentarzy wojennych oraz cyzję o przebiciu się przez pozycje niemieckie, z mogiły dowodzącego polskimi oddziałami które tymczasem otrzymały wsparcie lotni- w bitwie pod Barakiem ppłk. Przemysława cze. Niebawem nad pozycjami wojsk polskich Nakoniecznikoffa-Klukowskiego. Rzeźbę orła pojawił się samolot obserwacyjny Heinkel, zdobiącego pomnik zaprojektował szydłowiec- nadciągnęła też niemiecka artyleria ciężka. ki artysta Jarosław Pajek, a odlew wykonano Dowódca oddziałów polskich rzucił całość w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku. sił do sforsowania szosy. Wraz z nastaniem Sytuacja wsi Barak jest obecnie trudna. zmierzchu Niemcy wycofali się spod wsi Ba- W związku z budową trasy ekspresowej S7 rak i wojska polskie przeszły na wschodnią część budynków musiała zostać wyburzona, stronę bez walki. Od czasu do czasu ostrzeli- aby stworzyć miejsce dla pasów drogowych. wała je artyleria niemiecka. Kolumna polska Pozostała zabudowa wsi jest rozproszona, udała się w rejon Trębowca Dużego, na zachód główna jej część położona jest po wschodniej od Iłży, tam częściowo wzięła udział w bitwie stronie drogi nr 7, pozostała część po zachod- o Iłżę. Część żołnierzy z 36 Dywizji Piechoty, niej. Trwają dyskusje nad przyłączeniem wsi ewakuując się nocą z 8 na 9 września, przedar- do miejscowości Sadek. Pewne jest natomiast, ła się w kierunku Wierzbicy, gdzie napotkała że pomnik oraz plac apelowy będą docelowo czołgi nieprzyjaciela. Podjęto decyzję o prze- usytuowane na skraju lasu, w pobliżu obecnej dzieraniu się małymi grupkami przez Wisłę. drogi w kierunku Woli Korzeniowej, przy wy- 10 września szwadron kawalerii dywizyjnej dzielonym Miejscu Obsługi Pasażerów.

Powiat szydłowiecki 49 Chlewiska (siedziba gminy)

45 Klasycystyczny pałac, obecnie ośrodek wypoczynkowy Manor Hause

oczątki miejscowości sięgają XII w., kiedy córką cesarza bizantyjskiego. Zasłynął z po- Pto pojawiają się pierwsze wzmianki o osa- rwania księcia ruskiego Wołodara, za którego dzie, która specjalizowała się w hodowli trzody uwolnienie złożono ogromny okup. Bolesław chlewnej. Krzywousty nadał Włostowicowi w uznaniu Pierwszym właścicielem tych dóbr był Piotr za jego zasługi rozległe ziemie miedzy Pilicą Dunin ze Skrzynna. Pierwszy kościół w Chle- a Radomką wokół Skrzynna (dzisiejsze wiskach miał ponoć ufundować ten właśnie Skrzyńsko). Jednocześnie jednak legat papie- znany możnowładca Piotr Włostowic, zwany ski wydał Piotrowi polecenie, aby rozdał swoje też Duninem. Jest to jedna z postaci chętniej bogactwa, fundując kościoły (w sumie ponad opisywanych przez kronikarzy. Sprawiły to 70), co miało być pokutą za porwanie. Żonie zapewne błyskotliwa kariera, powinowactwo Krzywoustego, Salomei, nie podobała się zbyt z królami, bogactwo, sława rycerska, a u szczy- bliska przyjaźń króla z Piotrem, ale dopóki tu powodzenia nagła odmiana losu. Piotr po- władca żył, Włostowicowi nic nie zagrażało. chodził ze śląskiego rodu Łabędziów, urodził Sytuacja uległa zmianie po śmierci Krzywo- się przed 1110 r. W latach młodość przyjaźnił ustego, gdy Włostowic został pozbawiony się z Bolesławem Krzywoustym, który mia- opieki, a tron odziedziczył Władysław II. Uległ nował go palatynem i wojewodą. Był jednym on naciskom żony Agnieszki i oskarżył Piotra z bogatszych ludzi w Polsce, jego teściowa była o sprzyjanie jego przyrodnim braciom, kon-

50 Tradycja Mazowsza 46

46 Kapliczka św. Nepomucena na wyspie

kurującym o stanowisko księcia zwierzchnie- murowanego zamku. Drążyli oni podziemne go. Włostowic został pojmany, a potem oka- tunele, usiłując za wszelką cenę wydostać się leczony (został oślepiony i obcięto mu język). z niewoli. Nikomu nie zdradzili tajemnicy Zgodnie z legendą odzyskał jednak wzrok lochów, a po latach wiedzieli o nich co nieco i mowę, modląc się przed cudownym obrazem tylko najstarsi dziedzice. Pewnego dnia jeden Matki Bożej w Skrzyńsku, a z wdzięczności za z Chlewickich imieniem Kostek podczas po- cud ufundował w okolicy 77 kościołów, w tym wrotu z polowania ujrzał piękną wieśniaczkę jeden w Chlewiskach. i zakochał się w niej. Ojciec nie chciał słyszeć Kolejnymi właścicielami Chlewisk byli o tym związku, a gdy Kostek sprzeciwił się Odrowążowie. W okresie średniowiecza zakazom ojca, ten postanowił rozwiązać pro- z możnego i potężnego rodu Odrowążów wy- blem ostatecznie. Kazał porwać dziewczynę odrębniła się rodzina Chlewickich, która przy- i zamurował ja w murach zamkowych. Kostek jęła nazwisko od swej centralnej siedziby – wsi zaczął badać ściany, aż wreszcie znalazł ukryte Chlewiska. Najprawdopodobniej to właśnie wejście, a potem także żywą dziewczynę. Jed- oni w XIII w. ufundowali i wyposażyli kościół nak gdy chcieli opuścić lochy, okazało się, że pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Za- zewsząd otaczają ich mury. Po latach wyszło chowały się pozostałości późnoromańskiej, na jaw, że to sam Chlewicki nakazał zamuro- ceglanej budowli w postaci arkadowego fryzu wać wszystkie wyjścia, nie chcąc dopuścić do czy okna ozdobionego plecionką. Prawdopo- wstydu, jakim byłby ślub syna z chłopką. Jakiś dobnie Chlewiccy wznieśli tu swoją siedzibę czas później ponoć sam zniknął bez wieści, rodową, nie można jednak potwierdzić tego a duchy Kostka i jego ukochanej dają o sobie faktu, gdyż nie prowadzono tu badań arche- znać w ciemne noce. Słychać wtedy płacz, jęki ologicznych. i wołanie o pomoc… Legenda mówi, że w średniowieczu drew- W 1508 r. w rękach Chlewickich w obrębie niany gród w Chlewiskach został spalony dzisiejszego powiatu szydłowieckiego znajdo- przez Tatarów. Część z nich została pojmana wały się następujące wsie: Chlewiska, Wola i zmuszona do pracy przy budowie nowego Chlewiska, Smagów, Skłoby, Wola Zagrodna,

Powiat szydłowiecki 51 47 48

47 Zegar z 1902 r., obecnie w centrum miejscowości 48 Zalew rekreacyjny w Chlewiskach

Pawłów, Wola Pawłowska, a ich właściciela- kommemoracyjną. Dobra chlewickie odzie- mi byli Piotr i Szymon Chlewiccy. Szymon dziczył jeden z jego synów – Mikołaj, którego Chlewicki pełnił urząd wojskiego radomskie- udziałem stała się największa kariera spośród go, potem awansował na chorążostwo sando- Chlewickich w XVII w. Uczestniczył w elek- mierskie, a następnie na stanowisko kuchmi- cji Władysława IV, walczył pod Beresteczkiem strza koronnego na dworze Zygmunta Starego. (1651), został też kasztelanem małogoskim, Z tego okresu zachowało się prezbiterium konwojował Jana Kazimierza uchodzącego w kościele chlewickim, z zakrystią północną na Śląsk przed Szwedami. Odnowił kościół oraz kaplicami, wzniesione prawdopodobnie w Chlewiskach, dodając kaplicę i wieżę, ufun- na zrębach poprzedniej świątyni. Szymon dował także utensylia kościelne. Jako że nie zmarł bezpotomnie, a majątek w całości prze- pozostawił po sobie męskiego potomka, okre- szedł na Piotra, który rozpoczął karierę na ślenie dalszego dziedziczenia w obrębie rodzi- dworze królewskim. Przez władcę obdarzony ny wydaje się być sprawą skomplikowaną. Do został starostwem kazimierskim, uzyskał też końca XVII w. dobra z pewnością pozostawały urząd podstolego krakowskiego, który pełnił w rękach Chlewickich. Rezydencja chlewicka do śmierci. Ze związku z Katarzyną ze Spin- i gospodarstwo dworskie musiały podówczas ków h. Prus II doczekał się synów Jana i Ja- być bardzo zamożne, obsługiwała je służba li- kuba (zm. 1579). Dzięki małżeństwu Jakub cząca 85 osób. wszedł w posiadanie znacznych dóbr ziem- W 1768 r. dobra Chlewiska nabył kasztelan skich. Uczestniczył także aktywnie w działal- radomski Józef Potkański, a jego syn Aleksan- ności kościoła kalwińskiego. Czerpał również der Potkański, starosta radomski, ok. 1801 r. znaczne korzyści z hutnictwa, które zaczął sprzedał je hrabiemu Stanisławowi Sołtykowi. rozwijać. Jakub doczekał się licznego potom- Były to dobra dochodowe, liczące 14 400 ha, stwa, miał co najmniej pięciu synów. Dalsze na których istniało podówczas 6 kopalni rudy, dzieje dóbr chlewickich znane są dzięki posta- gdzie pracowali chłopi pańszczyźniani. W do- ci Wawrzyńca Chlewickiego, który ok. 1605 r. brach znajdowały się także wielkie piece w Ste- zadbał o odnowienie dworu, upamiętniając fankowie i Aleksandrowie, wytapiające około ten fakt tablicą z łacińską inskrypcją oraz her- 60 ton surówki, którą sprzedawano przeważ- bami Odrowąż i Prawdzic. Uposażył on także nie na miejscu. Nowy właściciel, hrabia Stani- (lub odnowił) kościół św. Stanisława, w związ- sław Sołtyk (1752–1833), w ciągu kilkunastu ku z czym spoczął w świątyni, w której zacho- lat z pomocą syna Romana przekształcił dobra wał się jego nagrobek z piaskowca z inskrypcją Chlewiska w prężny ośrodek przemysłu hut-

52 Tradycja Mazowsza 49

49 Kościół pw. św. Stanisława

niczego. Trzeba tu dodać, że obydwaj Sołtyko- Sołtyków pracami kierował architekt Fryderyk wie byli postaciami nietuzinkowymi. Stani- A. Lessem (1767–1822), autor wielu klasycy- sław Sołtyk był posłem na Sejm Czteroletni, stycznych pałaców i warszawskiego ratusza. założycielem Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Z opisów wiemy, że w pałacu znajdowały się: a w 1811 r. marszałkiem sejmu Księstwa War- przedpokój, salon, gabinet, pokoje sypialne szawskiego. Roman Sołtyk (1790–1843) był zaś i panieńskie, garderoba, sala jadalna, pokoje generałem, uczestnikiem kampanii napoleoń- za salą jadalną, kancelaria, pokój gościnny, bi- skich oraz powstania listopadowego. Zarząd blioteka, łazienka, kuchnia, piwnica i strych. Sołtyków to złoty okres dla Chlewisk. Nowi Na czele licznej służby stał marszałek dwo- właściciele w celu modernizacji i rozbudowy ru. Istnienie tej funkcji dworskiej świadczyło zakładów sprowadzili specjalistów z zagrani- nie tylko o zamożności, lecz także o wysokiej cy, którzy unowocześnili istniejące fabryki. pozycji społecznej właścicieli. Marszałek za- W Aleksandrowie powstał kolejny wielki piec, rządzał liczną służbą, złożoną z guwernerów, w Chlewiskach walcownia i fabryka gwoździ. kamerdynerów, kredensiarzy, lokajów, fro- Według Juliana Ursyna Niemcewicza był to terów, kucharzy, stróżów itp. Wokół pałacu najlepszy ośrodek przemysłowy w Królestwie jeszcze w pocz. XIX w. Sołtykowie założyli Polskim. 8-hektarowy park krajobrazowy ze stawami Rangę i zamożność rodów Potkańskich i Soł- i bogatym drzewostanem. Pałac był miejscem tyków podkreślał późnorenesansowy zamek, spotkań towarzyskich i politycznych. Gościli gruntownie przebudowany i zmodernizowa- tu Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Sta- ny w 2. poł. XVIII i pocz. XIX w., gdy przybrał szic czy Marianna Madalińska, córka bohate- formę klasycystycznego pałacu. W czasach ra insurekcji kościuszkowskiej.

Powiat szydłowiecki 53 50 51

50 Wnętrze kościoła pw. św. Stanisława 51 Tablica pamiątkowa Stefana Szydłowskiego

Niestety w 1831 r. w odwecie za działalność i huty zostali hr. Ludwik Broël-Plater (1844– patriotyczną dobra Sołtyków zostały skon- 1909) i jego syn Konstanty (1872–1927). fiskowane. Roman Sołtyk, który za udział Chlewiska przeżywały wówczas rozkwit go- w powstaniu został zaocznie skazany na karę spodarczy, wybudowano odlewnię. W 1912 r. śmierci, wyjechał z kraju. Zmarł w 1843 r. we właścicielem dóbr został hr. Władysław Pu- Francji. Rząd carski oddał poszczególne ma- dłowski, który następnie odsprzedał majątek jątki w dzierżawę osobom prywatnym. Rozpo- Spółce Akcyjnej Przemysłowo-Handlowej częte przez Sołtyków procesy modernizacyjne Ł.I. Borkowski z siedzibą w Warszawie. Spół- były kontynuowane w latach 30. XIX w. przez ka działała na terenie całego kraju, w Chle- Antoniego Klimkiewicza i Henryka Łubień- wiskach nabyła: majątek ziemski, wielki piec skiego, od 1840 r. administratorem był Mau- z odlewnią, pałac z parkiem, kopalnie rudy rycy Koniar. W 1863 r. dobra Chlewiska nabył żelaza w rejonie Skłob i duże obszary leśne. syn Romana Sołtyka, również Roman (1820– Firma przyjęła nazwę Zakłady Górniczo-Hut- 1873), generał austriacki. Cztery lata później nicze „Elibor” w Chlewiskach i rozbudowała sprzedał je kuzynowi Marcelemu Sołtykowi sieć kolejek wąskotorowych od kopalń rudy i jego żonie Zofii z Budziszewskich. W tym do huty w Chlewiskach i do stacji kolejowej czasie na majątek składały się: folwarki w Szydłowcu. W okresie okupacji zakłady sta- w Chlewiskach, Pawłowie, Smagowie, 21 wsi, ły się częścią firmy Stahlwerke Braunschweig wielkie piece w Nadolnej, Stefankowie i Alek- w Starachowicach, nadzorowanej przez kon- sandrowie, fryszerki w Koszarach, Romanowie cern Hermana Göringa. Od 1940 r. zespołu i Goworku, pudlingarnia w Pawłowie, walcow- wielkopiecowego nie użytkowano, w pozosta- nia sztab i blach w Pawłowie i Jabłonicy, dru- łych budynkach produkowano po wojnie ma- karnia i cegielnia w Rusinowie oraz 3 kopalnie szyny rolnicze i siatkę ogrodzeniową. W pa- rudy, a także młyn w Stelmowie. łacu mieściły się szkoła, poczta, a przez jakiś W 1882 r. inwestycję w Chlewiskach rozpo- czas również ośrodek wypoczynkowy cemen- częło Francuskie Towarzystwo Metalurgiczne, towni Wierzbica. Od 1957 r. huta – jako uni- wznosząc hutę w miejscu dawnego wielkiego katowy zabytek techniki – udostępniana była pieca wybudowanego niegdyś przez Sołtyków. do zwiedzania. Był to oddział terenowy Mu- W latach 1885–1912 właścicielami pałacu zeum Techniki w Warszawie. W 1997 r. hutę

54 Tradycja Mazowsza 52

52 Zabytkowa huta żelaza

przejęła gmina Chlewiska. Pałacem obecnie ścianą. Od północy do prezbiterium przylega zarządza firma Manor House, która zorgani- zakrystia, do nawy po obu stronach kaplice. zowała tu luksusowy ośrodek wypoczynkowy. Od zachodu kościół został rozbudowany przy W zagospodarowaniu przestrzennym Chle- ostatniej przebudowie w bazylikę trójnawową, wisk dominuje zabudowa ulicowa, rozciągnię- z podcieniem od frontu i dobudowaną od po- ta, prowadzona wzdłuż ciągów komunikacyj- łudnia nową zakrystią. Dachy dwuspadowe, nych, bez zaznaczonego wyraźniej centrum. nad nawą wieżyczka na sygnaturkę. W pre- Trudno wskazać kolejność zwiedzania po- zbiterium oraz kaplicy północnej sklepienie szczególnych obiektów, uliczki meandrują od gwiaździste z pocz. XIV w., w kaplicy kolebko- drogi głównej. Zabudowa ma charakter wiej- wo-krzyżowe, prawdopodobnie przebudowane ski, głównie są to mieszkalne budynki prywat- z wcześniejszego gwiaździstego. Na zworni- ne oraz zabudowa zagrodowa. kach sklepienia i wspornikach żeber tarcze Zwiedzanie Chlewisk warto zacząć od ko- z herbami fundatorów kościoła: Odrowąż, ścioła zlokalizowanego przy ul. (nomen omen) Habdank, Pomian. Późnogotycki portal do sta- Kościelnej. Swój obecny wygląd zawdzięcza rej zakrystii, z herbami Odrowąż i Habdank ostatniej przebudowie i powiększeniu w latach oraz datą 1511 r., a także oprawę okienek za- 1923–1924 według projektu architektoniczne- krystii i wczesnorenesansowe sakramentarium go Juliana Lisieckiego. Trzon kościoła późno- cechuje wysokiej klasy kamieniarka. W por- gotycki, orientowany, wzniesiony z kamienia talu piękne drzwi żelazne z okuciami w rom- i cegły, otynkowany. W starszej części budowla by i rozety z zachowanym zamkiem z XVI w., jest jednonawowa, z nieco węższym dwuprzę- przykład mistrzowskiej pracy kowalskiej. słowym prezbiterium, zamkniętym prostą W ścianę zachodnią kościoła wmurowany jest

Powiat szydłowiecki 55 późnoromański cios kamienny z przezroczem sa Zmartwychwstałego oraz św. Marcina, w kształcie czworoliścia z XIII w., przeniesio- charakteryzujące się zaburzeniem proporcji, ny z innego miejsca. Do najcenniejszych ele- z podkreśleniem tych elementów, które nie- mentów wyposażenia należą: rzeźba Matki wykształcony autor uznawał za najistotniejsze Boskiej z Dzieciątkiem w ołtarzu głównym, dla wzmocnienia przekazu religijnego. figury św. Anny Samotrzeć i Chrystusa oraz Najstarszym nagrobkiem w kościele jest kamienne nagrobki. Polichromowana gotycka wykonany z piaskowca, charakterystyczny figura Matki Bożej wykonana została w drew- dla manieryzmu i baroku nagrobek Waw- nie lipowym. Rzeźba powstała ok. 1430 r., rzyńca Chlewickiego (1613) z półplastyczną, prawdopodobnie w warsztacie małopolskim, realistyczną postacią klęczącego na poduszce formalnie zaliczyć ją należy do krakowskiej szlachcica w zbroi, przy szabli, z odłożonym odmiany tzw. Pięknych Madonn. Cechami szyszakiem i rękawicami, z dłońmi złożo- charakterystycznymi tych postaci Matki Bo- nymi do modlitwy. Rzeźba umieszczona jest żej są młodość, liryzm, uroda, malarskość for- w ramie o formie kolumnowego portyku my oraz uczuciowa religijność. Stojąca Maryja z trójkątnym przyczółkiem. W kartuszu her- trzyma na rękach nagie Dzieciątko z jabłkiem by: Odrowąż, Prawdzic, Godziemba i Prus I, w dłoni. Jabłko jest symbolem przyszłej męki. w podstawie tablica z inskrypcją poświadcza- W XVI w. figurę w chlewickim kościele uzu- jącą odnowienie kościoła przez Wawrzyńca. pełniono o półksiężyc z ludzką twarzą, na któ- Manieryzm uwypukla dekoracja: popiersia rym stoi Maryja, symbolizujący niepokalane orłów, uskrzydlone amorki, maski, wstęgi, poczęcie. Późniejsze, bo z końca XVI i XVII w., szyszki i bogata ornamentyka. W podobnym są rzeźby Anny Samotrzeć i świętych bisku- charakterze utrzymany jest nagrobek żony pów, niegdyś zapewne ołtarzowe. Charak- Wawrzyńca – Doroty z Latalskich h. Praw- ter ludowy mają barokowe figury Chrystu- dzic, wojewodzianki poznańskiej. Epitafium

53 54

53 Wnętrze zachowanej huty 54, 55 Ekspozycja muzealna w hucie

56 Tradycja Mazowsza nak czas, gdy Pigłowski zrozumiał swój błąd i w ramach pokuty ufundował ambonę, a pod nią kazał umieścić swą postać. Obok kościoła stoi dzwonnica, zbudowana w ostatnich latach XVIII w., murowana, czwo- roboczna, trójkondygnacyjna. Przyziemie sklepione jest kolebkowo, otwory dzwonowe są półkoliste, a daszek dwuspadowy z trójkąt- nymi przyczółkami. Przy ul. Kościelnej 2A zachował się budynek wikarówki, zbudowany w XVIII w. Jest to obiekt murowany, na planie prostokąta, o dwutraktowym układzie wnętrza z sienią na osi. Ponad sienią komin zbiorczy. Pułapy są belkowane, dach czterospadowy. W ścianie budynku, z boku tablica kamienna, a na niej wierszowany napis poświadczający nadanie domu wiernemu słudze Janowi. Aby zwiedzić całość zespołu sakralnego, należy wybrać się na spacer po cmentarzu. Cmentarz katolicki założono w 1806 r. Warto go obejrzeć, gdyż zachowało się kilka charak- terystycznych żeliwnych nagrobków, stawia- 56 nych od lat 30. do końca XIX w., można tak- że zobaczyć fragmenty ozdobnych ogrodzeń. Odlewano je w tym okresie w miejscowych 56 Zachowane fragmenty piwnic zamkowych zakładach metalurgicznych oraz w Rzuco- wie, korzystając z kilku modeli. Zachowały się nagrobki neogotyckie na ośmiobocznej wykute w marmurze chęcińskim przedstawia podstawie zwieńczone krucyfiksem, same klęczącą kobietę, umieszczoną w arkadowej krucyfiksy na żeliwnej podstawie z napisami wnęce i architektonicznej obudowie. Warto na ramionach informującymi o datach gra- także zwrócić uwagę na tablicę marmurową, nicznych życia, personaliach czy ze słowami późnobarokową ku czci Józefa Potkańskiego i jego żony Marianny, wmurowaną z okazji odnowienia i ponownej erekcji kościoła w 1776 r., z herbem Brochwicz. Zachowała się także monstrancja wieżyczkowa, późnogotyc- ka z XVI w. Z kościoła w Chlewiskach pochodzi rzeźba barokowa służąca pierwotnie jako podpora korpusu ambony, przedstawiająca klęczące- go mężczyznę w stroju sarmackim, żupanie i płaszczu spiętym pętlicą. Obecnie rzeźba przechowywana jest w Muzeum Diecezjalnym 57 w Sandomierzu, ale warto o niej wspomnieć, bowiem przedstawia ponoć szlachcica Pigłow- skiego, właściciela Smagowa, który podczas 57 Pensjonat Hubalowy Dwór kazań szydził ze słów księdza. Nadszedł jed-

Powiat szydłowiecki 57 modlitwy oraz krzyże o ażurowych, ozdobnych mienna, trójkątna, z owalną płyciną, na której ramionach. Najbardziej wzruszające są tablice znajduje się łacińska inskrypcja potwierdza- poświęcone dzieciom, ozdobione figurkami jąca odnowienie starożytnego zamku przez aniołków. Najstarszy zachowany nagrobek na Wawrzyńca Chlewickiego, którego nagrobek cmentarzu parafialnym w Chlewiskach upa- podziwiać można w miejscowym kościele. miętnia angielskie małżeństwo Sarah Hardy Układy wnętrz są obecnie całkowicie zmie- i jej męża Johna Hardy’ego. Na płycie nagrob- nione, zachowały się tylko we fragmentach nej odlanej z żelaza inskrypcja łacińska oraz sklepienia kolebkowo-krzyżowe oraz portal daty 1832 i 1833 r. John Hardy odegrał bliżej kamienny z pocz. XVII w. W pałacu mieszczą nieznaną rolę w modernizacji zakładów Sołty- się eleganckie pokoje i apartamenty. W pobliżu ka. Nagrobek niestety jest w bardzo złym sta- zabudowania dawnego folwarku, gdzie za czanie, stoi blisko muru od strony Stanisławowa sów Ludwika Platera, w 1896 r., wzniesiono i jest rozsadzany przez korzenie drzewa. Bardzo z kamienia długą na ponad 100 m stajnię. Zbu- ciekawy, nie tylko ze względu na wygląd, jest na- dowana z piaskowca, uzupełniona o elementy grobek Wiktora Kozłowskiego (zm. w 1858 r.), żeliwne z miejscowych wytwórni, nawiązuje do postawiony staraniem i kosztem uczniów stylu XVIII-wiecznych stajni angielskich. Dziś i przyjaciół. Ma kształt pnia dębu z obcięty- mieszczą się tu restauracja, recepcja i pokoje, mi konarami, do którego przymocowana jest ale zachowany został klimat dawnego wnętrza tablica inskrypcyjna. Wykonano go z żeliwa, – widoczny w wystroju i wyposażeniu restau- a intencją fundatorów było zapewne podkreśle- racji: półokrągłe okna, kamienne ściany, annie zainteresowań zawodowych Kozłowskiego, tresola nad dawnymi boksami, wsparta na że- który zasłynął z Biblioteki drzew leśnych. Owa liwnych podporach z ażurowymi łukami i stara biblioteka składa się ze zbioru ponad setki ksią- więźba dachowa. Od strony parku przylegają żek, w postaci skrzyneczek, z których każda zo- do stajni termy i oranżeria z basenem – nowo- stała przeznaczona dla innego gatunku drzewa czesne obiekty dla gości spa. W obrębie wzgó- z okolic Chlewisk. Grzbiety pokryte są korą, we rza pałacowego zachowały się murowane, skle- wnętrzu umieszczona jest szufladka wyłożona pione piwnice gospodarcze. Ciekawa jest czte- mchem, w której znajdują się próbki drewna: rokomorowa lodownia z XIX w., której trzonem w przekroju, heblowane, politurowane oraz jest szyb zasypowy. Zrzucano do niego lód, latorośl z kwiatem i owocem, liście, wiórki, który następnie chłodził ściany sąsiednich ko- trociny, węgiel, popiół, szkodniki żerujące na mór, a więc i magazynowane w nich produkty. tym gatunku drzewa. Skrzyneczki mają pełen W innej zachowanej piwnicy urządzono wi- opis botaniczny. Kolekcja przechowywana jest niarnię. Ponoć piwnicami dojść można do w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu. kościoła w Chlewiskach, a nawet dalej, bo W centrum miejscowości znajduje się pałac, legenda mówi, że aż do zamku w Szydłow- obecnie funkcjonuje w nim hotel Manor Ho- cu. Przetrwała też studnia, nazwana studnią use SPA z bogatą ofertą hotelowo-rekreacyjną. Dobiesława (powstała w latach 1450–1490 za Obiekty i teren parku są odnowione i w pełni czasów Dobiesława Odrowąża Chlewickiego), zagospodarowane. Obecny pałac składa się ze stosunkowo dobrze zachowaną cembrowi- z dwóch murowanych, piętrowych budynków ną z łamanego piaskowca o średnicy 1,8 m, stykających się pod kątem prostym. Starszy która zwęża się stopniowo od głębokości 10 m. jest budynek główny (zachodni), zbudowany Wokół pałacu rozciąga się park o powierzchni na planie zbliżonym do kwadratu. Na prze- 8 ha, z dwoma stawami, założony na pocz. dłużeniu jego wschodniego boku w kierunku XIX w. przez Sołtyków. Zachowały się wspania- północnym szeroki mur zakończony kwadra- łe okazy starodrzewu, rosną tu lipy szerokolist- towym budyneczkiem, który pierwotnie pełnił ne, cisy, tulipanowce, dęby błotny i szypułkowe. funkcję latryny, usytuowany na stromym zbo- Wstęp na teren zespołu pałacowego i parku czu. Budynki podparte są na narożach szkar- jest płatny, ale uiszczając opłatę, otrzymamy pami, w jednej z nich zachowała się tablica ka- mapę z opisem tras turystycznych poprowa-

58 Tradycja Mazowsza 58

58 Park otaczający pałac

dzonych na terenie parku. Szlaki oznaczono dobnie przez Piotra Adamczewskiego, zarząd- kolorami, wytyczając ścieżki: przyrodniczą, cę majątku za czasów hr. Platera, który w ten historyczną i rekreacyjną. Obiekty oznaczono sposób postanowił uczcić rocznicę urodzin w terenie i opisano na tablicach, co ułatwia patrona w 1902 r. Zegar stał na placu dwor- zwiedzanie rozległego kompleksu. skim, tuż za bramą wejściową. Wydzwaniał W pobliżu pałacu, na niewielkiej wyspie, godziny, informując pracowników folwarku usypanej sztucznie na stawie, stoi figura o rozpoczęciu przerwy obiadowej. Po sprywa- św. Jana Nepomucena w kapliczce nakrytej tyzowaniu dworu przeniesiono go na obecny czterospadowym daszkiem. Prawdopodobnie plac i ustawiono przed barem letniskowym. rzeźba świętego pochodzi z XVIII w., przedsta- Niestety, stosunkowo trudno jest go urucho- wia Nepomuka z krzyżem i palmą męczenni- mić. Według mieszkańców zegar obraził się, ka – atrybutami świętego. Figurę osłania da- bo usunięto go z pierwotnej lokalizacji i teraz szek wsparty na czterech kolumnach, nieco nie chce wskazywać godzin. Przy ul. Czachow- późniejszy z poł. XIX w. Malownicza kapliczka skiego pod nr 66 i 64 zachowały się czworaki w Chlewiskach stała się wzorem dla kapliczki dworskie. Jeden z nich – z 1889 r. – ma prak- powstałej w 2008 r. w Muzeum Wsi Radom- tycznie niezmienioną formę architektonicz- skiej, umieszczonej na sztucznej wyspie na ną. Jest to budynek wzniesiony na rzucie pro- początku ścieżki ekologicznej. stokąta, z cegły, jednopiętrowy, o dachu dwu- W centrum Chlewisk na skwerku umiesz- spadowym, z zachowanymi odrębnymi wej- czono zegar. Murowana wieża zegarowa ściami do mieszkań. Cechą charakterystyczną z centralnie umieszczonym w części górnej są właśnie odrębne wejścia oraz identyczny cyferblatem ufundowana została prawdopo- układ pomieszczeń w mieszkaniu. Drugi

Powiat szydłowiecki 59 z czworaków, ze zmienionym układem archi- chawy o napędzie parowym oraz nagrzewnice tektonicznym piętra, zaadaptowany został na powietrza i kompresatory. Żelazne dmuchawy potrzeby zajazdu Małe Ciche. z wielkimi kołami zamachowymi wyproduko- Za zegarem skręcamy w lewo i kierując się wano w Warszawie i Paryżu. Warszawska dmu- drogowskazem, przechodzimy do Zabytkowej chawa wyprodukowana w fabryce należącej do Huty Żelaza – oddziału Muzeum Techniki hr. Zamoyskiego to wyjątkowo cenny i rzadki i Przemysłu NOT w Warszawie. Zakład wiel- zabytek techniki wielkopiecowej z przeł. XIX kopiecowy składa się z kilkunastu budynków i XX w. Wielki piec wytwarzał w ciągu doby od produkcyjnych. Przy wejściu portiernia, waga 13 do 15 ton surówki, a tę wylewano do form wozowa konna oraz budynek administracyjny przygotowanych w modelarni. Hutę zaopatry- i laboratorium, dalej kuźnia i warsztaty me- wano w wodę ze stawów zasilanych źródła- chaniczne. W głębi po lewo robiące największe mi leśnymi, czerpano ze studni o głębokości wrażenie trzy piece do prażenia rudy. Usytu- 12 m oraz ze zbiornika utworzonego na dopły- owano je przy murze oporowym, podtrzymują- wie rzeki Szabasówki. Obecnie w tym miejscu cym nasyp, którym wożono rudę i skąd wsypy- zorganizowano zalew rekreacyjny. wano ją do pieców. Po prawej stronie znajduje Przy zalewie mieści się ośrodek Mexicana się zespół zabudowań wielkiego pieca, do któ- z domkami campingowymi oferującymi noc- rego przylegają wieża wyciągowa (gichtociąg legi. Ośrodek dysponuje bazą gastronomiczną, wodny), hale dmuchaw oraz hala odlewnicza. polem namiotowym, są miejsca do grillowa- Z tyłu budynek modelarni, magazyny i łaźnia. nia i altany. Woda w zalewie jest wyjątkowo Rudę przywożono z kopalni w okolicach Skłob, czysta, piaszczysta plaża jest piękna, choć nie- a transport konny w latach 30. XX w. zastąpiła wielka. Ośrodek dodatkowo oferuje wynajem kolejka wąskotorowa, która gotowe wyroby wy- rowerów wodnych. woziła do stacji kolejowej w Szydłowcu. Po wy- Chlewiska zamieszkuje obecnie około 1100 prażeniu rudę i węgiel drzewny dostarczano do mieszkańców. Warto odwiedzić tę miejsco- wielkiego pieca w pojemnikach nazywanych ki- wość nie tylko ze względu na zespół zabytków, blami. Miały one pojemność ok. 800 kg, a uno- lecz także stosunkowo bogatą infrastrukturę szono je za pomocą windy wodnej na wysokość turystyczno-rekreacyjną, wzbogaconą o kilka ok. 20 m i wsypywano ich zawartość do pieca boisk sportowych, w tym jedno bardzo no- przez otwór, zwany czeluścią lub michtą, do woczesne oddane do użytku w 2009 r. Bardzo szybu. Dla osiągnięcia odpowiednio wysokiej aktywnie działają Uczniowski Klub Sportowy temperatury do wytopu żelaza stosowano dmu- „Hubal” oraz Gminny Ośrodek Kultury.

59 Zespół wielkopiecowy huty w Chlewiskach

60 Tradycja Mazowsza Chronów (gmina Orońsko)

60 Brama parkowa w Chronowie

hronów był wsią należącą w XVI w. do nych. Wiele z nich odnowiono w taki sposób, Ccystersów wąchockich. Obok Chronowa że straciły zabytkowy charakter, wiele też ule- powstał z czasem Chronów-Kolonia, dzielący gło zniszczeniu. Nadal jednak w Chronowie się na Dolną i Górną, a w XIX w. koło Chro- pod nr 23, 36 czy w Chronowie-Kolonii pod nowa założono także Chronówek, folwark pry- nr 43, 44, 67 zobaczymy tradycyjne zrębowe watny z gruntami ornymi, ogrodami, łąkami konstrukcje i dwuspadowe dachy. W wielu i pastwiskami, prowadzący płodozmian dzie- odnowionych domach zachowano tradycyjne więciopolowy. elementy zdobnicze w postaci okiennic, nado- Obecnie jest to wieś typowo rolnicza, z ma- kienników, czy zdobionych listwami drzwi. lowniczymi przestrzeniami pól. Zabudowę Główny urok wsiom nadają jednak zachowa- z ogrodami od pól uprawnych oddziela linia ne parki: w Chronówku z poł. XIX w. i w Chro- kolejowa, nad którą dla utrzymania możliwo- nowie z 1. poł. XX w. Niestety, z zabytkowego ści komunikacyjnych wzniesiono wiadukt. dworu w Chronówku do naszych czasów prze- Nad wsią góruje stacja transformatorowa, trwały tylko ruiny. Budynek, przez wiele lat stanowiąca dominantę okolicy. Cechą cha- nieużytkowany, w 2009 r. spalił się i obecnie rakterystyczną wsi jest zachowana drewniana resztki nie pozwalają nawet na wyobrażenie zabudowa. Spacerując po miejscowości, zoba- sobie jego dawnego kształtu architektonicz- czymy jeszcze bardzo wiele chałup drewnianego. Park w Chronowie także jest mocno

Powiat szydłowiecki 61 61

61 Zachowana linia alejek parkowych 62 Kapliczka słupowa

zaniedbany, momentami przechodzi w las. Z dworu pozostały piwnice i fragmenty bramy wjazdowej. Chronów i Chronówek to tradycyjne wsie, zachowawcze, z niewielkimi gospodarstwami prowadzonymi w sposób wręcz archaiczny. Wsie powoli się wyludniają, młodzi szukają zatrudnienia poza rolnictwem, a starsi mają coraz mniej sił na prace rolne. Dla turysty to niewątpliwy atut, zobaczymy tu bowiem pięknie utrzymane i zadbane krzyże: drewniany, monumentalny, o wysokości niemal 3 m i kamienny w Chronowie-Kolonii. Wyrazem religijności, a przede wszystkim silnego kultu Matki Bożej, są kapliczki: figura Maryi na postumencie czy kapliczka domkowa z umiesz- czoną wewnątrz figurą Niepokalanej. 62

62 Tradycja Mazowsza Gąsawy (gmina Jastrząb)

63 Kościół pw. św. Edwarda z końca XX w.

ąsawy to najstarsza miejscowość gminy nieistniejący już Posadzaj, Kozia Wólka, Szy- GJastrząb, również jedna z najstarszych dłówek oraz przez kilkanaście lat Jastrząb. Pa- w powiecie. Jan Długosz, spisując swoje kro- rafia Gąsawy została przeniesiona do Jastrzębia niki w poł. XV w., określał je jako starożytną decyzją bp. Zbigniewa Oleśnickiego, jednak osadę, której historia sięga zamierzchłych cza- w niektórych dokumentach istnieje jeszcze sów. Z pewnością wiemy, że gdy bp Wojciech w XVI w. Kościół w Gąsawach stał się filial- Jastrzębiec (1362–1436) zakładał miejscowość nym dla Jastrzębia, a znaczenie miejscowości Jastrząb, Gąsawy były już parafią z kościołem malało. Warto jednak podkreślić, że probosz- drewnianym. Być może osadnictwo w tej wsi czowie parafii aż do 1878 r. rezydowali wGą- datuje się na XIII w., wówczas właśnie przyby- sawach, gdzie znajdował się pierwotny kościół wali na ten teren osadnicy z Wielkopolski i Ślą- pw. Wszystkich Świętych; w Jastrzębiu praco- ska. Kolonizatorzy nadawali nowym osadom wali wyłącznie wikariusze. W parafii gąsawskiej nazwy swoich pierwotnych siedzib. Być może odbywały się cztery odpusty: na Matki Boskiej tak stało się z Gąsawami i Śmiłowem, bowiem Bolesnej (zapewne związany z XVI-wiecznym nazwy te są charakterystyczne dla Wielkopol- obrazem słynącym cudami, przechowywanym ski. Do czasu powołania parafii jastrzębskiej w tutejszym kościele), w Poniedziałek Wielka- istniała parafia w Gąsawach, do której w poł. nocny, w poniedziałek po Zielonych Świątkach, XV w. przypisane były wsie: Gąsawy, Sadek, w dzień Wszystkich Świętych.

Powiat szydłowiecki 63 64 65

64 Skromne wnętrze kościoła 65 Kamienna figura Matki Bożej Saletyńskiej

Prawdopodobnie w 2. poł. XVIII w. doszło Dzisiejsze Gąsawy to rozległe, typowo rolni- do zmiany nazwy wsi poprzez dodanie okreś- cze wsie położone malowniczo pośród lasów. lenia Rządowe. W 1789 r. wiele wsi i miast Cześć ziem to własność prywatna, część nato- będących dotąd dobrami biskupimi przeszło miast objęta jest zarządem wspólnoty grunto- w całości lub części na własność Rzeczypo- wej. Wspólnoty gruntowe jako forma prawna spolitej. Ze wsi, która stała się państwowa, powstały po uwłaszczeniu w XIX w., kiedy pro- wydzielono pewną część, która stała się włas- blematyczne stało się prawo własności ziem, nością księdza (plebańską). Z tych ziem pła- które dotychczas użytkowane były wspólnie cono należność do kościoła w Gąsawach przez całą jednostkę osadniczą – wieś, osadę, i Jastrzębiu. Było to, rzecz jasna, nieformal- zaścianek. Wspólnot tych praktycznie nie moż- ne wydzielenie wsi, jednak w dokumentach na było zlikwidować, ze względu na silny cha- XIX-wiecznych wieś opisywana jest jako Gąsa- rakter prawa własności oraz komplikacje wyni- wy Plebańskie i Gąsawy Rządowe. Kolejne po- kające z dziedziczenia uprawnień. Przed II woj- działy wynikały z rozległości Gąsaw. Wieś od ną światową wprowadzono ustawę, która miała momentu swego powstania była największą uporządkować problem wspólnot poprzez po- terytorialnie miejscowością gminy Jastrząb. dział gruntów w naturze. Jednak i to, ze względu Dodatkowo, na przełomie XIX i XX w. na po- na koszty związane z wynajmem geodety, oka- łudniowych polach (zwanych niwami) Gąsaw zało się praktycznie niemożliwe. Kolejnym i jak Rządowych zaczęły powstawać gospodarstwa dotąd ostatnim aktem prawnym związanym z zabudowaniami. Ta część uzyskała z czasem ze wspólnotami jest ustawa z 1963 r., według nazwę Gąsawy Rządowe-Niwy. Obecnie zwy- której podział wspólnoty jest niedopuszczalny, czajowo funkcjonują nazwy Gąsawy Rządowe natomiast dla jej zagospodarowania konieczne Kurkoć i Bukownica, podział administracyjny jest utworzenie spółki. Łatwo zauważyć, że jest wydziela zaś Gąsawy Rządowe i Gąsawy Ple- to praktycznie niemożliwe – w wyniku dzie- bańskie, a od niedawna także Gąsawy Rzą- dziczenia od poł. XIX w. do czasów współcze- dowe-Niwy. Kościół w Gąsawach dotrwał do snych liczba uprawnionych urosła kilkakrotnie 1906 r., kiedy to został rozebrany; głównie w ciągu pokoleń! Tylko wyjątkowo zaktywizo- z tego powodu, że nie pełnił już wówczas funk- wana wieś, z jednolitą i zwartą społecznością cji liturgicznych, zastąpił go bowiem kościół jest w myśl obowiązującego prawa w stanie zin- w Jastrzębiu. Z gąsawskiej świątyni do Ja- tegrować się, powołać spółkę, której czynności strzębia trafiła część wyposażenia: portrety podlegają kontroli wójta, i właściwie gospoda- biskupów z XVI w. oraz wizerunek Matki Bo- rować dobrem wspólnym. Tak właśnie dzieje skiej Bolesnej, uznawany za cudowny, który się w Gąsawach, gdzie społeczność wspólnie umieszczony był w ołtarzu głównym. i zgodnie gospodaruje lasem, dozorując wycin-

64 Tradycja Mazowsza ki i kontrolując nasadzenia. Szczęśliwie wspól- sca w XVII Mazowieckim Przeglądzie Folkloru nota dopuszcza zbieranie grzybów i jagód przez w Przysusze w kategorii zespołów śpiewaczych. przybyszów, a choćby z tego powodu warto wieś Utworem Jak jechałem koło dwora zespół wy- odwiedzić. Podczas spaceru łatwo natknąć się walczył sobie udział w 50. Ogólnopolskim Fe- na liczne źródła rzeki Iłżanki, która tu bierze stiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazi- swój początek. mierzu w 2016 r. Nie jest to jedyna forma aktywności społecz- Architekturą zadziwia dom weselny Zame- nej. Na początku lat 60. XX w. zawiązało się czek, będący autorską wersją jego właścicieli w Gąsawach Kółko Rolnicze. We wrześniu na temat wyglądu warownego zamku. No- 1967 r. powstało Koło Gospodyń Wiejskich, woczesną formą charakteryzuje się kościół a ponieważ panie były rozśpiewane, przy kole pw. św. Edwarda, wzniesiony z cegły czerwonej działał zespół śpiewaczy, który uczestniczył i pustaka w latach 1990–1993 według projektu w uroczystościach ludowych. Już w tym okre- Stanisława Dworaka. Przed kościołem figura sie jedną z bardziej aktywnych członkiń była kamienna Matki Boskiej Saletyńskiej, zwanej pani Bogusława Minda, która działa do dziś. potocznie Matka Bożą Płaczącą. O głębokiej Choć liczebność zespołu była bardzo różna – religijności mieszkańców, którzy mimo bli- od kilkudziesięciu do kilkunastu pań – zawsze skości Jastrzębia wystawili na powrót własny jednak grupa aktywnie uczestniczyła w prze- kościół, świadczą także kapliczki przydrożne, glądach folklorystycznych, konkursach i festi- które zobaczyć można na praktycznie każdej walach. W 1995 r. zespół zmienił nazwę na Ze- krzyżówce we wsi. Zachowały się także liczne spół Śpiewaczy „Gąsawianki”. Kierownikiem drewniane chałupy oraz fragmenty ogrodzeń zespołu jest pani Helena Motyka, która inspi- wykonane z niegdyś powszechnie dostępnego, ruje koleżanki nie tylko do wspólnego śpiewu, wydobywanego na własne potrzeby piaskow- lecz również gotowania. Ostatnim, ogromnym ca. Warto dodać, że w Gąsawach Rządowych sukcesem zespołu jest zajęcie drugiego miej- znajduje się stacja kolejowa Szydłowiec.

66 67

66 Kapliczka przydrożna z 1928 r. 67 Zachowana zabudowa drewniana 68 Współczesna kapliczka nawiązująca stylowo do „ludowej”

Powiat szydłowiecki 65 Guzów (gmina Orońsko)

10669 70

69 Pomnik czynu chłopskiego 70 Tablica informacyjna 71 Pola bitewne

ierwsze wzmianki o Guzowie pochodzą pojedynek rzeczników przemian ze szlachtą, Pz XV w., gdy wieś była własnością Piotra która wypowiedziała królowi posłuszeństwo. Dzika. Kolejne informacje o miejscowości Przede wszystkim szlachta dążyła do odebra- czerpać możemy ze Słownika geograficzne- nia monarsze prawa rozdawnictwa zwolnio- go Królestwa Polskiego, gdzie odnotowano nych urzędów i chciała zmusić go do wygnania przede wszystkim najistotniejsze wydarzenie z kraju jezuitów i cudzoziemców. Na polach w życiu niewielkiej, bo obok folwarku liczącej guzowskich stanął w lipcu kwiat rycerstwa jeszcze w XIX w. 49 domów, wsi. polskiego. Po stronie rokoszan walczyło 10 tys. Dzień 5 lipca 1607 r. to data głośnego piechoty i 600 jazdy, przeciwnicy króla dyspo- i krwawego wydarzenia w dziejach wewnętrz- nowali także 28 działami i hakownicami. Ar- nych Rzeczypospolitej – bitwy rokoszan Ze- mia króla składała się z 9 tys. piechoty, 3200 brzydowskiego z wojskami królewskimi. Bunt jazdy, którą wspomagały 24 działa. szlachty przeciw Zygmuntowi III Wazie spo- Zygmunt III Waza stał w polu od strony wodowany był zabiegami króla mającymi na wsi z oddziałami odwodowymi, a z nim trzej celu wzmocnienie władzy i pozycji dynastii. hetmani: na lewym skrzydle hetman polny Walka polityczna przerodziła się w zbrojny koronny Stanisław Żółkiewski, pośrodku Ja-

66 Tradycja Mazowsza kub Potocki, a na prawym skrzydle hetman ustawienia wojsk, przedstawił w swojej elegii wielki litewski Karol Chodkiewicz. Po stronie Nenia na zbiegłą zgodę z Polski utrapionej Jan przeciwnej, rozlokowanej od strony Orońska, Krajewski: środek zajmowały wojska Mikołaja Zebrzy- Między smętnym Orońskiem na piaszczy- dowskiego, a na skrzydłach przewodzili Janusz stej roli, Radziwiłł i Szczęsny Herburt z Piotrem Łasz- K temu miedzy Guzowem zasię z drugiej czem. Wśród rokoszan byli także Maciej Smo- strony, gulecki, starosta bydgoski, Prokop Pękosław- poprzez czynione próby ugody: ski czy Stanisław Stadnicki „Diabeł łańcucki”, Tam do zgody życzliwej namowy, którzy wysuwali kandydaturę Gabriela Batore- aż do starcia: go na tron polski. Początek bitwie dał Janusz (…) Radziwiłł, wywołując popłoch w atakowanych Niemało ich cudownie mężnie się potkało, siłach Chodkiewicza, co spowodowało uciecz- A na placu pobitych niewiele zostało… kę z pola części jazdy. Wojska rokoszan dotarły Krajewski w swym utworze sławił rycerską w ten sposób aż do króla Zygmunta III Wazy sławę ziomków, przede wszystkich tych z obo- i na tej pozycji zostały odparte przez ogień pie- zu rokoszowego. Budowana była legenda o mę- choty. Na innych skrzydłach fortuna sprzyjała czennikach sprawy narodowej, która utrwaliła raczej wojskom hetmańskim. W centrum obie się w przysłowiu: Pod Guzowem lała się krew strony uznały się za pokonane i opuściły pole z ołowiem. walki, a o wyniku bitwy zdecydowało uderze- Nie był to zresztą jedyny krwawy epizod nie lewego skrzydła wojsk królewskich, gdzie w dziejach Guzowa. Główną siłą polityczną wojska kwarciane oraz piechota autoramentu na wsiach ziemi radomskiej było w latach 30. cudzoziemskiego starły się z piechotą węgier- XX w. Stronnictwo Ludowe. Aktywność chło- ską Herburta. Prawe skrzydło rokoszan zosta- pów nasilała się szczególnie w okresach inten- ło w ten sposób rozbite. Podobnie zagrożenie sywnej ściągalności podatków i nadmiernego opanował Chodkiewicz, rozgramiając wojska obciążania nimi mieszkańców. Wyjątkowo swojego osobistego wroga, Radziwiłła. Armia bolesne stało się to w latach wielkiego kryzysu rokoszan pierzchła w rozsypce. gospodarczego. Wśród ludności rosły nastroje Janusz Radziwiłł uciekł na Litwę, Miko- antyrządowe. W 1934 r. w trakcie wiecu Stron- łaj Zebrzydowski ukrył się na trzy miesiące nictwa Ludowego, w którym uczestniczyło w klasztorze bernardynów w Opatowie, Herburt 800 osób, wystąpienie przywódcy Marcina Mar- i Pękosławski wraz z artylerią (23 hakownicami gula (posła na sejm z ramienia Polskiego Stron- i 12 chorągwiami) dostali się do niewoli. Król nictwa Ludowego „Wyzwolenie”) zakłóciła sana- wstrzymał pościg za rokoszanami i nakazał cyjna bojówka. Policja natomiast przystąpiła do udzielić pomocy rannym. Wedle miejscowej le- rozpędzania zgromadzonych. Chłopi obrzucili gendy opatrywano ich pod starym dębem w Gu- kamieniami siły porządkowe. W odwecie poli- zowie. Zdaniem znanego kronikarza regionu ks. cjanci odpowiedzieli salwą. Kilka osób zostało Jana Wiśniewskiego dąb ten przetrwał do czasów rannych, a jeden z poszkodowanych Stanisław I wojny światowej, kiedy to ścięli go niemieccy Stanik zmarł w szpitalu. Kilkunastu uczestni- koloniści. Sporządzony w 1883 r. rysunek drzewa kom wydarzenia wytoczono procesy. To wystą- opublikował Zygmunt Gloger w Encyklopedii sta- pienie chłopskie upamiętnia pomnik w centrum ropolskiej ilustrowanej. Ponoć jeszcze w XIX w. wsi, wykonany z kamieni polnych, z centralnie na polach chłopskich Guzowa odnajdywano pod- umieszczoną tablicą pamiątkową, nad nią złoty czas orki różne elementy XVII-wiecznego uzbro- kłos – symbol pracy rolnika. jenia. W kolekcji Józefa Brandta znajdowały się W Guzowie zachowało się jeszcze kilka części do armat i moździerzy oraz płyta żeliwna drewnianych chałup (pod nr 20, 22, 24), wy- z wizerunkiem Jana Wstydliwego. konanych z tradycyjnych bali drewnianych, Bitwa guzowska znalazła swe odbicie w li- z dwuspadowymi dachami, dziś zwykle teraturze. Pełen jej przebieg, począwszy od o wtórnym pokryciu.

Powiat szydłowiecki 67 Jastrząb (siedziba gminy)

72 Zabudowa wsi z dominantą kościoła

astrząb położony w iłżeckim kluczu bisku- siał podać nazwę wsi, gromada nie umiała Jpów krakowskich zawdzięcza swoje powsta- mu doradzić, a pora spotkania się zbliżała. nie bp. Wojciechowi Jastrzębcowi i od jego Udał się więc na polanę, ale nie zmierzał zbyt nazwiska otrzymał nazwę. Zlokalizowano go szybko. Szedł dookoła lasu, starając się odwlec w pobliżu Gąsaw, przy trakcie prowadzącym moment spotkania. Nagle otoczyło go stado z Iłży do Skrzynna, na tak zwanym surowym polnych myszy. Wygłodzone były srodze, jak korzeniu. Najprościej oznacza to, ze wieś lo- to na przednówku, gdy z chłopskich komór kowano na miejscu po wykarczowanym lesie, wiele wyjeść się nie dało. Szybko dobrały się do nadając jej prawo magdeburskie. Lokacje po- wójtowej sakwy, a odważniejsze zaczęły nawet twierdził w 1422 r. Władysław Jagiełło, dodając podgryzać jego buty. Wójt wrzeszczał przeraź- przywilej dwóch jarmarków. liwie, kijem od myszy się oganiał, ale niewiele Wedle legendy nazwa miejscowości ma nie- mu to dawało. Na szczęście jego krzyk usłyszał co inne pochodzenie. Gdy zakładano wsie, przelatujący jastrząb i pospieszył mu na po- gromada wójtów miała zebrać się na polanie, moc. We dwóch szybko dali sobie radę z bandą by wspólnie radzić nad dalszymi losami oko- gryzoni. Tymczasem zbliżała się pora spotka- licznych ziem. Jedna z osad nie miała nazwy, nia, a wójt był już spóźniony. Poturbowany a jej wójt także miał stawić się na potkanie. ledwie się ruszał, jastrząb więc zaproponował: Chodził strapiony, bo wiedział, że będzie mu- Złapcie się, wójcie, za moje nogi, a ja zawio-

68 Tradycja Mazowsza zę was na spotkanie. Wójt nie myślał wie- niem Stefana Batorego Jastrząb zaczął rządzić le, wsiadł na grzbiet ptaka i razem polecieli. się prawem niemieckim. Król pozwalał na W samą porę zjawił się na obradach, a jastrząb handel solą, a także zwalniał kupców z opłat obiecał, że poczeka na ich zakończenie i do wsi celnych i mostowych w całym królestwie, razem wrócą. Gdy wójtowie zasiadający na w komorach wodnych i lądowych. Kupiectwo polanie zapytali go, z jakiej wioski pochodzi, z całą pewnością się rozwijało, co poświadcza- wspominając niedawną przygodę i swego wy- ją rozliczne skargi Jastrzębian na nieprzestrze- bawiciela, odpowiedział: Z Jastrzębia. I tak już ganie zasad celnych i podatkowych składane zostało. Ptak, który cierpliwie na wójta czekał, przed królów. Trudna do oceny jest ówczesna uznał to za wielki zaszczyt. Wkrótce zaprzy- liczba mieszkańców, w Słowniku geograficz- jaźnił się z mieszkańcami. Podarował im swo- nym Królestwa Polskiego wspomina się nawet je pióro, zalecając, by zakopali je w polu. Od o 10 tys., co miałby potwierdzać fakt wniosko- tamtej pory ich ziemie stały się najżyźniejsze wania o powołanie cechu szewców w mieście i najbardziej urodzajne w regionie. (musieliby być dość liczni). W poł. XVI w. Faktem jest, że następca biskupa Jastrzęb- w Jastrzębiu, podobnie jak w okolicy, zaczęto ca (który objął biskupstwo w Gnieźnie), Zbi- eksploatować piaskowiec i rudę żelaza oraz gniew Oleśnicki, erygował miasto 30 września powstały dwie kuźnice. Zarazem w końcu 1427 r. Nowy zasadźca – Bieniasz z Goworzy- wieku słabo uposażona parafia jastrzębska na – miał kontynuować lokacje w zamian za znalazła się przejściowo w prepozyturze iłżec- wójtostwo dziedziczne. Wójt otrzymał 10 ła- kiej, a tamtejsi misjonarze pełnili w Jastrzębiu nów roli, młyn w Śmiłowie, łaźnie, jatki rze- posługę duszpasterską. Samodzielność odzy- mieślnicze oraz część czynszów i opłat, nad skała za biskupów Marcina Szyszkowskiego którymi sprawować miał jurysdykcję i rządy. (1616–1630) i Jakuba Zadzika (1635–1642), Działać miał wedle zwyczajów stosowanych opierając się na dochodach folwarku w Gąsa- w biskupim mieście Iłża. W 1435 r. biskup wach oraz dziesięcinach z Jastrzębia i pięciu Oleśnicki poświecił kościół drewniany, włą- wsi. W 1677 r. w miejscu dotychczasowego czając do nowej parafii sąsiednie Gąsawy wraz drewnianego kościoła wystawiono murowa- z kościołem i uposażeniem. W 1500 r. wójt ną świątynię. W 1662 r. po wojnie szwedzkiej Orzeł, zarządzający sąsiednim wójtostwem miasto liczyło 34 domy i 250 mieszkańców. śmiłowskim, zakupił znaczną część gruntów Dnia 27 lipca 1789 roku uchwałą Sejmu Czte- Jastrzębia i nazwał Orłów. Król Zygmunt I roletniego Jastrząb przeszedł wraz z dobrami ustanowił targi środowe oraz dwa jarmarki biskupimi na własność Rzeczypospolitej. Był w roku. Od 1578 r. zgodnie z postanowie- to trudny moment dla całego kraju, a także

73 74

73 Zapora na rzece Śmiłówce 74 Alejka spacerowa dookoła zalewu

Powiat szydłowiecki 69 75 Kościół neoromański pw. św. Jana Chrzciciela 76 Wnętrze kościoła

75 76

duża zmiana dla wsi. W 1820 r. w wyniku po- mola – widokowe i estradowe – oraz kładkę dla żaru zniszczeniu uległ kościół i wiele domów. pieszych. Teren został zmodernizowany i za- W mieście w tym czasie żyło 406 chrześcijan gospodarowany, utworzono obszerny parking i 28 Żydów, którzy wcześniej – gdy Jastrząb i plac zabaw dla najmłodszych. Zorganizowa- był własnością biskupią – nie mogli się w nim no także wypożyczalnię kajaków oraz dwa bo- osiedlać. Prawdopodobnie już w tym okresie iska do piłki plażowej. Miedzy innymi dzięki istniała tu dwuklasowa szkoła, w której uczo- tej inwestycji oraz atrakcyjnemu położeniu no po polsku i po rosyjsku. Zajęcia odbywały pośród lasów coraz popularniejsze staje się tu się od listopada do kwietnia, czyli w okresie budownictwo letniskowe. mniej intensywnych prac polowych. W pozo- Nad wsią góruje kościół pw. św. Jana Chrzci- stałych miesiącach dzieci pomagały w gospo- ciela. Budynek murowany wzniesiono w 1677 r. darstwach. W 1869 r. Jastrząb utracił prawa W XIX w. walorów kościoła nie oceniano zbyt miejskie i po ponad czterech wiekach został wysoko, pisząc: I gdyby nie piękne, wynio- wsią. W 1896 r. zbudowano drewniany budy- słe położenie, górujące nad całą okolicą, nie nek szkoły z mieszkaniem dla nauczyciela. zwróciłby uwagi wędrowca swoim płaskim Spłonął on po 16 latach istnienia. Kolejny bu- dachem, przyklepaną wieżycą i wybielonymi dynek szkolny wzniesiono dopiero w 1936 r. ścianami zewnątrz, zpod których się gwał- Jastrząb jako gminę wiejską utworzono do- tem dobywa sędziwy kamień, gęstym mchem piero w 1973 r. Podstawą utrzymania miesz- obrosły. Urody kościołowi, który jest dziś kańców przez te wszystkie lata było rolnic- jednym z najpiękniejszych w regionie, dodała two, a nieliczne istniejące przedsiębiorstwa renowacja wykonana według projektu Jarosła- związane były z eksploatacją piaskowca i jego wa Wojciechowskiego. W latach 1909–1928 obróbką. kościół został przebudowany w stylu neoro- Współczesny Jastrząb jest wsią typowo rol- mańskim. Obecnie składa się z prezbiterium niczą, malowniczo położoną w zlewni rzeki i zakrystii, częściowo zachowanych z XVII w., Radomki, nad Śmiłówką, na której w 2010 r. i XX-wiecznej nawy głównej z transeptem. utworzono zalew. Ponad 10-hektarowy zbior- Z dawnego kościoła zachowały się zrąb mu- nik jest niewątpliwą atrakcją i w miesiącach rów prezbiterium, niestety także nieco prze- letnich ściągają tu mieszkańcy gminy i oko- budowany w latach 50. XX w., oraz od północy lic. Na zalewie wybudowano dwa drewniane zakrystia sklepiona kolebkowo z lunetami.

70 Tradycja Mazowsza Portal z prezbiterium do zakrystii kamienny, Maryi, w typie hodegetrii, jako zbolałej Mat- barokowy z 2. poł. XVIII w., z zachowanymi ki. Obraz w Jastrzębiu pochodzi z kościoła żelaznymi drzwiami. W tympanonie portalu w Gąsawach Plebańskich i przedstawia Mary- umieszczono zachowaną ze starego kościoła ję w drewnianej sukience barokowej złoconej, rzeźbę przedstawiającą głowę św. Jana Chrzci- ze złożonymi nad sercem dłońmi. W jej serce ciela z 1. poł. XVIII w. Ciekawe jest epitafium wycelowany jest srebrny miecz ze złotą klin- Anny Dadzibosonki h. Pobóg (zm. 1670) gą. Właśnie ze względu na ten obraz kościół z rymowaną inskrypcją. Murowana chrzciel- jest szczególnym ośrodkiem kultu religijnego. nica w kościele pochodzi z końca XIX w. i jest Rozliczne wota poświadczają, iż obraz dawniej darem Pawła Tomczyka oraz parafian. Ołta- był uznawany za cudowny. Dzwon z tutejszej rze barokowe zachowane są tylko fragmenta- świątyni datowany jest na 1590 r. rycznie, ale przetrwały obrazy: Matki Boskiej Obok kościoła znajduje się cmentarz pa- z Dzieciątkiem z XVI w. na złotym, wytłacza- rafialny. W ogrodzeniu zachowana jest mu- nym tle, niestety kilkakrotnie przemalowywa- rowana brama wjazdowa z dwoma furtami ny, oraz Matki Boskiej Bolesnej z tego samego rozmieszczonymi symetrycznie. W zwieńcze- okresu. Temat boleści Matki Boskiej został niu tablica z datą upamiętniającą założenie podjęty w rozważaniach liturgicznych już nekropolii w 1879 r. Na cmentarzu zacho- w XIII w., natomiast w XIV w. weszło w życie wały się nagrobki z 2. poł. XIX w. wykonane nabożeństwo do Boleści Maryi. Od tego też z miejscowego piaskowca, m.in. Edwarda An- okresu zaczął rozpowszechniać się wizerunek giewicza, przemysłowca, ziemianina, sędziego

77 78

77 Portal z żelaznymi drzwiami z XVIII w. z rzeźbą św. Jana Chrzciciela 78 Matka Boska Bolesna, wizerunek z XVI w.

Powiat szydłowiecki 71 79

79 Brama wjazdowa na cmentarz z 1879 r.

pokoju miasta Szydłowiec, który zmarł budynku umieszczono tablice pamiątkowe w 1923 r. Znajdziemy tu także płytę pamiąt- przypominające datę powstania straży, wznie- kową poświęconą słudze bożemu Bolesławowi sienia pierwszej remizy, rozbudowy remizy Strzeleckiemu, doktorowi prawa kanonicz- w latach 70. XX w. oraz uroczystego wręczenia nego, który zmarł w 1941 r. w Oświęcimiu, sztandaru strażakom w 2001 r. a jego ciało spalono w krematorium. Poświęco- Niestety, nie dotrwał do naszych czasów na jego pamięci płyta znajduje się w grobowcu zamek, który wzniósł w 1426 r. bp Wojciech rodzinnym. Proces kanonizacyjny księdza jest Jastrzębiec dla swoich bratanków. Został on w toku. Popularne są nagrobki w formie zna- zniszczony w czasie wojen szwedzkich. Dziś nej z kapliczek słupowych, zwieńczone krzy- tylko nieliczni mieszkańcy potrafią wskazać żami i bogato zdobione reliefami. pozostałości ruin. Przy placu Niepodległości w Jastrzębiu, Od 1973 r. gdy Jastrząb został siedzibą w centrum wsi mieszczą się bodaj najważniej- gminy, wieś bardzo się rozwinęła: powstały sze dla mieszkańców budynki – Urząd Gminy nowa szkoła, zalew, działa kilka instytucji i remiza Ochotniczej Straży Pożarnej. Pierw- kulturalnych, m. in. świetlica środowiskowa szy oddział straży pożarnej powstał w Jastrzę- i klub sportowy, biblioteka. Istnieje dworzec biu w 1926 r., a składał się z mieszkańców tej kolejowy. Organizowane są turnieje piłki wsi oraz pobliskich Gąsaw. Sprzęt strażacki siatkowej, spartakiady, impreza sportowa przechowywano w drewnianej szopie, dopiero „Polska biega”, czerwcowe zabawy święto- w 1932 r. dzięki zaangażowaniu mieszkań- jańskie i wrześniowe Dni Jastrzębia. Od ców udało się postawić remizę. Na obecnym 1999 r. istnieje klub sportowy „Jastrząb”,

72 Tradycja Mazowsza którego sekcja piłki nożnej korzysta ze sta- ją się także place manewrowe dla motocykli dionu na 500 miejsc. i samochodów. Tor jest oświetlony, ma nagło- Najnowszą inwestycją w Jastrzębiu jest Au- śnienie, a z myślą o widzach zostały zamon- todrom Jastrząb, nowoczesny motoryzacyjny towane trybuny. Obok wzniesiono także no- obiekt szkoleniowo-treningowy. Obiekt został woczesny budynek administracyjno-biurowy, wybudowany od podstaw, oferuje wiec możli- który udostępniony będzie w końcu 2016 r. wość skorzystania z infrastruktury. Asfalto- Planowane są tam sale restauracyjne, wykła- wo-szutrowy tor ma łączną długość 3500 m dowe, konferencyjne, a nawet przedszkolne i zajmuje powierzchnię 21 ha. Szerokość trasy oraz pokoje hotelowe dla 60 gości. W holu wynosi w najwęższym miejscu 10 m. Układ powitalnym prezentowane są auta i motocy- toru umożliwia jazdę z wykorzystaniem licz- kle. Równolegle z imprezami o charakterze nych konfiguracji trasy, w zależności od stop- zamkniętym prowadzone są ogólnodostęp- nia zaawansowania i umiejętności kierowców, ne szkolenia. Z pewnością docelowo będzie zwłaszcza że tor doposażono w płyty poślizgo- to kolejne przedsięwzięcie, które podniesie we różnego typu. Na powierzchni toru znajdu- atrakcyjność Jastrzębia.

80 81

82 83

80 Autodrom Jastrząb, tor wyścigowy 81 Autodrom Jastrząb, widownia 82 Gokart szkoleniowy 83 Na torze

Powiat szydłowiecki 73 Krogulcza (gmina Orońsko)

84 85

84, 85 Kapliczka Nepomuka z figurą z pocz. XX w.

nazwie wsi Krogulcza utrwalone jest włościańską, w Mokrej funkcjonował folwark. W nazwisko wywodzących się z tych Z czasem sytuacja ta zaczęła się zmieniać, co- dóbr Kroguleckich h. Junosza. W XV w. dobra raz więcej gruntów posiadali chłopi. Krogulcza były własnością średniozamożne- Krogulcza Mokra związana jest z tragiczny- go rodu Strosiedlickich h. Habdank. Kiedy mi wydarzeniami powstania styczniowego, w połowie wieku Barbara Starobielska poślu- a konkretnie z bitwą, która odbyła się w oko- biła Stanisława Szydłowieckiego, włączono je licach pobliskiej Kowali. Początek wydarzeń w rozległe dobra szydłowieckie. W tym czasie nazwanych później bitwą pod Kowalą miał nie było jeszcze podziału wsi na Krogulczą Su- miejsce w nocy z 14 na 15 sierpnia 1863 r., chą i Krogulczą Mokrą. Trudno dziś stwier- kiedy to przez Wisłę na wysokości Kazimierza dzić, kiedy go dokonano. W poł. XIX w. Krogul- przeprawiło się z Lubelszczyzny do guberni cza Sucha była częścią dóbr Orońsko. W obu radomskiej zgrupowanie powstańcze dowo- wsiach było ponad 10 domów. Po uwłaszcze- dzone przez ppłk. Władysława Eminowicza niu ustanowiono samorząd wiejski. Likwi- i Kajetana Cieszkowskiego ps. „Ćwiek”. Praw- dacji uległy wówczas tak zwane gminy domi- dopodobnie Eminowicz od lipca tego roku peł- nalne, które tworzyło co najmniej 10 dymów, nił obowiązki Naczelnika Wojennego Woje- a wójtem z urzędu był dziedzic wyposażony wództwa Sandomierskiego i korzystając z tego w uprawnienia administracyjne i karne. Wpro- faktu, zjednoczył pod swoim dowództwem od- wadzono chłopską gminę jednowioskową działy kpt. Jana Rudowskiego w sile 180 strzel- z sołtysem obieranym przez gospodarzy oraz ców pieszych, 50 strzelców konnych oraz gminę zbiorową złożoną z kilku lub więcej wsi, 100 kosynierów oraz mjr. Piotra Dolińskiego z wójtem wybieranym przez zamożniejszych z kompanią strzelców i kompanią kosynierów. chłopów. W skład nowej gminy Orońsko we- Eminowicz nie tylko scalił oddziały, rozdzie- szło 25 wsi, przy czym trzecią część stanowiły lił stanowiska w sztabie, ale przede wszyst- grunty chłopskie. Krogulcza Sucha była wsią kim zajął się uzupełnieniem wyposażenia

74 Tradycja Mazowsza i aprowizacją. W pierwszych dniach sierpnia ła powstańców bardzo życzliwie. We dworze partyzanci spotkali się w okolicach Wąwol- i w folwarku panowała swobodna atmosfera nicy z oddziałem „Ćwieka”. Była to formacja wynikająca z przekonania, iż nic im nie zagra- o tyle wyjątkowa, że dobrze uzbrojona i złożo- ża. Około godziny 18 do wsi wkroczyła szpica na także z cudzoziemców, finansowana z pry- rosyjskiej kolumny marszowej. watnych funduszy dowódcy. Ten, co warto do- Relacje co do przebiegu samej bitwy są róż- dać, nie miał nic wspólnego z wojskowością, ne. Wiadomo, że obie strony były jednakowo był za to doskonałym myśliwym, strzelcem zaskoczone obecnością przeciwnika we wsi, i jeźdźcem. Kiedy do Eminowicza dotarł roz- a powstańcy pospiesznie opuszczali Kowalę, kaz powrotu na lewy brzeg Wisły, „Ćwiek” pod- co niektórzy historycy opisują jako plano- jął decyzję o towarzyszeniu mu w wyprawie. wy odwrót, a inni jako paniczną ucieczkę. Zgrupowanie otrzymało zadanie prowadzenia Przeważająca część polskich sił znalazła się działań dywersyjnych mających ułatwić przej- wkrótce poza wsią, w zajętej przez Rosjan ście do Królestwa Polskiego powstańców z Ga- części walczyła jedna kampania strzelców licji. Prawdopodobnie grupa liczyła od 1000 kpt. Makarskiego. Dowódcy podjęli decyzję do 1200 osób. Zgrupowanie kierowało się do o podjęciu walki. W odwecie Rosjanie zaczęli Radomia, nie mając świadomości, że ich tro- podpalać zabudowania Kowali, a pożar przy pem podąża rosyjska kolumna marszowa do- letniej, słonecznej pogodzie rozprzestrzeniał wodzona przez mjr. Cichockiego w sile 800 lu- się błyskawicznie. Kosynierzy i strzelcy runęli dzi. 21 sierpnia 1863 r. ok. godziny 12 polskie do ataku na wieś, szykując się do starć wręcz zgrupowanie dotarło do Kowali, której ówcze- i walki na bagnety. Po kilkunastu minutach sna właścicielka Klementyna Deskur przyję- powstańcy zajęli Kowalę, która nie była już

86 Cmentarz powstańców styczniowych

Powiat szydłowiecki 75 12687

87 Karczma Dwór u Antoniego

wsią, a pogorzeliskiem. Dodać należy, że Ro- pisuje, figury świętego ustawiane są przy dro- sjanie za punkt honoru przyjęli wzięcie rewan- gach, w sąsiedztwie mostów i rzek, ale także żu za klęskę pod Kowalą i już 23 sierpnia roz- na głównych placach. Najczęściej na Nepo- gromili partyzantów koło wsi Wir w okolicach muka natkniemy się na skrzyżowaniach dróg. Przytyka. Winą za tę klęskę obarczano ppłk. W niewielkiej odległości od tego miejsca roś- Eminowicza, którego zdegradowano do stop- nie okazały dąb zwany Czwartakiem. Jest to nia szeregowego. jeden z trzech pomników przyrody ożywionej Piętnastu powstańców styczniowych poleg- znajdujących się na terenie gminy Orońsko. łych pod Kowalą pochowano na cmentarzu Ten dąb bezszypułkowy ma ok. 200 lat, a jego w Krogulczy Mokrej. Cmentarz ten znajduje cechą charakterystyczną są cztery konary. Przed się przy polnej drodze do Guzowa, otoczony drzewem ustawiono tablicę, łatwo więc rozpo- jest ogrodzeniem z białej cegły. Pierwotnie znać, o które drzewo chodzi. Warto dodać, że na zbiorczej mogile stał drewniany krzyż, ale rokrocznie organizowany jest wyścig kolarski w 1920 r., w 57. rocznicę bitwy, dzięki stara- „O Konar Dębu Czwartaka”, promujący aktyw- niom 8 Pułku Piechoty Legionów z Lublina na ny tryb życia, ale też ten pomnik przyrody. cmentarzu wzniesiono pamiątkowy pomnik Przy trasie E7, przy zjeździe do wsi, za- nagrobny. Wyglądem przypomina tradycyjny chowała się kamienna figura Matki Bożej nagrobek. Na kamiennej płycie ustawiono co- z 1920 r. Jest to jeden z przykładów pięknej kół i wieńczący go krzyż. W 1991 r. na cmenta- kamieniarki, figura przedstawia Matkę Bo- rzu umieszczono płytę upamiętniającą miesz- ską Różańcową na bogato dekorowanym or- kańców Krogulczej, którzy zginęli w czasie namentyką cokole, na którym umieszczono II wojny światowej. napis Pod Twoją obronę uciekamy się. Mary- Nieopodal cmentarza, przy polnej drodze ja przedstawiona jest jako młoda niewiasta, prowadzącej do Guzowa, zobaczymy figurę w bogato drapowanych szatach, ze złożony- św. Jana Nepomucena z 1. poł. XX w. Święty mi do modlitwy dłońmi, w których trzyma ubrany w tradycyjny habit w dłoniach trzyma różaniec. W Krogulczej Suchej zlokalizowany krzyż. Figura zabezpieczona jest daszkiem jest, stylizowany na dawną karczmę z zajaz- wspartym na czterech arkadowych kolumien- dem, drewniany hotel z restauracją Dwór kach kamiennych. Jan Nepomucen, bardzo u Antoniego, serwujący dania kuchni polskiej popularny na tych terenach święty, zwany i szczycący się wzbogacaniem potraw o jabł- powszechnie Nepomukiem, chroni pola i za- ka z własnego sadu. W niewielkiej odległości siewy przed powodzią i suszą. Ze względu na zlokalizowany jest hotel Wasik, którego re- silne właściwości ochronne, jakie mu się przy- stauracja specjalizuje się w daniach kuchni

76 Tradycja Mazowsza 88 89

88 Kamienna figura Matki Bożej Różańcowej z 1920 r. 89 Dąb Czwartak, pomnik przyrody

europejskiej. Oba lokale są jednymi z popu- tem. Jest autorem wysoko cenionych scen ro- larniejszych miejsc organizacji wesel. dzajowych z życia wsi i małych miasteczek, Z Krogulczej Mokrej wywodzi się Franci- malował też scen z polowań i portrety. Jego szek Ejsmond (1859–1931), malarz, ojciec obrazy znajdują się w kolekcji Muzeum Naro- poety Juliana. Uczył się w pracowni Wojcie- dowego w Warszawie. cha Gersona w Warszawie oraz w Akademii Warto dodać, że z Krogulczej do Orońska Sztuk Pięknych w Monachium (1879–1886), można dojechać niedawno udostępnioną gdzie związał się z polską kolonią artystyczną, ścieżką rowerową wiodącą wzdłuż trasy E7, w tym nawiązał znajomość z Józefem Brand- ale w bezpiecznej dla rowerzystów odległości.

Powiat szydłowiecki 77 Łaziska (gmina Orońsko)

90 Pałac, siedziba rodu Kunickich

sie i miasta w powiecie, w momen- młodzieńczym uczuciem. Amelia, starsza od Wcie kształtowania się osadnictwa tych artysty, związana z nim więzami krwi (byli ziem, należały do biskupów krakowskich, kuzynostwem), pozwalała się adorować tylko opata wąchockiego oraz rodu Szydłowieckich. platonicznie. W wieku 18 lat wyszła za mąż Nieliczne stanowiły własność średnio i mało za płk. Romana Załuskiego, Zygmunt został zamożnej szlachty. Łaziska były wsią należą- natomiast wysłany przez ojca za granicę, aby cą do rodu Orlików czy też Orlickich. Dwór zapomniał o miłości do kuzynki. Małżeństwo w Łaziskach zasłynął w XIX w., gdy panią na Amelii i Romana nie było jednak szczęśliwe, tych włościach była Amelia z Bronikowskich małżonkowie przez wiele lat żyli w separa- hr. Załuska (1804–1896), córka gen. Mikołaja cji. Sytuacja ta rozbudziła pewne nadzieje Bronikowskiego. Były to dobra dziedziczne jej w młodym Zygmuncie, lecz Amelia ponownie matki, od kilku pokoleń będące w sukcesyjnej go odrzuciła. W 1832 r. pisał do niej: Pomyśl posesji Krasińskich h. Ślepowron. Prawdopo- Amelio, że to ty jesteś pierwszą kobitą, którą dobnie Amelia urodził się w Łaziskach, ale po kochałem. Jest to ostatni list, który otrzymasz śmierci rodziców wychowywała się w Opino- ode mnie. Żegnaj moja siostro… Nie było to górze i Warszawie pod opieką Wincentego Kra- jednak ostateczne pożegnanie. Amelia osiadła sińskiego, ojca naszego wieszcza Zygmunta. w Łaziskach, mając lat 30, i rozpoczęła zarzą- Zygmunt zakochał się w kuzynce pierwszym dzanie rozległymi dobrami. W skład majątku

78 Tradycja Mazowsza 91 92

91 Nepomuk w kapliczce domkowej z 1791 r. 92 Kaplica, pierwotnie budynek stróżówki dworskiej

Łaziska wchodziły podówczas: Krzyszkowice, wie i Laskowie. Właścicielem tego rozległego część Jarosławic i Gaczkowic, Wola Guzow- 600-hektarowego gospodarstwa był Stanisław ska i Oblas. Amelia odziedziczyła po ojcu tak- Kunicki. Wzniósł on tu okazały dwór wraz że dobra jedlińskie z miasteczkiem Jedlińsk, z zabudowaniami gospodarczymi. Był to wzor- niestety obciążone długami. Dzięki zarządcy cowo prowadzony majątek, w którym stoso- dóbr, Rudolfowi Dołasińskiemu, udało się jej wano nowatorskie metody uprawy z wykorzy- jednak spłacić zadłużenie i podnieść rentow- staniem najlepszych maszyn rolniczych. Po ność majątku. W 1824 r. spłonął dawny dwór wojnie stał się on częścią Państwowych Nieru- drewniany i pozostałe zabudowania folwarcz- chomości Ziemskich, a w 1949 r. utworzono ne, pozostała tylko oficyna murowana, któ- tu pierwsze w powiecie Państwowe Gospodar- ra odtąd pełniła funkcję dworu. W styczniu stwo Rolne. Gospodarstwa te tworzono naj- 1844 r. tu właśnie gościła Zygmunta Krasiń- częściej na bazie przedwojennych majątków, skiego przez ponad tydzień, nie dając jednak wykorzystując ich potencjał czy to w postaci dojść do głosu uczuciom. Do końca życia po- budynków, czy też maszyn rolniczych. została wierną przyjaciółką poety i orędow- Dobrze zorganizowany majątek Kunickich niczką jego twórczości. Na pamiątkę miłości podzielony był drogą wjazdową na dwie części podarowała mu skromną, kamienną ławeczkę – rezydencjalną i folwarczną. Rezydencja oto- z napisem: Niech pamięć moja zawsze bę- czona była parkiem liczącym ok. 6,5 ha z zacho- dzie ci miła, która stoi w dobrach Krasińskich wanym do dzisiaj starodrzewem i 24-arowym w Opinogórze. Tam także pochowana jest stawem. Pałac datowany na przełom XIX i XX w. Amelia, która zmarła w swym dworze w Łazi- miał stosunkowo prostą formę architekto- skach, mając 92 lata. niczną. Zbudowano go na planie prostokąta, Zmarła bezpotomnie, pozostawiając jeden z jednym piętrem, kryjąc dachem czterospa- z największych folwarków z powiecie szy- dowym. Część środkowa frontu wysunięta dłowieckim. Łaziska na pocz. XX w. miały przed lico w formie kolumn biegnących przez powierzchnię 1278 morgów. W okresie mię- obie kondygnacje, zwieńczonych tympano- dzywojennym dobra Łaziska obejmowały fol- nem. Na ścianach bocznych część środkowa za- warki w Oblasach, Krzyszkowicach, Chrono- znaczona i wyróżniona trójkątnym naczółkiem.

Powiat szydłowiecki 79 W części folwarcznej umieszczono liczne zabu- Przy drodze do Zaborowia stoi murowa- dowania gospodarskie: spichlerz, dwie stajnie, na arkadowa kapliczka domkowa, otwarta dwie obory, stróżówkę oraz dom mieszkalny dla łukami z czterech stron, przykryta cztero- pracowników folwarku, tzw. dwójniak. Organi- spadowym dachem z dachówką ceramicz- zując PGR, zaadaptowano budynek pałacu na ną. Na froncie umieszczono datę uchwalenia siedzibę pracowników administracji, a budynki Konstytucji 3 maja – 3 V 1791 r. W kapliczce folwarczne wykorzystano zgodnie z pierwot- figura Jana Nepomucena dobrego dłuta, po- nym przeznaczeniem na cele gospodarskie. Dla lichromowana. Święty przedstawiony jest pracowników gospodarstwa wybudowano bloki z nieodłącznymi atrybutami – krzyżem w lewej mieszkalne. Dostawiono także elewatory (ma- ręce i palmą męczeństwa w prawej. Kapliczka gazyny zbożowe) o zwartej bryle, pokryte szpet- powstała w XIX w. i została odnowiona stara- ną blachą falistą. Trójkondygnacyjny spichlerz niem pracowników PGR, którzy ponoć zako- otynkowano i otoczono przybudówkami, pozba- pali pod nią butelkę z historią miejscowości. wiając go pierwotnego wyglądu. W murowanych Przy rozjeździe dróg do Zaborowia i Chałupek stodołach zlikwidowano część wrót. Po likwida- Łaziskich zobaczymy kaplicę słupową zwień- cji PGR utworzono tu Ośrodek Doradztwa Rol- czoną krzyżem, murowaną, z data powstania niczego. Od 1977 r. zlokalizowany był tu Woje- 1935 oraz intencją Boże błogosław. Odbywają wódzki Ośrodek Postępu Rolniczego, który miał się tu majowe spotkania mieszkanek, a krzyż za zadanie rozwijanie i wdrażanie nowych me- jest zawsze pięknie udekorowany. tod gospodarowania, a przede wszystkim propa- W Łaziskach ma siedzibę Dom Pomocy Spo- gowanie nowych odmian roślin uprawnych. Po łecznej „Dom Kombatanta” oraz od niedawna jego likwidacji majątek sprzedano inwestorowi Zespół Placówek Pomocy Dziecku i Rodzinie. prywatnemu. Budynki wykorzystywane są do Kolorowe, nowoczesne zabudowania położone działalności rolniczej. Dawną stróżówkę czy pośród zieleni przeznaczono dla osób w po- ochmistrzówkę zaadaptowano na kaplicę służą- deszłym wieku i przewlekle chorych. Część cą celom liturgicznym. ośrodka zaadaptowano na potrzeby młodzieży.

93 94

93 Budynki gospodarcze dawnego folwarku 94 Park dworski

80 Tradycja Mazowsza Mirów (siedziba gminy)

95 Kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej z 1985 r.

irów Stary jest siedzibą gminy, której z wiekowymi dębami. W XIX w. mówi się już Mczęść położona jest w obrębie Obszaru o Mirowie Starym z 10 domami i Mirowie No- Chronionego Krajobrazu „Lasy przysusko- wym z 56 domami. Z 1913 r. zachowała się do -szydłowieckie”. Ogromnym atutem miejsco- naszych czasów część zespołu dworsko-parko- wości jest jej przepiękne, sielskie położenie: wego. Dworek wraz z parkiem o powierzchni pośród lasów sosnowo-jodłowych z ponad stu- 2,5 ha stanowi obecnie własność prywatną. letnimi okazami drzew i źródeł rzeki Iłżanki, W 1955 r. utworzono gminę Mirów, która w jej górnym biegu. miała charakter rolniczy z mocno rozdrobnio- Wieś opisywał już Jan Długosz w Liber be- nymi gospodarstwami. Taki stan utrzymuje neficiorum, wspominając, że była własno- się do dziś. Z rolnictwa utrzymuje się więk- ścią biskupów krakowskich i znajdowało się szość mieszkańców, z tym że są to w większo- tu siedem łanów kmiecych, dwie karczmy ści gospodarstwa małe, mające średnio 5 ha z gruntem i młyn. W XVII w. zapewne istniał powierzchni. Prowadzone w sposób tradycyjny już jakiś folwark z dworem biskupów krakow- z przewagą zbóż, roślin okopowych i pastew- skich, bowiem bp Jakub Zadzik, wydając przy- nych pozwalają na utrzymanie, ale nie na wy- wilej dla Jastrzębia, opatrzył go zapiskiem: twarzanie produktów na sprzedaż. w naszym dworze mirowskim. Być może mie- W Mirowie znajdziemy urząd pocztowy, ścił się on w miejscu obecnych resztek parku ośrodek zdrowia, gimnazjum, bibliotekę

Powiat szydłowiecki 81 96 97

96 Dzwonnica drewniana z lat 40. XX w. 97 Figura dekoracyjna przed Urzędem Gminy

publiczną z blisko 20 tys. publikacji. Prężnie Obok nowego zespołu sakralnego zachowa- działa Młodzieżowy Uczniowski Klub Spor- ła się drewniana dzwonnica, która pochodzi towy „Gryfia Mirów”. W centrum wsi Mirów z początków tworzenia parafii i datowana jest Stary zlokalizowany jest kościół pw. Matki na lata 40. ubiegłego wieku. Dzwonnica wie- Bożej Częstochowskiej, należący do dekanatu lokondygnacyjna, szalowana w górnej części, wierzbickiego. Początki parafii to lata powo- w dolnej kryta gontem z pewnością wykonana jenne. W 1947 r. wikariuszem ekonomem pa- była przez profesjonalnych, choć anonimo- rafii Jastrząb został ks. Bonawentura Stachura, wych cieśli. Budynek jest kryty dachem czte- który zajął się organizacją parafii w Mirowie. rospadowym namiotowym. Na świątynię zaadaptowano budynek dawnej Po przeciwnej stronie urzędu pocztowego obory dworskiej. Starannie go wyremontowa- zachowały się budynek starej kuźni oraz krzyż. no, wysiłkiem całej lokalnej społeczności, i do- Obiekty otaczają prawie stuletnie kasztanow- stosowano do potrzeb liturgicznych, powołując ce. Przy Urzędzie Gminy powstał nowy park w 1948 r. parafię pw. św. Andrzeja Boboli. z placem zabaw dla najmłodszych. Przed urzę- W 1958 r. ksiądz Bonawentura zwrócił się dem ciekawa dekoracja, świadcząca o aspira- z prośbą do władz o zezwolenie na budowę no- cjach mieszkańców dbających o upiększenie wej świątyni. Przez 19 lat zabiegał o wydanie wsi – fontanna w kształcie figury antycznej, pozwolenia, które uzyskał w 1977 r. Powstał przedstawiającej kobietę niosącą dzban. kościół według projektu Władysława Pieńkow- Pomiędzy Mirowem a Zbijowem znajduje skiego z Warszawy, wybudowano także pleba- się niewielkie wzniesienie zwane górą Piekło. nię oraz dzwonnicę. Cechą charakterystyczną Wzgórze ma ok. 225 m wysokości i ok. 1 km obiektu są wyjątkowo urokliwe witraże. Uro- długości. Otoczone jest płaskimi, bagnisty- czyste poświecenie i oddanie kościoła do użytku mi obniżeniami dolin źródłowych Iłżanki. nastąpiło w 1985 r. Warto dodać, że ks. Bona- Twardzielowe wzniesienie zbudowane jest wentura pozostał w parafii mirowskiej do koń- z piaskowców środkowojurajskich. Piaskowce ca swych dni. Zmarł 12 lutego 1991 r. w wieku są drobno- lub średnioziarniste, w kolorach 85 lat. Wdzięczni parafianie zbudowali mu gro- szarym, szarożółtym, rdzawym, rdzawobrą- bowiec przy samym wejściu na cmentarz. zowym. W wielu z nich odnajdziemy liczne

82 Tradycja Mazowsza ślady dawnej szaty roślinnej, które świadczą skąpstwa, złotem był wyjątkowo zaintereso- o tym, że skały te powstały w środowisku wany. Udał się więc do diabła z nadzieją ła- płytkomorskim, przybrzeżnym. Piaskowce twego zysku i zaproponował mu pomoc przy zalegają prawie pionowo, na powierzchnię budowie. Diabeł zapłacić obiecał, ale za za- wychodzą po stronie południowo-zachodniej przedanie duszy i to nie tylko chłopa, ale też i północno-wschodniej zbocza. Wychodnie matki z dziećmi. Chłop pomyślał sprytnie, mają także w części grzbietowej wzniesienia. że nigdzie nie jest powiedziane, o jaką mat- Odsłaniają się na zboczach w naturalnych dla kę i dzieci chodzi. Trzy dni razem pracowali skałek formach, jako platformy, niewielkie i Świerszczowi nie udawało się diabła pochwy- progi, występy skalne oraz bloki. Specyficz- cić. Gdy budowa była zakończona, zaczął Targuz ną cechą morfologiczną większości skałek są spraszać co znaczniejszych gości. Zebrały się zaokrąglone, pozbawione krawędzi kształty, czorty i wiedzmy, by podziwiać nową budowlę, o bardzo miękkich, często nawet owalnych, a gospodarz zaproponował, aby uświetnić uro- poduszkowych formach. Powierzchnie skałek czystość wrzuceniem w ogień piekielny Świersz- są zwykle gładkie, bardzo rzadko występują cza i jego rodziny. Sprytny chłop stanął przed w nich jamki czy mikrorzeźby. Góra poroś- czortem z kwoką i małymi kurczątkami, które nięta jest lasem sosnowym i sosnowo-brzo- to zwierzęta przedstawił jako matkę z dziećmi. zowym. Na haliznach i w enklawach wystę- Zamiast siebie zaproponował koguta, który za- puje jałowiec pospolity. Spotkamy tu także czął piać niemiłosiernie. Diabły się spłoszyły rośliny objęte ochroną: paprotkę zwyczajną i zaczęły uciekać, uszkadzając przy tym budow- i widłaka goździstego. W latach 90. XX w. pro- lę. Legenda musi być prawdziwa, bo kamienie ponowano objęcie wzgórza ochroną i stworze- rozsypane po lesie widać przecież do dzisiaj. nie tu parku geologicznego. W Mirowie działa Zespół Folklorystyczny Jest rzeczą niejako oczywistą, że z tak niety- „Mirowianki”, który powstał w 2009 r. z ini- powym miejscem, które dla laika jest zupełnie cjatywy Teresy Nowak, Marianny Lech oraz niezgodne z naturalnym krajobrazem – aż nie radnej Joanny Kowalik i radnego Jana Sied- wydaje się możliwe, że stworzyła je natura – leckiego. Inspiratorem, organizatorem oraz musiało wiązać się wiele przesądów i opowie- pomysłodawczynią działań jest kierownik ści. Zachował się legenda o mirowskim piekle zespołu Jolanta Stachowicz oraz poszczególni i o tym, jak diabeł piekło budował. Diabelska członkowie zespołu. Zespół prezentuje sta- rada starszych postanowiła bowiem, że na re ludowe pieśni. Uczestniczy w przeglądach ziemi trzeba wybudować siedzibę, w miejsku folklorystycznych, obrzędach ludowych, bie- takim, aby nie dochodził tam głos dzwonów rze udział w Biesiadzie Gawędziarzy, Poetów z kościołów ani nie było słychać piana koguta. i Śpiewaków Ludowych w Zwoleniu. Zespół Na ziemię oddelegowany został czort Targuz, „Mirowianki” występuje też na dożynkach który gdy tylko ujrzał wzgórze koło Mirowa, i targach agroturystycznych w Kielcach. Za uznał je za najlepszą lokalizację. Czort wziął wykonywane przez siebie pieśni i rekonstruk- się szybko do pracy. Zaczął od znoszenia ka- cje obrzędów otrzymał nagrody i wyróżnienia mieni na górę. Hałas przy tym czynił okropny w przeglądach i konkursach regionalnych w: i ludzie szybko domyślili się, że dzieje się coś Mirowie, Zaborowiu, Iłży, Jastrzębiu, Chle- dziwnego. Sprawą szczególnie zainteresował wiskach, Gąsawach, Wierzbicy, Sadku, Przy- się chłop zwany Świerszczem, wiele bowiem susze, Lipsku, Zwoleniu, Magoniach, Bienię- słyszał o diabelskich skarbach, a że słynął ze dzicach, Zakrzewiu i Skrzyńsku.

Powiat szydłowiecki 83 Orońsko (siedziba gminy)

98 Pałac neoromański, rezydencja Józefa Brandta

ierwsze wzmianki o Orońsku pojawiają dobra rządowe składały się wówczas: wieś Psię dość późno, bo w 2. poł. XV w. Oroń- i folwark Orońsko oraz wieś Krogulcza Sucha sko musiało być podówczas wsią rozległą i za- z przyległościami. Był to majątek niewielki, sobną, bowiem z jego dziesięciny korzystało dlatego rząd puścił go w dzierżawę. Zabu- trzech beneficjentów. Klasztorowi w Wąchoc- dowa wsi zajmowała tereny nisko położone ku płacili dziesięcinę chłopi – od użytkowa- w pobliżu stawów, nie sięgając jednak zbyt bli- nych łanów i pastwisk, dwór – od chłopskich sko rzeczki Oronki ze względu na trzęsawiska pustek oraz właściciele czterech karczem; i łąki nadrzeczne. Głównym terenem osadni- plebanowi z Kowali opłacał się dwór; a pleba- czym dla dworu były okolice stawu Kaskady, nowi z Wierzbicy opłacano dziesięcinę z pola dla wsi zaś – stawu Rolina. Żarnowska. Nie sposób wymienić tu wszyst- Zabudowa dworska, drewniana, nie dotrwa- kich właścicieli wsi, wiemy tylko, że wieś była ła do naszych czasów. Z opisów wiemy, że był częścią rozległego majątku Szydłowieckich, to kompleks rozległy, zespół budynków two- a potem przez ponad 250 lat Radziwiłłów. rzyły trzy oficyny mieszkalne, a największa Ostatnia z właścicielek dóbr, która nabyła z nich, stojąca po północnej stronie obecnego je od nieletnich dzieci Macieja Radziwiłła pałacu, nazywana była dworem. Istniały także w 1802 r., pozbyła się majątku na rzecz skar- dom dla rzemieślników, mieszkanie młynarza bu Królestwa Polskiego w 1828 r. Na orońskie oraz budynki gospodarskie. Do 1829 r. dzier-

84 Tradycja Mazowsza 99 100

99 Późnoklasycystyczna kaplica dworska 100 Kapliczka z figurą Matki Bożej z 1860 r.

żawcą Orońska był Wincenty Rodziewicz. Warszawy do Michałowic, czyli granicy z Rze- Stan budynków już wówczas określano jako cząpospolitą Krakowską, trakt liczył ponad bardzo zły. Kolejnym dzierżawcą został Franci- 285 wiorst. Podstawowym źródłem finanso- szek Ksawery Christiani, który pięć lat później wania inwestycji był podatek szarwarkowy, zakupił majątek na własność. a także pożyczka z Banku Polskiego zaciąg- Franciszek Ksawery Christiani (1772–1842) nięta przez rząd Królestwa. Prace przerwało ukończył studia techniczne w Austrii, służył powstanie, budowę traktu udało się zakoń- w armii austriackiej, a po otrzymaniu dymisji czyć w 1836 r. Nic więc dziwnego, że ambi- podjął pracę w austriackiej dyrekcji dróg. Był cją właściciela było stworzenie Orońska jako prekursorem nowoczesnego drogownictwa miejsca nowoczesnego, wieś bowiem stawała polskiego. Jako właściciel Orońska podjął duży się punktem przystankowym dla podróżnych, wysiłek przebudowy i zespolenia wsi w jeden z obszernym, odpowiadającym ówczesnym organizm osiedleńczy. Przedsięwzięcie wiąza- wymogom zajazdem oraz karczmą. Dodat- ło się z koniecznością odbudowy zniszczonych kowo zwolniony przez starą zabudowę teren przez czas budynków. Wieś została przemiesz- miał w perspektywie stać się miejscem dzia- czona na wyżej położone tereny i pobudowana łań związanych z budową (realizowaną jeszcze z obu stron starej drogi prowadzącej do skrzy- wiele lat po śmierci Christianiego) rezydencji żowania z drogą do Krogulczy oraz karczmy dla właścicieli Orońska. i kuźni w kierunku Kowali. W ten sposób upo- Przenosząc wieś, właściciel nie tylko wyre- rządkowane zostało skrzyżowanie dróg lokal- gulował drogi i obsadził je drzewami, zadbał nych z szosą państwową – Traktem Krakow- także o zaopatrzenie w wodę oraz wzniósł skim, który otwierał wieś na świat. Trzeba do- nowe budynki. Niestety, jako że była to trady- dać, że Christiani był podówczas dyrektorem cyjna zabudowa drewniana, nie zachowała się Dyrekcji Jeneralnej Dróg i Mostów Królestwa do naszych czasów. Jedyny obecnie istniejący Polskiego i to on odpowiadał za trudną i kosz- dom, wzniesiony z piaskowca w 1840 r., prze- towną inwestycję, jaką był Trakt Krakowski. znaczony dla odźwiernego, stojący na osi obsa- Szosa ta, której budowę rozpoczęto w 1819 r., dzonej topolami alei, pozwala na zrozumienie prowadziła w wielu odcinkach bezdrożami, intencji właściciela, który wznosił budynki często w trudnym, górzystym terenie. Od funkcjonalne z jedną izbą i komorą, muro-

Powiat szydłowiecki 85 101 102

101 Oranżeria dworska, obecnie galeria 102 Park dworski

wanym kominem i dużymi oknami wenec- duktorów i strażników, drogi wyposażano kimi. Domek zlokalizowany jest przy drodze w stojące na poboczach słupy stajowe i setko- przez wieś (obecnie ul. Brandta) prawie na osi we. W Orońsku wzniesiono zachowaną do dziś ul. Topolowej – drogi dojazdowej do dworu. dróżniczówkę. Jest to budynek murowany, na Murowany z kamienia, parterowy na rzucie planie prostokąta, o 96 m2 zabudowy, partero- prostokąta, o niewielkiej 70-metrowej za- wy, z dachem czterospadowym. Jak wszystko budowie. Dach naczółkowy, kryty dachówką, na trakcie, również i ten budynek ma swój cha- w szczytach półkoliste okna. Budynek ustawiony rakterystyczny styl, budowniczowie troszczyli szczytowo do ulicy, z ogromnym oknem wenec- się bowiem nie tylko o prawidłowe funkcjono- kim. Zapewne takie okna wstawiano we wszyst- wanie infrastruktury drogi, ale też o jej estety- kich domach, a musiały być one dużym szokiem kę. Budynek postawiony ok. 1840 r. zachował dla mieszkańców dawnych, nieoświetlonych styl późnoklasycystyczny. Elewacja frontowa chałup – w domu odźwiernego po prostu zamu- rozczłonkowana jest lizenami, z trójkątnym rowano je w połowie. Wkrótce po powstaniu szczycikiem nad częścią środkową. W elewa- listopadowym powstał także budynek zajazdu. cjach bocznych arkadowe wnęki. Dach sto- Wzniesiono go przy szosie głównej. Był to obiekt sunkowo niski, czterospadowy. Dróżniczówka o powierzchni 565 m2, murowany z obszer- wykorzystywana była jako miejsce nadzoru ru- ną sienią przejazdową na osi podłużnej. Część chu, pełniła także funkcje mieszkalne. frontowa od szosy służyła celom mieszkalnym, Przepustowość Traktu Krakowskiego rosła, z tyłu mieściły się stajnie i wozownia. Wejście w latach 30. XIX w. w Orońsku zatrzymywało do zajazdu prowadziło przez ganek zlokalizo- się 200 pasażerów rocznie, ale już w 1839 r. wany centralnie w elewacji frontowej. Dach dzięki wprowadzeniu lekkich i szybkich karet przyczółkowy pierwotnie był nakryty gontem. liczba ta sięgała 3,5 tys. Warto dodać, że po- Osada pocztowa z zajazdem należała do dworu. konanie trasy Warszawa–Kraków zajmowało W 1926 r. przeszła w ręce nowego właściciela podówczas 22 godziny i kwadrans, co z posto- i od tego czasu budynek dawnego zajazdu został jem dawało przeciętnie prędkość podróżowania poddany kilku przebudowom. Nie zmieniły one 13,5 km na godzinę. bryły, jednak przez nowe podziały, likwidację W 1834 r. Christiani zaczął tworzyć nowo- ganku, przebudowę okien i zmianę funkcji po- czesny zespół dworski Orońska. Teren prze- mieszczeń zagubiły się pierwotne walory budyn- znaczony pod to założenie stanowił równinę ku. Jego obecny adres to ul. Starowiejska 1. obniżającą się nieznacznie w kierunku połu- Przy trakcie budowano także dróżniczówki, dniowym, do łąk i rzeki Oronki, o powierzch- niewielkie budynki przeznaczone dla kon- ni 12 ha. Miejsce to, dawniej zajmowane przez

86 Tradycja Mazowsza drewnianą zabudowę folwarczną, właściciel budynek belkowanie z architrawem, fryzem przeznaczył pod budowę skromnej, wiejskiej i gzymsem. W dachu nad przedsionkiem sy- rezydencji. Zadania nie ukończył, ale prace gnaturka z krzyżem. W szczycie frontowym kontynuowali wdowa po nim, córka i rodzi- tympanon z okiem opatrzności i łacińską na. Rezydencjonalne założenie Christianiego inskrypcją Omnia Vidit (Wszystko widzi). tworzyły trzy elementy: park z ogrodami, ze- W ścianach bocznych po trzy rozglifione okna. spół obiektów reprezentacyjnych i zabudowa Zachowane oryginalne drzwi płycinowe, zdo- folwarczna. W pierwszym etapie prac przy- bione geometrycznie, z zamkiem skrzynko- stąpiono do realizacji założeń parkowych, wym i ozdobnymi żelaznymi szyldami i klam- wywodzących się z doświadczeń ogrodnictwa kami. Wewnątrz marmurowa kropielnica oraz angielskiego. Kompozycja zieleni zakładała ołtarz z marmurową mensą klasycystyczną istnienie rozległego ogrodu wypoczynkowego, i obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem au- z siecią alejek spacerowych o przebiegu płyn- torstwa Alfreda Schouppé z 2. poł. XIX w. Ten nym, stawem, a na nim dwiema wysepkami sam malarz był autorem polichromii zdobią- uformowanymi w jego zwężeniu. Obok par- cych pierwotnie kaplicę, dziś zachowanych ku spacerowego lokowane były sady owoco- tylko w postaci „świadków” w ścianie ołtarzo- we, warzywniki i inspekty, zabudowie miały wej. Na pozostałych ścianach kaplicy wmu- towarzyszyć winnica, ogrody warzywne oraz rowano szereg epitafiów, medalionów i tablic park kasztanów. Bardzo trudno określić, ile pamiątkowych. Nad wejściem płyta epitafijna z zamierzeń zdążył zrealizować sam Chri- poświęcona fundatorowi oraz cztery meda- stiani. Zapewne oczyścił teren pod założenie, liony upamiętniające pierwsze wielkie dzieło zmeliorował i uregulował stosunki wodne, inżynieryjne Christianiego – budowę Traktu a przede wszystkim wybudował kaplicę – Brzeskiego. W kaplicy znajdziemy także epita- pierwszy w Orońsku budynek murowany. Póź- fia kolejnych właścicieli i ich krewnych. noklasycystyczna kaplica wzniesiona została Na sam kształt parku najistotniej wpłynęło z kamienia wapiennego, piaskowca i cegły wprowadzenie w jego obszar budynków z pa- w typie świątyni greckiej – na planie pro- łacem na czele. Wybudowany w 2. poł. XIX w. stokąta z wysuniętym czterokolumnowym w modnym stylu neorenesansowym stał się portykiem od frontu i węższą przybudówką centralnym punktem założenia przestrzen- zakrystyjną od tyłu. Dostojności skromne- nego. Otwarty na park poprzez układ komu- mu budynkowi dodają kolumnada porządku nikacyjny, osie widokowe i funkcje budynek doryckiego, pilastry na narożach i wieńczące stanowi dominantę założenia parkowego.

103 104

103 Spichlerz dworski, obecnie Dom Rzeźbiarza 104 Ekspozycja rzeźb w plenerze

Powiat szydłowiecki 87 105 106

105 Pracownie artystyczne 106 Rzeźba w elewacji pałacu

Z budową dworu od początku wiązały się roz- z korytarzem rozdzielającym trakty w części liczne trudności, głównie finansowe. Realiza- zachodniej. W amfiladzie wschodniej mieści- cji podjęły się wdowa i córka Christianiego, ły się: salon, buduar, biblioteka, sypialnie i po- prawdopodobnie po 1852 r. Niepewne jest koje dzieci. Po północnej stronie poza hallem: także nazwisko architekta, prawdopodobnie jadalnia, pokoje dla pań i pokoje gościnne. autorem projektu był Franciszek Maria Lan- W salonie bogata dekoracja stiukowa, buduar ci. Parterowy budynek wzniesiono z cegły ce- ze sklepieniem na dekoracyjnych wsporni- ramicznej na planie prostokąta z ryzalitami: kach, zachowany kominek marmurowy póź- zdwojonym w części elewacji południowej noklasycystyczny. (mieszczącym salon) z tarasem, wydatnym Obok pałacu wzniesiono palmiarnię mu- ośmiobocznym w południowo-zachodnim rowaną o powierzchni 120 m2, z południową narożu (mieszczącym buduar) oraz dwoma ścianą i podziałami w konstrukcji drewnianej, narożnymi płytkimi od północy. Nad tylny- parterową, nakrytą dachem dwuspadowym. mi narożami korpusu piętrowe czworoboczne Wybudowanie pałacu zmieniło układ komu- wieżyczki. Elewacje są asymetryczne, mają nikacyjny w parku – na przedłużeniu drogi do zróżnicowaną dekorację, gzymsy cokołowe, wsi brama główna wyznaczona została wolno okna w profilowanych obramieniach. Wejście stojącymi hermami z aleją dojazdową bieg- główne w kształcie głębokiej niszy z przeskle- nącą łukiem przed fronton pałacu. Sam pałac pieniem w formie rombowych kasetonów z ro- oddzielony był od zabudowy folwarcznej przez zetami. Nisza ujęta w dwie kolumny, które na mur ogrodzeniowy, latrynę i budynek oficyny impostach głowic dźwigają alegoryczne figury (pierwotnie palmiarni). Latryna zbudowana na kobiece (jedna ze snopem zboża, druga z wień- rzucie kwadratu, o ciekawym kształcie egip- cem kwiatów). Otwór drzwiowy tworzy ka- skiego pylonu – wysokich, pochylonych, zwę- mienny profilowany portal, na nadprożu herb żających się ku górze ścianach, zwieńczona Christianich – Jarosław. W tympanonie ryzali- jest gzymsem. Wykonana jest z cegły palonej, tu ogrodowego monogram AC (Amelia Chri- z kolebkowym sklepieniem komory latryny stiani). W ryzalitach frontowych i elewacji i gołębnikiem od zachodu. Postawiona w po- ogrodowej koliste nisze z rzeźbionymi antyki- bliżu oficyny wyznaczała rodzaj bramy między zującymi popiersiami. Wnętrze dwutraktowe, rezydencją a zabudową gospodarczą folwarku.

88 Tradycja Mazowsza Wśród zabudowy gospodarczej szczegól- niem, jego prace sprzedawały się świetnie, ne miejsce zajmował budynek spichlerza. podbijając chłonny niemiecki rynek sztuki. Wzniesiono go z kamienia wapiennego i cegły Wpłynęło to znacząco na rozwój Orońska: na planie prostokąta, z frontem od południa. ustała praktyka sprzedaży ziemi, a majątek Podpiwniczony, z trzema krytymi kolebkowo prężnie się rozwijał. Autorytet artysty, jego piwnicami wybudowanymi szeregowo, z wej- otwartość, rozległość zainteresowań, wiedza ściem spod podjazdu. Spichlerz był dwukon- i kultura, znajomość świata i namiętne zain- dygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym. teresowanie literaturą historyczną (uzbierał Elewacje ujęte po narożach boniowanymi li- znaczącą bibliotekę, która po śmierci artysty zenami i pasem profilowanego gzymsu wień- została przekazana przez rodzinę do Muzeum czącego; frontowa i północna pięcioosiowe, Narodowego w Warszawie) przyciągały ludzi. boczne trzyosiowe z trójkątnym, zdobionym W Orońsku bywało i pracowało wielu mala- szczytem. rzy, przyjeżdżali uczniowie Brandta z pracow- Do przedsięwzięć dziedziczek Orońska na- ni monachijskiej oraz młodzi adepci sztuki. leży także zaliczyć budowę murowanej stajni W okresie letnim działała tu Wolna Akademia z wozownią. Zlokalizowano ją w sąsiedztwie Orońska, jak żartobliwie te wspólne spotkania spichlerza, z kamienia wapiennego, na planie malarskie określali sami artyści. Zaspokajając wydłużonego prostokąta i przekryto dachem potrzeby gości, a także rodziny, Brandt przy- dwuspadowym. Zachowała się elewacja ściany stąpił do rozbudowy pałacu. Wzniósł zachod- frontowej z cokołem i gzymsem wieńczącym, ni ryzalit, w którym zamieszkała pasierbica, rozczłonkowana lizenami tworzącymi pola, Maria Pruszakowa, przebudował wschodnie w których znajdują się półokrągłe otwory schody, dodając taras, wygospodarował kilka okienne i drzwi z nadświetlem oraz wrota pokoi gościnnych, a w piwnicy urządził pra- dawnej wozowni, a także dwa kamienne me- cownię fotograficzną. Dla celów mieszkalnych daliony z głowami konia i psa. przystosował także oficynę, wcześniej pełnią- W dwa lata po powstaniu styczniowym cą funkcję palmiarni. Mieszkali tam głównie posiadłość, obciążoną długami i zagrożoną uczniowie i młodzież. W pierwszej kolejności licytacją czy też – wedle wersji rodziny – ob- urządził także pracownie malarską. Mieściła ciążoną popowstaniowymi represjami, wdo- się ona w budynku oranżerii, w środkowym wa po Christianim sprzedała Wojciechowi pawilonie. Wyposażona była skromniej niż Kalinowskiemu. Orońsko wraz z Krogulczą pracownia monachijska, za to pełna była pa- Suchą obejmowało wówczas przestrzeni miątek przeszłości, odgrywających rolę rekwi- dworskiej włók nowopolskich 45 (67,5 ha), zytów malarskich. Także skrzydło zachodnie a nowy właściciel dołączył wkrótce do majątku oranżerii w okresie letnim opróżniano z roślin wieś Chronówek. Dobra te zakupiła w 1869 r. egzotycznych i urządzano tam pracownie dla Helena z Wojciechowskich Pruszakowa, ale zaprzyjaźnionych artystów. i jej nie udało się utrzymać majątku w całości Józef Brandt był inicjatorem założenia i wkrótce rozpoczął się długi okres wyprze- w Orońsku stadniny, z czym wiązała się ko- daży i zasiedlania początkowo peryferyjnie nieczność przebudowy stajni, w której urzą- położonych części majątku. Trzeba dodać, że dzono stanowiska dla najcenniejszych koni. przez małżeństwo Helena skoligacona była Stadnina nie należała do największych w gu- z rodziną Christianich – jej mąż Aleksander berni radomskiej, ale stado uzupełniane było (1837–1873) był wnukiem Amelii Christiani. kosztownymi nabytkami sprowadzanymi W 1877 r. poślubiła Józefa Brandta (1841–1915). z zagranicy. Konie brały udział w wystawach Helena Augusta z Wojciechowskich, wdowa i pierwszych urządzanych w regionie gonit- po Aleksandrze, przyjacielu Józefa Brandta, wach. Pojawiły się także na wystawie rol- poślubiając malarza, związała go tym samym niczo-przemysłowej w Radomiu w 1899 r. z majątkiem i domem w Orońsku. Artysta i choć nie zdobyły tam medalu, rozsławi- cieszył się już wówczas ogromnym uzna- ły orońską stadninę. Następstwem rozwoju

Powiat szydłowiecki 89 hodowli była budowa wozowni i kuźni (1905). W 1945 r. majątek przeszedł na własność Niestety, rekwizycje I wojny światowej wpły- Skarbu Państwa. W ramach reformy rolnej nęły na stopniowy upadek stadniny, przypie- wydzielono z niego 126 działek dla służby czętowany po śmierci malarza. folwarcznej i miejscowych chłopów, a z po- Artysta interesował się wszelkimi przeja- zostałej części utworzono Państwowe Go- wami działalności majątku. Uporządkował spodarstwo Rybackie. W 1969 r. wyłączono w Orońsku gospodarkę wodną: wyregulował z PGR-u 12 ha gruntów z parkiem i zabudową Oronkę, wybudował sieć stawów hodowla- podworską z przeznaczeniem na ośrodek kul- nych oraz przeprowadził rozległe prace na tury. Od 1965 r. w zabytkowym zespole zaczął nadrzecznych gruntach ornych i łąkach. funkcjonować dom pracy twórczej rzeźbiarzy, Nowością było zorganizowanie hodowli ryb a ich prace eksponowano w plenerze. O wy- w wybudowanych stawach, co zastąpiło do- borze tej lokalizacji zdecydowało kilka przy- tychczasową, tradycyjną i naturalną, lecz czyn: centralne położenie, bliskość zaplecza nieefektywną gospodarkę rybacką. Wprowa- techniczno-budowlanego, bogactwo występu- dził także do chowu bydło rasy Simental. Kro- jącego tu kamienia, Brandtowskie tradycje ar- wy uzyskiwały nagrody, choćby na wystawie tystyczne, a przede wszystkim uroda zespołu radomskiej w 1885 r. parkowo-dworskiego, wówczas niewłaściwie Folwark oroński zapewne nie przynosił do- wykorzystywanego i zaniedbanego. Program chodów pozwalających na utrzymanie dwóch planowanego ośrodka zakładał, że będzie się otwartych domów – w Monachium i Orońsku, on specjalizował w rzeźbie plenerowej. Za- ale w ciągu blisko 40 lat zarządu Brandta nie kładano, że tworzyć go będą cztery elementy: tylko nie został zadłużony, co było właściwie baza materiałowa, pracownia prac studyjnych, stałą sytuacją w okresie wcześniejszym, lecz miejsce spotkań i konferencji oraz ekspozy- nawet oczyszczony z dawnych długów i ob- cja na wolnym powietrzu. W pałacu mieści- ciążeń. Tę stosunkowo spokojną egzystencję ły się wówczas: szkoła podstawowa, biuro zakłócił wybuch I wojny światowej. Orońsko i mieszkania pracowników PGR-u, wozownię w pierwszym roku wojny zajmowane było zajmował Zakład Budownictwa Rolniczego i odbijane przez walczące strony kilkakrotnie, w Radomiu, stodoła służyła jako magazyn, ponosząc przy tym duże straty. W pałacu mie- pozostałe budynki wymagały natychmiasto- ścił się lazaret, inne budynki zajmowane były wego remontu. Kaplicę zajmowała miejscowa kolejno przez wojska rosyjskie lub niemieckie. parafia. Stworzenie ośrodka nie było łatwe, W tym czasie zaginęły ordery i medale przy- ale prowadząc przez cały czas prace twórcze znane Brandtowi na wystawach, obrazy i rzeź- (w latach 1965–1980 przez Orońsko przewi- by z orońskiej kolekcji malarza, a także ubra- nęło się 233 artystów rzeźbiarzy), realizowa- nia, srebra, zapasy ze spiżarni, a nawet pasza no jednocześnie remont zespołu. W 1981 r. z folwarku. w oparciu o osiągnięcia ośrodka zorganizo- Niestety, po śmierci malarza powróciła prak- wano w Orońsku Centrum Rzeźby Polskiej. tyka odsprzedaży części dóbr. Helena Brand- Siedzibą muzeum stał się zabytkowy zespół towa nie tylko wyprzedawała ziemię, ale też podworski z pałacem, kaplicą, oranżerią majątek obciążany był kredytami. W 1934 r. z oficyną oraz dawnymi budynkami gospodar- majątek zlicytowano i zakupił go Andrzej czymi: spichlerzem, wozownią, kuźnią, staj- Daszewski, wnuk Józefa Brandta. W 1942 r. nią i oborą oraz zabytkowym 12-hektarowym Niemcy wysiedlili z majątku rodzinę Daszew- parkiem. Wszystkie budynki poddane zostały skich, a majątek przejęli. Wspomnieniem działaniom konserwatorskim, a ich wnętrza trudnych czasów jest tablica umieszczona na przystosowano do nowych funkcji. budynku Powiatowego Inspektoratu Wete- Budowa ośrodka wymogła też pewne zmia- rynarii (dawny posterunek MO) poświęcona ny w samym Orońsku. Wzrost liczby miesz- milicjantom, którzy zginęli z rąk bandytów kańców wpłynął na fakt, że obok kaplicy 6 czerwca 1946 r. dworskiej ustawiono zadaszenie pozwalają-

90 Tradycja Mazowsza 107 108

107 Kościół parafialny 108 Dróżniczówka z 1840 r.

ce na pomieszczenie wszystkich wiernych. na) oraz figurę Madonny we wnęce zewnętrz- Z czasem, gdy w 1947 r. w Orońsku erygowa- nej ściany nad wejściem głównym, wykonaną no parafię, przystąpiono do budowy kościoła. przez Kazimierza Jęczmyka. Prace jednak szły dość opieszale, zdecydo- Oczywiste jest, że Orońsko należy odwie- wanemu przyspieszeniu uległy w momencie dzić ze względu na Centrum Rzeźby Polskiej planowanych remontów na terenie ośrodka. i eksponaty w nim zgromadzone, jakkolwiek W 1974 r. rozpoczęto zarzucone uprzednio sama miejscowość także jest pełna uroku: po- prace przy budowie kościoła, zlokalizowanego łożona pośród stawów, nad Oronką, z dobrze prostopadle do ul. Brandta, wznosząc obiekt rozwiniętą infrastrukturą wiejską, nowoczes- według projektu Władysława Pieńkowskiego. nym budynkiem Urzędu Gminy i szkoły. Jest Budynek kościoła wzniesiono na planie asy- jeszcze jeden powód, by tu przyjechać. Nie- metrycznego prostokąta. Tworzy go wysoka którzy mówią, że w Orońsku tkwi szczególna hala główna z nawami, prezbiterium i chórem, moc. To skrzyżowanie linii sił, węzłów energii, dwukondygnacyjne skrzydło wschodnie przy- występujące w niektórych miejscach świata, legające do hali i sześciokondygnacyjna wieża nazywane w filozofii hinduskiej czakramem. w południowo-wschodnim narożu budynku Są to miejsca promieniowania przyjaznej czło- oraz baptysterium po zachodniej stronie nawy wiekowi energii kosmicznej. Najsłynniejszy głównej. Dwie nawy rozdzielone szeregiem w Polsce jest z pewnością czakram wawelski, betonowych kolumn oraz prezbiterium two- który doczekał się wielu mniej lub bardziej rzą jedno wnętrze, w którym dominuje wolno naukowych opracowań. Ponoć i w Orońsku, stojący ołtarz. Z założenia w budowie kościoła jak twierdził Kazimierz Chmielowiec, poeta wykorzystywano materiały pochodzenia miej- i filozof, uczeń Brunona Schulza, tkwi aktywny scowego: polodowcowy kamień narzutowy na i intensywnie oddziałujący czakram, niewiele fundamenty i wykładzinę dolnej części elewa- słabszy od wawelskiego. W 1996 r. badała ten cji oraz murki tarasów, kamień leśny z Majda- problem Anna Przybylska, specjalizująca się nek i Huty na mury kamienno-ceglane oraz w radiestezji, ochronie środowiska i geomancji. piaskowiec ze Śmiłowa na elewacje. W koście- Na terenie parku wskazała cztery oczka silnie le warto zwrócić uwagę na realizacje rzeźbiar- energetyzujące: dwa między Muzeum Rzeźby skie: kropielnicę wykonaną przez Magdalenę Współczesnej a stawem Kaskada, na łące obok Falendar z marmurów sławniowickich o pięk- stawu Rolina i na terenie altany starych lip. Po- nych nazwach (zielona, różowa i biała Marian- noć wszystkie działają uzdrawiająco.

Powiat szydłowiecki 91 Ostałów (gmina Chlewiska)

109

109 Kwitnące sady

stałów i sąsiadujący z nim Ostałówek tek Łazowscy. Także oni zmuszeni byli do wy- Obyły własnością Odrowążów szydłowiec- stawienia dóbr na licytację. Kolejni właściciele kich. Następnie Ostałów od 1532 r. należał mieli równie duże trudności z utrzymaniem do Rudzkich z Rudy Wielkiej. W XVII w. był majątku. Władysława Mikiettę z Radomia w posiadaniu rodów Młodeckich, Gojskich, przed ostatecznym bankructwem uratowa- Cielemęckich, Jagoszewskich, Ublińskich. li włościanie. Były to czasy ogromnego głodu W początku XIX w. funkcjonowały tu browar, ziemi wśród chłopów. Przez lata pozbawieni owczarnia na 300 owiec, stajnia dla 20 koni, możliwości jej nabywania w 2. poł. XIX w. obora, szynk i młyn. Prawdopodobnie majątek starali się za wszelką cenę powiększyć swoje spłonął i dobra zaczęły podupadać. Rozpoczął dobra. Bardzo małe działki i bieda nie pozwa- się także wieloletni spór o prawo własności. lały na gospodarowanie w sposób wystarczają- Ziemiami gospodarowali wówczas Marianna cy na utrzymanie rodziny. Włościanie i koloni- i Teodor Komorniccy. Po śmierci dziedziczki ści zawiązali wspólne towarzystwa. W 1897 r. majątek popadł w zadłużenie. W 1848 r. To- powstało towarzystwo „Ostałówek” złożone warzystwo Kredytowe Ziemskie ogłosiło licy- z 45 członków, które wykupiło dobra od ostat- tację i usiłowało go sprzedać. Brakło jednak niego właściciela Aleksandra Rakowskiego. chętnych i Komornicki pozostał właścicielem Rok później do wykupienia dóbr wsi Ostałów aż do 1860 r., kiedy to na krótko przejęli mają- zawiązano towarzystwo złożone z 59 włościan

92 Tradycja Mazowsza 110 111

110 Kapliczka przydrożna 111 Kaplica pw. Podniesienia Krzyża Świętego

i kolonistów. Średnia wielkość zakupionych łożenia podwalin. Najpierw w narożach domu, działek w Ostałowie wynosiła od 2,5 do 3,5 ha, gdzie występowały łączenia (tzw. węglowania w Ostałówku sięgały one 5,5 ha. ścian), układano kamienie. Stąd zapewne wy- Ostałów i Ostałówek warto odwiedzić ze wodzi się nazwa kamienia węgielnego (od pierw- względu na ich architekturę. Te typowo rolni- szego kamienia pod węgieł). Na kamieniach cze wsie, z operatywnymi gospodarzami dbają- kładziono drewniane podwaliny. Były to bale cymi o zwiększenie powierzchni upraw, zacho- o dużych przekrojach, wykonane zwykle z twar- wały dawne budownictwo i tradycyjne, a więc dej dębiny. Na nich układano kolejne bale, raczej ekologiczne rolnictwo. We wsiach, typowych z łatwo dostępnej sosny, tworząc ścianę. Przycie- ulicówkach, zachowały się budynki drewniane sia łączono ze sobą w narożach za pomocą spe- i tradycyjne zagrody wielobudynkowe, przy czym cjalnych ciesielskich nacięć w taki sposób, aby najbardziej zachowawcze są chałupy – domy się nie rozsuwały. Ściany budynku wznoszono, mieszkalne. Zagrody złożone są z trzech, czte- wykorzystując różne konstrukcje: zrębową, zrę- rech lub większej liczby budynków, w zależności bowo-łątkową, szkieletową. Ściana w konstruk- od wielkości gospodarstwa, rozmieszczonych cji zrębowej składała się z poziomo ułożonych przy czworobocznym podwórzu. Różne odmia- drewnianych bali. Bale w narożnikach (węgłach) ny takich zagród stały się formą dominującą łączono, tworząc zamknięty wieniec. Pomiędzy pod koniec XIX w. w wyniku reform uwłaszcze- balami upychano mech, perz, wrzos, sznury, co niowych. Większe rozmiary siedlisk pozwala- skutecznie zabezpieczało przed utratą ciepła. ły na swobodniejsze umieszczanie budynków Dodatkowym uszczelnieniem była glina, którą i powiększanie zagród stosownie do rosnących zalepiano szczeliny pomiędzy belkami. Długość możliwości produkcyjnych gospodarstwa. Cha- bali zazwyczaj wyznaczała długość domu. Kon- łupy ustawiano zwykle przy ulicy, od której strukcję zrębową najlepiej widać na domach pod oddzielał je ogródek kwiatowy lub warzywnik. numerami 39 i 55. Chałupa pod nr 39 ma pięk- Najpowszechniejszym budulcem było drewno nie zachowane zręby – łączenia belek w rogach. sosnowe, a także znana z trwałości dębina. Dę- Tak samo zbudowane zostały budynki o nr 18, bów używano przede wszystkim do elementów 5, 6, 20, ale niektóre z nich wtórnie oszalo- konstrukcyjnych. Budowę rozpoczynano od po- wano, pokrywając konstrukcję ścian deskami

Powiat szydłowiecki 93 lub papą. Dachy domów, które tradycyjnie We wsi Ostałówek istniał kościół pw. Naj- pokrywane były słomą, obecnie przekryte są świętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzcicie- w większości blachą lub rozpowszechnionym la, wzniesiony w 1609 r. z fundacji dziedzi- w 2. poł. XX w. eternitem. Podobne domy ca Jana Rudzkiego. Była tu także erygowana znajdziemy w Ostałówku. Wystarczy zerknąć parafia, jednak w końcu XIX w. zniszczony za ogrodzenia posesji nr 18, 39, 78. Zachowały kościół rozebrano, a parafię przeniesiono do się także elementy zdobnicze – nadokienniki Wysokiej. Ze względu na potrzeby wiernych i okiennice, drzwi płycinowe wypełniane sy- w latach 80. XX w. wzniesiono kaplicę pw. metrycznie układanymi deseczkami. Nieste- Podniesienia Krzyża Świętego, należącą do ty, wiele z tradycyjnych domów szpecą modne parafii Wysoka, ale spotkania majowe na od kilkunastu lat betonowe ogrodzenia. świeżym powietrzu nadal cieszą się niesłab- Obu wsiom malowniczości dodają kamien- nącą popularnością. ne kapliczki słupowe z inskrypcjami intencyj- Od kilku lat nie funkcjonuje we wsiach szko- nymi, ubogacone o przedstawienia – obrazki ła. Obecnie w budynku w Ostałowie mieści się Matki Boskiej Częstochowskiej, szczególnie Stowarzyszenie Abstynentów Klubu „Opoka”, pięknie dekorowane wstążkami w maju. Wte- największa na tym terenie organizacja pożyt- dy też odbywają się przy nich wieczorne śpie- ku publicznego i prowadzone są tu warsztaty wy religijne (tzw. majowe). terapii zajęciowej.

112 113

112 Figura Matki Bożej 113 Wymarzone alejki spacerowe 114 Figura kamienna z 1920 r.

114

94 Tradycja Mazowsza Pawłów (gmina Chlewiska)

115

115 Młyn

azwa wsi pochodzi od imienia Paweł, być nych kościoła w Szydłowcu zachował się za- Nmoże związana jest z komesem Szałem pis z 1638 r., że ochrzczono dorosłego maho- z Końskich h. Odrowąż lub Pawłem, bratem metanina, który otrzymał imiona Stanisław biskupa krakowskiego Jana Prandoty z Biała- Świętosław, a jego matką chrzestna została czowa, a być może z jeszcze innym Pawłem, Barbara Kazanowska z Pawłowa. W XVII w. którego nie znamy. Niestety, nie sposób usta- Pawłów nabył Hieronim Janicki, a w 1803 r. lić daty założenia wsi. W przywileju Kazimie- przeszedł on w ręce Sołtyków. rza Wielkiego z 1360 r. przenoszącym wsie na W pierwszym okresie swego istnienia Paw- prawo niemieckie Pawłowa jeszcze nie ma. łów był wsią rolniczą. Istniały tu folwark, Wiadomo, że w 1444 r. Andrzej h. Łabędź drewniany dwór z lamusem, owczarnia z Goździkowa nabył Pawłów i Wolę Pawłow- z kamienia na kilkaset owiec, kurniki, młyn, ską za 1000 grzywien. Suma ta świadczy, iż czworaki. Istniała także austeria, czyli duża musiały to być wówczas wsie niemałe. Syn karczma z zajazdem, izbami szynkowymi nabywcy pisał się już Jan z Pawłowa. Jeszcze i gościnnymi, stajnią i kuźnią. Gdy Sołtyko- przed 1508 r. wieś weszła w skład rozległych wie nabyli folwark, zaczęli rozwijać przemysł, dóbr chlewickich, w XVI w. jej właścicielem wykorzystując pokłady rudy żelaza, glinki był Jakub Chlewicki. W poł. XVII w. trafiła ogniotrwałej i kamienia ciosowego. Roman w ręce Kazanowskich. W księgach parafial- Sołtyk zorganizował w Pawłowie wzorowo

Powiat szydłowiecki 95 116 117

116 Kaplica domkowa z 1896 r. 117 Cmentarz choleryczny z karawaką

urządzony zakład górniczo-hutniczy. Funkcjo- i pracą w pobliskich zakładach w Chlewiskach. nowały tu kuźnica wodna i piece fryszerskie. Jako ciekawostkę można dodać, że Pawłów był System pracy w dobrach Sołtyków był stosun- jedyną wsią w gminie, w której przez kilka lat kowo prosty, oprócz ponad 300 fachowców działała Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna zatrudnianych w określonych specjalizacjach zrzeszająca miejscowych rolników. w zakładach metalurgicznych pracowali wło- W XIX w. region nawiedziła epidemia chole- ścianie odrabiający pańszczyznę. Na czele ry. Choroba ta, znana wprawdzie już wcześniej, zakładów stał administrator zakładów górni- dotarła do Polski za sprawą wojsk rosyjskich czo-hutniczych, któremu podlegali zarządcy w okresie powstania listopadowego. Zarazić poszczególnych zakładów – zawiadowcy ko- można było się bezpośrednio od chorego lub palni lub zakładów hutniczych. Pawłów roz- pijąc skażoną przez bakterie wodę. Nie znano rastał się także z tego powodu, że tu właśnie sposobów leczenia, a więc praktycznie w każ- mieszkali zarządcy dóbr i fabryk należących dym przypadku choroba stawała się śmiertel- do Romana Sołtyka – Adam Dobrowolski na. Ze względów sanitarnych starano się osoby i Wincenty Nowosielski, który podpisywał zmarłe chować na osobnych cmentarzach. Taki kontrakty dzierżawne i zajmował się finansa- cmentarz założono na terenie starej cegielni mi. Obok domów dzierżawcy i zarządcy fry- w 2. poł. XIX w., w miejscu wyrobiska gliny. szerki wystawiono tu wiec stodoły i spichle- Jest miejscem pochówku zmarłych z Pawłowa rze. Zamożność pracowników systematyczne i okolic, których liczba nie jest dokładnie znana. rosła, z czasem również oni czynili różnego Na cmentarzu umieszczono tablicę i karawa- typu inwestycje, korzystając z założone- kę. Karawaka (nazwa pochodzi od hiszpańskiej go przez Sołtyka tzw. Banku Chlewickiego, miejscowości Caravaca), czyli krzyż cholerycz- który ułatwiał kredytowanie przedsięwzięć. ny, inaczej krzyż morowy, była popularną formą W Pawłowie działały walcownia żelaza, pud- znakowania miejsc osób zmarłych w wyniku lingarnia oraz fabryka narzędzi rolniczych. zarazy. Krzyż tworzą pionowy pień oraz dwie po- W końcu XIX w. pracowało tu ponad 100 osób. przeczki, z których górna jest krótsza od dolnej. Dla pracowników wznoszono domy wieloro- Jedyną pamiątką po dawnej, przemysłowej dzinne, mieszczące nawet 12 mieszkań. Po woj- przeszłości wsi jest zachowany w Pawłowie nie mieszkańcy wsi zajmowali się rolnictwem budynek młyna. Wielokondygnacyjny, wznie-

96 Tradycja Mazowsza 118

118 Kościół z 1989 r.

siony z piaskowca, od wielu lat nie pełni swo- Ochotniczą Straż Pożarną. Powstał także kom- jej funkcji. Młyn, zwany wśród miejscowych pleks budynków mieszczących Wiejski Dom młynem Romanów, położony pomiędzy sta- Kultury, remizę, klub „Ruch”. W 1973 r. część wami zachował bardzo wiele uroku. wsi spłonęła, zachowały się nieliczne budynki Z 1896 r. pochodzi, zachowana w bardzo o charakterystycznym, szczytowym ustawie- dobrym stanie, murowana kaplica domko- niu i kilka drewnianych chałup. wa, wpisana ostatnio do rejestru zabytków. W Pawłowie mieści się filia Gminnego Ustawiono ją w miejscu jeszcze starszej, Ośrodka Kultury w Chlewiskach oraz filia drewnianej. Kapliczkę ufundowała rodzina gminnej biblioteki. Ostatnio powstało nowo- Hartwichów. Prostokątny budynek nakryto czesne ujęcie wody. Przy drodze wojewódz- dachem dwuspadowym, doświetlono dwoma kiej 727 znajduje się nowoczesny stadion symetrycznie rozmieszczonymi, łukowo skle- Uczniowskiego Klubu Sportowego „Hubal” pionymi oknami. Nad drzwiami tablica z datą z siedzibą w Chlewiskach. W Pawłowie działa powstania, oznaczona cyframi rzymskimi. Zespół Śpiewaczy „Pawłowianki”, który po- Przez wiele lat kaplica pełniła funkcję kościo- wstał w 1989 r. pod egidą Gminnego Ośrod- ła, celebrowano w niej niedzielne msze. Do- ka Kultury w Chlewiskach. Zespół wykonu- piero w 1989 r. erygowano parafię w Pawłowie je różnorodne pieśni i przyśpiewki. Swoje i wzniesiono kościół według projektu Zyg- programy artystyczne prezentował m.in. munta Koczonia. Budowa kościoła nie była w Orońsku, Wieniawie, Przysusze, Szydłowcu, jedyną inwestycją, którą podjęło społeczeń- Kielcach i Radomiu. W 1988 r. powstała kape- stwo wsi dla jej rozwoju. W 1954 r. oddano do la „Pod Gwiazdami”, obecnie działająca pod użytku szkołę. W tym samym roku powołano nazwą „Swojaki”. Repertuar kapeli jest bardzo

Powiat szydłowiecki 97 zróżnicowany – od przyśpiewek i utworów lu- gląd ma charakter konkursu, zespoły prezen- dowych po utwory kabaretowo-rozrywkowe. tują po dwa lub trzy utwory, a nadrzędnym Członkowie kapeli sami komponują muzykę kryterium oceny jest autentyczność wyko- i piszą teksty. nywanych utworów. W komisji konkursowej Od 2006 r. w Pawłowie organizowany jest zasiadają regionaliści, etnografowie i muzycy. Przegląd Kapel Weselnych im. Antoniego Organizatorem przeglądu jest Gminny Ośro- i Adama Wyrwińskich. W trakcie tej cyklicz- dek Kultury w Chlewiskach, który za główny nej imprezy promującej kulturę ludową i folk- cel uznaje popularyzację muzyki ludowej, jej lor rywalizują między sobą kapele z regionu ochronę i dokumentację oraz upamiętnienie radomskiego. Jest to jedno z najważniejszych znamienitych patronów. Każdy przegląd koń- i najbardziej prestiżowych spotkań muzykan- czy się biesiadą i wspólnym muzykowaniem, tów, śpiewaków i tancerzy w regionie. Prze- połączonym z zabawą taneczną.

119 120

119 Kamień upamiętniający Grażynę Dubienecką-Maślikowską, pochodzącą z Pawłowa 120 Chałupa drewniana

98 Tradycja Mazowsza Skłoby (gmina Chlewiska)

121

121 Zabudowa wsi

kłoby to w języku staropolskim ‘kłody’. wydobywczym rudy żelaza w dobrach chle- SNajprawdopodobniej nazwa wsi wywodzi wickich. Ruda zapewne wydobywana była tu się więc od istniejącej tu poręby lub miejsca dużo wcześniej, bowiem już w 1782 r. ks. Józef karczunku drzew. Ze względu na położenie Osiński, niestrudzony badacz fabryk żelaza, obok Stefankowa i Nadolnej oraz brak czytel- pisał: Ruda skalista koloru popielatego, przez nych granic między tymi wsiami miejscowości którą wiśniowość przebija się znajduje się te bywają nazywane trójwsią lub trójmiastem. w powiecie radomskim, pod Skłobami. […] Skłoby powstały jako wieś włościańska będąca Dosyć jest w żelazo obfita, przecież mieszają własnością Chlewickich. W XV w. odnotowa- ją z inną i w piecu Stefanków topią. Zatrud- no trzy łany kmiece, od których dziesięcinę niani przy wydobyciu rudy górnicy, hutnicy płacono parafii w Chlewiskach. Położone ma- i kuźnicy otrzymywali nieodpłatnie niewiel- lowniczo pośród lasów Skłoby przez wiele lat kie działki przeznaczone pod przydomowe byłą wsią służebną, gdzie pozyskiwano i prze- uprawy, nazywane ogrodami. W latach 20. twarzano drewno, a mieszkańcy zajmowali XX w. wybudowano w Skłobach leśniczów- się rolnictwem. Istniał tu folwark, po którym kę, która do dziś wspominana jest jako jeden pozostała tylko nazwa: Dworskie pola. Tak z piękniejszych budynków. Istniały także dwa określa się tereny położone na zachód od wsi, młyny. Funkcjonowały cztery kopalnie wy- przy polnej drodze prowadzącej do Posieczka dobywcze, a mieszkańcy w większości trud- (pastwiska wsi Nadolna). W poł. XIX w. były nili się rolnictwem i górnictwem. Związki tu 84 domy, a Skłoby stawały się centrum z górnictwem upamiętnia kamienna figura

Powiat szydłowiecki 99 122 123

122 Figura św. Barbary, patronki górników, z 1933 r. 123 Pomniki ofiar II wojny światowej na cmentarzu wojennym

św. Barbary, wystawiona kosztem mieszkań- ków Niemcy dokonywali pacyfikacji, biorąc ców w okresie międzywojennym (1933). Bar- odwet na ludności cywilnej, mordując i paląc bara przedstawiona jest w pozycji stojącej, wsie na szlaku działalności mjr. Dobrzańskie- w tunice i płaszczu, w czepku na głowie. go. Pacyfikacje rozpoczęły się 30 marca 1940 r. W ręku trzyma kielich i hostię (symbol Eucha- od Gałek Krzczonowskich i aresztowań w Ste- rystii), które wedle legendy przyniósł jej anioł fankowie. Mieszkańcy Skłob spodziewali się przed śmiercią. Drugą ręką wspiera się na mie- represji, ale nie zdawali sobie sprawy z ich ska- czu, od którego zginęła. Figura jest polichromo- li. Odbyło się spotkanie starszych, darzonych wana, zadbana, zadaszona i ogrodzona sym- autorytetem mieszkańców, w trakcie którego bolicznym płotkiem. Po górniczej działalności podjęto decyzję o nieudzielaniu jakichkolwiek mieszkańców pozostały także liczne zroby po- informacji na temat hubalczyków i spokojnym kopalniane, które natura powoli niweluje. oczekiwaniu. Zdawało się niemożliwe, aby Zachowała się także starsza kapliczka ka- można było karać ludzi za całkowitą niewin- mienna, kolumnowa, zwieńczona krzyżem ność. 11 kwietnia 1940 r. Niemcy aresztowali metalowym z wizerunkiem Ukrzyżowanego wszystkich mężczyzn mieszkających w Skło- i napisem, na który warto zwrócić uwagę ze bach. Mężczyźni doprowadzeni zostali czwór- względu na archaiczną polszczyznę: Na cześć kami przed sklep, gdzie nastąpiła segregacja i nakwale Bogu Wieś Skłoby 1889 R. aresztowanych. Zwolniono chłopców poniżej Okoliczne lasy, będące źródłem utrzyma- 16. roku życia i mężczyzn powyżej 60 lat. Pozo- nia dla mieszkańców, zaważyły na losie wsi stałych przewieziono samochodami do szkoły w latach okupacji, stały się bowiem miejscem w Chlewiskach, gdzie sąd doraźny skazał ich schronienia dla oddziału mjr. Henryka Do- na karę śmierci. Przewieziono ich do Lasu Ste- brzańskiego „Hubala”. Był to jeden z pierw- fankowskiego, gdzie już wcześniej mieszkają- szych polskich oddziałów partyzanckich, dzia- cy w okolicy Żydzi wykopywali pod nadzorem łający w pełnym umundurowaniu od końca hitlerowców rowy. Skazańców prowadzono września 1939 r. do 25 czerwca 1940 r. Oddział dziesiątkami i rozstrzeliwano. Śmierć poniosło stoczył wiele bitew i potyczek z Niemcami, 246 osób. Z ponad 300 domów we wsi ocalało m.in. pod Cisownikiem, Huciskami i Szała- 6 budynków: 4 chałupy, leśniczówka i szkoła. sem. W odwecie za zwycięskie boje hubalczy- Wedle wspomnień mieszkańców w miejsce eg-

100 Tradycja Mazowsza zekucji zostali sprowadzeni Żydzi, którym na- ustawiono pamiątkowy obelisk. Obecnie to kazano wyrównanie terenu i nasadzenie lasu. tragiczne miejsce ma status cmentarza wojen- Sadzonki były jednak systematycznie usuwane, nego ofiar II wojny światowej. a w miejscu kaźni postawiono trzy brzozowe Przy wjeździe do wsi zobaczymy kamień krzyże. Niemcy kazali je usuwać, a mieszkańcy z tablicą. Obok nazwy miejscowości znajdzie- stawiali na nowo. my tu napis: Miejscowość odznaczona Krzy- Ofiarami mordów i represji padli także żem Grunwaldu III klasy, który wieś otrzyma- mieszkańcy innych wsi. W trwającej dwa ty- ła w 1977 r. Skłoby, nazywane wsią wdów, od- godnie tzw. akcji hubalowskiej Niemcy zamor- budowały się po wojnie. Nie przetrwał żaden dowali ponad 700 osób (głównie mężczyzn). z budynków. Leśniczówkę spalono w 1944 r. Prawie wszyscy zostali zidentyfikowani. Hitle- w odwecie za działalność leśniczego Jana rowcy spacyfikowali 31 wsi, praktycznie cał- Osóbki w Armii Krajowej. On sam był ko- kowicie niszcząc Gałki, Hucisko, Szałas Stary lejną z ofiar wojny. Nową szkołę wzniesiono i Skłoby. Spłonęło 600 zagród chłopskich. w związku z akcją Tysiąca szkół na Tysiącle- Po wyzwoleniu w 1956 r. przy drodze, przy cie Państwa Polskiego, a budowali ją żołnierze zakręcie na Rzuców, ustawiono pierwszy po- Wojsk Ochrony Pogranicza. mnik upamiętniający tragiczną pacyfikację Dziś lasy skłobskie słyną głównie z prze- z napisem: Miejsce spoczynku 245 miesz- pięknych i rosnących tu obficie borowików. kańców wsi Skłoby i okolic zamordowanych W zasięgu15-minutowego spaceru od asfaltu przez okupanta hitlerowskiego 11 kwietnia w końcu wsi, tuż za strumykiem Szabasów- 1940 roku. Społeczeństwo powiatu Przysu- ka, znajduje się Skłobska Góra. Wyjątkowy cha 22 VII 1956. Utworzono także cmentarz, spacer zapewnia satysfakcję płynącą ze zdo- położony kilkadziesiąt metrów od szosy Ste- bycia trzeciego co do wysokości wzniesienia fanków–Chlewiska. W centrum sporej polany Garbu Gielniowskiego (347 m n.p.m). Przy znajdują się tablice i krzyże z nazwiskami po- sprzyjającej pogodzie ze szczytu można po- mordowanych, a na środku, na podwyższeniu dziwiać panoramę Szydłowca. Na Skłobską umieszczono dwa kilkumetrowe głazy wraz Górę warto wejść z jeszcze jednego powo- z tablicami i napisem: Wciąż oskarżamy dając du. Ponoć powstańcy styczniowi zakopali tu świadectwo prawdzie. Obok stoi drewniany ogromny skarb, którego nikt dotychczas nie krzyż. W 70. rocznicę zbrodni przed wejściem odnalazł…

125

124 Kapliczka przydrożna 125 Pomnik upamiętniający odznaczenie wsi Krzyżem Grunwaldu 124

Powiat szydłowiecki 101 Stefanków (gmina Chlewiska)

126

126 Zabudowa dworkowa

tefanków istniał prawdopodobnie już W 1775 r. we wsi było 9 domów. Wieś zaczęła Sw XVI w., a osada nazywała się wówczas się rozwijać w latach 30. XIX w., kiedy dobra Ruda Stefanek, a następnie Minera Stefanek. dzierżawił Antoni Klimkiewicz. Powróco- Wedle innej opowieści nazwa miejscowości no wówczas do wydobycia rudy, mieszając ją wywodzi się od wybudowanego w okresie jej z rudą wydobytą w innych miejscach i wyta- powstawania wielkiego pieca służącego do piając w „Stefanie”. We wsi istniało wówczas przerobu obficie występującej na tym tere- 21 budynków dworskich! Oprócz wielkiego nie rudy żelaza. Piec nazwano „Stefan”, stąd pieca funkcjonowały mosiądzarnia, szlachtuj ponoć nazwa wsi. Pokłady rudy wydobywa- (ubojnia), szynk solny, karczma, wołownia, no najczęściej metodą odkrywkową, po któ- stajnia dla 12 koni fabrycznych, kuźnia i sto- rej pozostawały rowy o szerokości około 2 m larnia. Istotną informacją, świadczącą o dyna- i podobnej głębokości. Wydobytą rudę rudnik micznym rozwoju wsi, było istnienie wymie- płukał, kruszył i wytapiał w piecu. Złoża rudy nionego szynku solnego. Handel solą nie wszę- występujące w okolicy nie są jednak najwyż- dzie był dozwolony, sól była towarem kosztow- szej jakości, mają ok. 36% zawartości żelaza, nym, niejednokrotnie droższym od mięsa. ale zawierają także krzemionkę i niewielką W dobrach chlewiskich tylko w Stefankowie ilość wapnia i magnezu, co sprawia, że są sto- można było nią handlować. Założycielem sunkowo trudno topliwe. Zapewne z tego po- mosiądzarni w Stefankowie był Joseph Morris wodu przez czas jakiś wydobycia zaniechano. pochodzący z rodziny o tradycjach odlewni-

102 Tradycja Mazowsza 127 128

127 Pomnik z 1932 r. poświęcony Dionizemu Czachowskiemu 128 Tablica i krzyż upamiętniające ofiary okupacji hitlerowskiej w centrum wsi

czych, która prowadziła zakład w Birmingham ny jest dworek drewniany, nazywany dwor- (Anglia). Początkowo w Warszawie w spółce kiem Boryny, a bodaj najciekawsza chata Ro- z Thomasem Evansem prowadził zakład od- ska, nazwana tak ponoć na pamiątkę Rocha, lewniczy, od 1827 r. po zawarciu porozumie- który 200 lat temu osiedlił się w Stefankowie. nia z Romanem Sołtykiem, właścicielem są- Drewniany dom z barwnymi okiennicami od- siedniego sklepu żelaznego, opuścił Warszawę zwierciedla pasję artystyczną właścicieli, ude- i przybył do Stefankowa, gdzie odpowiadał za korowany jest rzeźbami i malaturami. pracę mosiądzarni. W czasie powstania listo- Ciekawa jest jedna z kapliczek we wsi, od- padowego produkowano tu modele potrzebne wołująca się do jej przemysłowej przeszłości. do odlewania kul armatnich do dział dużych Na kamiennym obelisku zwieńczonym krzy- wagomiarów, które także odlewano na miej- żem z Ukrzyżowanym umieszczono dzięk- scu. Józef Morris wykonywał także ekspertyzy czynny napis: Na pamiątkę zaprowadzonej dla znanych fabryk warszawskich, które usi- wstrzemięźliwości. Formierze Tutejszych łowały odlewać działa ze spiżu dzwonów prze- zakładów w roku 1859. Jest to jedna z ciekaw- kazanych na ten cel. Po powstaniu dzierżawił szych intencji, świadcząca o powszechnym wielki piec w Stefankowie. W latach 40. wró- niegdyś problemie, jakim było nadmierne cił do Warszawy, gdzie zatrudniał fachowców spożycie alkoholu wśród mężczyzn mieszka- przeszkolonych na wsi. Piec zlikwidowano, jących na wsiach. zapasy rudy się wyczerpały. W 1889 r. urucho- Około 2 km od centrum wsi w kierunku miono cegielnię, będącą jedynym zakładem zachodnim zlokalizowany jest pomnik ku przemysłowym w miejscowości. czci Dionizego Czachowskiego, postawiony Dziś zabudowania wsi Stefanków łączą się z inicjatywy ks. Jana Wiśniewskiego. Ksiądz praktycznie z budynkami wsi Skłoby i Nadol- Wiśniewski, proboszcz pobliskich Borkowic, na, potocznie więc nazywa się te wsie trójmia- znany regionalista i patriota, zasłynął w re- stem, rzadziej trójwsią. Wieś położona jest nie- gionie z upamiętniania miejsc ważnych dla zwykle malowniczo, z zachowaną zabudową krzewienia miłości do ojczyzny. Bitwa pod Ste- drewnianą, z której część przeznaczono dziś fankowem zdecydowanie zasługiwała na upa- na domy letniskowe. Bardzo charakterystycz- miętnienie. 22 kwietnia 1863 r. płk Dionizy

Powiat szydłowiecki 103 czoną za ujęcie Czachowskiego. Prawdopo- dobnie to właśnie przedwczesne ujawnienie lokalizacji wojsk rosyjskich pozwoliło na od- niesienie zwycięstwa. Dobrogojski zapropono- wał Czachowskiemu, że z kompanią strzelców i obiema kompaniami kosynierskimi zajdzie Rosjan od tyłu, podczas gdy druga kompania strzelców zwiąże nieprzyjaciela walką. W trakcie wykonywania manewru Dobrogoj- ski został śmiertelnie ranny, ale jego śmierć tylko zmotywowała powstańców. Zacho- wało się romantyczne wspomnienie: ponoć przed śmiercią kpt. Stanisław Dobrogojski ps. „Grzmot” zamoczył we własnej krwi zdję- cie narzeczonej, po czym poprosił kolegów, aby oddali jej na pamiątkę. Strzelcy i kosynierzy rzucili się na Rosjan, którzy zaczęli ucie- kać na prawą stronę drogi, w kierunku wsi. Kiedy strzelcy ruszyli w pościg za nimi, bitwa zmieniła się w rzeź. Ocaleli nieliczni Rosja- nie, którym udało się zerwać za sobą most na rzece i uciec w stronę Rzucowa. Powstańcy zdobyli porzuconą przez nieprzyjaciela broń 129 oraz trzy furgony z amunicją i zapasami żyw- ności. Zwycięstwo było całkowite, a straty niewielkie. Poległ kpt. Dobrogojski, rannych było sześciu powstańców. Rozbieżne są in- 129 Kaplica w intencji zachowania trzeźwości formacje co do liczebności wojsk rosyjskich i strat przez nie poniesionych. Według raportu Czachowskiego poległo 60 Rosjan, natomiast Czachowski, Naczelnik Wojenny Wojewódz- strona przeciwna twierdziła, że tylko 14. Po- twa Sandomierskiego, pokonał siły rosyjskie, dobne rozbieżności dotyczą liczebności wojsk które były dowodzone przez mjr. Dońca- rosyjskich. Podawane są liczby od 220 do -Chmielnickiego. Dionizy Czachowski podjął 500 żołnierzy. Istotą bitwy pod Stefankowem akcję ofensywną, po rozpoznaniu sił przeciw- był sukces moralny Czachowskiego – udało się nika wyruszył na czele dwóch kompanii strze- rozbić oddział armii regularnej i zadać wrogo- leckich pod dowództwem kapitanów Czesława wi dotkliwe straty. Nieprzyjacielowi udowod- Tabaczyńskiego i Stanisława Dobrogojskiego, niono, że słabo uzbrojeni powstańcy mogą być dwu kompanii kosynierskich dowodzonych groźnym przeciwnikiem w starciu z uzbrojo- przez kapitanów Konstantego Olszewskiego nym żołnierzem. i Edwarda Stanieckiego oraz 46 kawalerzystów Na skrzyżowaniu dróg gruntowych ze Ste- ppłk. Kazimierza Stamirowskiego. Oddział li- fankowa do Antoniowa, na leśnej polanie stoi czył 438 ludzi. Po pokonaniu ok. 15 km z kwa- kamienny obelisk zwieńczony kulą z krzyżem, tery w Skałkach Piekle w okolicach Stefanko- ogrodzony metalowym płotkiem. Poniżej wyku- wa (obecnie rezerwat) szpica oddziału została to orła i symbole narodowe. Na czterech ścianach ostrzelana przez nieprzyjaciela. Tyraliera cokołu znajdują się napisy: Tu pod Stefankowem strzelecka ujawniła w ten sposób swoją lokali- dn. 22 kwietnia 1863 r. wódz powstania Pułkow- zację, ale trzeba podkreślić, że była wyjątkowo nik Dionizy Czachowski Wojewoda Wojskowy zmotywowana przez ogromną nagrodę wyzna- Sandomierski zwyciężył Rosjan; Z naszej strony

104 Tradycja Mazowsza poległ Kapitan Stanisław Dobrogojski Grzmot, cach wsi Stefanków Niemcy natknęli się na którego ciało spoczywa na cmentarzu w Niekła- niewielki oddział polskich żołnierzy, którzy niu – cześć wielkiemu Patriocie; Boże Błogosław ostrzeliwując się, rozpoczęli ucieczkę. Droga Ojczyźnie; Na chwałę Panu Bogu ku czci Boha- ucieczki wiodła przez tę wieś. Idąca w dru- terów 1863 r., dla pamięci przyszłych pokoleń po- giej linii żandarmeria z Szydłowca przeszu- mnik ten wzniósł Ks Jan Wiśniewski Proboszcz kała zabudowę Stefankowa. Wyprowadzono Borkowicki w 1932 r. W lesie odnajdziemy tak- 77 mężczyzn. Była to połowa mężczyzn za- że dębowy krzyż, który upamiętnia miejsce po- mieszkujących podówczas wieś. Pojmanych chówku poległych Rosjan. wywieziono początkowo do budynku nadleś- Niestety, w tej pięknej wsi odnajdziemy nictwa w Chlewiskach, następnie do ratusza wspomnienie tragicznych wydarzeń z okresu w Szydłowcu i finalnie do wiezienia w Rado- II wojny światowej. W pobliskiej wsi Huci- miu, wszędzie usiłując torturami uzyskać in- sko, ok. 6 km na południowy wschód od Ste- formacje o miejscu pobytu „Hubala”. 4 kwiet- fankowa, kwaterował oddział „Hubala”, prze- nia 1940 r. mieszkańcy wsi zostali rozstrzelani ciwko któremu 30 marca 1940 r. nad ranem na Firleju w Radomiu. W 60. rocznicę pacyfika- hitlerowskie jednostki rozpoczęły zmasowaną cji, w 2000 r., we wsi odsłonięto pomnik upa- akcję zbrojną. Na hubalczyków ruszyło pięć miętniający to tragiczne wydarzenie. Pomnik batalionów Totenkopfverband, trzy bataliony przypomina prostą ścianę z surowej cegły, na policji oraz cztery wozy pancerne. W okoli- której umieszczono tablice pamiątkowe.

130

130 Leśna droga

Powiat szydłowiecki 105 Szydłowiec (siedziba powiatu i gminy)

131

131 Malownicze położenie zamku

zydłowiec położony jest u podnóża Gór rodu, która odtąd zaczęła nazywać się Szydło- SŚwiętokrzyskich, przy trasie E7 Warszawa– wieckimi. Najprawdopodobniej pierwszymi Kraków. Na południe i południowy zachód od Odrowążami, którzy przyjęli nazwisko Szy- Szydłowca ciągnie się duży kompleks lasów. dłowieccy, byli bracia Jakub i Sławko, którzy Główna część miasta rozciąga się na krawędzi w pocz. XV w. w miejscu dawnej osady targo- płaskowyżu łagodnie opadającego w dolinę wej lokowali Szydłowiec. Już w 1401 r. ufun- rzeki Korzeniówki. dowali oni i uposażyli kościół parafialny św. We wczesnym średniowieczu okolice póź- Zygmunta, wydzielony z parafii chlewiskiej. niejszego miasta należały do potężnego W dokumencie z 1427 r. mowa jest już o mie- małopolskiego rodu Odrowążów. Pierwsza ście Szydłowiec. Miasto to, położone na nie- wzmianka o Szydłowcu pochodzi z czasów zbyt urodzajnych glebach, w otoczeniu lasów Kazimierza Wielkiego, który przeniósł wieś i z dala od szlaków handlowych rozwój za- z prawa polskiego na niemieckie (średzkie). wdzięczało eksploatacji okolicznych rud że- W północnej Małopolsce znajdowało się kilka laza oraz bogatych złóż piaskowca, a przede majątków należących do Odrowążów, którzy wszystkim błyskotliwej karierze i świetno- już w XII w. zaliczani byli do najpotężniej- ści rodu Szydłowieckich, która przypadła na szych rodów magnackich. W wyniku rodzin- 2. poł. XV w. początek XVI w. Miasto składa- nych działów prawdopodobnie w końcu XIV ło się wówczas z rynku, otoczonego czterema w. Szydłowiec przypadł jednej z bocznych linii blokami działek oraz piątego bloku przyle-

106 Tradycja Mazowsza 132 133

132 Barokowy portal wejściowy w zamku 133 Dziedziniec zamkowy 134 Elementy architektoniczne zamku

134 gającego do terenu kościoła, usytuowanego elewacji mieściły się dwa okienka w kamien- wzdłuż południowej strony drogi wiodącej do nych obramieniach o ściętych krawędziach Wąchocka. Rynek założono zapewne w miej- doświetlające klatkę schodową oraz półkoli- scu wcześniejszego placu targowego osady. ste wnęki oparte na kamiennym kroksztynie. Około 300 m od Rynku rozlewisko rzeki Ko- Na elewacji tylnej (północnej) znajdowały się rzeniówki utworzyło wyspę, na której w latach małe wykusze na profilowanych kamiennych 1470–1480 Stanisław Szydłowiecki wzniósł kroksztynach, używane jako miejsca ustępo- z miejscowego kamienia murowany budynek we. Na wieżę wchodziło się po zewnętrznych, mieszkalny i oszkarpowaną wieżę bramną po- drewnianych schodach prowadzących z ganku łączone murami obronnymi. Dojazd do straż- na murze obronnym. Budynek był otynkowa- nicy prowadził przez mosty stały i zwodzony. ny i malowany na kolor szarokremowy, wnęki Dom mieszkalny stanowiła zwarta, prosto- obrzeżono pasem czerwonym i szaroniebie- kątna bryła z drewnianymi schodami i gan- skim. We wnętrzach zachowały się ślady po kami umożliwiającymi komunikację między gniazdach belek stropowych i kamienne por- piętrami. Budynek miał cztery kondygnacje tale wyznaczające pierwotne poziomy kon- i na każdej z nich mieściły się trzy pomieszcze- dygnacji, a w przyziemiu od strony dziedziń- nia w jednym trakcie. W podziemiu pomiesz- ca – okna z kamiennych ciosów o ściętych czenia były sklepione, a na wyższych piętrach narożach. Dwór pełnił funkcje mieszkalno- kryte drewnianymi stropami. We wschodniej -reprezentacyjne. Wieża bramna zbudowana

Powiat szydłowiecki 107 135 136

135 Stacja kolejowa Szydłowiec 136 Zaułki miejskie

z miejscowego kamienia, trzykondygnacyj- główną część budynku, rozbudowano skrzydło na, wsparta czterema narożnymi skarpami, północne, przebudowując istniejący budynek w przyziemiu ma przejazd z ostrołukowymi gotycki, oraz wzniesiono dwie kondygnacje otworami bramnymi, sklepiona krzyżowo. skrzydła zachodniego, dobudowując je do wie- Stosunki własnościowe w rodzinie Szydło- ży bramnej. Prawdopodobnie wraz z budową wieckich były skomplikowane. Szydłowiec po- renesansowej rezydencji założono zwierzy- winien odziedziczyć najstarszy syn Stanisława niec. W reprezentacyjnej wschodniej części – Jakub. Ten jednak był związany z Ćmielo- zamku wykonano jedną z pierwszych w kraju wem. Dobra skupił w swoich rękach Mikołaj, loggii widokowych, zwróconą w stronę założe- brat przyrodni, który zabiegał o podniesienie nia ogrodowego, za którym rozpościerała się znaczenia gospodarczego miasta. W ciągu budowana wówczas równolegle nowa dzielni- kilku lat, w pocz. XVI w. Szydłowiec uzyskał ca miasta, wspomniana Skałka. Zewnętrznej przywileje królewskie na dwa nowe jarmarki, okazałości wczesnorenesansowej rezydencji cotygodniowy targ piątkowy oraz skład żela- odpowiadały wnętrza wyposażone w bogato za. Miasto zaczęło się dynamicznie rozbudo- profilowane portale i polichromowane stro- wywać, w kierunku północnym od pierwot- py z kasetonami podwieszonymi między nej lokacji, wzdłuż szlaku prowadzącego ze belkami, a także malowane fryzy oraz piece Skrzynna do Radomia. Powstała nowa dzielni- z wielobarwnych kafli. Posadzki były pokryte ca z rynkiem, nazywana Skałką lub Rynkiem ceramicznymi, polewanym i dwubarwnymi Skałecznym. Plac miał służyć mieszkańcom płytkami. Zachowana kamieniarka świadczy, nowej części miasta i odciążyć rynek lokacyj- iż prace na zamku prowadzono w kilku fazach ny zatłoczony w dni jarmarków. i wykonywały je różne warsztaty budowlano- Zasługą Mikołaja była także rozbudowa -kamieniarskie. Na jednym z obramień okna zamku szydłowieckiego, wykonana prawdo- w trzeciej kondygnacji starego budynku za- podobnie według planów Franciszka della chowała się wykuta łacińska inskrypcja, sta- Lora, twórcy wawelskiego dziedzińca kruż- nowiąca parafrazę pierwszego wersu Psal- gankowego. Powiększono obszar wyspy i po- mu 71 ze starotestamentowej Księgi Psalmów: głębiono otaczającą go rzekę, tworząc staw. W Tobie Panie mam nadzieję, niech nie będę Wzniesiono wschodnie skrzydło zamku, czyli pohańbiony na wieki. Rezydencja rozbudowa-

108 Tradycja Mazowsza na została do formy trójskrzydłowego pałacu, która po wyjściu za mąż w 1547 r. za Mikoła- zamkniętego w czworobok murem kurtyno- ja Radziwiłła włączyła je w fortunę radziwił- wym, a więc postaci, którą widzimy do dziś łowską. Rodzina nie mieszkała w Szydłowcu, z niewielkimi zmianami. Zakończenie budo- w zamku rezydował namiestnik. Dopiero syn wy zamku nastąpiło w 1526 r., a w trzy lata Elżbiety, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany później Mikołaj wystawił akt erekcyjny ko- „Sierotką”, który bywał w mieście, skierował ścioła Świętego Ducha i szpitala dla ubogich, w 1600 r. Kaspra Fatygę i jego współpracow- których budynki wzniesiono w miejscu niepo- nika Hanusza, zatrudnionych wcześniej przy trzebnego już dawnego dworu Szydłowieckich. przebudowie zamku w Nieświeżu, by pod ich Z inicjatywą Mikołaja należy także łączyć za- kierunkiem wyremontowano i przebudowano czątki trzeciego placu w mieście, związane- część zamku. Przede wszystkim zmieniono go z uzyskanym od króla Zygmunta Starego komunikację i dobudowano łączniki. przywilejem zorganizowania składu żelaza, Wiek XVI i 1. poł. XVII stulecia były pomyśl- na mocy którego miasto uzyskało monopol na nym okresem w rozwoju Szydłowca. Zamiesz- handel tym produktem w sporej części kraju. kało tu kilka rodzin włoskich oraz szkockich. Składy do magazynowania najdogodniej było Zwiększała się liczba mieszkańców, miasto wybudować wokół placu takiej wielkości, aby rozwijało się przestrzennie nadal w kierun- zapewnił swobodne manewrowanie wozami, ku północnym, ale też i południowym, gdzie a także był odpowiednio utwardzony ze zabudowywano tereny należące do Kościoła. względu na ich ciężar. Zamiast przystąpić Powstał wówczas niewielki plac, na rozsze- do brukowania, wybrano dogodne rozwiąza- rzeniu drogi wiodącej do Skarżyska, nazwany nie, wykorzystując naturalne warunki terenu Rynkiem Plebanii, tym samym najstarszy ist- położonego na północ od miasta przy zbiegu niejący rynek zaczęto nazywać Wielkim. To drogi radomskiej i skrzyńskiej, gdzie zalę- właśnie tam w latach 1602–1629 zbudowano gają ogromne pokłady piaskowca, których kosztem miasta dwukondygnacyjny murowa- górna warstwa znajduje się na powierzchni, ny ratusz z wieżą. Budynek zaprojektował naj- w formie płyty pokrywając znaczną część pla- prawdopodobniej spolszczony Włoch Kasper cu, który nazywano wówczas Składowem. Fatyga, a wzniesiono go na środku Rynku, na W momencie śmierci Mikołaja Szydłowiec- linii widokowej ratusz–zamek. Lokację ratu- kiego, prawdopodobnie w 1531 r., nie żyło sza na środku placu określiła jeszcze średnio- już żadne z jego dzieci, cały majątek przypadł wieczna tradycja takiego sytuowania ratuszy więc córkom brata Mikołaja – Krzysztofa, oraz brak niezabudowanych parcel w pierze- a dobra szydłowieckie otrzymała Elżbieta, jach rynkowych. W ten sposób w 1. poł. XVII w.

137 138

137 Dom „Pod Dębami” 138 Żydowski dom modlitwy

Powiat szydłowiecki 109 139 140

139, 140 Charakterystyczna, parterowa zabudowa miasta

centralna część Szydłowca uzyskała ostatni tyczono nowe parcele siedliskowe w północnej z monumentalnych budynków, które góru- części miasta. Obszar ten, położony na północ ją dziś w sylwetce miasta. Miasto posiadało od Rynku Wielkiego, nazywany był żydow- w tym okresie zabudowę parterową, w więk- skim miastem, a jego mieszkańców określano szości drewnianą, co było dość zaskakujące ze jako obywateli szydłowieckich skałeckich. względu na obfitość kamienia budowlanego W 1711 r. zbudowano tu bożnicę. Mimo i istnienie cegielni. zwiększenia liczby mieszkańców nadal Po śmierci Mikołaja prace na zamku od ok. w mieście pozostawało wiele zrujnowanych, 1618 r. kontynuował syn „Sierotki”, stolnik niezamieszkanych domów, były także puste wielki litewski Albrycht Władysław Radziwiłł. place w zwartej generalnie linii zabudowy. Do 1624 r. budową kierował budowniczy Jan Tereny te, po wcześniejszym ogłoszeniu w ra- Herbek, obywatel Szydłowca. Prace te objęły tuszu i bożnicy, w przypadku niezgłaszania do przede wszystkim modernizację wnętrz. nich pretensji przez spadkobierców przecho- W okresie potopu szwedzkiego Szydłowiec dziły na własność dworu, który chętnie przy- był jednym z nielicznych miast Rzeczypo- dzielał je nowym osadnikom. spolitej, które nie doznały większych znisz- Kolejni właściciele praktycznie już od poł. czeń. Być może wynikało to z faktu przyna- XVII w. nie przebywali w Szydłowcu na sta- leżności miasta do fortuny Radziwiłłów lub łe, dopiero w 1788 r. zamieszkali tu Mikołaj było wynikiem szczęśliwego przypadku. Nie Radziwiłł i jego żona Maria z Gawdzickich. oszczędziły jednak miasta plagi, zarazy, ra- Urządzili ono na nowo wnętrza na drugiej bunki, głód – nieszczęścia charakterystyczne kondygnacji wschodniego skrzydła zamku, dla czasów wojennych, które przyczyniły się zdobiąc je wystrojem malarskim oraz sztuka- do znacznego wyludnienia. Opustoszałe place terią, wprowadzając kominki, piece i ozdobne i domy przechodziły na własność dworu, który posadzki. Być może w tym czasie przesunięto dla zwiększenia dochodów starał się ściągnąć na obecne miejsce w skrzydle wschodnim por- nowych osadników. Nie istniał wprawdzie tal wejściowy oraz wybudowano wielką klatkę oficjalny zakaz pana lub władz miejskich za- schodową z 67 stopniami wokół modrzewio- braniający osiedlania się Żydów w mieście, ale wego słupa, prowadzącą z sieni na piętro i wi- do poł. XVII w. była to grupa nieliczna. Dopie- doczną na najstarszym planie zamku z 1848 r. ro ich gremialna ucieczka za Wisłę związana Po trzecim rozbiorze Polski Szydłowiec zna- z powstaniem Chmielnickiego wpłynęła na lazł się w zaborze austriackim. Nowe władze wzrost osadnictwa. Z myślą o przybyszach wprowadziły własne ustawodawstwo budowla- narodowości żydowskiej w 2. poł. XVII w. wy- ne i dążyły do regulacji i uporządkowania mia-

110 Tradycja Mazowsza steczka, zakazując wznoszenia domów typu który był siedzibą władz miejskich i więzienia, wiejskiego, nakazując remonty domów, a także znajdował się pręgierz. W zachodniej pierzei organizując sprzedaż pustostanów w drodze wznosił się piętrowy, klasycystyczny budynek licytacji. Pod groźbą konfiskaty posesji nakazy- szkoły elementarnej, wystawiony kosztem wano zastąpienie kominów drewnianych mu- dworu przed 1820 r. Stało też kilka zajazdów rowanymi. Około 1800 r. władze austriackie, i karczem. W rozszerzeniu ul. Kieleckiej, przy chcąc zapobiec rozprzestrzenianiu się chorób, murze okalającym cmentarz przykościelny, nakazały założenie nowego cmentarza parafial- znajdował się niewielki, prawdopodobnie mu- nego, lokalizując go na południe od miasta przy rowany szpital parafialny. Plebania, leżąca po drodze do Woli Korzeniowskiej. Burzliwy okres południowej stronie głębokiego wąwozu dzi- napoleoński nie sprzyjał jednak regulacji całe- siejszej ul. Zakościelnej, połączona była z ko- go miasta, nie udało się nawet sporządzić planu ściołem mostem. Pośrodku drugiego placu, inwentaryzacyjnego. Dokładną analizę zabu- Rynku Żydowskiego, znajdowały się dwa ciągi dowy Szydłowca na przełomie XVIII i XIX w. parterowych kramów żydowskich, wybudowa- udało się przeprowadzić w oparciu o plan po- nych w poł. XVIII w. Na Rynku stała kamien- miarowy miasta wykonany przez geometrę na rzeźba kultowa, niestety niezachowana. Za Jana Zawadzkiego, a także przekazy pisane. rynkiem, w głębi ul. Żydowskiej zlokalizowana Możemy więc w miarę dokładnie opisać wygląd była murowana synagoga, a przy niej szkoła wy- Szydłowca. Centrum stanowiły: tzw. Rynek znaniowa wymurowana przez Jana Kunickiego Wielki, zwany Katolickim, i Rynek Skałeczny, w 1799 r. Do bożnicy przylegał kirkut. Kilka nazywany Żydowskim, oraz łącząca je ul. Ska- ważniejszych ulic przelotowych pokrytych było łeczna. Miały one zwartą, szczytową zabudowę, starym brukiem, pamiętającym jeszcze czasy charakteryzującą się wąskimi frontami działek. króla Jana III Sobieskiego. Poza miastem przy Budynki w większości były drewniane, partero- drogach wylotowych nadal znajdowały się sto- we, zwykle z frontu miały podcienia. Na pozo- doły i budynki gospodarcze, będące własnością stałych ulicach zwarta zabudowa przerywana mieszczan. była licznymi opuszczonymi posesjami. Przy Regulacja miasta, planowana już przez Rynku Katolickim mieściło się kilka budyn- władze austriackie, rozpoczęła się w połowie ków użyteczności publicznej. Przed ratuszem, lat 20. XIX w. w związku z akcją planowej

141 142

141 Góra Trzech Krzyży 142 Cmentarz katolicki

Powiat szydłowiecki 111 143

143 Kościół pw. św. Zygmunta

sanacji miejskich układów i zabudowy, ener- dowa miasta, tradycyjne budynki drewniane gicznie prowadzoną przez Komisję Rządową ustępowały miejsca murowanym, zbliżonym Spraw Wewnętrznych i Policji w Królestwie architektonicznie do ówczesnej zabudowy Polskim. Nacisk położono na wybrukowanie wielkomiejskiej. Katastrofalny natomiast był głównego traktu przecinającego miasto oraz stan sanitarny Szydłowca. W latach 40. XIX w. usunięcie, dla usprawnienia komunikacji, miasto liczące ponad 3 tys. mieszkańców za- podcieni w kilku domach zbyt wysuniętych opatrywało się w wodę w 4 studniach publicz- na ulice. Zaprojektowano także poszerzenie nych i 50 prywatnych, z których wiele uzna- i wybrukowanie ulic bocznych, ułożenie tro- wano za nieczynne. tuarów przed posesjami oraz wzniesienie bu- Po bezpotomnej śmierci Mikołaja nieza- dynków szlachtuza i jatek miejskich, a także mieszkany zamek popadał powoli w ruinę. wykopanie kilku studni publicznych. Prace Dobra szydłowieckie sprzedano Annie z Za- przebiegały bardzo powoli, głównie ze względu mojskich Sapieżynie, a ta w 1828 r. odsprzeda- na stałe niszczenie traktu przez przejeżdża- ła zamek i miasto rządowi Królestwa Polskie- jące ciężkie pojazdy wiozące żelazo z fabryk go. Zamierzano urządzić tu fabrykę sukna lub w Suchedniowie, Bliżynie czy Chlewiskach. szkołę. W 1847 r. przeniesiono wyposażenie Komisja wykazała się wyjątkową troską o za- kaplicy zamkowej do kościoła pw. św. Zyg- chowanie zabytkowego ratusza, uszkodzonego munta. Zamek był częściowo zamieszkany w czasie kampanii w 1809 r., który początkowo i użytkowany na skład zbożowy dzierżawcy planowano wyburzyć i wznieść w jego miejscu dóbr rządowych. W latach 60. XIX w. prze- nowy. Nakazano remont i odbudowę, zakoń- szedł pod zarząd przemysłowca Moritza Enge- czoną w 1829 r. Stopniowo zmieniała się zabu- manna, który urządził tu skład piwa.

112 Tradycja Mazowsza W okresie powstania styczniowego w mie- starozakonny Dwore Perl Rabinowicz wypuścił ście stacjonowało wojsko rosyjskie, zakwate- własny pieniądz zastępczy, tzw. bony papierowe rowane w domach prywatnych oraz ratuszu. o nominałach 10 i 30 kopiejek. Niestety, nie do- W zamku urządzono lazaret. Rok 1863 nie za- trwały one do naszych czasów… ważył jednak na losach miasta, mimo że miały Rozwój przemysłu na przeł. XIX i XX w. tu miejsce wydarzenia rewolucyjne wywołane wpłynął na wzrost liczby mieszkańców i spo- przez Mariana Langiewicza (wyparcie Rosjan wodował znaczną ekspansję miasta w kierun- w nocy z 22 na 23 I), wspomaganego przez ku wschodnim. Powstały odlewnia i emalier- burmistrza Wierzbicy, a kilka miesięcy później nia, fabryka guzików, huta szkła, garbarnia. przez Dionizego Czachowskiego. Wydarzenia Wzrosła produkcja kopalni kamieni cioso- te przypominają pomniki. Jeden stoi nieopodal wych, a na Podzamczu nieźle prosperował zamku z napisem: Maryjo wyproś zbawienie Browar Parowy, posiadający własne piwiarnie ludowi swemu 23.I.1863, drugi na cmentarzu także w Radomiu. Był on własnością Enge- katolickim. Władze miejskie urzędowały w wy- mannów, z których Edmund był społeczni- najętym budynku, a istniejący ratusz wymagał kiem, m.in. założył straż ogniową w Szydłow- remontu. Jako ciekawostkę warto dodać, że cu i został jej pierwszym prezesem. podobnie jak w całej Polsce, tak i w Szydłow- Pierwsza wojna światowa przyniosła pewne cu zaistniała sytuacja powodowała stopniowe zniszczenia miastu, uszkodzony został ratusz. wypadanie z obiegu drobnej monety bilonowej Wojska austriackie wysadziły główne piętra i kruszcowej. Starając się temu zaradzić, kupiec wieży, zniszczeniu uległy także sąsiednie par-

144 145

144 Prospekt organowy 145 Późnorenesansowy ołtarz w kościele pw. św. Zygmunta

Powiat szydłowiecki 113 146 147

146 Herb fundatorów kościoła – Odrowążów Szydłowieckich 147 Chrzcielnica kamienna

tie attyki. Uszkodzono także kościół, nisz- to gruz i wygrodzono teren dawnego zwierzyń- cząc sygnaturkę, wiązanie i pokrycie dachu, ca. Zamek chciał przejąć radomski oddział kruchtę oraz polichromowany strop w nawie. Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, który Cześć uszkodzeń udało się usunąć, wykorzy- planował urządzić w nim muzeum regionalne stując projekt Stefana Szyllera oraz dachówkę, dokumentujące historię miast prywatnych którą zdjęto z zamku. Wnętrze nawy i pre- w regionie świętokrzyskim oraz kulturę ludo- zbiterium ozdobiono polichromią wykonaną wą powiatów opoczyńskiego i koneckiego. przez Ludwika Korzeniowskiego z Istebnej, W 1925 r. włączono w obręb miasta wsie Pod- strop nawy odnowił Zdzisław Lenartowicz. zamcze, Stara Wieś, Podgórze i Polanka Mo- W dwudziestoleciu międzywojennym skiewska. Prężnie działały kamieniołomy i za- dość chaotycznie zmieniano architekturę, kłady kamieniarskie, garbarnie, fabryka gwoź- zacieśniając centrum i mieszając budownic- dzi. Najsłynniejszym bodaj zakładem prze- two przemysłowe z mieszkaniowym. Liczba mysłowym była fabryka powozów i bryczek mieszkańców przekroczyła 10 tys. W tym też braci Węgrzeckich, powstała już w 1875 r., okresie powołano komitet opieki nad zabyt- znana na terenie całej Polski ze względu na kami, dzięki czemu w 1922 r. udało się for- wysoką jakość wykonania. Od 1923 r. produ- malnie uznać szydłowiecki zamek za zabytek. kowała ona również karoserie do samocho- Dzierżawiony przez Edmunda Engemanna du AS, współpracując z firmą Jana Łaskiego był praktycznie w stanie ruiny. Użytkowano w Warszawie. Od 1928 r. po Warszawie jeździ- tylko skrzydło zachodnie, gdzie na parterze ło sto taksówek skonstruowanych w tych właś- urządzono magazyny, a na piętrze funkcjono- nie dwóch kooperujących ze sobą fabrykach. wała sala wykorzystywana jako teatr i miej- W 1929 r. na Powszechnej Wystawie Krajowej sce zabaw. W pozostałej części zamek był za- w Poznaniu szydłowiecka fabryka otrzymała gruzowany, pozbawiony stolarki i oszklenia, srebrny medal za produkcję bryczek i nadwozi posadzek i podłóg. Po przejęciu przez Skarb samochodowych. W 1938 r. udało się wyty- Państwa zamek wydzierżawiono na cele kul- czyć nowy przebieg ulicy tranzytowej oraz pla- turalno-oświatowe Związkowi Strzeleckiemu ce Niepodległości i Targowica. (1933–1938). Naprawiono wówczas wiązania W dniu 8 września 1939 r. miasto zajęli dachowe i gzymsy, pokryto dachy oraz usunię- Niemcy. Jako duże skupisko ludności żydow-

114 Tradycja Mazowsza skiej zamienione zostało w otwarte getto. W któremu w latach 1949–1952 w oparciu o pro- okresie okupacji hitlerowcy zrównali z ziemią jekt Stanisława Skibniewskiego przywrócono część miasta wokół dawnego Rynku Żydow- pierwotną bryłę. W 1951 r. upaństwowiono skiego, a w 1942 r. przystąpili do likwidacji wiele prywatnych kamieniołomów i zakładów, getta w Szydłowcu. Ok. 5 tys. osób osadzono tworząc Szydłowiecko-Kunowskie Zakłady tymczasowo w zamku. W mieście przebywa- Wydobycia i Obróbki Piaskowca. W oparciu ło wówczas 16 300 osób wyznania mojżeszo- o dawną fabryczkę Podkowiak powstała Szy- wego, które 23 września skierowano do obozu dłowiecka Fabryka Wyrobów Metalowych, zakłady w Treblince. Wkrótce potem ponow- produkująca gwoździe budowlane i specjalne nie w tzw. wtórnym getcie zgromadzono ok. oraz siatkę ogrodzeniową. Rozwinął się tak- 5 tys. osób, które wywieziono 13 stycznia 1943 r. że przemysł garbarski, powstały Spółdziel- Wojenna zagłada ludności sprawiła, że zanie Pracy „Przyjaźń” i „Garbarz”, rozwijały ludnienie miasta obniżyło się do 4 tys. Straty się także przemysł spożywczy, spółdzielczość materialne poniosły dzielnica żydowska oraz i handel. W latach 1950–1952 rozpoczęto pra- zakłady przemysłowe. W pierwszej kolejności ce konserwatorskie i renowacyjne na zamku. wyremontowano kościół: wzniesiono nową W wyniku reformy administracyjnej w 1956 r. sygnaturkę, odnowiono ołtarz główny i gotyc- miasto stało się siedzibą powiatu sięgającego ki poliptyk, położono nową posadzkę, a ścia- od Wierzbicy do Bliżyna. Szydłowiec zaczął ny i mensy ołtarzowe wyłożono marmurem. się rozwijać, w rejonie pl. Marii Konopnickiej W styczniu 1945 r. bomba uszkodziła ratusz, i ul. Zamkowej wybudowano pierwsze bloki

148

148 Płyta nagrobna Mikołaja Szydłowieckiego

Powiat szydłowiecki 115 149 150

149 Obraz przedstawiający wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny 150 Płyty nagrobne na cmentarzu przykościelnym

mieszkalne, przy samym placu siedzibę władz towała schemat rozplanowania miasta. Dzi- powiatowych. Zabudowano teren po zamknię- siejszy skomplikowany układ przestrzenny tym w 1957 r. cmentarzu żydowskim, wzno- stanowi odbicie różnych etapów rozwoju oraz sząc budynek szkoły i pawilony handlowe, zmieniających się potrzeb. Obecnie miasto a zabytkowe nagrobki przeniesiono na cmen- zajmuje powierzchnię blisko 22 km2 i liczy tarz przy ul. Wschodniej. Między ul. Zamkową 12 tys. mieszkańców. Centrum Szydłowca a pl. Wolności wzniesiono bloki z pawilonami to czworoboczny, nieregularny rynek z póź- handlowymi, a przy ul. Wschodniej powstało norenesansowym ratuszem. Wybudowany nowe osiedle. W zachodnim skrzydle zamku, w latach 1602–1629 wielokrotnie ucierpiał oddanym do użytkowania w 1963 r., otwarto podczas wojen. Przebudowywano go w 1809, dom kultury, a od 1970 r. funkcjonuje tam tak- 1918 i 1945 r. Budynek murowany z kamienia, że biblioteka. W 1968 r. umieszczono w zamku piętrowy, z narożnymi, okrągłymi skarpami, także Muzeum Ludowych Instrumentów Mu- wieńczy wysoka attyka kryjąca dachy. W każ- zycznych. Po likwidacji powiatów w 1975 r. dym rogu wieżyczka. W elewacji wschodniej Szydłowiec był siedzibą administracji miej- umieszczona jest wysunięta na zewnątrz wie- sko-wiejskiej. Stanowił też lokalne centrum lokondygnacyjna wieża wzniesiona na planie usługowe dla potrzeb okolicznych społeczno- kwadratu przechodząca u góry w ośmiobocz- ści. Uciążliwy przejazd przez miasto skończył ną, z gankiem na kamiennych konsolach, na- się z chwilą zbudowania w 1991 r. obwodnicy. kryta kopulastym hełmem. Na wieży umiesz- Prowadzono także systematycznie inwestycje czono mechanizm zegarowy, a na ścianach komunalne: wybudowano sieć wodną i kana- trzy tarcze zegarowe zwrócone w różne strony lizacyjną, położono nowe nawierzchnie ulic świata. Gładkie elewacje ożywiają okna w ob- i placów, założono zieleńce. Przy ul. Podgórze ramieniach z gzymsami. Trójstrefowa attyka w rozlewisku rzeki Korzeniówki urządzono także podzielona jest gzymsami i wzbogaco- zalew rekreacyjny. na arkadowymi blendami i pilastrami, powy- Szydłowiec nie powstał w wyniku jedno- żej których znajdują się otwory strzelnicze razowego zabiegu urbanistycznego. Rozwój i wzmacniający wrażenie obronności krenela- przestrzenny miasta przebiegał stopniowo, żowy grzebień. Łukowate okna w attyce zosta- wzdłuż głównych dróg, których trasa kształ- ły wybite dopiero w XIX w. podczas adaptacji

116 Tradycja Mazowsza poddasza do celów użytkowych. Budynek mieszkańcy. Pręgierz szydłowiecki był używa- otynkowany jest na biało. Ratusz jest siedzibą ny jeszcze w 1788 r. władz miejskich, mieszczą się tu Urząd Stanu Druga kamienna kolumna w okolicach ratu- Cywilnego i Wydział Spraw Obywatelskich. sza nazywana jest przez mieszkańców Zośką. W piwnicach znajduje się kawiarnia Piwnica Jest to manierystyczna kolumna ozdobiona Szydłowiecka. Z pewnością uroku i niepowta- motywami liści umieszczonych na pękatym rzalnej atmosfery przydaje jej kamienne wnę- brzuścu, zwieńczona platformą okoloną że- trze pozwalające na obserwowanie zastosowa- lazną balustradą, na której stoi posąg kobiety. nia i właściwości szydłowieckiego piaskowca, Zapewne posąg ustawiono za czasów Radzi- użytego niegdyś do budowy ratusza, a współ- wiłłów, a przedstawia szydłowiecką mieszczkę cześnie do adaptacji wnętrza. Trzeba dodać, o imieniu Zofia, która najprawdopodobniej że budynek ratusza pozwala także na obejrze- była pierwszą napiętnowaną publicznie kobie- nie miasta z lotu ptaka. W ramach rewitaliza- tą. Niestety, bardzo niewiele wiemy o posągu, cji Szydłowca, prowadzonej przez Mazowiecką z pewnością stał na Rynku w 1795 r., namalo- Jednostkę Wdrażania Projektów Unijnych we wał go wówczas Zygmunt Vogel (znany polski współpracy z lokalnymi władzami, w 2013 r. rysownik i malarz ze szkoły Canaletta). Zośka udało się wykonać remont elewacji ratusza na czas jakiś trafiła na nagrobek ks. Stanisława oraz zaadaptować budynek wieży ratuszowej Straszaka (zm. 1833), aby w 2004 r. powró- z przeznaczeniem na galerię widokową. Ga- cić na Rynek i przypominać o czasach sądów leria jest ogólnodostępna i pozwala na podziwianie nowej nawierzchni Rynku, zieleńców i małej architektury. Zrewitalizowany ratusz i rynek szczególnie pięknie wyglądają wieczorem, ze względu na stylowe oświetlenie i ilu- minację budynku. Ogromne zainteresowanie wzbudzają kolumny ustawione na rynku. Jedna z nich, późnorenesansowa, wysoka na 2,5 m kolumna z piaskowca, stojąca na profilowanej bazie i zwieńczona gzymsem, to pręgierz. W poło- wie wysokości wykuto trzy maszkarony z że- laznymi uchwytami (kunami) dla skazańców, przedstawiające trzech satyrów oraz maskę kobiecą. Pręgierz jest unikatem w skali ogól- nopolskiej, aczkolwiek trzeba przypomnieć, że niegdyś pręgierze stały w każdym miastecz- ku. Stawiano je, tak jak i ten szydłowiecki, przed ratuszami, w rynkach lub innych punk- tach centralnych, służyły bowiem do wiązania oszustów i przestępców skazanych na hańbę publiczną, chłostę czy wygnanie z miasta, którzy mieli być dodatkowo ukorzeni przez pokazanie ich ludowi. Pełniły więc podwójne funkcje – z jednej strony był to sposób na upo- 151 korzenie przestępcy, z drugiej rodzaj ostrzeże- nia, informacji dla potencjalnych winowajców o karze, która może ich spotkać. Ustawianie 151 Ratusz i pomnik Kościuszki pręgierzy w eksponowanym miejscu dawa- ło pewność, że przestępcę zobaczą wszyscy

Powiat szydłowiecki 117 miejskich, kiedy na pręgierz skazywano kobie- z piaskowca, opierając na osi symetrii, która ty, które wstyd straciły ku pośmiewisku ludu przebiega przez drzwi frontowe. Ma klasyczną i zbawiennej przestrodze innych kobiet. Od pięcioosiową elewację wzbogaconą płytkim kilku lat w Szydłowcu w dniu imienin Zofii ryzalitem i boniowaniem w narożnikach. Nad organizowany jest zjazd Zosiek, a pomnik jest drzwiami niewielki balkon. Za budynkiem centralnym punktem pamiątkowej fotografii. rosną wysokie dęby, stąd nazwano go Do- Na początku skweru rynkowego umieszczo- mem pod Dębem. Obecnie w budynku mieści no ufundowany przez mieszkańców w 1923 r. się trzygwiazdkowy hotel, wyremontowany pomnik Tadeusza Kościuszki. Pomnik wyku- i wyposażony w ramach projektu rewitalizacji ty został przez Edwarda Ziółkowskiego, który miasta. Na gości czeka 26 miejsc w stylowo w latach 30. pełnił funkcję burmistrza, według wyposażonych pokojach. projektu warszawskiego architekta Antoniego Na południe od Rynku usytuowany jest go- Karczewskiego. Ten w piśmie do konserwatora tycki kościół farny, oddzielony wąwozem od wojewódzkiego stwierdził, że jego projekt zo- plebanii i ogrodu kościelnego. Budowę kościo- stał najokropniej wykoszlawiony. Dziś figura ła murowanego rozpoczęto w 1493 r., z funda- jest miejscem organizacji uroczystości pań- cji Jakuba Szydłowieckiego, ówczesnego wła- stwowych i patriotycznych. ściciela miasta. Budowę i wyposażanie ukoń- Wokół Rynku (z wyłączeniem południowej czył brat fundatora, Mikołaj Szydłowiecki, pierzei, którą wyburzono w poł. XIX w. przy przed 1525 r. Do dekoracji kościoła sprowadził powiększaniu placu) znajdują się zabytkowe prawdopodobnie Stanisława Samostrzelnika kamienice z przełomu XIX i XX w. Niestety, (znanego także jako Stanisław z Mogiły), re- nadal nie wszystkie są w dobrym stanie. War- nesansowego malarza, iluminatora i minia- to jednak zwrócić uwagę na zachowane gzym- turzystę. W 1563 r. na kilka lat fara przeszła sy i charakterystyczne dla małych miasteczek w ręce kalwinów, katolikom przywrócił ją Mi- wjazdy na podwórza w postaci półokrągłych kołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”. Kościół bram. Pozostałościami wcześniejszej zabudo- jest orientowany, murowany z miejscowego wy są wyłącznie piwnice, wykuwane w skale piaskowca. Składa się z trzyprzęsłowego pre- i murowane z kamienia układanego warstwo- zbiterium oraz prostokątnej nawy, szerszej wo, łączonego wapnem i gliną, o sklepieniach i zdecydowanie wyższej. Od północy do pre- kolebkowych, w ścianach sklepianych we zbiterium przylegają gotycka zakrystia i skarb- wnęki. W otworach wejściowych zachowały czyk. Z nawą od południa sąsiaduje kaplica się portale z ciosów piaskowca. Większość ka- Najświętszej Maryi Panny, a od północy – kamienic jest własnością prywatną, więc piwni- plica św. Stanisława i kruchta. Kolejna kruchta, ce najlepiej obejrzeć w ratuszu. Najstarszym na osi kościoła, od zachodu, pochodzi z czasów zabytkiem w pierzei rynkowej jest wzniesiony przebudowy Radziwiłłowskiej. Późnogotycka w 1819 r. kosztem Anny Sapieżyny klasycy- świątynia należy do grupy kościołów wzno- styczny budynek szkoły elementarnej. Hi- szonych w większości północnomałopolskich storia szkoły jest bardzo ciekawa, nauczano ośrodków dóbr należących rodu Odrowążów w niej bowiem w nowatorskim podówczas sys- – Ćmielów (1509/1510), Żarnów (1510), Chle- temie Bella–Lancastera. Metoda ta polegała wiska (1511/1512), Końskie (1520). Poza fun- na szkoleniu przez nauczyciela pewnej grupy datorami łączy je specyficzna łamana kamie- starszych dzieci, które następnie uczyły dzieci niarka. Jej przykładem w szydłowieckiej farze młodsze. Plan nauki w szkole szydłowieckiej są późnogotyckie portale, fazowane z wałkami przewidywał podział na trzy grupy: początku- przecinającymi się w łukach, oraz okienka jących, postępujących oraz doskonalących się. z elewacji zachodniej i zakrystii: prostokątne, W czasach II wojny światowej urzędowała tu o krzyżujących się laskowaniach. Mury kościo- Żydowska Rada Starszych (Judenrat). ła opięte są skarpami. W szczytach nawy blen- Prostokątny, jednopiętrowy budynek z wy- dy arkadowe oraz kamienne tarcze z herbami sokim poddaszem zbudowano oczywiście Mikołaja Szydłowieckiego.

118 Tradycja Mazowsza Jakub Szydłowiecki ufundował dla kościoła cza w latach powracającej zarazy. Zwraca uwa- ołtarz w formie późnogotyckiego poliptyku gę znajdująca się w kaplicy północnej rzeźba złożonego z osiemnastu obrazów namalowa- Piotrowina o sarmackich rysach, umieszczonych temperą na deskach. W części środko- na w barokowym ołtarzu św. Stanisława, oraz wej, przedstawiającej Wniebowzięcie Matki scena ukrzyżowania z postaciami Maryi i św. Bożej, sportretowany został fundator – jako Jana, będąca epitafium pary szlacheckiej ado- rycerz herbu Odrowąż z małżonką i trzema rującej krzyż oraz ich syna. córkami. Po bokach znajdują się przedsta- W prezbiterium warto zwrócić uwagę na wienia świętych dziewic: Agnieszki, Katarzy- utrwalony w płycie nagrobnej wizerunek Mi- ny, Barbary i Doroty, oraz sceny opłakiwania kołaja Szydłowieckiego, wykonany w czerwo- Chrystusa i zmartwychwstania. Na skrzy- nym marmurze węgierskim. Prawdopodob- dłach zamkniętego ołtarza przedstawiono nie to wybitne dzieło wczesnorenesansowej parami świętych męczenników. Na obrazach plastyki pochodzi z warsztatu Bartolomeo otwartego ołtarza widnieją sceny Męki Pań- Berecciego, realizującego wielką przebudowę skiej. W predelli umieszczono rodzinę NMP. renesansową zamku na Wawelu, autora ka- Postaci i sceny przedstawione są na złotych plicy nagrobnej Zygmunta Starego w katedrze tłach ozdobionych rombami i liliami. Ołtarz wawelskiej. wykonano prawdopodobnie w warsztatach Osobliwością szydłowieckiego kościoła krakowskich, być może w pracowni Marcina są rysunki i napisy na kamiennych ciosach Czarnego (zm. 1509) i jego syna Mikołaja. Obecnie poliptyk podziwiać można w kaplicy Najświętszej Maryi Panny, będącej zarazem miejscem spoczynku rodu Szydłowieckich. Z pierwotnego wyposażenia zachowały się również późnogotyckie rzeźby Chrystusa Bo- leściwego i Matki Boskiej Bolesnej, umieszczone w bocznym ołtarzu prezbiterium oraz kamienna chrzcielnica z napisem wotywnym i herbami Odrowąż, Topór i Łabędź. Ołtarz główny, który obecnie możemy oglądać w szy- dłowieckim kościele, ufundowali Albrycht Władysław Radziwiłł i jego żona Anna Sapie- żanka w latach 1618–1627. Późnorenesanso- wy ołtarz, dzięki bogactwu rzeźby, snycerki i malarstwa, należy do najcenniejszych w pół- nocnej Małopolsce. W nim także znajdziemy ślady pierwotnego wyposażenia w postaci fragmentów późnogotyckiego tryptyku: rzeźby koronacji Matki Boskiej przez Trójcę Świętą i kwatery z wizerunkami świętych. W górnej kondygnacji rzeźba św. Zygmunta, patrona kościoła, z synami oraz malarskie przedstawienia świętych. Trzeba bacznego oka, aby w bogatej ornamentyce dostrzec herby Radzi- 152 wiłłów i Sapiehów. Z tego samego okresu co ołtarz główny pochodzą dwa ołtarzyki pomoc- nicze i wiele innych drobniejszych elementów 152 Pomnik powstańców styczniowych wyposażenia, bowiem fundacje Radziwiłłów wspomagały zapisy i legaty mieszczan, zwłasz-

Powiat szydłowiecki 119 prezbiterium i południowej ścianie nawy. szydłowieckiego mieszczanina zm. w 1686 r., Umieszczono nazwiska ok. 100 osób z XVI oraz płyty nagrobne proboszczów szydłowiec- i XVII w., aby upamiętnić zmarłych i pochowa- kich: ks. Kazimierza Owsiany-Orłowskiego nych na cmentarzu przykościelnym. Niektóre z herbem Rola (1767) oraz ks. Józefa Gawdzic- nazwiska obwiedzione są konturami budowli, kiego (1808). Wzruszająca jest płyta upamięt- inne ozdobione chorągiewkami, jeszcze inne niająca wspólne pochowanie kości z 1732 r., opatrzono krzyżami i literami IHS (odpowied- z późniejszym napisem upamiętniającym wy- niki greckiego imienia Jezus). Na skarpie po- darzenie z 1811 r. łudniowej kaplicy zobaczymy graffiti z przed- Najcenniejszym, a z pewnością najbardziej stawieniem dwuwieżowej fasady kościoła lub znanym zabytkiem Szydłowca jest zamek – ratusza z datą 1598. W 1632 r. i 1661 r. na wczesnorenesansowa rezydencja magnacka szkarpach wyryto dwa zegary słoneczne. wznoszona w kilku etapach. Zamek, znany Kolejnym zachowanym przykładem dawnej jako zamek Szydłowieckich lub pałac Radzi- obyczajowości jest unikatowa rzeźba Chrystu- wiłłów, jest dwupiętrowy, trójskrzydłowy, po- sa na osiołku datowana na lata 60. XV w., znaj- łożony na planie nieregularnego czworoboku. dująca się od 1904 r. w Muzeum Narodowym Obecnie, po ostatniej rewitalizacji, budynek w Krakowie. Jest ona przykładem wyjątkowego otynkowany jest na biało i pokryty czerwoną zwyczaju naśladowania wjazdu Chrystusa do dachówką. Z naroży dachu wychodzą mie- Jerozolimy w Niedzielę Palmową. Tego dnia fi- dziane gargulce w formie skrzydlatych smo- gurę obwożono po przykościelnym cmentarzu ków. Już w latach 60. XX w. wykonano re- ze śpiewem Hosanna. W 1780 r. w diecezji kra- konstrukcje sgraffitowego fryzu, który obiega kowskiej wydano zakaz wożenia figurki Jezusa, pod gzymsem wszystkie elewacje. Skrzydło uznając, że zbyt często procesja przeradza się wschodnie zamku dobudowane za Mikołaja w huczną zabawę, nielicującą z powagą uroczy- Szydłowieckiego położone jest na planie dłu- stości. Faktycznie z tego okresu zachowała się giego prostokąta, trzykondygnacyjne, jedno- przyśpiewka: Jedzie Jezus jedzie, weźmie żur traktowe. Elewację obiega kamienny gzyms i śledzie, kiełbasy zostawi i pobłogosławi. oraz fryz w formie plecionki wykonany tech- Wysokiej klasy kamieniarka świątyni, niką sgraffitową. Kolejnej rozbudowy zamku oprawa malarska wnętrza oraz jego wyposa- dokonali nowi właściciele miasta – Radziwił- żenie świadczą o aspiracjach fundatorów, ich łowie. W 1600 r. budowniczy Kasper Fatyga wysokiej pozycji oraz zamożności kolejnych i jego współpracownik Hanusz, zatrudnieni właścicieli Szydłowca. Klasa kościoła i liczba uprzednio przy budowie zamku w Nieświeżu, nagromadzonych w nim zabytków wymagają zmienili wygląd skrzydła wschodniego, likwi- długich i wnikliwych studiów. Warto dodać, dując renesansowe stropy i zmieniając trakty że opis będący swoistą wyliczanką zawarty komunikacyjne w zamku przez dostawienie w Katalogu zabytków sztuki w Polsce zajmu- od strony dziedzińca wieżyczki z klatką scho- je ok. pięciu stron, a przysłowie lokalne głosi: dową. Dostawiono także narożne ganki, uzy- W szydłowieckiej farze trzy złote ołtarze… skując połączenie ze skrzydłem wschodnim. W południowo-zachodnim narożu cmenta- Reprezentacyjność zamku podkreślono przez rza przykościelnego znajduje się dzwonnica wybudowanie narożnych bastionów oraz pię- z XVI w. Wzniesiono ją z kamienia na rzucie trowej loggii widokowej założonej między kwadratu jako trzykondygnacyjną, szkarpo- komunikacyjnymi wieżyczkami. Zapewne waną na narożach. W drugiej kondygnacji w tym czasie wzniesiono trzykondygnacyjne zachowane małe otwory strzelnicze służące skrzydło zachodnie. Okna pierwszej i dru- obronności, w trzeciej – otwory ostrołukowe. giej kondygnacji ozdobiono kamieniarką we- W murze cmentarza kościelnego wmurowa- wnątrzokienną w układzie krzyżykowym oraz no płyty nagrobne, epitafia i części nagrobków. renesansowymi obramieniami i gzymsami. Zachowały się uskrzydlone główki aniołków z Zwieńczeniem inwestycji Mikołaja Radziwił- poł. XVII w, epitafium Mateusza Mierskiego, ła było wzniesienie monumentalnego portalu

120 Tradycja Mazowsza wejściowego (obecnie w wejściu do skrzydła). dziwiłł, a po jego śmierci, po ok. 1618 r., jego Barokowy portal wykonano z piaskowca szy- syn, stolnik wielki litewski Albrycht Włady- dłowieckiego, w formie arkady z parą kolumn sław Radziwiłł. Zatrudniony podówczas Ka- po bokach. Na gzymsie wsparte są dwa lwy sper Fodyga uznawany jest za autora przebu- podtrzymujące kartusz uwieńczony książę- dowy i rozbudowy, która nadała ostateczny, cą mitrą. Stanowi on tło dla tarczy herbowej znany nam dziś kształt rezydencji złożonej z orłem radziwiłłowskim, na którego piersiach z trzech skrzydeł wokół dziedzińca, zamknię- umieszczono herby Trąby (Mikołaja Radzi- tego murem kurtynowym. W okolicy zamku wiłła), Odrowąż (matki Mikołaja, Elżbiety znajdowały się wówczas folwark, ogrody oraz Szydłowieckiej) oraz Tarnawa i Dąbrowa (ba- zwierzyniec zdobiony rzeźbami z szydłowiec- bek Mikołaja). Od południa dziedziniec za- kiego piaskowca. Zachowały się przedstawie- myka mur kurtynowy. Łączy on wieżę bramną nia Zygmunta Karola Radziwiłła oraz jego bra- z budynkiem wschodnim, obecnie zachowa- ta Aleksandra Ludwika w zbrojach i mitrach ne jest jedno wejście z kamiennym portalem. książęcych (obecnie w konserwacji) oraz grupa W murze od strony dziedzińca znajdują się śla- rzeźbiarska Herakles z Anteuszem (obecnie dy gzymsów, portali oraz herbów. Wieża bram- w parku dworskim w Orońsku). Kolejni wła- na wzniesiona jest na rzucie kwadratu, podpar- ściciele, Mikołaj Radziwiłł i jego żona Maria ta skarpami. W przyziemiu zobaczyć można z Gawdzickich, mieszkający w zamku od 1788 r., gotyckie sklepienie krzyżowe z ostrołukowymi dokonali nowego urządzenia wnętrz, wpro- otworami wjazdowymi. Na poziomie pierw- wadzając kominki, piece, ozdobne posadzki, szego piętra umieszczono okna z kamiennymi dekorację malarską i wystrój sztukatorski. obramieniami o bogatych profilach i krzyżyko- Urządzanie wnętrz kontynuowała ostatnia wych podziałach, na poziomie drugiego piętra właścicielka zamku Anna z Zamoyskich Sa- okna są okrągłe. W zwieńczeniu gzymsu zacho- pieżyna. Z tego okresu zachowała się empi- wały się otwory strzelnicze. Na szczycie wieży rowa dekoracja saloniku na drugim piętrze kula, a na niej miedziany gryf. skrzydła wschodniego w formie panneau Zamek i jego wygląd są o tyle trudne do w obramieniach z wieńców laurowych, wy- opisu, że zachowana kamieniarka świadczy pełnionych motywami pejzażowymi oraz zwi- o tym, iż prace na zamku wykonywano w kil- sami laurowymi. Niestety, po sprzedaży dóbr ku etapach, a na wyglądzie budowli odcisnęli szydłowieckich przez Sapieżynę w 1828 r., piętno zarówno kolejni właściciele, jak i różni gdy właścicielem zamku został Skarb Państwa budowniczy. Najstarsza część z lat 1470–1480 i zabrakło czuwającego nad nim właściciela, wzniesiona została przez Stanisława Szydło- budowla stopniowo popadała w ruinę. Za- wieckiego i zachowała się częściowo w skrzy- mek zdewastowany i użytkowany niezgodnie dle północnym. Za Mikołaja Szydłowieckiego z przeznaczeniem poddany został restauracji w latach 1515–1526 dokonano przebudowy go- dopiero w latach 60. XX w. Ponowną reno- tyckiego domu i rozbudowy zamku o skrzydło wację przeprowadzono w latach 2013–2014. wschodnie, co wiązało się z koniecznością wy- W zamku mieszczą się dziś Muzeum Ludo- równania poziomów. Osiągnięty w ten sposób wych Instrumentów Muzycznych oraz Szy- efekt architektoniczny wzbogacony o wystrój dłowieckie Centrum Kultury – Zamek. kamieniarsko-malarski i wyposażenie wnętrz Według legendy istnieje podziemne przej- pozwalały zaliczyć zamek do najświetniej- ście pomiędzy zamkiem a miejscowym ko- szych ówczesnych rezydencji. Autorstwo czę- ściołem. Ponoć za czasów Radziwiłłów jeden ściowo zachowanych fryzów podstropowych z młodych ubogich szlachciców zakochał się z tego okresu przypisuje się Stanisławowi w pięknej Elżbiecie Radziwiłłównie. Ta od- Samostrzelnikowi oraz Piotrowi z Królewca. wzajemniła uczucie, jednak ojciec stanowczo Kolejnej przebudowy zamku dokonali nowi zabronił młodym jakichkolwiek kontaktów. właściciele miasta hrabiowie na Szydłowcu Mezalians przez związek z biedakiem był nie- Radziwiłłowie, w szczególności Mikołaj Ra- dopuszczalny. Szlachcic podpisał więc pakt ze

Powiat szydłowiecki 121 153

153 Cmentarz żydowski

znanym powszechnie diabłem Skalistym, któ- pracownicy mieszczącej się niegdyś w zamku ry obiecał mu przyprowadzić ukochaną do ko- pracowni konserwacji dzieł sztuki wspomina- ścioła. Czart wyprowadzał Elżbietę zapomnia- ją, jak w pustym wieczorem zamku włączały nym przez ludzi tunelem, ta jednak po drodze się ogromne lampy nierzucające cienia, ktoś przestraszyła się nadlatujących nietoperzy. pukał do drzwi, a po ich otwarciu nikt za nimi Nikt już więcej nie zobaczył młodej dziewczy- nie stał, słychać było kroki na klatce schodo- ny, a szlachcic przyznał się wszystkim, że został wej… Zamek zapewne kryje jeszcze niejedną zdradzony przez Skalistego i przeklął czarta tajemnicę. na wieki. Od tej pory diabeł Skalisty krąży po Oprócz parku otaczającego zamek szydło- zamku i usiłuje pod różnymi postaciami prze- wiecki ulubione miejsca spacerowe miesz- konać napotkane osoby, że nie złamał umowy. kańców to łomy „Pikiel” i „Podkowiński”. Będzie tak krążył po szydłowieckim zamku, Nieczynne od przełomu lat 60. i 70. XX w., aż uda mu się wreszcie przekonać jakąś osobę, wypełnione wodą, są chronionymi prawem że jest bez winy. Być może to właśnie zaginio- stanowiskami dokumentacyjnymi, ale przede na Elżbieta lub diabeł Skalisty tak wystraszyli wszystkim niezwykle malowniczymi strefami konserwatorów sztuki, którzy w latach 60. rekreacyjnymi. Obok łomu „Podkowińskiego” XX w. przywracali świetność zamkowym fre- znajduje się cmentarz grzebalny katolicki, za- skom, że wydarzenie to opisali Bogna Wierni- łożony na początku XIX w. Często jako datę chowska i Janusz Stanny w publikacji Duchy założenia wskazuje się 1811 r., tak datowany polskie. Ponoć w środku nocy ludzi osacza- jest najstarszy zachowany nagrobek. Przed ła chmura białej, gęstej mgły, układającej się wejściem na teren cmentarza zobaczymy fi- w postać kobiety i odbierającej oddech. Także gurę św. Jana Nepomucena, prawdopodobnie

122 Tradycja Mazowsza z XVIII w., którą przeniesiono z okolic zam- figury aniołów, drzew, kolumn czy płaskorzeź- ku. Najstarsze pomniki znajdziemy w północ- by w płytach z przedstawieniami religijnymi. nej części cmentarza, bliżej miasta. W części Wiele z nich zostało w ostatnich latach odno- środkowej chowano zmarłych do poł. XX w., wionych z inicjatywy Stowarzyszenia na rzecz nowsza część lokowana jest w kierunku połu- Rozwoju Szydłowca, prowadzącego rokrocznie dniowym. W starej części warto zwrócić uwagę kwestę z przeznaczeniem na renowację starej na pomnik poświęcony powstańcom z 1863 r., części cmentarza. pomnik Nieznanego Żołnierza Polskiego ku Nieopodal cmentarza znajduje się Góra czci poległych w latach I wojny światowej i woj- Trzech Krzyży, kopiec uformowany z odpa- ny polsko-bolszewickiej oraz zachowany z tego dów skalnych po wydobyciu piaskowca. Krzy- okresu cmentarzyk żołnierzy armii austriac- że miały chronić Szydłowiec przed zarazami kiej, niemieckiej i rosyjskiej. Ogrodzeniem wy- w XVII i XVIII w. Jest to doskonałe miejsce dzielono także cmentarz wojenny żołnierzy 36 widokowe, pozwalające na obserwację całego i 7 Dywizji Piechoty Wojska Polskiego i 3 Bry- miasta. gady KOP „Podole”, poległych we wsi Barak Po intensywnym zwiedzaniu warto od- w walce z 2 lekką Dywizją Lekką Wehrmach- począć nad zalewem na rzece Korzeniówce. tu. Pośrodku pomnik z tablicą pamiątkową Zarządcą Ośrodka Rekreacyjno-Sportowego ufundowany w latach 60. przez szydłowieckich „Zalew” jest Szydłowieckie Centrum Kultury akowców. Jest to miejsce corocznych manife- i Sportu, które dysponuje sprzętem wodnym stacji patriotycznych. udostępnianym do wypożyczania. W sezonie Najstarsze nagrobki, wykonane z miejsco- letnim na terenie przylegającym do zalewu wego piaskowca, to w większości piękne rzeź- odbywają się liczne festyny, turnieje rekreacyj- by w kamieniu, starannie i precyzyjnie wykute no-sportowe oraz koncerty.

154 155

154, 155 Eksponaty Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych

Powiat szydłowiecki 123 Świerczek (gmina Szydłowiec)

156

156 Kapliczka przydrożna

wierczek to niewielka wieś przy drodze stopadowego powołały Dyrekcję Komunikacji Śz Warszawy do Krakowa, trasie nazywanej Lądowych i Wodnych, na czele której ponow- dziś E7, niegdyś Trakcie Krakowskim. Za- nie stanął Christiani. Można powiedzieć, że chowała się tu do obecnych czasów koszarka stworzył on system dróg najistotniejszych drogowa, czyli dróżniczówka, z 1840 r. Nazwa dla polskiego drogownictwa. Do 1842 r. wy- Trakt Krakowski wielokrotnie pojawia się budował 2195 km dróg bitych oraz 20 trak- w przewodniku, a uzasadnia to kilka przy- tów z mostami na rzekach. Pod kierunkiem czyn. Przede wszystkim trakt ten przebiegał Christianiego powstał liczący 190 km Trakt przez praktycznie cały powiat szydłowiecki, Brzeski, a także Trakty Kalisko-Poznański, dodatkowo jego budowniczy Franciszek Ksa- Kowieński, Krakowski, Fabryczny (przez Łódź, wery Christiani na swą siedzibę wybrał Oroń- Sieradz do Kalisza) oraz Toruński. Budowano sko. Początek drogownictwa na ziemiach pol- drogi według wzorów francuskich, posiadające skich to powołanie Dyrekcji Jeneralnej Dróg prawidłowy przekrój poprzeczny, obustron- i Mostów Królestwa Polskiego (1819), której dy- ne rowy przydrożne oraz twardą powierzch- rektorem został Christiani. Od momentu po- nię kamienną o szerokości od 3,6 do 5,4 m. wstania aż do lat 30. XIX w. urząd ten zajmował Przy budowie wykorzystywano do maksimum się budową Traktu Krakowskiego, od 1828 r. szarwark, czyli obowiązkowe bezpłatne świad- prace finansował Bank Polski. W 1832 r. czenia miejscowej ludności. W 1849 r. system władze rosyjskie po zdławieniu powstania li- bitych dróg przekroczył 2303 km, w jego cen-

124 Tradycja Mazowsza trum znalazła się Warszawa. Budowa drogi czterospadowym. Elewacje rozczłonkowano nie tylko powodowała zmiany w krajobrazie, arkadowymi wnękami, we frontowej i tylnej ale przede wszystkim w życiu mieszkańców. umieszczono lizeny i po trzy okna. Zadbany Powstaniu traktu towarzyszyło wszak two- i wyremontowany budynek z odnowioną ele- rzenie jego infrastruktury: zajazdów, karczem wacją, pomalowaną w sposób podkreślający oferujących wyżywienie i nocleg. Wzdłuż trak- występy w murze zewnętrznym, jest obecnie tu wznoszono dróżniczówki, domy dla kon- własnością Zarządu Dróg Powiatowych. duktorów i strażników. Na poboczach drogi W Świerczku znajduje się także zajazd Świer- umieszczano słupki stajowe i setkowe oraz czek, organizujący przyjęcia okolicznościowe słupy pocztowe. Służba drogowa liczyła za i rodzinne z dostępną restauracją. Zachowało Christianiego 800 osób! Warto dodać, że Trakt się także kilka budynków drewnianych, w tym Krakowski w 1938 r. pokryto nawierzchnią bodaj najbardziej zaskakujący, uzupełniony asfaltową. Zachowana w Świerczku dróżni- o różową elewację, w którym mieści się działa- czówka wykorzystywana była do obsługi i nad- jący od kilku lat… sex shop. Dobrze widoczny zoru ruchu. Murowany budynek wzniesiono z trasy E7 bawi i szokuje, jest bodaj najczęściej w stylu późnoklasycystycznym, na rzucie pro- fotografowanym budynkiem w okolicy, który stokąta, w parterze; nakryto niskim dachem przebojem zdobył internet.

157

157 Późnoklasycystyczna dróżniczówka

Powiat szydłowiecki 125 Wysoka (gmina Szydłowiec)

158

158 Kościół z lat 1872–1875 pw. św. Mikołaja

ysoka wywodzi swą nazwę od położenia tocki (1599–1637), autor 13 publikacji: kazań, Wna wysokim, rozłożystym pagórku, na lamentów pasyjnych, epigramatów i innych którego wierzchołku zbudowano kościół. Jest utworów o treści religijnej i obyczajowej. Jego jedną z najstarszych miejscowości w gminie najgłośniejszym utworem była moralizator- Szydłowiec. Parafię w Wysokiej erygowano już ska Kolęda poświęcona właścicielowi Szy- w XIV w., znacznie wcześniej niż w innych dłowca Mikołajowi Krzysztofowi Radziwiłło- okolicznych miejscowościach. Wieś miała wi. W tekście autor zawarł krytyczną ocenę łany kmiece, zagrodników, folwark rycerski, charakteru i obyczajowości szlachty i chłopów. karczmę, z których dziesięcinę dawano klasz- Kolędę wydano w 1655 r., w związku z epi- torowi w Wąchocku. Dwa łany dawały dzie- demią, jaka nawiedziła te okolice w 1653 r., sięcinę plebanowi w Wysokiej. Wysoka była a którą zawsze traktowano jako karę Bożą. podówczas jedną z najważniejszych parafii, Średniowieczny drewniany kościół spłonął liczyła kilkanaście wsi, głównie drobnoszla- w 1696 r. W 1701 r. wzniesiono kolejny ko- checkich. Jako atrakcyjne beneficjum była ściół. W 1724 r. wieś została przekazana księż- często uposażeniem dostojników sandomier- nej Mariannie Radziwiłłowej i przyłączona do skich. Na przeł. XV i XVI w. proboszczem był dóbr Radziwiłłów w Nieświeżu. Odcięło to tu scholastyk sandomierski Jan z Odrowążów wieś od dóbr szydłowieckich. Kościół rozebra- Szydłowiecki, syn Stanisława, kasztelana no w 1815 r., bowiem groził zawaleniem. Pozo- żarnowskiego i radomskiego. Nieco później stałości dawnych kolumn z piaskowca użyto plebanem i kaznodzieją był tu Hiacynt Prze- do osadzenia obecnie istniejącej barierki przy

126 Tradycja Mazowsza 159 160

159 Patron kościoła w witrażowym oknie 160 Wnętrze kościoła

stromych schodach prowadzących do kościoła Kościół doświetlony pięcioma oknami w na- z głównej kaplicy. Właściciela szydłowieckich wie i trzema w prezbiterium. Ołtarz, wyko- dóbr Anna Sapieżyna wystąpiła do rosyjskich nany z piaskowca, wspiera się na dwóch ko- władz z prośbą o zgodę na budowę nowej świą- lumnach w stylu korynckim wykończonych tyni. Ponieważ odpowiedź nie nadchodziła, pilastrami. Na zasuwie obraz św. Mikołaja, wystawiono tymczasową szopę. Stała ta szopa patrona kościoła. Autorstwo obrazu ks. Jan w stronie północno-zachodniej od obecnego Wiśniewski, regionalista, przypisuje Jasiewi- kościoła; w tem miejscu stoi dziś organistów- czowi, akademikowi z Petersburga. Obraz oł- ka. Wierni korzystali z niej przez ponad 50 lat. tarzowy św. Izydora namalowany został przez W szopie znajdowały się ołtarze Matki Bożej i św. Joannę Ledoux (1839–1879). Artystka znana Izydora. W 1871 r. został ustanowiony komitet jest najpowszechniej z wykonywania i kon- organizacyjny budowy kościoła składający się serwacji obrazów dla kościołów w Wierzbicy, z obywatelstwa i włościan. Kościół wystawio- Krzyżanowicach, Suchedniowie, Szydłowcu no ostatecznie w latach 1872–1875 staraniem i innych. Kształciła się pod okiem Polkow- ks. Michała Bartyzela. W tym okresie w Wyso- skiego, Kosowicza, Simlera i Radziewicza. kiej mieszkał Michał Mosiołek, który zasłynął Uzyskała patent Komisji Rządowej Wyznań pozytywistyczną działalnością, na własny koszt Religijnych i Oświecenia Publicznego, pozwa- sprowadzając elementarze dla dzieci oraz two- lający jej na nauczanie rysunków i malarstwa. rząc i prowadząc prywatną bibliotekę. Wykoń- W 1871 r. osiadła w Suchedniowie i poświeciła czenia kościoła pilnował ks. Piotrowski. się wyłącznie malarstwu religijnemu. Wybór Kościół jest jednonawowy, halowy, wznie- św. Izydora, patrona rolników, powiązany jest siony z kamienia szydłowieckiego, otynko- z zajęciem mieszkańców Wysokiej. Na tle wany. Dzięki dostawieniu do nawy głównej okna rzeźba Ukrzyżowanego. zakrystii i kruchty ma kształt krzyża. Na fron- Wokół kościoła, w jego ogrodzeniu, wznoszą cie krzyż żelazny. W szczycie okienko okrągłe, się dziś cztery kaplice poświęcone ewangeli- dzięki malaturze zewnętrznej przypominające stom. Obecnie znajdują się w nich wizerun- symboliczne oko Opatrzności. Budynek osz- ki namalowane przez ks. Stanisława Drąga karpowany. Główne wejście od strony zachod- z Radomia. Przed kościołem Madonna, figu- niej, boczne do nawy i kruchty od południa. ra kamienna wystawiona w 1904 r., z okazji

Powiat szydłowiecki 127 50. rocznicy ogłoszenia przez Piusa X dogmatu nów. Cmentarz grzebalny powstał w 1830 r. o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Warto dodać, że w 1947 r. w miejscowym ko- Panny. Figurę ustawioną na wysokim cokole ściele warunkach konspiracyjnych odbył się ufundowali parafianie. Na znajdujących się na ślub Mariana Sadowskiego ps. „Dzida” z sani- postumencie tablicach umieszczono informacje tariuszką podziemia Barbarą Kościńską „Iwon- mówiące o tym, że biskupem był wówczas ks. ką”. Ślubu udzielał późniejszy proboszcz szy- Stefan Zwierowicz, proboszczem ks. Fr. Szpo- dłowieckiej parafii ks. Józef Słaby ps. „Skład”. towicz, księdzem przy nim zamieszkałym ks. Pan młody ujawnił się i zginął dwa lata później Kudelski. Na tablicy widnieje również pierwsza w do dziś niewyjaśnionych okolicznościach. litera imienia i nazwisko być może wykonawcy Wysoka leży nad rzeczką Korzeniówką, do- figury – I. Koziński. Na placu kościelnym stoi pływem Szabasówki. Do atutów miejscowo- także figura Jana Pawła II, wystawiona w 2006 r. ści należą nie tylko atrakcyjne, malownicze W 1992 r. francuski konsul odsłonił wmu- położenie i historia, lecz także najnowsze in- rowaną w ścianę jednej z kaplic tablicę z napi- westycje. Ochotnicza Straż Pożarna po blisko sem: Żołnierzom francuskim z rodu Malmon 80 latach działalności dzięki środkom unij- – 1708–1738 – Tu spoczywającym – potom- nym doczekała się nowoczesnej, piętrowej kowie. Tak uczcili swoich protoplastów liczni remizy. Na piętrze przygotowano pomiesz- mieszkańcy – potomkowie noszący spolszczo- czenia dla świetlicy wiejskiej. Zaadaptowano ną wersję nazwiska Malmon. Według prze- także otoczenie remizy, tworząc nowoczesne kazów rodzinnych tutejszych mieszkańców centrum wsi. Podłoże zostało utwardzone, w czasie kampanii napoleońskiej znaleźli się przygotowano parking i miejsca rekreacyjne w Wysokiej dwaj ranni Francuzi. Osiedlili się z ławkami i punktami do grillowania. Na te- i założyli rodziny. Nazywali się de Malmon. renie należącym do Publicznej Szkoły Podsta- Obok kościoła dzwonnica murowana, wowej im. gen. Stefana Roweckiego „Grota” w kształcie czworoboku, zachował się w niej powstało boisko o nowoczesnej nawierzchni tylko jeden z trzech istniejących dawniej dzwo- syntetycznej.

161 162 163

161 Schody wykonane z materiału budowlanego wcześniejszej świątyni 162 Dzwonnica 163 Przydrożny Nepomuk

128 Tradycja Mazowsza Zdziechów (gmina Szydłowiec)

164

164 Kaplica parafialna

ieś Zdziechów wywodzi nazwę od rodu chą charakterystyczną dla Zdziechowa w tym WZdziechowskich h. Rawicz, którzy tu okresie było stosunkowo duże zatrudnienie wystawili tu swoją rodową siedzibę. Była to dodatkowe. Biedniejsi mieszkańcy wsi szli na boczna linia rodu Odrowążów. W 1602 r. do- służbę do zamożniejszych gospodarzy lub do bra wsi zostały dołączone do rozległego hrab- dworu. Blisko połowę gospodarzy stanowili stwa szydłowieckiego. Wieś stała się jedną z 24 czynszownicy. Była to specyficzna grupa spo- tworzących ten rozległy majątek. W 1828 r., łeczna w systemie pańszczyźnianym, która kiedy dobra szydłowieckie stały się własnością nie odpracowywała na rzecz właściciela pra- Skarbu Państwa, podzielono ekonomię szydło- wa użytkowania ziemi dniówek, lecz wpłaca- wiecką na trzy osobne dzierżawy. W wyniku ła określoną opłatę roczną. Czynszownicy ze podziału Zdziechów połączono z Wysoką. We Zdziechowa byli najzamożniejszą grupą go- wsi znajdowało się wówczas 28 gospodarstw, spodarzy w dobrach szydłowieckich, z uwagi z tym że były one bardzo liczne. Przeciętna ro- na liczbę inwentarza i budynków gospodar- dzina wiejska w tym okresie, złożona z przed- skich. Tylko rolnicy ze Zdziechowa i Szydłow- stawicieli kilku pokoleń, potrafiła liczyć kilka- ca posiadali odrębne obory i chlewy. W wyni- naście osób. Całe wsie były zresztą powiązane ku komasacji gruntów, w drodze losowania skomplikowaną siecią stosunków rodzinnych rozdzielono pomiędzy 24 gospodarzy obrane i krewniaczych. Bardzo trudno było zaspoko- i wymierzone działki, tworząc w ten spo- ić potrzeby wszystkich jej członków. Stąd ce- sób trzy grupy liczące po osiem gospodarstw.

Powiat szydłowiecki 129 Dokonano w ten sposób podziału wsi na trzy snych tekstach, których autorką jest najczę- kolonie, które przybrały nieoficjalnie, do dziś ściej Danuta Woźniak. Zespołowi towarzy- powszechnie używane nazwy: Lesica, Działy, szy kapela. Przygrywają: Mirosław Rogala na Metków. akordeonie, Tadeusz Kwietniewski na bęben- W centrum wsi, na krzyżówce wiodącej do ku oraz Stanisław Maj na skrzypcach. Zespół jej poszczególnych części, stoi kapliczka słu- jest laureatem wielu konkursów. powa zwieńczona krzyżem, bogato zdobiona. Po wschodniej stronie drogi ze Zdziechowa W niewielkiej odległości wznosi się kaplica, do Świniowa stoi niezbyt okazała domkowa filia kościoła w Wysokiej; raz w tygodniu cele- kapliczka z wejściem zamykanym żelazną browana jest msza święta. kratą. Z asfaltową drogą krzyżuje się grunto- We wsi od 2007 r. działa Zespół Śpiewaczy wa, prowadząca przez widokowe wzgórze do „Zdziechowianki”, z którym współpracuje ka- Wysokiej. Nad kapliczką szumi okazała, choć pela ludowa. Kierownikiem zespołu jest Da- zdziczała grusza. Wewnątrz znajdują się licz- nuta Woźniak, opiekunką Teresa Soda. Ofi- ne figurki maryjne. Kapliczka jest otoczona cjalna data powstania nie do końca odpowiada żywym kultem, zadbana i ukwiecona. Wedle rzeczywistości, zwłaszcza w przypadku pani legendy powstała w czasach szwedzkiego po- Danuty. Większość śpiewaczek tradycje mu- topu. Dworski owczarz Marianek pasał na zyczne wyniosła z domu. Warto wspomnieć, że tradycyjna twórczość muzyczna była nie tylko formą wyrazu artystycznego, ale przede wszystkim pełniła istotne funkcje obrzędo- we – bez śpiewu nie mogły odbyć się święta rodzinne ani kościelne. Zdziechowianki chęt- nie sięgają po tradycyjny repertuar, wykonując pieśni weselne, przyśpiewki tworzone w za- leżności od sytuacji, pieśni dożynkowe. Wy- stępują także z utworami wykorzystującymi tradycyjną linię melodyczną, ale o współcze-

165 166

165 Kapliczka domkowa z 1950 r. 166 Kapliczka Marianka

130 Tradycja Mazowsza wspomnianym wzgórzu pańskie stado. Często oddział Szwedów chciał skraść stado, Marianek oglądał ze wzgórza okolice, a widok miał rozle- bohatersko stanął w obronie zwierząt. Broniąc gły. Przy dobrej pogodzie ponoć ze wzgórza da stada, sam poniósł śmierć z rąk oprawców. Nic się zobaczyć siedem kościołów: w Wysokiej, dziwnego, że za tak okrutny czyn musiała ich Kowali, Jastrzębiu, Szydłowcu, Chlewiskach, spotkać zasłużona kara. Na bagnach pod Oroń- Wieniawie i Skrzynnie. Pobożny Marianek zbu- skiem natknęli się na oddział hetmana Czar- dował kapliczkę z polnych kamieni, a ze wzgó- nieckiego i zostali pobici. Pobożnego Marianka rza obserwował kościoły i patrząc na nie, modlił mieszkańcy Zdziechowa pochowali w kaplicz- się. Pilnował także owiec i ogromnie się o nie ce, którą wybudował, a szczyt wzgórza to nadal troszczył. Gdy cofający się spod Częstochowy jedno z ładniejszych miejsc w okolicy…

167

167 Kapliczka przydrożna

Powiat szydłowiecki 131 Oferta turystyczna i kulturalna Informacja turystyczna

Starostwo Powiatowe w Szydłowcu Urząd Gminy Jastrząb 26-500 Szydłowiec, pl. Marii Konopnickiej 7 26-502 Jastrząb, pl. Niepodległości 5 tel. 48 617 70 00 tel. 48 628 48 60 [email protected] www.jastrzab.gmina.waw.pl www.szydlowiecpowiat.pl [email protected]

Urząd Gminy i Miasta Szydłowiec Urząd Gminy Mirów 26-500 Szydłowiec, pl. Rynek Wielki 1 26-503 Mirów Stary, Mirów Stary 27 tel. 48 617 86 30 tel. 48 628 38 89 www.szydłowiec.pl www.mirow.pl [email protected] Urząd Gminy Orońsko 26-505 Orońsko, ul. Szkolna 8 Urząd Gminy Chlewiska tel. 48 618 59 00 26-510 Chlewiska, ul. Czachowskiego 49 www.oronsko.pl tel. 48 628 70 53 [email protected] www.chlewiska.pl

Muzea i kolekcje muzealne

Muzeum Ludowych Instrumentów Mu- zycznych w Szydłowcu 26-500 Szydłowiec, ul. gen. J. Sowińskiego 2 tel. 48 617 17 89 www.muzeuminstumentow.pl Muzeum Ludowych Instrumentów Mu- zycznych mieści się w położonym na wyspie i otoczonym fosą zamku, który był niegdyś siedzibą Szydłowieckich i Radziwiłłów. Nie- wątpliwym atutem muzeum jest właśnie 168 lokalizacja, bowiem ekspozycje zorganizowano w zabytkowych komnatach. Pozwala to nie tylko na podziwianie zbiorów, lecz tak- 168 Ekspozycja muzealna że niezwykłych wnętrz. W Muzeum Ludo- wych Instrumentów Muzycznych, które było pierwszą tego typu specjalistyczną instytucją źródłowych. Obiekty można oglądać na ekspo- w Polsce, zgromadzono ponad 3 tys. muze- zycji stałej Instrumenty… zobaczyć i usłyszeć aliów etnograficznych i historyczno-artystycz- tradycję, która znajduje się w trzech komna- nych. Trzon kolekcji stanowią instrumenty tach zamku. Wystawa składa się z dwóch czę- ludowe i narzędzia muzyczne, wykonane ści. W pierwszej zaprezentowano instrumen- przez twórców profesjonalnych i nieprofesjo- ty, które tworzyły skład tradycyjnych kapel, nalnych, a także rekonstrukcje instrumentów w podziale na osiem najciekawszych regio- niejednokrotnie znanych tylko z przekazów nów etnograficznych. Warto zwrócić uwagę

132 Tradycja Mazowsza Muzeum organizuje także wystawy czasowe oraz koncerty muzyki klasycznej, a także ludowej. Placówka czynna (z wyjątkiem poniedział- ku) od 1 kwietnia do 30 września w godzinach 9–16, w weekendy 10–17, i od 1 października do 31 marca w godzinach 9–16.

Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku 26- 505 Orońsko, ul. Topolowa 1 tel. 48 618 40 27 www.rzezba-oronsko.pl Centrum Rzeźby Polskiej znajduje się w zespole podworskim, na który składają się: pa- łac Józefa Brandta, oranżeria, kaplica, oficyna, spichlerz, wozownia i stajnie oraz park krajobrazowy, w którym wyeksponowano elementy architektoniczno-rzeźbiarskie z XVII–XIX w. Pałac, w kształcie neorenesansowej willi wło- skiej z XIX w., budowano w kilku etapach, do parterowego, częściowo podpiwniczonego korpusu dobudowując kolejne ryzality, piętro 169 i dwie czworoboczne wieże (od wschodu i zachodu). Wejście główne w elewacji północnej 169 Ekspozycja muzealna ma formę przesklepionej niszy z konchowym, kasetonowym podniebieniem, flankowanej parą kolumn. Na szczytach kolumn ustawio- na instrumentarium kapeli z Radomskiego, w no dwie kobiece figury alegoryczne ze snopem takim bowiem składzie (skrzypce, harmonia zboża i kwiatowym wieńcem, a w zwieńczeniu trzyrzędowa ręczna 24-basowa, bębenek obrę- nadproże z herbem Christianich. W narożach czowy) kapele grają do dzisiaj. W drugiej czę- ryzalitów kolejne detale architektoniczne, ści wystawy ludowe instrumentarium zostało w tym sześć popiersi postaci mitologicznych. pokazane w czterech podstawowych grupach, Pomieszczenia pałacu są rozmieszczone dwu- przy zachowaniu podziału instrumentów na: traktowo w układzie amfiladowym. Korytarz idiofony, membranofony, chordofony oraz aerofony. Na wystawie znalazły się unikaty, sta- nowiące dorobek rzemieślników pracujących w domowych warsztatach, a także w wytwór- niach oraz fabrykach różnych miast Polski. Istotnym elementem ekspozycji są unikatowe rekonstrukcje nieznanych już dziś instrumen- tów muzycznych. Eksponaty zaprezentowane są na tle obrazów, grafik i fotogramów. Wysta- wę uzupełniono także o multimedia pozwa- lające usłyszeć dźwięki instrumentów. Warto 170 dodać, że udostępniona w 2015 r. ekspozycja została wyróżniona przez Ministerstwo Kultu- ry i Dziedzictwa Narodowego nagrodą „Wyda- 170 Centrum Rzeźby Polskiej rzenie Muzealne Roku SYBILLA”.

Powiat szydłowiecki 133 Galerię Kameralną. Na parterze mieszczą się magazyny oraz pracownie specjalistyczne, na piętrze pomieszczenia biurowe. Największą z parkowych galerii i bodaj najpiękniejszą w skali kraju przestrzeń wystawienniczą zorganizowano w oranżerii, zrekonstruowanej na podstawie pierwotnego projektu Alfreda Schouppé. Oryginalny budynek oranżerii peł- nił funkcje pracowni malarskiej Józefa Brand- ta i jego uczniów. Dzisiejsze wnętrze, liczące 171 ponad 200 m2 wykorzystywane jest do ekspozycji rzeźby kameralnej, nieekspansywnej, po- trzebującej naturalnego oświetlenia. Najwięk- szym atutem obiektu jest obecność słońca i drzew, a pełne przeszklenie powoduje, że zwiedzający nie muszą nawet wchodzić do wnętrza galerii, aby zapoznać się z ekspozycją. Najstarszym obiektem jest Galeria Kaplica. Warto dodać, że kaplica dworska przez wiele lat pełniła funkcję kościoła parafialnego. Obec- nie organizowane są tu głównie niewielkie eks- 172 pozycje poświęcone indywidualnym artystom tworzącym sztukę o charakterze duchowym. Ze względu na kontekst miejsca eksponu- 171, 172 Ekspozycja plenerowa rzeźb je się tu także prace artystów, którzy odeszli, a w przeszłości byli związani z Orońskiem. W jednym z pomieszczeń dawnej dworskiej wozowni zlokalizowano galerię „jednego eks- biegnący z hallu do części zachodniej rozdzie- ponatu”. Prace wykonała wybitna polska ar- la wnętrza na trakty północny i południowy. tystka Magdalena Abakanowicz. Wschodnia część budynku została udostęp- Ekspozycje uzupełnia park dworski w Oroń- niona zwiedzającym, w zachodniej znajdują sku. To na jego terenie od początku istnienia się pomieszczenia administracyjno-biurowe. Centrum organizowano plenerowe wystawy Niestety w pałacu nie zachowało się orygi- rzeźby. Dziś, obok dominującej rzeźby ka- nalne wyposażenie (wyjątkiem są kominki), miennej, podziwiać tu można obiekty ze stali, zaaranżowano go więc przy użyciu mebli i dro- żeliwa, drewna czy ceramiki, a klasyczne for- biazgów z XIX w., nawiązując do charakteru my rzeźbiarskie uzupełniono nowoczesną in- epoki. stalacją i przykładami land art (sztuki ziemi). Ekspozycja sztuki współczesnej mieści się Obiekty ekspozycyjne uzupełniają studia rzeź- w rozległym budynku zaprojektowanym przez biarskie, pracownie, pawilony usługowe pra- Wojciecha Gęsiaka i oddanym do użytkowa- cowni technicznych, umożliwiające artystom nia w 1992 r. Jego zewnętrzna bryła nawiązuje realizacje projektów w różnej skali. Rocznie do architektury pałacowej regularnymi ryza- z pracowni tych korzysta 200 artystów. litami, trójkątnymi szczytami i masywny- Do zwiedzania ekspozycji upoważnia jeden mi kolumnami. Wnętrze tego największego bilet wstępu, dla grup zorganizowanych obo- gmachu wystawienniczego tutejszego mu- wiązuje opłata za przewodnika. zeum mieści Galerię Główną nazywaną także Muzeum czynne codziennie (z wyjątkiem Monumentalną, ze względu na powierzchnię poniedziałku) od 1 kwietnia do 31 październi- liczącą ponad 600 m2, oraz nieco mniejszą ka w godzinach 10–16, weekendy 10–18, i od

134 Tradycja Mazowsza 1 listopada do 31 marca w godzinach 10–15, wyciągowa o napędzie wodnym, dmuchawy, w weekendy 8–16. nagrzewnice rekuperatorowe, odpylacz i pra- żarki rudy. Jest także zbiór maszyn do obróbki Muzeum Hutnictwa i Przemysłu Maszy- żelaza (frezarek, wiertarek, pras śrubowych). nowego w Chlewiskach Zaprezentowane wyroby pochodzą ze słyn- 26-510 Chlewiska, ul. Szkolna 34 nych polskich fabryk: Zakładów Przemysłu tel. 796 977 922 Metalowego H. Cegielskiego z Poznania, http://www.chlewiska.pl/gallery/muze- Państwowej Fabryki Karabinów w Warszawie, um-techniki.html firm należących do Towarzystwa Akcyjnego Huta żelaza w Chlewiskach powstała John, Krebs i Spółka w Łodzi oraz wytwórni w latach 1890–1892. Początkowo należała angielskich, niemieckich i amerykańskich. do rodziny Platerów, a następnie do spółki Ciekawostką jest unikatowa prostownica do akcyjnej przemysłowo-handlowej „Elibor”. luf karabinowych z przełomu XIX i XX w. W 1939 r. została oddana w dzierżawę Największym zainteresowaniem zwiedzają- Hucie Pokój z Rudy Śląskiej, która pro- cych cieszy się jednak wystawa motoryzacyj- wadziła tam produkcję do 1940 r. Po wojna, licząca obecnie ponad 20 pojazdów. W konie częściowo wznowiono produkcję, na- lekcji znajdziemy takie przedwojenne perełki tomiast już w latach 60. zakład przejęło jak: polski fiat 508, tatra 57, citroen BL-11. Muzeum Techniki w Warszawie. Huta Z eksponatów powojennych warto zwrócić jest unikatowym zabytkiem techniki uwagę na prototyp syreny z 1955 r. czy war- w Polsce i jednym z nielicznych w Europie. szawę 223 w wersji kombi. Uzupełnieniem W muzeum prezentowany jest system wiel- kolekcji jest kilka zabytkowych motocykli. kopiecowy, który pracował w oparciu o wę- Muzeum czynne jest codziennie w godzi- giel drzewny. Ekspozycje uzupełniają: wieża nach 8–16.

173 174

173, 174 Siedziba Muzeum Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego

Powiat szydłowiecki 135 Imprezy, festyny, koncerty

Święto Żelaza i Stali to bodaj najciekawsze wanym cyklicznie wyścigu kolarskim „O ko- z wydarzeń kulturalnych w gminie Chlewi- nar dębu Czwartaka”, którego trasa wiedzie ska. W przygotowania do tej organizowanej przez gminę. Dla miłośników folkloru naj- rokrocznie imprezy chętnie angażują się pry- większym wydarzeniem będzie z pewnością watni przedsiębiorcy. Swoje podwoje otwiera Wojewódzki Przegląd Zespołów Ludowych nie tylko Muzeum Hutnictwa i Przemysłu w Zaborowiu. Grupy folklorystyczne prezen- Maszynowego, ale także ekskluzywny Manor tują zwyczaje i obrzędy ze swoich okolic. Prze- Hause. Na scenie prezentują się kapele ludo- gląd cieszy się niesłabnącym zainteresowa- we oraz gwiazdy muzyki biesiadnej. Walor niem, a świetlica w Zaborowiu rozbrzmiewa edukacyjny przedsięwzięcia to pokazy wyto- muzyką i pachnie niepowtarzalnymi, przyrzą- pu żelaza w starożytnych dymarkach. Zwykle dzanymi na oczach publiczności potrawami największe zainteresowanie wzbudzają rajd regionalnymi. Przegląd ludowej pieśni obrzę- pojazdów zabytkowych oraz degustacje trady- dowej organizowany jest także w gminie Mi- cyjnych potraw. Festyn odbywa się w pierwszy rów. Największy festyn w Jastrzębiu organi- weekend sierpnia. Gminny Ośrodek Kultury zowany jest z okazji obchodów dni gminy. Od w Chlewiskach jest organizatorem festynów kilku lat odbywa się w okresie wakacyjnym, rodzinnych, urządzanych z okazji nocy świę- a jego kulminacją są koncerty na molo przy tojańskiej czy Dnia Dziecka. Od kilku lat or- zalewie. ganizowany jest także Gminny Turniej Sza- Warto uczestniczyć w Szydłowieckim Kier- chowy „O puchar Odrowąża”. maszu Wielkanocnym, organizowanym Istotnym animatorem życia kulturalnego w gminie Orońsko jest Centrum Rzeźby Pol- skiej, organizujące regularnie wydarzenia kul- turalne o charakterze otwartym adresowane do mieszkańców całej Polski. Mieszkańcy gminy chętnie uczestniczą w Nocy Muzeów czy letnim kinie pod gołym niebem. Dla lokalnych społeczności ważniejsze są jednak wydarzenia mniejszej rangi. Mieszkańcy powiatu chętnie biorą udział w festynach letnich, odpustach, dniach sportu. Warto wspomnieć o organizo- 176

176 Odpust w Mirowie 177 Zespół folklorystyczny „Mirowianki”

175

175 Zespół folklorystyczny „Gąsawianki” 177

136 Tradycja Mazowsza w Rynku Wielkim w Niedzielę Palmową. turalnych połączonych z koncertami zespo- W kiermaszu biorą udział twórcy ludowi, rę- łów muzycznych. Zasłużoną renomą cieszą kodzielnicy i artyści. Kulminacyjnym punk- się Szydłowieckie Spotkania Orkiestr Dętych tem dnia jest uroczysta suma z poświęceniem z całego województwa mazowieckiego. Festyn palm i procesją z centrum Rynku do kościoła rozpoczyna marsz gwiaździsty orkiestr z róż- św. Zygmunta, w czasie której prezentowany nych punktów miasta na Rynek Wielki, na- jest mało znany już zwyczaj obwożenia Je- stępnie mają miejsce koncert pod jedną batutą zuska Palmowego na osiołku. Interesującym oraz koncerty indywidualne orkiestr. Bardzo wydarzeniem kulturalnym nawiązującym aktywnie działa Szydłowieckie Centrum Kul- do przeszłości miasta są spotkania z kulturą tury – Zamek, organizując w niezwykłej sce- żydowską „Mazel Tow” (druga połowa kwiet- nerii dziedzińca, fosy i parku koncerty, pokazy nia). Z tej okazji odbywają się zwykle koncert kulinarne, festiwale. Propozycje muzyczne są zespołu klezmerskiego, spektakle teatralne, bardzo urozmaicone, kierowane do odbiorców warsztaty taneczne i liczne degustacje potraw zainteresowanych folklorem, muzyką klasycz- kuchni żydowskiej. Najważniejszym wydarze- ną czy rockiem. Organizowane są konkursy niem dla mieszkańców są Szydłowieckie Zyg- i plenery artystyczne, a prace laureatów pre- munty, organizowane w dniu patrona parafii zentowane są w ramach ekspozycji czasowych (2–3 maja) jako cykl plenerowych imprez kul- w salach Szydłowieckiego Centrum Kultury.

178 179

178 Kapela ze Zdziechowa 179 Stadnina koni w Wałsnowie 180 Zalew – miejsce rekreacji

180

Powiat szydłowiecki 137 Kącik kulinarny

Prowadząc rozważania nad kuchnią powiatu Czulent szydłowieckiego, nie sposób nie wspomnieć Składniki: 1 kg tłustej wołowiny, 1 kg gęsiny o kuchni żydowskiej, dziś zapomnianej, a tak lub kilka kaczych nóżek, kilka łyżek tłuszczu popularnej przed wojną. Najważniejszą zasa- gęsiego lub kaczego, 3–4 ziemniaki, 2 cebule, dą kuchni żydowskiej jest ścisłe przestrzega- 1 marchewka, 1 puszka pomidorów, 4– 6 ły- nie koszerności, czyli podziału pokarmów na żek pęczaku, 2 szklanki namoczonej wcze- koszerne (czyste) i trefne (nieczyste) – innymi śniej fasoli, 2 szklanki wcześniej namoczonej słowy dozwolone i niedozwolone. Absolutnie cieciorki, 6–8 jajek, kilka ząbków czosnku, niedozwolone są niektóre z mięs (wieprzo- 6 szklanek bulionu, przyprawy (sól, pieprz, wina), krew, łączenie mięsa z mlekiem, ryby, ziele angielskie, liść laurowy). które nie posiadają łusek, skorupiaki i owady. Sposób przyrządzenia: Na dnie garnka Mięso dozwolone musi pochodzić ze specjal- kładziemy tłuszcz, a na nim warstwami po- nego, rytualnego uboju. Ze względu na przeby- krojone w kostkę pozostałe składniki. Jedną wanie Żydów w diasporze do ich kuchni prze- z ostatnich warstw powinny stanowić kacze nikały wpływy kulinarne różnych narodów, nóżki lub gęsina i jajka w skorupkach. Każdą a z kolei goje chętnie przejmowali niektóre warstwę doprawiamy, a całość zalewamy bu- z dań kuchni żydowskiej. W kuchni polskiej lionem. Na wierzch potrawy nakładamy płat szczególnie popularne są: karp po żydowsku, ciasta zagniecionego z mąki i wody, dodatko- chałka, maca, pulpety rybne, kawior żydowski wo naczynie nakrywamy pokrywką. Tak przy- czyli pasta z wątróbki oraz niektóre słodycze. gotowane danie umieszczamy w piekarniku, Charakterystyczne dla kuchni żydowskiej w temperaturze 80°C i zapiekamy przez całą są potrawy przygotowywane przed szabatem, noc, aż do sobotniego obiadu. w czasie którego ortodoksyjnemu Żydowi nie wolno gotować i rozpalać w piecu. Z tego zwy- Kolejnym z przysmaków żydowskich, które czaju wywodzą się zimne przekąski oraz dania chętnie adoptowała kuchnia polska, były sło- jednogarnkowe przygotowywane przez wiele dycze. Jak wspomina Florence Abrys, szydło- godzin w wolno stygnącym piecu chlebowym. wiecka Żydówka, która ocalała z Holocaustu, Takim daniem jest czulent, bardzo wol- autorka książki O przepisach kucharskich lu- no gotowany (duszony) gulasz, przyrządzany dzi, którzy przeżyli II wojnę światową, przed z koszernego mięsa, z fasolą, ciecierzycą, świętem Chanuka całe miasto pachniało ziemniakami, cebulą, kaszą jęczmienną lub smażonymi na oliwie latkes. Chanuka, czyli jaglaną. W związku z zakazem gotowania trwające osiem dni Święto Świateł, upamięt- w czasie szabatu czulent przygotowuje się nia cudowne wydarzenie, które miało miejsce przed rozpoczęciem święta, a następnie pozo- podczas powstania Machabeuszy, kiedy to stawia w rozgrzanym piecu, aby doszedł przez niewielka ilość czystej rytualnie oliwy użyta noc i był gotowy na sobotni obiad. W zamoż- do rekonsekracji świątyni jerozolimskiej pa- nych rodzinach piec bywał zaopatrzony w do- liła się przez osiem dni. Najważniejszym ry- datkowy piekarnik, nazywany szabaśnikiem, tuałem święta jest zapalanie świateł: jednego w którym trzymano potrawę. Zazwyczaj jed- pierwszego dnia święta, dwóch drugiego i tak nak czulent przygotowany w domu zanoszono do ośmiu. Święto przypada na czas chrze- do miejscowej piekarni i zostawiano w piecu ścijańskiego Bożego Narodzenia i podobnie chlebowym, który wolno stygnąc, utrzymywał jak ono jest świętem rodzinnym i radosnym. temperaturę w naczyniu. Dziś czulent można Wspomniane lateks, czyli placki z ziemnia- przygotować w naczyniu żaroodpornym z po- ków, podawano na tysiące sposobów, m.in. na krywą i piec w piekarniku. słodko z jabłkami czy na słono z serem.

138 Tradycja Mazowsza Latkes według Florence Abrys samym wywarze) kaszy, podsmażenia cebuli Składniki: 75 dag ugotowanych ziemnia- z wątróbką wieprzową i podgrzania krwi. Mię- ków, 2 żółtka, 2 białka ubite na sztywną pianę, so mielono i mieszano z pozostałymi składni- 1 łyżka mąki ziemniaczanej, 1 łyżeczka soli, kami. Farszem napełniano jelita i gotowano pieprz i cynamon do smaku, oliwa do smaże- w wodzie. Kaszankę jadano zazwyczaj na cienia. pło i podawano z chlebem i chrzanem, rzadziej Sposób przyrządzenia: Zmielone ziem- z ziemniakami. Najpopularniejszym produk- niaki wymieszać z pozostałymi składnikami tem mięsnym w Szydłowcu i okolicach była i nakładać łyżką na rozgrzany tłuszcz. Smażyć kiełbasa. Na liście produktów tradycyjnych na złoto z obu stron. Podawać ze śmietaną lub znajdują się wyroby wędzone i pieczone. Nie- kefirem, przecierem z jabłek lub dżemem. wątpliwym atutem jest wyrabianie produktu tylko z mięs bydła hodowanego w sposób na- Na listę produktów tradycyjnych prowa- turalny, z wykorzystaniem tylko szynki i go- dzoną przez Ministerstwo Rolnictwa i Roz- lonki. Producentem tych tradycyjnych wędlin woju Wsi trafiły wędliny szydłowieckie. jest masarnia „Bekon” należąca do Mieczysła- Przygotowywano je zwykle z okazji świąt wa Podgórskiego z Szydłowca, istniejąca od oraz spotkań rodzinnych, a także w okre- 1992 r. Na początku była to tylko ubojnia by- sie poprzedzającym nasilone prace rolne. dła, następnie ubojnia bydła i trzody chlewnej. Pasztet szydłowiecki przyrządzano z trzech Po wejściu do Unii Europejskiej nastąpiła mo- rodzajów mięs (drobiowego, wieprzowego dernizacja zakładu, który obecnie zajmuje się i wołowego), z dodatkiem wieprzowej wątrób- ubojem trzody chlewnej i produkcją wędlin. ki, warzyw, jajek oraz przypraw. Zmieloną Wyroby powstają według własnych, oryginal- masę nakładano do foremek wyłożonych pa- nych zakładowych receptur. Nie zawierają skami słoniny i pieczono w piecu chlebowym. żadnych ulepszaczy, a ich produkcja bazuje na Wieloletnią tradycję ma także kaszanka, przyprawach naturalnych. Wyroby firmy wie- przyrządzana z podrobów wieprzowych, krwi lokrotnie nagradzane były Laurem Marszałka oraz kaszy gryczanej. Przygotowanie kaszan- Województwa Mazowieckiego dla mazowiecki wymagało ugotowania mięsa oraz (w tym kich producentów żywności.

181 182

181, 182 Potrawy inspirowane kuchnią żydowską: szaszłyki, humus

Powiat szydłowiecki 139 Hotele, pensjonaty, agroturystyka

Manor Hause SPA – Pałac Odrowążów Zajazd Małe Ciche 26-510 Chlewiska, ul. Czachowskiego 56 26-510 Chlewiska, ul. Czachowskiego 66 tel. 48 628 70 61 tel. 660 699 202 www.manorhause.pl www.zajazdmaleciche.pl

Hotel Primagor Hotel Wasik 26-500 Szydłowiec, ul. Spółdzielcza 2C 26-505 Orońsko, Krogulcza Sucha 65 tel. 48 617 45 60 tel. 48 618 44 22 www.primagor.eu www.hotelwasik.pl

Hotel Pod Dębem Hotel MOTO LIFE Dobrut 26-500 Szydłowiec, pl. Rynek Wielki 5 26-505 Orońsko, Dobrut 18A tel. 48 617 88 89 tel. 665 920 500 www.hotelszydlowiec.pl www.moto-life.pl

Pensjonat Hubalowy Dwór Hotel IGUŚ 26-510 Chlewiska, ul. Szkolna 35 26-500 Szydłowiec, ul. Tadeusza Kościuszki tel. 503 670 385 263 tel. 48 617 44 93 Szkolne Schronisko Młodzieżowe „Skałka” www.igus-szydlowiec.pl w Zespole Szkół im. KOP w Szydłowcu 26-500 Szydłowiec, ul. Kościuszki 39 Hotel Lodownia tel. 48 617-43–11 26-500 Szydłowiec, ul. Browarska 6 http://www.zskop.eu/szkola/schronisko/ tel. 601 312 355 www.lodownia.com.pl Pokoje gościnne Gospodarstwo ekoagroturystyczne Hotel Oleńka Teresa Lużyńska 26-500 Szydłowiec, Barak 1A 26-500 Szydłowiec, Wysoka 11 tel. 48 617 49 59 tel. 48 629 07 83 www.hotelolenka.pl

Pokoje gościnne, domki letniskowe Dom Rzeźbiarza Jan i Dorota Grabowscy 26-505 Orońsko, ul. Topolowa 1 26-510 Chlewiska, Koszorów 49 tel. 48 618 40 27 tel. 48 628 72 64 www.rzezba-oronsko.pl

Gospodarstwo agroturystyczne Tomasz Misiak 26-505 Orońsko, Guzów 34C tel. 48 618 44 98

140 Tradycja Mazowsza Welcome to Szydłowiec County

The County of Szydłowiec occupies 450 is one of the very few material evidences of the square kilometers of land and is inhabit- large past population of the County, whose life ed by ca 40 thousand residents, being thus a and settlement processes have been described relatively small area. Its specific character is in a separate chapter of the book. mostly defined by diversified landscape of hills Traditions of iron ore mining are recorded and acclivities of Kielce-Sandomierz Upland in the names of localities and numerous fig- in the south and Radom Plain in the north, ures of St. Barbara erected by the miners and with numerous nature sanctuaries and natu- dedicated to their patron saint. Fully equipped ral monuments. The County is situated in the historical foundry at Chlewiska is an unique reception area of Szabasówka river, the tribu- industrial monument of the European format. tary of Radomka, branches of which join near Deserved fame is also due to the recreation- Zaborowie. Exceptional values of the natural al centre organized by private entrepreneurs environment stimulate the growth of tourism in the meticulously reconstructed palace of which inspires creation of new artificial water Odrowąż family at Chlewiska. bodies and recreational facilities. An example of a romantic residence is the In this region, since the Stone Age, through- revitalized manor complex at Orońsko erected out the Middle Ages until the modern era, the by Franciszek Christiani who reconstructed rich sand-stone and iron ore deposits have been also the village, creating a new spatial and set- mined. Objects of ancient mining activities, tlement structure connected with the Kraków such as well preserved sand-stone ashlars at tract having been developed at his time. The Szydłowiec (Podkowiński quarry, Piekiel, Po- remnants of that period are the well preserved lanki ashlar), Śmiłów and Szydłówek, with little houses of road-keepers situated by the interesting exposures and morphologic forms, tract. For many years the Orońsko residence are presently used for educational purposes. was owned by Józef Brandt, the creator of an All buildings in Szydłowiec, including its cas- active centre of art and culture. These tradi- tle – the Gothic-Renaissance residence of Szy- tions are continued by the Centre of Polish dłowiecki and Radziwiłł families, as also of Sculpture established in the manor complex – duchess Sapieżyna, being now the icon of the a cultural institution with a centre of creative town - were constructed with local stone mate- work for sculptors and a permanent exhibition rial. At present the castle is a seat of Szydłowiec of contemporary sculpture. Centre of Culture and Sport, and of the Muse- Stormy history of Poland and Szydłowiec um of Folk Musical Instruments, unique in the region is evidenced by numerous monuments European scale. This Museum’s collections of and crosses commemorating military confron- authentic and reconstructed exhibits, known tations of the January uprising period at Szy- only from archeological excavations, are of such dłowiec, Stefankowo and Krogulcza Mokra, great interest that they form a separate part of and also of the World War II – calling to mind the publication. The most precious and best stories of fightings of 1939 near Szydłowiec preserved architectural monument of the town and the tragic pacification of the village Skłoby is the late-Gothic church dedicated to St. Sigis- in April 1940. Important sites and cemeter- mund. An original edifice is also the Szydłowiec ies of various faiths can be seen at Chlewiska Town Hall building with, standing near it, the (with a group of unique graveyard monuments law enforcement symbol – the pillory. Szy- manufactured in local casting houses) and Jas- dłowiec has also the largest Jewish necropolis trzębia (with sand-stone graves). In the church in Poland, containing over 3 thousand graves. It of Jastrzębia is preserved the effigy of Our Lady

Powiat szydłowiecki 141 of Sorrows, having been in the past an object of dłowiec situated at the outskirts of Mazovia, extraordinary cult. whose beauty is shown on the photographs in- The Readers of this publication are kindly cluded in this guide. invited to visit and explore the County of Szy-

142 Tradycja Mazowsza Illustrations Titles

1. Charming autumn park 40. Sukkah before renovation 2. Map of the Szydłowiec County 41. Monument of Józef Brandt 3. Szydłowiec County on the map of Mazo- 42. Józef Brandt’s painting of 1883 entitled vian Voivodeship “A groom with saddle-horses in front of 4. Meadows near the village Barak a manor” 5. Broads of the ponds at Orońsk 43. Memorial plate dedicated to Tomasz 6, 7. Monumental trees Palacz 8. Forest vistas 44. The site of a battle of 1939 9. Fruit orchards 45. Classicistic palace, presently the recre- 10. Traditional village architecture ation centre “Manor House” 11. Big smelting furnace at Chlewiska 46. Shrine on an isle dedicated to St. John 12. The castle in Szydłowiec Nepomucene 13. Cartouche with Szydłowiec town emblems 47. A clock of 1902, now in the locality’s 14. Welcome road-sign centre 15. Old factory building preserved in the 48. Recreational water reservoir at Chlewiska town 49. Church dedicated to St. Stanislaus 16. Nobility residence at Chlewiska 50. Interior of the church dedicated to St. 17. Block of smelting furnaces at Chlewiska Stanislaus 18. Typical village farm house 51. Memorial plate dedicated to Stefan Szy- 19. E lements of traditional architecture dłowski 20. Foundations of the town hall building 52. Historical iron smelting works 21. Sandstone cellars 53. Interior of the preserved smelting works 22. Stone ashlars 54, 55. Museum exhibition in the smelting 23, 24. Exemplars of the masterly craft of Szy- works dłowiec stone-masons at the local cemetery 56. Preserved fragments of the castle cellars 25. Stone enclosure wall in Szydłowiec 57. Boardinghouse “Hubalowy dwór” (lit. 26. Forest at Piekło Mirowskie “Hubal’s Manor”) 27. Sandstone grist-mill at Pawłowo 58. Park surrounding the palace 28. Quarry at Śmiłów 59. Set of furnaces in the historical smelting 29. Blocks of sandstone works at Chlewiska 30. Collection of string instruments in the 60. Manor park gate at Chronów Szydłowiec Museum 61. Preserved line of park alleys 31. Home-made (‘gouged’) violin 62. Column shrine 32. Violin 63. Late 1900s church dedicated to St. Edward 33. Collection of wind instruments in the 64. Unpretencious church interior Szydłowiec Museum (bag-pipes) 65. Stone figure of Our Lady of La Salette 34. Wooden and clay aerophones 66. Wayside shrine of 1928 35. Kirchol in Szydłowiec 67. Preserved wooden building 36. Matzevas 68. Modern shrine built in ‘folk’ style 37, 38. Ornamented grave-yard plates 69. Monument of the so called ‘peasants’ act’ 39. Prayer house built for the tannery em- 70. Information table ployees 71. Battle fields

Powiat szydłowiecki 143 72. Village architecture dominated by the 107. The parish church church 108. Ditcher’s lodge of 1840 73. Dam on the river Śmiłówka 109. Blossoming orchards 74. Walking alley surrounding the reservoir 110. Wayside shrine 75. Church in neo-Roman style dedicated to 111. Chapel dedicated to the Elevation of the St. John the Baptist Holy Cross 76. The church interior 112. Figure of Our Lady 77. 18th century portal with iron door and a 113. Ideal walking trails sculpture of St. John the Baptist 114. Stone memorial cross of 1920 78. 16th century effigy of Our Lady of Sorrows 115. Old grist-mill 79. Cemetery entrance gate of 1879 116. House-like chapel of 1896 80. Autodrome “Jastrząb” (lit. “The Gos- 117. The choleraic grave-yard hawk”). The racing track 118. Modern church built in 1989 81. Autodrome “Jastrząb” (lit. “The Gos- 119. Memorial boulder dedicated to the vil- hawk”). The grandstand lage resident Grażyna Dubieniecka-Maś- 82. Training go-cart likowska 83. On the track 120. A wooden farm-house 84, 85. Early 1900s shrine with a figure of St. 121. Old village farm-houses John Nepomucene 122. Figure of St. Barbara, the patron of min- 86. Cemetery of the January insurgents ers, erected in 1933 87. Comtemporary inn “The Manor at An- 123. Monuments dedicated to the victims of thony’s” World War II at the war cemetery 88. 1920 stone figure of Our Lady of the Ro- 124. Wayside shrine sary 125. Monument commemorating the distinc- 89. Oak “Czwartak”, a nature monument tion of the village with the Grunwald 90. The palace of Kunicki family Cross 91. House-like shrine of 1791 dedicated to 126. A house in the Polish manor style St. John Nepomucene 127. Monument of 1932 dedicated to Dionizy 92. The chapel in the building of former Czachowski manor watchman’s lodge 128. Plate and cross in the village centre com- 93. Farm buildings of the former estate memorating the victims of Nazi occupa- grange tion 94. Manor park 129. Shrine dedicated to the intention of re- 95. Church of 1985 dedicated to Our Lady of taining sobriety Częstochowa 130. Forest trail 96. Wooden belfry of 1940s 131. Picturesque situation of the castle 97. Decorative figure in front of the commu- 132. Baroque entrance portal of the castle nal offices building 133. The castle courtyard 98. Palace if neo-Roman style, residence of 134. Architectural elements of the castle Józef Brandt 135. Railway station in Szydłowiec 99. Late classicistic manor chapel 136. Side-streets in the town 100. Shrine of 1860 with the figure of Our 137. The house “Under the Oaks” (Polish: Lady “Pod dębami”) 101. Manor hothouse, presently a gallery 138. Jewish prayer house 102. Manor park 139, 140. Characteristic single-storey build- 103. Manor granary. Presently “The Sculp- up of the town tor’s House” (Polish: “Dom rzeźbiarza”) 141. Hillock of Three Crosses 104. Plein-air sculptures exhibition 142. Roman Catholic cemetery 105. Artists’ workshops 143. Church dedicated to St. Sigismund 106. Sculptures in the palace’s façades 144. The organ prospect

144 Tradycja Mazowsza 145. Late Renaissance altar in the church of 162. The belfry St. Sigismund 163. Wayside shrine dedicated to St. John 146. Coat of arms of the church’s founders – Nepomucene the Odrowąż-Szydłowiecki family 164. The parish chapel 147. Stone baptismal font 165. House-like shrine built in 1950 148. Sepulchral plate of Mikołaj Szydłowiecki 166. Chapel “Marianka” 149. Assumption of the Holy Virgin Mary 167. Wayside shrine 150. Sepulchral plates in the churchyard 168. Museum exhibition 151. The Town Hall 169. Museum exhibition 152. Monument dedicated to the January in- 170. The Centre of Polish Sculpture surgents 171, 172. Plein-air exhibition of sculptures 153. The Jewish cemetery 173, 174. Seat of the Museum of Metallurgy 154, 155. Exhibits in the museum of musical and Mechanical Industry instruments 175. Folk ensemble “Gąsowianki” 156. Wayside shrine 176. Church-fair at Mirów 157. Late classicistic ditcher’s lodge 177. Folk ensemble “Mirowianki” 158. Church dedicated to St. Nicholas, built 178. Folk music group from Zdziechów in years 1872-1875 179. Horse stud at Wałsnów 159. The patron saint of the church in a 180. Water reservoir – place of recreation stained glass window 181, 182. Dishes inspired by the Jewish cui- 160. Church interior sine. Shashliks. Humus 161. Steps made of the building material from the earlier temple

Powiat szydłowiecki 145 Indeks geograficzny

Indeks nie uwzględnia państw, krain geograficznych, ziem historycznych, rezerwatów przyrody, jednostek administracji państwowej (województwo, powiat, gmina) samorządowej, ko- ścielnej, nazw z zagranicy, szlaków komunikacyjnych, rzek i zbiorników wodnych:

Aleksandrów 17, 52, 53 Łaziska 10, 12, 20, 78–80 Łączany 13 Barak 21, 48, 49 Bliżyn 18 Majdów 9, 21, 24 Milica 15 Chlewiska 8–11,13–16, 17, 20, 21, 23, 35, Mirów 8–10, 19–21, 42, 81, 83 42, 44, 45, 50–60, 83, 97–99, 105, 118, Młyn 15 135, 136 Mniszek 20 Chronów 21, 61, 62, 79 Mroczków 15, 16 Chustek 35 Ciechosławie 9, 15 Nadolna 17, 54, 103 Niekłań 18 Dąbrowa 35 Długosz 15, 35 Oblas 79 Ogorzałe 15, 24 Gałki 20 Olszyny 15 Gąsawy 21, 63–65, 68 Orońsko 9, 10, 12, 13, 15, 17, 19–22, 42, 44, Goździków 95 46, 49, 74, 84–91, 133, 134, 136 Guzów 20, 66, 67, 76 Osięcin 20 Ostałówek 21, 92–94 Huciska 9, 20 Ostanów 92 Huta 15, 21 Pawłów 18, 21, 52, 54, 95–98 Jabłonica 54 Podzamcze 17 Jagodne 32 Pogroszyn 21 Jankowice 15 Posadów 15 Jarosławice 79 Psary 35 Jastrząb 8, 9, 11, 16,19–21, 42, 63, 68–73, 81, 83 Rogów 21 Ruda Malenicka 18 Kamienna 15, 17, 35 Ruda Wielka 21, 92–94 Koszorów 11, 54 Rzuców 57, 101 Kowala 20, 21, 75, 76 Krogulcza 10, 17, 20, 74–77 Sadek 15, 20, 24, 63 Krzęcin 10 Skłoby 14, 99–101, 103–105 Krzyszkowice 79 Smagów 14, 54 Kszczonów 20 Stara Wieś 15 Stefanków 17, 52, 54, 102 Lasków 79 Suliszka 12

146 Tradycja Mazowsza Szydłowiec 8–11,13–15, 17–21, 23, 25–26, Wola 35 32–39, 41, 45, 49, 65, 101, 105–123, 126, Wola Guzowska 79 129, 132, 136, 139 Wola Lipieniecka 21 Szydłówek 15, 24, 26, 63 Wola Pawłowska 52, 95 Wolanów 20 Śmiłów 20, 21, 24, 26, 63 Wygoda 35 Świerczek 124-125 Wysoka 15, 19, 21, 45, 126–128

Tomaszów 12 Zaborów 13, 80, 83, 136 Zbijów 12, 24 Wałsnów 21 Zdziechów 13, 15, 21, 129–131 Wierzbica 19–22, 38, 83–84, 115

Powiat szydłowiecki 147 Słowniczek pojęć

Architraw Folusz Element architektoniczny, główny, najniższy Budynek lub pomieszczenie gospodarcze człon belkowania, który podtrzymuje belki mieszczące system urządzeń do obróbki tka- stropu i spoczywa bezpośrednio na kolum- nin wełnianych. System ten składał się ze nach. stęporów (młotów) podnoszonych rytmicznie przez wał z odpowiednio zamocowanymi kli- Arendarz nami oraz paleniska z kotłem, w którym pod- Nazwa wywodząca się ze średniowiecznej łaci- grzewano wodę. Wilgotną tkaninę zgniatano ny, oznaczająca dzierżawcę. Z czasem zaczęła wielokrotnie dla uzyskania efektu spilśnienia się odnosić tylko do tych, którzy dzierżawili i zagęszczenia struktury włókna. Proces taki karczmy i młyny, dzierżawcę dóbr ziemskich nazywano folowaniem sukna. nazywano posesorem. Fryszerka Blenda Zakład metalurgiczny lub piec, w którym Element architektoniczny w postaci płytkiej surówka wielkopiecowa przerabiana była na wnęki w ścianie o wykroju okna lub arkady, stal. Nazwy używano na określenie budynku, charakterystyczny dla architektury gotyckiej. w którym znajdowało się jedno lub więcej ognisk fryszerskich, miechy oraz młoty napę- Boniowanie dzane kołami. Sposób wykończeni elewacji budynku w postaci rowków wyżłobionych w tynku, imitują- Fryz cych spojenia ciosów kamiennych płyt. Element architektoniczny w postaci poziomej części belkowania, położonej między archi- Cyrulik trawem a gzymsem, często bogato zdobionej; Osoba, która zajmowała się zabiegami z po- także ozdobny poziomy pas przecinający pogranicza higieny i medycyny: od golenia przez wierzchnię ściany. wyrywanie zębów aż po upuszczanie krwi. Glif Czeladź Ukośne uformowanie ościeży okien lub drzwi, Szerokie określenie osób zajmujących się służ- stosowane w murach o dużej grubości, zarów- bą: pracowników dworskich, czeladników rze- no z zewnątrz, jak i od wewnątrz budynku. mieślniczych, służbę domową, a także służbę wiejską pracującą w folwarkach i u bogatych Halizna chłopów. Powierzchnia leśna pozostała po wyciętym drzewostanie, która nie została obsadzona Destylator ponownie, lub nieurodzajne miejsce miedzy Dawniej: osoba zajmująca się gorzelnictwem polami, ugór. i produkcją wysokoprocentowych alkoholi. Herma Faktor Dekoracyjny element architektoniczny w for- Pośrednik handlowy lub pośrednik w inte- mie czworokątnego słupa, rozszerzającego resach. się ku górze i zakończonego popiersiem lub rzeźbą głowy.

148 Tradycja Mazowsza Hodegetria W średniowieczu krenelaż służył do ochrony Najstarszy i najbardziej rozpowszechniony obrońców podczas oblężenia, w czasach nowo- typ ikonograficzny przedstawienia Matki Bo- żytnych pełnił głównie funkcję ozdobną. skiej z Dzieciątkiem Jezus. Maria jest przedstawiona w ujęciu frontalnym, najczęściej Kroksztyn w półpostaci, zdecydowanie rzadziej siedzą- Element architektoniczny wystający znacznie ca na tronie lub stojąca. Na lewym ramieniu ze ściany, podtrzymujący balkony, ganki czy trzyma Dzieciątko, gestem prawej dłoni wska- gzymsy, najczęściej bogato dekorowany. zuje na Syna. Chrystus patrzy przed siebie, widoczne jest jego oblicze, prawą dłoń wznosi Lamus w geście błogosławieństwa. Wizerunek hode- Budynek gospodarczy wchodzący w skład za- getrii ukształtował się w Bizancjum. budowań dworskich lub chłopskich, służący do przechowywania cennych przedmiotów, Impost (nasadnik) sprzętu gospodarczego, narzędzi czy żywności. Element popularny w architekturze bizan- tyjskiej, w formie płyty lub bloku stanowiący Lizena przejście między głowicą podpory a dźwiga- Termin architektoniczny określający płaski, nym przez nią elementem. pionowy występ w murze zewnętrznym.

Inskrypcja kommemoracyjna Panneau Wyryty w kamieniu, metalu, drzewie itp. na- Płaszczyzna dekoracyjna o kształcie prosto- pis o tematyce wspomnieniowej, upamiętnia- kątnego pola, utworzona w efekcie architek- jący jakąś osobę lub wydarzenie o szczegól- tonicznego podziału płaszczyzny. Dekoracja nym znaczeniu. może być wykonana dowolną techniką na każ- dej powierzchni: ściany, sufitu, mebli. Jatki Wykształcone w okresie średniowiecza od- Pilaster rębne miejsce handlowe, w którym sprzeda- Miejscowe pogrubienie ściany w formie pła- wano mięso pochodzące najczęściej z własne- skiego filara nieznacznie wystającego poza go uboju. lico elewacji, pełniące funkcję konstrukcyjną lub dekoracyjną. Kahał Słowo pochodzące z języka jidysz i określają- Pogłówne ce formę organizacji społeczności żydowskiej Podatek osobisty, który płaciła każda oso- w postaci gminy. Używano go na określenie ba, niezależnie od uzyskiwanego dochodu. zorganizowanego skupiska ludności żydow- W Polsce wprowadzony w XVI w. jako danina skiej, a także władz takiej gminy. ludności żydowskiej za sprawowanie nad nią królewskiej opieki. Kredensarz Służący, którego zadaniem była opieka nad Predella kredensem (pomieszczeniem, w którym prze- Dolna część nastawy ołtarzowej w postaci chowywano sztućce, zastawę, bieliznę stołową skrzyni spoczywającej na blacie ołtarza oraz kończono przygotowywanie dań przed (mensie). Pośrodku predelli umieszczano serwowaniem ich do stołu), zatrudniony w pa- często tabernakulum. łacach i zamożnych dworach. Prepozytura Krenelaż (blanki) Dawna jednostka administracji kościelnej, Zwieńczenie murów obronnych zębami, po- równa archidiakonatowi. Z czasem termin między którymi znajduje się wolna przestrzeń. odnoszący się do obszaru, nad którym prepozyt

Powiat szydłowiecki 149 sprawował nadzór związany z sądownictwem Szarwark kościelnym czy wizytowaniem parafii. Przymusowe świadczenia nakładane na lud- ność wiejską, obowiązek prac publicznych Pudlingarnia przy budowie dróg, mostów, wałów przeciwpo- Pomieszczenie fabryczne mieszczące piec wodziowych itp. puddingowy (piec pudlarski), służący do przerobu surówki wielkopiecowej przez wywołanie Szkolnik procesu utleniania zawartych w surówce do- Posługacz szkoły, do którego obowiązków na- mieszek węgla, siarki, fosforu itp. w wysokiej leżało upowszechnianie informacji na temat temperaturze. działalności gminy żydowskiej, a także zwo- ływanie na modlitwy czy wręczanie korespon- Ryzalit dencji. Wysunięta do przodu część elewacji, zazwyczaj tej samej wysokości co reszta budynku, Szlachtuz pozwalająca na zwiększenie powierzchni i roz- Ubojnia, rzeźnia. bicie monotonii bryły. Szpitalny Sakramentarium Pomocniczy pracownik szpitala. Odrębne, specjalne miejsce na Najświętszy Sakrament, pełniące tę samą funkcję co ta- Żelaźnik bernakulum. Początkowo miało formę zamy- Człowiek trudniący się handlem lub przemy- kanej niszy, oprawionej dekoracją architekto- słem związanym z artykułami żelaznymi. niczna i rzeźbiarską, z czasem zaczęło mieć kształt wieży. Traktowano je jak „świątynię w świątyni” i nadawano wyszukane formy.

150 Tradycja Mazowsza Wybrane pozycje bibliograficzne

Czerwińska-Rydel A., Powiat szydłowiecki. Paprocka D., Szydłowiec, Kraków 1983. Przewodnik dla dzieci, Szydłowiec 2014. Piwek J., Szydłowiec i dobra szydłowieckie Dumała K., Studia z dziejów Szydłowca, w pierwszej połowie XIX wieku, Kielce 1996. [w:] Oborny A. (red.), Rocznik Muzeum Świę- tokrzyskiego nr 4, Kraków 1967. Przeniosło M. (red.), Z dziejów powiatu szy- dłowieckiego, Szydłowiec 2009. Gałązka W., Głuch M., Kozioł S., Wąsik L., Nasza gmina Chlewiska, Radom 2015. Puget W., Z dziejów zamku w Szydłowcu, [w:] Oborny A. (red.), Rocznik Muzeum Świę- Gorgoń J. (red.), Rewitalizacja miast mazo- tokrzyskiego nr 4, Kraków 1967. wieckich, Warszawa 2014. Słomińska-Paprocka D., Powiat szydłowiec- Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III, Wo- ki w województwie mazowieckim, Szydło- jewództwo kieleckie, z. 8, Powiat opoczyński, wiec 2009. Warszawa 1958. Wijaczka J. (red.), Szydłowiec. Z dziejów Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III, Wo- miasta, Szydłowiec 1999. jewództwo kieleckie, z. 10, Powiat radomski, Warszawa 1961. Wijaczka J. (red.), Żydzi szydłowieccy, Szy- dłowiec 1997. Krygier E., Katalog zabytków budownictwa przemysłowego w Polsce, t. VI, z. 1, Woje- Wiśniewski J., Dekanat radomski, Radom wództwo radomskie, Wrocław 1979. 1911.

Maćkowska M., 30 lat Muzeum Instrumen- W książce wykorzystano także materiały tów Ludowych w Szydłowcu. Materiały sym- zamieszczone na stronach internetowych Sta- pozjum, Szydłowiec 2005. rostwa Powiatowego w Szydłowcu, urzędów gmin, Lokalnej Grupy Działania „Razem na Miernik G. (red.), Z dziejów powiatu szy- Piaskowcu”, a także w lokalnych czasopi- dłowieckiego, Szydłowiec 2010. smach: „Radomski Informator Kulturalny”, „Ziemia Odrowążów”, „Wojewódzki Informa- Palacz T., Odkrywanie Orońska, Warszawa tor Kulturalny” oraz „Echo Dnia”. 2008.

Palacz T., Orońsko – miejsce i ludzie, Oroń- sko 1997.

Powiat szydłowiecki 151 152 Tradycja Mazowsza