P a Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz SKWIERZYNA (428)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz SKWIERZYNA (428)

Warszawa 2006 Autorzy: Wojciech Bobi ński *, Izabela Bojakowska *, Przemysław Dobek *, Anna Pasieczna *, Hanna Tomassi-Morawiec *, Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny: Jacek Ko źma * Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska * Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2006 Spis tre ści I. Wst ęp - W. Bobi ński ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - W. Bobi ński ...... 5 III. Budowa geologiczna - W. Bobi ński ...... 8 IV. Zło ża kopalin - W. Bobi ński ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - W. Bobi ński ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - W. Bobi ński ...... 16 VII. Warunki wodne - W. Bobi ński ...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby - A. Pasieczna, P. Dobek ...... 22 2. Osady - I. Bojakowska ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze - H. Tomassi-Morawiec ...... 26 IX. Składowanie odpadów - W. Bobi ński ...... 29 X. Warunki podło ża budowlanego - W. Bobi ński ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - W. Bobi ński ...... 36 XII. Zabytki kultury - W. Bobi ński ...... 39 XIII. Podsumowanie - W. Bobi ński ...... 40 XIV. Literatura ...... 42

I. Wst ęp Arkusz Skwierzyna Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) został wykonany w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w 2006 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Skwierzyna Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2001 w Przedsi ębiorstwie Geologicznym SA w Krakowie (Woli ński, 2001). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MGsP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło ża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały z Centralnego Archi- wum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Archiwum Wy- działu Ochrony Środowiska Urz ędu Wojewódzkiego w Gorzowie oraz w Zielonej Górze, Urz ędu Marszałkowskiego w Gorzowie oraz w Zielonej Górze, Urz ędu Powiatowego Mi ędzy- rzeczu, z Instytutu Upraw, Nawo żenia i Gleboznawstwa w Puławach, urz ędów gmin oraz Nadle śnictw Lasów Pa ństwowych. Zebrane informacje zostały zweryfikowane i uzupełnione zwiadem terenowym. Dane dotycz ące złó ż surowców mineralnych zostały zestawione w postaci kart informacyjnych, opra- cowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geośrodowiskowej Polski.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Skwierzyna wyznaczaj ą współrz ędne 15 o30’ i 15 o45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52 o30’ i 52 o40’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar le ży w cało ści w województwie lubuskim, w powiecie mi ędzyrzeckim. Cz ęść centralna nale ży do gminy Przytoczna, północna do gminy Skwierzyna, północno-zachodnia do miasta Skwierzyna, południowo-zachodnia do gminy Bledzew, południowa do gminy Mi ędzyrzecz i południowo-wschodnia do gminy Pszczew. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Kondrackiego (1998) obszar arkusza wchodzi w skład prowincji Ni ż Środkowoeuropejski, podprowincji Pojezierza Południowo- bałtyckie. Jego północna cz ęść nale ży do makroregionu Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka, obejmuj ąc fragment mezoregionu Kotlina Gorzowska. Cz ęść środkowa nale ży do makroregionu Pojezierze Wielkopolskie, mezoregionu Pojezierze Pozna ńskie. Cz ęść południowa natomiast do makroregionu Pojezierze Lubuskie, mezoregionu Bruzda Zb ąszy ńska (fig. 1). Na omawianym obszarze Kotlina Gorzowska składa si ę z dwóch mikroregionów – Obor- nickiej Doliny Warty i Mi ędzyrzecza Warty i Noteci. Dolina Warty ma szeroko ść 2-4 km. Taras zalewowy znajduje si ę na wysoko ści 26,5 m n.p.m. w Skwierzynie, do 30,2 m n.p.m. w Krobielewku. Nad nim wznosi si ę taras akumulacyjny, powstały w czasie zlodowacenia pół- nocnopolskiego na wysoko ści 30,0-32,5 m n.p.m. Dno doliny jest płaskie, zaj ęte przez ł ąki, natomiast na wy ższych terasach po obu stronach rosn ą bory sosnowe. Mi ędzyrzecze Warty i Noteci le ży na północ od Obornickiej Doliny Warty. Składa si ę z trzech tarasów pradolinnych i tarasu akumulacyjnego, zbudowanych z piasków rzecznych, osadzonych w czasie fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Do ść zrównane powierzchnie tarasowe urozmaicone s ą licznymi formami działalno ści eolicznej. S ą to kilkumetrowej wysoko ści pokrywy piasków, a ku wschodowi wydmy, tworz ące podłu żne wały o wysoko ściach wzgl ędnych 15-20 m oraz licz ące do paru metrów zagł ębienia deflacyjne. W kierunku wschodnim wydmy tworzą system wałów poprzecznych o długo ści do 2,5 km i szeroko ści do 400 m, wydłu żonych w kierunku północ-południe. Na omawianym obszarze spotyka si ę te ż parometrowej gł ęboko ści obni żenia po martwym lodzie. Prawie cały obszar pokrywa bór sosnowy zwany Puszcz ą Noteck ą. Pojezierze Pozna ńskie zbudowane jest z moren czołowych, które tworz ą wysokie wznie- sienia, porozcinane gł ębokimi rynnami wypełnionymi jeziorami. Sie ć rynien dzieli t ę cz ęść arkusza, na szereg odr ębnych, mniejszych obszarów. W granicach arkusza wysoczyzna more- nowa rozci ęta jest trzema wi ększymi rynnami o przebiegu zbli żonym do kierunku północ- południe. W dwu rynnach zachowały si ę jeziora Żabna i Przytoczna. Mi ędzy nimi w obszarze

wysoczyzny zachował si ę fragment suchej dzi ś rynny Niedrzwicy. Rynny jeziora Przytoczna i Niedrzwicy wcinaj ą si ę w wysoczyzn ę na gł ęboko ść do 20 m. Natomiast skarpy rynny jeziora Żabno nie przekraczaj ą 2-7 m. Rynn ą Jeziora Przytoczna w obszarze wysoczyzny płynie w kierunku północnym rzeczka M ęcinka. W rejonie Przytocznej wyst ępuj ą nieliczne wzgórza o łagodnie nachylonych zboczach i wysoko ści ponad 75 m n.p.m. Na północ od Chełmska, na kraw ędzi doliny Warty, zachował si ę taras kemowy z kulminacj ą si ęgaj ącą 107 m n.p.m. Przy wschodniej granicy arkusza, na wysoczy źnie morenowej koło Goraja znajduje si ę oz o silnie urze źbionych zboczach i grzbiecie, którego kulminacje dochodz ą do niemal 120 m n.p.m.

Fig. 1. Poło żenie arkusza Skwierzyna na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów, 3 – wi ększe jeziora Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie: Makroregion Pojezierze Południowopomorskie: 314.61 – Równina Gorzowska, 314.62 – Pojezierze Dobiegniewskie; Makroregion Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka: 315.33 – Kotlina Gorzowska; Makroregion Pojezierze Lubuskie: 315.42 – Pojezierze Łagowskie, 315.44 – Bruzda Zb ąszy ńska; Ma- kroregion Pojezierze Wielkopolskie: 315.51 – Pojezierze Pozna ńskie

Bruzda Zb ąszy ńska obejmuje niewielkie tereny w południowej cz ęści arkusza. Na prze- dłu żeniu rynny jeziora Przytoczna znajduje si ę kotlina, któr ą wypełniaj ą jeziora: Lubikow- skie, Czarne, Białe, Stołu ń i Szarcz. W okolicach Kalska, w rejonie pogrzebanych rynien Je- ziora Gł ębokiego i Gł ęboczek, w misach wytopiskowych martwego lodu oraz w rynnach sub- glacjalnych, w obszarach obni żonych o kilka metrów w stosunku do otoczenia, oprócz jezior powstały torfowiska. Najwy ższym wzniesieniem w obr ębie arkusza jest pagór moreny czołowej poło żony mi ędzy D ębówkiem a Gorajem o wysoko ści 109,4 m n.p.m., natomiast najni żej le ży taras zalewowy Warty – około 24,0 m n.p.m. Klimat obszaru arkusza nale ży do strefy klimatu umiarkowanego, na pograniczu dziel- nicy pomorskiej i lubuskiej (Wo ś, 1999). Rejon ten zaliczany jest do najcieplejszych w Pol- sce. W Słubicach (około 60 km na zachód) notowane są najwy ższe maksymalne temperatury w Polsce. Średnia temperatura roczna z wielolecia jest wysoka i wynosi około 8 oC. Czas trwania zimy wynosi tu około miesi ąca. Liczba dni z mrozem i przymrozkami oraz czas trwania pokrywy śnie żnej nie przekracza 90 do 100 dni. Średnie sumy opadów atmosferycznych dochodz ą do 700 mm na rok, a okres wegetacyjny trwa przez 200-215 dni. Wiatry wiej ą przewa żnie z kierunku zachodniego i południowo-zachodniego. Skałami macierzystymi gleb s ą utwory piaszczyste i gliniaste. W obszarze wysoczyzny wyst ępuj ą głównie gleby płowe oraz brunatne. Wyj ątkowo znajduj ą si ę czarnoziemy i szare gleby le śno-łąkowe. W obr ębie obni żeń, kotlin, dolin i równin akumulacji rzecznej, a także sandrów, wykształciły si ę gleby rdzawe i bielicowe. Natomiast same dna dolin rzecznych pokrywaj ą gleby glejowe, mineralno-murszowe i mady. W wi ększo ści s ą to gleby III, IV i V klasy bonitacyjnej oraz nieprzydatne rolniczo gleby klasy VI. Wyst ępuj ą tu głównie kompleksy żytnie od bardzo dobrych do bardzo słabych, w mniejszym stopniu pszenne wadliwe i do- bre oraz wyj ątkowo zbo żowo-pastewne słabe. Znaczn ą cz ęść (ponad 60%) powierzchni arkusza pokrywaj ą lasy. W północnej cz ęś ci arkusza, na prawym brzegu Warty, na piaszczystych wydmach przewa żaj ą monokulturowe bory sosnowe, wchodz ące w skład Puszczy Noteckiej. Na lewym brzegu rzeki lasów jest mniej, lecz s ą bardziej urozmaicone. Poza sosnami, zwłaszcza w pobli żu jezior i nad strumie- niami szata ro ślinna wzbogaca si ę o olchy, buki, d ęby, jesiony, klony, jawory, graby, brzozy, świerki i topole. Pod wzgl ędem gospodarczym omawiany obszar ma charakter rolniczo-le śny. W jego obr ębie znajduje si ę wschodnia cz ęść miasta Skwierzyna. Jest to miejscowo ść o niewielkim znaczeniu przemysłowym, zwi ązana z produkcj ą mebli i obsług ą tranzytu komunikacyjnego,

a tak że obsług ą turystyki. Natomiast inne małe miejscowo ści, takie jak: Przytoczna, Rokitno i Lubikowo s ą lokalnymi o środkami turystyki i wypoczynku. W Rokitnie znajduje si ę sanktuarium Matki Boskiej Rokitnia ńskiej oraz dom pomocy społecznej. W D ębówku, w odległo ści około 3 km na północ od Przytocznej, znajduje się kopalnia kruszywa naturalnego – piasków i żwirów, z zakładem przeróbczym. Druga, od niedawna czynna kopalnia, znajduje si ę około 5 km na wschód od Przytocznej. U żytkownikiem obu złó ż s ą Szczeci ńskie Kopalnie Surowców Mineralnych SA w Szczecinie. Na południe od miejscowo ści Goraj znajduje si ę betoniarnia. Pod wzgl ędem komunikacyjnym obszar arkusza jest do ść korzystnie poło żony. Przez zachodni ą cz ęść arkusza przebiega droga krajowa nr 3 (E65) o znaczeniu mi ędzynarodowym z Jakuszyc przez Skwierzyn ę do Szczecina i Świnouj ścia. Przez środek arkusza, równole żni- kowo, przez Przytoczn ą i Skwierzyn ę, przebiega droga nr 24 z Poznania do Kostrzynia i Go- rzowa Wielkopolskiego. Przez Skwierzyn ę prowadzi równie ż linia kolejowa ł ącz ąca Wrocław z Gorzowem przez Mi ędzyrzecz. Natomiast linia kolejowa ze Skwierzyny do Poznania przez Mi ędzychód jest nieczynna.

III. Budowa geologiczna Charakterystyk ę geologiczn ą obszaru arkusza Skwierzyna przedstawiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Skwierzyna wraz z obja śnieniami (Złon- kiewicz, 2000a, b). Na północ od arkusza Skwierzyna, na obszarze arkusza Lipki Wielkie, odwiercono gł ę- bokie otwory wiertnicze, w których pod pokryw ą osadów kenozoicznych nawiercono utwory kredy, jury i triasu permu. Natomiast na południu, na obszarze arkusza Mi ędzyrzecz Wielko- polski pod osadami permskimi nawiercono skały wylewne i osadowe karbonu. Najstarsze utwory stwierdzone na omawianym obszarze pochodz ą z trzeciorz ędu 1 (pa- leogen i neogen) i reprezentowane s ą przez osady eoce ńskie, oligoce ńskie, mioce ńskie i plio- ce ńskie. Sedymentacj ę osadów paleoge ńskich (eocen i oligocen) rozpoczynaj ą warstwy mosi ń- skie dolne, reprezentowane przez intensywnie zielone piaski kwarcowo-glaukonitowe, zwykle drobnoziarniste, miejscami ilaste lub mułkowate, w sp ągu miejscami ró żnoziarniste, lekko wapniste. Wyst ępuj ą w nich czarne, owalne konkrecje fosforanowe, syderytowo-limonitowe i pirytowe. W niektórych otworach na piaskach lub zamiast nich stwierdzono mułki z cienki-

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2003 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście obja śniaj ącym do arkusza wprowadzone zmiany (dotycz ące podziału utworów trzeciorz ędu) sygnalizuje si ę w nawiasach

mi wkładkami piasków, lignitu lub w ęgla brunatnego oraz z licznymi konkrecjami. S ą to utwory eocenu górnego – oligocenu dolnego, o mi ąż szo ści od kilku do kilkunastu metrów. Piaski, iły i mułki dolnooligoce ńskie (warstwy czempi ńskie i mosi ńskie górne) o mi ąż szo ści od kilku do 20 metrów nawiercono na obszarze s ąsiednich arkuszy. Podobnie piaski, mułki i iły górnooligoce ńskie (warstwy leszczy ńskie) o mi ąż szo ści do 10 metrów wyst ępuj ą na obszarze s ąsiednich arkuszy. Cały kompleks utworów paleogenu osi ąga mi ąż szo ść około 40 m. Utwory neogenu (miocenu i pliocenu) rozpoczynaj ą osady miocenu dolnego. S ą to piaski, mułki i iły warstw d ąbrowskich i rawickich o mi ąż szo ści około 30 metrów. Wy żej zalega- ją osady ilasto-piaszczyste z wkładkami w ęgla brunatnego – warstwy ścinawskie, o mi ąż szo- ści około 40 metrów. W Krasnym Dłusku osady warstw ścinawskich wyst ępuj ą w obr ębie kry glacjalnej. W miocenie środkowym powstały piaski, iły, mułki oraz warstewki w ęgli brunat- nych warstw pawłowickich, adamowskich, środkowopolskich oraz pozna ńskich dolnych, o sumarycznej mi ąż szo ści dochodz ącej do 60 m, zaburzone glacitektonicznie. Miocen środ- kowy – pliocen reprezentowany jest przez iły, mułki i piaski warstw poznańskich górnych, o mi ąż szo ści do kilkunastu metrów. Mi ąż szo ść osadów neogenu dochodzi do 180-240 m. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę tylko utwory czwartorz ędowe (fig. 2). Osady zlodowace ń południowopolskich zachowały si ę jedynie w obni żeniach terenu, zwłaszcza w rynnach erozyjnych, gdzie ich mi ąż szo ść dochodzi do 100 m, natomiast na obszarach wysoczyzn zostały zerodowane. Zlodowacenie Nidy pozostawiło gliny zwałowe poprzedzielane war- stwami wodnolodowcowych piasków średnio- i drobnoziarnistych, pyłowatych, miejscami ze żwirkami oraz z mułkami zastoiskowymi. Miejscami pod glinami wyst ępuje bruk morenowy. Osady te s ą silnie zaburzone glacitektonicznie. Zlodowacenie sanu pozostawiło piaski wodnolodowcowe drobnoziarniste, z wkładkami piasków ró żnoziarnistych ze żwirkami i przewarstwieniami piasków silnie gliniastych, mułki zastoiskowe (dolne), gliny zwałowe z rozdziela- jącymi je piaskami ró żnoziarnistymi. Na glinach zalegaj ą mułki zastoiskowe (górne) oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe. Z interglacjałem ferdynandowskim prawdopodobnie mo żna wi ąza ć kilkumetrowej mi ąż szości drobnoziarniste piaski rzeczne. W czasie zlodowacenia wilgi osadziły si ę ciemnoszare gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe o mi ąż- szo ści od kilku do ponad 30 m.

Fig. 2. Poło żenie arkusza Skwierzyna na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Holocen: 1 – piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen: 2 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach, 3 – piaski, żwiry i mułki rzeczne, 4 – piaski i mułki jeziorne, 5 – piaski i żwiry sandrowe, 6 – piaski i mułki kemów, 7 – żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 8 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe; Miocen: 9 – iły, mułki, piaski i żwiry z w ęglem brunatnym; 10 – wi ększe jeziora

Z interglacjału mazowieckiego pochodz ą mułki, iły i piaski jeziorne zaburzone glacitektonicznie, piaski, piaski ze żwirami i mułki rzeczne oraz torfy nawiercone w Rokitnie. Mi ąż- szo ści tych utworów dochodz ą do 60 m. Utwory zlodowace ń środkowopolskich wyst ępuj ą szerzej na badanym obszarze. Osa- dziły si ę wtedy piaski i żwiry wodnolodowcowe (dolne), zró żnicowane gliny zwałowe, two-

rz ące na całym obszarze arkusza do ść jednolit ą pokryw ę o wyrównanej mi ąż szo ści kilkunastu metrów, piaski i żwiry akumulacji szczelinowej, iły zastoiskowe i piaski i żwiry wodnolodowcowe (górne). Z okresu interglacjału lubawskiego pochodz ą piaski i mułki rzeczne, natomiast ze zlodowacenia warty piaski i żwiry wodnolodowcowe (dolne), gliny zwałowe, mułki zastoiskowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe (górne). Ł ączna mi ąż szo ść tych osadów dochodzi do kilkudziesi ęciu m. Osady zlodowace ń północnopolskich s ą najlepiej odsłoni ęte. Ich mi ąż szo ść dochodzi do ponad 30 m. Reprezentuj ą zlodowacenie wisły, stadiał górny, faz ę leszczy ńsk ą i pozna ńsk ą (nierozdzielone). S ą to piaski i żwiry wodnolodowcowe (dolne), mułki zastoiskowe, piaski i żwiry akumulacji szczelinowej, gliny zwałowe, piaski lodowcowe, piaski i żwiry ozów, piaski terasów kemowych, piaski i żwiry kemów, piaski i żwiry wodnolodowcowe (górne) oraz piaski i żwiry rzeczne terasów nadzalewowych 17,0-20,0, 13,0-15,0, 8,0-10,0 i 4,0-6,0 m n.p. rzeki. Utwory oligocenu, miocenu i czwartorz ędu (zwłaszcza starszych zlodowace ń) s ą silnie zdeformowane glacitektonicznie – sfałdowane, a nawet złuskowane. Szczególne nasilenie tych procesów nast ąpiło w południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Jako osady czwartorz ędu nierozdzielonego opisano piaski i mułki jeziorne wyst ępuj ące w podło żu torfowisk, piaski ze żwirami i głazikami zwietrzelinowe, piaski i gliny deluwialne, piaski sto żków napływowych, piaski rzeczne terasów zalewowych 2,0-5,0 m n.p. rzeki oraz piaski eoliczne. Najmłodsze osady – holoce ńskie, to mułki i mułki torfiaste, miejscami z domieszk ą pia- sków (mady), namuły, kreda jeziorna, gytie i torfy. Ich mi ąż szo ść rzadko przekracza kilka metrów.

IV. Zło ża kopalin Na obszarze arkusza Skwierzyna znajduje si ę 6 udokumentowanych złó ż kruszywa naturalnego – 5 złó ż piasków i żwirów oraz 1 zło że piasków (tab. 1). Zło że kruszywa naturalnego „Goraj” zostało skre ślone z Bilansu zasobów. Średnie parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złó ż zamieszczono w tabeli 2. W rejonie wsi D ębówko poło żone s ą 4 zło ża: „D ębowiec II”, „D ębowiec”, „D ębowiec III – pole W” i „D ębowiec III – pole E”, utworzone w osadach wodnolodowcowych zlodowacenia Warty.

Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Wiek kom- Zasoby Stan Wydobycie Numer pleksu lito- geologiczne Kategoria Zastosowanie Przyczyny Rodzaj zagospo- (tys. ton) Klasyfikacja złó ż zło ża Nazwa zło ża logiczno- bilansowe rozpoznania kopaliny konfliktowo ści kopaliny darowania na surowco- (tys. ton) zło ża zło ża mapie wego wg stanu na rok 2004 (Przeniosło, 2005) Klasy 1 - 4 Klasy A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Dębowiec II pż Q 1125 B+C 1 G 374 Skb, Skd 4 B Gl 2 Dębowiec pż Q 0 C1 Z - Skb, Skd 4 A - pż 2674,5 3 Dębowiec III – pole W * Q C N - Skb, Skd 4 B L p 963,7 1

4 Dębowiec III – pole E pż Q 730 C1 N - Skb, Skd 4 A -

5 Goraj – pole S pż Q 234,6 C1 G* 0 Skb, Skd 4 A -

6 Kalsko * p Q 253,8 C1 G** 0 Skb, Skd 4 A - Goraj pż Q - - ZWB - - - - -

12 12 Rubryka 2: * – zło że nie figuruje w „Bilansie” – zasoby wg dokumentacji; Rubryka 3: pż – piaski i żwiry, p – piaski; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 7: zło że: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z „Bilansu” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), * – wydobycie rozpocz ęto w 2005 r., ** – nie rozpocz ęto wydobycia; Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Skd – kruszyw drogowych; Rubryka 10: zło że: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące; Rubryka 11: zło że: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, L – ochrona lasów.

Tabela 2 Średnie parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó ż kruszywa naturalnego Nazwa zło ża Dębowiec II Dębowiec Dębowiec III – pole W Dębowiec III – pole E Goraj – pole S Kalsko Parametr Rodzaj kopaliny piaski i żwiry piaski piaski i żwiry piaski i żwiry piaski piaski i żwiry piaski i żwiry piaski Powierzchnia zło ża (ha) 17,7 11,1 19,6 20,4 9,2 9,1 3,3 1,7 Mi ąż szo ść zło ża (m) 11,5 2,3 17,0 7,2 5,7 3,8 3,6 9,3 Grubo ść nadkładu (m) 4,0 1,7 2,3 0,3 0,3 1,4 0,0 0,2 Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąż- 0,35 - 0,13 0,04 0,05 0,36 0,0 0,25 szo ści zło ża (N/Z) Zawarto ść frakcji do 2 mm (%) 43,6 95,1 47,7 69,5 95,7 59,4 46,3 92,9 Zawarto ść pyłów mineralnych (%) 0,9 2,3 1,4 2,7 3,5 4,4 0,6 1,16 Zawarto ść ziarn słabych (%) 3,2 ------Zawarto ść zanieczyszcze ń obcych (%) - - - 0,06 brak brak brak brak Zawarto ść zanieczyszcze ń organicz- barwa ja śniej------brak

13 13 nych (%) sza od wzorca Gęsto ść nasypowa w stanie lu źnym 1,857 1,51 ------(Mg/m 3) Gęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsio- 2,036 1,69 2,0 1,826 1,702 - - - nym (Mg/m 3) Zawarto ść zwi ązków siarki (%) 0,19 ------

Aktualne zasoby zło ża piasków i żwirów „D ębowiec II”, udokumentowane w kategorii

B+C 1, wynosz ą 1125 tys. t. Nadkład stanowi torf, gytia, piaski. Zło że jest zawodnione. Kopa- lina mo że by ć u żywana do produkcji żwirów, mieszanek piaskowo-żwirowych i piasków płu- kanych dla budownictwa i drogownictwa. W nadkładzie zło ża udokumentowano 443 tys. t piasków jako kopaliny towarzysz ącej. Ze wzgl ędu na znaczne zawarto ści pyłów oraz obecno ść substancji organicznej wymagaj ą one uszlachetnienia (Marsz, 1975). Zasoby zło ża piasków i żwirów „D ębowiec” (Donaj, 1977) zostały całkowicie wyeks- ploatowane i rozliczone (Walczak-Sy, 1997). Zło że piasków i żwirów „D ębowiec III – pole W”, udokumentowane w 2003 r., ma powierzchni ę wynosi 29,6 ha, przy czym w cz ęś ci południowej, o powierzchni 20,4 ha wyst ępu- ją piaski i żwiry, a w cz ęś ci północnej, o powierzchni 9,2 ha – piaski. Zasoby piasków i żwi- rów w kategorii C 1 wynosz ą 2 674,5 tys. t, natomiast piasków – 963,7 tys. t. Zło że nie jest zawodnione. Kopalina spełnia kryteria do produkcji żwirów, mieszanek piaskowo-żwirowych i pia- sków płukanych dla budownictwa i drogownictwa (Fiłon, Walczak-Sy, 2003). Zasoby zło ża piasków i żwirów „D ębowiec III – pole E”, udokumentowane w kategorii

C1, wynosz ą 730 tys. t w dwóch polach. Nadkład składa się z gleby, piasków z humusem i torfów. Zło że jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do produkcji żwirów, mieszanek piaskowo-żwirowych i piasków płukanych dla budownictwa i drogownictwa (Fiłon, 2003). Z piaskami i żwirami wodnolodowcowymi zlodowace ń północnopolskich zwi ązane s ą udokumentowane zło ża kruszywa naturalnego „Goraj – pole S” i „Kalsko”. Zło że piasków i żwirów „Goraj – pole S” jest poło żone na południe od wsi Goraj. Za- soby w kategorii C 1 wynosz ą 234,6 tys. t, nadkładu nie ma, gdy ż został usuni ęty wiele lat temu. Zło że to zostało udokumentowane w obr ębie starych wyrobisk poeksploatacyjnych. Jest ono cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina mo że by ć u żywana w budownictwie i drogownictwie (Fiłon, 2005).

Zło że piasków „Kalsko” zostało udokumentowane w kategorii C 1. Jego zasoby wynosz ą 253,8 tys. t. Nadkład stanowi gleba. Zło że nie jest zawodnione. Piaski nadaj ą si ę do budownictwa i drogownictwa (Piotrowski, 2006). Z punktu widzenia ochrony środowiska zło że „D ębowiec II” uznano za konfliktowe z powodu znajduj ących si ę w jego granicach gleb chronionych, a zło że „D ębowiec III – pole W” ze wzgl ędu na lasy, natomiast zło ża „D ębowiec”, „D ębowiec III – pole E”, „Goraj – pole S” i „Kalsko” uznano za małokonfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Aktualnie na obszarze arkusza Skwierzyna s ą eksploatowane dwa zło ża – „D ębowiec II” i „Goraj – pole S” przez Szczeci ńskie Kopalnie Surowców Mineralnych SA w Szczecinie. Przedsi ębiorstwo to posiada ł ączn ą koncesj ę na wydobycie kopaliny ze złó ż „D ębowiec” i „D ębowiec II”, wa żną do 2017 roku. Dla obu tych złó ż ustanowiono wspólny obszar górni- czy o powierzchni 75,4 ha i teren górniczy o powierzchni 92,0 ha. Kopalnia „D ębówko” prowadzi wydobycie ze zło ża „D ębowiec II”. Eksploatacja odbywa si ę spod wody, pływaj ącą kopark ą czerpakow ą. Urobek do zakładu przeróbczego dostarczany jest ta śmoci ągami. Znaj- duje si ę on po zachodniej stronie, w s ąsiedztwie złó ż „D ębowiec” i „D ębowiec II”. Z wydobytej kopaliny produkowane s ą żwiry 2-8 mm i 8–16 mm, mieszanki żwirowe 0-2 mm i 0-4 mm, piasek 0-2 mm oraz kruszywo łamane 0-32 mm i 0-4 mm. Na zło żu „D ębowiec” eksploatacja została zako ńczona w 1993 roku. Tereny poeksplo- atacyjne s ą sukcesywnie rekultywowane, zgodnie z zało żonym kierunkiem wodno-le śnym i cz ęś ciowo ju ż przekazane Lasom Pa ństwowym oraz Urz ędowi Gminy. Wyrobiska w pół- nocno-zachodniej cz ęść tego zło ża, wykorzystywane s ą pod składowisko odpadów przerób- czych – pulpy, które zajmuje powierzchni ę 5,5 ha (tabela 3). Gromadzony piasek (pulpa) ma podstawowe znaczenie dla rekultywowanych terenów pogórniczych, poniewa ż słu ży podsy- pywaniu wysokich skarp i gł ębokiego dna zbiornika poeksploatacyjnego. Obecnie powierzchnia zbiornika wód kopalnianych wynosi 18,6 ha. Zbiornik tych wód stanowi rezerwu- ar wody u żywanej do procesów produkcji kruszywa w zakładzie przeróbczym. Z uwagi na du ży zakres zmian w środowisku wskutek działalno ści górniczej wyrobisko po zło żu „D ębowiec” i pulpowisko wł ączono do obszaru górniczego, a zakład przeróbczy „D ębówko” do terenu górniczego. Tabela 3 Odpady mineralne

Numer Powierzchnia Sposób Kopalnia Miejscowo ść Rodzaj Ilo ść odpadów obiektu zwałowiska wykorzy- odpa- (stan na rok 2005) na Gmina lub osadnika 3 stania Użytkownik dów (tys. ton, tys. m *) mapie Powiat (ha) odpadów 1 2 3 4 5 6 7 8 „D ębowiec” Dębówko 1 Szczeci ńskie Kopalnie Przytoczna Pr 5,5 200* 0 brak Surowców Mineralnych SA w Szczecinie mi ędzyrzecki

Rubryka 4: Pr – zwały przeróbcze Rubryka 6: – składowanych Rubryka 7: – wykorzystanych

To samo przedsi ębiorstwo w 2005 roku rozpocz ęło eksploatacj ę zło ża „Goraj – pole S”, udokumentowanego w starym wyrobisku. Koncesja jest wa żna do 2011 roku. Wydobycie jest prowadzone koparkami. Kopalin ę przetwarza ruchomy zakład przeróbczy, który produkuje żwiry i piaski ró żnych frakcji, w zale żno ści od zapotrzebowania. W roku 2006 prywatny przedsi ębiorca uzyskał koncesj ę na eksploatacj ę piasków ze zło ża „Kalsko”, wa żną do 2013 roku. Wyznaczony obszar i teren górniczy maj ą powierzchni ę 2,0 ha. Koncesjobiorca na razie nie podj ął eksploatacji. Na północ od wsi Kalsko prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja piasków.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Na obszarze arkusza Skwierzyna wyznaczono jeden obszar perspektywiczny kruszywa naturalnego i w jego obr ębie jeden obszar prognostyczny oraz dwa obszary perspektywiczne torfów. Obszar perspektywiczny kruszywa naturalnego znajduje si ę na południe od czterech udokumentowanych złó ż w rejonie D ębówka. Jest on zwi ązany z kruszywami naturalnymi pochodzenia wodnolodowcowego zlodowace ń północnopolskich, analogicznymi do tych eksploato- wanych w D ębówku. Poszukiwania złó ż kruszywa prowadzone były w obszarze na północny- wschód od Przytocznej w kierunku miejscowo ści Goraj. W obszarze tym na powierzchni około 100 ha odwiercono 16 otworów o gł ęboko ści maksymalnej 61,0 m i ł ącznym metra żu 712,8 m. Stwierdzono tu zaleganie serii piaszczysto-żwirowej, o mi ąż szo ści od 2,3 do 41,1 m, pod nad- kładem od 3,8 do 9,0 m. Seri ę zło żow ą stanowi ą piaski wodnolodowcowe górne zlodowacenia wisły. Wyró żniono tu warstw ę kruszywa drobnego – piasku i kruszywa grubego o niskiej zawarto ści frakcji poni żej 2,5 mm wynosz ącej średnio 37 % (Bochna, Krzy śków, 1980; Przysłup, 1993; Złonkiewicz, 2000b). W zachodniej cz ęś ci tego obszaru, na powierzchni około 40 ha, gdzie uzyskano najlepsze wyniki, wyznaczono obszar prognostyczny nr I. Grubo ść nadkładu wynosi tutaj średnio 6,5 m, a mi ąż szo ść serii piaszczysto-żwirowej około 23,0 m. Przewiduje si ę tu zaleganie serii piaszczysto-żwirowej w ilo ści 18 400 tys. ton (tabela 4). Cz ęść tych zaso- bów znajduje si ę poni żej zwierciadła wód gruntowych. Na południe od wyznaczonego obszaru perspektywicznego wyst ępuj ą piaski wodnolodowcowe dolne zlodowacenia wisły o mi ąż szo ści od 2,3 do 41,1 m, pod nadkładem od 3,5 do 20,2 m. Nadkład stanowi ą gliny zwałowe z przero- stami piasków pylastych. Obszar ten uznano za negatywny z powodu zbyt gł ębokiego zalegania serii zło żowej (Bochna, Krzy śków, 1980; Złonkiewicz, 2000b). Wcze śniej poszukiwania złó ż kruszywa żwirowo-piaszczystego prowadzone były przez Przedsi ębiorstwo Geologiczne z Wrocławia w czterech rejonach: na południe od Świniar, na

wschód od Krasnego Dłuska, na południe od Krobielewka oraz na wschód od Lubikowa (cz ę- ściowo poza obszarem arkusza). We wszystkich tych obszarach stwierdzono wyst ępowanie tylko piasków, cz ęsto pylastych i gliniastych z niewielk ą domieszk ą frakcji żwirowej. Obsza- ry te uznano za negatywne pod wzgl ędem udokumentowania złó ż żwirów (Turczyn, 1965;

Turczyn, Wołosa ńska, 1974). Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych Zasoby Grubo ść Numer Wiek kom- Średnia w kompleksu obszaru Powierzchnia Rrodzaj pleksu Parametry grubo ść kate- Zastosowanie litologiczno- na (ha) kopaliny litologiczno- jako ściowe nadkładu gorii kopaliny surowcowego mapie surowcowego (m) D (m) 1 (tys t) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 średnia zawarto ść I 40 pż Q ziarna 6,5 23,0 18 400 Skb, Sd <2,5 mm 37%

Rubryka 3: pż – piaski i żwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sd – kopalina drogowa, Skb – kruszywo budowlane

Na terenie omawianego arkusza, zwłaszcza w jego południowej cz ęś ci, w rynnach polodowcowych jezior: Żabna, Niedrzwicy i Przytoczna, wyst ępuj ą torfowiska. S ą to torfowiska niskie, wyj ątkowo mieszano-typowe, na ogół turzycowiskowe, mechowiskowe lub olesowe. Torfom towarzysz ą gytie, na ogół krzemionkowe, czasem organiczne i węglanowe, a zwykle nieokre ślone. Instytut Melioracji i U żytków Zielonych w Falentach opracował baz ę zasobow ą złó ż torfu spełniaj ących obowi ązuj ące kryteria z uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska (Ostrzy żek, Dembek, 1996). Na obszarze omawianego arkusza znajduj ą si ę 2 wyst ąpienia torfu spełniaj ących te kryteria. Ich charakterystyk ę przedstawiono w tabeli 5. S ą one zlokalizowane zlokalizowane w otulinie Pszczewskiego Parku Krajobrazowego. Tabela 5 Zestawienie obszarów perspektywicznych torfu Nazwa obszaru Typ Mi ąż szo ść Zasoby Powierzchnia Popielno ść Rozkład wyst ępowania zło ża Rodzaj torfu torfu torfu Rodzaj gy tii (ha) 3 (%) (%) torfu torfu (m) (tys m ) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Twardzielewo niskie turzycowiskowe 7,0 1,73 121 21,00 40 nieokre ślona Stołu ń-droga niskie mechowiskowe 3,3 1,78 58 21,00 27 nieokre ślona

W połowie lat osiemdziesi ątych XX wieku prowadzono poszukiwania kredy jeziornej i gytii w rejonie mi ędzy Krasnym Dłuskiem, D ębówkiem a Krobielewkiem. Po wykonaniu 56 sond, w 18 nie stwierdzono wyst ępowania warstwy w ęglanowej. W pozostałych stwierdzono mi ąższo ść gytii wynosz ącą od 0,3 do 3,5 m, przy zawarto ści CaCO 3 – 19,8-49,9%, natomiast

mi ąższość torfu – 0,5-2,6 m. Osady gytii nie odpowiadaj ą kryteriom bilansowo ści zasobów złó ż kredy jeziornej, dlatego wyniki uznano za negatywne (Sydow, 1985).

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Cały obszar arkusza Skwierzyna poło żony jest w obr ębie zlewni Warty, płyn ącej ze wschodu na zachód. Na całym swym biegu jest ona obustronnie obwałowana. Koryto Warty we wschodniej cz ęś ci znajduje si ę przy prawym zboczu pradoliny, a po południowej stronie wyst ępuj ą liczne stare koryta i starorzecza. W cz ęś ci środkowej, w okolicy Krasnego, mean- druj ąca rzeka zbli ża si ę do lewego zbocza pradoliny, by na wysoko ści Skwierzyny ponownie znale źć si ę przy prawym zboczu. Warta jest tu rzek ą jednokorytow ą, szeroko ści około 100 m, wci ętą na 2-3 m w taras zalewowy. Zdecydowana wi ększo ść obszaru arkusza nale ży do zlewni III rz ędu Warty, cz ęść połu- dniwo zachodnia nale ży do zlewni III rz ędu Obry. Najwi ększym dopływem Warty na obszarze arkusza jest potok M ęcinka. Wypływa ona z Jeziora Lubikowskiego i płyn ąc w kierunku północnym przepływa przez wi ększe jeziora takie jak: Mniszek, Przytoczno i Nadolno. Na obszarze arkusza znajduje si ę kilka jezior. Najwi ększe jest Jezioro Lubikowskie o powierzchni 314,7 ha i maksymalnej gł ęboko ści – 35,5 m. Inne jeziora, to: Rokitno (pow. 61,5 ha, gł ęb. 10,2 m), Białe (pow. 55,6 ha), Stołu ń, Żabno, Gł ęboczek, Przytoczno. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Gorzowie prowadził w latach 1997- 2004 badania stanu czysto ści wód Warty na przekroju pomiarowym w Skwierzynie (92,2 km), zlokalizowanym poza granic ą arkusza. Badania wykazały zawarto ść zanieczyszcze ń organicznych na poziomie III klasy jako- ści, natomiast zanieczyszczenie substancjami biogennymi w granicach III i V klasy jako ści, ze wzgl ędu na nadmiern ą ilo ść azotu azotynowego (Rozporz ądzenie z dnia 11 lutego 2004 r.). Rzekę na całym badanym odcinku deklasyfikuje st ęż enie chlorofilu „a”, a ponadto zły stan sanitarny. Wysoka jest zawarto ść fosforu ogólnego i fosforanów (III klasa). Badania bakterio- logiczne wykazały ponadnormatywne zanieczyszczenia pod wzgl ędem sanitarnym. Tak wi ęc pod wzgl ędem zanieczyszcze ń fizykochemicznych, biologicznych i bakteriologicznych rzeka Warta prowadzi wody V klasy jako ści (dawniej pozaklasowe – Rozporz ądzenie z dnia 5 listopada 1991 r.). Na podstawie wieloletnich bada ń monitoringowych nie stwierdzono zmian jako ści wód Warty. Ilo ść wska źników decyduj ących o zaliczeniu wód do nieodpowia- daj ących normom z roku na rok ulega zmniejszeniu, obni żaj ą si ę st ęż enia substancji biogennych, jednak stopie ń eutrofizacji wód rzeki nadal utrzymuje si ę na ponadnormatywnym po-

ziomie. Na czysto ść wód Warty wpływa stan gospodarki ściekowej na sporym obszarze środ- kowo-zachodniej Polski; jej zlewnia stanowi ok oło jednej szóstej powierzchni kraju. Trafiaj ą tu ścieki przemysłowe i komunalne m.in. z Zawiercia, Częstochowy, Sieradza, Łodzi, Koła, Konina, Po znania, Mi ędzychodu i Skwierzyny . Na to nakłada si ę du ży udział terenów rolni- czych w zlewni Warty. Wszystkie te niekorzystne cechy zlewni wpływaj ą na zły stan czysto- ści rzeki. Konieczna jest przede wszystkim poprawa gospodarki ściekowej w du żych miastach poło żonych w górnej i środkowej cz ęś ci zlewni (Lewicki, i in., 2003; Damczyk i in., 2004). W roku 2002 WIO Ś przeprowadził badania czysto ści wód w jeziorach Białym i Stołu ń. Wody Jeziora Białego były zasobne w materi ę organiczn ą, czego dowodz ą wyniki bada ń

ChZT-Cr i BZT 5 odpowiadaj ące III klasie czysto ści wód jeziorowych ( Rozporz ądzenie z dnia 5 listopada 1991 r. ). Zawarto ść substancji biogennych mie ściła si ę równie ż w III klasie, a uśredniona warto ść azotu całkowitego odpowiadała II klasie. Zdecydowanie wysoka, poza- klasowa, była warto ść przewodno ści elektrolitycznej. Średnia zawarto ść chlorofilu mie ściła si ę w granicach odpowiadaj ących III klasie, a średnia warto ść przezroczysto ści odpowiadała II klasie. Ocena ogólna wska źników fizyczno-chemicznych wykazała, że woda odpowiadała II klasie czystości wód jeziorowych. Stan sanitarny odpowiadał II klasie i nie miał wpływu na ostateczn ą klasyfikacj ę. Jezioro Białe było poprzednio badane w 1997 r. i zostało wówczas zaklasyfikowane do III klasy czysto ści wód jeziorowych. Na podstawie bada ń z 2002 r. mo ż- na stwierdzi ć popraw ę stanu czysto ści jeziora. Przede wszystkim zmniejszyła si ę ilo ść zwi ąz- ków fosforowych (o klas ę ni żej). Zmalała ponadto zawarto ść materii organicznej. Wody jeziora Stołu ń zaliczono do III klasy czysto ści. Podwy ższona była zawarto ść substancji organicznych, bardzo du ża koncentracja soli mineralnych przekraczała normatyw dla III klasy. St ęż enia substancji biogennych odpowiadały najcz ęś ciej III klasie. Oba wska źniki produktywno ści tj. chlorofil „a” i sucha masa sestonu odpowiadały I klasie, a przezroczysto ść wody – II klasie. Stan sanitarny jeziora odpowiadał II klasie i nie miał wpływu na ostateczn ą klasyfikacj ę.

2. Wody podziemne Na obszarze arkusza Skwierzyna wyst ępuj ą dwa główne pi ętra wodono śne: czwartorz ę- dowe i neoge ńskie, a w ich obr ębie trzy, lokalnie cztery poziomy wodono śne (Wróblewska, Herman, 2004a, b). Pi ętro czwartorz ędowe wyst ępuje prawie na całym obszarze arkusza. W jego obr ębie wyst ępuj ą dwa poziomy wodono śne: poziom wód gruntowych i mi ędzyglinowy.

Gruntowy poziom wodono śny wyst ępuje w centralnej cz ęś ci arkusza – w strefie wyso- czyznowej oraz w cz ęś ci północnej – w pradolinie toru ńsko-eberswaldzkiej. Buduj ą go osady piaszczysto-żwirowe wodnolodowcowe z okresu zlodowace ń północnopolskich. Zwierciadło ma charakter swobodny. Wyst ępuje na gł ęboko ści 2,0-13,0 m, sporadycznie izolowany jest niewielkimi, nieci ągłymi przewarstwieniami glin i pyłów. Zasilany jest bezpo średnio przez wody opadowe. Przepływ odbywa si ę ku dolinie Warty, która ma charakter drenuj ący. Mi ąż- szo ść poziomu wodono śnego waha si ę od 5,9 do 30,5 m. Współczynnik filtracji waha si ę od 2,7 do 103,7 m/d, przewodno ść wynosi 6,7-3162 m2/d, a wydajno ść potencjalna – 1,2- 95,7 m3/h. Wody wyst ępuj ące w tym poziomie s ą dobrej i średniej jako ści. Mi ędzyglinowy poziom wodono śny zwi ązany jest z wysoczyzn ą i dolin ą Warty. Wy- st ępuje na całej powierzchni arkusza za wyj ątkiem najni ższych tarasów. Miejscami rozdzielo- ny jest wkładkami glin na dwa poziomy – górny i dolny. Mi ędzyglinowy górny poziom wodono śny zalega na gł ęboko ści 10,6-65,0 m pod przykryciem izoluj ącej warstwy glin o mi ąż szo ści od 16,0 do 60,0 m. Mi ąższo ść poziomu jest zmienna. Waha si ę od 3,0 do 80,0 m. Zwierciadło ma charakter naporowy. Współczynnik filtracji wynosi 0,6-89,0 m/d, przewodno ść – 22,0-756,0 m2/d, a wydajno ść potencjalna – 5,6- 60,0 m3/h. Mi ędzyglinowy dolny poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 79,0-80,0 m i ma mi ąż szo ść kilkunastu metrów. Zwierciadło ma charakter artezyjski. Współczynnik filtracji wynosi 1,2-1,3 m/d, przewodno ść – około 39 m2/d, a wydajno ść potencjalna – 20,4-31,1 m3/h. Wody wyst ępuj ące w mi ędzyglinowym poziomie wodono śnym s ą w południowej arkusza średniej jako ści, a w północnej cz ęś ci – dobrej jako ści, ze wzgl ędu na podwy ższone zawarto ści żelaza i manganu. Z tego powodu wymagaj ą uzdatniania lub jedynie prostego uzdatniania. Neoge ńskie pi ętro wodono śne na obszarze arkusza ma znaczenie podrz ędne. Wyst ępuje tylko w północno wschodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Krobielewka. Utwory wodonośne, to mioce ńskie piaski drobnoziarniste, w stropie pylaste. Wyst ępuj ą one na gł ęboko ści 95,1- 100,0 m i maj ą mi ąż szo ść około 26 m. Zwierciadło ma charakter naporowy. Średni współ- czynnik filtracji wynosi 4,1 m/d, a przewodno ść waha si ę od 37,0 do 114,4 m2/d. Zasilanie poziomu neoge ńskiego odbywa si ę drog ą przes ączania z poziomów nadległych. Jako ść wód jest dobra, wymagaj ą jedynie prostego uzdatniania ze wzgl ędu na nieco podwy ższone zawar- to ści żelaza i manganu. Na obszarze arkusza znajduje si ę 30, przewa żnie niewielkich, uj ęć wód podziemnych, z czego tylko połowa jest obecnie wykorzystywana. Są to uj ęcia wiejskie jedno- dwu- lub trzyotworowe. Najwi ększe uj ęcie (czwartorz ędowe) znajduje si ę w Przytocznej. W Krobie-

lewku znajduje si ę uj ęcie wód neoge ńskich. Pozostałe uj ęcia wykorzystuj ą wody czwartorz ę- dowe. Żadne z uj ęć nie posiada zatwierdzonej strefy ochrony po średniej wód. Według podziału regionalnego Polski (Kleczkowski, 1990) północno zachodni ą cz ęść obszaru arkusza obejmuje czwartorz ędowy główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) Pra- dolina Toru ń-Eberswalde (Warta) nr 137, z szacunkowymi zasobami dyspozycyjnymi 5,41 l/s km 2, dla którego nie sporz ądzono szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej (fig. 3).

Fig. 3. Poło żenie arkusza Skwierzyna na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 3 – granice wydzielonych GZWP w ośrodku porowym; Numer i nazwa, wiek utworów wodono śnych: 137 – Pradolina Toru ń-Eberswalde (Warta), czwartorz ęd (Q), 138 – Pradolina Toru ń-Eberswalde (Note ć), czwartorz ęd (Q), 144 – Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorz ęd (Q), 146 – Jezioro Byty ńskie-Wronki-Trzciel, 147 – Dolina rzeki Warta (Sieraków-Mi ędzychód), czwartorz ęd (Q), 148 – Sandr rzeki Pliszka, czwartorz ęd (Q); 4 – wi ększe jeziora.

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup użytko- wania oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 428 - Skwierzyna zamieszczono w tabeli 6. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania analitycznego była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne. Gleby mineralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 6 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 428 - dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęż eń w glebie Skwierzyna bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 428 - Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Skwierzyna

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11-30 20 27 Cr Chrom 50 150 500 1-5 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 11-36 20 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-5 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-5 3 3 Pb Ołów 50 100 600 6-18 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,06 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 428 - Skwierzyna 1) grupa A w poszczególnych grupach u żytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęż enia zachowuj ą standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ar- ne, nieu żytki, a tak że grunty zabudowane i zurbani- kusz 428 - Skwierzyna do poszczególnych grup użyt- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, kowania (ilo ść próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników

Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 6). Przeci ętne zawarto ści wszystkich badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą ni ższe od warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady Kryteria oceny osadów

Jako ść osadów dennych, ze wzgl ędu na ich zanieczyszczenie metalami ci ęż kimi oce- niono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 7 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) wyko- nywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.

Próbki osadów s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osadów jeziornych – z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą osadów drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ść arsenu, chromu, cynku, kadmu, miedzi, niklu i ołowiu oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyska- nych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników

Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu jako zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Na arkuszu zlokalizowane s ą dwa punkty obserwacyjne na rzekach w Skwierzynie, jeden na rzece Warcie, a drugi na rzece Obrze. Osady rzeki Obry charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych składników, zbli żonymi do warto ści ich tła geochemicznego. W osadach Warty pobieranych, co trzy lata w Skwierzynie stwierdzono podwy ższone zawarto ści badanych składników zwłaszcza rt ęci, której st ęż enie jest zbli żone do warto ści PEL. W zbadanych osadach nie odnotowano przekroczenia dopuszczalnej zawar- to ści szkodliwych składników według rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., ani te ż st ęż eń wy ższych ni ż ich warto ści PEL , powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior: Białego, Rokitna, Stołu ń i Bulikowskiego. Osady jeziora Białego i Sto- łu ń charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych składników, zbli żo- nymi do warto ści ich tła geochemicznego. W osadach jezior Rokitno i Bulikowskiego odnotowano podwy ższone zawarto ści badanych pierwiastków, zwłaszcza, ołowiu, kadmu, rt ęci

i cynku. W zbadanych osadach jeziornych nie odnotowano przekroczenia dopuszczalnej zawarto ści szkodliwych składników według rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.. W osadach jeziora Lubikowskiego stwierdzono st ęż enie ołowiu wy ższe ni ż jego warto ść PEL , powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. W przypadku stwierdzenia zanieczyszczenia osadów informacja ta powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz, wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobser- wowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych i rzecznych (mg/kg) Roz- Tło Obra Warta Białe Lubikow- porz ą- geoche- Skwierzy- Rokitno Stołu ń Pierwiastek PEL ** Skwierzyna (2002 skie dzenie miczne na (2005 r.) (2002 r.) (2003 r.) r.) (2004 r.) MŚ* (2003 r.) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Arsen (As) 30 17 <5 <5 6 <5 9 <5 7 Chrom (Cr) 200 90 6 2 14 4 21 4 12 Cynk (Zn) 1000 315 73 7 116 57 138 47 157 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 <0,5 1,3 0,6 1,3 <0,5 2,3 Mied ź (Cu) 150 197 7 1 20 6 18 10 24 Nikiel (Ni) 75 42 6 1 8 5 16 4 12 Ołów (Pb) 200 91 11 <5 22 29 79 15 107 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,006 0,475 0,066 0,146 0,044 0,176

* - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 12 do około 28 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 20 nGy/h i jest znacznie ni ższa od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści dawek promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 13 do około 37 nGy/h, przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej tak że około 20 nGy/h. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza Skwierzyna na powierzchni dominuj ą plejstoce ń- skie osady rzeczne: piaski, żwiry i mułki zlodowacenia północnopolskiego oraz holoce ńskie osady rzeczne doliny Warty (mady, mułki, piaski, żwiry). Do ść liczne s ą te ż nagromadzenia piasków eolicznych.. W południowej cz ęś ci badanego obszaru przewa żaj ą osady wodnolodowcowe (piaski i żwiry) oraz gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego. Lokalnie wyst ępuj ą torfy. W obydwu profilach nieco wy ższymi warto ściami promieniowania gamma (20-30 nGy/h) cechuj ą si ę osady fluwioglacjalne w porównaniu z osadami rzecznymi i eolicz- nymi (10-20 nGy/h). Najwy ższa dawka promieniowania gamma zarejestrowana w profilu wschodnim (ok. 37 nGy/h) jest zwi ązana z plejstoce ńskimi glinami zwałowymi. St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę od około 1,5 do około 4,8 kBq/m 2, a wzdłu ż profilu wschodniego wynosz ą od około 0,5 do około 3,2 kBq/m 2.

i. . aicyzzna lb iriskm promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 428W PROFIL ZACHODNI 428E PROFIL WSCHODNI rzyna (na osi rz osi (na rzyna Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5832567 5835905

5830367 5833688 ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5831729 m 5828337 m 5829522 5826592 5822562

5823777 5819615

0 5 10 15 20 25 30 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h 28 28

owrzm n osaz aksa Skwie- arkusza obszarze na iotwórczymi St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5832567 5835905

5830367 5833688

5831729 m 5828337 m 5829522 5826592 5822562

5823777 5819615

0 1 2 3 4 5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5

kBq/m 2 kBq/m 2

IX. Składowanie odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk odpadów uwzgl ędniono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nie- licznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo żliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk.

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Na mapie, w nawi ązaniu do kryteriów ochrony: litosfery, hydrosfery i atmosfery, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo żliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania: przyrodnicze, hydrogeologiczne, geologiczno-in ży- nierskie i infrastrukturalne; 2) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo żliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu, wykonanej z odpowiednich materiałów gruntowych lub syntetycznych; 3) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ę- du na istnienie naturalnej gruntowej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyró żni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk ( POLS ). W ich obr ębie wydziela si ę rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń ( RWU ) na podstawie: - izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaga- niom składowania odpadów ( N, K, O); - rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących, z przyj ętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów u ży- teczno ści publicznej oraz lotnisk, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złó ż kopalin).

Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie obszarów obj ętych wymienionymi ograniczeniami warunkowymi b ędzie wymagało ustale ń z odpowiednimi władzami oraz zgodno ści z dokumentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech podło ża, a tak że ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 8). Tabela 8 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej

Typ składowiska mi ąż szo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji k [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie w obr ębie POLS: - wła ściwo ści izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyjętymi w tabeli 8); - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m; mi ąż szo ść lub jedno- rodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, przedstawiono lokalizacj ę wierce ń, których profile dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Skwierzyna Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:25 000 (Wróblewska, Herman, 2004a, b). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w trójstopniowym podziale przyjmuj ąc jako główne kryteria oceny nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynniki zewn ętrzne, takie jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczo-

nymi na planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze arkusza Skwierzyna bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składo- wisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: • rezerwat przyrody „D ąbrowa na Wyspie”; • obszary specjalnej ochrony siedlisk i ptaków „Jeziora Pszczewskie i Dolina Ob- ry” oraz ptaków „Puszcza Notecka” (Shadow List) objęte Europejskim Syste- mem NATURA 2000; • zwarte obszary le śne o powierzchni powy żej 100 ha, porastaj ące cz ęść północn ą oraz w cz ęś ci centralnej i południowej; • obszary jezior i zbiorników wód śródl ądowych z otaczaj ącym je pasem o szeroko ści 250 m; • obszary z g ęst ą sieci ą rzek i rowów, poło żone w dolinie Warty; • tereny bezpo średniego b ądź potencjalnego zagro żenia powodzi ą w dolinie War- ty; • tereny zaj ęte przez ł ąki powstałe na glebach pochodzenia organicznego, zaba- gnione i podmokłe wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; • powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie doliny Warty; • tereny o nachyleniach >10 0 na zboczu doliny Warty w północno-wschodniej cz ęś ci, a tak że zbocza niektórych wzniesie ń w środkowej cz ęś ci arkusza; • doliny denudacyjne i erozyjne wypełnione utworami deluwialnymi z uwagi na mo żliwo ść wyst ąpienia procesów geodynamicznych (spłukiwanie, spełzywa- nie); • strome zbocza wydm; • obszary zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie granic administracyjnych miasta Skwierzyna oraz miejscowo ści Przytoczna, a tak że innych miejscowo ści o zwartej zabudowie. Tereny bezwzgl ędnie wył ączone zajmuj ą 78,5% obszaru arkusza i znajduj ą si ę głównie w cz ęś ci północnej, a podrz ędnie w cz ęś ci centralnej, południowo-wschodniej i południowo- zachodniej.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych

Rejony, w których lokalizacja składowisk jest dopuszczalna, zajmuj ą około 12% powierzchni arkusza i znajduj ą si ę w środkowej i południowej jego cz ęś ci. Jako najbardziej korzystne do tego celu nale ży wskaza ć te rejony, które posiadaj ą naturaln ą warstw ę izolacyjn ą (zgodnie z tabel ą nr 8). W obr ębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniaj ące warunki pod składowiska odpadów oboj ętnych wykazuj ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopol- skich. Gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich (wisły) wyst ępuj ą w południowej i środ- kowej cz ęś ci obszaru arkusza w kilku izolowanych płatach – na południowy wschód od Skwierzyny, wokół Przytocznej, oraz mniejsze mi ędzy Popowem a Stołuniem. S ą to gliny silnie piaszczyste, miejscami pyłowate, wapniste, barwy br ązowej i żółtawobr ązowej, rzadziej szarej, ze żwirami i głazikami. Ich mi ąż szo ść wynosi około 5-7 m, na wysoczyznach przekracza 10 m. Maksymalna mi ąż szo ść glin stwierdzona w otworze wiertniczym wynosi 14 m. Gliny te buduj ą wysoczyzny, cz ęsto o urozmaiconej morfologii. Wyznaczone w obr ębie powierzchniowych wyst ąpie ń glin zwałowych obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych posiadaj ą nast ępuj ące warunkowe ograniczenia, wynikaj ące z: - ochrony standardu życia miejscowej ludno ści (strefy do 1 km wokół zwartej i g ęstej zabudowy Skwierzyny i Przytocznej); - ochrony zasobów wód podziemnych w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, wzdłu ż doliny Warty (GZWP nr 137); - ochrony przyrody (Pszczewski Park Krajobrazowy i Obszar Chronionego Krajobra- zu Gorzycko) w południowo-wschodniej cz ęś ci. Obszary preferowane dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych, nieposiadaj ące żadnych warunkowych ogranicze ń, znajduj ą si ę w środkowej i południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych

Na terenie obj ętym arkuszem Skwierzyna nie wyznaczono obszarów predysponowanych do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Na obszarze tym w strefie do gł ęboko ści 10 m nie wyst ępuj ą utwory ilaste odpowiednie jako bariera izolacyjna dla składowisk odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne (komu-

nalne), dla których przewidywana jest warstwa gruntów spoistych o współczynniku przepusz- czalno ści ≤1x10 -9m/s i mi ąż szo ści od 1 do 5 m.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych

Najlepsze warunki naturalne dla składowania odpadów oboj ętnych, z uwagi na mi ąż sze (od kilku do kilkunastu metrów) kompleksy glin zwałowych, wyst ępuj ą w obr ębie wysoczyzn w środkowej i południowej cz ęś ci arkusza. Na południe od Skwierzyny stwierdzona w otworach wiertniczych mi ąż szo ść glin wynosi 5-10 m, na północny wschód od Chełmska – prawie 14 m. Miejscami obszary te posiadaj ą wymienione wcze śniej ograniczenia warunkowe zwi ą- zane z ochron ą przyrody, wód i zabudowy. Na podstawie analizy profili otworów wiertniczych, rejon najbardziej preferowany pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę w centralnej cz ęś ci arkusza – na północny wschód od Chełmska i na północny zachód od Nowej Niedrzwicy. Wyst ępuj ą tutaj gliny zwa- łowe piaszczyste tworz ące warstw ę o mi ąż szo ści wynosz ącej maksymalnie 14 m. Rozpoznane w tym rejonie zwierciadło głównego u żytkowego poziomu wodono śnego, zwi ązane z wyst ę- puj ącym prawie na całym obszarze arkusza tzw. mi ędzyglinowym poziomem wodono śnym, zalega na gł ęboko ści od 15 do 50 m pod powierzchni ą terenu. Drugi rejon preferowany pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę w okolicach Rokitna. Pod kilkumetrowej mi ąż szo ści glinami zlodowace ń północnopolskich zalegaj ą tu starsze gliny o mi ąż szo ści kilkunastu metrów. Zwierciadło wód zalega tu na gł ęboko ści od 15 do 50 m pod powierzchni ą terenu. W obszarach predysponowanych do lokalizowania składowisk odpadów poło żonych na południe od Skwierzyny i południowy zachód od Chełmska wyst ępuje niski stopie ń zagro że- nia wód poziomów u żytkowych. Na wschód od Chełmska jest on wysoki, natomiast na po- łnocny zachód od Nowej Niedrzwicy – niski, mi ędzy Now ą Niedrzwic ą a Przytoczn ą – śred- ni, wokół Przytocznej – wysoki, wokół Rokitna – średni, na pozostałych wytypowanych obszarach – niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na obszarze arkusza Skwierzyna nie wyst ępuj ą wyrobiska po eksploatacji kopalin, któ- re jako sztuczne zagł ębienie terenu, po wykonaniu odpowiednich zabezpiecze ń, mogłyby stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów. We wskazanych obszarach nie udokumentowano równie ż złó ż kopalin, których eksploatacja w przyszło ści przyczyniłaby si ę do po-

wstania takich wyrobisk, natomiast w rejonie na południe od D ębówka wyznaczono obszar obszar prognostyczny kruszywa naturalnego, w obrębie którego, po ewentualnym udokumen- towaniu zło ża mogłoby powsta ć wyrobisko. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno- in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie ż na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło żu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło żonych gł ębiej poziomów wodono śnych. Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach oma- wianej warstwy tematycznej mapy.

X. Warunki podło ża budowlanego Na obszarze arkusza Skwierzyna ocen ę warunków geologiczno-inżynierskich podło ża przedstawiono z pomini ęciem obszarów: wyst ępowania złó ż kopalin, Pszczewskiego Parku Krajobrazowego wraz z rezerwatem przyrody, lasów, zieleni urz ądzonej, u żytków rolnych na glebach klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zwartej zabudowy Skwierzyny i Przytocznej oraz obszarów mi ędzywala. Wyró żniono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Korzystne warunki geologiczno-in żynierskie wyst ępuj ą na gruntach spoistych – zwartych, półzwartych i twardoplastycznych glinach, niespoistych – zag ęszczonych i średnioza- gęszczonych piaskach, gdzie gł ęboko ść do zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t., a nachylenie stoków nie przekracza12%.

Obszarami korzystnymi dla budownictwa s ą generalnie tereny zlokalizowane na wysoczy źnie: na południe i południowy wschód od Skwierzyny, wokół Chełmska, Niedrzwicy, Przytocznej, Popowa, Twardzielewa, Rokitna, Lubikowa, Por ąbki, Kalska i Stołunia. Wyst ę- puj ą tu nieskonsolidowane spoiste grunty morenowe fazy leszczy ńskiej i pozna ńskiej zlodowace ń północnopolskich, najcz ęś ciej w stanie zwartym i twardoplastycznym, a czasami plastycznym, oraz grunty piaszczyste wodnolodowcowe i lodowcowe (fazy pozna ńskiej), za- gęszczone i średniozagęszczone. W wielu miejscach zwłaszcza w obr ębie w starszych osadów glacjalnych, stwierdzono istnienie zaburze ń glacitektonicznych, prowadz ących do sfałdowa- nia, wycisni ęcia i złuskowania osadów podło ża oraz powstania kier glacjalnych starszych utworów. Niekorzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na obszarach, gdzie zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści do 2 m p.p.t., na gruntach słabono śnych – organicznych, spoistych w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym, niespoistych lu źnych oraz na stromych zboczach niektórych wzniesie ń o du żym nachyleniu stoków (powy żej 12%). Obszary o niekorzystnych warunkach dla budownictwa wyst ępuj ą głównie w dolinie Warty, a tak że mniejszych rzek, w zagł ębieniach terenu, wokół jezior i w rynnach polodowcowych. Dolina Warty nara żona jest ponadto na okresowe zatapianie wodami powodziowy- mi. Najwi ększe powierzchnie terenu o warunkach niekorzystnych znajduj ą si ę w obr ębie ni- skiego tarasu Warty, gdzie woda gruntowa wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni ż 2 m, tworz ąc podmokło ści, a miejscami zabagnienia i torfowiska. W strefach wyst ępowania gruntów organicznych, wody gruntowe s ą generalnie agresywne dla betonów. Cz ęsto wyst ępuj ą tu grunty spoiste, mi ękkoplastyczne, piaszczysto-madowe – holoce ńskie mułki i namuły rzeczne oraz grunty organiczne: próchniczne i torfy utworzone w wyniku holoce ńskiej akumulacji substancji organicznej. Niekorzystne dla budownictwa s ą równie ż grunty niespoiste lu źne utworzone w wyniku działalno ści eolicznej, nagromadzone w formie wydm lub pól piasków eolicznych w okolicy: Niedrzewicy, Świniar i na wschód od Lubikowa. Ponadto pomi ędzy Lubikowem i Gorajem, znajduje si ę obszar o bardzo urozmaiconej powierzchni terenu, ze spadkami przekraczaj ącymi 12%, zwi ązany z wyst ępowaniem ozów (fig. 2). Wzdłu ż kraw ę- dzi skarp rynien polodowcowych wyst ępuj ą obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-in żynierskich, zwi ązane z potencjalnymi, nierozpoznanymi dotychczas zagro żeniami geo- dynamicznymi (osuwiska, spełzywanie gruntu).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Lasy zajmuj ą ponad 60% powierzchni obszaru arkusza Skwierzyna. Na całym obszarze arkusza – głównie na piaskach – dominuj ą suche bory sosnowe, typu boru świe żego i boru su- chego. W środkowej i południowej cz ęś ci obszaru – na podło żu gliniastym – oraz na zboczach dolin w południowej cz ęś ci wyst ępuj ą lasy: bukowe, bukowo-dębowe, mieszane i bory mieszane. Liczne podmokło ści oraz dna dolin porastaj ą ł ęgi i olsy, a tak że bory bagienne. Głównym gatunkiem lasotwórczym jest sosna. Inne gatunki drzew cz ęsto spotykane w lasach to: brzoza, świerk, d ąb, buk, jesion, klon, jawor, topola, olsza i grab. Cz ęść podmokło ści pokrywaj ą torfowiska. Na obszarze byłego poligonu wojskowego (północno-zachodnia cz ęść arkusza) zdegra- dowane powierzchnie zajmuj ą wrzosowiska i rachityczne laski sosnowe. Du że obszary w dolinie Warty zajmuj ą ł ąki na glebach pochodzenia organicznego b ę- dące pod ochron ą. Wysoczyzn ę na północ i południe od Przytocznej oraz niewielkie płaty rozrzucone wokół wsi: Skwierzynka, Chełmsko, Popowo, Rojewo, Twierdzewo, Kalsko i Stołu ń, a tak że w dolinie Warty, pokrywaj ą gleby chronione. Ziele ń urz ądzona (parki miej- skie i ogródki działkowe) znajduje si ę tylko w granicach miasta Skwierzyny. Południowo-wschodni fragment obszaru arkusza, wokół jezior Lubikowskich, obejmuje Pszczewski Park Krajobrazowy. Został on utworzony w 1986 r. Jego powierzchnia wynosi 12 200 ha, a otuliny – 33 080 ha. Charakteryzuje się wysokimi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i kulturowymi. Wi ększ ą cz ęść parku pokrywaj ą lasy, głównie sosnowe. Spo- tka ć te ż mo żna dęby, buki, olsze, świerki i graby. Wyst ępuje tu wiele gatunków zwierzyny łownej, takiej jak: jelenie, sarny, lisy, tchórze, dziki, borsuki i kuny. Du żym walorem parku s ą liczne jeziora, a najwi ększe z nich w granicach arkusza to: Lubikowskie, Rokitno, Białe i Czarne. W jeziorach spotka ć mo żna liczne gatunki ryb, jak: szczupak, leszcz, oko ń, sieja, sielawa, lin, w ęgorz, pło ć czy sandacz. Na rozległych akwenach wodnych bytuje ponad dwie- ście gatunków ptaków, mi ędzy innymi: dzikie g ęsi i kaczki, perkozy, łyski, kormorany, cza- ple, b ąki, żurawie i mewy. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę fragmenty dwóch obszarów chronionego krajobrazu: „4 – Dolina Warty i Dolnej Noteci” oraz „7 – Gorzycko”. Zostały one utworzone w 2005 r. Obszar chronionego krajobrazu „4 – Dolina Warty i Dolnej Noteci” ma powierzchni ę 33 888 ha, natomiast obszar „7 – Gorzycko” – 8 720 ha. Ten ostatni na omawianym obszarze pokrywa si ę z otulin ą Pszczewskiego Parku Krajobrazowego. Wymienione obszary chronionego krajobrazu obejmuj ą tereny o stosunkowo mało zmienionym środowisku przyrodni- czym, o du żych wartościach ekologicznych oraz estetycznych i stanowi ą równie ż barier ę chroni ącą przed jego degradacj ą. Działalno ść gospodarcza na tym terenie podlega niewielkim

ograniczeniom, polegaj ącym głównie na zakazie lokowania obiektów uci ąż liwych dla środo- wiska i stosowania niszcz ących form u żytkowania przyrody. Na obszarze arkusza znajduje si ę 11 pomników przyrody oraz 4 u żytki ekologiczne (tabela 9). W obszarze Pszczewskiego Parku Krajobrazowego, na południe od Lubikowa, utworzony został w 1995 roku rezerwat le śny „D ąbrowa na Wyspie” na Jeziorze Lubikowskim. Celem jego jest zachowanie rzadko spotykanego lasu li ściastego na wyspie (tabela 9). Tabela 9 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u żytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiekt Miejscowo ść na ma- ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) pie 1 2 3 4 5 6 L – „D ąbrowa na Wyspie” 1 R Przytoczna 1995 Lubikowo mi ędzyrzecki (4,40) 2 P Przytoczna 1990 Pż – lipa drobnolistna Krasne Dłusko mi ędzyrzecki Pż – aleja drzew pomnikowych 3 P Przytoczna 1990 Krasne Dłusko mi ędzyrzecki (86 d ębów szypułkowych) 4 P Przytoczna 1990 Pż – jesion wyniosły Nowa Niedrzwica mi ędzyrzecki 5 P Przytoczna 1990 Pż – klon jawor Przytoczna mi ędzyrzecki

6 P Przytoczna 1990 Pż – wi ąz szypułkowy Przytoczna mi ędzyrzecki

7 P Przytoczna 1990 Pż – 2 d ęby szypułkowe Przytoczna mi ędzyrzecki

8 P Przytoczna 1966 Pż – cis pospolity Goraj mi ędzyrzecki

9 P Przytoczna 1990 Pż – 73 gniazda czapli siwej Rokitno mi ędzyrzecki

10 P Przytoczna 1990 Pż – lipa drobnolistna Rokitno mi ędzyrzecki

11 P Przytoczna 1990 Pż – 2 d ęby szypułkowe Rokitno mi ędzyrzecki

12 P Przytoczna 1990 Pż – 2 wi ązy szypułkowe Twardzielewo mi ędzyrzecki fragment lasu „Mi ędzy liniami” 13 U Skwierzyna 2002 Korbielewko mi ędzyrzecki (0,75) zarastaj ące jezioro „K ępa nadwar- Skwierzyna 14 U Krasne Dłusko 2004 cia ńska” mi ędzyrzecki (4,87) zakrzewienia „Przy drodze” 15 U Bledzew 2002 Popowo mi ędzyrzecki (0,34) ę zakrzewienia „Zalesienie Kalsko” 16 U Mi dzyrzecz 2004 Kalsko mi ędzyrzecki (3,15)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u żytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny; rodzaj pomnika przyrody: P ż – żywej

Pomniki przyrody, to w wi ększo ści drzewa rodzime, niekiedy bardzo s ędziwe. Jednym z pomników jest aleja d ębowa o długo ści 1 km, poło żona mi ędzy Krasnym Dłuskiem a Nie- drzwic ą. Za u żytki ekologiczne uznano miejsca l ęgowe ptaków wodnych w rejonie Krasnego Dłuska w północnej cz ęś ci arkusza i Popowa w cz ęś ci południowo zachodniej oraz zakrzewienia śródle śne w rejonie Krobielewka w Puszczy Noteckiej i w rejonie Kalska. Według koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1998) południow ą cz ęść obszaru arkusza Skwierzyna obejmuje obszar w ęzłowy Mi ędzyrzecki o znaczeniu mi ędzyna- rodowym, północn ą – obszar w ęzłowy Puszczy Noteckiej o znaczeniu krajowym (fig. 5).

Fig. 5. Poło żenie arkusza Skwierzyna na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 5M – Mi ędzyrzecki; 2 – krajowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 3K – Puszczy Noteckiej; 3 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 11m – Go- rzowski Warty; 4 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 23k – Zb ąszy ński Obry; 5 – wi ększe jeziora.

W południowo-wschodniej cz ęś ci znajduje si ę fragment obszaru ochrony NATURA 2000 zwi ązanego z dyrektyw ą siedliskow ą „Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry”. T ę sam ą nazw ę i granice ma proponowany przez organizacje pozarz ądowe obszar zwi ązany z dyrektyw ą ptasią. Ponadto w północnej cz ęś ci arkusza arkusza Skwierzyna wyst ępuje fragment obszaru ochrony Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 proponowany do ochrony przez organizacje pozarz ądowe, zwi ązany z dyrektyw ą ptasi ą – „Puszcza Notecka”. Wchodzi on na obszar s ąsiednich arkuszy: Santok (388), Lipki Wielkie (389), Trzebicz (390), Bledzew (427) i Mi ędzychód (429). Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Nazwa Poło żenie centralne- Po- Poło żenie administracyjne obszaru Typ obszaru i go punktu obszaru wierzch- w granicach arkusza Kod Lp ob- symbol ozna- nia ob- obszaru Długo ść Szeroko ść Kod Wojewódz- szaru czenia na ma- szaru Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS two pie (ha) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Jeziora PLH080 Pszczewskie 15º53’41” 52º21’47” mi ędzy- 1 B 15 294,1 PL041 lubuskie Pszczew 002 i Dolina Obry E N rzecki (S)

Rubryka 2: B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez żadnych poł ącze ń z innymi obszarami NA- TURA 2000; Rubryka 3: PLH – specjalny obszar ochrony; Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk; Rubryka 8: nazwa regionu: PL041 – Gorzowski

XII. Zabytki kultury Obszar arkusza Skwierzyna jest ubogi w stanowiska archeologiczne i zabytki kultury z powodu du żej ilo ści lasów i małej g ęsto ści zaludnienia, zarówno obecnie, jak i w przeszłości. W kilku miejscach, przede wszystkim na obszarach bezle śnych, w środkowej cz ęś ci znaleziono zabytki archeologiczne. Na mapie zaznaczono tylko te stanowiska, które figuruj ą w rejestrze zabytków chronionych. Najstarsze ślady osadnictwa datowane s ą na epok ę neolitu. S ą to pozo- stało ści osad sezonowych ludno ści kultury łu życkiej oraz w mniejszym stopniu kultury prze- worskiej. Osadnictwo koncentrowało si ę głównie na obszarze tarasy nadzalewowej Warty oraz na kraw ędzi wysoczyzny. Ze wzgl ędu na rozmiary i warto ść poznawcz ą, na uwag ę zasługuj ą wykopaliska osad nad Jeziorem Lubikowskim. Datowane s ą na okres late ński epoki br ązu. We wczesnym średniowieczu obszar ten został ponownie cz ęś ciowo skolonizowany, ale w sposób ci ągły zasiedlenie tego terenu nast ąpiło dopiero w pó źnym średniowieczu. Najwi ększymi i najciekawszymi miejscowo ściami na obszarze arkusza s ą Skwierzyna i Przytoczna.

W Skwierzynie nale ży wymieni ć: pierwotnie gotycki, cz ęś ciowo neogotycki ko ściół św. Mikołaja, przebudowany w XVI, XVII i XIX wieku, neogotycki ko ściół filialny pw. Naj- świ ętszego Zbawiciela, dawniej ewangelicki, XIX-wieczny ratusz zbudowany w stylu rene- sansu włoskiego i domy mieszkalne z XIX wieku, a tak że cmentarz żydowski. Wymienione obiekty znajduj ą si ę w granicach zabytkowego zespołu architektonicznego i dlatego nie zosta- ły zaznaczone na mapie. W Przytocznej cennym zabytkiem jest pałac barokowy zbudowany w XVIII wieku, z parkiem krajobrazowym ze stawem i wysp ą. Ro śnie tu 250 gatunków drzew, mi ędzy innymi okazałe s ędziwe d ęby, platan kloniasty, głóg szkarłatny i wi ąz górski odmiany zwisaj ącej. W pobli żu znajduje si ę neoroma ński ko ściół z 1870 roku. W Rokitnie znajduje si ę Sanktuarium Matki Bo żej Rokitnia ńskiej, miejsce pielgrzymek. Jest to barokowy ko ściół z 1748 roku z cudownym obrazem Matki Bo żej Cierpliwie Słucha- jącej z pocz ątku XVI wieku, oraz stare opactwo cystersów z rokokowym wn ętrzem. W jego zabytkowych pomieszczeniach znalazł siedzib ę dom pomocy społecznej. Zabytkowy ko ściół filialny pod wezwaniem św. Kazimierza z 1669 roku znajduje si ę w Chełmsku. Ponadto zabytkowe ko ścioły s ą w: Świniarach, Korbielewku, Goraju, Twardzie- lewie i Kalsku. W Goraju jest zespół folwarczny wraz z parkiem, przebudowane w XIX wieku, a w Kalsku pałac, równie ż z XIX wieku. We wsi Por ęba, istniej ącej od 1624 roku, znajduj ą si ę stare drewniane domy o kon- strukcji zr ębowej z układem przestrzennym zagród oraz zabytkowa le śniczówka. Ponadto, poza wy żej wymienionymi parkami w Przytocznej i Goraju, ochron ą konser- watorsk ą obj ęte s ą parki podworskie w Świniarach, Korbielewku, Krasnem Dłusku, Nowej Niedrzwicy, Lubikowie i dwa parki w Rokitnie.

XIII. Podsumowanie Cały obszar arkusza Skwierzyna poło żony jest w województwie lubuskim, w powiecie mi ędzyrzeckim. Obszar ten posiada wyj ątkowe walory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturo- we, znacz ące nie tylko w skali regionalnej, ale równie ż krajowej, a nawet europejskiej. Północna cz ęść arkusza znajduje si ę w cennym przyrodniczo kompleksie le śnym Pusz- czy Noteckiej, obj ętym obszarem chronionego krajobrazu „4 – Dolina Warty i Dolnej Note- ci”. Południowo-wschodnia cz ęść arkusza podlega ochronie w ramach Pszczewskiego Parku Krajobrazowego wraz z jego otulin ą oraz obszaru chronionego krajobrazu „7 – Gorzycko”.

Najbardziej warto ściowe obiekty przyrody s ą chronione w formie rezerwatu, pomników przyrody i u żytków ekologicznych. Dominuj ącą ich cech ą, jest wyst ępowanie tu licznych: oczek wodnych, bagien i podmo- kłości. Wiele z nich uznane zostały za u żytki ekologiczne. W podobny sposób chronione s ą krajobrazowo malownicze meandry rzeki Obry z ostojami bobrów, bociana czarnego i orła bielika. Wysoka warto ść przyrody i krajobrazu omawianego obszaru została równie ż doceniona w nowych realizowanych w Polsce programach ECONET-Polska oraz Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, dotycz ących inwentaryzacji, waloryzacji i ochrony środowiska przyrodniczego w nawi ązaniu do standardów europejskich. Proponuje si ę utworzenie obsza- rów „Puszcza Notecka” – zwi ązanego z dyrektyw ą ptasi ą oraz „Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry” – zwi ązanego z dyrektyw ą siedliskow ą i ptasi ą. Omawiany obszar nale ży do ubogich pod wzgl ędem wyst ępowania kopalin. Znajduje si ę tu pi ęć udokumentowanych złó ż kruszywa naturalnego (piasków i żwirów oraz piasków). Na obszarze dwóch złó ż eksploatacj ę prowadz ą Szczeci ńskie Kopalnie Surowców Mineral- nych SA w Szczecinie. Posiadaj ą one dwa zakłady przeróbcze, jeden stały i jeden ruchomy. Są one źródłem zaopatrzenia w surowce budowlane i drogowe mieszka ńców najbli ższej okolicy. Na południe od miejscowo ści Goraj znajduje si ę betoniarnia. Istniej ą ograniczone perspektywy wyszukania nowego zło ża kruszywa naturalnego. Znajduj ą si ę one w rejonie ju ż prowadzonej eksploatacji złó ż „D ębowiec”. Użytkowym pi ętrem wodono śnym jest pi ętro czwartorz ędowe. Jedynie w Krobielewku znajduje si ę uj ęcie wód neoge ńskich Niezwykle wa żnym zagadnieniem w gospodarce gmin jest ochrona i wła ściwe wykorzystanie wód podziemnych i powierzchniowych. Trzeba d ąż yć do zmniejszenia zanieczyszczenia wód Warty (wody pozaklasowe) oraz innych rzek i jezior (obecnie II i III klasa czysto ści). Przez obszar arkusza przebiega wiele szlaków turystycznych: pieszych, rowerowych i kajakowych. Malowniczo ść krajobrazu, liczne historyczne pami ątki, brak wi ększego prze- mysłu, dobrze rozwini ęta sie ć komunikacyjna, wskazuje na turystyczny kierunek rozwoju gospodarczego tego regionu. Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin to zrównowa żony roz- wój gospodarczy oparty na ekologicznym rolnictwie i wykorzystaniu wysokich walorów przyrodniczych, krajobrazowych i turystyczno-wypoczynkowych obszaru. S ą to przede wszystkim działania w zakresie wła ściwego stosowania nawo żenia i ochrony ro ślin w rolnictwie, budowy i rozbudowy wodoci ągów, kanalizacji i oczyszczalni ścieków. Eksploatacja

złó ż kopalin powinna by ć dostosowana do funkcji ochronnych obszarów. Nale ży d ąż yć do zminimalizowania ujemnych skutków wydobywania i przeróbki kopalin poprzez komplekso- we wykorzystanie złó ż, utylizacj ę odpadów mineralnych i sukcesywn ą rekultywacj ę terenów pogórniczych. Rozwój funkcji turystyczno-rekreacyjnych i wypoczynkowych mo że nast ąpi ć poprzez rozbudow ę wła ściwej bazy specjalistycznej, szeroki rozwój agroturystyki niewymagaj ącej du żych inwestycji oraz dzi ęki odpowiedniej promocji regionu w kraju i zagranicą. W granicach arkusza Skwierzyna preferowane obszary do lokalizacji składowisk odpa- dów zajmuj ą około 12% powierzchni i s ą rozrzucone w środkowej i południowej cz ęś ci w obr ębie glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich. Gliny te stanowi ą wystarczaj ące zabezpieczenie jedynie dla składowisk odpadów oboj ętnych. Wydzielone preferowane obszary lokalizacji składowisk w znacznej cz ęś ci posiadaj ą ograniczenia warunkowe zwi ązane z ochron ą standardu życia mieszka ńców, ochron ą wód podziemnych i ochroną przyrody.

XIV. Literatura BOCHNA L., KRZY ŚKÓW M., 1980 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za zło żem kruszywa naturalnego w rejonie Goraj – Przytoczna. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

DAMCZYK K., DEMIDOWICZ M., LEWICKI Z., SZENFELD M., 2004 – Stan środowiska w woje- wództwie lubuskim w latach 1999-2004. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowi- ska w Zielonej Górze. Zielona Góra.

DONAJ B., 1977 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego „D ębowiec” w kat.

C1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

FIŁON D., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego „D ębowiec III –

Pole E” w kat. C 1. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

FIŁON D., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego „Goraj – Pole S”

w kat. C 1.

FIŁON D., WALCZAK -SY A., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego w kat. C1 „D ębowiec III - Pole W” (P+K) i (P). Arch. Urz ędu Marszałkowskiego w Gorzowie. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1 : 50 000 – 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Wydaw- nictwo IHiGI, AGH, Kraków.

KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

LEWICKI Z., i in., 2003 – Stan środowiska w województwie lubuskim w 2002 roku. Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze. Zielona Góra - Gorzów Wielkopolski.

LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. PIG, Warszawa.

MARSZ K., 1975 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego „D ębowiec II”

w kat. C 1+B. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

OSTRZY ŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Pol- sce. Instytut Melioracji i Upraw zielonych. Falenty.

PIOTROWSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z zło ża kruszywa naturalnego „Kalsko”. Starostwo Powiatowe w Mi ędzyrzeczu.

PRZENIOSŁO S. (red.), 2005 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2004 r. Pa ństw Inst. Geol., Warszawa.

PRZYSŁUP S., 1993 – Projekt bada ń geologiczno-rozpoznawczych w kat. C 1 z jako ści ą w kat. B zło ża kruszywa naturalnego Przytoczna. Archiwum PG „Proxima” we Wrocławiu.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód i warunków jakim powinny odpowiada ć ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi. Dziennik Ustaw Nr 116 poz. 503 z dnia 2 grudnia 1991 r.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dzien- nik Ustaw Nr 32 poz. 284 z dnia 1 marca 2004 r.

SYDOW S., 1985 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za zło żami kredy jeziornej i gytii wapiennej w rejonach Krobielewko – Krasne Dłusko, Suliszewo.

TURCZYN A., WOŁOSA ŃSKA B., 1974 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych zło ża kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Go ścinowo, Świniary i Lubi- szyn. Archiwum PG „Proxima” we Wrocławiu.

TURCZYN S., 1965 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych przeprowadzonych w poszukiwaniu złó ż kruszywa naturalnego w województwie zielonogórskim. Archiwum PG „Proxi- ma” we Wrocławiu.

WALCZAK -SY A., 1997 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 złoża kruszywa naturalnego „D ębowiec”. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego w Gorzowie.

WOLI ŃSKI W., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Skwie- rzyna. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

WRÓBLEWSKA E., HERMAN G., 2004a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Skwierzyna. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

WRÓBLEWSKA E., HERMAN G., 2004b – Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Skwierzyna. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZŁONKIEWICZ Z., 2000a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Skwierzyna. Pa ństw Inst. Geol., Warszawa.

ZŁONKIEWICZ Z., 2000b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Skwierzyna. Pa ństw Inst. Geol., Warszawa.