PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Opracowa³a: JADWIGA NOWAK Zreambulowa³: TOMASZ KRZYWICKI G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionalny — S. LISICKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Pu³tusk (411) (z 4 tab. i 4 tabl.) WARSZAWA 2018 Autorka: Jadwiga NOWAK 1 – 1957 r. Autor reambulacji: Tomasz KRZYWICKI1 – 2018 r. 1 Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Redakcja merytoryczna: Zofia KLIMCZAK ISBN 978-83-66239-68-5 © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2018 Przygotowanie wersji cyfrowej: Ewa ŒLUSARCZYK-KRAWIEC, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI I. Wstêp...........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu .........................................11 III. Budowa geologiczna.................................................15 A. Stratygrafia.....................................................15 1. Paleogen ....................................................17 a. Oligocen...................................................17 2. Neogen .....................................................17 a. Miocen ...................................................17 Miocen œrodkowy .............................................17 Miocen górny ...............................................17 3. Czwartorzêd ..................................................18 a. Plejstocen ..................................................19 Zlodowacenia najstarsze ..........................................19 Zlodowacenie Narwi ..........................................19 Stadia³ dolny ............................................19 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................20 Zlodowacenie Nidy ..........................................20 Stadia³ górny ............................................20 Zlodowacenie Sanu 1 .........................................21 Stadia³ dolny ............................................21 Stadia³ górny ............................................22 Interglacja³ wielki .............................................23 Interglacja³ mazowiecki ........................................23 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................23 Zlodowacenie Odry ..........................................23 Stadia³ górny ............................................23 Zlodowacenie Warty ..........................................24 Stadia³ dolny ............................................24 Stadia³ œrodkowy ..........................................27 Interglacja³ eemski ...........................................33 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................34 Zlodowacenie Wis³y ..........................................34 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................35 c. Holocen ...................................................36 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu .....................................39 C. Rozwój budowy geologicznej ..........................................40 IV. Podsumowanie ....................................................45 Literatura ......................................................47 SPIS TABLIC Tablica I — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) Tablica II — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica III — Przekrój geologiczny C–D Tablica IV — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 I. WSTÊP Pierwsz¹ wersjê arkusza Pu³tusk (411) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) opracowa³a Jadwiga Nowak w 1956 r. Mapa zosta³a wydana w 1959 r., a 10 lat póŸniej, w 1969 r., wydru- kowane zosta³y objaœnienia. Niniejsze opracowanie jest reambulacj¹ tego arkusza. Granice obszaru arkusza Pu³tusk okreœlone s¹ wspó³rzêdnymi 21°00’–21°15’ d³ugoœci geogra- ficznej wschodniej i 52°40’–52°50’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia obszaru wyno- si oko³o 312 km2, z czego wody Narwi i Orzyca zajmuj¹ oko³o 5 km2. Obszar po³o¿ony jest w dorze- czu Wis³y, w zlewni Narwi. Le¿y on w obrêbie obszaru arkusza Ostro³êka Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 (MGP). Obszar arkusza Pu³tusk po³o¿ony jest w pó³nocnej czêœci województwa mazowieckiego. Swoim zasiêgiem obejmuje czêœci dwóch powiatów – pu³tuskiego z miastem Pu³tusk, gminami: Pu³tusk, Obryte, Zatory, Pokrzywnica, Gzy i Winnica oraz makowskiego z gminami Karniewo, Szelków i Rzewnie. Na terenie omawianego arkusza zlokalizowany jest oœrodek miejski i przemys³owy – Pu³tusk, licz¹cy oko³o 20 tys. mieszkañców. Na terenie arkusza Pu³tusk wystêpuj¹ obszary objête ochron¹ prawn¹ zgodnie z ustaw¹ o ochro- nie przyrody z dnia 16. kwietnia 2004 r. i rozporz¹dzeniami z ni¹ zwi¹zanymi oraz obszary chronione w ramach sieci Natura 2000. S¹ to: Nadbu¿añski Park Krajobrazowy, Nasielsko-Karniewski Obszar Chronionego Krajobrazu, trzy rezerwaty przyrody – Bartnia, Pop³awy i Wielgolas oraz dwa obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 – Dolina Dolnej Narwi (PLB140014) i Puszcza Bia³a (PLB140007). Ponadto znajduje siê tu piêæ pomników przyrody o¿ywionej i jeden u¿ytek ekologicz- ny, a tak¿e prawnie chronione, objête ochron¹ konserwatorsk¹, obiekty przyrodnicze (pozosta³oœci parków dworskich, pa³acowych i wiejskich o charakterze krajobrazowym). Fragment obszaru arkusza Pu³tusk jest objêty krajow¹ sieci¹ ekologiczn¹ ECONET-POLSKA. 5 Literatura geologiczna dotycz¹ca omawianego obszaru jest doœæ bogata. Pierwsza mapa geo- logiczna obejmuj¹ca teren badañ pochodzi z pracy Siemiradzkiego i Dunikowskiego (1891). W 1952 r. Ró¿ycki opracowa³ mapê w skali 1:100 000 (arkusz Pu³tusk) do wydanego w kolejnym roku (Rühle, 1953) arkusza Warszawa Przegl¹dowej Mapy Geologicznej Polski 1:300 000. W tej skali powsta³y te¿ mapy arkusza Warszawa: hydrogeologiczna (Kolago, 1955) i geologiczno-in¿y- nierska (Watycha, 1955). W latach 50. XX w. Michalska zrealizowa³a w tym regionie pierwszy arkusz SMGP 1:50 000 – Maków Mazowiecki (Michalska, 1959). Objaœnienia do tego arkusza zosta³y wydane znacznie póŸniej (Michalska, 1969). W latach 50. i 60. XX w. powsta³o wiele arkuszy SMGP z tego regionu: Serock (Nowak, 1958, 1969a), wspomniany wy¿ej Pu³tusk (Nowak, 1959, 1969b), Przewodowo (Nowak, 1962, 1967a) i G¹socin (Nowak, 1964, 1967b). Arkusz Rz¹œnik, s¹siaduj¹cy od wschodu z arkuszem Pu³tusk, powsta³ 30 lat póŸniej (Szymczyk, 1994; Szymczyk, Butrymowicz, 1994), a arkusz Wyszków (reambulacja) – prawie dekadê póŸniej (Kucharska, Pochocka-Szwarc, 2012, 2013). Najwa¿niejszymi syntetycznymi opracowaniami geologiczno-kartograficznymi dotycz¹cymi tego regionus¹ arkusze MGP: Ostro³êka (Ba³uk, 1977a, b, 1978), Warszawa Wschód (Nowak, 1971, 1972) oraz Warszawa Zachód (S³owañski i in., 1995a, b).Dwa ostatnie zosta³y w latach dwuty- siêcznych zreambulowane (Morawski, 2008, 2011; Morawski, Nowacka, 2008; Morawski, Pielach, 2011). Oprócz klasycznych map geologicznych, w ci¹gu 20 ostatnich lat w Pañstwowym Instytucie Geologicznym powsta³a seria map w skali 1:50 000, arkusz Pu³tusk, przedstawiaj¹cych problematykê œrodowiskow¹ i hydrogeologiczn¹. S¹ to: Mapa Geologiczno-Gospodarcza (Król, 2004a, 2004b), Mapa Geoœrodowiskowa (Salomon, Nieæ, 2010; Kawulak i in., 2010) oraz Mapa Hydrogeologiczna (Cygañski, WoŸniak, 1998; P³utniak, Sobczyñski, 2011). Pierwsze prace geologiczne w rejonie œrodkowego Powiœla prowadzi³ Lencewicz (1927). Po II wojnie œwiatowej rozpoznaniem geologicznym i geomorfologicznym, szczególnie w konte- kœcie pozyskania surowców ilastych, zaczê³y zajmowaæ siê Rostkowska (1951), Michalska (1952), Ruszczyñska, Dziuba³³on (1952), Nowak (1953, 1954) i Ar³ukiewicz (1954) oraz Ratyñ- ska (1960). Równolegle do badañ surowcowych prowadzono badania stratygraficzne. Sprzyja³y temu prace kartograficzne prowadzone na obszarach arkuszy Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski opisane wy¿ej. O budowie geologicznej, rozprzestrzenieniu osadów plejstoceñskich i holoceñskich oraz stra- tygrafii i paleomorfologii, a tak¿e deglacjacji pó³nocnego Mazowsza mo¿na wnioskowaæ przede wszystkim na podstawie prac Michalskiej (1959, 1961, 1967), Straszewskiej (1968), Ró¿yckiego (1972), Baranieckiej (1974), Nowak (1974) i Ba³uk (1982, 1991). Praca Ba³uk z 1991 r. – obszerna 6 monografia dorzecza dolnej Narwi – zawiera mapy pod³o¿a plejstocenu i mapê geomorfologiczn¹ oraz liczne przekroje geologiczne. Autorka ta zajmowa³a siê pod³o¿em plioceñskim równie¿ wczeœniej (1986a, 1986b). Pisa³a te¿ na ten temat Baraniecka (1979). Litologiê glin zwa³owych miêdzyrzecza Bugu i Narwi bada³a Kenig (1977). Cenne informacje geologiczne dotycz¹ce tego rejonu zawarte s¹ w monograficznych pracach Baranieckiej i innych (1978) oraz Mojskiego (1978, 2005). Poszukiwaniem i dokumentowaniem z³ó¿ surowców mineralnych zajmowano siê w latach 60. i 70. XX w. Surowce ilaste bada³a Morkowska (1973), poszukiwali ich Butrymowicz (1971b) i Pesz- kowska-Nowak (1975). Poszukiwanie i rozpoznawanie z³ó¿ piasków i pospó³ki rozpoczêto w latach 50. (Balzam, 1954) i kontynuowano w latach 60. (Bielawska, Zimny, 1962; Banach, Butrymowicz, 1965; Jórczak, Butrymowicz, 1966; Soroko, 1966; Butrymowicz, 1968) i 70. XX w. (Butrymowicz, 1970, 1971a, 1973; Karczewska, 1972; Banach-Skroñska, Jórczak, 1973; Jêdrzejewska, 1974, Kociszews- ka, 1974). W 1992 r. powsta³a karta rejestracyjna nigdy nie eksploatowanego z³o¿a Ponikiew, le¿¹cego obecnie w granicach Nadbu¿añskiego Parku Krajobrazowego (Tulska, 1992). Inwentaryza- cjê surowców mineralnych w gminie Pu³tusk przeprowadzono w 1996 r. (Krokoszyñska i in., 1996). Ostatnia dokumentacja z³o¿a zosta³a wykonana