C:\Documents and Settings\Eslu\Pulpit\Zlecenie 11.5

$C:\Documents and Settings\Eslu\Pulpit\Zlecenie 11.5$

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

Opracowa³a: JADWIGA NOWAK Zreambulowa³: TOMASZ KRZYWICKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionalny — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Pu³tusk (411) (z 4 tab. i 4 tabl.)

WARSZAWA 2018 Autorka: Jadwiga NOWAK 1 – 1957 r. Autor reambulacji: Tomasz KRZYWICKI1 – 2018 r. 1 Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Redakcja merytoryczna: Zofia KLIMCZAK

ISBN 978-83-66239-68-5

Przygotowanie wersji cyfrowej: Ewa ŒLUSARCZYK-KRAWIEC, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI

I. Wstêp...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 11

III. Budowa geologiczna...... 15

A. Stratygrafia...... 15

1. Paleogen ...... 17

a. Oligocen...... 17

2. Neogen ...... 17

a. Miocen ...... 17

Miocen œrodkowy ...... 17

Miocen górny ...... 17

3. Czwartorzêd ...... 18

a. Plejstocen ...... 19

Zlodowacenia najstarsze ...... 19

Zlodowacenie Narwi ...... 19

Stadia³ dolny ...... 19

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 20

Zlodowacenie Nidy ...... 20

Stadia³ górny ...... 20

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 21

Stadia³ dolny ...... 21

Stadia³ górny ...... 22

Interglacja³ wielki ...... 23

Interglacja³ mazowiecki ...... 23

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 23

Zlodowacenie Odry ...... 23 Stadia³ górny ...... 23

Zlodowacenie Warty ...... 24

Stadia³ dolny ...... 24

Stadia³ œrodkowy ...... 27

Interglacja³ eemski ...... 33

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 34

Zlodowacenie Wis³y ...... 34

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 35

c. Holocen ...... 36

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 39

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 40

IV. Podsumowanie ...... 45

Literatura ...... 47

SPIS TABLIC

Tablica I — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

Tablica II — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica III — Przekrój geologiczny C–D

Tablica IV — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 I. WSTÊP

Pierwsz¹ wersjê arkusza Pu³tusk (411) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) opracowa³a Jadwiga Nowak w 1956 r. Mapa zosta³a wydana w 1959 r., a 10 lat póŸniej, w 1969 r., wydru- kowane zosta³y objaœnienia. Niniejsze opracowanie jest reambulacj¹ tego arkusza. Granice obszaru arkusza Pu³tusk okreœlone s¹ wspó³rzêdnymi 21°00’–21°15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej i 52°40’–52°50’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia obszaru wynosi oko³o 312 km2, z czego wody Narwi i Orzyca zajmuj¹ oko³o 5 km2. Obszar po³o¿ony jest w dorzeczu Wis³y, w zlewni Narwi. Le¿y on w obrêbie obszaru arkusza Ostro³êka Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 (MGP). Obszar arkusza Pu³tusk po³o¿ony jest w pó³nocnej czêœci województwa mazowieckiego. Swoim zasiêgiem obejmuje czêœci dwóch powiatów – pu³tuskiego z miastem Pu³tusk, gminami: Pu³tusk, Obryte, Zatory, Pokrzywnica, Gzy i Winnica oraz makowskiego z gminami Karniewo, Szelków i Rzewnie. Na terenie omawianego arkusza zlokalizowany jest oœrodek miejski i przemys³owy – Pu³tusk, licz¹cy oko³o 20 tys. mieszkañców. Na terenie arkusza Pu³tusk wystêpuj¹ obszary objête ochron¹ prawn¹ zgodnie z ustaw¹ o ochro- nie przyrody z dnia 16. kwietnia 2004 r. i rozporz¹dzeniami z ni¹ zwi¹zanymi oraz obszary chronione w ramach sieci Natura 2000. S¹ to: Nadbu¿añski Park Krajobrazowy, Nasielsko-Karniewski Obszar Chronionego Krajobrazu, trzy rezerwaty przyrody – Bartnia, Pop³awy i Wielgolas oraz dwa obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 – Dolina Dolnej Narwi (PLB140014) i Puszcza Bia³a (PLB140007). Ponadto znajduje siê tu piêæ pomników przyrody o¿ywionej i jeden u¿ytek ekologicz- ny, a tak¿e prawnie chronione, objête ochron¹ konserwatorsk¹, obiekty przyrodnicze (pozosta³oœci parków dworskich, pa³acowych i wiejskich o charakterze krajobrazowym). Fragment obszaru arkusza Pu³tusk jest objêty krajow¹ sieci¹ ekologiczn¹ ECONET-POLSKA.

5 Literatura geologiczna dotycz¹ca omawianego obszaru jest doœæ bogata. Pierwsza mapa geologiczna obejmuj¹ca teren badañ pochodzi z pracy Siemiradzkiego i Dunikowskiego (1891). W 1952 r. Ró¿ycki opracowa³ mapê w skali 1:100 000 (arkusz Pu³tusk) do wydanego w kolejnym roku (Rühle, 1953) arkusza Warszawa Przegl¹dowej Mapy Geologicznej Polski 1:300 000. W tej skali powsta³y te¿ mapy arkusza Warszawa: hydrogeologiczna (Kolago, 1955) i geologiczno-in¿y- nierska (Watycha, 1955). W latach 50. XX w. Michalska zrealizowa³a w tym regionie pierwszy arkusz SMGP 1:50 000 – Maków Mazowiecki (Michalska, 1959). Objaœnienia do tego arkusza zosta³y wydane znacznie póŸniej (Michalska, 1969). W latach 50. i 60. XX w. powsta³o wiele arkuszy SMGP z tego regionu: Serock (Nowak, 1958, 1969a), wspomniany wy¿ej Pu³tusk (Nowak, 1959, 1969b), Przewodowo (Nowak, 1962, 1967a) i G¹socin (Nowak, 1964, 1967b). Arkusz Rz¹œnik, s¹siaduj¹cy od wschodu z arkuszem Pu³tusk, powsta³ 30 lat póŸniej (Szymczyk, 1994; Szymczyk, Butrymowicz, 1994), a arkusz Wyszków (reambulacja) – prawie dekadê póŸniej (Kucharska, Pochocka-Szwarc, 2012, 2013). Najwa¿niejszymi syntetycznymi opracowaniami geologiczno-kartograficznymi dotycz¹cymi tego regionus¹ arkusze MGP: Ostro³êka (Ba³uk, 1977a, b, 1978), Warszawa Wschód (Nowak, 1971, 1972) oraz Warszawa Zachód (S³owañski i in., 1995a, b).Dwa ostatnie zosta³y w latach dwuty- siêcznych zreambulowane (Morawski, 2008, 2011; Morawski, Nowacka, 2008; Morawski, Pielach, 2011). Oprócz klasycznych map geologicznych, w ci¹gu 20 ostatnich lat w Pañstwowym Instytucie Geologicznym powsta³a seria map w skali 1:50 000, arkusz Pu³tusk, przedstawiaj¹cych problematykê œrodowiskow¹ i hydrogeologiczn¹. S¹ to: Mapa Geologiczno-Gospodarcza (Król, 2004a, 2004b), Mapa Geoœrodowiskowa (Salomon, Nieæ, 2010; Kawulak i in., 2010) oraz Mapa Hydrogeologiczna (Cygañski, WoŸniak, 1998; P³utniak, Sobczyñski, 2011). Pierwsze prace geologiczne w rejonie œrodkowego Powiœla prowadzi³ Lencewicz (1927). Po II wojnie œwiatowej rozpoznaniem geologicznym i geomorfologicznym, szczególnie w konte- kœcie pozyskania surowców ilastych, zaczê³y zajmowaæ siê Rostkowska (1951), Michalska (1952), Ruszczyñska, Dziuba³³on (1952), Nowak (1953, 1954) i Ar³ukiewicz (1954) oraz Ratyñ- ska (1960). Równolegle do badañ surowcowych prowadzono badania stratygraficzne. Sprzyja³y temu prace kartograficzne prowadzone na obszarach arkuszy Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski opisane wy¿ej. O budowie geologicznej, rozprzestrzenieniu osadów plejstoceñskich i holoceñskich oraz stratygrafii i paleomorfologii, a tak¿e deglacjacji pó³nocnego Mazowsza mo¿na wnioskowaæ przede wszystkim na podstawie prac Michalskiej (1959, 1961, 1967), Straszewskiej (1968), Ró¿yckiego (1972), Baranieckiej (1974), Nowak (1974) i Ba³uk (1982, 1991). Praca Ba³uk z 1991 r. – obszerna

6 monografia dorzecza dolnej Narwi – zawiera mapy pod³o¿a plejstocenu i mapê geomorfologiczn¹ oraz liczne przekroje geologiczne. Autorka ta zajmowa³a siê pod³o¿em plioceñskim równie¿ wczeœniej (1986a, 1986b). Pisa³a te¿ na ten temat Baraniecka (1979). Litologiê glin zwa³owych miêdzyrzecza Bugu i Narwi bada³a Kenig (1977). Cenne informacje geologiczne dotycz¹ce tego rejonu zawarte s¹ w monograficznych pracach Baranieckiej i innych (1978) oraz Mojskiego (1978, 2005). Poszukiwaniem i dokumentowaniem z³ó¿ surowców mineralnych zajmowano siê w latach 60. i 70. XX w. Surowce ilaste bada³a Morkowska (1973), poszukiwali ich Butrymowicz (1971b) i Pesz- kowska-Nowak (1975). Poszukiwanie i rozpoznawanie z³ó¿ piasków i pospó³ki rozpoczêto w latach 50. (Balzam, 1954) i kontynuowano w latach 60. (Bielawska, Zimny, 1962; Banach, Butrymowicz, 1965; Jórczak, Butrymowicz, 1966; Soroko, 1966; Butrymowicz, 1968) i 70. XX w. (Butrymowicz, 1970, 1971a, 1973; Karczewska, 1972; Banach-Skroñska, Jórczak, 1973; Jêdrzejewska, 1974, Kociszews- ka, 1974). W 1992 r. powsta³a karta rejestracyjna nigdy nie eksploatowanego z³o¿a Ponikiew, le¿¹cego obecnie w granicach Nadbu¿añskiego Parku Krajobrazowego (Tulska, 1992). Inwentaryza- cjê surowców mineralnych w gminie Pu³tusk przeprowadzono w 1996 r. (Krokoszyñska i in., 1996). Ostatnia dokumentacja z³o¿a zosta³a wykonana w 2015 r. (Przybylski, 2015). Z zagadnieñ hydrogeologicznych regionu najwa¿niejsz¹ spraw¹ jest pozyskanie wody i zaopatrzenie w ni¹ miasta Pu³tuska. Wiele ujêæ miejskich zlokalizowanych jest na tarasie zalewowym Narwi. Tematu tego dotycz¹ dokumentacje Wielomskiej (1973), Ja³owca (1983), B³a¿ewicza (1986) i P³aczkowskiej (1990). Dokumentacjê hydrogeologiczn¹ dla stacji paliw w Pu³tusku wykonali w 2004 r. Paprocki i Gawa³ko. Badaniem torfowisk zajmowa³o siê Polskie Towarzystwo Gleboznaw- cze (Klarkowski, 1965). Dokumentacje geologiczno-in¿ynierskie znane s¹ z Lipnik (Soroko, 1972) i z Pu³tuska. Wiekiem wydm w nieodleg³ej Puszczy Kampinoskiej, wystêpuj¹cych na podobnym genetycz- nie i wiekowo tarasie jak w dolinie Narwi, zajmowa³y siê Kobendzina (1961) i Wasylikowa (1962). Niniejsze opracowanie zosta³o wykonane zgodnie ze sporz¹dzonym w PIG-PIB projektem robót geologicznych (Krzywicki i in., 2013) zatwierdzonym przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ numer DGKn-475-16/41091/14/JJ z dnia 13.10.2014 r. Arkusz zosta³ opracowany w Programie Kartografii Geologicznej Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego (PIG-PIB). Przy reambulacji arkusza Pu³tusk Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 uwzglêdniono wyniki prac wykonanych w ramach realizacji arkuszy SMGP: Rz¹œnik (Szymczyk, 1994; Szymczyk, Butrymowicz, 1994) i Wyszków (Kucharska, Pochocka-Szwarc, 2012, 2013). W pracach wykorzystano wyniki badañ geofizycznych wykonanych przez pracowników programu Bezpieczna Infrastruktura i Œrodowisko PIG-PIB

7 w Warszawie w 2015 r. Wyniki przedstawione zosta³y na dwóch przekrojach geoelektrycznych (SGE) poprowadzonych wzd³u¿ linii przekrojów geologicznych przecinaj¹cych arkusz mapy z pó³nocy na po³udnie i z zachodu na wschód (Pacanowski i in., 2015). Z terenu arkusza Pu³tusk zebrano profile 108 otworów wiertniczych, w tym 104 otworów hydrogeologicznych i czterech kartograficznych. Do wykonania mapy wykorzystano profile 70 otworów. Prócz tego skorzystano z profili 55 otworów archiwalnych o g³êbokoœci 6,0–22,1 m, które by³y do³¹czone do dokumentacji z³o¿owych. W 27 z nich osi¹gniêto pod³o¿e piasków i ¿wirów (w 19 – gliny zwa³owe, w oœmiu – i³y lub mu³ki). Zestawiono dokumentacje, sprawozdania i orzeczenia dotycz¹ce szeœciu z³ó¿ kruszywa naturalnego (Gnojno, Tabory-Przeradowo, Tocznabiel-Kêpista, Grabówiec-Pop³awy, Poni- kiew i Pu³tusk) i jednego z³o¿a surowców ilastych (Pu³tusk). Wykorzystano te¿ oko³o 400 profili otworów geotechnicznych o d³ugoœci przewa¿nie 5 m (czasem d³u¿sze) i jeden 40-metrowy, wykonanych dla gazoci¹gu przesy³owego Polska–Litwa (inwestor „Gaz System SA”) przez „Polgeol” w 2015 r. (Piwowarski, 2015). Liniê tego ci¹gu otworów wyznaczono przez ca³y obszar arkusza, g³ównie na terenie wysoczyzny zachodniej, od okolic P³ocochowa na po³udniowym zachodzie po okolice Strachocina Nowego na pó³nocnym wschodzie. Terenowe prace kartograficzne na potrzeby opracowania arkusza Pu³tusk Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 przeprowadzono w latach 2014–2016. Skartowany zosta³ obszar o powierzchni oko³o 307 km2. W celu udokumentowania prac wykonano i opisano 678 punktów dokumentacyjnych (ods³oniêæ oraz sondowañ o g³êbokoœci od 2,0 do 3,0 m) i 137 sondowañ mechanicznych (WH) o g³êbokoœci od 2,0 do 24,0 m. Wybrane punkty dokumentacyjne zestawiono w tabeli 1. Do oznaczenia wieku bezwzglêdnego metod¹ OSL pobrano 10 próbek piasków drobnoziarnistych z miejscowoœci Goœciejewo (trzy próbki), G³odowo (dwie próbki), Kleszewo (dwie próbki) i Obryte (trzy próbki). Badanie wykonano w ramach projektu GADAM na Politechnice Œl¹skiej w Gliwicach. W celu udokumentowania osadów czwartorzêdu jesieni¹ 2015 r. na terenie arkusza wykonano cztery otwory badawcze dla SMGP (kartograficzne): Pomaski-Sikuty K1 (otw. 11) o g³êbokoœci 98,6 m, Kleszewo K3 (otw. 26) o g³êbokoœci 115,6 m, Gajówka-Pop³awy K4 (otw. 49) o g³êbokoœci 55,0 m i Obryte K5 (otw. 51) o g³êbokoœci 33,2 m (tabl. I). Z rdzeni wiertniczych tych otworów pobrano próbki do badañ litologiczno-petrograficznych. Badania 30 próbek ¿wirów z glin zwa³owych przeprowadzi³a Kaulbarsz (2016).

8 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych (sond mechanicznych) zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych

Numer Rzêdna G³êbokoœæ Lokalizacja Uwagi na mapie w notatniku (m n.p.m.) (m) geologicznej terenowym Budowa wysoczyzny morenowej (0–0,8 m – piaski drobnoziarniste i py³owate, 0,8–12,0 m – gliny zwa³owe: 10,5–11,0 m z przewar- 1 1 na SE od Karniewa 112,5 12,0 stwieniami piasków œrednioziarnistych). Przekrój geologiczny A–B. Mi¹¿szoœæ pokrywy osadów wodnolodowcowych na wysoczy- 2 2 na W od Szlas-Z³otków 113,0 10,0 Ÿnie morenowej (0–1,3 m – piaski œrednio- i drobnoziarniste, 1,3–10,0 m – gliny zwa³owe). Przekrój geologiczny A–B. Mi¹¿szoœæ pokrywy osadów wodnolodowcowych na wysoczy- Ÿnie morenowej (0–1,7 m – piaski drobnoziarniste, 1,7–2,3 m – 3 3 Szlasy-Z³otki 116,0 10,0 piaski bardzo drobnoziarniste, 2,3–10,0 m – gliny zwa³owe). Prze- krój geologiczny A–B. Mi¹¿szoœæ pokrywy osadów wodnolodowcowych na wysoczy- Ÿnie morenowej (0–0,7 m – piaski drobnoziarniste, 0,7–1,0 m – 4 4 na SE od Szlas-Z³otków 113,0 10,0 piaski bardzo drobnoziarniste, 1,0–10,0 m – gliny zwa³owe). Przekrój geologiczny A–B. Budowa wysoczyzny morenowej i jej pokrywy (0–3,3 m – piaski drobno- i bardzo drobnoziarniste, 3,3–6,4 m – gliny zwa³owe, 5 135 Rostki–Kaptury 99,0 16,0 6,4–16,0 m – piaski drobno- i œrednioziarniste z pojedynczymi ¿wirami). Mi¹¿szoœæ pokrywy osadów wodnolodowcowych na wysoczy- na S od Zelek 66 116,6 10,0 Ÿnie morenowej (0–1,1 m – piaski drobno- i œrednioziarniste, D¹browych 1,1–10,0 m – gliny zwa³owe). Przekrój geologiczny A–B. Budowa wysoczyzny morenowej (0–7,0 m – gliny zwa³owe, 7 9 na NW od otworu 11 115,0 10,0 7,0–8,2 m – mu³ki piaszczyste, 8,2–8,5 m – piaski drobnoziarniste, 8,5–10,0 m – gliny zwa³owe). Przekrój geologiczny A–B. Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych na zerodowanej wysoczyŸnie (0–0,7 m – mu³ki piaszczyste, 0,7–4,4 m – i³y, 4,4–6,0 m – piaski 8 55 na W od Orzyca 96,0 18,0 py³owate, mu³ki i piaski drobnoziarniste, 6,0–8,7 m – piaski drobnoziarniste, 8,7–16,5 m – piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, 16,5–18,0 m – gliny zwa³owe). Budowa wysoczyzny morenowej (0–8,5 m – gliny zwa³owe, 9 10 na NW od Dzier¿anowa 112,0 10,0 8,5–10,0 m – piaski drobnoziarniste). Przekrój geologiczny A–B. Budowa wysoczyzny morenowej (0–3,0 m – gliny zwa³owe, 3,0–10,0 m – gliny zwa³owe z przewarstwieniami piasków drob- 10 11 na NW od Dzier¿anowa 107,0 10,0 no-, bardzo drobnoziarnistych i py³owatych). Przekrój geologiczny A–B. Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe). 11 12 Dzier¿anowo 105,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B. Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe: 12 34 na SE od Dzier¿anowa 107,0 10,0 9,0–9,2 m z przewarstwieniami piasków œrednioziarnistych). Przekrój geologiczny A–B. Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych (0–1,7 m – piaski drobno-, œrednioziarniste i gliniaste, 1,7–6,5 m – piaski bardzo drobno- 13 20 Goœciejewo 95,0 10,0 ziarniste, 6,5–9,0 m – piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i drobnoziarniste, 9,0–10,0 m – gliny zwa³owe). Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych (0–1,2 m – piaski drobnoziarniste, 1,2–1,7 m – mu³ki piaszczyste, 1,7–3,1 m – piaski drobno- 14 25 G³odowo 96,5 12,0 ziarniste i py³owate, 3,1–6,5 m – mu³ki piaszczyste, 6,5–7,0 m – przewarstwienia glin zwa³owych, 7,0–9,0 m – mu³ki, 9,0–10,2 m – piaski drobnoziarniste i py³owate, 10,2–12,0 m – gliny zwa³owe. Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe). Prze- 15 35 na NW od Chmielewa 109,0 10,0 krój geologiczny A–B. Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych (0–3,0 m – gliny zwa³owe w sp³ywach, 3,0–4,0 m – mu³ki, 4,0–6,0 m – piaski drobnoziarniste, 6,0–8,0 m – piaski ró¿noziarniste, 8,0–9,0 m – piaski drobno- 16 29 G³odowo 100,0 14,0 i bardzo drobnoziarniste, 9,0–10,0 m – piaski bardzo drobnoziarniste i py³owate, 10,0–14,0 m – piaski drobno- i œrednioziarniste z przewarstwieniami mu³ków). Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe). 17 36 na W od Chmielewa 106,2 10,0 Przekrój geologiczny A–B. Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe). 18 37 Chmielewo 103,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B. Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe: do 19 41 Chmielewo 102,0 10,0 6,5 m br¹zowe, ni¿ej szare). Przekrój geologiczny A–B.

9 cd. tabeli 1

Budowa wysoczyzny morenowej (0–6,0 m – gliny zwa³owe). 20 40 Lipa 103,0 6,0 Przekrój geologiczny A–B. Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych (0–2,9 m – piaski drobno- i bardzo drobnoziarniste, 2,9–3,9 m – mu³ki, 3,9–5,0 m – piaski bardzo drobnoziarniste, 5,0–7,2 m – piaski ró¿noziarniste i ¿wiry 21 39 Kleszewo cegielnia 85,0 20,0 zaglinione, 7,2–8,2 m – gliny zwa³owe, 8,2–10,0 m – piaski bardzo drobnoziarniste, 10,0–20,0 m – piaski drobnoziarniste z pojedynczymi ¿wirami drobnookruchowymi). Budowa wysoczyzny morenowej (0–1,5 m – piaski drobno- 22 38 Kleszewo 92,2 8,0 i bardzo drobnoziarniste, 1,5–1,9 m – piaski drobnoziarniste i py³owate, 1,9–8,0 m – gliny zwa³owe). Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych (0–1,8 m – piaski drobnoziar- naNodPsariEod niste, 1,8–2,5 m – mu³ki, 2,5–2,8 m – piaski drobnoziarniste 23 104 99,0 10,0 Tocznabiela i py³owate, 2,8–7,0 m – piaski drobnoziarniste, 7,0–10,0 m – gliny zwa³owe). Budowa wysoczyzny morenowej (0–0,7 m – nasyp, 0,7–10,0 m – 24 80 na N od Pu³tuska 95,0 10,0 gliny zwa³owe). Przekrój geologiczny A–B. cmentarz Armii Czer- Budowa wysoczyzny morenowej (0–7,0 m – gliny zwa³owe, 25 79 95,6 7,0 wonej w Pu³tusku ni¿ej g³az). Przekrój geologiczny A–B. Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe: cmentarz komunalny 26 81 97,0 10,0 4,0–4,5 m z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych). w Pu³tusku Przekrój geologiczny A–B. Budowa wysoczyzny morenowej (0–1,5 m – piaski drobnoziarniste i py³owate, 1,5–3,0 m – gliny zwa³owe, 3,0–4,1 m – i³y, na W od Lipnik 27 69 106,5 10,0 4,1–6,0 m – piaski bardzo drobnoziarniste i py³owate, 6,0–6,5 m Nowych – piaski œrednio- i drobnoziarniste, 6,5–10,0 m – gliny zwa³owe. Przekrój geologiczny C–D. Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe: na W od Lipnik 28 70 107,0 10,0 1,5–1,6 m z przewarstwieniami piasków gliniastych). Przekrój Nowych geologiczny C–D. na W od Lipnik Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe: 29 71 105,0 10,0 Nowych 0–6,5 m bardzo ilaste). Przekrój geologiczny C–D. Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe: Fort Lipniki na E 30 86 105,0 10,0 6,0–6,7 m z przewarstwieniami piasków). Przekrój geologiczny od Pu³tuska C–D. Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych (0–0,5 m – namu³y gliniaste, os. Pana Tadeusza 0,5–1,1 m – gliny zwa³owe w sp³ywach, 1,1–2,0 m – piaski drob- 31 85 100,0 10,0 w Pu³tusku noziarniste i py³owate, 2,0–4,5 m – mu³ki ilaste, 4,5–9,3 m – i³y, 9,3–10,0 m – gliny zwa³owe). Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych (0–3,8 m – i³y, 3,8–10,0 m – gli- 32 82 Pu³tusk, ul. Kleeberga 100,0 10,0 ny zwa³owe: 6,8–7,0 m z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych). Mi¹¿szoœæ osadów tarasowych (0–1,7 m – piaski œrednioziarni- ste, 1,7–2,0 m – piaski bardzo drobnoziarniste, 2,0–3,0 m – piaski 33 90 Pop³awy 82,0 10,0 drobno- i œrednioziarniste, 3,0–4,0 m – piaski ze ¿wirami i g³azikami, 4,0–10,0 m – gliny zwa³owe). Przekrój geologiczny C–D. Mi¹¿szoœæ osadów tarasowych (0–7,0 m – piaski drobnoziarniste, 34 91 na NE od Pop³aw 83,0 10,0 7,0–9,0 m – piaski œrednio- i drobnoziarniste, 9,0–10,0 m – piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami. Przekrój geologiczny C–D. Mi¹¿szoœæ osadów tarasowych (0–2,0 m – piaski drobno- i bar- na N od szosy do dzo drobnoziarniste, 2,0–8,0 m – piaski drobnoziarniste, 8,0–10,0 35 92 85,0 10,0 Obrytego m – piaski drobno- i bardzo drobnoziarniste). Przekrój geologiczny C–D. Mi¹¿szoœæ osadów tarasowych (0–1,0 m – piaski drobnoziarniste, 1,0–2,0 m – piaski drobno- i bardzo drobnoziarniste, 2,0–8,0 m – piaski drobnoziarniste, 8,0–8,7 m – piaski drobnoziarniste i 36 93 na W od Psar 86,0 12,0 py³owate, 8,7–10,0 mu³ki, 10,0–10,2 m – piaski œrednioziarniste, 10,2–10,5 m – mu³ki, 10,5–12,0 m – piaski œrednioziarniste). Przekrój geologiczny C–D. Budowa wysoczyzny morenowej (0–1,5 m – piaski drobnoziarniste eoliczne, 1,5–10,0 m – gliny zwa³owe: 9,2–9,5 m z przewar- 37 94 Psary-Maliki 94,0 10,0 stwieniami piasków ró¿noziarnistych). Przekrój geologiczny C–D. Budowa wysoczyzny morenowej (0–3,9 m – piaski drobnoziarniste z pojedynczymi ¿wirami, 3,9–8,2 m – gliny zwa³owe, 8,2–9,4 m 38 102 Psary-Maliki 96,0 10,0 – piaski drobno- i œrednioziarniste, 9,4–10,0 m – gliny zwa³owe). Przekrój geologiczny C–D. Budowa wysoczyzny morenowej (0–0,5 m – namu³y piaszczyste, 39 103 Psary 97,0 10,0 0,5–10,0 m – gliny zwa³owe: 4,0–4,3 i 6,8–7,2 m z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych). Przekrój geologiczny C–D.

10 cd. tabeli 1

Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe). 40 108 Psary 99,0 10,0 Przekrój geologiczny C–D. Budowa wysoczyzny morenowej (0–0,5 m – mu³ki piaszczyste, 0,5–8,3 m – gliny zwa³owe: 4,0–4,1 m z przewarstwieniami pia- 41 109 Psary 100,2 10,0 sków, 8,3–10,0 m – piaski drobnoziarniste i py³owate, mu³ki piaszczyste i piaski drobnoziarniste neogenu). Przekrój geologiczny C–D. Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych (0–1,5 m – piaski drobnoziar- 42 74 na NE od P³ocochowa 105,0 8,0 niste, 1,5–5,0 m – i³y, 5,0–8,0 m – gliny zwa³owe). na WSW od Pu³tuska, Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych (0–1,5 m – piaski drobnoziar- 43 87 110,0 10,0 SW od fortu Lipniki niste, 1,5–10,0 m – i³y). Budowa wysoczyzny morenowej (0–0,5 m – namu³y, 0,5–10,0 m Pu³tusk, ul. Kubusia 44 96 99,5 10,0 – gliny zwa³owe: 3,7–4,0 m z przewarstwieniami piasków glinia- Puchatka stych). Przekrój geologiczny A–B. Pu³tusk, stacja benzy- Budowa wysoczyzny morenowej (0–10,0 m – gliny zwa³owe). 45 97 105,0 10,0 nowa Przekrój geologiczny A–B. Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych (0–3,0 m – piaski drobno- 46 120 Wielgolas 110,8 7,0 i bardzo drobnoziarniste, 3,0–4,2 m – mu³ki, 4,2–6,5 m – i³y, 6,5–7,0 m – gliny zwa³owe). Budowa wysoczyzny morenowej (0–3,0 m – gliny zwa³owe, 47 99 Kacice 106,0 10,0 3,0–4,0 m – piaski drobnoziarniste i ¿wiry, 4,0–10,0 m – gliny zwa³owe). Przekrój geologiczny A–B. Budowa wysoczyzny morenowej (0–1,5 m – piaski drobnoziarni- 48 100 Kacice 96,0 10,0 ste, 1,5–10,0 m – gliny zwa³owe: 1,5–1,7 m z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych). Przekrój geologiczny A–B.

na NE od G³adczyna Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych (0–1,6 m – piaski drobno- 49 127 107,0 6,0 i bardzo drobnoziarniste, 1,6–3,5 m – piaski ilaste, 3,5–6,0 m – Rz¹dowego gliny zwa³owe). Budowa wysoczyzny morenowej (0–2,0 m – piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, 2,0–4,3 m – piaski ró¿noziarniste zaglinione, 50 101 Kacice 85,0 24,0 ¿wiry i g³aziki, 4,3–7,0 m – piaski drobnoziarniste, 7,0–24,0 m – piaski drobnoziarniste z pojedynczymi ¿wirami, w sp¹gu piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ ¿wirów). Przekrój geologiczny A–B.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza Pu³tusk rozci¹ga siê w po³udniowej czêœci makroregionu Nizina Pó³nocno- mazowiecka. Zachodnia czêœæ obszaru arkusza to fragment mezoregionu Wysoczyzna Ciechanowska, œrodkowa i czêœciowo wschodnia – fragment Doliny Dolnej Narwi, a po³udniowo-wschodnia – Miêdzy- rzecza £om¿yñskiego (Kondracki, 2009). Najwy¿ej po³o¿ona jest czêœæ zachodnia. Jest to zdenudowana wysoczyzna morenowa z okresu zlodowaceñ œrodkowopolskich. Maksymalna wysokoœæ, oko³o 120,0 m n.p.m., wystêpuje na zachodniej granicy obszaru arkusza, na po³udniowy zachód od wsi Trzciniec. Najni¿ej po³o¿ona jest dolina Narwi (szerokoœæ 4,5–5,5 km), która przecina obszar arkusza z pó³nocnego wschodu na po³udnie. Lustro wody Narwi przy pó³nocno-wschodnim skraju obszaru le¿y na wysokoœci oko³o 82,0 m n.p.m., a przy po³udniowym – na wysokoœci oko³o 79,2 m n.p.m. Ró¿nica wysokoœci pomiêdzy najwy¿szym a najni¿- szym punktem na obszarze arkusza wynosi oko³o 40 m. Czêœæ Miêdzyrzecza £om¿yñskiego, le¿¹cego w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru, stanowi¹cego zniszczon¹ erozyjnie wysoczyznê, le¿y na wysokoœciach oko³o 90–111 m n.p.m. Opadaj¹ca ku dolinie Narwi skarpa zachodniej czêœci wysoczyzny osi¹ga 20–25 m wysokoœci. Jest ni¿sza jedynie na pó³noc od Pu³tuska (oko³o 15 m) i na pó³nocnym

11 wschodzie, miêdzy Szelkowem a Laskami, gdzie jej wysokoœæ wynosi 7–8 m. Skarpa wschodnia doliny Narwi jest ni¿sza i d³u¿sza oraz mniej stroma. Na odcinku oko³o 1,5–2,0 km osi¹ga oko³o 15 m wysokoœci. Do powy¿szych analiz wykorzystano m.in. numeryczny model terenu wykonany lidarem.

Jak ju¿ wspomniano wy¿ej, w krajobrazie omawianego obszaru mo¿na wyró¿niæ trzy g³ówne jednostki geomorfologiczne: morenow¹ wysoczyznê polodowcow¹ na zachodzie, dolinê Narwi w centralnej czêœci i zniszczon¹ wysoczyznê na po³udniowym wschodzie (tabl. II). Wysoczyzna morenowa p³aska, bêd¹ca czêœci¹ mezoregionu Wysoczyzna Ciecha- nowska, jest megaform¹ o wysokoœciach 103–120 m n.p.m. Jest ona rozciêta kilkoma obni¿eniami zwi¹zanymi z dolinami rzek – dop³ywów Narwi (tabl. II). Na pó³nocy obszaru w obrêbie doliny rzeki Orzyc znajduje siê znacz¹ce obni¿enie o charakterze erozyjnym, o szerokoœci oko³o 3,5 km. Powierzchnia tego obni¿enia le¿y oko³o 10 m ni¿ej, ni¿ powierzchnia wysoczyzny po obu jego stronach. Obni¿enie powsta³o prawdopodobnie u schy³ku zlodowacenia Warty na skutek erozyjnej dzia³alnoœci wód p³yn¹cych wzd³u¿ dzisiejszej doliny Orzyca z pó³nocy, od moren stadia³u M³awy po³o¿onych na pó³noc od Przasnysza. W zlodowaceniu Wis³y i w holocenie mog³o byæ wykorzystywane przez wody Orzyca i przez nie pog³êbione. W powierzchniê wysoczyzny, na g³êbokoœæ 15–20 m, wcinaj¹ siê doliny dwóch rzek: Pe³ty i jej dop³ywu – Przewodówki. Musia³y one istnieæ ju¿ u schy³ku zlodowacenia Warty, gdy¿ w ich obrêbie (a szczególnie w dolinie Pe³ty) rozwin¹³ siê zbiornik zastoiskowy, prawdopodobnie otoczony pier- wotnie lodem lodowcowym. Podobne, lecz nieco mniejsze zbiorniki zastoiskowe powsta³y te¿ na wysoczyŸnie w rejonie Pu³tuska i na po³udniowy zachód od niego. Dolina Przewodówki jest po³¹czo- na z dolin¹ Narwi bezpoœrednio dwoma obni¿eniami o g³êbokoœci kilku metrów, dziœ suchymi. S¹ to dawne doliny odp³ywu wód lodowcowych lub œlady odp³ywu wód zbiornika zastoiskowego. W obrêbie wysoczyzny, z pó³nocnego zachodu na po³udniowy wschód, od okolic Trzciñca w poprzek przez dolinê Przewodówki po okolice Kacic, przebiega wyraŸny sk³on morfologiczny o spadku ku po³udniowemu zachodowi. Jego wysokoœæ wynosi kilka metrów. Jest to po³udniowa czêœæ znacz¹cej poza terenem opracowania, a w jego obrêbie s³abiej widocznej, tzw. krawêdzi opinogór- skiej (Michalska, 1959). Geneza tej d³ugiej linijnej formy nie jest do koñca wyjaœniona. Nie zosta³a te¿ ona zaznaczona na mapie lineamentów (Doktór, Graniczny, 1993). W obrêbie wysoczyzny stwierdzono kilka niewielkich form morenowych. S¹ to formy o d³ugoœci od kilkudziesiêciu do oko³o 300 m, wyniesione ponad powierzchniê jedynie kilka metrów. Zbudowane z materia³u piaszczysto-¿wirowego, nie uk³adaj¹ siê w ¿aden ci¹g, sugeruj¹cy liniê zasiêgu lodu. S¹ to wzgórza morenowe przekszta³cone –najprawdopodobniej zniszczone, zdenudowane moreny martwego lodu. Na pó³noc od doliny Pe³ty, na stoku wysoczyzny wystêpuje odosobniony k e m limnoglacjalny. Na wysoczyŸnie spotyka siê niewielkie zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie.

12 Rozleg³e p³askie równiny sandrowe i wodnolodowcowe rozci¹gaj¹ siê w pó³nocnej czêœci obszaru. Zbudowane s¹ z piasków drobnoziarnistych, pokrywaj¹cych ma³o mi¹¿szym p³aszczem gliny zwa³owe. W obni¿eniu wysoczyzny, w rejonie doliny rzeki Orzyc, piaski te miejscami przykrywaj¹ le¿¹ce ni¿ej osady zastoiskowe. Wiêksza powierzchnia nie pokryta piaskami po³o¿ona na za- chód od wsi Orzyc tworzy równinê zastoiskow¹. Dolina Narwi stanowi prawie p³ask¹ linijn¹ szerok¹ formê, po³o¿on¹ 15–25 m poni¿ej powierzchni wysoczyzny. W jej obrêbie mo¿na wydzieliæ trzy poziomy tarasowe. Najni¿szy to taras zalewowy po³o¿ony 0,8–3,1 m n.p. rzeki (Narwi), tj. 82,0–84,0 m n.p.m. Jego szerokoœæ waha siê od oko³o 1 km na po³udniu obszaru ko³o Kacic i w okolicach Szygówka do 1,5 km w okolicach Pu³tuska. W okresie wiosennym taras ten czêœciowo jest zale- wany wodami rzeki. Pu³tusk, po³o¿ony w znacznej czêœci na tym tarasie, chroniony jest wa³ami przeciw- powodziowymi. Z najni¿szym tarasem Narwi ³¹czy siê taras zalewowy Orzyca, wznosz¹cy siê 1,1–2,5 m n.p. rzeki. Wobrêbie tarasu zalewowego Narwi wystêpuj¹ liczne starorzecza – œwie¿e (zawodnione), atak¿e suche. Widoczne s¹ tu liczne, regularnie u³o¿one wa³y odsypowe o wysokoœci kilkunastu–kilkudziesiêciu centymetrów. Jest to taras holoceñski z okresu subatlantyckiego. Taras zalewowy wy¿szy po³o¿ony jest 3,8–5,2 m n.p. rzeki (Narwi). Obej- muje wiele dawnych meandrów rzeki, po których zosta³y regularne ³uki starorzeczy, teraz zatorfio- nych. Najbardziej rozwiniêty jest na po³udniowy wschód (Pop³awy, Grabówiec) i na pó³nocny wschód (Ponikiew) od Pu³tuska oraz w okolicach na pó³noc od Tocznabiela (Wieraszka). Taras wznosi siê na wysokoœæ 83,3–85,1 m n.p.m. Na jego powierzchni spotyka siê pojedyncze wydmy. Jest to równie¿ taras holoceñski, z okresów atlantyckiego i subborealnego. Tarasy pradolinne (erozyjno-akumulacyjne) 3,5–7,7 m n.p. rzeki (Narwi) s¹tarasami najwy¿szymi. Powsta³y w okresie intensywnego odp³ywu wód lodowcowych z pó³nocy, od strony sandru kurpiowskiego i moren czo³owych zlodowacenia Wis³y. Sama forma dzisiejszej szerokiej doliny Narwi ma zapewne pocz¹tek u schy³ku zlodowacenia Warty, lecz ukszta³towa³a siê przede wszystkim w okresie interglacja³u eemskiego, gdy funkcjonowa³a tu wzmo¿ona erozja rzeczna. Jednak to w³aœnie t¹, ju¿ ukszta³towan¹ dolin¹ (pradolin¹), sp³ywa³y z pojezierzy wody lodowcowe w okresie zlodowacenia Wis³y, nios¹c du¿e iloœci materia³u piaszczystego, z którego formowa³y siê tarasy pradolinne. Wysokoœæ powierzchni tarasów wynosi 84,5–87,7 m n.p.m. Na tarasach pradolinnych wystêpuje wiele wydm, które tworz¹ parabole i wa³y, wznosz¹ce siê do oko³o 8 m ponad ich powierzchniê. Wydmy nale¿y wi¹zaæ z ch³odnymi okresami schy³ku plejstocenu. Szerokoœæ tarasów pradolinnych siêga 2,0 km na po³udniu obszaru arkusza, wzrasta do oko³o 3,5 km w rejonie ³uku rzeki miêdzy Tocznabielem a Szygówkiem i znacznie maleje ko³o Zambsk Koœcielnych. Na wschód od tej miejscowoœci, po po³udniowej stronie rzeki, tarasy pradolinne maj¹ charakter erozyjny – spod

13 piasków miejscami wy³aniaj¹ siê na powierzchni starsze gliny zwa³owe zlodowacenia Warty. Na pó³noc od równole¿nikowego odcinka doliny Narwi rozci¹ga siê sto¿ek nap³ywowy Orzyca. Kilka metrów ponad jego powierzchniê wznosz¹ siê „wyspy”– ostañce tarasów pradolinnych. Jest ich tu osiem, o œrednicy od 250 m do 1,5 km. Jest te¿ jedna du¿a forma, o rozmiarach 2,5 x 2,5 km, „przykle- jona” do niskiej w tym miejscu krawêdzi wysoczyzny. Wszystkie te „wyspy” pokryte s¹ wydmami. Krawêdziepomiêdzy tarasami nie s¹ wysokie, nie przekraczaj¹ 2–3 m. Sto¿ek nap³ywowy Orzyca (równina deltowa Orzyca) stanowi prawie p³ask¹ rozleg³¹ po- wierzchniê, stopniowo obni¿aj¹c¹ siê w stronê Narwi od oko³o 88 do oko³o 85 m n.p.m. Zbudowany jest z piasków i miejscami pokryty jest gytiami. Sto¿ek powsta³ w holocenie. Wody Orzyca i Narwi zniszczy³y czêœæ tarasów pradolinnych, pozostawiaj¹c wspomniane wy¿ej „wyspy”. Sto¿ek Orzyca ma znaczne rozmiary, jego szerokoœæ (i d³ugoœæ) dochodzi do oko³o 7 km. Akumulacja sto¿ka spowo- dowa³a przesuniêcie ku po³udniowi koryta Narwi, które w okolicach Zambsk Koœcielnych opiera siê prawie o po³udniow¹ krawêdŸ doliny. Niewielki sto¿ek nap³ywowy na po³udniowy zachód od Zambsk Koœcielnych utworzy³ jeden z niewielkich cieków uchodz¹cy do Narwi. Powierzchnie równin denudacyjnych (zdegradowanych fragmentów wysoczyzny lodowcowej), po³o¿onych na wschód od po³udnikowego odcinka doliny Narwi, lekko podnosz¹ siê ku wschodowi od oko³o 90 do oko³o 110 m n.p.m. S³abo zarysowana krawêdŸ tych równin (oprócz odcinka miêdzy Tocznabielem a Zambskami) maskowana jest pokrywami piaszczystymi i wydmami. Powierzchnie równin denudacyjnych s¹ prawie p³askie. Zbudowane s¹ ze starszych glin zwa³owych zlodowacenia Warty. Na wschód od równin denudacyjnych wystêpuj¹ równiny zastoiskowe.Spod osadów zastoiskowych wy³ania siê kilka niewysokich wzgórz (moren martwego lodu o wysokoœci do 4 m), które prawdopodobnie pochodz¹ ze stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Na pograniczu tarasów pradolinnych i równin denudacyjnych uformowa³y siê p³aty równin piasków przewianych (okolice Psar i G³adczyna). Wystêpuj¹ one te¿ poni¿ej stoku równiny denudacyjnej (okolice Zambsk Koœcielnych i G³adczyna) i na pó³nocy, w obrêbie równiny wodnolodowcowej (na po³udnie od Ciepielewa). Na rów- ninach zastoiskowych miejscami le¿¹ rezydua m³odszych glin zwa³owych zlodowacenia Warty. Blisko wschodniej granicy obszaru arkusza, na rezyduach le¿¹ osady dawnego jeziora pochodz¹cego najprawdopodobniej z okresu zlodowacenia Wis³y, tworz¹ce równinê jeziorn¹. Pe³ta i Przewodówka oraz ich krótkie dop³ywy wykszta³ci³y niezbyt szerokie d n a dolin rzecznych. Niewielkie obszary równin torfowych wystêpuj¹ na tarasach Narwi. Spoœród form antropogenicznych najwa¿niejszymi s¹ nasypy w centrum historycznego Pu³tuska (Stare i Nowe Miasto oraz wzgórze zamkowe), ha³dy poeksploatacyjne w rejonie zbiornika w Gnojnie, wa³y przeciwpowodziowe wzd³u¿ Narwi i nieliczne ¿wirownie,

14 ¿wirownie-piaskownie i piaskownie. Nasypy na Starym i Nowym Mieœcie stanowi¹ warstwê oko³o 2,0–2,5 m (poziom wody w Narwi 79,5 m n.p.m., poziom pierwotny tarasu zalewowego oko³o 80,0 m n.p.m., obecny poziom powierzchni rynku oko³o 82,7 m n.p.m.). Wzgórze zamkowe w Pu³tusku utworzono na tarasie zalewowym i od œredniowiecza by³o systematycznie nadbudowywane. Nasypy na wzgórzu s¹ znacznie bardziej mi¹¿sze, ni¿ w obrêbie miasta i wed³ug archeolog Stabrow- skiej (2015) sk³ada siê na nie a¿ piêæ warstw: warstwy z XII w., nasyp piaszczysty, warstwy grodowe, warstwy zamkowe i warstwy wspó³czesne. Nawarstwienia te siêgaj¹ w centralnej czêœci wzgórza zamkowego wysokoœci oko³o 89,5–90,5 m n.p.m., czyli oko³o 7,5–8,5 m mi¹¿szoœci. Na tak¹ wyso- koœæ ponad powierzchniê tarasu zalewowego wznosi siê wzgórze zamkowe. Ca³y obszar arkusza po³o¿ony jest w zlewni Narwi, w dorzeczu Wis³y. G³ówn¹ oœ hydrogra- ficzn¹ stanowi Narew. Rzeka ma charakter meandruj¹cy. Ko³o wsi Gnojno, gdzie zmianie ulega kierunek przebiegu rzeki z zachodniego na po³udniowy, znajduje siê du¿y sztuczny zbiornik po³¹czony z rzek¹. Jest to zbiornik powsta³y po eksploatacji z³o¿a ¿wirów Gnojno. Od zachodu Narew przyjmuje dwa lewe dop³ywy: Orzyc i Pe³tê, p³yn¹ce w g³êbokich, 10–20-metrowych dolinach o niewielkich spadkach. Jedynie fragmenty tych dolin znajduj¹ siê w granicach obszaru arkusza. Orzyc (d³ugoœæ ca³kowita 142 km) jest rzek¹ o szerokoœci kilkunastu metrów, Pe³ta (d³ugoœæ 49 km) i Przewodówka (d³ugoœæ 24 km) znacznie wê¿sze, maksymalnie 4–5 m. Kolejna niewielka rzeka wpada od zachodu do Narwi w okolicach wsi Kacice, przy po³udniowej granicy obszaru arkusza. Od wschodu ku Narwi kieruje siê kilka niewielkich bezimiennych cieków, których wody, ju¿ w dolinie Narwi, rozp³ywaj¹ siê lub gin¹ w obrêbie tarasu pradolinnego.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Na obszarze arkusza Pu³tusk brak jest g³êbokich otworów badawczych. W pobli¿u, 2 km na po³udnie od po³udniowej granicy obszaru arkusza (w obrêbie ark. Serock), we wsi Nowe Niestêpowo w 1965 r. wykonano otwór badawczy (Pu³tusk 1, nr arch. NAG PIG-PIB1 83465) o g³êbokoœci 2305,0 m. Drugi g³êboki otwór (Pu³tusk 3, nr arch. NAG PIG-PIB 117136) po³o¿ony jest we wsi Gnaty-Wieœ- niany, 7 km na zachód od po³udniowo-zachodniego skraju obszaru arkusza Pu³tusk (w obrêbie obszaru ark. Nasielsk). Odwiercono go w 1972 r. do g³êbokoœci 2207,0 m. Na podstawie profili obu otworów mo¿na podj¹æ próby interpretacji wg³êbnej budowy geologicznej obszaru arkusza Pu³tusk.

1 Narodowe Archiwum Geologiczne Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego w Warszawie

15 Cztery otwory kartograficzne wykonane w ramach prac reambulacyjnych zakoñczono w utworach miocenu górnego (tabl. I). Dysponowano tak¿e ponad 100 profilami otworów archiwalnych, z których 17 zakoñczono w utworach pod³o¿a podczwartorzêdowego in situ: miocenu (16 otworów) lub oligocenu (jeden otwór). Podstawowym przedmiotem badañ stratygraficznych wykonanych w trakcie realizacji reambulacji arkusza Pu³tusk by³y, dostêpne dla prac zdjêciowych i dokumentacyjnych, osady czwartorzêdo- we i podœcielaj¹ce je osady neogeñskie i paleogeñskie. Ponownie przeanalizowano i zweryfikowano stratygrafiê osadów czwartorzêdowych. Nie wziêto pod uwagê wyników badañ wieku bezwzglêdnego metod¹ OSL wykonanych w Laboratorium Datowania Luminescencyjnego Instytutu Fizyki Politech- niki Œl¹skiej w 2017 r., gdy¿ wydaj¹ siê one byæ b³êdne. Uwzglêdniono wyniki analiz litologiczno-petrograficznych osadów morenowych (Kaulbarsz, 2016). Osady mezozoiku: triasu, jury i kredy z obszaru arkusza le¿¹ce w pod³o¿u paleogenu i neogenu, znajduj¹ siê w brze¿nej strefie platformy wschodnioeuropejskiej, blisko niecki brze¿nej (niecki warszawskiej), bêd¹cej ju¿ fragmentem permsko-mezozoicznego basenu œrodkowopolskiego (Stupnicka, 1997). W tej strefie mi¹¿szoœæ pokrywy permsko-mezozoicznej znacznie siê zwiêksza w porównaniu z pó³nocno-wschodni¹ czêœci¹ platformy w granicach Polski. Ten wzrost jest skutkiem ruchów obni¿aj¹cych brze¿nej czêœci platformy. W otworze Pu³tusk 1 granodioryty pod³o¿a krystalicznego proterozoiku le¿¹ na g³êbokoœci 2260,0 m (nawiercono 45,0 m tych utworów). Na krystalicznym pod³o¿u w otworze Pu³tusk 1 le¿¹ osady kambru dolnego, g³ównie piaskowce kwarcytowe o mi¹¿szoœci 175,5 m. Brak jest tu utworów wy¿szych piêter paleozoiku. Morskie osady triasu nawiercono w otworze Pu³tusk 1 na g³êbokoœci 1655,0 m (mi¹¿szoœæ 429,5 m), a w otworze Pu³tusk 3 w Gnatach-Wieœnianach na g³êbokoœci 1803,0 m (mi¹¿szoœæ 404,0 m). S¹ to: mu³owce, i³owce, piaskowce drobnoziarniste oraz wapienie i dolomity. Morskie osady jury wystêpuj¹ na g³êbokoœci: 1655,0 (otw. Pu³tusk 1) i 1806,5 m (otw. Pu³tusk 3). Ich strop le¿y na g³êbokoœci odpowiednio 973,5 m (681,5 m mi¹¿szoœci) i 1156,6 m (649,9 m mi¹¿szoœci). Utwory dolnojurajskie to i³owce, piaskowce, piaski kwarcowe, mu³owce i ³upki ilaste z przewarstwieniami mu³owców i wapieni krystalicznych. Jura œrodkowa wykszta³cona jest w postaci piaskowców z przewarstwieniami wapieni, wapieni detrytycznych, ³upków i³astych (i³o³upków) i mu³owców. Osady jury górnej to przewa¿nie wapienie detrytyczne, wapienie margliste, krystaliczne i oolitowe. Profil ska³ jurajskich koñcz¹ mu³owce z przewarstwieniami margli. Osady kredy dolnej – hoterywu i albu – w otworze Pu³tusk 1 to czarne mu³owce z wk³adkami piaskowców kwarcowych, rozsypliwych, z ziarnami glaukonitu (g³êbokoœæ 947,0–973,5 m). Morskie ska³y kredy górnej w otworze Pu³tusk 1 le¿¹ na g³êbokoœci 315,0 m, a w otworze Pu³tusk 3 – 367,0 m.

16 Ich mi¹¿szoœci wynosz¹ odpowiednio 632,0 m i 663,0 m. Wykszta³cone s¹ jako margle z przewarstwieniami mu³owców i wapienie margliste.

1. Paleogen

a. Oligocen

Utwory oligocenu stwierdzono tylko w jednym otworze, w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Jest to otwór 33 w Lipnikach Starych. Na g³êbokoœci 241,5 m (129,1 m p.p.m.) nawiercono osady morskie (od stropu): piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami piasków py³owatych (14,0 m mi¹¿szoœci), piaski œrednio- i drobnoziarniste z glaukonitem (17,0 m mi¹¿szoœci), mu³ki i i³y (ponad 4,5 m mi¹¿szoœci). Otwór zakoñczony jest na g³êbokoœci 277,0 m. Utwory oligocenu maj¹ tu ponad 35,5 m mi¹¿szoœci. Ponad nimi le¿¹ utwory miocenu œrodkowego.

2. Neogen

a. Miocen Miocen œrodkowy

Osady miocenu œrodkowego stwierdzono w dwóch otworach wiertniczych: 33 w Lipnikach Sta- rych oraz 50 w Psarach, na po³udniowym wschodzie obszaru. W Lipnikach s¹ to osady o mi¹¿szoœci 46,0 m (strop na g³êbokoœci 195,5 m; wysokoœci 83,1 m p.p.m.; sp¹g na g³êbokoœci 241,5 m; wysokoœci 129,1 m p.p.m.). Od stropu s¹ to piaski py³owate, mu³ki i i³y. Wœród nich wystêpuje 3-metrowe przewarstwienie ¿wirów z,,glinami”. Nie s¹ to zapewne czwartorzêdowe gliny zwa³owe, lecz i³y. W Psarach miocen œrodkowy wykszta³cony jest inaczej. Od stropu wystêpuj¹: piaski drobnoziarniste z klastami lignitu i wêgiel brunatny (3,5 m mi¹¿szoœci), konkrecje fosfo- rytów (4,0 m mi¹¿szoœci), wêgiel brunatny (1,5 m), piaski gruboziarniste z lignitem, i³y, piaski ró¿- noziarniste z lignitem i i³y py³owate. Strop tych osadów le¿y na g³êbokoœci 79,0 m (16,0 m n.p.m.). Otwór zakoñczony jest na g³êbokoœci 103,0 m (8,0 m p.p.m.). Mi¹¿szoœæ osadów przekracza 24,0 m. W obu przypadkach osady miocenu œrodkowego le¿¹ pod i³ami pstrymi miocenu górnego. Osa- dy miocenu œrodkowego powstawa³y w l¹dowych zbiornikach jeziornych.

Miocen górny

Osady miocenu górnego – i ³ y i mu³ki pstre (in situ) – zidentyfikowano w 17 otworach wiertniczych, w tym w czterech kartograficznych. Na ca³ej powierzchni obszaru tworz¹ one pod³o¿e osadów czwartorzêdowych. S¹ to i³y o barwach: szaroniebieskiej, jasnoniebieskiej, ¿ó³tej, niebieskawo- ¿ó³tej z du¿ymi brunatnymi plamami, czerwonawej, rudej, fioletowej, br¹zowej, ciemnoszarobrunat- nej i brunatnej. Mo¿na je nazwaæ „p³omienistymi”. Osady te miejscami przewarstwione s¹ jasnoszarymi

17 i³ami py³owatymi, jasnoszarymi mu³kami i piaskami bardzo drobnoziarnistymi i py³owatymi. W otworze kartograficznym Gajówka-Pop³awy (otw. 49) w obrêbie i³ów pstrych w dwóch miejscach znajduj¹ siê 5–10-centymetrowe wtr¹cenia ciemnozielonych piasków zlepionych ciemnozielonym spoiwem py³owatym. I³y pstre przewiercono w dwóch otworach: 33 i 50. Ich mi¹¿szoœæ wynosi odpowiednio: 29,5 i 69,0 m. W otworze Chmielewo (otw. 20) maj¹ mi¹¿szoœæ ponad 65,5 m (nieprzewiercone). W otworze Gnaty-Wieœniany (na obszarze ark. Nasielsk) mi¹¿szoœæ utworów neogenu, wykszta³conych jako gliny py³owate i piaszczyste, jest znacznie wiêksza – wynosi oko³o 270 m. W otworach kartograficznych na obszarze arkusza nie przewiercono i³ów pstrych. Najp³ycej nawiercono je w otworze 49 (Gajówka-Pop³awy) – od 10,9 m do 55,0 m (ponad 44,1 m mi¹¿szoœci). W innych otworach te g³êbokoœci s¹ wiêksze: w otworze 51 (Obryte) – od 12,9 do 33,2 m (ponad 20,3 m mi¹¿szoœci), w otworze 11 (Pomaski-Sikuty) – od 80,0 do 99,0 m (ponad 19,0 m mi¹¿szoœci) i w otworze 26 (Kleszewo) – od 101,3 do 115,6 m (ponad 14,3 m mi¹¿szoœci).

3. Czwartorzêd

Na obszarze arkusza Pu³tusk zwarta pokrywa osadów czwartorzêdu osi¹ga mi¹¿szoœæ 166,0 m (otw. 33 – Lipniki Stare, po³udniowo-zachodnia czêœæ obszaru arkusza). W Dzier¿anowie (otw. 14, pó³nocno-zachodnia czêœæ obszaru) mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdu wynosi 121,0 m, a w Starym Szelkowie (otw. 8, czêœæ pó³nocno-wschodnia) – 124,0 m. Najmniejsze mi¹¿szoœci osady czwartorzêdu osi¹gaj¹ w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza i wynosz¹ oko³o 8,3–10,0 m. W otworach 49, 51 i 52 s¹ one niewiele wiêksze: odpowiednio 10,9; 12,9 i 13,5 m. Stratygrafiê osadów czwartorzêdu w du¿ej mierze opracowano na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych. Klasyfikacja stratygraficzna poszczególnych poziomów glin zwa³owych w niniejszym opracowaniu jest bardzo zbli¿ona do tej, jak¹ przeprowadzi³a w 1991 r. Ba³uk w fundamentalnej pracy dotycz¹cej regionu dolnej Narwi. Wed³ug Michalskiej gliny zlodowaceñ œrodkowopolskich w rejonie Trzciñca stanowi¹ jedynie górn¹, niezbyt mi¹¿sz¹ w profilu warstwê (tabl. 1, przekrój geologiczny I–I, w: Michalska, 1967). G³ówne poziomy tworz¹ tu gliny zlodowaceñ najstarszych i po³udniowopolskich. Wiek jedynego poziomu glin, który wystêpuje w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza (okolice Obrytego), odpowiada wiekowi przypisanemu glinom na s¹siednim obszarze arkusza Rz¹œnik (Szymczyk, 1994). Na s¹siednich obszarach arkuszy SMGP: Przewodowo (Nowak, 1962), G¹socin (Nowak, 1964) i Serock (Nowak, 1958) gliny zlodowaceñ œrodkowopolskich dzielone s¹ na trzy poziomy odpowiadaj¹ce trzem stadia³om: maksymalnemu, mazowiecko-podlaskiemu i pó³nocnomazowieckiemu. Jest

18 to podzia³ bardzo zbli¿ony do tego, jaki zastosowano w niniejszej pracy, gdzie wystêpuj¹ gliny zlodowacenia Odry oraz dwóch stadia³ów zlodowacenia Warty: dolnego i œrodkowego. Na obszarze arkusza Maków Mazowiecki (Michalska, 1954), w okolicach pó³nocnej granicy obszaru arkusza Pu³tusk (Zakliczewo nad Orzycem), pod cienk¹ warstw¹ piasków wodnolodowcowych autorka wydzieli³a bruk powsta³y z glin stadia³u pó³nocnomazowieckiego. Mo¿e to wskazywaæ na podobne procesy niszczenia najm³odszych glin, jakie mia³y miejsce we wschodniej czêœci obszaru arkusza Pu³tusk.

a. Plejstocen

W Pomaskach-G³ódkach stwierdzono mu³ki z wêglem brunatnym miocenu œrodkowego jako kry w utworach plejstoceñskich. W G³adczynie, w otworach m.in. 69 i 70, wystêpuj¹ i ³ y i mu³ki pstre miocenu górnego jako kry w utworach plejstoceñskich. Ichstrop le¿y na g³êbokoœci odpowiednio 15,8 i 22,3 m, a mi¹¿szoœæ wynosi 11,6 i ponad 4,7 m. W pobli¿u wsi Wielgolas (po³udniowo-wschodnia czêœæ obszaru arkusza) pod piaskami drobnoziarnistymi stwierdzono krê utworów miocenu górnego na g³êbokoœci 0,7 m. S¹ to mu³ki, i³y rdzawo-niebieskawe i rdzawe oraz mu³ki piaszczyste. £¹cznie utwory te maj¹ 3,0 m mi¹¿szoœci i le¿¹ na glinach zwa³owych (Butrymo- wicz, 1971b). Ponadto, równie¿ w G³adczynie, lecz oko³o 200 m na po³udnie od po³udniowej granicy obszaru arkusza (na obszarze ark. Serock) w dwóch otworach stwierdzono i³y i mu³ki pstre w postaci kier o mi¹¿szoœci oko³o 22 i 28 m. I³y te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 5 m, pod glinami zwa³owymi.

Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi Stadia³ dolny

Najstarsze gliny zwa³owe zosta³y stwierdzone w piêciu otworach wiertniczych: 33 – Lipniki Stare (wysokoœæ stropu 46,0 m p.p.m., mi¹¿szoœæ 8,0 m), 3 – Szlasy Z³otki (wysokoœæ stropu 3,0 m n.p.m., nawiercono do 0,5 m), 29 – Pu³tusk (wysokoœæ stropu 12,5 m n.p.m., g³êbokoœæ 74,0 m, nawiercono do 4,0 m), 11 – Pomaski-Sikuty (wysokoœæ stropu 37,8 m n.p.m., g³êbokoœæ 76,5 m, mi¹¿szoœæ 3,5 m), 26 – Kleszewo (wysokoœæ stropu 18,0 m p.p.m., g³êbokoœæ 100,0 m, mi¹¿szoœæ 1,3 m). Gliny te miejscami pokrywaj¹ wyniesienia lub stoki pod³o¿a, zbudowane z osadów miocenu górnego (i³ów i mu³ków pstrych). Ich mi¹¿szoœæ siêga 36 m. Strop wystêpuje na ró¿nych g³êbokoœciach: od 74,0 do 158,0 m. Wspó³czynniki petrograficzne O/K–K/W–A/B2 tych glin wynosz¹: 1,25–0,97–0,84 (otw. 11 –

2 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie.

19 Pomaski-Sikuty, dwie próbki) i 1,05–1,34–0,57 (otw. 26 – Kleszewo, jedna próbka) (Kaulbarsz, 2016). Gliny tego wieku wystêpuj¹ te¿ na pobliskich obszarach arkuszy: Rz¹œnik (Szymczyk, 1994) i Wyszków (Kucharska, Pochocka-Szwarc, 2013). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi stwierdzone zosta³y w otworze 3 (Szlasy-Z³otki). S¹ to piaski drobnoziarniste i œrednioziarniste. Ich strop le¿y na wysokoœci oko³o 36–51 m n.p.m., mi¹¿szoœæ – 34,5 m. Le¿¹ na glinach zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi, a pod glinami zwa³owymi stadia³u górnego zlodowacenia Nidy.

Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Nidy Stadia³ górny

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (dolne) wystêpuj¹ w czterech otworach na obszarze arkusza: 14 (Dzier¿anowo), 33 (Lipniki Stare) i 8 (Stary Szelków) oraz w otworze kartograficznym 26 (Kleszewo). Te drobnoziarniste osady le¿¹ na g³êbokoœci 67,8–142 m. Ich mi¹¿szoœci wynosz¹ 14,5–32,3 m. Gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Nidy wystêpuj¹ jedynie w pó³nocno-zachodniej i zachodniej czêœci obszaru arkusza. Ich obecnoœæ stwierdzono w otworach: 3 (Szlasy-Z³otki), 11 (Pomaski-Sikuty), 14 (Dzier¿anowo) i 33 (Lipniki Stare). W otworze 11 gliny te wystêpuj¹ bezpoœred- nio na glinach stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi. Le¿¹ tu one na g³êbokoœci 67,8–76,5 m (wyso- koœæ 37,8–46,5 m n.p.m.; mi¹¿szoœæ 8,7 m). Wspó³czynniki petrograficzne czêœci sp¹gowej glin (g³êbokoœæ 72,0–75,0 m) wynosz¹ 1,12–1,07–0,79. Udzia³ wapieni paleozoicznych i ska³ skandynawskich jest tu zbli¿ony. Wspó³czynniki petrograficzne czêœci stropowej (g³êbokoœæ 69,5–72,0 m) wynosz¹ 1,54–0,82–0,93. Tu ziarna wapieni paleozoicznych przewa¿aj¹ nad okruchami ska³ krystalicznych. W obu czêœciach profilu zaobserwowano du¿y udzia³ (do 27,3%) ska³ lokalnych, w tym szarych mu³owców z glaukonitem (Kaulbarsz, 2016). Poziom glin na g³êbokoœci 75,0–76,5 m (1,5 m mi¹¿szo- œci) zosta³ przez Kaulbarsz (2016) opcjonalnie zaliczony do stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy. Wspó³czynniki petrograficzne (jedna próbka) wynosz¹ 1,89–0,65–1,15. Autor niniejszego opracowania zaliczy³ jednak ten poziom do stadia³u górnego zlodowacenia Nidy. W innych otworach mi¹¿szoœci glin zwa³owych s¹ zbli¿one: 7,5; 10,0; 4,0 m. Strop glin le¿y na g³êbokoœciach 76,6–131,5 m. Piaski i mu³ki zastoiskowe (górne). W otworze kartograficznym 11 (Pomaski-Sikuty) mu³ki piaszczyste ze œladami warstwowania wystêpuj¹ na g³êbokoœci 67,0–67,8 m. Le¿¹ one na glinach zwa³owych zlodowacenia Nidy i przykryte s¹ 10-centymetrow¹ warstewk¹ glin zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Nidy. W otworze 17 (Gnojno) mu³ki le¿¹ na g³êbokoœci 73,0 m i maj¹ mi¹¿szoœæ ponad 4,5 m (nieprzewiercone). W otworze 8 (Stary Szelków) piaski py³owate i drobnoziarniste,

20 podœcielone 2-metrow¹ warstw¹ piasków ze ¿wirami, le¿¹ na g³êbokoœci 55,0 m i maj¹ mi¹¿szoœæ 15,0 m. Le¿¹ bezpoœrednio na utworach zastoiskowych dolnych zlodowacenia Nidy. Piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i ¿wiry piaszczyste wodnolodowcowe le¿¹ na g³êbokoœci 66,8 m ponad glinami zwa³owymi stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi w otworze 29 w Pu³tusku. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 7,2 m. W otworze 37 w Pu³tusku piaski py³owate, drobno- i œrednioziarniste le¿¹ na g³êbokoœci 93,5 m i maj¹ mi¹¿szoœæ 7,5 m. Pod nimi wystêpuj¹ i³y pstre mio- ceñskie. W otworze 17 (Gnojno) piaski œrednioziarniste le¿¹ na mu³kach zastoiskowych górnych (strop na g³êbokoœci 56,0 m, mi¹¿szoœæ 16,0 m).

Zlodowacenie Sanu 1 Stadia³ dolny

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe wystêpuj¹ w zachodniej czêœci obszaru arkusza: w otworach 29 i 37 w Pu³tusku, 15 w Bobach, 18 w Trzciñcu i 33 Lipnikach Starych. Ich strop le¿y na g³êbokoœci w przedziale 54,5–128,0 m. W otworze kartograficznym 26 (Kleszewo) s¹ to i³y i i³y py³owate, szare, z br¹zowymi i jaœniejszymi œladami smugowania i warstwowania, twarde, kruche. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 13,9 m (wysokoœæ 28,1–14,2 m n.p.m., g³êbokoœæ 53,9–67,8 m). Le¿¹ one bez- poœrednio na osadach zastoiskowych dolnych stadia³u górnego zlodowacenia Nidy, a podœcielaj¹ osady zastoiskowe stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1, tworz¹c ³¹cznie kompleks zastoiskowy o mi¹¿szoœci 72,7 m. Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 wynosi oko³o 2–22 m. Osady te le¿¹ na starszych utworach wodnolodowcowych i zastoiskowych oraz na i³ach pstrych miocenu górnego. Gliny zwa³owe rozpoznano m.in. w otworach: 33 (Lipniki Stare) na g³êbokoœci oko³o 77 m (mi¹¿szoœæ oko³o 50 m), 14 (Dzier¿anowo) na g³êbokoœci 50,0 m (mi¹¿szoœæ oko³o 20 m), 20 (Chmie- lewo) na g³êbokoœci oko³o 49 m (mi¹¿szoœæ oko³o 15 m) i w otworach w Pu³tusku: 29 (g³êbokoœæ oko³o 35 m, mi¹¿szoœæ oko³o 20 m) i 37 (g³êbokoœæ 63,8 m, mi¹¿szoœæ 10,3 m). W wiêkszoœci otworów poziom glin stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 nie jest oddzielony od wy¿ej lub ni¿ej le¿¹cych poziomów glin zwa³owych osadami innej litologii i genezy. Gliny zwa³owe w takich sytuacjach stanowi¹ mi¹¿szy kompleks obejmuj¹cy kilka (od dwóch do piêciu) po- ziomów stratygraficznych – od stadia³u górnego zlodowacenia Nidy po stadia³ œrodkowy zlodowacenia Warty. Mi¹¿szoœæ takiego kompleksu wynosi od 43,0 (otw. 29 – Pu³tusk), 99,5 m (otw. 33 – Dzier¿a- nowo) do 124,8 m (okolice otw. 33 – Lipniki Stare). Ogólnie poziom glin zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 le¿y na g³êbokoœci oko³o 27–77 m, a jego mi¹¿szoœæ wynosi od 0,5 do oko³o 52 m. Prawie we wszystkich otworach Przedsiêbiorstwa Wodoci¹gów i Kanalizacji w Pu³tusku, zlokalizowanych na tarasie zalewowym Narwi, pod poziomem piasków i ¿wirów interglacja³u eemskiego, wystêpuj¹ gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1. Ich strop le¿y tu na g³êbokoœci

21 oko³o 29–35 m (oko³o 45–50 m n.p.m.). Przewa¿nie nawiercono jedynie 1–3 m tych glin i w tych osadach otwory zakoñczono. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ w zachodniej czêœci obszaru arkusza. Le¿¹ na g³êbokoœciach oko³o 31–87 m, a ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 3,5–26,0 m. Rozpoznano je m.in. w otworze 11 (Pomaski-Sikuty) jako piaski œrednio- i drobnoziarniste o mi¹¿szoœci 9,4 m (g³êbokoœæ 57,5–66,9 m) oraz w otworach: 14 (Dzier¿anowo) jako piaski œrednioziarniste gliniaste i 60 (Pu³tusk) jako piaski ró¿noziarniste z otoczakami.

Stadia³ górny

Piaski, miejscami z domieszk¹ ¿wirów, mu³ki i i³y zastoiskowe stwierdzono w kilku otworach, m.in. w otworach: kartograficznym 26 (Kleszewo), 27 (Kleszewo), kartograficznym 11 (Pomaski-Sikuty), 30, 37, 45 (Pu³tusk) i 3 (Szlasy-Z³otki). W otworze 26 s¹ to mu³ki, mu³ki piaszczyste, ilaste i i³y py³owate oraz piaski bardzo drobnoziarniste, przewa¿nie szare, ze œladami warstwowania, o mi¹¿szoœci 22,2 m (g³êbokoœæ 27,3–49,5 m). W otworze 11 s¹ to mu³ki ilaste, i³y py³owate, piaski bardzo drobnoziarniste i py³owate o mi¹¿szoœci 8,0 m (g³êbokoœæ 49,5–57,5 m). W otworze 45 w dolinie Narwi (tabl. III) pod osadami grubookruchowymi interglacja³u eemskiego na g³êbokoœci 28,0–30,0 m nawiercono piaski py³owate i œrednioziarniste o mi¹¿szoœci ponad 2 m (wysokoœæ stropu 53,2 m n.p.m.). W innych otworach w dolinie Narwi pod osadami tarasów zalewowych wy¿szych i³y i mu³ki wystêpuj¹ na wysokoœci 59,0–74,1 m n.p.m. Ogólnie utwory zastoiskowe stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1 wystêpuj¹ na g³êbokoœciach 25,0–61,5 m i ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 2–41 m. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w wielu otworach: 3 (Szlasy-Z³otki), 8 (Stary Szelków), 14 (Dzier¿anowo), 15 (Boby), 20 (Chmielewo), 23 (Lipa), 33 (Lipniki Stare), 29, 35, 37, 54–56, 60 (Pu³tusk), 46, 62 (Pop³awy) i 59, 66 (P³ocochowo). Cienkie poziomy tych glin stwierdzono równie¿ w dwóch otworach kartograficznych: 11 (Pomaski-Sikuty) – piaski zaglinione z g³azikami, g³êbokoœæ 49,0–49,5mi26(Kleszewo) – gliny szare, g³êbokoœæ 25,8–27,3 m. Z glin tych pobrano po jednej próbce. W próbce z otworu 11 liczba okruchów ¿wirów by³a ma³a – 45. Wspó³czynniki petrograficzne 1,18–1,00–0,85, mimo niskiej frekwencji ziaren kwarcu, s¹ miarodajne. W otworze 26 próbka, mimo znacznej liczebnoœci ziaren, wykazuje dominacjê ska³ krystalicznych, bêd¹c¹ prawdopodobnie efektem procesów wietrzenia (Kaulbarsz, 2016). Wspó³czynniki petrograficzne 0,26–5,39–0,17 rów- nie¿ nie odpowiadaj¹ wynikom uzyskanym dla glin tego wieku na obszarach s¹siednich arkuszy (Kaulbarsz, 2016). Przyjêto jednak, g³ównie na podstawie g³êbokoœci po³o¿enia, ¿e s¹ to gliny stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1. Strop glin w otworach le¿y na g³êbokoœciach w przedziale 16,0–54,7 m. W kilku otworach poziom tych glin zosta³ jedynie nawiercony. Ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 2–40 m.

22 Piaski i mu³ki zastoiskowe stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1 nawiercono w otworze 36 w Pu³tusku (piaski drobnoziarniste na g³êbokoœci 42,0–58,0 m, wysokoœæ stropu – 61,2 m n.p.m.) oraz w otworze Kleszewo Agronomówka (nie umieszczono go na mapie; nr arch. NAG PIG-PIB 3832/103, nr banku HYDRO 4110018) (mu³ki na g³êbokoœci 30,0–31,0 m, wysokoœæ stropu 63,7 m n.p.m.). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe stwierdzono w otworach: 47 w Pop³awach (g³êbokoœæ 24,1–30,0 m), 48 (g³êbokoœæ 20,0–30,0 m) i 61 (g³êbokoœæ 15,0–35,3 m) oraz w otworze 39 w Pu³tusku (g³êbokoœæ 25,0–29,0 m). Le¿¹ one pod glinami zlodowacenia Odry.

Interglacja³ wielki Interglacja³ mazowiecki

Piaski i ¿wiry, najprawdopodobniej rzeczne, interglacja³u mazowieckiego stwierdzono w otworach: 35–37, 54 (Pu³tusk), 23 (Lipa), 59 (P³ocochowo), 34 (Lipniki Nowe) i wspomnianym wy¿ej otworze Kleszewo Agronomówka. S¹ to piaski ze ¿wirami, ¿wiry oraz piaski grubo-, œrednio- i drobnoziarniste. Le¿¹ na g³êbokoœciach 17,0–53,6 m. Strop osadów rzecznych le¿y na wysokoœciach oko³o 65–70 m n.p.m. Ich mi¹¿szoœæ wynosi od 2,6 m do oko³o 25 m. Le¿¹ na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1, lub – w jednym przypadku – na osadach zastoiskowych tego zlodowacenia (stadia³u górnego) (otw. 36).

Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry Stadia³ górny

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (dolne) wystêpuj¹ m.in. w otworach: 62, 63 (Pop³awy) i 66 (P³ocochowo). S¹ to piaski, mu³ki, mu³ki ilaste, i³y i i³y piaszczyste. Le¿¹ na g³êbokoœci 28,0–44,0 m. Ich mi¹¿szoœci wynosz¹ oko³o 2–19 m. W otworze kartograficznym 11 (Pomaski-Sikuty) piaski drobnoziarniste z domieszk¹ œrednioziarnistych i mu³ki ilaste stopniowo przechodz¹ce w i³y py³owate le¿¹ na niewielkiej mi¹¿szoœci glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1 i maj¹ mi¹¿szoœæ 5,5 m (g³êbokoœæ 43,5–49,0 m, wysokoœæ 65,3–70,8 m n.p.m.). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) stwierdzono jedynie w otworze kartograficznym 11 (Pomaski-Sikuty) na g³êbokoœci 39,8 m. Piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami do 0,5 cm œrednicy o mi¹¿szoœci 3,7 m le¿¹ tu na osadach zastoiskowych tego samego wieku, pod glinami zlodowacenia Odry. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w co najmniej 32 otworach wiertniczych. Ich strop le¿y na g³êbokoœci 13–24 m, a mi¹¿szoœæ wynosi od 1,0 m 28,5 m. Czêsto gliny te wraz z m³odszymi glinami zlodowaceñ œrodkowopolskich tworz¹ jeden nierozdzielny kompleks. Czasami s¹ przewarstwione zaglinionymi piaskami ze ¿wirami, jak np. w otworze kartograficznym 11 (Pomaski-Sikuty). W otworze

23 tym strop glin le¿y na g³êbokoœci 33,3 m (wysokoœæ 81,0 m n.p.m.). S¹ to gliny szare z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów. Ich sp¹g le¿y na g³êbokoœci 39,8 m (74,5 m n.p.m.). Mi¹¿szoœæ glin wynosi 6,5 m. Wspó³czynniki petrograficzne piêciu próbek glin pobranych z tego otworu wynosz¹ 2,07–0,59–1,26 (Kaulbarsz, 2016). Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (górne) wystêpuj¹ w otworach: 5 (Stary Szelków), 12 (Pomaski-G³ódki), 13 (Magnuszew Ma³y), 15 (Boby) i 18 (Trzciniec) oraz w otworach, których nie zamieszczono na mapie: w P³ocochowie (nr arch. 3832141Z6; nr banku HYDRO 4110033) i G³adczynie (PGR, nr banku HYDRO 4110005). S¹ to piaski drobnoziarniste, miejscami z domieszk¹ œrednio- ziarnistych, piaski py³owate, mu³ki, mu³ki piaszczyste, i³y warwowe i i³y. Ich strop le¿y na g³êbokoœci 11,7–59,0 m, a mi¹¿szoœæ wynosi 2,0–12,3 m. Le¿¹ przewa¿nie na glinach zlodowacenia Odry. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) le¿¹ na osadach zastoiskowych lub glinach zwa³owych zlodowacenia Odry. W G³adczynie (otw. 70) osady te le¿¹ na i³ach i mu³kach pstrych, które wystêpuj¹ tu w formie kry. Stwierdzono je w otworach: 1, 2 (Ciepielewo), 4 (Orzyc), 8 (Stary Szelków), 12 (Pomaski-G³ódki), 13 (Magnuszew Ma³y), 18 (Trzciniec), 36, 37, 39 (Pu³tusk), 68 (Kacice), 52 (Obryte), 64 (Bartodzieje) i 70 (G³adczyn). S¹ to piaski ró¿noziarniste z otoczakami, piaski drobno-, œrednio- i gruboziarniste, piaski ze ¿wirami, ¿wiry, ¿wiry piaszczyste, otoczaki i pospó³ki. Wystêpuj¹ na g³êbokoœci w przedziale 3–50 m. Mi¹¿szoœæ ich wynosi 2–19 m.

Zlodowacenie Warty Stadia³ dolny

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe wystêpuj¹ pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry i zlodowacenia Warty, czasem te¿ miêdzy glinami lub piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1 a glinami zlodowacenia Warty. Stwierdzono je w otworach: 11 (Pomaski-Sikuty), 22 (Przemiarowo), 24 (Zambski Koœcielne), 26 (Kleszewo), 30, 36, 38, 60 (Pu³tusk), 59 (P³ocochowo), 64 (Bartodzieje), 65 (Wielgolas), 70 (G³adczyn) oraz w otworach nie zamieszczonych na mapie geologicznej: w Lipie (nr arch. NAG PIG-PIB 2383/2004, nr banku HYDRO 4110111), Szlasach-Z³otkach (nr arch. UWoj. Ciechanów 36/89, nr banku HYDRO 4110093) i Dzier¿anowie (nr arch. NAG PIG-PIB 3732/107, nr banku HYDRO 4110003). S¹ to piaski drobnoziarniste, py³owate, piaski drobnoziarniste z domieszk¹ ¿wirów, mu³ki, mu³ki piaszczyste, py³y, py³y gliniaste, piaszczyste, py³y piaszczyste z domieszk¹ ¿wirów i i³y. W otworze 11 (Pomaski-Sikuty) w stropowej czêœci utworów zastoiskowych wystêpuj¹ trzy cienkie (5-, 40- i 30-centymetrowe) przewarstwienia glin zwa³owych. Utwory zastoiskowe wystêpuj¹ na g³êbokoœci 1,7–35,0 m. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 1,5–24,5 m. Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ powszechnie na obszarze arkusza. Stwierdzono je w 47 otworach wiertniczych. Brak ich jedynie w dolinie Narwi, gdzie

24 zosta³y zniszczone w interglacjale eemskim przez wody rzeczne. Na wschód od doliny Narwi gliny tego wieku tworz¹ oko³o 10-metrowy p³aszcz pokrywaj¹cy mioceñskie i³y pstre. Do stadia³u dolnego zlodowacenia Warty zaliczono najwy¿sze serie osadów gliniastych z dwóch otworów kartograficznych: seriê rozmytych glin lodowcowych z g³êbokoœci 9,8–10,9 m z otworu 49 (Gajówka-Pop³awy) oraz gliny lodowcowe z g³êbokoœci 3,0–12,9 m z otworu 51 (Obryte). Wspó³czynniki petrograficzne jednej próbki glin z otworu 49 wynosz¹ 1,34–0,84–1,03, szeœciu próbek z otworu 51 s¹ doœæ zró¿nicowane (powodem mog¹ byæ zaburzenia glacitektoniczne oraz obecnoœæ w czêœci próbek materia³u zwietrza³ego) (Kaulbarsz, 2016). Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych glin z otworu 51 (Obryte) przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2 Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych glin zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty z otworu 51 (Obryte; szeœæ próbek), wg Kaulbarsz, 2016

Ska³y skandynawskie* Ska³y lokalne** Wspó³czynniki petrograficzne G³êbokoœæ (%) (%) (m) Kr Wp Dp M1 SL O/K K/W A/B 3,0–4,6 15,3 15,3 0,0 0,0 5,1 1,67 1,00 0,6 4,6–6,0 43,2 38,7 0,0 0,0 8,1 1,04 1,16 0,73 8,0–9,5 43,4 38,8 0,0 0,7 5,3 1,18 1,12 0,69 11,35–12,90 48,1 37,0 0,0 0,0 7,4 0,85 1,35 0,67

*Ska³y skandynawskie: Kr – ska³y krystaliczne, Wp – wapienie paleozoiczne, Dp – dolomity paleozoiczne. **Ska³y lokalne: M1 – mu³owce lokalne, SL – suma ska³ lokalnych.

Gliny zwa³owe w profilu otworu 11 (Pomaski-Sikuty) z g³êbokoœci 0,2–5,7 m i otworu 26 (Kle- szewo) z g³êbokoœci 1,5–5,0 m zosta³y zaliczone do m³odszego ogniwa glacjalnego – stadia³u œrodko- wego zlodowacenia Warty. Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ na powierzchni terenu lub pod przykryciem innych osadów na g³êbokoœci do 23,8 m. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 1,1–20,0 m, przeciêtnie kilka–kilkanaœcie metrów. Gliny zwa³owe we wschodniej czêœci obszaru arkusza stanowi¹ rozleg³e wychodnie w obrêbie równin denudacyjnych, zaœ w zachodniej czêœci ods³aniaj¹ siê w kilku miejscach, m.in. w okolicach wsi Chmielewo w skarpie doliny Narwi na zachodnim brzegu rzeki, gdzie le¿¹ pod piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Na wschód od doliny Narwi mi¹¿szoœci glin zwa³owych wynosz¹: ponad4mwrejonie Barto- dziej, 5,0–10,2 m w okolicy Wielgolasu, 2,0–10,0 m ko³o Psar, 7,8–13,2 m w okolicy Obrytego i 6,0–16,0 m w rejonie Zambsk. W okolicy Psar i Obrytego le¿¹ bezpoœrednio na i³ach pstrych. W otworach 69 i 70 (G³adczyn, po³udniowy skraj obszaru) sytuacja jest nietypowa, bo w obrêbie glin wystêpuje prawie 12-metrowej mi¹¿szoœci kra i³ów pstrych. Gliny zwa³owe le¿¹ce na krze maj¹

25 5,0–15,8 m, a pod ni¹ – 0,9 m mi¹¿szoœci. Tu¿ poza po³udniow¹ granic¹ obszaru arkusza, na obszarze arkusza Serock, w dwóch otworach w G³adczynie nawiercono prawdopodobnie tê sam¹ krê i³ów pstrych, której mi¹¿szoœæ wynosi 22 i 28 m. Piaski i ¿wiry moren martwego lodu. Wpo³udniowo-wschodniej czêœci badanego obszaru, w okolicach Obrytego, Wielgolasu i G³adczyna, spoœród m³odszych osadów zastoiskowych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty wy³aniaj¹ siê cztery wzgórza. Ich d³ugoœci wynosz¹ 400–700 m, szerokoœci 100–240 m, wysokoœci do oko³o 4 m. W trzech z nich znajduj¹ siê ods³oniêcia o g³êbokoœci (wysokoœci) 2–3 m. W kulminacjach tych wzgórz wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste, z domieszk¹ py³ów oraz ze ¿wirami i g³azikami (czêsto z du¿¹ iloœci¹) o mi¹¿szoœci oko³o 1 m. Ni¿ej wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste z pojedynczymi g³azikami lub warstewkami grubszego materia³u. W formie po³o¿onej na po³udnie od Obrytego, w starej ¿wirowni-piaskowni, ponad piaskami ze ¿wirami le¿¹ piaski drobno- i bardzo drobnoziarniste eoliczne. Prawdopodobnie zosta³y one nawiane u schy³ku plejstocenu lub w holocenie. Moreny martwego lodu zakorzenione s¹ w glinach stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. L¹do- lód stadia³u œrodkowego wkroczy³ na ten obszar bardzo cienk¹ pokryw¹ lodow¹, pozostawiaj¹c ma³o mi¹¿sze gliny zwa³owe, które nastêpnie w du¿ej czêœci zosta³y zniszczone przez erozjê wodn¹ w interglacjale eemskim. Moreny martwego lodu przetrwa³y, choæ zapewne zosta³y zdenudowane. Ota- czaj¹ce je piaski drobnoziarniste i mu³ki s¹ osadami zastoiskowymi pochodz¹cymi ze schy³ku stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Piaski, mu³ki i i³y, miejscami piaski z domieszk¹ ¿wirów, zastoiskowe wystêpuj¹ na powierzchni na wysokoœci 102,0–109,0 m n.p.m. Stwierdzono je w oko³o 70 sondach i otworach wiertniczych w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza, obejmuj¹cej okolice miêdzy Zambskami a Psarami, w okolicach Obrytego oraz na wschód od Bartodziej i G³adczyna Rz¹dowego (okolice Wielgolasu). Kontynuuj¹ siê ku wschodowi, na obszarze arkusza Rz¹œnik. Mi¹¿szoœci tych utworów wynosz¹ 0,6–8,5 m, przewa¿nie od 1,4 do ponad 2,3 m. Osady te le¿¹ na glinach zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Nad nimi w kilku miejscach le¿¹ rezydua glin zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Z takiego miejsca, z ods³oniêcia na pó³nocny zachód od Obrytego (ods³oniêcie 383 – numeracja w notatniku terenowym; NAG PIG-PIB) spod rezyduów glin zwa³owych pobrano do badañ wieku metod¹ OSL trzy próbki piasków drobnoziarnistych i py³owatych warstwowanych horyzontalnie. Próbki pobrano ze œciany pó³nocnej, z g³êbokoœci 1,15–1,90 m. Odleg³oœci miêdzy nimi wynios³y 4,5 i 11,0 m. Wyniki badañ prezentuj¹ siê nastê- puj¹co: 89,9 (GdTL-2702); 68,2 (GdTL-2703) i 113,3 (GdTL-2704) ka BP. Rozrzut pomiêdzy warto- œciami wynosi a¿ 45 ka – jest zdecydowanie za du¿y. Wyniki wydaj¹ siê wiêc niewiarygodne.

26 Zbiornik, w którym powsta³y osady zastoiskowe, istnia³ u schy³ku stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Osady zastoiska na wschód od doliny Narwi zapewne zosta³y w du¿ej mierze zniszczone przez erozjê wodn¹ u schy³ku zlodowacenia i interglacja³u eemskiego. Osady prawdopodobnie tego wieku – piaski drobnoziarniste i mu³ki – wystêpuj¹ te¿ po zachodniej stronie doliny Narwi w profilach otworów wiertniczych: 6 na g³êbokoœci 12,0–17,0 m (Pomaski Ma³e) i 11 na g³êbokoœci 5,7–7,9 m (Pomaski-Sikuty); 59 na g³êbokoœci 14,0–17,5 m (P³ocochowo) oraz w punktach dokumentacyjnych 7i9nag³êbokoœci odpowiednio 7,0–8,5 i 8,5–10,0 m. Osady te le¿¹ pomiêdzy glinami stadia³ów dolnego i œrodkowego zlodowacenia Warty. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ pod najm³odszymi glinami zwa³owymi – glinami stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty lub pod brukiem morenowym bêd¹cym pozosta³oœci¹ po zniszczonych glinach. Stwierdzono je w kilku otworach w zachodniej czêœci obszaru: 10 (Czarnostów), 19 (Przemiarowo), 26 i 27 (Kleszewo) i 39 (Pu³tusk). W otworze 26 (Kleszewo) s¹ to piaski drobnoziarniste z pojedynczymi ¿wirami i piaski ró¿noziarniste z przewarstwieniem œrednio- ziarnistych, zawodnione, piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami o œrednicy do 1 cm, równie¿ zawodnione oraz piaski drobnoziarniste, o ³¹cznej mi¹¿szoœci 14,9 m. Le¿¹ one na g³êbokoœci 5,0–18,9 m. Mi¹¿szoœæ omawianych osadów w wy¿ej wymienionych otworach wynosi 1,8–14,9 m. Osady wodnolodowcowe tworz¹ wyraŸny poziom w skarpie doliny Narwi, na zachodnim (pra- wym) brzegu rzeki. Stwierdzono je na po³udnie od Pu³tuska oraz pomiêdzy Kleszewem a Bobami. Ich mi¹¿szoœæ wynosi tu kilka–kilkanaœcie metrów. W osadach tych na skarpie znajduje siê kilka piaskowni. Ponad piaskami i ¿wirami w skarpie widoczne s¹ gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. W kilku miejscach, w okolicach Lipy i Chmielewa, w dole skarpy spod piasków i ¿wi- rów wy³aniaj¹ siê starsze gliny zwa³owe – stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ te¿ na niewielkiej powierzchni przy wschodniej granicy obszaru arkusza, na po³udnie od Zambsk Koœcielnych i doliny Narwi. Jest to obszar zdegradowanej erozyjnie wysoczyzny polodowcowej. Piaski i ¿wiry le¿¹ tu na osadach zastoiskowych lub glinach zwa³owych stadia³u dolnego. Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 2 m.

Stadia³ œrodkowy

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe wystêpuj¹ w zachodniej czêœci obszaru arkusza, w obrêbie wysoczyzny. Stwierdzono je w otworach: 33 (Lipniki Stare), 39 (Pu³tusk), 59 (P³ocochowo) i 68 (Kacice). Le¿¹ przewa¿nie pomiêdzy glinami zwa³owymi stadia³ów dolnego i œrodkowego zlodowacenia Warty lub na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych zlodowacenia Odry. Strop utworów zastoiskowych wystêpuje na g³êbokoœci 5,2–19,0 m. Mi¹¿szoœæ wynosi od 1,5 do oko³o 20 m. W pobli¿u po³udniowej granicy obszaru arkusza, w Kacicach (punkt dok. 50) pod zaglinionymi piaskami i ¿wirami oraz g³azikami o mi¹¿szoœci 4,3 m (stanowi¹cymi w tym miejscu odpowiednik

27 poziomu glin zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty) le¿¹ piaski drobnoziarniste o mi¹¿szoœci oko³o 18–19 m (strop oko³o 81 m n.p.m.). Zosta³y one zaliczone do stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Pod nimi wystêpuj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe stadia³u dolnego tego zlodowacenia. Gliny zwa³owe, miejscami rezydua glin zwa³owych. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w zachodniej czêœci obszaru arkusza na powierzchni lub pod niewielkim przykryciem osa- dów m³odszych. Lokalnie przechodz¹ w piaski gliniaste. Utwory te tworz¹ wysoczyznê lodowcow¹. Rezydua glin zwa³owych – ¿wiry zaglinione, piaski gliniaste, piaski ze ¿wirami, g³azy i bruk lub cienkie gliny zwa³owe piaszczyste i py³owate oraz ich eluwia wystêpuj¹ na zniszczonej erozyjnie wysoczyŸnie we wschodniej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru. Strop glin zwa³owych, które stwierdzono w co najmniej 32 otworach wiertniczych w zachodniej czêœci obszaru, wystêpuje na g³êbokoœci do 8,1 m. Wysokoœci bezwzglêdne stropu wynosz¹ od 80,5 m n.p.m. w Kleszewie do 117,0 m n.p.m. w Szlasach-Z³otkach. Mi¹¿szoœæ glin wynosi 1,5–17,0 m (przeciêtnie 5,4–11,0 m). Ku po³udniowi mi¹¿szoœæ glin zwa³owych maleje, a miejscami osady te lito- logicznie bardziej przypominaj¹ piaski i ¿wiry lodowcowe. W okolicach Kacic (otw. 68), w pobli¿u po³udniowej granicy obszaru arkusza, gliny maj¹ tylko 1,5 m mi¹¿szoœci, a w punkcie dokumentacyjnym 50 s¹ to tylko zaglinione piaski ze ¿wirami i g³azikami o mi¹¿szoœci 4,3 m. Osady glacjalne pod- œcielone s¹ drobnoziarnistymi osadami zastoiskowymi stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. W Pu³tusku gliny zwa³owe stanowi¹ mi¹¿szy, ponad 10-metrowy poziom. Zbudowana jest z nich skarpa doliny Narwi. W glinach – ciemnobr¹zowych, zwartych i twardych, z nielicznymi g³azikami – wydr¹¿one s¹ korytarze stanowi¹ce dawniej zaplecze gospodarcze kolegium jezuickiego na wzgórzu Abrahama. Korytarze pochodz¹ z XVI–XVII w. Maj¹ one ³¹cznie ponad 60 m d³ugoœci. Wydr¹¿one s¹ w dolnej czêœci skarpy i czêœciowo obmurowane. Ponad ich stropem pok³ad glin ma mi¹¿szoœæ 6,5–7,0 m (Stabrowska, 2001). Równie¿ na skarpie doliny Narwi, kilkadziesi¹t metrów na pó³noc od wzgórza Abrahama, w 1954 r. wykonano badania pod posadowienie gmachu Starostwa Powiatowego. Wykonano tam 11 otworów 10-metrowej g³êbokoœci. We wszystkich profilach stwierdzono gliny zwa³owe. Sytuacja we wschodniej czêœci jest inna. Rezydua stwierdzone w 30 stanowiskach maj¹ mi¹¿szoœæ 0,1–3,2 m, przewa¿nie poni¿ej 1 m. Le¿¹ na osadach zastoiskowych. Rzadziej wystêpuj¹ na powierzchni, czêœciej pod przykryciem piasków drobnoziarnistych i py³owatych oraz mu³ków jeziornych o mi¹¿szoœci 0,5–1,7 m, przewa¿nie 0,5–0,7 m. Na obszarze s¹siedniego arkusza Rz¹œnik (Szymczyk, 1994), w jego po³udniowo-zachodniej czêœci, równie¿ wystêpuj¹ zniszczone cienkie gliny zwa³owe lub czêœciej ich rezydua. Le¿¹ tam one nie na osadach zastoiskowych stadia³u œrodkowe- go zlodowacenia Warty, lecz na piaskach interstadia³u bu¿añskiego (odpowiednik starszego interstadia³u zlodowacenia Warty, nie wydzielonego w niniejszym opracowaniu).

28 W otworach 11 (Pomaski-Sikuty) i 26 (Kleszewo) gliny zwa³owe zaliczone do stadia³u œrodko- wego wystêpuj¹ na g³êbokoœciach odpowiednio 0–5,7 m i 1,5–5,0 m. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych tych glin przedstawiono poni¿ej w tabeli 3.

Tabela 3 Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych glin zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty z otworów 11 (Pomaski-Sikuty; cztery próbki) i 26 (Kleszewo; trzy próbki), wg Kaulbarsz, 2016

G³êbokoœæ Ska³y skandynawskie (%) Ska³y lokalne (%) Wspó³czynniki petrograficzne Otwór (m) Kr Wp Dp M1 ?L O/K K/W A/B 0,2–2,0 37,8 23,2 0,0 0,0 10,4 0,65 1,66 0,58

11 2,0–4,0 35 51,7 0,0 0,0 7,0 1,56 0,7 1,25 (Pomaski-Sikuty K1) 4,0–5,7 56,4 35,9 0,0 0,0 1,3 0,75 1,57 0,57 7,9–8,8 38,9 44,4 0,0 2,8 11,1 1,29 0,88 1,0

26 1,5–2,5 57,9 27,4 0,0 0,0 4,2 0,64 2,12 0,41 Kleszewo K3 2,5–5,0 37,2 50,2 0,0 0,0 3,9 1,56 0,75 1,09

Piaski lodowcowe s¹ facj¹ lodowcowych osadów zwa³owych i wystêpuj¹ na powierzchni w zachodniej czêœci obszaru arkusza w obrêbie wysoczyzny w postaci nielicznych niewielkich p³atów. Ich mi¹¿szoœæ przewa¿nie nie przekracza 2 m. Le¿¹ one na glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego. I³y, mu³ki i piaski, miejscami piaski z domieszk¹ ¿wirów, zastoiskowe wystêpuj¹ w obrêbie wysoczyzny lodowcowej, w pó³nocnej i zachodniej czêœci obszaru arkusza. Stwierdzono je w okolicach Ciepielewa, Lask i Orzyca, wzd³u¿ doliny Pe³ty od Czarnostowa i Szwelic po Kleszewo, w Pu³tusku i bliskiej okolicy, na po³udniowy zachód od Pu³tuska i w okolicach Kacic. W okolicy Ciepielewo–Laski–Orzyc, w strefie obni¿onej wysoczyzny zniszczonej u schy³ku stadia³u œrodkowego, dominuj¹ i³y o mi¹¿szoœci 0,4–4,5 m. Ku wschodowi ich mi¹¿szoœæ maleje do 0,2–0,4 m. W punkcie dokumentacyjnym 8 pod i³ami le¿¹ piaski py³owate, mu³ki i piaski drobnoziarniste (do 8,7 m), jeszcze ni¿ej piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami (do 16,5 m) i ni¿ej gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Miejscami brak jest i³ów, s¹ tylko piaski drobno- i bardzo drobnoziarniste. W innych miejscach na i³ach le¿¹ mu³ki (0,7 m) lub piaski drobnoziarniste (0,5–1,7 m). Wszystkie te osady (oprócz glin) tworz¹ kompleks zastoiskowy. Brak tu glin zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Wystêpuj¹ one nieco bardziej ku zachodowi, w rejonie miêdzy Za- kliczewem a Laskami, gdzie wysoczyzna wznosi siê wy¿ej (wysokoœæ stropu glin 90,5–98,7 m n.p.m., mi¹¿szoœæ ponad 4 m), oraz na powierzchni w postaci po³udnikowo przebiegaj¹cego niskiego garbu (o wysokoœci 96,0–97,5 m n.p.m.) w rejonie szosy Pu³tusk–Ró¿an. Gliny, o których mowa, musia³y byæ zniszczone przed akumulacj¹ osadów w zbiorniku zastoiskowym i póŸniejszym formowaniem siê sandru, czyli u schy³ku stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty.

29 Wzd³u¿ doliny Pe³ty, w pasie od oko³o 400 m do oko³o 1,5 km, pomiêdzy Czarnostowem a Kle- szewem, w okolicach Szwelic, Goœciejewa, G³odowa i Przemiarowa, wystêpuj¹ mu³ki, i³y, piaski drobnoziarniste, bardzo drobnoziarniste i py³owate. Udokumentowane zosta³y w 15 sondach o g³êbo- koœci 4–14 m. Miejscami pod osadami drobnoziarnistymi wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ ¿wirów o mi¹¿szoœci 0,5–2,5 m. Lokalnie osady zastoiskowe le¿¹ na glinach zwa³owych. Mi¹¿szoœæ ich wynosi 1,1–17,5 m. W kilku miejscach przykrywaj¹ je gliny w sp³ywach o mi¹¿szoœci 0,9–2,0 m. W punkcie dokumentacyjnym 16 mi¹¿szoœæ glin w sp³ywach pokrywaj¹cych osady zastoiskowe wynosi 3,0 m. Z piaskowni w G³odowie w dolinie Pe³ty pobrano dwie próbki piasków drobno- i œrednioziarnistych do datowañ wieku bezwzglêdnego metod¹ OSL. Pobrano je z tego samego poziomu w odleg³oœci 40 cm, 1,4 m poni¿ej górnej skarpy ods³oniêcia. Wyniki datowañ: 96,6 (GdTL-2700) i 76,8 (GdTL-2701) ka BP wskazuj¹ raczej na wczesny okres zlodowacenia Wis³y i wydaje siê, ¿e nie s¹ wiarygodne. W okolicach ujœcia Pe³ty do Narwi, w Kleszewie, przez wiele lat (do lat 90. XX w.) istnia³a cegielnia. Eksploatowano w niej i³y – surowiec na ceg³ê. Wyczerpano ca³y 3-metrowej mi¹¿szoœci poziom i³ów. Pod nimi, w dawnym miejscu eksploatacji (obecnie na powierzchni) le¿¹ piaski drobnoziarniste. Z piasków tych pobrano próbki do badañ wieku metod¹ OSL. Piaski te maj¹ mi¹¿szoœæ 2,9 m (punkt dok. 21, wysokoœæ oko³o 85 m n.p.m.). Poni¿ej le¿y kolejny poziom mu³ków o mi¹¿szoœci 1,0 m, a pod nimi piaski bardzo drobnoziarniste o mi¹¿szoœci 1,1 m. £¹cznie osady zastoiskowe (wraz z wy- eksploatowanym poziomem i³ów) mia³y mi¹¿szoœæ oko³o 8 m. Ni¿ej, podobnie jak nad Pe³t¹, wystê- puj¹ piaski i ¿wiry o mi¹¿szoœci 2,2 m. Pod nimi le¿¹ gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty o mi¹¿szoœci oko³o 1 m (strop na wysokoœci oko³o 78 m n.p.m.), a ni¿ej piaski drobnoziarniste z pojedynczymi ¿wirami drobnookruchowymi nale¿¹ce do dolnych osadów zastoiskowych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Wyniki badañ wieku próbek piasków podœcielaj¹cych i³y w Kleszewie, wykonane metod¹ OSL, prezentuj¹ siê nastêpuj¹co: 14,9 (GdTL-2706) i 17,9 (GdTL-2705) ka BP. S¹ to daty ewidentnie odpowiadaj¹ce zlodowaceniu Wis³y, jednak przyjêto, ¿e osady zastoiskowe opisane powy¿ej i poni¿ej, powsta³y w okresie stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. I³y o charakterze warwowym, silnie wapniste, wystêpuj¹ te¿ na powierzchni terenu w samym Pu³tusku, na wysoczyŸnie. Od lat 70. XIX w. by³y one eksploatowane jako surowiec na ceg³ê i to w co najmniej dwóch ró¿nych miejscach. Produkowano ceg³ê pe³n¹ i dziurawkê pod³u¿n¹. W 1953 r. na powierzchni 16 ha wykonano tu 27 wierceñ o g³êbokoœci 8,3–10,4 m. W 13 z nich sp¹g z³o¿a nie zosta³ osi¹gniêty. W owym czasie kubaturê zasobów obliczono na 1 092 768 m3. Okres eksploatacji przewi- dywano na 86–107 lat (Ar³ukiewicz, 1954). Cegielnia zosta³a zamkniêta w 1971 r. ze wzglêdu na wy- czerpanie siê z³o¿a bilansowego. Do dziœ w pó³nocno-zachodniej czêœci miasta znajduj¹ siê zaroœniête

30 glinianki poeksploatacyjne. Pozosta³a czêœæ z³o¿a w obrêbie udokumentowanych granic jest pozabi- lansowa i nie bêdzie eksploatowana. Jednak, jeszcze w 1973 r., prowadzono prace dokumentuj¹ce z³o¿e. Morkowska przedstawi³a wówczas uproszczony profil z³o¿a, w którym pod gleb¹ wystêpuj¹ przewa¿nie gliny piaszczyste bardzo silnie ,,zamarglone” ziarnami o œrednicy do 15 mm. Zawartoœæ „margla” (grudek wêglanu wapnia) oceni³a na 10%. Wed³ug Morkowskiej poni¿ej wystêpowa³y plastyczne, miejscami silnie ,,zamarglone” gliny ilaste (seria z³o¿owa), czasami te¿ zanieczyszczone otoczakami ska³ pó³nocnych, które niekiedy le¿¹ bezpoœrednio pod gleb¹. Pod z³o¿em wystêpowa³y osady glacjalne: gliny piaszczyste ,,zamarglone” z otoczakami ska³ pó³nocnych oraz piaski gliniaste. Miejscami powy¿ej i³ów le¿a³y piaski drobnoziarniste 1,1–3,5 m mi¹¿szoœci lub gliny z otoczakami ska³ pó³nocnych o mi¹¿szoœci do 1,2–3,1 m (Morkowska, 1973). Mi¹¿szoœæ „i³ów pu³tuskich” wynosi 2–10 m. Z otworów wiertniczych (36, 38, 57) wiadomo, ¿e osady te (o mi¹¿szoœci 4 m) le¿¹ na glinach zwa³owych. S¹ to gliny stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. W punktach dokumentacyjnych 42 i 43 widoczna jest mi¹¿szoœæ utworów zastoiskowych w dawnym zbiorniku po³o¿onym na po³udniowy zachód od Pu³tuska. Mi¹¿szoœci te wynosz¹ odpowiednio 5,0 i 10,0 m. Warto zaproponowaæ alternatywn¹ historiê zwi¹zan¹ z akumulacj¹ osadów zastoiskowych na wysoczyŸnie w okolicach Pu³tuska, szczególnie w kontekœcie wspomnianych wy¿ej wyników dato- wañ metod¹ OSL. W 2014 r. ukaza³ sie artyku³ Molewskiego (2014) na temat odp³ywu wód z zastoiska warszawskiego w stadiale górnym (g³ównym) zlodowacenia Wis³y. W publikacji tej autor przedstawi³ graficznie prawdopodobny zasiêg tego zastoiska na wysokoœci 102 m n.p.m. Zasiêg ten obejmuje doliny Bugu i Narwi. Dolina Narwi wraz z dolinami jej dop³ywów objêta jest tym hipotetycznym zasiêgiem daleko ku pó³nocnemu wschodowi, a¿ po okolice Nowogrodu. Jeœli rzeczywiœcie taki by³ zasiêg, w zbiorniku w dolinach Pe³ty, Orzyca i innych mniejszych cieków – dop³ywów Narwi, a tak¿e na wysoczyŸnie w strefie nieodleg³ej od doliny Narwi (okolice Pu³tuska) mog³y osadziæ siê piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe. Tak wiêc osady zastoiskowe mog³yby byæ zwi¹zane z transgresj¹ najm³odszego l¹dolodu (zlodowacenia Wis³y) w Kotlinie P³ockiej. Id¹c jeszcze dalej i nawi¹zuj¹c do koncepcji krótkotrwa³ego podniesienia siê poziomu zwier- ciad³a wody w zastoisku warszawskim a¿ do oko³o 150 m n.p.m. (S. Lisicki, inf. ustna) mo¿na przyj¹æ, ¿e akumulacja ni¿ej opisanych glin w sp³ywach le¿¹cych miejscami na osadach zastoiskowych jest efektem gwa³townych zmian poziomu wód. Gliny zwa³owe w sp³ywach wystêpuj¹ w kilku miejscach: w dolinie Pe³ty, Pu³tusku oraz na pó³noc i po³udniowy zachód od Pu³tuska. Pokrywaj¹ ma³o mi¹¿sz¹ warstw¹ (0,6–1,0 m) fragmenty powierzchniowych wyst¹pieñ osadów zastoiskowych stadia³u œrodkowego zlodowacenia

31 Warty. S¹ to osady piaszczysto-py³owe. W jednym przypadku w otworze w pó³nocno-zachodniej czêœci z³o¿a w Pu³tusku (otw. T71; nr w dokumentacji Morkowskiej), mi¹¿szoœæ tych glin wynosi 3,1 m (Morkowska, 1973). W czterech miejscach na i³ach le¿¹ gliny o mi¹¿szoœci 0,6–1,0 m. Wed³ug Nowak (1959) nadk³ad nad i³ami ma miejscami mi¹¿szoœæ 0,3–3,2 m i stanowi¹ go piaski, piaski z g³azami i piaski z g³azami silnie gliniaste. Piaski i ¿wiry moren martwego lodu tworz¹ siedem niewielkich niewysokich wzgórz po³o¿onych w œrodkowej, zachodniej i pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, w obrêbie wysoczyzny polodowcowej. Wzgórza nie tworz¹ linii zasiêgu, rozrzucone s¹ chaotycznie. W czêœci wzgórz istnia³y niewielkie lokalne ¿wirownie-wykopy, obecnie zaroœniête lub zrekultywowane. Wysokoœæ wzglêdna wzgórz wynosi 1–3 m. Materia³, z którego s¹ zbudowane, to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i g³azikami o œrednicy do kilku centymetrów, piaski drobno- i œrednioziarniste, gliniaste z g³azikami, piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ ¿wirów i du¿¹ iloœci¹ g³azików o œrednicy 2–10 cm, piaski ró¿noziarniste z g³azikami, ¿wiry i g³aziki z piaskami py³owatymi. W dwóch przypadkach pod osadami tymi, na g³êbokoœci 0,9–1,0 m, wystêpuj¹ gliny zwa³owe. W jednym przypadku na g³êbokoœci 2,2 m le¿¹ piaski drobnoziarniste i py³owate z przewarstwieniem mu³ków. Piaski i mu³ki kemów limnoglacjalnych stwierdzono tylko w jednym miejscu. Kem znajduje siê w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru, na po³udnie od Szwelic, na wschodnim brzegu Pe³ty. Na œcianach du¿ego ods³oniêcia o wymiarach 150 x 200 m i wysokoœci œcian 5–8 m wystêpuj¹ horyzontalnie warstwowane piaski drobnoziarniste przewarstwione mu³kami. Pomiêdzy nimi znajduj¹ siê dwie warstwy glin w sp³ywach o mi¹¿szoœci 40 i 20 cm. W stropie tych osadów wystêpuj¹ ob- toczone g³aziki. Z pó³nocnej œciany ods³oniêcia w kemie pobrano trzy próbki osadów drobnoziarnistych do badañ wieku metod¹ OSL. Miejsca poboru próbek oddalone by³y od siebie o 1–3 m. Wyniki datowañ s¹ nastêpuj¹ce: 81,6 (GdTL-2697); 81,8 (GdTL-2698) i 77,1 (GdTL-2699) ka BP. Wyniki datowañ wskazuj¹ na wczesny okres zlodowacenia Wis³y. Jeœli przyjêlibyœmy je jako wiarygodne, nale¿a³oby za³o¿yæ, ¿e do tego miejsca siêgn¹³ l¹dolód tego zlodowacenia, co w œwietle aktualnej wiedzy jest nieprawdopodobne. Piaski, miejscami piaski z domieszk¹ ¿wirów lub g³azików, wodnolodowcowe pokrywaj¹ ma³o mi¹¿szym p³aszczem gliny zwa³owe wysoczyzny polodowcowej w pó³nocnej czêœci obszaru, w okolicach Szlas-Z³otków, Pomask Wielkich i Ma³ych, Orzyca i Starego Szelkowa. Wystêpuj¹ te¿ p³atami na zachód od Pu³tuska, ko³o wsi Bia³owie¿a wzd³u¿ doliny Przewodówki, ko³o Chmielewa i na po³udnie od Goœciejewa. Miejcami piaski drobnoziarniste przechodz¹ w bardzo drobnoziarniste, co pozwala przypuszczaæ, ¿e nurt wód lodowcowych by³ bardzo

32 s³aby, miejscami rzeka lodowcowa przekszta³ca³a siê w zastoisko. Mi¹¿szoœci tych osadów wynosz¹ od 0,5–2,3 m w pó³nocno-zachodniej czêœci (tam przewa¿nie nie przekraczaj¹ 2 m) do 3,3–6,2 m w okolicach Nowego Szelkowa, 3,3 m we wsi Rostki-Kaptury (wschodnia granica obszaru arkusza), 7,5 m w okolicach Ciepielewa, 8,0 m na pó³noc od Lask i 13,5 m w obni¿onej erozyjnie czêœci wysoczyzny pomiêdzy Orzycem a Magnuszewem Ma³ym. W okolicach Orzyca piaski te miejscami le¿¹ na osadach zastoiskowych lub glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego. Ich mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹ tam 2 m. W lasach na pó³noc od wsi Boby piaski wodnolodowcowe pokryte s¹ przez piaski eoliczne o mi¹¿szoœci ponad 2 m.

Interglacja³ eemski

Piaski i ¿wiry rzeczne. Mi¹¿sze kompleksy osadów piaszczysto-¿wirowych w dolnych partiach doliny Narwi pochodz¹ z rozmycia glin zwa³owych. Proces ten rozpocz¹³ siê prawdopodobnie ju¿ u schy³ku zlodowacenia Warty, lecz, jak siê wydaje, erozji i zniszczenia glin zwa³owych zlodowaceñ Sanu 1, Odry i Warty dokona³a Pranarew w okresie interglacja³u eemskiego. Na podstawie wielu profili otworów wiertniczych wykonanych w celu poszukiwañ kruszywa mo¿na okreœliæ poziom zniszczenia w dolinie wspó³czesnej Narwi. Strop glin nawierconych w tych otworach w centralnej czêœci doliny le¿y na wysokoœci 44–58 m n.p.m. Jest to zapewne poziom glin zlodowacenia Sanu 1 (stadia³u górnego lub dolnego). Gliny zosta³y te¿ nawiercone w zachodniej czêœci doliny Narwi od okolic Gnojna na pó³nocy po okolice Grabówca na po³udniu. Ich strop le¿y na wysokoœci 63,0–76,5 m n.p.m. Tu nawiercono poziom glin zapewne zlodowacenia Odry. Piaski i ¿wiry rzeczne Pranarwi le¿¹ te¿ miejscami na mu³kach i i³ach, których strop le¿y na wysokoœci 59,0–74,1 m n.p.m. Jest to prawdopodobnie poziom osadów zastoiskowych stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ce w Tocznabielu, Gnojnie i Paw³ówku (78–84 m n.p.m.) zapewne s¹ glinami najm³odszymi, zlodowacenia Warty. Jak widaæ, piaszczysto-¿wirowe osady doliny Narwi maj¹ ró¿n¹ mi¹¿szoœæ, w zale¿noœci od odcinka doliny. Na wschód od Pu³tuska, na tarasie zalewowym Narwi, wykonano ponad 20 otworów wiertniczych w celu zaopatrzenia miasta w wodê. Powierzchnia tarasu zalewowego le¿y tu na wysokoœci 80,0–81,5 m n.p.m. Otwory maj¹ przewa¿nie 30–40 m g³êbokoœci. W wiêkszoœci z nich, pod kilku- metrow¹ warstw¹ piasków drobnoziarnistych i 15–20-metrow¹ warstw¹ ¿wirów i otoczaków rzecznych Pranarwi, le¿y poziom glin zwa³owych (wysokoœæ oko³o 48–52 m n.p.m.). S¹ to gliny stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1. Na wschód od Pu³tuska wykonano 55 otworów z³o¿owych. W lasach na tarasie nadzalewowym Narwi w 20 otworach pod osadami rzecznymi wystêpuj¹ gliny zwa³owe, w oœmiu – osady zastoiskowe. Gliny lub i³y i mu³ki wystêpuj¹ na g³êbokoœci 6,0–22,1 m.

33 Strop osadów piaszczysto-¿wirowych interglacja³u eemskiego (czêsto s¹ to pospó³ki lub ¿wiry i g³azy z piaskami) wystêpuje na g³êbokoœci 6,0–19,0 m. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 9,0–25,2 m. G³êbokoœæ erozji w interglacjale eemskim siêgnê³a 50 m. Po okresie erozji nast¹pi³y dwa okresy akumulacji (Butrymowicz, 1968). Cykl starszy, którego osady zachowa³y siê w miejscu najwiêkszego wciêcia doliny, reprezentowany jest przez piaski drobno-, œrednio- i ró¿noziarniste z domieszk¹ ¿wirów i otoczaków oraz pospó³kê, do 3 m mi¹¿szoœci. Osady te zajmuj¹ 1/4–1/3 szerokoœci doliny (Butrymowicz, 1968). M³odszy cykl zwi¹zany jest z poszerzeniem doliny i rozprzestrzenieniem jej na obszarze 2/3 lub wiêcej doliny wspó³czesnej. Osady tego cyklu le¿¹ erozyjnie na osadach cyklu starszego. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 2–11 m. W tym cyklu przewa¿aj¹ osady gruboklastyczne: piaski ró¿no- i gruboziarniste, ¿wiry, piaski ze ¿wirami i g³azikami. Stanowi¹ one g³ównie materia³ z rozmytych glin zwa³owych (Butrymowicz, 1968). Jedno z najwiêkszych z³ó¿ surowca piaszczysto-¿wirowego na terenie arkusza, w Gnojnie w pobli¿u Narwi, odkryte zosta³o w latach 60. XX w. Butrymowicz (1968) uwa¿a³, ¿e najg³êbiej po³o¿one czêœci z³o¿a powsta³y w pierwszej fazie interglacja³u eemskiego. Niszczony by³ wtedy 30-metrowy kompleks glin zwa³owych zlodowaceñ Sanu 1 oraz Odry i Warty. Nastêpny cykl erozyjny interglacja³u eemskiego to erozja boczna i kontynuacja niszczenia poziomów glin zlodowaceñ œrodkowopol- skich. W zlodowaceniu Wis³y nast¹pi³o maksymalne zasypanie doliny i pokrycie z³o¿a seri¹ piasków drobno- i œrednioziarnistych o mi¹¿szoœci 5–8 m. W holocenie w efekcie meandrowania Narew w znacznej mierze odpreparowa³a z³o¿e, czêœciowo go niszcz¹c i rozwlekaj¹c ¿wiry w promieniu kilkuset metrów (Butrymowicz, 1968) . W latach 60. XX w. w rejonie Gnojna wykonano 45 otworów wiertniczych o g³êbokoœci 5–18 m. Mi¹¿szoœæ nadk³adu – piasków drobno- i œrednioziarnistych – wynosi³a 2,5–6,4 m, a z³o¿a – piasków i ¿wirów interglacja³u eemskiego – 2,3–14,4 m, najczêœciej 4,0–8,0 m (Bielawska, Zimny, 1962). Z³o¿e zosta³o wyeksploatowane i w jego miejscu obecnie znajduje siê obszerny zbiornik wodny po³¹czony z Narwi¹. Z³o¿e Tocznabiel-Kêpista, udokumentowane, lecz nieeksploatowane, le¿¹ce na wschód od wsi Szyg³ówek, stanowi seria d³ugoœci 1100 m, szerokoœci 100–300 m i mi¹¿szoœci 1,7–9,0 m pod nadk³adem 3,0–6,2-metrowym. Poni¿ej le¿¹ gliny lub i³y zastoiskowe (Butrymowicz, 1970).

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Piaski i mu³ki jeziorne s¹toosady dawnego jeziora, które wykszta³ci³o siê w miejscu zastoiska ze schy³ku stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, ju¿ po zniszczeniu czêœci wysoczyzny przez procesy erozji wodnej u schy³ku stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty i w interglacjale eemskim. Osady jeziorne wystêpuj¹ we wschodniej czêœci terenu pomiêdzy Zambskami Koœcielnymi na pó³nocy i Obrytem na po³udniu. Najprawdopodobniej le¿¹ te¿ poza wschodni¹ granic¹ obszaru

34 arkusza Pu³tusk, na obszarze arkusza Rz¹œnik. Utwory te to mu³ki oraz piaski drobnoziarniste i py³owate o mi¹¿szoœci od 0,5 do ponad 2,0 m, przewa¿nie 0,5–0,7 m. Osady te le¿¹ na glinach stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty i ich rezyduach, miejscami na osadach zastoiskowych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Czêsto nad nimi le¿¹ namu³y torfiaste o mi¹¿szoœci do 30 cm. Piaski, miejscami piaski ze ¿wirami, rzeczno-wodnolodowcowe tarasów nadzalewowych (pradolinnych) 3,5–7,7 m n.p. rzeki (Narwi). Tarasy nadzalewowe Narwi zbudowane s¹ przewa¿nie z utworów drobnoziarnistych, rzadziej z materia³u grubszego. Tarasy rozci¹gaj¹ siê we wschodniej czêœci doliny Narwi. Ich fragmenty w postaci „wysp” le¿¹ te¿ na pó³noc od równole¿nikowego odcinka Narwi, w obrêbie sto¿ka nap³ywowego Orzyca. Tarasy wznosz¹ siê oko³o 3,5–7,7 m nad poziom Narwi. Pokryte s¹ wydmami œródl¹dowymi, parabolicznymi i wa³owymi. Mi¹¿szoœæ utworów tarasowych wynosi 4,0–7,0 m w Starym Szelkowie i 2,5–7,0 m w Pop³awach. W 1970 r. na tarasie pradolinnym w obrêbie ³uku Narwi, pomiêdzy Szygów- kiem a Wieraszk¹, prowadzono prace dokumentuj¹ce z³o¿e pospó³ki Tocznabiel-Kêpista (Butymowicz, 1970). Powierzchnia tarasu le¿y tu na wysokoœci 84,5–85,5 m n.p.m. Z³o¿e le¿y pod 2,5–6,0-metrowym przykryciem piasków drobno- i œrednioziarnistych, które stanowi¹ górn¹ powierzchniê tarasu. Samo z³o¿e to ¿wiry i piaski z g³azikami o mi¹¿szoœci 1,5–8,0 m, bêd¹ce, jak mo¿na przypuszczaæ, efektem erozji glin w interglacjale eemskim.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski zwietrzelinowe (eluwialne) s¹topiaski py³owate lub gliniaste o charak- terystycznej be¿owobr¹zowej barwie. Zawieraj¹ czêsto domieszkê ¿wirów. Wystêpuj¹ p³atami na powierzchni glin zwa³owych zarówno na wysoczyŸnie po zachodniej stronie doliny Narwi (na glinach stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty), jak i na zdegradowanej wysoczyŸnie po stronie po³udniowo-wschodniej (na glinach stadia³u dolnego zlodowacenia Warty). Ich mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹ 2 m. Piaski deluwialne stwierdzono w kilku erozyjnych dolinkach bocznych, schodz¹cych do dolin Pe³ty i Przewodówki. Miejscami le¿¹ tam na osadach zastoiskowych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty i nie przekraczaj¹ wtedy 2 m mi¹¿szoœci. Wystêpuj¹ równie¿ na zboczach i u podnó¿a skarpy doliny Narwi, lecz w celu zachowania przejrzystoœci obrazu geologicznego na mapie nie uwzglêdniono ich tam. Piaski eoliczne s¹drobnoziarniste, miejscami z domieszk¹ œrednioziarnistych. Trudno je odró¿niæ od piasków tarasowych przewa¿nie je podœcielaj¹cych. Najwiêksze powierzchnie piasków eolicznych stwierdzono na wschodnim zboczu doliny Narwi, miêdzy G³adczynem a Zambskami Koœcielnymi. Miejscami le¿¹ tam na osadach piaszczystych tarasu pradolinnego lub na glinach zwa³owych. Czêsto pokrywaj¹ je wydmy. Du¿a powierzchnia piasków eolicznych wystêpuje te¿ w obrêbie piasków wodnolodowcowych w pó³nocnej czêœci, na pó³nocny zachód od wsi Laski. Piaski

35 eoliczne pokrywaj¹ czêœciowo osady moreny martwego lodu po³o¿onej przy wschodniej granicy obszaru, na po³udnie od Obrytego. S¹ to piaski drobno- i bardzo drobnoziarniste. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi tu nawet do 3 m. W innych stanowiskach piaski eoliczne maj¹ mi¹¿szoœæ 1,1–2,0 m. Piaski eoliczne w wydmach s¹toosady drobno- i bardzo drobnoziarniste. Wydmy ukszta³towa³y siê g³ównie na tarasie pradolinnym. Tylko miejscami wystêpuj¹ na tarasach ni¿szych i na zdegradowanej wysoczyŸnie na wschód od Narwi. Wysokoœæ wydm jest zró¿nicowana, wynosi oko³o 2–8 m.

c. Holocen

Piaski, miejscami piaski i ¿wiry, sto¿ków nap³ywowych (sto¿ka nap³ywowego Orzyca). Sto¿ek Orzyca utworzy³ siê prawdopodobnie w okresach atlantyckim i subborealnym. Nastêpowa³ wtedy odp³yw wód Orzyca szerok¹ dolin¹ do doliny Narwi oraz zachodzi³o w dolinie Narwi niszczenie tarasów pradolinnych ze zlodowacenia Wis³y. Wody nie zniszczy³y jednak tarasów ca³kowicie, a pozosta³oœci¹ s¹ „wyspy”, w tym du¿y fragment miêdzy Magnu- szewem Du¿ym a Strachocinem Nowym, w pobli¿u ujœcia Orzyca do Narwi (wysokoœæ bezwzglêdna „wysp” poziomu tarasów pradolinnych – 87,0–89,0 m n.p.m.). W œrodkowej czêœci sto¿ka, pomiêdzy Przeradowem a Strachocinem Starym, w dolinie Orzyca zniszczone s¹ oba poziomy glin zlodowacenia Warty. Pod 21-metrow¹ warstw¹ piasków œrednioziarnistych le¿¹ gliny zlodowacenia Odry (mi¹¿szoœæ 10,6 m, strop na 62,9 m n.p.m.). W szeœciu innych miejscach na sto¿ku Orzyca, w których wykonano otwory poszukiwawcze kruszywa (m.in. Tabory, Gnojno i okolice), dowiercono siê te¿ do glin zlodowacenia Odry. Ich strop le¿y na g³êbokoœciach od 7,2 do 17,6 m (wysokoœci bezwzglêdne 68,2–77,8 m n.p.m.). Z³o¿e piasków kwarcowych w rejonie Tabory–Przeradowo w po³udniowej czê- œci sto¿ka zosta³o udokumentowane (Banach-Skroñska, Jórczak, 1973). Dokumentacja obejmuje fragment powierzchni sto¿ka i fragment „wyspy” tarasu pradolinnego pokrytej wydmami. Wykonano tu 15 otworów, w których do g³êbokoœci 4,1–14,0 m wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste z domieszk¹ py³owatych i piaski œrednioziarniste (z pojedynczymi przewarstwieniami piasków gruboziarnistych i mu³ków). Mimo ¿e piaski nadawa³y siê do produkcji ceg³y wapienno-piaskowej, z³o¿e nie spe³ni³o warunków bilansowoœci i nie jest przewidziane do eksploatacji. W Magnuszewie Ma³ym gliny zlodowacenia Odry le¿¹ na g³êbokoœci 28,5 m (wysokoœæ 58,7 m n.p.m.). Jednak ponad nimi, na g³êbokoœci 17,5–17,7 m (wysokoœci 69,7 m n.p.m.) jest cienki pok³ad, zapewne czêœciowo zniszczonych, glin stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Dla porównania: gliny zlodowacenia Odry le¿¹ w Starym Szel- kowie na wysokoœci 75,0 m n.p.m., w Orzycu – 65,0 m n.p.m., w Pu³tusku – 65,0–68,0 m n.p.m., w P³ocochowie – 61,0–64,0 m n.p.m. Mi¹¿szoœci osadów sto¿ka wynosz¹ 7,2–25,0 m. Wysokoœci wzglêdne tej formy odpowiadaj¹ wysokoœciom tarasu zalewowego wy¿szego, który tworzy³ siê wtedy w dolinie Narwi. Wysokoœci

36 bezwzglêdne wynosz¹ 85,0–86,8 m n.p.m. W zachodniej i po³udniowo-wschodniej czêœci sto¿ka Orzyca na piaskach le¿¹ mady. Piaski i piaski z domieszk¹ ¿wirów, miejscami z przewarstwieniami gytii, rzeczne tarasów zalewowych 3,8–5,2 m n.p. rzeki (Narwi). Tarasy zalewowe wy¿sze le¿¹ na wysokoœciach 83,3–85,1 m n.p.m. Powsta³y w okresach atlantyckim i subborealnym holocenu. Ich górn¹ czêœæ tworz¹ g³ównie piaski drobnoziarniste. Mi¹¿szoœæ osadów tarasów wynosi 5–16 m. Tarasy wystêpuj¹ na lewym, po³udniowym i wschodnim brzegu Narwi. W ich obrêbie wystêpuj¹ liczne ³ukowate starorzecza wype³nione torfami lub namu³ami. Na po³udniowy wschód od Pop³aw, w ³uku wyciêtym w tarasie pradolinnym, le¿y znacznych rozmiarów torfowisko. Pop³awy czêœciowo po³o¿one s¹ na „wyspie” tarasu pradolinnego, która obroni³a siê przed erozj¹ holoceñsk¹ (druga mniejsza „wyspa” le¿y w zachodniej czêœci Pop³aw). Ko³o wsi Grabówiec na powierzchni tarasu znajduje siê wydma. W obrêbie tarasów na po³udnie od Pop³aw le¿y doœæ du¿e sztuczne jezioro i wykopy nieczynnej ¿wirowni obok niego. To miejsce po eksploatacji pospó³ki (Jórczak, Butrymowicz, 1966). Prace poszukiwawcze rozpoczêto tu w 1963 r. Stwierdzono wtedy, ¿e dno doliny tworz¹ i³y warwowe (stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1) i ¿e powierzchnia stropowa i³ów jest zniszczona erozyjnie (deniwelacje ponad 6 m). Na i³ach osadzi³y siê piaski drobnoziarniste przechodz¹ce w ró¿noziarniste, a nastêp- nie w piaski ze ¿wirami i ¿wiry, które stanowi¹ w³aœciwe z³o¿e. Seria ta ma do 11,5 m mi¹¿szoœci. W drugim cyklu powsta³y piaski drobnoziarniste do 5 m mi¹¿szoœci, których powierzchnia jest powierzchni¹ omawianych tarasów. Zasoby bilansowe z³o¿a wówczas oceniano na 1175 tys. t pospó³ki (Jórczak, Butrymowicz, 1966). W kilkunastu otworach wiertniczych wykonanych na tarasie miêdzy Paw³ówkiem a Grabów- cem w sp¹gu wystêpuj¹ gliny zwa³owe. W dziewiêciu przypadkach s¹ to gliny zlodowacenia Odry, le¿¹ce na wysokoœci oko³o 67–75 m n.p.m., w piêciu przypadkach gliny stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, których strop le¿y na wysokoœciach 77,5–84,2 m n.p.m. Piaski, miejscami piaski py³owate, py³y i piaski z domieszk¹ ¿wirów, rzeczne tarasów zalewowych 0,8–3,1 m n.p. rzeki (Narwi) i 1,1–2,5 m n.p. rzeki (Orzyca). Tarasy zalewowe ni¿sze Narwi na równole¿nikowym odcinku rzeki s¹ w¹skie. Rozszerzaj¹ siê dopiero na odcinku po³udnikowym, miêdzy Gnojnem a Kaci- cami. Wystêpuj¹ po obu stronach rzeki. W ich obrêbie znajduj¹ sie dawne meandry i czynne starorzecza. Tarasy zalewowe w dolinie Orzyca maj¹ szerokoœæ oko³o 300–700 m. Wysokoœci bezwzglêdne tarasów wynosz¹ 82,0–87,5 m n.p.m. W dolinie Narwi powierzchnia tarasów le¿y na wysokoœciach 80,1–83,0 m n.p.m. Tarasy powsta³y w okresie subatlantyckim i tworz¹ siê obecnie. Mi¹¿szoœci osa- dów tarasowych w dolinie Narwi wynosz¹ 1,2–10,0 m, przeciêtnie 3,0–5,0 m.

37 Na po³udnie od Pop³aw, na tarasie zalewowym ni¿szym Narwi, w 2015 r. udokumentowano z³o¿e piasków skaleniowo-kwarcowych (Przybylski, 2015). Obejmuje ono d³ugi (1 km) i szeroki (100–300 m) pas ci¹gn¹cy siê na po³udnie w stronê Grabówca (12,64 ha). Zasoby bilansowe z³o¿a wynosz¹ 3947,51 tys. t. Nadk³ad stanowi¹ piaski py³owate i py³y z wk³adkami piasków drobnoziarnistych o mi¹¿szoœci do 4,1 m. Ten nadk³ad to w³aœnie piaski tarasu. Ni¿ej le¿y z³o¿e, czyli piaski i ¿wiry, o mi¹¿szoœci 9,6–20,8 m, œrednio 17,8 m (strop 76,0–82,6 m n.p.m.). Piaski i ¿wiry stanowi¹ poziom powsta³y dziêki erozji glin zwa³owych w interglacjale eemskim. W po³udniowej czêœci z³o¿a w dwóch otworach stwierdzono w pod³o¿u gliny zwa³owe. Le¿¹ tam one na g³êbokoœciach 15,0–17,0 m i 10,0–12,0 m (strop oko³o 65 i 70 m n.p.m.). Najprawdopodobniej s¹ to gliny zlodowacenia Odry. Mu³ki, miejscami i³y, (mady) rzeczne stwierdzono na powierzchni sto¿ka nap³ywowego Orzyca i na tarasach zalewowych tej rzeki: na zachód od Magnuszewa Ma³ego, ko³o Strachocina Nowego i na wschód i po³udnie od Przeradowa. W jednym miejscu stwierdzono je te¿ w obrêbie tarasu zalewowego Narwi, gdzie le¿¹ po wewnêtrznej stronie ³uku starorzecza. Mi¹¿szoœci mad s¹ przewa¿nie mniejsze od 2 m (0,8–1,2 m). W kilku miejscach ko³o Gnojna i Strachocina Starego ich mi¹¿szoœci przekraczaj¹ 2 m. Gytie napowierzchni stwierdzono w jednym miejscu – w obrêbie dawnego jeziora z okresu zlodowacenia Wis³y, na po³udnie od wsi Cio³kowo Ma³e, w obni¿eniu poroœniêtym trzcin¹. Pod pó³metrow¹ warstw¹ brunatnych namu³ów torfiastych le¿¹ 0,7-metrowej mi¹¿szoœci ciemnoszare gytie wapienne z brunatnymi przewarstwieniami organicznymi. Podœciela je 30-centymetrowa warstwa szarozielonkawych i jasnoszarych mu³ków i ciemnoszarozielonkawych piasków drobnoziarnistych z domieszk¹ ziaren piasków œrednioziarnistych. Namu³y torfiaste wystêpuj¹ w kilku zag³êbieniach, przewa¿nie w po³udniowej i pó³nocnej (najwiêksze zag³êbienie na wschód od wsi Pomaski Wielkie) czêœci obszaru arkusza. W ciekach lub rowach przechodz¹cych przez te zag³êbienia zawsze wystêpuje niewielki przep³yw. Namu³y piaszczyste i piaski, miejscami z domieszk¹ humusu, den dolinnych wype³niaj¹ wiele dolinek cieków i niewielkich rzek, w tym Pe³ty i Przewodówki. Czêsto ich mi¹¿szoœci nie osi¹gaj¹ 2 m i wtedy le¿¹ na glinach zwa³owych stadia³u dolnego oraz glinach i piaskach gliniastych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty, a tak¿e na osadach zastoiskowych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Torfy zape³niaj¹ wiele mniejszych i wiêkszych obni¿eñ w obrêbie obszaru arkusza zarówno na wysoczyznach po obu stronach doliny Narwi, jak i na tarasach. Torfy le¿¹ w wielu obni¿eniach dawnych meandrów Narwi. Miejscami wystêpuj¹ w dolinie rzeki pod skarp¹. Tak jest pod wsiami Kleszewo i Nowy Szelków (najwiêksze torfowisko na obszarze). Ich mi¹¿szoœci nie s¹ du¿e, rzadko przekraczaj¹ 2 m. Le¿¹ na glinach zwa³owych i piaskach gliniastych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty oraz na osadach tarasów rzecznych Narwi.

38 B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar arkusza Pu³tusk po³o¿ony jest w obrêbie brze¿nej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej, w po³udniowo-zachodniej czêœci wyniesienia mazursko-suwalskiego, stosunkowo blisko granicy z nieck¹ brze¿n¹ (nieck¹ p³ock¹). Platformê od niecki brze¿nej, nale¿¹cej ju¿ do paleozoicznych struktur geologicznych Europy Zachodniej, oddziela strefa Teyseyre’a-Tornquista, bêd¹ca struktur¹ g³êbo- kich uskoków i roz³amów o charakterze pasmowym – stref¹ szwu transeuropejskiego. Ci¹gnie siê ona w odleg³oœci oko³o 50–70 km na po³udniowy zachód od terenu arkusza. W brze¿nej czêœci platformy mi¹¿szoœæ utworów mezozoiku jest znaczna, przekracza 1850 m (otwór Pu³tusk 3 w Gnatach-Wieœ- nianach odwiercony w odleg³oœci 7 km od po³udniowo-zachodniego skraju obszaru arkusza). Po³o¿ony oko³o 20 km na po³udniowy wschód od Pu³tuska otwór w Wyszkowie (Podhalañska, red., 2007) znajduje siê ju¿ w odrêbnej jednostce platformy – w obni¿eniu podlaskim. Tutaj osady mezozoiku: triasu, jury i kredy maj¹ ³¹cznie jedynie oko³o 1091 m. Ni¿ej le¿¹ utwory permu i kambru (mi¹¿szoœæ ³¹czna oko³o 615 m). Pod³o¿e krystaliczne – proterozoik – wystêpuje tu na g³êbokoœci oko³o 2373,3 m. Nad osadami kredy w Wyszkowie le¿¹ osady paleogenu (g³êbokoœæ oko³o 210 m, mi¹¿szoœæ oko³o 47 m) i neogenu: miocenu (g³êbokoœæ oko³o 149 m, mi¹¿szoœæ oko³o 61 m) i mio-pliocenu (obecnie miocenu górnego) – i³y pstre (g³êbokoœæ oko³o 120 m, mi¹¿szoœæ oko³o 29 m). Te same i³y pstre miocenu górnego le¿¹ ponad osadami kredy w Gnatach-Wieœnianach i najprawdopodobniej na ca³ym obszarze arkusza Pu³tusk. Powierzchnia i³ów i mu³ków pstrych jest zró¿nicowana morfologicznie. Uk³ada siê w szereg obni¿eñ i wypiêtrzeñ. W po³udniowo-wschodniej i pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza osady s¹ wypiêtrzone. Strop i³ów le¿y tu na wysokoœciach oko³o 34–93 m n.p.m. W pó³nocno-wschodniej i po³udniowo-zachodniej czêœci le¿¹ obni¿enia siêgaj¹ce oko³o 35–55 m p.p.m. Dolina Narwi po³o¿ona jest w strefach przejœciowych pomiêdzy wyniesieniami a obni¿eniami (tabl. IV). Pytanie, czy dolina Narwi mo¿e mieæ za³o¿enie tektoniczne, na razie pozostaje bez odpowiedzi. Co prawda na mapie geologicznej Polski bez utworów kenozoiku, mezozoiku i permu (Po¿aryski, Dembowski, 1984) widoczny jest uskok o kierunku SW–NE przecinaj¹cy utwory kambru dolnego i ska³ krystalicznych, biegn¹cy od okolic Kacic po okolice ujœcia Orzyca do Narwi, czyli prawie rów- nolegle do doliny Narwi, ale nie pokazano go ju¿ w utworach mezozoicznych na mapie geologicznej Polski bez utworów kenozoiku (Dadlez i in., 2000). Oznacza to prawdopodobnie, ¿e wspomniany uskok nie przenosi siê na utwory mezozoiczne (kredê) i tym bardziej kenozoiczne (i³y i mu³ki pstre – miocen górny). Zastanawiaj¹cy jest nag³y zwrot doliny Narwi z kierunku wschód–zachód na kierunek pó³noc–po³udnie w okolicach wsi Gnojno i dalszy bieg rzeki w pobli¿u skarpy wysoczyzny. Dolina omija tu znacz¹ce wyniesienie i³ów i mu³ków pstrych wystêpuj¹cych w pod³o¿u w po³udnio-

39 wo-wschodniej czêœci badanego terenu, miêdzy Grabówcem, Tocznabielem, Obrytem, Wielgolasem i G³adczynem. Byæ mo¿e zró¿nicowanie wysokoœciowe pod³o¿a mia³o wp³yw na przebieg doliny. Du¿e deniwelacje powierzchni i³ów i mu³ków pstrych wskazuj¹ na nienaturalne po³o¿enie ich stropu – nie jest to pierwotna powierzchnia akumulacyjna. Powierzchnia ta kszta³towa³a siê pod wp³ywem egzaracji oraz procesów glacitektonicznych wywo³anych kolejnymi nasuniêciami na obszar okolic Pu³tuska l¹dolodów zlodowaceñ najstarszych, po³udniowopolskich i œrodkowopolskich. I³y jako materia³ plastyczny podatne by³y na naciski mas l¹dolodów i zwi¹zane z tym deformacje. Trudno powiedzieæ, który l¹dolód mia³ najwiêkszy wp³yw na powstanie tak znacznych deniwelacji. Jednak istnienie kier osadów miocenu œrodkowego (mu³ki z wêglem brunatnym) w Poma- skach-G³ódkach (pó³nocno-zachodnia czêœæ obszaru) i górnego (i³y i mu³ki pstre) w G³adczynie (po³udniowo-wschodnia czêœæ obszaru) w glinach zlodowacenia Warty wskazuje na du¿y udzia³ tego l¹dolodu w procesach glacitektonicznych. Lineamenty (Doktór, Graniczny, 1993) przecinaj¹ obszar arkusza Pu³tusk w trzech kierunkach: NW–SE, NE–SW i WSW–ENE. Analizy, zarówno mapy geomorfologicznej, jak i mapy stropu pod³o¿a podczwartorzêdowego, poza jedynym wyj¹tkiem, nie wskazuj¹ na zwi¹zki lineamentów z elementami geomorfologii lub pod³o¿a. Ten wyj¹tek to dolina rzeki Pe³ty p³yn¹cej równolegle do jednego z lineamentów. Byæ mo¿e w tym miejscu w pod³o¿u wystêpuje strefa dyslokacji.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Na badanym obszarze w oligocenie istnia³o morze. Osadza³y siê piaski, piaski z glaukonitem, mu³ki i i³y (tab. 4). Neogeñski cykl akumulacji rozpocz¹³ siê ju¿ w warunkach l¹dowych. W miocenie œrodkowym w zbiornikach jeziornych osadza³y siê mu³ki, piaski, i³y oraz piaski z lignitem, wêgiel brunatny, konkrecje fosforytowe i ¿wiry. W miocenie górnym nast¹pi³a zmiana typu sedymentacji. Na ca³ym obszarze wspó³czesnego Ni¿u Polskiego istnia³ zbiornik œródl¹dowy, w którym powstawa³y i³y i mu³ki pstre. Stanowi¹ one na obszarze arkusza pod³o¿e osadów czwartorzêdowych. Czwartorzêd to okres wielokrotnych transgresji i recesji l¹dolodów skandynawskich. Kolejnym transgresjom towarzyszy³a egzaracja pod³o¿a, lokalnie procesy glacitektoniczne. Na obszarze arkusza stwierdzono siedem poziomów glin zwa³owych zwi¹zanych z akumulacj¹ w zlodowaceniach: Narwi (stadia³ dolny), Nidy (stadia³ górny), Sanu 1 (stadia³y dolny i górny), Odry (stadia³ górny) i Warty (stadia³y dolny i œrodkowy). Procesy akumulacji poszczególnych poziomów glin zwa³owych poprzedza- ne by³y akumulacj¹: osadów zastoiskowych – w stadiale górnym zlodowacenia Nidy, stadia³ach dolnym i górnym zlodowacenia Sanu 1, stadiale górnym zlodowacenia Odry oraz stadia³ach dolnym

40 Tabela 4 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro

Torfy — Q th Akumulacja bagienna

Namu³y piaszczyste i piaski, miejscami z domieszk¹ Akumulacja w dolinach rzecznych humusu, den dolinnych — Q np h

Namu³y torfiaste — Q nht Akumulacja w obni¿eniach terenu z przep³ywem wód

Gytie — Q gy h Akumulacja jeziorna

Mu³ki, miejscami i³y, (mady) rzeczne — Q Akumulacja w obrêbie tarasów Narwi i Orzyca oraz ma h sto¿ka nap³ywowego Orzyca Piaski, miejscami piaski py³owate i piaski z domieszk¹ ¿wirów, rzeczne tarasów zalewowych 1,1–2,5 m n.p. jf t Akumulacja tarasów w dolinie Orzyca rzeki (Orzyca) — Q p h Piaski, miejscami piaski py³owate i piaski z domieszk¹ Holocen ¿wirów, rzeczne tarasów zalewowych 0,8–3,1 m n.p. jf t2 rzeki (Narwi) — Q p h Akumulacja tarasów w dolinie Narwi Piaski i piaski z domieszk¹ ¿wirów, miejscami z przewarstwieniami gytii, rzeczne tarasów zalewowych jf t1 3,8–5,2 m n.p. rzeki (Narwi) — Q p h Piaski, miejscami piaski i ¿wiry, sto¿ków nap³ywowych Akumulacja sto¿ka nap³ywowego Orzyca w pobli¿u js (sto¿ka nap³ywowego Orzyca) — Q ujœcia do Narwi p h

e Piaski eoliczne w wydmach — Q w p Formowanie siê wydm

e Piaski eoliczne — Q Nawiewanie piasków pochodz¹cych g³ównie z tarasów p pradolinnych Narwi d Piaski deluwialne — Q Wietrzenie, sp³ukiwanie, spe³zywanie i akumulacja na p stokach i u ich podnó¿y z Piaski zwietrzelinowe (eluwialne) — Q Wietrzenie mechaniczne i odprowadzanie w g³¹b p wodorotlenków glinu i ¿elaza Piaski, miejscami piaski ze ¿wirami, rzeczno-wodno- Akumulacja w obrêbie formuj¹cej siê pradoliny odpro- lodowcowe tarasów nadzalewowych (pradolinnych) wadzaj¹cej wody z pradoliny Biebrzy i sandru kurpiow- jf-fg Bt 3,5–7,7 m n.p. rzeki (Narwi) — Q skiego w stronê pradoliny warszawsko-berliñskiej p p4 Wis³y jli B Akumulacja w zbiorniku jeziornym powsta³ym w obrêbie Zlodowacenia Zlodowacenie Piaski i mu³ki jeziorne —

pó³nocnopolskie Q dawnego zastoiska na zdegradowanej wysoczyŸnie we pm p4 wschodniej czêœci badanego obszaru

jf Piaski i ¿wiry rzeczne — Q Akumulacja rzeczna p¿ p34 eemski Interglacja³ Czwartorzêd Piaski, miejscami piaski z domieszk¹ ¿wirów lub g³azi- Akumulacja ma³o mi¹¿szych sandrów w pó³nocnej czêœci jfg W2 ków, wodnolodowcowe — Q obszaru oraz piaszczystych p³atów na wysoczyŸnie p p3 przez ustêpuj¹cy l¹dolód

Plejstocen jk W2 Piaski i mu³ki kemów — Q Lokalna akumulacja w zbiornikach wodnych o bardzo pm p3 s³abym przep³ywie w strefie martwego lodu

jgm W2 Wytapianie osadów morenowych z p³atów i bry³ mar- Piaski i ¿wiry moren martwego lodu — Q 3 twego lodu oraz akumulacja u podnó¿a i miêdzy p³atami Zlodowacenia p¿ p Stadia³ œrodkowy œrodkowoopolskie i bry³ami martwego lodu Zlodowacenie Warty jg W2 Gliny zwa³owe w sp³ywach — Q Wytapianie siê bry³ i p³atów martwego lodu i akumulacja gzw p3 w postaci sp³ywów gliniastych

41 cd. tabeli 4

I³y, mu³ki i piaski, miejscami piaski z domieszk¹ Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych powsta³ych jb W2 ¿wirów, zastoiskowe — Q po wytopieniu bry³ martwego lodu na obszarze wyso- im p3 czyzny

jg W2 Piaski lodowcowe — Q Akumulacja lodowcowa z du¿ym udzia³em wód lodow- p p3 cowych Gliny zwa³owe, miejscami rezydua glin zwa³owych Akumulacja lodowcowa. Degradowanie glin zwa³owych jg W2 — Q na wysoczyŸnie na wschód od doliny Narwi przez procesy gzw p3 erozji wodnej Lokalnie procesy glacitektoniczne. Egzaracja lodowcowa.

Stadia³ œrodkowy Transgresja l¹dolodu

jb W2 Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa przed czo³em nasuwaj¹cego pm p3 siê l¹dolodu

jfg W1 Akumulacja przez wody lodowcowe osadów sandru Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q przed czo³em ustêpuj¹cego l¹dolodu. Erozja wodnolo- p¿ p3 dowcowa Piaski, mu³ki i i³y, miejscami piaski z domieszk¹ jb W1 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em ustêpuj¹cego ¿wirów, zastoiskowe — Q l¹dolodu pm p3 Wytapianie osadów morenowych z p³atów i bry³ mar- Zlodowacenie Warty jgm W1 Piaski i ¿wiry moren martwego lodu — Q twego lodu oraz akumulacja u podnó¿a i miêdzy p³atami p¿ p3 i bry³ami martwego lodu Recesja l¹dolodu

Stadia³ dolny jg W1 Gliny zwa³owe — Q Akumulacja lodowcowa gzw p3 Lokalnie procesy glacitektoniczne. Egzaracja lodowcowa. Transgresja l¹dolodu

jb W1 Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa przed czo³em transgreduj¹cego pm p3 l¹dolodu

jfg O3 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — Q Akumulacja przez wody lodowcowe osadów sandru przed p¿2 p3 czo³em ustêpuj¹cego l¹dolodu. Erozja wodnolodowcowa

jb O3 Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (górne) — Q Akumulacja zastoiskowa po ust¹pieniu l¹dolodu pm2 p3 Recesja l¹dolodu

jg O3 Zlodowacenia œrodkowopolskie Gliny zwa³owe — Q Akumulacja lodowcowa gzw p3 Lokalnie procesy glacitektoniczne. Egzaracja lodowcowa.

Stadia³ górny Transgresja l¹dolodu

jfg O3 Zlodowacenie Odry Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q Akumulacja osadów sandru przed czo³em transgre- p¿1 p3 duj¹cego l¹dolodu

jb O3 Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (dolne) — Q Akumulacja zastoiskowa przed czo³em transgreduj¹ce- pm1 p3 go l¹dolodu Plejstocen

jf M Piaski i ¿wiry rzeczne — Q Akumulacja rzeczna p¿ p23 wielki Interglacja³ Interglacja³ mazowiecki Czwartorzêd jfg S3 Akumulacja przez wody lodowcowe osadów sandru Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q przed czo³em ustêpuj¹cego l¹dolodu. Erozja wodnolo- p¿ p2 dowcowa

jb S3 Piaski i mu³ki zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa po ust¹pieniu l¹dolodu pm p2 Recesja l¹dolodu

jg S3 Gliny zwa³owe — Q Akumulacja lodowcowa gzw p2 Lokalnie procesy glacitektoniczne. Egzaracja lodowcowa. Stadia³ górny Transgresja l¹dolodu Zlodowacenie Sanu 1

Zlodowacenia po³udniowopolskie Piaski, miejscami z domieszk¹ ¿wirów, mu³ki i i³y Akumulacja zastoiskowa przed czo³em transgreduj¹cego jb S3 zastoiskowe — Q l¹dolodu p p2

42 cd. tabeli 4

jfg S1 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em ustêpuj¹cego p¿ p2 l¹dolodu Recesja l¹dolodu

jg S1 Gliny zwa³owe — Q Akumulacja lodowcowa gzw p2 Lokalnie procesy glacitektoniczne. Egzaracja lodowcowa.

Stadia³ dolny Transgresja l¹dolodu

Zlodowacenie Sanu 1 jb S1 Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa przed czo³em transgreduj¹cego pm p2 l¹dolodu

jfg N3 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Akumulacja osadów sandru przez wody lodowcowe p¿ p2

jb N3 Piaski i mu³ki zastoiskowe (górne) — Q Akumulacja zastoiskowa po ust¹pieniu l¹dolodu pm2 p2 Recesja l¹dolodu

jg N3 Gliny zwa³owe — Q 2 Akumulacja lodowcowa

Zlodowacenia po³udniowopolskie gzw p Stadia³ górny

Plejstocen Lokalnie procesy glacitektoniczne. Egzaracja lodowcowa. Zlodowacenie Nidy Transgresja l¹dolodu

jb N3 Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (dolne) — Q Akumulacja zastoiskowa przed czo³em transgreduj¹cego pm1 p2 l¹dolodu

jfg A1 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Akumulacja przez wody lodowcowe osadów sandru p¿ p2 w czasie recesji l¹dolodu. Erozja wodnolodowcowa Czwartorzêd Recesja l¹dolodu

jg A1 Gliny zwa³owe — Q 2 Akumulacja lodowcowa najstarsze gzw p Zlodowacenia Stadia³ dolny Lokalnie procesy glacitektoniczne. Egzaracja lodowcowa. Zlodowacenie Narwi Transgresja l¹dolodu I³y i mu³ki pstre miocenu górnego jako kry w utworach

plejstoceñskich — Q p M 3 Egzaracja lodowcowa. Wyorywanie przez l¹dolód Mu³ki z wêglem brunatnym miocenu œrodkowego jako osadów mioceñskich kry w utworach plejstoceñskich — Q M 2 p Miocen I³y i mu³ki pstre — Akumulacja w zbiornikach œródl¹dowych górny imM 3

Miocen Mu³ki, i³y i piaski z klastami lignitu i wêgiel brunatny, Miocen

Neogen Akumulacja w l¹dowych zbiornikach jeziornych œrodkowy z przewarstwieniami fosforytów oraz ¿wirów — m M 2

Piaski, piaski z glaukonitem, mu³ki i i³y — p Ol Akumulacja morska Oligocen Paleogen

i œrodkowym zlodowacenia Warty oraz piaszczysto-¿wirowych osadów wodnolodowcowych–wsta- diale górnym zlodowacenia Odry. Na etapach recesji l¹dolodu w stadiale górnym zlodowacenia Nidy, stadiale górnym zlodowacenia Sanu 1, stadiale górnym zlodowacenia Odry oraz w stadia³ach dolnym i œrodkowym zlodowacenia Warty powstawa³y osady zastoiskowe. Na skutek dzia³alnoœci wód rozto- powych przed czo³em ustêpuj¹cego l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi, stadia³u górnego zlodowacenia Nidy, stadia³ów dolnego i górnego zlodowacenia Sanu 1, stadia³u górnego zlodowacenia Odry oraz stadia³ów dolnego i œrodkowego zlodowacenia Warty odbywa³a siê sedymentacja osa- dów wodnolodowcowych (tab. 4).

43 Podczas interglacja³u mazowieckiego, po jego optimum, nastêpowa³a akumulacja w dolinach rzek. Osady tego wieku – piaski i ¿wiry – stwierdzono w po³udniowo-zachodniej i zachodniej czêœci obszaru, m.in. w kilku miejscach w pobli¿u dzisiejszej doliny Narwi (Lipa, Kleszewo, Pu³tusk). Ostatnie zlodowacenie na badanym obszarze, zlodowacenie Warty, pozostawi³o œlady podczas dwukrotnego nasuniêcia l¹dolodu. Najwa¿niejszy etap, który ukszta³towa³ wspó³czesny krajobraz okolic Pu³tuska, rozpocz¹³ siê u schy³ku stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. L¹dolód stadia³u œrod- kowego zlodowacenia Warty pokry³ ca³y badany obszar niezbyt mi¹¿sz¹ pokryw¹. Jego czo³o dotar³o prawdopodobnie do dzisiejszej doliny Bugu i Bugo-Narwi (Bruj, W³odek, 2015). W niektórych miejscach jego mi¹¿szoœæ musia³a byæ bardzo niewielka, np. w okolicach Kacic i dalej na po³udnie od po³udniowej granicy obszaru. Gliny zwa³owe maj¹ tu niewielk¹ mi¹¿szoœæ (1,5 m) i s¹ to raczej piaski gliniaste ze ¿wirami. Tu¿ po akumulacji glin rozpoczê³y siê procesy niszcz¹ce. W rejonie obni¿onej wysoczyzny i dzisiejszej skarpy doliny Narwi, na wschód od Ciepielewa, Lask i na zachód od Orzyca, na skutek erozyjnej dzia³alnoœci wód p³yn¹cych z pó³nocy powsta³y dwie dolinki, w których gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego zosta³y przez te wody zniszczone. Na powierzchni wysoczyzny, wœród bry³ martwego lodu rozwinê³y siê zbiorniki zastoiskowe w okolicach Orzyca, dolinie Pe³ty i okolicach Pu³tuska. Osadzi³y siê piaski sandrowe. Gliny w sp³ywach, wytopione z bry³ martwego lodu, miejscami pokry³y osady zastoisk. U schy³ku stadia³u œrodkowego i zapewne w stadiale górnym zlodowacenia Warty (postoje na morenach m³awskich), w rejonie dzisiejszej doliny Narwi i na wschód od niej, rozpocz¹³ siê z pó³nocy znacz¹cy odp³yw wód lodowcowych. Wody zaczê³y niszczyæ wysoczyznê lodowcow¹ na wschód od po³udnikowego odcinka Narwi. Na lewym (wschodnim) brzegu Narwi utworzy³a siê równina erozyjna (oko³o 14–17 m ponad poziomem dzisiejszej Narwi, oko³o 96–99 m n.p.m.). Procesy erozyjne nasili³y siê w czasie interglacja³u eemskiego. Wody Pranarwi poprzez znacz¹c¹ erozjê wg³êbn¹, wynikaj¹c¹ z obni¿enia bazy erozyjnej, do oko³o 50 m w g³¹b, do poziomu oko³o 53–60 m n.p.m. (Butrymowicz, 1968), uformowa³y g³ówne koryto rzeki, niszcz¹c gliny zwa³owe obu stadia³ów zlodowacenia Warty oraz zlodowacenia Odry i czêœciowo gliny stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1. W drugim cyklu erozyjnym, w trakcie erozji bocznej, wody rozmywa³y gliny i formowa³y z³o¿a ¿wirów. Na wschód od dzisiejszej doliny zaczê³y niszczyæ wysoczyznê, rozmywaj¹c gliny stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty, le¿¹ce pod ni¹ osady wodnolodowcowe i zapewne czêœciowo osady zastoiskowe. Ist- niej¹ce tam do dziœ nieliczne niewielkie moreny martwego lodu, pochodz¹ce ze stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, zosta³y zniszczone tylko czêœciowo i zachowa³y siê do dziœ, wy³aniaj¹c siê spod osadów zastoiskowych stadia³u œrodkowego. Z glin przewa¿nie pozosta³y ma³o mi¹¿sze rezydua. W zlodowaceniu Wis³y w utworzonym wczeœniej korycie Narwi akumulowane by³y mi¹¿sze piaski, które tworz¹ powierzchniê tarasów erozyjno-akumulacyjnych pradolinnych. Wydaje siê, i¿ zasadne jest mówienie tu o pradolinie. Wszak od okolic Niemna, poprzez doliny Biebrzy i Narwi

44 p³ynê³y ku pradolinie warszawsko-berliñskiej wody roztopowe l¹dolodu zlodowacenia Wis³y. Dolina Narwi, która siê wtedy ostatecznie uformowa³a, zbiera³a je równie¿ od strony sandru kurpiowskiego. W po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru, w obrêbie zniszczonych osadów zastoiskowych i zreduko- wanych glin zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty, utworzy³o siê jezioro. U schy³ku plejstocenu, na tarasie pradolinnym zwanym te¿ wydmowym, powsta³y wydmy. Najprawdopodobniej mia³o to miejsce w najstarszym dryasie i starszym dryasie (Kobendzina, 1961). W efekcie procesów wietrzeniowych powstawa³y na obszarze arkusza osady deluwialne i eluwialne. W holocenie nadal zachodzi³a erozja i akumulacja rzeczna. W znacznym stopniu zniszczone zosta³y tarasy pradolinne. W optimum utworzy³ siê rozleg³y sto¿ek nap³ywowy Orzyca, który zajmuje du¿¹ czêœæ doliny Narwi, spychaj¹c samo koryto tej rzeki ku po³udniowi. Powsta³y te¿ wtedy tarasy zalewowe wy¿sze odpowiadaj¹ce wysokoœciami sto¿kowi Orzyca. W okresie subatlantyckim i wspó³czeœ- nie powstawa³y i powstaj¹ tarasy zalewowe ni¿sze. Liczne wa³y odsypowe istniej¹ce na jego powierzchni œwiadcz¹ o procesach wezbrañ i dzia³alnoœci rzeki przy wy¿szych stanach wód. W zbiornikach jeziornych tworzy³y siê gytie. W dolinach rzecznych do dziœ trwa akumulacja mad oraz namu³ów, w zag³êbieniach ze sta³ym przep³ywem wód – akumulacja namu³ów torfiastych. W zag³êbieniach na wysoczyŸnie i tarasach rzecznych tworz¹ siê torfy.

IV. PODSUMOWANIE

Cztery otwory badawcze dla SMGP (kartograficzne) wykonane na obszarze arkusza Pu³tusk siêgnê³y do utworów pod³o¿a czwartorzêdu – i³ów i mu³ków pstrych miocenu górnego. Fakt ten ugruntowa³ pewnoœæ, ¿e na ca³ej powierzchni obszaru pod³o¿em s¹ osady miocenu górnego. Kilkanaœcie profili otworów, w których przewiercono osady plejstocenu i osi¹gniêto utwory starsze, pozwoli³o skonstruowaæ doœæ dok³adn¹ mapê pod³o¿a czwartorzêdu i pokazaæ liczne wyniesienia i obni¿enia. Mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdu jest wyj¹tkowo ma³a w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru. Wy- nios³oœci pod³o¿a w rejonie Obrytego i okolic nie zauwa¿y³a i nie uwzglêdni³a w swej pracy Nowak (1974). Powodem mog³o byæ s³abe rozpoznanie utworów czwartorzêdu (ma³a liczba otworów je prze- bijaj¹cych). Jednak ju¿ w pracach Ba³uk (1986b, 1991) wyniesienie to na mapie pod³o¿a jest uwzglêd- nione. W poprzedniej wersji arkusza Pu³tusk (Nowak, 1959, 1969b) nie opracowano mapy pod³o¿a w³aœnie ze wzglêdu na brak wierceñ. W wyniku badañ wykazano, ¿e na terenie arkusza wystêpuje siedem poziomów glin zwa³owych nale¿¹cych do piêciu zlodowaceñ, a tak¿e rozdzielaj¹ce je osady wodnolodowcowe i zastoiskowe. Badania petrograficzne osadów pobranych z rdzeni wiertniczych nie dostarczy³y zbyt wielu danych. Jedynie dziêki analizie osadów z otworu w Pomaskach-Sikutach uzyskano informacje o szeœciu

45 poziomach glin zwa³owych. W otworze w Kleszewie przewiercono jedynie trzy poziomy glin, w pozosta³ych otworach zlokalizowanych po wschodniej stronie doliny Narwi – tylko jeden. Dokonano porównañ danych uzyskanych z obszaru arkusza Pu³tusk (wspó³czynniki petrograficzne i procentowa zawartoœæ wystêpuj¹cych w nich ¿wirów) z danymi z obszarów s¹siednich (Kaulbarsz, 2016). Badania geofizyczne (Pacanowski i in., 2015) wnios³y przede wszystkim informacje o zró¿ni- cowaniu morfologicznym pod³o¿a i o poziomach piasków rozdzielaj¹cych gliny zwa³owe. Prace kartograficzne przeprowadzone w ramach reambulacji na obszarze arkusza Pu³tusk wraz z analiz¹ ponad stu profili otworów wiertniczych i kolejnych stu kilkudziesiêciu profili sond mechanicznych pozwoli³y na czêœciowe rozpoznanie budowy geologicznej, a tak¿e procesów geologicznych, które zachodzi³y w plejstocenie górnym. Obraz budowy geologicznej przedstawiony w niniejszym opracowaniu (mapa geologiczna, przekroje geologiczne) ró¿ni siê od opracowania Nowak (1959). Przyczyn¹ jest wiêksza iloœæ materia³ów dostêpnych obecnie (profile geologiczne otworów i nowo wykonane wiercenia mechaniczne i sondy oraz kwerenda naturalnych ods³oniêæ), a tak¿e ró¿nice w interpretacji genezy i stratygrafii osa- dów i form rozpoznanych w terenie. Idea formowanie siê rzeŸby w wyniku kolejnych postojów i tworzenia ci¹gów morenowych przez ustêpuj¹cy l¹dolód, przyjêta podczas prac nad pierwsz¹ wersj¹ arkusza Pu³tusk, wydaje siê niew³aœciwa. Istnienie kolejnych czterech ci¹gów (od Wyszkowa do Przasnysza) niewielkich moren na terenie arkusza Pu³tusk w okolicach Lipnik i Obrytego zaprezentowa³a Ba³uk (1991). Jednak na obszarze arkusza Pu³tusk nie ma ci¹gów morenowych. Z równolegle prowadzonych badañ na obszarach arkuszy: Serock (na po³udniu; Frankiewicz, 2017) i Maków Mazowiecki (na pó³nocy; Brzeziñski, 2017) wynika, ¿e tam równie¿ nie wystêpuj¹ ci¹gi moren czo³owych. Jedyne formy morenowe w okolicach Pu³tuska to zdenudowane, zniszczone moreny martwego lodu. Wprowadzono znacz¹ce zmiany w stratygrafii osadów czwartorzêdowych, co wynika przede wszystkim ze zmiany schematu stratygraficznego obowi¹zuj¹cego w SMGP. W stadia³ach zlodowa- ceñ nie wyró¿nia siê obecnie faz (poprzednio wyró¿niono na tym terenie fazê Wierzbicy). Z du¿¹ ostro¿noœci¹ nale¿a³o podejœæ do zagadnienia piasków interstadialnych wystêpuj¹cych na powierzchni i w efekcie ich nie wyró¿niono. Pewne ró¿nice w budowie geologicznej przedstawionej w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru wynikaj¹ z lepszego rozpoznania geologicznego i nieco innej koncepcji rozwoju budowy geologicznej przyjêtej w niniejszym opracowaniu. W celu wykluczenia lub potwierdzenia istnienia wspó³czesnych ruchów tektonicznych (co mog³oby byæ jedn¹ z przyczyn powstania wysokiej skarpy doliny Narwi), nale¿a³oby w przysz³oœci przeprowadziæ badania nachylenia tarasów po obu stronach rzeki.

46 W rozwa¿aniach dotycz¹cych procesów geologicznych zachodz¹cych na badanym obszarze przyjêto za³o¿enie zaproponowane ju¿ wczeœniej w pracach Ba³uk (1986b, 1991). Mowa o znacz¹cym udziale wód lodowcowych i rzecznych w degradacji wysoczyzny po wschodniej stronie doliny Narwi i formowaniu szerokiej doliny tej rzeki. Wody lodowcowe niszczy³y i erodowa³y wysoczyznê u schy³ku zlodowacenia Warty. W interglacjale eemskim Pranarew p³ynê³a g³êbok¹ dolin¹, niszcz¹c gliny zwa³owe co najmniej trzech zlodowaceñ (Sanu 1, Odry i Warty), czego efektem by³o powstanie du¿ych z³ó¿ ¿wirów. Wody Pranarwi niszczy³y tak¿e wysoczyznê le¿¹c¹ po wschodniej stronie doliny, degraduj¹c prawie ca³kowicie najwy¿sze gliny zwa³owe. Ostateczne uformowanie doliny Narwi i jej tarasów mia³o miejsce w zlodowaceniu Wis³y i w holocenie. Nie rozwi¹zano jednak wszystkich problemów. Brak osadów niektórych ogniw stratygraficznych oznacza, ¿e nie zosta³y one rozpoznane lub zosta³y zniszczone w kolejnych etapach tworzenia siê rzeŸby. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje brak rozpoznania osadów organicznych ciep³ych okresów rozdzielaj¹cych kolejne zlodowacenia. Ich obecnoœæ zapewne by³aby pomocna w dok³adniejszym rozpo- ziomowaniu utworów plejstocenu i okreœleniu ich wieku. W przysz³oœci nale¿a³oby uwzglêdniæ koniecznoœæ kolejnego przeprowadzenia oznaczeñ wieku niektórych osadów (badañ wieku bezwzglêdnego lub, w przypadku odkrycia osadów biogenicznych, badañ palinologicznych). Brak reperów stratygraficznych (brak datowañ) stawia pod znakiem zapyta- nia przynale¿noœæ stratygraficzn¹ niektórych osadów.

Warszawa, 2018 r.

LITERATURA

Ar³ukiewicz S., 1954 – Dokumentacja geologiczna z³o¿a glin ceramicznych cegielni „Pu³tusk” w Pu³tusku. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Balzam H.,1954 – Z³o¿e pospó³ki w Gnojnie, pow. pu³tuski. „Geoprojekt”, Warszawa. Ba³uk A.,1977a – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Ostro³êka, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A.,1977b – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Ostro³êka, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A.,1978 – Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Ostro³êka. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A., 1982 – Varying deglaciation processes on the Lower and Middle Narew River during the Middle-Polish Glaciation. Biul. Inst. Geol., 343. Ba³uk A.,1986a – Czwartorzêd i jego pod³o¿e w rejonie dolnej Narwi. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Ba³uk A.,1986b – Sub-Quaternary depression in the Lower Narew Region, its age and origin (Depresja podczwartorzê- dowa w rejonie dolnej Narwi – jej wiek i geneza). Kwart. Geol., 33, 3/4: 447–462. Ba³uk A.,1991 – Czwartorzêd dorzecza dolnej Narwi (pó³nocno-wschodnie Mazowsze). Pr. Pañstw. Inst. Geol., 130.

47 Banach W.,Butrymowicz N.,1965 – Orzeczenie o wystêpowaniu kruszywa naturalnego w rejonie m. Œwierczyn k. Gnojna, pow. Pu³tusk. Arch. Starostwa Powiat. w Pu³tusku, Pu³tusk. Banach-Skroñska W.,Jórczak W., 1973 – Orzeczenie o wystêpowaniu piasków kwarcowych do produkcji ceg³y wapienno-piaskowej w rejonie Tabory–Przeradowo, pow. Maków Mazowiecki, woj. warszawskie. Przeds. Geol. „Polgeol”, Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Baraniecka M.D., 1974 – Plejstocen nad doln¹ Wkr¹. Biul. Inst. Geol., 268. Z Bad. Czwartorzêdu w Polsce, 14. Baraniecka M.D., 1979 – Osady plioceñskie Mazowsza jako pod³o¿e czwartorzêdu. Biul. Geol. Wydz. Geol. UW, 23. Baraniecka M.D., Makowska A.,Mojski J.E., Nowak J.,Sarnacka Z.,Skompski S.,1978 – Straty- grafia osadów czwartorzêdowych Niziny Mazowieckiej oraz jej po³udniowego i zachodniego obrze¿enia. Biul. Inst. Geol., 306. Bielawska J.,Zimny T.,1962 – Dokumentacja geologiczna z³o¿a naturalnego kruszywa mineralnego w m. Gnojno, pow. Pu³tusk. Przeds. Geol.-In¿. Bud. Wod. „Hydrogeo”. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. B³a¿ewicz S.,1986 – Aneks nr 3 do dokumentacji hydrogeologicznej w kat.BiCujêcia miejskiego w Pu³tusku, woj. ciechanowskie. Zlewnia rz. Narwi. Biuro Proj. Wod. Melior., Olsztyn. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Bruj M.,W³odek M.,2015 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Radzymin (488). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Brzeziñski M.,2017 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Maków Mazowiecki (371) (wraz z Ob- jaœnieniami) – reambulacja. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Butrymowicz N.,1964 – Orzeczenie o wystêpowaniu kruszywa wraz z projektem dla wykonania uproszczonej dokumentacji geologicznej w rejonie Grabówiec–Pop³awy, pow. Pu³tusk. Przeds. Geol. „Polgeol”, Warszawa. Butrymowicz N.,1968 – Orzeczenie o wystêpowaniu kruszywa naturalnego w dolinie dolnej Narwi na odcinku od m. Gnojno, pow. Pu³tusk do m. Wierzbica, pow. Nowy Dwór, woj. warszawskie. Przeds. Geol. „Polgeol”, Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Butrymowicz N., 1970 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 z³o¿a pospó³ki w m. Tocznabiel-Kêpista, pow. Pu³tusk. Przeds. Geol. „Polgeol”, Warszawa. Butrymowicz N.,1971a – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 z³o¿a pospó³ki Tocznabiel-Kêpista, grom. Obryte i Pu³tusk, pow. Pu³tusk, woj. warszawskie. Przeds. Geol. „Polgeol”, Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Butrymowicz N., 1971b – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych z³ó¿ surowca ilastego do produkcji wyrobów cienkoœciennych w rejonie Psary–Lutobrok, grom. Obryte i Pniewo, pow. Pu³tusk, woj. warszawskie. Przeds. Geol. „Polgeol”, Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Butrymowicz N., 1973 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1. Z³o¿e Tocznabiel-Kêpista. Przeds. Geol.-Bad. Przem. Kruszyw i Sur. Min., Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Cygañski K.,WoŸniak E.,1998 – Mapa Hydrogeologiczna Polski 1:50 000, ark. Pu³tusk (411). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Dadlez R.,Marek S.,Pokorski J.(red.), 2000 – Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoiku 1:1 000 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Doktór S.,Graniczny M., 1993 – Mapa g³ównych fotolineamentów Polski. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Frankiewicz A.,2017 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Serock (450) (wraz z Objaœnieniami) – reambulacja. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.

48 Ja³owiec J.,1983 – Aneks do dokumentacji hydrogeologicznej w kat.BiCujêcia miejskiego w m. Pu³tusku, woj. ciechanowskie. Zlewnia rz. Narwi. Przeds. Geol., Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Jêdrzejewska W.,1974 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jakoœci kopaliny w kat. B z³o¿a kruszywa naturalnego Tocznabiel-Kêpista. Inst. Geol., Warszawa. Jórczak W.,Butrymowicz N.,1966 – Uproszczona dokumentacja geologiczna z³o¿a kruszywa naturalnego (po- spó³ki) w rejonie Grabówiec–Pop³awy, woj. warszawskie, pow. pu³tuski. Przeds. Geol. „Polgeol”, Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Karczewska I.,1972 – Orzeczenie o wystêpowaniu kruszywa naturalnego w rejonie Gnojno II, pow. Pu³tusk. Arch. Starostwa Powiat. w Pu³tusku, Pu³tusk. Kaulbarsz D., 2016 – Badania litologiczno-petrograficzne osadów plejstoceñskich dla ark. Pu³tusk (411) Szcze- gó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (reambulacja). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Oddz. Geol. Morza, Gdañsk. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Kawulak M.,Salomon E.,Nieæ M.,Pac³awska A.,Król J.,Kwecko P.,Bojakowska I.,Tomas-

si-Morawiec H.,2010 – Objaœnienia do Mapy Geoœrodowiskowej Polski 1:50 000, ark. Pu³tusk (411). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Kenig K.,1977 – Litologia glin zwa³owych w profilach wiertniczych miêdzyrzecza dolnego Bugu i Narwi. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Klarkowski W.,1965 – Dokumentacja geologiczna torfowisk rejon Pu³tusk–Zambski Koœcielne. Pol. Tow. Gleb., Warszawa. Kobendzina J.,1961 – Próba datowania wydm Puszczy Kampinoskiej. Prz. Geogr.,3. Kociszewska H.,1974 – Orzeczenie o wystêpowaniu kruszywa naturalnego (¿wiru). Pop³awy k. Pu³tuska (nr probl. 8197). ,,Hydrogeo”, Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Kolago C., 1955 – Przegl¹dowa Mapa Hydrogeologiczna Polski 1:300 000, ark. Warszawa, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Kondracki J.,2009 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Krokoszyñska M., Soko³owski J., 1996 – Inwentaryzacja w uk³adzie administracyjnym z³ó¿ surowców mineralnych z uwzglêdnieniem elementów ochrony œrodowiska dla województwa ciechanowskiego, gmina Pu³tusk. Urz. Woj. w Ciechanowie, Ciechanów. Centr. Podst. Probl. Gosp. Sur. Min. i Energi¹ PAN, Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Król J.,2004a – Mapa Geologiczno-Gospodarcza Polski 1:50 000, ark. Pu³tusk (411). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warsza- wa. [dokument elektroniczny] Król J.,2004b – Objaœnienia do Mapy Geologiczno-Gospodarczej Polski 1:50 000, ark. Pu³tusk (411). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Krzywicki T.,Pergó³ S.,Nizicka D.,2013 – Projekt robót geologicznych – ark. Pu³tusk (411) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (reambulacja). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Kucharska M., Pochocka-Szwarc K., 2012 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Wyszków (451). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Kucharska M.,Pochocka-Szwarc K.,2013 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wyszków (451). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Lencewicz S.,1927 – Dyluwium i morfologia œrodkowego Powiœla. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 2,2.

49 Michalska Z.,1952 – Sprawozdanie z badañ geologicznych i geomorfologicznych przeprowadzonych w 1952 r. na terenie po³o¿onym miêdzy Ró¿anem, Makowem Mazowieckim a Ciechanowem. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Michalska Z.,1959a – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Maków Mazowiecki (371). Inst. Geol., Warszawa. Michalska Z.,1959b – Zagadnienia krawêdzi Opinogórskiej. Acta Geol. Pol., 9,3. Michalska Z.,1961 – Stratygrafia plejstocenu i paleomorfologia pó³nocno-wschodniego Mazowsza. Stud. Geol. Pol., 7. Michalska Z.,1967 – Stratygrafia plejstocenu pó³nocnego Mazowsza w œwietle nowych danych. Acta Geol. Pol., 17,3. Michalska Z.,1969 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Maków Mazowiecki (371). Inst. Geol., Warszawa. Mojski J.E., 1978 – Mezoplejstocen. W: Stratygrafia osadów czwartorzêdowych Niziny Mazowieckiej oraz jej po³udniowego i zachodniego obrze¿enia. Biul. Inst. Geol., 306. Mojski J.E., 2005 – Ziemie polskie w czwartorzêdzie. Zarys morfogenezy. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Molewski P.,2014 – Paleogeograficzne uwarunkowania odp³ywu wód z zastoiska warszawskiego dolin¹ Bachorzy i pradolin¹ warszawsko-berliñsk¹ w czasie stadia³u g³ównego zlodowacenia wis³y. Landform Anal., 25: 105–114. Morawski W.,2008 – Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Warszawa Zachód (reambulacja). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Morawski W.,2011 – Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Warszawa Wschód (reambulacja). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Morawski W.,Nowacka M., 2008 – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Warszawa Zachód, wyd. A (reambulacja). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Morawski W.,Pielach M., 2011 – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Warszawa Wschód, wyd. A (reambulacja). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Morkowska J., 1973 – Dodatek do dokumentacji geologicznej z³o¿a surowców ceramiki budowlanej „Pu³tusk”. Przeds. Technol.-Geol. Ceramiki Bud. „Cergeo”, Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Nowacki £.,Morawski W.,2008 – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Warszawa Zachód, wyd. B (reambulacja). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Nowacki £.,Morawski W.,2011 – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Warszawa Wschód, wyd. B (reambulacja). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Nowak J.,1953 – Surowce ceramiczne powiatu pu³tuskiego. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Nowak J.,1954 – Dokumentacja z³o¿a glin ilastych w Chmielewie, powiat pu³tuski. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Nowak J.,1958 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Serock (450). Inst. Geol., Warszawa. Nowak J.,1959 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Pu³tusk (411). Inst. Geol., Warszawa. Nowak J.,1962 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Przewodowo (410). Inst. Geol., Warszawa. Nowak J.,1964 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. G¹socin (409). Inst. Geol., Warszawa. Nowak J.,1967a – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Przewodowo (410). Inst. Geol., Warszawa. Nowak J.,1967b – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. G¹socin (409). Inst. Geol., Warszawa.

50 Nowak J.,1969a – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Serock (450). Inst. Geol., Warszawa. Nowak J.,1969b – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Pu³tusk (411). Inst. Geol., Warszawa. Nowak J.,1971a – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Warszawa Wschód, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Nowak J.,1971b – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Warszawa Wschód, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Nowak J.,1972 – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Warszawa Wschód, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Nowak J., 1974 – Stratygrafia plejstocenu pó³nocnej czêœci Kotliny Warszawskiej. Biul. Inst. Geol., 268. Z badañ Czwartorzêdu w Polsce, 14. Pacanowski G.,Piechota A.,Czarniak P.,Sobótka P.,2015 – Dokumentacja badañ geofizycznych wykonana w ramach tematu: Reambulacja 25 arkuszy Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000. Arkusz Pu³tusk (411). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Paprocki P.,Gawa³ko S.,2004 – Dokumentacja okreœlaj¹ca warunki hydrogeologiczne dla terenu stacji paliw PKN Orlen 1338 przy ul. Warszawskiej w Pu³tusku, woj. mazowieckie. ,,Geoteko”, Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Peszkowska-Nowak T.,1975 – Projekt badañ geologiczno-poszukiwawczych za z³o¿ami i³ów do produkcji cien- koœciennych elementów ceramiki budowlanej na terenie b. powiatu Maków Mazowiecki. Przeds. Geol. „Polgeol”, Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Piwowarski T.,2015 – Karty otworów geotechnicznych dla gazoci¹gu przesy³owego Polska–Litwa z obszaru ark. Pu³tusk Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000. Przeds. Geol. „Polgeol”, Warszawa. P³aczkowska B.,1990 – Aneks do dokumentacji hydrogeologicznej w kat.BiCujêcia miejskiego (dot. studni 7 bis i 13) w m. Pu³tusk, woj. ciechanowskie, zlewnia rz. Narwi. Przeds. Geol., Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. P³utniak B.,Soboczyñski K., 2011 – Mapa Hydrogeologiczna Polski 1:50 000, ark. Pu³tusk (411). Pierwszy poziom wodonoœny. Wystêpowanie i hydrodynamika. Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Podhalañska T.(red.) , 2007 – Wyszków IG 1. Profile G³êb. Otw. Wiertn. Pañstw. Inst. Geol., 120. Po¿aryski W.,Dembowski Z.,1984 – Geological Map of Poland and Adjoining Countries without Cenozoic, Mesozoic and Permian formations 1:1 000 000. Wyd. Geol., Warszawa. Przybylski G.,2015 – Z³o¿e piasków skaleniowo-kwarcowych Pu³tusk w kat. C1 (dod. nr 1 do dok. geol. w kat. C1: Z³o¿e piasków skaleniowo-kwarcowych „Pu³tusk”). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Ratyñska M.,1960 – Wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych przeprowadzonych w rejonie Kleszewa. Arch. Sta- rostwa Powiat. w Pu³tusku, Pu³tusk. Rostkowska U.,1951 – Geomorfologia doliny Narwi od ujœcia Orzyca do ujœcia Bugu. Arch. Zak³adu Geogr. Fiz. UW, Warszawa. Ró¿ycki S.Z., 1952 – Mapa Geologiczna 1:100 000 opracowana dla Przegl¹dowej Mapy Geologicznej Polski 1:300 000, ark. Pu³tusk (rêkopis). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Ró¿ycki S.Z., 1972 – Plejstocen Polski œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. PWN, Warszawa. Ró¿ycki S.Z., Zwierz S.,1952 – Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski.1:300 000, ark. Warszawa, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa.

51 Ruszczyñska H.,Dziuba³³on I.,1952 – Sprawozdanie z prac rejestracyjno-zwiadowczych nad wystêpowaniem surowców ceramiki czerwonej w rejonie Modlin, Pu³tusk, Przasnysz, Maków Mazowiecki, M³awa, woj. warszawskie. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Rühle E.,1953 – Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Warszawa, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Salomon E.,Nieæ M., 2010 – Mapa Geoœrodowiskowa Polski 1:50 000, ark. Pu³tusk (411). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Siemiradzki J.,Dunikowski E.,1891 – Mapa Geologiczna Królestwa Polskiego, Galicji i krajów przyleg³ych. Pam. Fizjogr., 9. S³owañski W.,Piechulska-S³owañska B.,Gogo³ek W.,1995a – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Warszawa Zachód, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W.,Piechulska-S³owañska B.,Gogo³ek W.,1995b – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Warszawa Zachód, wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Soroko R.,1966 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2, C1+B z³o¿a pospó³ki w Gnojnie pow. Pu³tusk. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Soroko R.,1972 – Dokumentacja technicznych badañ pod³o¿a gruntowego do projektu technicznego osadnika w Lipni- kach Starych. ,,Geoprojekt”, Warszawa. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Stabrowska D.,2001 – Zaplecze gospodarcze (piwnice) przy kolegium jezuickim w Pu³tusku. Rocz. Maz., 13. Stabrowska D.,2015 – Pu³tusk. Badania przedlokacyjnej struktury osadniczej. W: Informacyjne œrodowisko rekon- strukcji. Przedlokacyjna struktura osadnicza w Pu³tusku w XIII–XIV w. (J. Styk, S. Wrona, red.). Politech. Warsz., Warszawa. Straszewska K.,1968 – Stratygrafia plejstocenu i paleogeografia rejonu dolnego Bugu. Stud. Geol. Pol., 23. Stupnicka E.,1997 – Geologia regionalna Polski. Wyd. UW, Warszawa. Szymczyk J.,1994 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Rz¹œnik (412). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Szymczyk J.,Butrymowicz N.,1994 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Rz¹œnik (412). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Tulska I.,1992 – Karta rejestracyjna z³o¿a kruszywa naturalnego (piasku) „Ponikiew” na potrzeby lokalne budownictwa powszechnego wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania. Arch. Starostwa Powiat. w Pu³tusku, Pu³tusk. Watycha L.,1955 – Mapa Geologiczno-In¿ynierska Polski 1:300 000, ark. Warszawa. Inst. Geol., Warszawa. Wielomska E.,1973 – Dokumentacja hydrogeologiczna ujêcia wody podziemnej w kat. C z utworów czwartorzêdo- wych w m. Pu³tusk, woj. warszawskie. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Wasylikowa K.,1962 – W sprawie wieku torfowisk i wydm Puszczy Kampinoskiej. Prz. Geogr., 34,3.

Tablica IV

21o00’ A 21o15’ 52o 52o Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 50’ Szlasy-Złotki Ciepielewo 50’ Ark. Pułtusk (411) 50 3 40 Q<0,9 30 Szelków 20 8 10 SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY

0 M3 -35,4

0 10 11 M3 20 M3 34,3 Skala 1:100 000

30 Orzyc Głódki 30 20

Szwelice 10 -30

-20

0 -10

30 10 20

20 30 10

-20 -10 0 Miocen

-20 MIOCEN

NEOGEN M3 Iły i mułki pstre górny 14 -10 Boby M3 -21,3 15 Granice kier osadów starszych od czwartorzędu M3 36,0 (przypuszczalne) 0 -10 -10 Pelta 20 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m. -20

Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej

20 -20 8 (symbol oznacza wiek: M3 – miocen górny; liczba – wysokość stropu

Trzciniec -10 M3 37,5 0 18 M3 -35,4 utworów starszych od czwartorzędu lub rzędną zakończenia otworu M3 -6,5 19 w osadach czwartorzędowych, w m n.p.m.) 10 M3 17,0 Zambski Kościelne

0 10

-10 20 AB Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej

-20 30 Narew 40 CD Linia przekroju geologicznego załączonego w tekście

-30 M3 50 26

Kleszewo M3 -19,3 60

a k 70 ów

w e 80 rz Opracował: T. KRZYWICKI P

-40

Obryte 29 Psary 32 Q<8,5 D

0 49 50 51 C 33 M3 87,8 M -53,6 M 74,6 M3 85,0 M3 88,3

3 3 52 -50 M3 93,0

37 PUŁTUSK -40 M3 0,6 90

Lipniki Stare

Popławy

-30 20

-20 10 62 M3

M3 20,0 Wielgolas -10 60

Q<32,3 0

80 10

Płocochowo 20 30 70 50 70 Gładczyn 52o 40 60 60 52o Kacice 69 M3 65,7 40’ 40’ 21o00’ B 21o15’