2 1

¡ De route schampt het hun huis verlaten. Zo wordt Fietsen in het spoor van ­Binnenhof, maar het is zon­ ook Villa­ Sandhaghe­ (Hoge­ Wie was de Soldaat de om niet even binnen te weg 18) door de bezetter van Oranje? een kijken (zie routebeschrijving). gevorderd en ingericht als Erik Hazelhoff Roelfzema Hier, in het historische hart commandocentrum voor de wordt in 1917 op van de Nederlandse politiek, Duitse Schnellboote. Vanuit geboren en verhuist zijn verschillende opnames de villa loopt een tunnel naar in de jaren dertig naar gemaakt voor de filmSoldaat een bunker in de tuin, 7 m .­ Tijdens zijn van Oranje. Links van de onder de grond. studie in raakt hij Ridderzaal, bij de Hofpoort, betrokken bij het verzet. herinnert een plaquette aan ¢ Veel verdedigingswerken Hij vlucht naar Londen het ,­ het dode­ worden na de oorlog ge­ en zet hiervandaan een lijke ‘spel’ tussen de Duitse sloopt, maar aan de Badhuis­ spionagenetwerk op. bezetter en Nederlandse weg is een bunker­ vrijgelegd Daarna wordt hij piloot geheim agenten, onder wie en ingericht als museum en adjudant van koningin Erik Hazelhoff Roelfzema. (beperkte openingstijden, Wilhemina. Zijn oorlogs­ www.atlantikwallmuseum. herinneringen beschrijft ¤ Kijk halverwege de Nas­ nl). Om hier te komen: ga op hij in het boek Soldaat saulaan links de Sophialaan de kruising met de Badhuis­ van Oranje 1940-1945. in. Aan het einde ligt Plein weg linksaf, na 500 m doemt 1813, decor­ van een beroem­ rechts de bunker op. de scène­ uit de film: Rutger Toegangspoort van het Oranjehotel Hauer en Jeroen Krabbé rijden in rokkostuum op mo­ toren rond het plein, terwijl Duitse vliegtuigen over hun hoofd scheren. De film (1977) van is losjes gebaseerd op het boek (1971) van Erik Hazelhoff Roelfze­ ma. Voor zowel de regisseur als de twee hoofdrolspelers Bunker bij betekent de film de start van hun internationale carrière.

£ In de loop van de Tweede Wereldoorlog bouwen de Het verhaal van de Soldaat van Oranje is in vele vormen verteld: boek, Duitsers een sterke ver­ film, musical. Hoofdpersoon is Erik Hazelhoff Roelfzema, Engelandvaarder en dedigingsgordel langs de verzetsstrijder in de Tweede Wereldoorlog (1940-1945). Zijn verhaal speelt zich af West-Europese kust, de tussen Leiden, waar hij studeerde en zijn verzet begon, en Scheveningen, waar hij Atlantikwall.­ Ook in Den geheim agenten aan land zette. Stap op de fiets en volg de Soldaat door een Haag komen tal van bunkers verrassend gevarieerd landschap met kust, duinen, weilanden, landgoederen en en tankversperringen. Om oude steden. De route is 55 km lang, maar kan eenvoudig worden ingekort. ruimte te maken, moeten 135.000 mensen gedwongen 2

§ Scheveningen speelt opzetten van een spiona­ te brengen.­ Een plaquette op ∞ De middeleeuws ogende en verhoord. Ook Erik Hazel­ dorpervlakte geëxecuteerd. een belangrijke rol in het genetwerk in Nederland. de reling voor het Kurhaus poort hoort bij het Oranje­ hoff Roelfzema zit er aan Fietsend naar Scheveningen verhaal van de Soldaat van In de winter van 1941-1942 eert de agenten. hotel, zoals de Scheveningse het begin van de oorlog een zie je links in de gevangenis­ Oranje. Na zijn vrijlating vaart hij diverse keren met gevangenis in de Tweede week gevangen. Hij komt vrij, muur een poortje met een uit het Oranjehotel vlucht een snelle motorboot van ¶ De filmopnames van de Wereldoorlog wordt ge­ maar veel andere verzets­ herinneringsbord: hier Erik met een schip naar de Engelse marine naar landingen zijn onder andere noemd. Hier worden veel mensen worden ter dood begon de laatste reis van de Engeland. Hier werkt hij met Scheveningen om zendappa­ gemaakt op het strand bij verzetsmensen opgesloten veroordeeld en op de Waals­ veroordeelden. De Pan twee studievrienden aan het ratuur en agenten­ aan land duingebied Meijendel. In zijn jonge jaren zwerft Erik regel­ Groot Berkheide 99 Leiden matig door dit uitgestrekte A44 START natuurgebied – zijn ouderlijk

8 41 huis ligt net aan de andere 10 Valkenburgse 86 Meer Leiden kant van de duinen. Beklim 79 Ganzenhoek De Klip 11 12 een van de uitzichtduinen Meeuwenhoek 43 48 49 voor een prachtig panorama. Lange Pan Maaldrift Rijn Kikkerberg • Onder het duinzand lig­ A 47 53 NOORDZEE 9 START 50 gen veel bunkers verborgen. De Vink Wassenaar Wel goed zichtbaar is de vleermuisbunker­ bij de Was­ Oostduinen 51 senaarse Slag; ga hiervoor 7 52 Den Deijl bij knooppunt 41 een stukje

Kijfhoek linksaf richting het strand. 40 Voorschoten Sparregat Een bordje markeert de nu door vleermuizen bewoonde 14 bunker. Een monument bij Meijendel 15 Voorschoten 90 91 de rotonde verderop gedenkt B 92 44 46 13 zes Franse commando’s die in 1944 zijn omgekomen bij Oostduinpark 55 START een landing op het strand. 39 54 16 6 51 88 ª Een bekende naam in N44 84 Westeinde Wassenaar: attractiepark 36 Uilenbos Scheveningen 5 35 93 Duinrell. In 1935 opent 83 34 94 graaf Philip van Zuylen 4 van Nijevelt zijn landgoed 82 84 voor het publiek, dan niet 38 3 17 33 95 Vogelplas 37 Den Haag Starrevaart is de route 98eventueel Alternatieve startpunten: 32 18 96 % Stompwijkeenvoudig in te korten. • Station Leiden Centraal, Mariahoeve 99 Sorghvliet Lengte 26 • Hotel De Gouden Leeuw, Haagse 19 A4 Bos Leidschendam De totale fietsroute is 55 km Start Veurseweg 180, 2252 AG 2 Haagse Hout 81 25 START 56 lang. Met de beschreven De routebeschrijving Voorschoten, 29 78 routeverkortingen door start bij Station Den Haag • Wassenaar, parkeerterrein 0 1 km 30 Den Haag 1 Centraal Meijendel en Wassenaar Centraal. Berkhei, Berkheistraat. 3 meer dan een theetuin en Het vliegveld is nog niet Oranje, net als de film een 1# Tijd voor een pauze? De (Duinweg 16: aan het einde wat speeltoestellen. Op 12 klaar als hier op 10 mei 1940 bewerking van het boek van terrasjes langs de Voorstraat van de Berkenlaan scherp Boek, film en musical mei 1940 slaat het noodlot Duitse parachutisten en Erik Hazelhoff Roelfzema in Voorschoten ogen heel rechtsaf). Na de oorlog Miljoenen Nederlanders toe: nerveuze Nederlandse vliegtuigen landden. Veel (zie kader). Bijzonder is dat uitnodigend. Het decor van emigreert Erik naar Amerika leerden het verhaal van militairen schieten de graaf vliegtuigen zakken dan ook het publiek draait en de eeuwenoude gevels en sta­ en woont de laatste fase van de Soldaat van Oranje per ongeluk dood op zijn weg in de zompige grond. grote decors – waaronder tige lindenbomen zal aan het zijn leven op Hawaii. Hier kennen via boek, film of eigen landgoed. Na de oorlog Aan het einde van de oorlog een Dakota – blijven staan. begin van de oorlog niet veel overlijdt hij in 2007 op ne­ musical. De film en de weten zijn nakomelingen het droppen de geallieerden hier anders zijn geweest. Tijdens gentigjarige leeftijd. Zijn as musical volgen het boek domein uit te bouwen tot voedsel voor de hongerende 1! In de binnenstad van de mobilisatie van 1939 is bijgezet in het oorlogsmo­ zo veel mogelijk, maar er wat het nu is. bevolking. Nu is de vliegbasis Leiden lijkt al eeuwenlang wordt achter aan de Voor­ nument Voor hen die vielen zijn ook duidelijke ver­ gesloten en krijgt het terrein nauwelijks iets veranderd. straat, langs de Koninklijke (Schouwweg 75, Wassenaar). schillen. Zo gaf filmregis­ 1) Ten noorden van de Oost­ een nieuwe bestemming. In Dat geldt zeker voor het Marinelaan, een kampement seur Paul Verhoeven zijn dorperweg wordt in 1939 een verbouwde hangar vindt Rapenburg, waar een groot gebouwd voor gemobiliseer­ 1^ Na een prachtig traject hoofdpersoon de naam begonnen met de aanleg in 2010 de première plaats deel van het studentenleven de soldaten. Het gaat vooral door de duinen – met af Erik Lanshof (gespeeld van Vliegkamp Valkenburg. van de musical Soldaat van van Erik zich afspeelt. In het om veldartillerie,­ dat wil zeg­ en toe een pittige helling – door ) en Academiegebouw op nr. 73 is gen door paarden getrokken doemt rechts de bekende is de tweede hoofd­ Studentenkamer van Erik Hazelhoeff Roelfzema het beruchte zweetkamertje,­ kanonnen. Maar veel van de klok van de Waalsdorper­ persoon, Guus LeJeune waar Erik na zijn examen oude kanonnen werken niet vlakte op. Daarachter leidt (gespeeld door Jeroen zijn naam op de muur zet. en ook aan ander materieel een pad naar een monu­ Krabbé), een combina­ Ook begint hier zijn verzet: is groot gebrek. Toch gaat ment, bestaande uit vier tie van verschillende in februari 1941 verspreidt hij een deel van de manschap­ kruisen. Het gedenkt de personages uit het boek. een zelfgeschreven manifest, pen het gevecht aan met meer dan 250 verzetsstrij­ De musical volgt vooral waarin de Leidse studenten goed getrainde Duitse ders die hier door de Duitsers de groep studenten rond zich tegen de Duitse bezetter parachutisten – de uitkomst ter dood zijn gebracht. Erik, die door de oorlog keren. Dat is de reden dat hij is bekend. In 1941 neemt worden gedwongen om een week in het Oranjehotel de Duitse Wehrmacht het 1& In de dichte bosschages essentiële keuzes te ma­ wordt vastgezet. mobilisatieterrein over. rechts van het fietspad ken over goed en kwaad. Tip: loop rechts langs het liggen de landgoederen Oos­ Academiegebouw naar de 1$ De smalle, soms on­ terbeek en Clingendael. Eind prachtige Hortus botanicus verharde paadjes in 1942 beginnen de Duitsers in Paleis Huis ten Bosch. De (www.hortusleiden.nl). Wassenaar horen bij de hier met de aanleg van bun­ Duitsers willen het paleis Land­goederenroute. Deze kers en tankversperringen. daarna slopen om plaats te 1@ Schuin tegenover het slingert langs statige land­ Huize Clingendael wordt maken voor een tankgracht, Academiegebouw, op nr. 56, goederen en buitenhuizen, het woonhuis van rijkscom­ maar een intendant weet heeft Erik zijn studenten­ die vanaf de 16e eeuw door missaris Seyss-Inquart, de dit te voorkomen. Het paleis kamer. Het is de kamer pal regenten en kooplieden zijn vertegenwoordiger van wordt nu gerenoveerd. boven de ingang van het aangelegd. Let ook op de nazi-Duitsland in Nederland. café, met het kleine balkon. hooggelegen theekoepel aan De landgoederen liggen er 1( Vanuit het Haagse Bos Ook hier zijn verschillende het einde van het traject. nu weer prachtig bij; kom in lanceren de Duitsers V2- filmopnames gemaakt. het voorjaar voor de fraaie raketten richting Londen. Op Beroemd is de scène waarbij 1% Na hun terugkomst uit Japanse tuin op Clingendael. 3 maart 1945 bombarderen Esther (Belinda Meuldijk) Nederlands-Indië vestigt het de geallieerden de instal­ halfnaakt voor het raam gezin Hazelhoff Roelfzema 1* Aan het begin van de laties, maar door een fout staat om een SD-agent (Rijk zich eerst in Den Haag en oorlog verblijft koningin vallen de bommen op de de Gooyer) af te leiden. vervolgens in Park­ De Kieviet Wilhemina enkele dagen wijk Bezuidenhout. Routebeschrijving Ga in Leiden bij 86vlak voor Ga in Den Haag aan de het ophaalbruggetje rechts­ voorzijde van het station, af. Einde weg rechtsaf. Volg Horeca aan de rand van het park, Kort Rapenburg/Rapenburg Boerderij Meyendel, bij knooppunt 30 richting 400 m rechtdoor tot aan het Meijendelseweg 36, 29 (dus meteen op het Academiegebouw. Fiets dan 2243 GN Wassenaar, fietspad rechtsaf, verderop terug naar 86 en 53. www.meyendel.nl bij verkeerslichten linksaf, (dag. geopend, tussen na 250 m rechtsaf – of fiets Ga bij 53 rechtdoor en na 40 en 44, met hier eerst rechtdoor voor een 50 m (net voorbij zijweg) bezoekerscentrum) bezoek aan het Binnenhof: linksaf via het fietspad. Volg voor Hofvijver linksaf, na na 150 m de bocht naar Theepaviljoen De Mauritshuis rechts door het rechts. Fiets 1,5 km langs het Horsten, Papeweg 36, poortje). water: bij eerste brug recht­ 2245 BA Wassenaar, door, bij tweede brug rechts www.theepaviljoen Fiets naar 29 37 36. Ga naar boven. Einde rechtsaf dehorsten.nl bij 36 naar links voor een richting Voorschoten. Volg (gesl. ma en di) bezoek aan Scheveningen de Leidseweg (N447) 1,5 km (volg Van Alkemadelaan, rechtdoor. Verder is er volop horeca Zwolsestraat, ga langs het in Den Haag, Schevenin- Kurhaus het strand op). Ga Ga in Voorschoten bij de gen, Wassenaar, Leiden dan via dezelfde route terug rotonde rechtdoor de winkel­ en Voorschoten. naar 36. Fiets naar 39 40 straat in (Schoolstraat). Na 41 43 47. 12o m voorbij ING-kantoor linksaf en vóór parkeer­ Optie tot inkorten: ga bij plaats rechtsaf, dan steeds Duingebied Meijendel 47 rechtsaf, 1e weg linksaf rechtdoor (Treubstraat, Fietsverhuur (Duinrellweg). Na kerk links later Voorstraat). Ga aan Fietsverhuur en OV- aanhouden en rechtdoor het einde van de Voorstraat Alternatieve startplaatsen: © 2016 ANWB B.V., Den Haag fietsen bij de stations (Schoolstraat). Einde rechtsaf op de drukke weg rechtsaf • Station Leiden Centraal: ga Productie: ANWB (Marieke Haafkens) / Den Haag Centraal en (Luifelbaan). 1e rechtsaf (Van en bij de verkeerslichten aan de centrumzijde recht­ Duin Horst & Weide; Leiden Centraal. Hogendorpstraat). 1e linksaf linksaf richting Wassenaar door via de Stationsweg Tekst en opmaak: Harry Bunk; (Van Limburg Stirumstraat). (Wijngaardenlaan). richting 86. Ontwerp: Miranne Kalff; Einde rechtsaf (Joh. De Witt- • Hotel De Gouden Leeuw, Cartografie: Landkaartje, Winifred Broeder; straat). Rotonde schuin rechts, Fiets naar 90 52 55 54 Veurseweg 180, 2252 AG Beeld: ANWB AVD, Duin Horst & Weide, % langs molen en 2 x rechtdoor 46 .44 Voorschoten: ga op de Nico van der Horst (studentenkamer) . Extra informatie (Gravestraat). Einde voor Veurseweg linksaf, dan Kijk voor nog veel meer muziektent linksaf (Burcht- Optie tot inkorten: ga bij na 1,2 km linksaf richting Deze route werd met de meeste zorg samengesteld. De recreatiemogelijkheden plein). 2e linksaf (Burchtlaan). 44 richting 40. Je komt dan ­Wassenaar en 90. juistheid van de gegevens is aan veranderingen onderhevig. in het gebied tussen Den Drukke weg oversteken en ook langs restaurant Boerde- • Wassenaar, parkeerterrein Indien de informatie onjuistheden blijkt te bevatten, kan de Haag en Leiden op rechtdoor (Pr. Marielaan). rij Meyendel. Vervolg route bij Berkhei, Berkheistraat: ga uitgever daarvoor geen aansprakelijkheid aanvaarden. www.duinhorstweide.nl. Na 250 m rechts fietspad op, 40 richting 41. op de Berkheistraat linksaf vervolg route naar 55. en op Van Zuylen Van Nije­ Fiets naar 35 34 33en 32 veltstraat weer linksaf. Bij Fiets naar 48 49 79 53 86. tot slot 30. 47 richting 48.