HET SCHELDE-ESTUARIUM Gerard Moerland Dr
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Studierapport no. 9; Deel 1 (2) HET SCHELDE-ESTUARIUM Gerard Moerland Dr. H. Hummel Drs. C. Bakker supervisie 20751 Een literatuurstudie naar het ecosysteem met het accent op de biotische componenten DELTA INSTITUUT VOOR HYDROBIOLOGISCH ONDERZOEK Yerseke Studievapport no. 9, deel 1 (2) UITGAVE IN DE REEKS WESTERSCHELDE STUDIES Informatie: Coördinatiecentrum Westerschelde Studies *Geografisch Instituut Rijksuniversiteit Utrecht* Dr. R.J. Scheele, project-coördinator Heidelberglaan 2, tél.: 030-531399/533298 3508 TC UTRECHT VLIZ (vzw) ínhoud VLAAMS INSTITUUT VOOR DE ZEF FLANDERS MARINE INSTITUTE Voorwoord Oostende - Belgium I. Inleiding 1 II. Beschrijving van het gebied 2 II.1. Historie en morfologie 2 II.2. Het begrip estuarium 3 II.3. Begrenzing van het beschouwde gebied 4 III. A-biotische factoren 4 III.l. Hydrografie 4 III.1.1. Waterbewegingen 4 III.1.2. De verblijftijd van het water 5 III.1.3. Zoutgehalte 7 III.1.4. Zuurgraad 8 III.1.5. Temperatuur 8 III.1.6. Organische stof 9 III.1.7. Zuurstof 9 III.1.8. Doorzichtigheid van het water 11 III.1.9. De Trübungszone 12 III.l.10. Fosfaat 13 III.1.11. Silicaat 14 III.1.12. Stikstof 14 III.1.13. Het zelfrelniging8proce8 15 III.1.14. Zware metalen en andere micro-verontreinigingen 17 111.2. Het zachte substraat 18 111.3. Het harde substraat 19 IV. Indelingen van het Schelde-estuarium 20 IV.1. Indeling naar Peelen 20 IV.2. Indeling naar het Venice-systeem 20 IV.3. Indeling naar De Pauw 20 IV.4.. Indeling naar Nienhuis 21 IV.5. Indeling naar Wolff 22 IV.6 . Verticale zonatle patronen 23 IV.7. Opmerkingen 24 V. Onderzochte biologische groepen 25 V.l. Macrofyten 25 V.l.l. Inleiding 25 V.l.2. Schorren 26 V.1.3. Benthiache algen 30 V.l. 4. Opmerkingen 32 V.2. Plankton 33 V.2.1. Inleiding 33 V.2.2. Het plankton-speetrum van het Schelde-estuarium 34 V.2.3. Standing stock 35 V.2.4. Onderverdeling van de planktonsoorten in 3 klassen naar zouttolerantle 36 V.2.5. Mogelijke plankton-assoclatles In het Schelde-estuarium 36 V.2.6. Ecologische factoren die van Invloed zijn op het voorkomen, de ontwikkeling en de distributie van de diverse planktonsoorten 38 V.2.7. De aanwezigheid van autochtoon en allochtoon plankton in het estuarium 40 V.2.8. Gebondenheid van het plankton aan bepaalde gebieden in het estuarium 41 V.2.9. De soort Eurytemora affinis 42 V.2.10. Relaties tussen zoö- en fytoplankton 43 V.2.11. Fytoplankton productie 44 V.2.12. Opmerkingen 45 V.3. Zoobenthos 46 V.3.1. Inleiding 46 V.3.2. Distributie van diverse benthos soorten 47 V.3.3. Factoren die de verspreiding van het benthos ln de Westerschelde beïnvloeden 48 V.3.4. Aantal soorten, dichtheden en biomassa van het benthos 50 V .3.4.1. Macrofauna 50 V.3.4.2. Melofauna 53 V.3.5. Epi-fauna; het voorkomen en de verspreiding van enige soorten 55 V.3.6. Opmerkingen 56 V.4. Vissen 56 V.5. Vogels 58 V.6 . Zoogdieren 61 VI. Discussie 62 VII. Een vereenvoudigd ecologisch model van het Schelde-estuarium 63 VII.1. Opzet van het ecologisch model 63 VII.2. Bespreking van het model 63 VII.3. Het zoetwater getljdegebled 64 VII.4. Het brakwater getljdegebled 64 VII.5. Het mariene getljdegebled 66 VIII. Tenslotte 67 IX. Samenvatting 70 C Voorwoord Hierbij wil Ik Iedereen bedanken die ertoe bijgedragen hebben dat dit rapport tot stand kon komen. Mijn studiebegeleider Wlm van Vlerssen van de vakgroep Natuurbeheer te Wagenlngen die het mogelijk maakte dit onderwerp ais doctoraalvak binnen het kader van mijn studie Biologie te doen. Verder de mensen van het technisch, administratief en wetenschappelijk personeel alsook medestudenten van het D.I.H.O. te Yerseke ván wie ik altijd veel medewerking heb gekregen mét wie ik altijd in een prettige sfeer heb gewerkt. In het bijzonder wil ik bedanken mijn begeleiders Cees Bakker en Herman Hummel van wie ik vele waardevolle adviezen kreeg, en op wiens hulp en steun ik altijd kon rekenen. - 1 - I. Inleiding Om aan te geven op welke wijze een ecosysteem door kunstmatige ingrepen wordt verstoord wordt veelal uitgegaan van de effecten die bekend zijn uit gedetailleerde studies aan onderdelen van het ecosysteem. Door integratie van de deelstudies komt men tot een werkmodel waarmee men de effecten van ingrepen op het gehele systeem inschat. Voor de Westerschelde zal de komende jaren het ontwikkelen van een beleids- en beheersplan met betrekking tot recreatie, lozingen, visserij, energie opwekking en industrialisatie actueel worden. Milieukundige studies van de Westerschelde hadden zich echter tot nu toe beperkt tot detail onderzoek aan onderdelen van het gehele ecosysteem. Een overzicht, en daar mee integratie, van het onderzoek in de Westerschelde bestond nog niet. Voor een gericht beheer van de Westerschelde moest daarom in eerste instantie een overzicht van het verrichte onderzoek gemaakt worden zodat vervolgens de onderdelen geïntegreerd konden worden tot een werkmodel van het gehele ecosysteem. Met behulp van zo'n overzicht en werkmodel kunnen dan hiaten en lijnen voor toekomstig onderzoek, noodzakelijk voor een gericht beheer, aangeduid worden. Doei van het onderzoek was dus in het kort: - inventarisatie van de milieukundige kennis over de Westerschelde, - integratie van de beschikbare gegevens tot een schematisch model van het ecosysteem, - signaleren van hiaten en toekomstige lijnen in het onderzoek. Het onderwerp van deze literatuurstudie was dus in eerste instantie "de Westerschelde", maar al gauw bleek dat de rivier de Schelde zo'n grote invloed heeft op alles wat er in de Westerschelde speelt dat ik er toe ben overgegaan dit uit te breiden tot "het Schelde-estuarium". Talloze benaderingen zijn natuurlijk mogelijk van dit onderwerp en om in een kort tijdsbestek ook meer te proberen hiervan een totaal-overzicht te geven, met daarin verwerkt alle literatuur en rapporten die over dit gebied zijn verschenen, zou een onmogelijke opgave zijn. Zeker ais dit gedaan moet worden door slechts één persoon. Er is voor gekozen om het accent van deze studie de biologische aspec ten van het ecosysteem te leggen en dan met name om een overzicht te geven van het wetenschappelijk onderzoek dat daaraan tot nu toe is verricht. Gaandeweg deze studie werd het mij echter steeds duidelijker dat je - 2 - dit biotisch systeem niet kunt bespreken zonder eerst gekeken te hebben naar enige cruciale factoren en processen die meer op het a-biotische vlak liggen. Dit, omdat die het kader bepalen waarbinnen het ecosysteem func tioneert en waarmee het soms nauw verweven is. Ik realiseer mij dat de gegeven informatie over deze a-biotische factoren af en toe zeer beknopt en generaliserend is en ik verwijs belang stellenden naar meer gedetailleerde informatie over dit onderwerp dan ook graag naar de literatuurlijst die opgenomen is in de bijlagen. II. Beschrijving van het gebied II. 1. Historie en morfologie De Honte of Westerschelde vormt de huidige uitmonding van de circa 430 km lange rivier de Schelde die ontspringt op het plateau van Saint-Quentin in het Franse department Aisne, op 110 meter boven de zeespiegel (zie bij lage 1). Dit is niet altijd zo geweest. Vroeger mondde de rivier uit in wat tegenwoordig de Oosterschelde is. De verbinding met zee via de Wester- schelde werd verhinderd door het (toen nog niet verdronken) Land van Saef- tinghe (zie bijlage 2 ). Door velerlei processen zoals overstromingen op de ene plaats en verlandingen elders, Is de huidige situatie ontstaan, met: a) De Oosterschelde waarin nog nauwelijks zoet water afstroomt en wat eigenlijk een zeearm geworden is (het zoutgehalte is practisch overal gelijk) en b) de Westerschelde wat nu ais een estuarium beschouwd mag wor den. De Schelde begint zijn loop ais een klein en schoon riviertje, dat ontspringt uit een bron in Frankrijk. Naarmate we verder stroomafwaarts gaan wordt dit riviertje steeds breder, er monden zijrivieren in uit en het water raakt steeds meer vervuild door een opeenstapeling van afvallozingen. Bij Gent zijn er sluizen in aangebracht en vanaf dat punt wordt de invloed van het getij merkbaar. Nog verder stroomafwaarts begint ook langzaam een stijging van het zoutgehalte op te treden doordat het zoete water gemengd wordt met zeewater. Vanaf Gent tot ongeveer de Belgische-Nederlandse grens bestaat de - 3 - rivier uit een min of meer enkelvoudige stroomgeul. Na Doei verlaat de Schelde dit relatief nauwe kanaal en gaat meanderen over een brede bedding hoofdzakelijk bestaand uit lntergetljde zandbanken doorsneden met diepere geulen (Peters en Sterling, 1976). Na de grens gaan er aan de randen brede slik- en schorsystemen voorkomen, waarvan het grootste het zogenaamde "Verdronken Land van Saaftinghe" is (zie bijlage 3). De platen, slikken en lage schorren vormen samen het intergetijde gebied, gelegen tussen gemiddeld hoog water (GMH) en gemiddeld laag water (GLW). Het valt 2 maal per dag droog. Van de totale oppervlakte van de Westerschelde beslaat dit intergetijde gebied ongeveer 25%. In de Westerschelde zelf vinden we 1 hoofd (eb) geul, met daarnaast een ingewikkeld en zich steeds verleggend systeem van vloed- en ebscharen rondom de verschillende zandbanken en platen (Van Veen, 1950). In de monding tenslotte liggen 2 grote geulen; een zuidelijke, waar door de ebstroom voornamelijk loopt en een noordelijke, waardoor de vloed grotendeels binnendringt. Daardoor is in de zuidelijke geul het zoutgehalte gemiddeld lager dan in de noordelijke. Westelijk van de lijn Vlissingen- Breskens komen geen platen meer voor. II.2. Het begrip estuarium Wat is een estuarium? Voor dit begrip zijn diverse definities geformuleerd. Wolff (1973) noemde het een trechtervormige riviermond met ais kenmerken naar zee toe: - toenemende expositie aan golfslag. - toenemend zoutgehalte. - optreden van sterke getijstromen. Rockford (1951), Dahl (1956) en Caspers (1967) zagen ais één van de belangrijkste kenmerken om estuaria van andere brakke wateren te onder scheiden: de snelle fluctuaties van de hydrografische factoren.