Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 2

In de jaren 2017/19 is het honderd jaar geleden dat het algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen is ingevoerd. Dat is bepaald niet zonder slag of stoot gegaan. De grondwet van 1848, die de basis legde voor ons politieke bestel, kende het kiesrecht slechts toe aan een beperkte groep mannen. In de loop van de negentiende eeuw nam het aantal kiezers gestaag toe, maar het zou tot 1917/19 duren alvorens we van algemeen kiesrecht kunnen spreken. Hoe verliep de uitbreiding van het kiesrecht? Wie hebben zich daarvoor ingezet? In deze brochure volgen we de weg van beperkt naar algemeen kiesrecht. Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 3

Grondwet 1848 en kieswet 1850 recht zouden krijgen die een aanslag in In 1848 vond een ingrijpende herziening de directe belastingen hadden plaats van de Nederlandse grondwet. ontvangen. Die aanslag moest ten Deze herziening was onder verantwoorde - minste twintig gulden zijn, maar het lijkheid van de liberale staatsman Johan minimum kon oplopen tot 160 gulden. Rudolph Thorbecke tot stand gekomen. Zij maakte een einde aan de macht van de Omdat het stemrecht dus was gekoppeld koning en voerde de ministeriële verant - aan de hoeveelheid belasting die men woordelijkheid in. De ministers dienden betaalde, spreken we van censuskies - niet langer verantwoording af te leggen recht. De gedachte hierachter was dat aan de koning, maar aan het parlement, mensen met bezit belang hadden bij de Eerste en Tweede Kamer der Staten- instandhouding van de maatschappe - Generaal. De gewijzigde grondwet voerde lijke orde. Bovendien werd bezit gezien tevens de rechtstreekse verkiezing in van als een maatstaf voor ontwikkeling en verschillende vertegenwoor digende onafhankelijkheid. Een bepaald ontwik - organen, namelijk de Tweede Kamer, de kelingsniveau zou een verstandige keuze Provinciale Staten en de gemeenteraden. waarborgen en materiële onafhankelijk - heid zou voorkomen dat mensen De rechtstreekse verkiezing van de stemmen in opdracht van de persoon Tweede Kamer betekende niet dat de van wie ze afhankelijk zijn. Het kiesrecht gehele bevolking stemrecht kreeg. Zo berustte op een aanslag in een van de waren alleen mannen kiesgerechtigd, drie navolgende landelijke en directe hoewel dat niet expliciet in de grondwet belastingen: stond. Wel formuleerde de grondwet een • grondbelasting, die geheven werd op aantal concrete voorwaarden voor het bezit van grond; toekenning van het kiesrecht. Men moest • personele belasting, die werd Nederlander, in Nederland woonachtig en geheven op basis van onder meer meerderjarig zijn –dat laatste was men huurwaarde, meubilair, dienstboden vanaf 23 jaar. Tevens diende men ‘in het of paarden; volle genot der burgerlijke en burger - • patentrecht, dat gebaseerd was op schapsregten’ te zijn. Ten slotte bepaalde een vergunning of patent om de grondwet dat alleen diegenen kies - zelfstandig een bepaald beroep of bedrijf uit te oefenen.

Uit de lijst der kiezers van leden der Tweede Kamer Een vermogens- of inkomstenbelasting van de Staten-Generaal, Gemeente ’s Gravenhage, 1860. Onderaan de pagina staat J.R. Thorbecke, bestond halverwege de negentiende die aangeslagen was ‘in ’t Personeel’. eeuw nog niet. Overigens telden even - Bron: ProDemos – Huis voor democratie en rechtsstaat tuele belastingaanslagen van de echt - 4

genote en van minderjarige kinderen wel angst van de wetgever voor grote mee voor het mannelijke gezinshoofd. aantallen stedelijke kiezers. Hierdoor was het mogelijk dat veel bewoners van De census was voor elke gemeente vast - het platteland het kiesrecht kregen gelegd in de kieswet, binnen de marges omdat ze grondbelasting betaalden, natuurlijk die de grondwet stelde. In de terwijl bijvoorbeeld hoogleraren, hoge grote steden was de census vaak hoger ambtenaren en zelfs Tweede Kamerleden dan in kleine steden en op het platteland, in de grote steden van het kiesrecht waardoor het aantal kiezers in laatstge - verstoken bleven als ze geen grond noemde categorie naar verhouding veel bezaten of eenvoudigweg de censusgrens groter was. Dat had te maken met de niet haalden. Bijzonder was ook dat

Johan rudolph thorbecke (1798–1872) is hij in deze stad gewoon II. Hij vond dat grondige de grondlegger van ons hoogleraar in de rechts - aanpassingen van het huidige staatsbestel. Hij geleerdheid. In 1844 werd politie ke bestel nodig werd in 1798 in Thorbecke in de Tweede waren. Tezamen met gelijk - geboren. Van 1815 –1820 Kamer gekozen. Als liberaal gezinde Kamerleden presen - studeerde hij klassieke zette hij zich steeds meer af teerde hij hervormingsvoor - letteren in en tegen het autoritaire beleid stellen. Toen Europa in 1848 , waarna hij in 1820 van de koningen Willem I en in de ban was van revolutio - promoveerde. Vervolgens naire woelingen, werd reisde hij een aantal jaren Thorbecke door koning door Duitsland, om in 1825 Willem II benoemd tot buitengewoon hoogleraar in voorzitter van een staats - Gent te worden, waar hij commissie. Het resultaat onder meer politieke en was de grondwetsherziening diplomatieke geschiedenis van 1848. Daarna gaf doceerde. Als gevolg van de Thorbecke leiding aan een Belgische onafhanke - drietal kabinetten, en wel lijkheid in 1830 zag van 1849 –1853, 1862 –1866 Thorbecke zich genood - en 1871 –1872. Tijdens zijn zaakt te vertrekken. In 1831 eerste kabinet kwamen kreeg hij in Leiden een onder meer de Gemeentewet soortgelijke functie als in en de Provinciewet tot Bron: Haags Gemeentearchief/Foto: Gent; drie jaar later werd R. Severin. stand. Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 5

Census-kansen. Boer (die ƒ 20 belasting betaalt) tot Advokaat (die op kamers woont en ƒ 90 betaalt): ‘Misschien krijg je nu ook een kansje om Kiezer te worden’. Uit: De Nederlandsche Spectator, 1874, nr. 25. Bron: NCRD, Nationaal Gevangenismuseum.

verkiesbaar te zijn, zo stelde de grondwet, moest men Nederlander zijn, burgerrechten bezitten en ten minste dertig jaar oud zijn.

Tot 1887 stond het aantal leden van de Tweede Kamer niet vast. Dat werd bepaald door de omvang van de bevol - king: één Kamerlid per 45.000 inwoners. Dat betekende dat de omvang van de Tweede Kamer toenam met de groei van de bevolking. De kieswet van 1850 alleen eigenaren een aanslag in de perso - voorzag in de door de grondwet voorge - nele belasting kregen, waardoor rijke schreven indeling in kiesdistricten en huurders buiten de belastingaanslagen bepaalde dat deze elke vijf jaar moest konden vallen en derhalve niet kiesge - worden herzien, hetgeen echter niet rechtigd waren. Op de openbare kiezers - altijd op tijd gebeurde. In een aantal lijsten werden de aanslagen voor elke gevallen werd besloten tot samenvoeging kiezer afzonderlijk vermeld. van districten; iedere kiezer mocht net zoveel stemmen uitbrengen als er zetels De census gold alleen voor het actieve te vergeven waren. kiesrecht (het recht om te kiezen), niet voor het passieve (het recht om gekozen Het kiesstelsel bestond uit een meerder - te worden). Om als Tweede Kamerlid heidsstelsel in twee ronden. Om gekozen

enkele ciJfers: Jaartal Aantal inwoners Aantal kiezers Percentage Aantal leden (m + v) (m) kiesgerechtigden (m) Tweede Kamer (m) 1853 3,10 miljoen 83.561 11,0 67 1870 3,75 miljoen 103.538 11,3 84 6

te worden had een kandidaat de absolute erg representatief te noemen (hoewel dat meerderheid van de stemmen in een voor veel politici ook niet het doel was). district nodig. Haalde hij die meerder - Los van het feit dat slechts een klein deel heid niet, dan volgde een tweede ronde van de bevolking het kiesrecht bezat, tussen de kandidaten die in de eerste liepen de aantallen kiezers per district ronde de meeste stemmen hadden nogal uiteen. Bovendien vormden de gehaald. Deze tweede ronde noemde men stemmen op de verliezende kandidaten de herstemming. een groot deel van het totale aantal Door het meerderheidsstelsel was de stemmen, maar waren ze niet van invloed samenstelling van de Tweede Kamer niet op de zetelverdeling in de Tweede Kamer.

(1837–1920) Abraham Kuyper was pozen zat hij in de Tweede binnen deze kerk (Doleantie, jarenlang de religieuze en Kamer (1874 –1877, 1886). Kuyper werd de man politieke leider van de 1894 –1901). Aanvankelijk van de in 1892 gevormde Nederlandse gerefor - was Kuyper lid van de Gereformeerde Kerken in meerden. Geboren in 1837 in Nederlandse Hervormde Nederland. In de Tweede Maassluis, volgde hij in Kerk, maar zijn religieuze Kamer werd de ARP, Leiden verschillende studies. opvattingen leidden uitein - waarvan Kuyper politiek Als afsluiting daarvan delijk tot een scheuring leider was, de spreekbuis promoveerde hij in 1862 tot van de gereformeerden. doctor in de theologie. Hij Na de verkiezingsover - werd predikant in achtereen - winning van gereformeerden volgens Beesd, Utrecht en en katholieken in 1901 Amsterdam. In 1872 richtte kwam het kabinet-Kuyper hij het dagblad De Standaard tot stand, dat tot de verkie - op, in 1879 de Anti- zingen van 1905 aanbleef. Revolutionaire Partij (ARP) In 1908 werd Kuyper weer en in 1880 de Vrije lid van de Tweede Kamer en Universiteit te Amsterdam. in 1913 van de Eerste Kamer. Aan deze universiteit Tot zijn dood in 1920 bleef bekleedde hij de leerstoelen hij als hoofdredacteur van godgeleerdheid De Standaard commentaar (1879 –1901) en letteren leveren op politieke (1881 –1901). Met tussen - kwesties. Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 7

herman schaepman (1844–1903) Herman Johan Aloijsius hij gekozen als lid van de Schaepman zette zich af Marie Schaepman was een Tweede Kamer, wat hij tot tegen het liberalisme en buitenbeentje in de club zijn dood in 1903 bleef. het socialisme, maar hij van rooms-katholieke was een sociaal bewogen afgevaardigden in de priester, die anders dan de Tweede Kamer. Schaepman meesten van zijn geestver - werd in 1844 geboren in wanten in de Kamer streed Tubbergen en volgde de voor uitbreiding van het opleiding tot priester in het kiesrecht, invoering van de aartsbisdom Utrecht; in leerplicht en een katho - 1867 werd hij tot priester lieke vakorganisatie van de gewijd. In Rome behaalde opkomende arbeiders - hij zijn doctoraat in de klasse. Hij was ook een theologie. Van 1870 tot groot voorstander van 1880 was Schaepman samenwerking van katho - hoogleraar kerkgeschie - lieken met antirevolutio - denis aan het groot - nairen. Schaepman seminarium Rijsenberg te overleed in 1903 in Rome. Bron: Internationaal Instituut voor Driebergen. In 1880 werd Sociale Geschiedenis, Amsterdam.

De kieswet van 1850 kende geen officiële de werkomstandigheden en uitbreiding kandidaten. De kiezers vulden thuis van hun politieke rechten eisten. Zij geheel naar eigen keuze een naam in op vonden langzaam maar zeker gehoor in het stembiljet, dat zij vervolgens de Tweede Kamer. Het waren vooral de persoonlijk in de stembus deponeerden. vooruitstrevende liberalen die de ‘sociale kwestie’ en de uitbreiding van het kies - ontstaan kiesrechtkwestie recht op de politieke agenda zetten. Hier - Rond 1870 kwamen de voorwaarden voor tegenover stonden de behoudende libe - de verlening van het kiesrecht meer en ralen en de conservatieven, die van meer ter discussie te staan. Dat had te kiesrechtuitbreiding niets moesten maken met allerlei veranderingen in de hebben. In mei 1879 werd het Comité Nederlandse maatschappij. Door de voor Algemeen Stemrecht opgericht, beginnende industrialisatie verscherpten waarin verschillende vooruitstrevende zich de sociale tegenstellingen. De liberalen zitting hadden. In 1880 richtte steden groeiden met de komst van grote het comité een verzoek aan de Tweede aantallen arbeiders, die verbetering van Kamer, waarin deze werd gevraagd om 8

het initiatief te nemen tot een grondwets - hierop was de priester Herman Schaep - wijziging, zodat ‘algemeen kiesrecht’ kon man, die in 1880 in de Tweede Kamer worden ingevoerd. Het comité noemde was gekomen. de bestaande situatie, volgens welke het kiesrecht was gebaseerd op de census, in In 1884 vonden twee belangrijke gebeur - strijd met de gelijkheid van alle burgers tenissen plaats. Bij de Tweede Kamerver - voor de wet. Anders dan de naam van het kiezingen van dat jaar verloren de libe - comité wellicht doet vermoeden, ralen hun meerderheid, maar dit verlies streefden de vooruitstrevende liberalen ging vooral ten koste van de progressieve slechts een stapsgewijze uitbreiding van liberalen, waardoor de behoudende libe - het kiesrecht na. De activiteiten van het ralen in de Kamer de overhand kregen. comité kwamen evenwel niet van de Tezamen met de conservatieven vormden grond en daarom hief het zichzelf in zij een kabinet, dat werd geleid door Jan 1886 op. Meer aandacht trokken de Heemskerk. In hetzelfde jaar werd ook acties van de in 1881 opgerichte Sociaal- besloten tot oprichting van de Liberale Democratische Bond (SDB) van Ferdi - Unie, die in 1885 haar beslag kreeg. De nand Domela Nieuwenhuis, die in de Liberale Unie was vooral een samenwer - jaren 1883 –1885 op Prinsjesdag grote kingsverband van liberale kiesvereni - demonstraties voor algemeen kiesrecht gingen, vooralsnog zonder programma, organiseerde. maar zij zou een aantal jaren later een belangrijke rol gaan spelen in de kies - In de jaren zeventig van de negentiende rechtkwestie. eeuw ontstond in orthodox-protestantse kringen de beweging van ‘kleine luyden’, 1887 GrondwetswiJziGinG waaruit in 1879 de Anti-Revolutionaire De debatten over kiesrechtuitbreiding Partij (ARP) voortkwam. Ook binnen de werden ondertussen feller, waarbij de ARP stonden in de kwestie van het kies - kritiek op de census centraal kwam te recht twee richtingen tegenover elkaar: staan. Daarom diende het kabinet-Heems - de conservatieven waren fel gekant tegen kerk in februari 1887 voorstellen tot uitbreiding, terwijl de groep rondom herziening van de grondwet bij de oprichter en partijleider Abraham Kuyper Tweede Kamer in. Protestanten en katho - juist wel uitbreiding wilde, om sociale en lieken wilden echter alleen meewerken om electorale redenen. Meer prote - aan grondwetsherziening als de liberalen stanten zouden dan de mogelijkheid akkoord zouden gaan met (een beperkte) hebben om op de antirevolutionairen te financiering van het bijzonder onderwijs. stemmen. De meeste katholieke Kamer - Het in de Tweede Kamer bereikte leden waren fel gekant tegen kiesrecht - compromis werd echter in de Eerste uitbreiding; een belangrijke uitzondering Kamer verworpen. Heemskerk vond een Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 9

No.1. “Ik kan het niet als het mijne erkennen.” No.2. “Noch ik.” No.3. “Ik ook niet.” Min. H. “Wel dat is juist een reden om het samen aan te nemen.” Uit: De Nederlandsche Spectator , 1887, nr. 41. Bron: NCRD, Nationaal Gevangenismuseum. uitweg uit de impasse in de constatering van de Tweede Kamer en de verkiezingen dat de grondwet van 1848 zich niet expli - van augustus 1887, nodig omdat het hier ciet uitsprak tegen financiering van het een grondwetswijziging betrof, ging de bijzonder onderwijs. Na de ontbinding Tweede Kamer met een twee derde meer - 10

derheid akkoord met wijziging van de zij een stevige aanhang hadden. De grondwetsartikelen over het kiesrecht. verkiezingen van maart 1888 leverden Slechts tien tot vijftien vooral behou - een grote winst voor de antirevolutio - dende antirevolutionairen en katholieken nairen op. Op basis van de uitslag kwam stemden tegen. het eerste confessionele kabinet tot stand, een coalitie van katholieken en Volgens artikel 80 van de grondwet van antirevolutionairen, onder voorzitter - 1887 werd het kiesrecht alleen toegekend schap van Aeneas Mackay. Het kabinet aan in Nederland woonachtige mannen kwam echter niet met een nieuwe van 23 jaar en ouder met de Nederlandse kieswet, die invulling moest geven aan nationaliteit indien zij ‘kenteekenen van de bepalingen uit de grondwet van 1887. geschiktheid en maatschappelijken welstand’ bezaten. De kieswet zou deze ontwerp-tak van poortvliet kentekenen moeten bepalen. Uitgesloten Hoewel er in liberale kring duidelijke van het kiesrecht waren onder anderen verschillen van mening bestonden over degenen die een jaar voor vaststelling de uitbreiding van het kiesrecht, waren van de kiezerslijsten bijstand (‘onder - conflicten tot 1891 uitgebleven. Dat gold stand’) van een liefdadigheidsinstelling voor zowel de Tweede Kamer als de Libe - of van de gemeente ontvingen. Daarnaast rale Unie. Met het oog op de verkiezingen werd het kiesrecht onthouden aan van juni 1891 nam de Liberale Unie (voor personen die hun aanslag in de directe het eerst) in april van dat jaar een mani - belastingen niet hadden voldaan. De fest aan, waarin stond dat het kiesrecht Tweede Kamer kreeg nu een vast aantal moest worden uitgebreid tot de werk - leden, namelijk honderd, die in kiesdis - lieden. Bovendien wilde de Unie dat de tricten werden gekozen op basis van het kiezer zijn stembiljet niet langer thuis meerderheidsstelsel in twee ronden. zou invullen, maar op het stembureau. De eisen waren een compromis tussen Omdat een nieuwe kieswet nog wel even vooruitstrevende en behoudende libe - op zich zou laten wachten, breidde een ralen. De verkiezingen van 1891 aan de grondwet toegevoegd (additio - bezorgden de liberalen een klinkende neel) artikel het kiesrecht onmiddellijk overwinning: de nieuwe Tweede Kamer uit. Het aantal kiezers groeide daardoor telde 53 liberalen, 20 antirevolutionairen van 12 naar 24 procent van de volwassen en 25 katholieken. Het resultaat was de mannelijke bevolking (van 134.000 naar vorming van het progressief-liberale 292.000 kiesgerechtigden). Veel antire - kabinet onder voorzitterschap van Gijs - volutionairen waren, anders dan de katho - bert van Tienhoven. Minister van Binnen - lieken, ingenomen met de kiesrechtuit - landse Zaken werd Johannes Tak van breiding tot de ‘kleine luyden’, onder wie Poortvliet, lid van de Tweede Kamer en Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 11

bestuurslid van de Liberale Unie. In rede - In april 1892 passeerde Taks wetsvoor - voeringen in de Tweede Kamer had hij stel zonder veel problemen de minister - herhaaldelijk voor kiesrechtuitbreiding raad, hoewel de Raad van State een gepleit. Zo stelde Tak onder meer: uiterst negatief advies had uitgebracht. ‘Betaling in de belasting als voornaamste Zeven maanden later keurde de Liberale bron van kiesbevoegdheid zal altijd een Unie met grote meerderheid het ontwerp- bron van ellende blijven’. Tak stelde wel Tak ‘in hoofdzaak’ goed. Ondertussen enkele voorwaarden voor toetreding tot had de Liberale Unie enige concurrentie het kabinet-Van Tienhoven. Zo eiste hij gekregen van de in november 1892 opge - dat het kiesrecht zo ver zou worden uitge - richte Radicale Bond, die algemeen kies - breid als de grondwet toeliet. Daarnaast recht in haar programma had staan. De bedong hij dat eventuele verwerping van ontwikkeling van de kiesrechtstrijd zou zijn nieuwe kieswet zou leiden tot radicalen en vooruitstrevende liberalen ontslag van het kabinet en tot ontbinding in de loop der tijd dichter bij elkaar van de Tweede Kamer. brengen.

Johannes tak van poortvliet (1839–1904) Zo’n 34 jaar lang heeft zogenoemde Kanalenwet in, ongeschonden door de Johannes Pieter Roetert Tak die de aanleg van een aantal Tweede Kamer, waarna Tak van Poortvliet in de politiek nieuwe kanalen behelsde. in 1979 zijn voorstel introk gezeten. Hij werd in 1839 in Het ontwerp kwam niet en aftrad. Als vooruit - het dorp Engelen bij strevend liberaal (en lid van ’s -Hertogenbosch geboren. de Liberale Unie) werd Tak Na zijn studie rechten in van Poortvliet in 1891 Leiden promoveerde hij in benoemd tot minister van 1862. Acht jaar later werd Binnenlandse Zaken. Het hij lid van de Tweede Kamer. was zijn taak om een nieuwe Twee maal verruilde hij deze kieswet te ontwerpen, maar zetel voor een lidmaatschap ook deze kwam in 1894 niet van de Eerste Kamer (in ongewijzigd door de Tweede totaal 7 jaar) en eveneens Kamer. Opnieuw trok hij zijn twee maal voor het minister - wetsontwerp in. In beide schap. In 1877 werd hij gevallen leidde het tot de minister van Waterstaat, val van het kabinet. Na 1894 Handel en Nijverheid; een speelde Tak geen belang - jaar later diende hij de Bron: Haags Gemeentearchief. rijke politieke rol meer. 12

In de maanden juli en augustus 1893 volutionairen rondom Kuyper en een vond het eerste debat over het ontwerp- klein groepje katholieken rondom Tak in de Tweede Kamer plaats. Dat Schaepman. Aan de andere kant stonden debat duurde maar liefst twaalf dagen. de anti-takkianen: de behoudende libe - De daaraan voorafgaande besprekingen ralen, de meeste katholieken en het over het ontwerp hadden geleid tot een grootste deel van de antirevolutionaire splitsing in de liberale gelederen in de fractie, waarvan Alexander de Savornin Tweede Kamer. Vanwege alle kritiek Lohman een vooraanstaand vertegen - kwam Tak in februari 1894 met een woordiger was. Door het conflict enigszins aangepast voorstel. Het ontstonden in 1894 twee antirevolutio - nieuwe ontwerp noemde het voorzien in naire Kamerclubs, één onder leiding van eigen onderhoud en dat van het gezin Kuyper en één onder leiding van Lohman. een kenteken van zowel geschiktheid als welstand. Dat kenteken was volgens In februari 1894 begonnen de beraad- artikel 4 van het ontwerp aanwezig bij slagingen over het aangepaste voorstel hem, die van Tak in de Tweede Kamer. Ondanks de • Gedurende de drie laatste maanden wijzigingen bleven de anti-takkianen in hetzelfde huis had gewoond of in aandringen op nieuwe veranderingen, het laatste jaar niet meer dan die de uitbreiding van het kiesrecht eenmaal was verhuisd; beperkten. Zo diende het Zaanse • Gedurende het laatste jaar geen Kamerlid Willem de Meijier een amende - bijstand had genoten van een ment in, waarin de volgende eis stond: instelling van weldadigheid of gezinshoofden moesten gedurende een gemeentebestuur. Dat gold ook voor jaar een woning in gebruik hebben gehad zijn vrouw en minderjarige kinderen; met minstens twee afgesloten vertrekken • Had bewezen te kunnen lezen en of één vertrek en een keuken; voor inwo - schrijven, en wel door middel van een nenden één afgesloten vertrek met haard - aanvraag om op de kiezerslijst te stede. Tak van Poortvliet hield voet bij worden geplaatst. stuk: volgens hem waren er vele gezins - hoofden die met hun vrouw en kinderen In de pers, in brochures en in kiesvereni - slechts één kamer bewoonden, maar gingen werd fel gediscussieerd over het desalniettemin toch welstand genoten en ontwerp-Tak. Maar ook in de Tweede daarom kiesrecht moesten krijgen. De Kamer leidde het tot grote verdeeldheid. vooruitstrevende liberalen waren ervan De tegenstellingen liepen dwars door de overtuigd, dat vele werklieden geen kies - partijen heen. Aan de ene kant bevonden recht zouden krijgen op grond van De zich de zogenoemde takkianen: de voor - Meijiers voorstel. Het amendement werd uitstrevende liberalen, een aantal antire - in maart 1894 met 57 tegen 41 stemmen Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 13

aangenomen. In de discussies in de vonden, ging het maar om één ding: voor Tweede Kamer speelden de socialisten of tegen Tak. Het bestuur van de Liberale overigens geen rol: de SDB was welis - Unie koos ondubbelzinnig partij voor waar voor algemeen kiesrecht, maar was Tak, maar dit standpunt werd lang niet sinds 1891 niet meer in de Tweede Kamer door alle aangesloten kiesverenigingen vertegenwoordigd. gedeeld. De liberalen waren in twee groepen uiteengevallen. Ook de alge - Na aanvaarding van het amendement mene vergadering van kiesverenigingen trok minister Tak zijn kieswetsontwerpen van de ARP nam een vergaand standpunt in en eiste nieuwe verkiezingen, zoals in: ze nam resoluties aan voor uitbrei - dat bij zijn ambtsaanvaarding was afge - ding van kiesrecht zover als de grondwet sproken. Tijdens de campagne voor deze van 1887 dat toeliet en tegen elke koppe - verkiezingen, die in april 1894 plaats - ling aan belasting of lees- en schrijf -

alexander de savornin lohman (1837–1924) Alexander Frederik de Lohman sterk van mening stellen van minister Tak van Savornin Lohman werd in over onder meer de Poortvliet steunde, daar 1837 in geboren. kiesrechtkwestie en over wees Lohman ze af. Het Na zijn studie rechten sociale vraagstukken. Waar leverde een scheuring op (1855 –1861) in deze stad Kuyper de kiesrechtvoor - binnen de antirevolutio - werd hij in 1862 rechter in naire gelederen: uitein - Appingedam en in 1866 te delijk fuseerde Lohmans ’s-Hertogenbosch (in 1872 Vrij Anti-Revolutionaire raadsheer). In 1879 kwam club in 1908 met andere hij in de Tweede Kamer, groepen tot de Christelijk- waar hij fractieleider werd Historische Unie (CHU). Wel van de ARP. In die hoeda - bleven beiden lid van nigheid raakte hij geregeld dezelfde gereformeerde in conflict met politiek kerk. In de jaren 1890 –91 leider Abraham Kuyper, die was Lohman minister van in deze periode niet in de Binnenlandse Zaken. Van Kamer zat maar via dagblad 1894 tot 1921 was hij De Standaard de opvat - wederom lid van de Tweede tingen van de fractieleider Kamer, waar hij in de bekritiseerde. Zo verschil - debatten nogal conserva - Bron: Internationaal Instituut voor den Kuyper en De Savornin Sociale Geschiedenis, Amsterdam. tieve standpunten vertolkte.

Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 15

Poster van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. reeds bestaande tegenstellingen over de Bron: Collectie IAV-Atria, kennisinstituut voor emancipatie en kiesrechtkwestie bij de liberalen en de vrouwengeschiedenis/Vervaardigd door Th. Molkenboer, 1918. antirevolutionairen escaleerden tot blij - vende scheuringen. In het verkiezings - jaar vonden nog twee belangrijke gebeur - proef. Dit was geheel in de geest van tenissen plaats in het kader van de strijd Kuyper. voor algemeen kiesrecht. In 1894 werd de Sociaal-Democratische Arbeiders - De verkiezingen werden gewonnen door partij (SDAP) opgericht. De partij was, de anti-takkianen, die vervolgens een zo stond in het beginselprogramma van kabinet formeerden dat onder leiding 1895 te lezen, voorstander van algemeen kwam te staan van Joan Roëll. Een gevolg kiesrecht voor mannen en vrouwen van van de verkiezingen van 1894 was dat 20 jaar en ouder. De eerste jaren van

(1854–1929) Aletta Henriëtte Jacobs is in student –en later ook arts – te komen voor de gemeente - 1854 in Sappemeer geboren. van Nederland. In 1883 raadsverkiezingen in In 1870 slaagde zij via probeerde ze op de kieslijst Amsterdam. In de grond wet zelfstudie voor het examen van 1848 stond namelijk voor apothekersassistent. niet dat het kiesrecht was Ze wilde medicijnen gaan voorbehouden aan mannen, studeren, maar universitaire maar in de praktijk was dat studies waren in die tijd wel het geval. Jacobs werd alleen toegankelijk voor een plaats op de kieslijst mannen. Ze schreef daarom geweigerd –en bij de grond - een brief aan minister wetswijziging van 1887 Thorbecke, die op zijn beurt werd het kiesrecht expliciet de koning raadpleegde. toegekend aan mannen. In 1872 kreeg zij toestem - Van 1903 tot 1919 was ming om medicijnen te gaan Jacobs voorzitter van het studeren in Groningen. hoofd bestuur van de In Amsterdam behaalde ze Vereeniging voor Vrouwen - haar doctoraal en arts - kiesrecht. Daarnaast streed examen. Ze promoveerde in zij onder meer voor 1879 in Groningen. Jacobs Bron: Internationaal Instituut voor geboortebeperking en Sociale Geschiedenis, Amsterdam/ was de eerste vrouwelijke Collectie J.B.Th. Hugenholtz. tegen prostitutie. 16

haar bestaan speelde de SDAP echter nog kieswet-van houten geen rol van betekenis in de kiesrecht - In het nieuwe kabinet-Roëll werd de libe - strijd. De eveneens in 1894 opgerichte raal minister van Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht Binnenlandse Zaken. Hoewel hij Tak kwam ook wat moeizaam van de grond, aanvankelijk nog had gesteund, stelde maar telde in 1900 toch ruim duizend Van Houten zich al snel tegen diens wets - leden. De vereniging wilde een neutrale ontwerp op en werd hij zelfs de centrale koers varen en zich niet binden aan poli - figuur in de oppositie tegen Tak. Reeds in tieke partijen. Een van de leidsters van 1893 had hij in een artikel geschreven deze vereniging was Aletta Jacobs, die dat hij de ‘vijfde stand’ –bedelaars, reeds in 1883 tevergeefs had geprobeerd daklozen, vagebonden –wilde uitsluiten op de kiezerslijst van Amsterdam te van het kiesrecht, hetgeen door Tak niet komen. uitdrukkelijk was geschied. Van Houten

samuel van houten (1837–1930) Samuel van Houten is in tot 12 jaar verbood om in van de wet liet overigens 1837 in Groningen geboren. fabrieken te werken. nogal te wensen over. In Hij studeerde er rechten en Controle op de uitvoering de loop der tijd werd Van promoveerde in 1859 op Houten echter steeds een proefschrift over een behoudender en leverde hij economisch onderwerp. Na felle kritiek op een groep zijn studie was hij werk - liberalen die snellere en zaam als advocaat. Tevens meer ingrijpende werd hij gemeenteraadslid hervormingen van de en later wethouder in zijn maatschappij voorstond. geboortestad. Na de verkie - Van 1894 tot 1897 was hij zingen van 1869 kwam Van minister van Binnenlandse Houten als liberaal afgevaar - Zaken en in die hoeda - digde voor Groningen in de nigheid loodste hij in 1896 Tweede Kamer. Hij behoorde een nieuwe kieswet door aanvankelijk tot het vooruit - het parlement. Daarna was strevende liberale kamp. Op zijn politieke rol groten - zijn initiatief kwam in 1874 deels uitgespeeld, hoewel de Kinderwet-Van Houten Bron: Internationaal Instituut voor hij van 1904 tot 1907 nog Sociale Geschiedenis, Amsterdam/Foto: tot stand, die het kinderen M. Verveer. in de Eerste Kamer zat. Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 17

Bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam/Collectie Jan van Zutphen.

was er vooral op uit om de welgestelde werkman kiesrecht te verlenen. Op grond hiervan kwam hij met een ander systeem van kiesrechtregeling. In juni 1895 diende hij zijn wetsontwerp bij de Tweede Kamer in.

Volgens artikel 1 werd het kiesrecht voor Tweede Kamer en Provinciale Staten op de eerste plaats toegekend aan manne - lijke inwoners van Nederland van 25 jaar en ouder, die in het voorgaande jaar een aanslag in de directe belastingen hadden gekregen en die ook hadden betaald. Deze groep noemde men de belastingkiezers. Wie hier niet aan voldeed, kon op aanvraag het kiesrecht krijgen als hij aan een van de volgende vier eisen voldeed (aangiftekiezers): inleg van minstens vijftig gulden bij • Sedert een half jaar een huis of de Rijkspostspaarbank ter vrije gedeelte daarvan dan wel een beschikking te hebben; vaartuig te bewonen voor een huur, • Te hebben voldaan aan de eisen van waarvan de minima per woonplaats bekwaamheid, door of krachtens de werden vastgesteld; wet gesteld voor de benoembaarheid • Sedert dertien maanden bij dezelfde tot een ambt, de vervulling van een werkgever in dienst te zijn, voor betrekking of de uitoefening van een minstens een per woonplaats beroep of bedrijf. bepaald loon, dan wel een pensioen van een openbare instelling ter Er kwam ook een verplichte kandidaat - zelfder grootte te genieten; stelling. De kiezers konden dus niet • Sedert een jaar een inschrijving van langer naar eigen keuze een naam op het minstens honderd gulden op het stembiljet invullen. Op grond van de Grootboek Nationale Schuld of een voorstellen van Van Houten kwalificeerde 18

De Voorzitter: “Verlangt iemand hoofdelijke stemming over de Wet in haar geheel?” (Doodsche stilte, behalve hier en daar een licht snorken) “Niemand?” “Dan is de Wet aangenomen.” Uit: De Kroniek. Een Algemeen Weekblad , 14 juni 1896. Bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam/ Vervaardigd door W.A. van Konijnenburg.

meer dan 90 procent van de kiesgerech - verkrijgen op grond van een betaalde tigden zich als belastingkiezers. Het aanslag in de plaatselijke belastingen. nieuwe stelsel kon dan ook als een verkapte vorm van censuskiesrecht In het voorjaar van 1896 vonden de worden beschouwd. Bij het kiesrecht debatten in de Tweede Kamer over het voor de gemeenteraden bleef het prin - ontwerp-Van Houten plaats. Na aanvaar - cipe van de census trouwens volledig ding van een amendement, dat eenmaal gehandhaafd; wie niet tot de bovenge - verhuizen in de gemeente binnen een noemde groep van belastingkiezers half jaar toestond, werd het wetsontwerp behoorde, kon het kiesrecht alleen in juni 1896 aangenomen. De stem - Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 19

mingen hierover leidden tot een breuk in bewaren, ondanks het feit dat zij een de kring van de vooruitstrevende libe - zeer vooruitstrevend program had. ralen, omdat verschillende Kamerleden uit deze groep voor het ontwerp-Van kiesrechtactie Houten stemde, terwijl zij eerder Tak Na aanvaarding van de kieswet-Van hadden gesteund in diens veel verder - Houten brak er in de Tweede Kamer een gaande voorstellen tot kiesrechtuitbrei - korte periode van relatieve rust aan. De ding. In de Tweede Kamer waren de libe - overgrote meerderheid van de leden kon ralen nu in drie groepen verdeeld: de leven met de nieuwe wet en was tegen de behoudende liberalen en twee clubs voor - invoering van algemeen kiesrecht. Veel uitstrevende liberalen. De Liberale Unie liberalen vreesden zetelverlies als zij wist de organisatorische eenheid nog te zich zouden inzetten voor algemeen kies -

Uit: De Notenkraker , 20 september 1908. Bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam/Vervaardigd door Albert Hahn. 20

recht, want een groot deel van hun Het aantal kiezers nam op grond van de achterban zag hier niets in. De antirevo - kieswet-Van Houten flink toe: van lutionairen gaven de voorkeur aan een 302.000 in 1896 naar 577.000 in 1897. andersoortig kiesrecht: het gezins - In 1917 bedroeg het aantal kiezers zelfs hoofden- of huismanskiesrecht, waarover 1.079.000, hetgeen overeenkwam met later meer. De katholieken waren tegen 71 procent van de mannelijke bevolking uitbreiding van het kiesrecht aan wat zij boven de 25 jaar. De kiezers waren wel noemden onmondigen. Alleen een groep ongelijk over de kiesdistricten verdeeld: vooruitstrevende liberalen (de latere vrij - het percentage kiezers in de grote steden zinnig-democraten) was voor algemeen was lager dan in de kleine steden en op kiesrecht, evenals de SDAP, die na de het platteland. Dat kwam omdat de eisen verkiezingen van 1897 enkele zetels in de op het gebied van lonen en huren in de Tweede Kamer had veroverd. grote steden veel hoger waren.

Op 12 november 1899 vond de oprich - Aan het begin van de twintigste eeuw tingsvergadering plaats van het Neder - liepen de tegenstellingen in het liberale landsch Comité voor Algemeen Kiesrecht kamp weer hoog op. In 1901 sprak de (NCvAK), dat kiesrecht eiste voor alle Liberale Unie zich uit tegen een voorstel (m/v) meerderjarige Nederlanders. Het om haast te maken met een herziening comité leidde de eerste jaren een kwij - van de grondwet ten behoeve van alge - nend bestaan; er was weinig belangstel - meen kiesrecht. De voorstanders split - ling van de kant van arbeiders, vrouwen sten zich af en gingen samen met de Radi - en vakbonden. Ook de SDAP wist niet cale Bond in maart 1901 over tot goed raad met het comité. Wel organi - oprichting van de Vrijzinnig-Democrati - seerde het NCvAK elk jaar een kiesrecht - sche Bond (VDB). Niet alleen politiek- demonstratie in september voor de inhoudelijke verschillen, maar ook opening van de Staten-Generaal. persoonlijke tegenstellingen speelden een rol in de breuk. Tijdens het kabinet-Pierson (1897 –1901) kwamen er enkele kleine wijzigingen in De VDB meende, dat het kiesrechtvraag - de kieswet. Zo mocht de aangiftekiezer stuk zo spoedig mogelijk opgelost moest binnen dertien maanden één keer van worden en dat algemeen kiesrecht voor werkgever veranderen. Verder zou een mannen en vrouwen een voorwaarde was inleg van vijftig gulden op een andere om tot goede sociale wetgeving te spaarbank dan de Rijkspostspaarbank komen. VDB en SDAP waren het in dat het kiesrecht opleveren. En ten slotte opzicht dus eens, maar toch zouden werd de lijst van examens die kiesrecht beide partijen niet samenwerken in de gaven uitgebreid. kiesrechtstrijd. Dat had te maken met het Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 21

grote verschil in politieke uitgangs - kiesrecht, maar voor de VDB was het een punten. Voor de VDB was het kiesrecht prioriteit, voor de Liberale Unie niet. een recht dat iedere burger in een demo - Alleen de behoudende liberalen (oud- cratie moest bezitten. Voor de SDAP was liberalen) voelden hier nog niets het een wapen van de arbeiders in de voor –zij richtten in 1906 de Bond van strijd tegen de heersende klasse. Goede Vrije Liberalen op. arbeidswetgeving zou alleen maar tot stand kunnen komen indien de arbeiders Voor de verkiezingen van 1905 sloten de zelf hun belangen in de wetgevende VDB en de Liberale Unie een stembus - macht zouden kunnen behartigen. De poli - akkoord, om voortzetting van het in 1901 tieke uitgangspunten van Liberale Unie aangetreden confessionele kabinet- en VDB lagen dichter bij elkaar en Kuyper te blokkeren. In de kwestie van ondanks de breuk van 1901 werkten ze het algemeen kiesrecht sloten beide regelmatig samen. Beide partijen waren partijen een compromis, en wel door de voor grondwetsherziening en algemeen introductie van een ‘blanco-artikel’. Dat

Prentbriefkaart voor algemeen kiesrecht. Bron: ProDemos –Huis voor democratie en rechtsstaat. 22

artikel beoogde de beperkingen voor Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht nogal algemeen kiesrecht uit de grondwet te ongemakkelijk. De beleidswijziging van schrappen en de invulling geheel aan de 1908 was vooral een gevolg van de gewone wetgever over te laten. De SDAP actieve lobby van de vrouwenclubs in de op haar beurt matigde haar toon en SDAP en de mislukking van het blanco- wachtte af wat er met het blanco-voorstel voorstel van het kabinet-De Meester. De zou gaan gebeuren. Na de verkiezingen SDAP ging de strijd vooral buiten het van 1905 trad het liberale minderheids - parlement voeren. kabinet van aan, dat in oktober 1907 voorstellen tot grondwets - Mede hierdoor namen de jaarlijkse beto - herziening indiende. Omdat het kabinet gingen op de derde zondag van in december ten val kwam, was het september in omvang toe. Om de basis blanco-voorstel van de baan en zette de van de kiesrechtbeweging verder te SDAP de kiesrechtstrijd weer met kracht verbreden, besloot de SDAP in 1910 om voort. In 1908, na aantreding van het een volkspetitionnementsactie voor alge - confessionele kabinet van Theo Heems - meen kiesrecht te starten. Volgens het kerk, nam de SDAP de leiding op zich van petitionnement werd in een groot deel de kiesrechtbeweging. Na aanvankelijke van de arbeidersklasse de drang gevoeld, terughoudendheid ging ook de in 1906 ‘haar politieke macht te versterken door opgerichte vakbond NVV actie voeren het kiesrecht (…) te veroveren en regee - voor algemeen kiesrecht. Het nood - ring en wetgeving onder haren invloed te lijdende NCvAK hief zich zelf op. brengen.’ Deze drang uitte zich in de beweging voor algemeen kiesrecht. Bij In 1908 besloot het congres van de SDAP de christelijke arbeiders sloeg de actie om de kiesrechtstrijd voortaan te voeren niet echt aan, maar wel bij vrouwen. Van ‘op basis van algemeen kiesrecht voor de eind december 1911 opgehaalde alle meerderjarigen, zonder onderscheid 317.000 handtekeningen was ongeveer van sekse’. Als het ging om de gelijkstel - een derde van vrouwen afkomstig. Door ling van man en vrouw inzake het kies - het gebrek aan samenwerking tussen recht, had de SDAP tot dan toe een niet SDAP en VDB kwamen de vrijzinnig- altijd even duidelijk standpunt inge - democraten met hun eigen petitionne - nomen. De sociaaldemocraten waren ment voor kiesrecht. bang dat algemeen vrouwenkiesrecht het algemeen mannenkiesrecht in de weg zou Op Prinsjesdag 1911 vond de eerste kunnen staan. Voor de sociaaldemo - Roode Dinsdag plaats. Zo’n 20.000 craten had het laatste duidelijk prioriteit mensen demonstreerden in Den Haag en daar ijverde men dan ook voor. Daar - voor algemeen kiesrecht. De demon - door was ook de verhouding met de stratie gaf de kiesrechtbeweging nieuw Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 23

élan. In de door koningin Wilhelmina plaats, waarop SDAP-partijleider Pieter uitgesproken troonrede stond echter Jelles Troelstra de verzamelde menigte geen woord over het kiesrecht. Enkele toesprak. maanden later, in november 1911, namen de drie liberale partijen een gezamenlijk alGemeen kiesrecht in fasen program aan, waarin niet alleen alge - Enige maanden voor de verkiezingen van meen kiesrecht voor mannen, maar ook juni 1913 kwam het confessionele evenredige vertegenwoordiging werd kabinet-Heemskerk met voorstellen tot geëist. Voor het vrouwenkiesrecht een grondwetsherziening. Centraal hierin moesten de grondwettelijke belemme - stond het gezinshoofdenkiesrecht. Daar - ringen worden weggenomen, hetgeen naast zou het kiesrecht ook worden een terugkeer inhield van de blanco-rege - toegekend aan mannen die als alleen - ling. Op Prinsjesdag 1912 vond de staande door het leven gingen. Volgens tweede Roode Dinsdag in Den Haag Heemskerk bestond er een fundamenteel

pieter Jelles troelstra (1860–1930) Pieter Jelles Troelstra, Tweede Kamer (uitzon - die functie werd hij een van geboren in 1860 te dering: de jaren 1901 –02). de belangrijkste voor- Leeuwarden, ging in 1882 Troelstra was tevens fractie - vechters van het algemeen rechten studeren in voorzitter van de SDAP. In kiesrecht. In november 1918 Groningen, waar hij in 1888 raakte Troelstra zodanig in promoveerde. Hij vestigde de ban van de revolutionaire zich vervolgens als advocaat woelingen in Duitsland en werd in 1890 lid van de dat hij in opriep Sociaal-Democratische Bond tot een socialistische (SDB). Toen deze partij revolutie, die de SDAP aan onder leiding van Ferdinand de macht moest brengen. Domela Nieuwenhuis steeds Van een revolutionaire meer in antiparlementair situatie was in Nederland vaarwater terecht kwam, echter geen sprake. Naast richtte Troelstra met een zijn politieke werk was aantal anderen in 1894 de Troelstra verscheidene jaren Sociaal-Democratische actief als hoofdredacteur Arbeiderspartij (SDAP) op. van dagblad Het Volk. Namens deze partij zat hij Hij schreef ook tal van Bron: ProDemos –Huis voor democratie van 1894 tot 1925 in de en rechtsstaat, Den Haag. brochures.

Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 25

Wie is het gezinshoofd? Uit: De Notenkraker , 6 oktober 1907. Bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam/Vervaardigd door Albert Hahn.

Teekent het volkspetionnement Bron: Internationaal Instituut voor sociale Geschiedenis, Amsterdam/Vervaardigd door Albert Hahn.

verschil tussen het algemeen kiesrecht, dat zijns inziens was gebaseerd op de volkssoevereiniteit, en het gezinshoof - denkiesrecht, dat uitging van de gedachte dat de staat een door God geschapen organisme was. Het gezin was daarin de kleinste organische eenheid. Niet het individu, maar het gezin was de grondslag van de samenleving. En het kiesrecht moest worden toegekend aan noodzakelijke twee derde meerderheid in degene die het gezin vertegenwoordigde, de Tweede Kamer te verwerven, moest namelijk de man, het hoofd van het gezin. evenwel tegemoet worden gekomen aan Een en ander sloot naadloos aan bij de de eis van de confessionele partijen om opvattingen van de ARP, die zich in 1907 het bijzonder onderwijs te financieren. nog eens expliciet tegen algemeen kies - De buitenparlementaire druk op de rege - recht en voor het gezinshoofdenkiesrecht ring nam ook steeds verder toe: op had uitgesproken. zondag 17 december 1916 betoogden 40.000 demonstranten in Amsterdam De voorstellen van Heemskerk kwamen voor algemeen kiesrecht. echter niet meer in behandeling in de Tweede Kamer. Bij de verkiezingen van In de memorie van toelichting op de 1913 behaalde de SDAP maar liefst acht - grondwetsherziening gaf het kabinet-Cort tien zetels, maar de partij wilde niet deel - van der Linden aan de invoering van nemen aan een regering met de liberalen. het algemeen mannenkiesrecht te Omdat confessionelen noch liberalen een beschouwen als een ‘vrucht van de histo - meerderheid hadden, formeerde de libe - rische ontwikkeling’, die in 1848 met de raal Pieter Cort van der Linden een extra - grondwet van Thorbecke was begonnen. parlementair kabinet met als programma Hierbij speelde ook de angst voor twee - algemeen kiesrecht voor de man en een deling een voorname rol: ‘Uitsluiting van blanco-regeling voor de vrouw. Om de een deel der burgers van het kiesrecht 26

splitst de natie in twee delen, het ene geld. Deze insteek was duidelijk een medebevelend, het andere alleen gehoor - compromis, om zowel voor- als tegen - zamend. Splitsing leidt de energie in standers van het vrouwenkiesrecht over revolutionaire baan. Deelneming van de streep te trekken. In het centrum van allen wekt en bevordert de nationale de politieke macht was de tijd kennelijk gedachte. Zij kweekt het gevoel van nog niet rijp voor invoering van het saamhorigheid en lotsgemeenschap; zij actieve vrouwenkiesrecht. Ondertussen geeft de vaste bodem waarin het zelfbe - vond in juni 1916 in Amsterdam een stuur der natie wortelt.’ De invoering van grote demonstratie van ongeveer 18.000 het actieve vrouwenkiesrecht, zo stelde vrouwen én mannen plaats voor actief de memorie, was echter een te ‘netelige kiesrecht voor vrouwen. Volgens de quaestie’ om die nu in de grondwetsher - herzieningsvoorstellen van Cort van der ziening aan de orde te stellen. Dit diende Linden kregen vrouwen overigens wel het later in een gewone wet te worden gere - passieve kiesrecht –zij konden dus voor -

pieter cort van der linden (1846–1935) Pieter Wilhelm Adrianus Cort Linden zich als een vooruit - alisme van het klassieke van der Linden tekende in strevende jurist, die afreken - liberalisme van de negen - 1917 voor de invoering van de met het in zijn ogen tiende eeuw. Van 1897 tot het algemeen kiesrecht voor ongebreidelde individu - 1901 was hij minister van mannen. Zelf is hij evenwel Justitie, werd vervolgens lid nooit lid van de Tweede van de Raad van State en Kamer geweest. Hij werd in vormde in 1913 een extra - 1846 in Den Haag geboren, parlementair kabinet van studeerde rechten in Leiden liberalen en partijlozen, dat en promoveerde in 1869. geen politieke binding had Daarna was hij tien jaar met de politieke fracties in werkzaam als advocaat. In de Tweede Kamer. Tijdens de 1881 werd Cort van der Eerste Wereldoorlog (1914 – Linden benoemd tot hoog - 18) probeerde het kabinet leraar staathuishoudkunde een strikte neutraliteitspo - in Groningen; in 1891 litiek te voeren, het geen niet verruilde hij die plaats voor altijd even eenvou dig was. Amsterdam. In zijn weten - Van 1918 tot 1935 was Cort schappelijke publicaties van der Linden wederom lid Bron: Nationaal Archief/Collectie manifesteerde Cort van der Spaarnestad/Fotograaf onbekend. van de Raad van State. De afkondiging van het algemeen mannenkiesrecht op het bordes van het stadhuis te Den Haag, 12 december 1917. Bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam/Collectie Pieter Jelles Troelstra. taan in vertegenwoordigende organen goedgekeurd. Op 12 december 1917 worden gekozen. vond de officiële afkondiging van de grondwet vanaf ’s lands gemeentehuizen De behandeling van de grondwets - plaats. wijziging in beide Kamers der Staten- Generaal in het najaar van 1916 en het Volgens de nieuwe grondwet kregen in voorjaar van 1917 verliep zonder Nederland woonachtige mannen met de problemen. De voor de grondwetswijzi - Nederlandse nationaliteit het kiesrecht. ging noodzakelijke verkiezingen voor de De gewijzigde kieswet stelde de kies - Tweede Kamer van juni 1917 leverden gerechtigde leeftijd op 25 jaar. Tegelijker - nagenoeg dezelfde samenstelling op, tijd werd de opkomstplicht ingevoerd – omdat de partijen overeengekomen een wens van zowel liberalen als katho - waren geen kandidaten te stellen lieken. tegenover de zittende Kamerleden. De grondwets herziening werd vervol - Naast de invoering van algemeen gens met een twee derde meerderheid mannenkiesrecht bevatte de grondwet 28

van 1917 een andere belangrijke wijzi - Al deze wijzigingen gingen vergezeld van ging: het meerderheidsstelsel maakte de door de confessionelen geëiste finan - plaats voor een stelsel van evenredige ciële gelijkstelling van het openbaar en vertegenwoordiging. Nederland zou het bijzonder onderwijs. Het hele pakket voortaan één groot kiesdistrict vormen, maatregelen ging de geschiedenis in als waardoor de zetelverdeling in de de Pacificatie van 1917. Tweede Kamer een veel getrouwere afspiegeling zou zijn van de politieke In 1918 vonden de eerste Tweede Kamer - voorkeuren van de kiezers. De Tweede verkiezingen onder algemeen kiesrecht Kamer bleef bestaan uit honderd leden. voor mannen plaats. Omdat vrouwen al De grondwet verklaarde het algemeen wel het passieve kiesrecht hadden actief en passief kiesrecht en evenre - gekregen, kon Suze Groeneweg van de dige vertegenwoordiging ook van SDAP als eerste vrouw haar intrede doen toepassing in provincies en gemeenten. in de Tweede Kamer. Kort daarop kwam

suze GroeneweG (1875–1940) Susanna Groeneweg werd in de oprichting van aparte zich bezig met zaken als 1918 als eerste vrouw in de vrouwenorganisaties. Als vrouwenrechten, ontwa - Tweede Kamer gekozen. Kamerlid hield Groeneweg pening, drankbestrijding en Geboren in 1875 in het Zuid- onderwijs. Met haar intrede Hollandse Strijen, begon ze in de Kamer, als enige hier in 1893 als onder - vrouw te midden van 99 wijzeres. Haar loopbaan in mannelijke collega’s, het onderwijs bracht haar moesten in het Kamer - uiteindelijk in Rotterdam. In gebouw enkele zaken 1903 werd ze lid van de worden aangepast –zo Sociaal-Democratische kreeg ze een eigen kleed - Arbeiderspartij (SDAP); van kamer. Na haar beëdiging 1914 tot 1936 was ze lid van als onbezoldigd gemeente - het landelijk bestuur van ambtenaar in 1931 schreef deze partij. Groeneweg was zij opnieuw geschiedenis als een actief propagandiste eerste vrouw in Nederland voor de SDAP, waarbij zij die een huwelijk voltrok. zich ook op vrouwen richtte, Bron: Internationaal Instituut voor In 1937 gaf zij haar Sociale Geschiedenis, Amsterdam/Foto: maar zij verzette zich tegen C.E. Mögle. Kamerlidmaatschap op. Hoe kwam het algemeen kiesrecht tot stand? 29

Bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam/Vervaardigd door Albert Hahn. de kwestie van het vrouwenkiesrecht in een jaar eerder al aan de gemeenteraads - een stroomversnelling terecht. In het verkiezingen in Amsterdam, die vanwege nieuwe parlement diende Henri Marchant herindeling werden gehouden. In 1922 van de VDB in september 1918 een initia - werd de blanco-regeling uit de grondwet tiefwet in om vrouwen het actieve kies - gehaald. recht te verlenen, die in 1919 door het parlement werd aangenomen. Ook de latere herzieninGen confessionele partijen stemden in met de In 1946, vlak na de Tweede Wereld - nieuwe wet, niet in de laatste plaats oorlog, ging de kiesgerechtigde leeftijd vanwege de revolutionaire woelingen die omlaag naar 23 jaar. Verdere verlagingen zich kort na de Eerste Wereldoorlog in volgden: in 1965 naar 21, in 1972 naar 18 Europa manifesteerden. In 1922 mochten jaar. In laatstgenoemd jaar werd de leef - vrouwen voor het eerst aan de verkie - tijdsgrens van 18 jaar vastgelegd in de zingen voor de Tweede Kamer meedoen, grondwet. Vanwege de groei van de 30

Nederlandse bevolking werd de Tweede De laatste belangrijke verandering was Kamer in 1956 uitgebreid van 100 naar de toekenning van het kiesrecht aan 150 leden. In 1970 volgde de afschaffing niet-Nederlanders bij gemeenteraads - van de opkomstplicht. In 1983 werden de verkiezingen. Daarvoor moest de voorwaarden voor actief en passief kies - grondwet worden gewijzigd. Het recht aan elkaar gelijk: het was voortaan betreffende artikel in de grondwet werd mogelijk om als achttienjarige in de in eerste lezing in de Tweede Kamer met Tweede Kamer en andere volksvertegen - algemene stemmen aangenomen, woordigende organen te worden terwijl in tweede lezing alleen drie gekozen –voor die tijd golden namelijk kleine christelijke partijen tegen - voor het passieve kiesrecht hogere leef - stemden. De wijziging werd meege - tijdsgrenzen dan voor het actieve kies - nomen in de algehele grondwetsherzie - recht. ning van 1983 en uitgewerkt in de

henri marchant (1869–1956) Hendrik Pieter Marchant is waar hij zich onder meer Marchant minister van in 1869 in Deventer intensief met militaire zaken Onderwijs, Kunsten en geboren. In 1888 ging hij bezighield. In 1933 werd Wetenschappen. Zijn rechten studeren in Leiden, bekering tot het katholi - waar hij in 1894 promo - cisme in 1934 leidde uitein - veerde. Hij vestigde zich als delijk tot het opzeggen van advocaat en ging in zijn het lidmaatschap van de geboorteplaats de lokale VDB en zijn vertrek als politiek in. In 1900 kwam minister. Zijn rol in de hij via een tussentijdse politiek was uitgespeeld, verkiezing in de Tweede maar hij bleef actief als Kamer, en wel als lid van de publicist. Marchant is vooral Radicale Bond. Dit leidde de geschiedenisboeken tot zijn verhuizing naar Den ingegaan als de man die via Haag. Een jaar later was hij het indienen van een initia - een van de oprichters van tiefwet in de Tweede Kamer de Vrijzinnig-Democratische het vrouwenkiesrecht Bond (VDB). Tot 1933 bleef mogelijk maakte. Bron: Nationaal Archief/Collectie hij lid van de Tweede Kamer, Spaarnestad/Fotograaf onbekend. Vrouwen voor het eerst naar de stembus. Gemeenteraadsverkiezingen in Amsterdam, 1921. Bron: Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/Het Leven/Fotograaf onbekend. kieswet van 1985. Voortaan mochten buitenlanders die langer dan vijf jaar in verder lezen Nederland woonden en burgers uit G. van klinken , Actieve burgers. andere lidstaten van de Europese Unie Nederlanders en hun politieke partijen hun stem uitbrengen bij gemeenteraads - 1870 –1918, Amsterdam 2003. verkiezingen. Vanaf 2015 was het voor m.h. kliJnsma , Om de democratie. alle in Nederland woonachtige buiten - De geschiedenis van de Vrijzinnig- landers mogelijk om te stemmen bij de Democratische Bond, 1901 –1946, waterschapsverkiezingen, die vanaf dat Amsterdam 2008. jaar tegelijkertijd worden gehouden met t. van der meer, s. van schuppen en de verkiezingen voor Provinciale Staten. s. veen , De SDAP en de kiesrechtstrijd. Vanzelfsprekend geldt in al deze De ontwikkeling van de Nederlandse gevallen ook de leeftijdseis van 18 jaar. sociaal-democratie 1894 –1913, Tegelijkertijd vond nog een andere Amsterdam 1981. belangrijke uitbreiding plaats: in het G. taal , Liberalen en Radicalen in buitenland woonachtige Nederlanders Nederland, 1872 –1901, Den Haag 1980. kregen kiesrecht. De strijd voor algemeen kiesrecht voor mannen en Uitgave ProDemos –Huis voor vrouwen heeft in Nederland ongeveer een halve democratie en rechtsstaat

eeuw geduurd. In het laatste kwart van de Tekst Harm Ramkema negentiende eeuw werd de kiesrechtstrijd Met dank aan Ron de Jong gedomineerd door de liberalen. Veel liberalen waren van de Kiesraad

voor kiesrechtuitbreiding, maar over het tempo Vormgeving Puntspatie [bno], waarin dit moest geschieden en aan welke groepen Amsterdam het moest worden toegekend bestond diepe Omslag verdeeldheid. Een en ander leidde tot verschillende Rode Dinsdag in Den Haag, 1912. (Bron: Internatio - splitsingen in de liberale gelederen. Ook in naal Instituut voor Sociale Geschiedenis, antirevolutionaire kring leidde de kiesrechtkwestie Amsterdam/Fotograaf: C.J. Hofker) tot een scheuring. In de eerste decennia van de Druk twintigste eeuw waren het vooral de SDAP en de Bariet Ten Brink, Meppel VDB in het parlement en de demonstraties in den lande die de druk op de politiek opvoerden. Uiteindelijk wist een liberaal kabinet een zodanig compromis te formuleren, dat door zowel liberalen als confessionelen en sociaaldemocraten werd gedragen. De invoering van het vrouwenkiesrecht was een logisch vervolg hierop.

ProDemos legt uit wat de spelregels zijn van de democratie en rechtsstaat en laat zien wat je zelf kunt doen om invloed uit te oefenen –in de gemeente, de provincie, het land en Europa.

ProDemos (070) 757 02 00 Hofweg 1H [email protected] 2511 AA Den Haag www.prodemos.nl

Mei 2017