Przyroda Sudetów

MUZEUM PRZYRODNICZE w JELENIEJ GÓRZE ZACHODNIOSUDECKIE TOWARZYSTWO PRZYRODNICZE

PRZYRODA SUDETÓW

ROCZNIK

Tom 22, 2019

Naturam si sequemur ducem, nunquam aberrabimus

JELENIA GÓRA 2019 Redaktor naukowy BOŻENA GRAMSZ

Zespó³ redakcyjny BO¯ENA GRAMSZ CZES£AW NARKIEWICZ STANISŁAW FIRSZT LESZEK KOŚNY

Rada naukowa ANDRZEJ CHLEBICKI JIŘÍ FLOUSEK ANDRZEJ GRODZICKI ZBIGNIEW JAKUBIEC PIOTR MIGOŃ DARIUSZ TARNAWSKI KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ WILLI XYLANDER

Recenzenci JANUSZ BADURA (Wrocław) KRZYSZTOF PARZÓCH (Wrocław) PAWEŁ BUCZYŃSKI (Lublin) TADEUSZ PAWLIKOWSKI (Toruń) TOMASZ JAWORSKI (Raszyn) ANNA RONIKIER (Kraków) CEZARY KABAŁA (Wrocław) KATARZYNA SZCZEPAŃSKA (Wrocław) JAROSŁAW KANIA (Wrocław) EWA SZCZĘŚNIAK (Wrocław) PIOTR MIGOŃ (Wrocław) BARBARA TOKARSKA-GUZIK (Katowice) BARTŁOMIEJ NAJBAR (Zielona Góra) JAN URBAN (Kraków) TOMASZ OLBRYCHT (Rzeszów) LUDWIK ŻOŁNIERZ (Wrocław)

Wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wersja papierowa.

T³umaczenie streszczeñ BEATA POKRYSZKO Dtp „AD REM”, tel. 75 75 222 15, www.adrem.jgora.pl Opracowanie kartograficzne „PLAN”, tel. 75 75 260 77 (str. 132) Druk KDD Konin

Nak³ad 1200 egz.

Wydawca

MUZEUM PRZYRODNICZE w JELENIEJ GÓRZE oraz

ZACHODNIOSUDECKIE TOWARZYSTWO PRZYRODNICZE

Adres redakcji: 58-560 Jelenia Góra, ul. Cieplicka 11A tel. 75 75 515 06 e-mail: [email protected] [email protected] www.muzeum-cieplice.pl

Na okładce: Łąki z pełnikiem europejskim Trollius europaeus koło Płoniny ISSN 1895-8109 w Górach Kaczawskich (fot. Cz. Narkiewicz). PRZYRODA SUDETÓW t. 22(2019): 3-6

Ewa Szczęśniak

Zanokcica ciemna Asplenium adiantum-nigrum L. na Wzgórzach Kiełczyńskich (Masyw Ślęży)

Wstęp niepotwierdzone, prawdopodobnie już nie Zanokcica ciemna Asplenium adiantum- istnieje). Jest u nas zaliczana do grupy tzw. -nigrum L. s.l. jest gatunkiem kosmopolitycz- paproci serpentynitowych, notowanych nym, notowanym w Azji, Afryce, Australii głównie lub wyłącznie na sudeckich ser- i południowej części Ameryki Północnej pentynitach, gdzie zajmują szczeliny skalne (Hulten i Fries 1986). W Europie jej zwarty i inicjalne gleby w sąsiedztwie wychodni. zasięg obejmuje kraje basenu Morza Śród- Tylko trzy stanowiska zanokcicy ciemnej ziemnego po wschodnie wybrzeże Grecji odnotowano na innych rodzajach skał: pia- (Peloponez), na północ sięga po Wyspy Bry- skowcach k. Złotoryi / Jerzmanowej-Zdroju tyjskie, południowo-zachodnią Norwegię, (Gold: Bärehhöhle bei Seifenau; Fiek 1881, Niemcy i południową Polskę, na wschodzie Schube 1903) i piaskowcach lub łupkach na po kraje karpackie do wybrze- ży morza Czarnego. Najdalej na wschód wysunięte europejskie stanowiska odnotowano na południowym Krymie (Jalas i Suominen 1972). A. adiantum- -nigrum jest hemikryptofitem, ciepłolubnym i preferującym półcień, zasiedlającym szczeliny skalne. Na terenie Europy występuje na bezwapiennych skałach różnego rodzaju, głów- nie na obszarach wyżynnych i w reglach (Reichstein 1984). W Polsce notowana była w Sudetach i na izolowanym stanowisku na Surmiakowej Grapie / Surmiakowym Gro- niu koło Zawoi w Masywie Fot. 1. Zanokcica ciemna Asplenium adiantum-nigrum na po- Babiej Góry (okaz w KRAM, łudniowym stoku Wzgórz Kiełczyńskich (fot. E. Szczę- lg. M. Raciborski 1879, we- śniak). ryfikowany przez J. Kornasia; Phot. 1. Black spleenwort Asplenium adiantum-nigrum on south- mimo poszukiwań stanowisko ern slope of Kiełczyńskie Hills (photo E. Szczęśniak). 4 EWA SZCZĘŚNIAK

Surmiakowej Grapie, lecz stanowiska te już PL (kat. EN, gatunek zagrożony wymarciem; nie istnieją, oraz łupkach zieleńcowych na Kaźmierczakowa i in. 2016). wzgórzu Popiel w Górach Kaczawskich. Część populacji zasiedla naturalne odsłonię- cia skalne, część grupuje się w nieczynnych Opis stanowiska na Wzgórzach kamieniołomach. A. adiantum-nigrum jest Kiełczyńskich gatunkiem występującym w fitocenozach W 2018 r. podczas kontroli stanu za- (często silnie zubożałych) klasyfikowanych nokcic na wychodniach serpentynitów do zespołu Asplenietum cuneifolii Gauckler na południowym stoku Wzgórz Kiełczyń- 1954 (związek Asplenion cuneifolii Br.-Bl. skich stwierdzono obecność jednej rośliny ex Eggler 1955, klasa Asplenietea tricho- A. adiantum-nigrum. Paproć była bardzo manis (Br.-Bl. in Meier et Br.-Bl. 1934) Obe- mała, miała wykształcone zaledwie trzy rdorfer 197 7, Chytry 2009), obejmującego liście, w tym jeden z zaburzoną blaszką zbiorowiska paproci szczelinowych skał (fot. 1). Sądząc po rozmiarach i kształcie serpentynitowych. blaszek był to okaz młody, ale wytwarzają- Zanokcica ciemna należy do zanokcic cy już nieliczne zarodnie. o przynajmniej dwukrotnie pierzasto złożo- Pomimo że A. adiantum-nigrum jest nych liściach. Od pozostałych gatunków z tej w Polsce gatunkiem występującym w pła- grupy występujących w Polsce wyróżnia ją tach zespołu Asplenietum cuneifolii, zwią- skórzasta, połyskliwa i zimotrwała blaszka zanego ze szczelinami skał serpentynito- liściowa (od rosnącej wyłącznie na serpen- wych, okaz znaleziony na Wzgórzach Kieł- tynicie niezimotrwałej zanokcicy serpenty- czyńskich rósł na płytkiej, silnie szkieletowej nowej A. cuneifolium) oraz długie (10)15 do glebie przy malutkiej (ok. 20 cm wys.) wy- 45 cm liście z ciemnym ogonkiem i trójkątną, chodni serpetynitu, w płacie murawy ksero- najczęściej dużą blaszką (od związanej z wa- termicznej, przetrwałej w luce nasadzonego pieniami zanokcicy murowej A. ruta-muraria drzewostanu sosnowego. o liściach krótkich, (2)4-10 do 15 cm, z zie- lonym ogonkiem i małą blaszką, w zarysie Zdjęcie fitosocjologiczne: 09.09.2018, jajowatą lub jajowato-trójkątną). Liczebność powierzchnia 20 m2, ekspozycja S, nachyle- zanokcicy ciemnej w Polsce ocenia się na nie 15o, c 70%, d 10%, liczba gatunków na- ok. 650-700 kęp (2010-2015, Żołnierz npbl.), czyniowych 15 (mszaków nie uwzględniono). a jej stanowiska znajdują się w zakresie pię- Gatunki diagnostyczne klasy Festuco- tra pogórza (od 180 m n.p.m. na Kamiennym -Brometea Br.-Bl. et Tüxen ex Soó 1947 Grzbiecie do ok. 550 m n.p.m. na Raduni). i związku Koelerio-Phleion phleoidis Kor- Główne populacje rosną w Górach Sowich neck 1974 (Chytry 2007): Centaurea scabio- i w Masywie Ślęży. Ponadto nadal jest obecna sa 1; Centaurea stoebe +; Dianthus carthu- na wzgórzu Popiel w Górach Kaczawskich (tu sianorum 2; Euphorbia cyparissias 1; Koeleria obserwuje się wzrost liczebności) oraz w Ma- macrantha r; Phleum phleoides 2; Pimpinel- sywie Grochowej (Żołnierz 2014). la saxifraga +; Potentilla arenaria 3; Rumex Podobnie jak pozostałe gatunki paproci acetosella +; naserpentynitowych (A. adulterinum i A. cu- towarzyszące: Achillea millefolium 1; neifolium) jest w Polsce gatunkiem rzadkim, Asplenium adiantum-nigrum r; Campanu- objętym ścisłą ochroną prawną z wymogiem la rotundifolia +; Festuca ovina +; Festu- wyznaczenia strefy ochronnej o promieniu ca trachyphylla 3; Galium verum 1; Silene do 30 m od granic stanowiska (Rozporzą- vulgaris 1; Thymus pulegioides 1; Viscaria dzenie 2014) i ujętym na Czerwonej Liście vulgaris +. Zanokcica ciemna Asplenium adiantum-nigrum L. na Wzgórzach Kiełczyńskich 5

Dyskusja Za główne czynniki zagrażające zanokcicy ciemnej uznaje się małą liczbę istnieją- Odnotowywana obecność A. adian- cych stanowisk (w zależności od zdefinio- tum-nigrum na Wzgórzach Kiełczyńskich wania istnieje 8 do 12 stanowisk, zanikły 3) jest dość krótka i nieciągła. Milde (1857) i małą liczebność wystąpień (zaledwie 3 na przedgórzu sudeckim podawał stano- wystąpienia liczą około 100 osobników lub wiska tego gatunku z Masywu Grochowej, więcej) oraz małą konkurencyjność gatunku Wzgórz Oleszeńskich, Gozdnika i Raduni, – na części stanowisk liczebność zmniej- lecz wyraźnie zaznaczał, że nie znalazł go sza się w wyniku zarastania przez trawy na Wzgórzach Kiełczyńskich. Z tego ob- i jeżyny (np. Gozdnik), będącego efektem szaru z grupy gatunków spokrewnionych m.in. eutrofizacji (Szczęśniak 2006, Żołnierz podawał jedynie jako częstą A. serpentini 2014). Siedlisko, w którym ją stwierdzono na Tausch (obecnie A. cuneifolium Viv). Infor- Wzgórzach Kiełczyńskich, jest sprzyjające, macja o występowaniu zanokcicy ciemnej o niewielkim zacienieniu i braku gatunków na Wzgórzach Kiełczyńskich pojawia się silnie konkurencyjnych, więc te czynniki nie dopiero w opracowaniu Fieka (1881) i była mogły przyczynić się do eliminacji gatunku. powtórzona we florze Schubego (1903). Pax Dodatkowym zagrożeniem, kilkakrotnie ob- (1915) w opracowaniu flory Śląska nie wy- serwowanym na Gozdniku, jest zrywanie mienia szczegółowo stanowisk z Masywu liści A. adiantum-nigrum do bukietów oraz Ślęży ze względu na ich liczbę, podając zgryzanie zimą liści przez jeleniowate, ale ogólnie serpentynity. Zaskakujący jest fakt, że pomimo istnie powoduje to zamierania kęp. Liczebność niejących sprzyjających warunków siedli- populacji ze Wzgórz Kiełczyńskich z przeło- skowych i stosunkowo małej antropopre- mu XIX i XX w. nie jest znana, w przypadku sji, co było wystarczające dla przetrwania małego wystąpienia do jego zaniku mógł populacji A. cuneifolium i A. adulterinum, doprowadzić przypadkowy czynnik. stanowiska zanokcicy ciemnej na Wzgó- Ponowne odnalezienie zanokcicy ciem- rzach Kiełczyńskich zanikły. W latach po- nej na Raduni (Reczyńska i Świerkosz 2010) wojennych, mimo intensywnych poszuki- i na Wzgórzach Kiełczyńskich jest optymi- stycznym sygnałem, świadczącym o zacho- wań, nie była tutaj potwierdzana. Karpowicz w 1959 r. prowadziła badania terenowe na dzącej rekolonizacji zajmowanych w prze- Raduni i Gozdniku i podsumowała stan szłości siedlisk. Jednak skrajnie mała liczeb- wiedzy odnośnie paproci serpentynitowych ność obu stanowisk (1 kępa) nie gwarantuje w Polsce (Karpowicz 1963), lecz dane dla sukcesu, zwłaszcza w świetle doświadczeń pozostałych stanowisk podała za literaturą ze stanowiskiem na Raduni, gdzie 2 rośliny i materiałami zielnikowymi, bez weryfikacji zaobserwowano w 2001 r., a już rok później terenowej. W tej pracy zanokcica ciemna na stanowisko zanikło – zanokcica ciemna zo- Wzgórzach Kiełczyńskich w ogóle nie jest stała wybrana ze szczelin, prawdopodobnie odnotowywana. Długoterminowe badania do zbiorów zielnikowych (Szczęśniak npbl.). stanowisk paproci serpentynitowych prowa- Ogólnej skali zagrożenia gatunku w Polsce dzone przez Żołnierza (1993) nie wykazały te znaleziska nie zmieniają. Niewątpliwie jej w tym paśmie. Stanowisko na Wzgórzach konieczny jest monitoring stanowiska i szcze- Kiełczyńskich zostało uznane za wymarłe gółowe przebadanie Wzgórz Kiełczyńskich (Świerkosz i Szczęśniak 2003, Żołnierz 2014 pod kątem obecności tego gatunku. i wcześniejsze wydania). 6 EWA SZCZĘŚNIAK

Literatura

Chytrý M. 20 07. Festuco-Brometea Br.-Bl. et zengeographische Schilderung der Prowinz. Tüxen ex Soó 1947. [W:] Chytrý M. (red.), Jena, verl. Gustav Fisher, s. 313. Vegetace České republiky. 1. Travinná a ke- Reczyńska K., Świerkosz K. 2010. Zanokcica ciem- říčková vegetace [Vegetation of the Czech na Asplenium adiantum-nigrum L. ponownie Republic. 1. Grassland and Heathland Vege- odnaleziona w rezerwacie „Góra Radunia” tation]. Academia, Praha, ss. 372-376. (Masyw Ślęży, Przedgórze Sudeckie). Przy- Chytrý M. 2009. Asplenion cuneifolii Br.-Bl. ex roda Sudetów 13: 35-38. Eggler 1955. [W:] Chytrý M. (red.), Vegeta- Reichstein T. 1984. Aspleniaceae. [W:] Hegi G. ce České republiky. 2. Ruderální, plevelová, Illustrierte Flora von Mitteleuropa. 3 ed. Vol skalní a suťová vegetace [Vegetation of the 1.1: 211-275. Czech Republic 2. Ruderal, weed, rock and Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia scree vegetation]. Academia, Praha, s. 417. 9. października 2014 r. w sprawie ochrony Fiek E. 1881. Flora von Schlesien preussischen gatunkowej roślin. Dz. U. z 2014 r. Nr 0, und österreichischen Antheils. J.U. Kern’s poz. 1409. Verlag, Breslau. Schube Th. 1903. Die Verbreitung der Gefäßpflan- Jalas J., Suominen J. 1972. Atlas Florae Europaeae. zen in Schlesien preußischen und österreichi- Helsinki. schen Anteils. Nieschkowsky, Breslau. Hulten E., Fries M. 1986. Atlas of North European Szczęśniak E. 2006. Asplenium serpentine ferns Vascular Plants I-III. Koeltz Scientific Books, in Poland – threats and conservation impera- Königstein. tives. [W:] H. Piękoś-Mirkowa, E. Zenkteler Kaźmierczakowa R., Błoch-Orłowska J., Celka Z., (red.) Conservation–related problems of pte- Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., ridophytes in Poland. Botanical Guidebooks Pawlikowski P., Szczęśniak E. Ziarnek K. 2016. 29: 89-97. Polska czerwona lista paprotników i roślin Świerkosz K., Szczęśniak E. 2003. Stan populacji kwiatowych. PAN, Kraków. 44 ss. i zagrożenia wybranych gatunków naskal- Karpowicz W. 1963. Paprocie na serpentynitach nych na Dolnym Śląsku. [W:] Z. Kącki (red.). w Polsce – Serpentine Ferns in Poland. Fragm. Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolne- Florist. Geobot. 9(1): 35-58. go Śląska. Instytut Biologii Roślin, Uniwesytet Milde J. 1857. Die Gefäss-Cryptogamen in Schle- Wrocławski, PTPP “Pro Natura”: 69-83. sien preussischen und österreichischen Ant- Żołnierz L. 1993. Paprocie serpentynitowe w Ma- heils. Nova Acta. Verhandlungen der Kaiserli- sywie Ślęży. Annales Silesiae 23: 77-91. chen Leopoldinisch-Carolinischen Akademie Żołnierz L. 2014. Asplenium adiantum-nigrum L. der Naturforscher. Vol. 26/2: 371-753. Zanokcica ciemna. [W:] Kaźmierczakowa R., Pax F. 1915. Schlesiens Pflanzenwelt. Eine pflan- Zarzycki K., Mirek Z. (red.) Polska Czerwona Księga Roślin, IOP PAN, Kraków. s. 58-60.

The black spleenwort Asplenium adiantum-nigrum L. in the Kiełczyńskie Hills

Summary After an over 60-year absence of records, the occurrence of black spleenwort Asple- nium adiantum-nigrum was observed again in the Kiełczyńskie Hills. A single small clump grows in a xerothermic sward on the southern slope. The locality will be monitored.

Adres autorki:

Zakład Botaniki, Instytut Biologii Roślin Uniwersytet Wrocławski ul. Kanonia 6/8, 50-328 Wrocław e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW Grzegorz Wójcik t. 22(2019): 7-14

Przyczynek do rozmieszczenia zanokcicy zielonej Asplenium viride Huds. (Aspleniaceae) w polskiej części Sudetów

Wstęp proterozoiku i paleozoiku w dolinie Kleśnicy W polskiej części Sudetów zanokci- (Szeląg 2000). W czasie późniejszych badań ca zielona Asplenium viride Huds. jest geobotanicznych prowadzonych w Masy- gatunkiem rzadkim, znanym obecnie wie Śnieżnika stanowisko na Żmijowcu nie z 14 potwierdzonych stanowisk. Przy czym zostaje odnotowane. Nie potwierdzone zo- 8 stanowisk położonych jest w obrębie pasm staje również stanowisko na zachód od Zło- górskich otaczających Kotlinę Kłodzką (Su- tego Stoku nad potokiem Mąkolnica, także dety Wschodnie i Środkowe). Pod wzglę- podane przez Kosińskiego (2002). dem liczebności znajduje się tutaj prawie cała sudecka populacja zanokcicy zielonej (Świerkosz i Re- czyńska 2013). Odkrycie w 2014 r. antropogenicznego stanowiska Asplenium viride w dolinie Zło- tego Potoku zwiększyło areał i li- czebność populacji tego gatunku na obszarze Sudetów Wschodnich (Świerkosz i Reczyńska 2018). Zanokcica zielona preferuje ska- ły zasobne w węglan wapnia (wapienie, dolomity, margle), rzadziej rośnie na skałach ultrazasadowych – serpentynitach (Luerssen 1889, Horn i Zintl 2005, Lin i Viane 2013, Kaplan i in. 2016), dlatego interesu- jące jest stanowisko na serpentynitach zlokalizowane w rejonie Żmi- jowca (1153 m n.p.m.) w Masywie Fot. 1. Największa ze znalezionych kępek zanokcicy zielonej Asplenium viride na serpentynitach Żmijowca Śnieżnika podane przez Kosińskie- w Masywie Śnieżnika, 15.11.2018 (fot. G. Wójcik). go (2002). Wcześniejsze badania Phot. 1. The largest observed clumps of green spleenwort prowadzone w tym rejonie loka- Asplenium viride on serpentinites of Mt. Żmijo- lizują tylko stanowiska na krysta- wiec in the Śnieżnik Massif, 15.11.2018 (photo licznych wapieniach z przełomu G. Wójcik). 8 GRZEGORZ WÓJCIK

Fot. 2. Stary mur oporowy nad korytem Mąkolnicy – stanowisko zanokcicy zielonej Asplenium viride, 19.05.2018 (fot. G. Wójcik). Phot. 2. Old wall above the bed of Mąkolnica – locality of green spleenwort Asplenium viride, 19.05.2018 (photo G. Wójcik).

Stanowisko Asplenium viride na zacienionych szczelinach. Ekspozycja tych Żmijowcu mikrosiedlisk jest południowa i południowo- Zanokcica zielona na serpentynitowych -zachodnia. Do gatunków towarzyszących skałach położonych na Żmijowcu (kwadrat należą, m.in.: Festuca airoides, Campanula ATPOL BF47) została odnaleziona przez au- rotundifolia, Deschampsia flexuosa (syn. tora w lipcu 2015 r. Zlokalizowano wtedy Avenella flexuosa), Asplenium trichomanes, jedynie dwie małe kępki Asplenium viride. A. adulterinum. W kolejnych latach obserwowano rośliny, aby wykluczyć pomyłkę w identyfikacji tak- Stanowisko Asplenium viride w dolinie sonu (możliwość pomyłki z rozwijającymi Mąkolnicy się młodymi okazami Asplenium adulterinum lub ewentualnie z A. trichomanes). W 2018 r. w trakcie prowadzonych W tym czasie znaleziono także cztery nowe przez autora badań geobotanicznych zo- kępki zanokcicy zielonej. Obecnie popula- stało potwierdzone podane przez Kosiń- cja tego gatunku rosnąca na serpentynitach skiego (2002) stanowisko Asplenium viride Żmijowca liczy 6 kępek (fot. 1). Wszystkie w dolinie potoku Mąkolnica na południe zlokalizowane są w południowej części wy- od Mąkolna (kwadrat ATPOL BF27). Popu- chodni serpentynitu i rosną w częściowo lacja zasiedla na długości 16 metrów stary Przyczynek do rozmieszczenia zanokcicy zielonej Asplenium viride Huds. (Aspleniaceae) ... 9

Fot. 3. Kępki zanokcicy zielonej Asplenium viride na starym murze oporowym nad potokiem Mą- kolnica, 19.05.2018 (fot. G. Wójcik). Phot. 3. Clumps of green spleenwort Asplenium viride on old wall on Mąkolnica, 19.05.2018 (photo G. Wójcik). mur oporowy na lewym brzegu Mąkolnicy. drat ATPOL BE71) nie podawane w literatu- Kępki zanokcicy zielonej rosną przeważnie rze antropogeniczne stanowisko zanokcicy w szczelinach pomiędzy kamieniami, część zielonej na wiadukcie kolejowym w Jano- z nich rośnie także bezpośrednio na grun- wicach Wielkich (Wójcik 2017). Populacja cie w pobliżu rozsypującego się muru (fot. tego gatunku paproci, która rosła w szcze- 2 i 3). Liczebność populacji oszacowano na linach pomiędzy blokami kamienia, liczyła około 150 kępek. Do najczęstszych gatun- przynajmniej 50 kępek (fot. 4 i 5). W szcze- ków towarzyszących należą: siewki Acer linach rosły także inne gatunki paproci: pseudoplatanus, siewki Acer platanoides, Asplenium trichomanes, A. ruta-muraria, Fragaria vesca, Rubus idaeus, Impatiens par- Gymnocarpium robertianum, Cystopteris viflora, Geranium robertianum. Gatunki te fragilis, Dryopteris filix-mas. W roku 2016 występują głównie w południowej bardziej stanowisko to zostało zniszczone w czasie zerodowanej części muru oporowego. remontu wiaduktu.

Stanowisko Asplenium viride Dyskusja w Janowicach Wielkich Stanowisko Asplenium viride na Żmijow- W czerwcu 2013 r. zostało odkryte (kwa- cu jest obecnie jedynym znanym na Dolnym 10 GRZEGORZ WÓJCIK

Fot. 4. Wiadukt kolejowy w Janowicach Wielkich, synantropijne stanowisko zanokcicy zielonej Asplenium viride i innych gatunków paproci szczelinowych, 21.06.2013 (fot. G. Wójcik). Phot. 4. Railway bridge in Janowice Wielkie, synanthropic locality of green spleenwort Asplenium viride and other rock-dwelling ferns, 21.06.2013 (photo G. Wójcik).

Śląsku i w polskiej części Sudetów, na któ- była odnaleziona, pomimo prowadzonych rym ten gatunek paproci rośnie na serpen- tutaj badań. Najprawdopodobniej została tynitach. Na podobnych skałach zanokcica przeoczona z powodu jej nielicznego wy- zielona rosła na wzgórzu Popiel koło Jano- stępowania lub została uznana za formy wic Wielkich (Fiek i Uechtritz 1881, Schube Asplenium adulterinum. Poza tym, więk- 1903, Świerkosz i Szczęśniak 2003, Świerkosz szość kępek rośnie w trudno dostępnych i Reczyńska 2013) oraz na serpentynitach miejscach. Stanowisko na serpentynitach Masywu Ślęży w rejonie Raduni (Stenzel Żmijowca jest niezwykle cenne pod wzglę- 1876, Zenkteler 2012, Świerkosz i Reczyńska dem naukowym. Po pierwsze, Asplenium 2013). Zastanawiające jest, że zanokcica viride rośnie tu na skałach innych niż węgla- zielona nie była wcześniej notowana na nowe, a po drugie, występują tu trzy inne ga- Żmijowcu, zarówno przez botaników nie- tunki z rodzaju Asplenium: A. adulterinum, mieckich, jak i po roku 1945. Również już A. septentrionale i A. trichomanes. W czasie po ukazaniu się pracy Kosińskiego (2002) dotychczasowych badań nie stwierdzono przez ostatnie 16 lat, zanokcica zielona nie jednak żadnych mieszańców pomiędzy tymi Przyczynek do rozmieszczenia zanokcicy zielonej Asplenium viride Huds. (Aspleniaceae) ... 11

Fot. 5. Kępki zanokcicy zielonej Asplenium viride na wiadukcie kolejowym w Janowicach Wielkich, 21.06.2013 (fot. G. Wójcik). Phot. 5. Clumps of green spleenwort Asplenium viride on the railway bridge in Janowice Wielkie, 21.06.2013 (photo G. Wójcik).

gatunkami. Największym zagrożeniem dla oporowym w dolinie Mąkolnicy istnieje co tego stanowiska jest zmiana warunków kli- najmniej od 1998 r. (Kosiński 2002). Stenzel matycznych. Nieosłonięte skały wystawione (1876) i Luerssen (1889) podają ogólnie rejon są na wielogodzinną insolację, co powoduje Złotego Stoku przy opisie Asplenium viride, nagrzewanie się podłoża skalnego, przesu- co zarówno obejmuje stanowisko w dolinie szenie gleb inicjalnych i zasychanie roślin. Mąkolnicy, jak i stanowisko w dolinie Złote- Zaobserwowano częściowe zaschnięcie go Potoku (Świerkosz i Reczyńska 2018). Może trzech kępek Asplenium viride, najbardziej też dotyczyć innych stanowisk, które obec- wystawionych na słońce (fot. 6). Mniejsze nie już nie istnieją lub nie są znane (Schube zagrożenie stanowi erozja skał oraz pene- 1928). Oba stanowiska w dolinach potoków tracja siedliska przez ludzi. Te same zagro- dzieli odległość 3 km. Oba mają także po- żenia dotyczą także dwóch innych rzadkich dobny charakter: stare mury oporowe bie- gatunków paproci: Asplenium adulterinum gnące wzdłuż koryta cieku oraz podobną i A. septentrionale. liczebność populacji. Podsumowując, sta- Antropogeniczne stanowisko na murze nowisko w dolinie Mąkolnicy jest trzecim 12 GRZEGORZ WÓJCIK

Fot. 6. Zasychająca kępka zanokcicy zielonej Asplenium viride na serpentynitach Żmijowca w Ma- sywie Śnieżnika, 15.11.2018 (fot. G. Wójcik). Phot. 6. Drying-out clump of green spleenwort Asplenium viride on serpentinites of Mt. Żmijowiec in the Śnieżnik Massif, 15.11.2018 (photo G. Wójcik). znanym obecnie stanowiskiem antropoge- kilkudziesięciu lat, zanim zostało zniszczo- nicznym, które utrzymuje się przez dłuższy ne w 2016 r. W literaturze nie ma jednak czas. Jedynie takie stanowiska znajdujące o nim żadnej informacji, być może dlatego, się na trwałych i nie konserwowanych rui- że zanokcica zielona rosła w trudno dostęp- nach mają szansę na długotrwałe istnienie; nych miejscach i nie została zauważona. czynnikami zagrożenia są wyłącznie natu- W 2017 r. niektóre gatunki paproci z powro- ralne procesy zachodzące w ekosystemie tem pojawiły się w szczelinach (Narkiewicz (sukcesja, erozja). Występowanie w rejonie – inf. ustna). Istnieje więc prawdopodobień- Złotego Stoku wychodni skalnych, będą- stwo odtworzenia się w przyszłości popu- cych potencjalnymi siedliskami Asplenium lacji Asplenium viride na tym stanowisku. viride, stwarza możliwość znalezienia kolej- Jednak ogólnie można stwierdzić, że sta- nych stanowisk tego gatunku paproci w tej nowiska roślin znajdujące się na budowlach części Sudetów. będących w użyciu, zazwyczaj prędzej czy Antropogeniczne stanowisko na wia- później, ulegają zniszczeniu i z tego powodu dukcie kolejowym w Janowicach Wielkich nie mają dużego znaczenia w zachowaniu istniało prawdopodobnie od co najmniej gatunku (Świerkosz 2011). Przyczynek do rozmieszczenia zanokcicy zielonej Asplenium viride Huds. (Aspleniaceae) ... 13

Literatura

Fiek E., Uechtritz R. 1881. Flora von Schlesien der schlesischen Gefäßpfanzenwelt im Jahre preussischen und österreichischen Antheils, 1928. Zoologisch-botanische Sektion. Jahres- enthaltend die wildwachsenden, verwilder- Bericht der Schlesischen Gesellschaft für va- ten und angebauten Phanerogamen und terländische Cultur 101: 88-96. Gefäss-Cryptogamen. s. 572. J.U. Kern’s Stenzel K .G . 1876. G efä sskr y p togam e n. [W:] Cohn F. Verlag, Breslau. (red.), Kryptogamen-Flora von Schlesien. Im Horn K., Zintl R. 2005. Flora und Vegetation auf Namen der Schlesischen Gesellschaft für Serpentinit am Peterleinstein bei Kupferberg vaterländische Cultur. Erster Band. s. 1-26. (Oberfranken). Veröffentlichungen des Berufs- J.U. Kern’s Verlag, Breslau. verbandes der Ökologen Bayerns 9: 126-133. Szeląg Z. 2000. Rośliny naczyniowe Masywu Kaplan Z., Danihelka J., Lepší M., Lepší P., Ekrt L., Śnieżnika i Gór Bialskich. Fragmenta Flori- Chrtek Jr. J., Kocián J., Prančl J., Kobrlová L., stica et Geobotanica Polonica. Supplemen- Hroneš M., Šulc V. 2016. Distributions of tum 3: 3-255. vascular plants in the Czech Republic. Part 3. Świerkosz K. 2011. Zachyłka Roberta Gymnocar- Preslia 88: 459-544. pium robertianum (Hoffm.) Newman w Su- Kosiński P. 2002. Rozmieszczenie i warunki wy- detach i na ich Przedgórzu. Przyroda Sude- stępowania zanokcicy północnej Asplenium tów, 14: 31-36. septentrionale (L.) Hoffm. w polskiej części Świerkosz K., Reczyńska K. 2013. Czy odnalezienie Sudetów Wschodnich. Chrońmy Przyrodę nowego stanowiska Asplenium viride Huds. Ojczystą 58(4): 85-92. w Karkonoskim Parku Narodowym spowo- Lin Y.X., Viane R. 2013. Aspleniaceae. [W:] duje zmianę regionalnej kategorii zagrożenia Wu Z.Y., Raven P.H., Hong D.Y. (red.). Flora gatunku? Acta Botanica Silesiaca 9: 185-196. of China, Vol. 2-3 (Pteridophytes), s. 267-316. Świerkosz K., Reczyńska K. 2018. Zanokcica zie- Science Press, Beijing & Missouri Botanical lona Asplenium viride Huds. w dolinie Zło- Garden Press, St. Louis. tego Potoku (Góry Złote). Przyroda Sudetów Luerssen C. 1889. Die Farnpflanzen Deutschlands, 21: 35-38. Oesterreichs und der Schweiz. Die Farnpflan- Świerkosz K., Szczęśniak E. 2003. Stan populacji zen oder Gefässbündelkryptogamen (Pterido- i zagrożenia wybranych gatunków naskal- phyta). [W:] Grunow A., Fischer A., Hauck F., nych na Dolnym Śląsku. [W:] Kącki Z. (red.), Limpricht G., Luerssen C., Migula W., Rehm H., Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dol- Richter P., Winter G. Dr. L. Rabenhorst’s Kryp- nego Śląska, s. 69-83. Instytut Biologii Ro- togamen-Flora von Deutschland, Oesterreich ślin UWr. i Polskie Towarzystwo Przyjaciół und der Schweiz. Bd. III, s. 906. Verlag von Przyrody „pro Natura”, Wrocław. Eduard Kummer, Leipzig. Wójcik G. 2017. Przyczynek do rozmieszczenia Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäßpflan- cienistki Roberta Gymnocarpium robertia- zen in Schlesien preußischen und öster- num (Hoffm.) Newman w Sudetach. Przyroda reichischen Antheils. s. IV + 362. Druck von. Sudetów 20: 5-12. R. Nischkovsky, Breslau. Zenkteler E. 2012. Morphology and peculiar fea- Schube T. 1928. Ergebnisse der Durchforschung tures of spores of fern species occurring in Poland. Acta Agrobotanica 65(2): 3-10.

On the distribution of the green spleenwort Asplenium viride Huds. (Aspleniaceae) in the Polish part of the Sudetes

Summary Two records of the green spleenwort Asplenium viride were confirmed during the 2013-2018 geobotanical survey in the Sudetes. One locality is located in the Śnieżnik Massif in the region of Mt. Żmijowiec. Asplenium viride grows there on serpetinite. 14 GRZEGORZ WÓJCIK

The population is small, of only 6 clumps. This is the only known locality in the Polish part of the Sudetes where Asplenium viride grows on this kind of substratum. The second locality is anthropogenic; the green spleenwort grows on an old wall on the stream Mąkolnica. The population includes ca. 150 clumps. An anthropogenic locality of the species (railway bridge) was discovered in the environs of Janowice Wielkie (Western Sudetes) in 2013. The population included ca. 50 clumps. The locality was destroyed during repairs of the bridge in 2016, but in 2017 reappearance of some fern species was observed there (Narkiewicz – personal communication).

Adres autora:

Ogród Botaniczny Roślin Leczniczych Katedra Biologii i Botaniki Farmaceutycznej Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu Al. Jana Kochanowskiego 10-14 51-601 Wrocław e-mail: [email protected] 1 1 PRZYRODA SUDETÓW Kamila Reczyńska , Valeriia Yurchenko , t. 22(2019): 15-26 Krzysztof Świerkosz2

Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata L. – rozmieszczenie i aktualny status ochrony na Dolnym Śląsku

magającym czynnej ochrony siedlisk, w któ- Wstęp rych występuje (Rozporządzenie Ministra Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata L. Środowiska 2014). Zgodnie z Polską czer- jest gatunkiem o zasięgu eurosyberyjskim, woną listą paprotników i roślin kwiatowych obejmującym południową i środkową Euro- (Kaźmierczakowa i in. 2016) gatunkowi przy- pę, Azję Mniejszą oraz zachodnią Syberię, pisano kategorię zagrożenia VU – narażony, zaś w Polsce rośnie na rozproszonych sta- jednak stopień zagrożenia jest silnie zróżni- nowiskach, w górach po regiel dolny (Za- cowany w zależności od regionu. W woje- jąc i Zając 2009). Preferuje suche i świeże wództwach opolskim i wielkopolskim go- gleby mineralno-próchniczne i zasadowe ryczka krzyżowa jest uznana za krytycznie z udziałem węglanu wapnia o pH 6,6-8,4, zagrożoną (CR – Żukowski i Jackowiak 1995, umiarkowanie bogate w składniki odżyw- Nowak i Spałek eds. 2002), w pomorskim cze. Mogą to być rędziny, pararędziny, rza- za wymierającą (EN – Markowski i Buliński dziej – gleby brunatne i czarnoziemy właściwe. Preferuje siedliska silnie nasłonecznione na obszarach uprzywilejowa- nych termicznie (Zarzycki 1984). Gatunek uznawany za charakterystyczny dla muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brome- tea Br.-Bl. et R.Tx. 1943, jednak w sprzyjających warunkach siedliskowych może występować także w ciepłolubnych zbiorowiskach okrajkowych, na brzegach lasów lub w termofilnych postaciach łąk kośnych. Fot. 1. Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata na stanowisku w Ra- Gentiana cruciata jest domicach na Pogórzu Izerskim, 2.07.2014 (fot. K. Świerkosz). gatunkiem objętym w Pol- Phot. 1. Star gentian Gentiana cruciata on site near Radomice village sce ochroną ścisłą i wy- (Izerskie Foothills), 2.07.2014 (photo K. Świerkosz). 16 KAMILA RECZYŃSKA, VALERIIA YURCHENKO, KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ

Fot 2. Murawa z licznym występowaniem Gentiana cruciata na północ od Romanowa (Pasmo Krowiarki), 29.06.2012 (fot. K. Świerkosz). Phot. 2. Grassland with abundant occurrence of Gentiana cruciata north of Romanów village (Krowiarki Range), 29.06.2012 (photo K. Świerkosz).

2004), natomiast w województwach śląskim Milde 1853a, 1853b, 1859, Engler 1869, von i lubelskim ma odpowiednio kategorię za- Uechtritz 1879, 1885, Fiek i von Uechtritz grożenia VU – narażony oraz NT – bliski za- 1881, Winkler 1881, Dressler 1883, Fiek i Pax grożenia (Parusel i Urbisz 2012, Cwener i in. 1889, Schube 1903a, 1903b, 1904, 1905, 2016). W Sudetach oraz na Dolnym Śląsku 1906, 1913, 1914, 1925, 1926, 1927, Schalow (Fabiszewski i Kwiatkowski 2002, Kącki ed. 1933, Limpricht 1943, 1944, Krawiecowa i Pu- 2003) goryczka krzyżowa została uznana lina 1963, Wilczyńska 1979, Berdowski 1991, za takson narażony – kategoria VU. Kwiatkowski 1998, 1999, 2000a, 2000b, Celem pracy jest analiza zmian liczby 2001, 2002, 2004, 2006, Skała 1998, Sze- stanowisk i rozmieszczenia goryczki krzyżo- ląg 2000, Kwiatkowski i Struk 2003, Smoczyk wej G. cruciata na Dolnym Śląsku oraz oce- 2010, Szczęśniak 2010). Wykorzystano także na stopnia zagrożenia gatunku w regionie. dostępne dane niepublikowane o rozmieszczeniu gatunku (Polish Vegetation Database Kącki i Śliwiński 2012), FlorNaturLBG (http:// Metody baza.flornaturlbg.pl/crop/view?id=261, dane Badaniami objęto teren w granicach ad- zebrane przez autorów pracy oraz informa- ministracyjnych województwa dolnośląskie- cje niepublikowane (Gołąb 2002, Czarniecka go, z potwierdzonymi lokalizacjami gatun- i Pech 2015, Szczęśniak 2000-2019), doty- ku. Dokonano krytycznego przeglądu litera- czące aktualnego rozmieszczenia goryczki tury florystycznej (Wimmer i Grabowski 1827, i liczebności jej populacji. Elsner 1837, Wimmer 1841, 1844, 1857, 1868, Każdemu ze stanowisk zostały przy- Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata L. – rozmieszczenie i aktualny status ochrony na Dolnym Śląsku 17

Fot. 3. Sukcesja naturalna na murawie termofilnej w Radomicach na Pogórzu Izerskim, 2.07.2014 (fot. K. Świerkosz). Phot. 3. Natural succession within the thermophilous grassland near Radomice village (Izerskie Foot- hills), 2.07.2014 (photo K. Świerkosz). porządkowane współrzędne geograficzne, czenie gatunku w regionie w różnych okre- z zastrzeżeniem stopnia ich dokładności. sach czasowych oraz obliczenia powierzch- Jeśli było to możliwe (pomiar GPS lub ściśle ni zasięgów przedstawiono na mapach przy- określona lokalizacja w literaturze) stano- gotowanych za pomocą programu Quantum wisku przypisano numer kwadratu ATPOL GIS 3.0 Girona (2018). Waloryzacja stopnia w siatce 1 x 1 km, w pozostałych przypad- zagrożenia jest zgodna z metodyką przed- kach (lokalizacje mało precyzyjne, np. na- stawioną w pracy Kąckiego i in. (2014-2015). zwy miejscowości) przypisywano numer Na podstawie zebranych danych obli- kwadratu siatki 10 x 10 km (Zając 1978). czono: Analizę zmian zasięgu prowadzono dla • regionalny obszar zasięgu zawierający kwadratów 10 x 10 km. wszystkiego rodzaju udokumentowane Dane o dacie występowania zostały stanowiska (zarówno historyczne, jak podzielone na trzy przedziały (1 – okres do i aktualne) wyznaczony przez krzywą 1944 roku – pierwotne rozmieszczenie ga- wypukłą biegnącą po narożnikach kwa- tunku, 2 – lata 1945-1999 – znane stanowi- dratów 10 x 10 km w części regionalnej ska powojenne, 3 – lata 2000-2018 – stan globalnego obszaru zasięgu, aktualny). Przyjęte przedziały są w dużym • obszar występowania taksonu w regio- stopniu zbieżne z innymi opracowaniami, nie wyznaczony przez krzywą wypukłą traktującymi o gatunkach zagrożonych na biegnącą po narożnikach kwadratów Dolnym Śląsku (Szczęśniak i in. 2011, Swacha 10 x 10 km zawierającą wszystkie ist- i in. 2013, Kącki i in. 2014-2015). Rozmiesz- niejące (aktualne) stanowiska gatunku, 18 KAMILA RECZYŃSKA, VALERIIA YURCHENKO, KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ

Fot. 4. Inwazyjne występowanie nostrzyka białego Melilotus albus na murawach kserotermicznych na Łysaku (Pasmo Krowiarki), 29.06.2012 (fot. K. Świerkosz). Phot. 4. Invasion of Melilotus albus in xerothermic grassland on Łysak hill (Krowiarki Range), 29.06.2012 (photo K. Świerkosz).

• powierzchnię zasiedlenia taksonu bę- Wyniki dącą zsumowaniem powierzchni przy- jętych jednostek podziału regionu (kwa- Spis stanowisk dratów 10 x 10 km), w których zostały stwierdzone stanowiska gatunku, Znakiem † określono stanowiska wyga- • szczegółową powierzchnię zasiedlenia słe, nieobserwowane po roku 1945, znakiem zajmowaną przez istniejące populacje (†) stanowiska prawdopodobnie wygasłe, gatunku i wyznaczoną przez liczbę po- nieobserwowane po roku 1999. jedynczych stanowisk (kwadraty o powierzchni 1 km2), • zmianę liczby poszczególnych stanowisk Sudety Zachodnie w regionie wyznaczoną przez stosunek Pogórze Izerskie liczby kwadratów ATPOL 10 x 10 km Radomice, AE5963, Narkiewicz, Re- z obecnie występującymi stanowiskami czyńska, Szczęśniak, Świerkosz (npbl. obs. gatunku do liczby kwadratów ze stano- 1994-2016, od 20 do 25 kęp). wiskami historycznymi. Klecza koło Wlenia, AE59, http://baza. Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata L. – rozmieszczenie i aktualny status ochrony na Dolnym Śląsku 19

Fot. 5. Ciepłolubne murawy koło Ołdrzychowic Kłodzkich z masowym występowaniem nawłoci późnej Solidago serotina i gółki długoostrogowej Gymnadenia conopsea (Pasmo Krowiarki), 29.06.2012 (fot. K. Świerkosz). Phot. 5. Thermophilous grasslands near Ołdrzychowice Kłodzkie with massive expansion of Solidago serotina and occurrence of rare orchid – Gymnadenia conopsea (Krowiarki Range), 29.06.2012 (photo K. Świerkosz).

flornaturlbg.pl/crop/view?id=261 (2011-2012), † Góra Baraniec, BE6131, Skała 1998 (sta- prawdopodobnie jednak jest to tylko inaczej nowisko wątpliwe, podawane tylko w litera- określona lokalizacja powyższego stanowiska. turze popularnonaukowej, choć w podłożu geologicznym występują wapienie krysta- Kotlina Jeleniogórska liczne, mogące stanowić siedlisko gatunku). † Wzgórze Krzywoustego (Jelenia Góra), (†) Miłek koło Wojcieszowa, BE6134, AE6969, Schube 1904. BE6144, Elsner 1837, Fiek i Pax 1889, Schube Góry Kaczawskie 1903, Limpricht 1944, Krawiecowa i Pulina † Strzyżowiec, AE59, Schube 1913, 1914, 1963, Berdowski 1991. Po tym czasie już nie Limpricht 1944. podawane (Kwiatkowski 2006), więc stano- † Góra Stromiec (między Wapienną wisko można uznać za prawdopodobnie a Szybowcową), BE6010, Fiek i von Uechtritz wygasłe. 1881, Winkler 1881, Dressler 1883, Schube Między Podgórkami a Połomem, BE6121, wiatkowski 1903, Limpricht 1944. K 2000, 2006. Połom koło Wojcieszowa, BE6132, BE6143, † Nowe Rochowice, BE62, Schalow Elsner 1837, Wimmer 1841, 1844, 1857, Milde 1933, Limpricht 1944. 1859, Wimmer 1868, Engler 1869, Fiek i von 20 KAMILA RECZYŃSKA, VALERIIA YURCHENKO, KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ

Uechtritz 1881, Schube 1903, Limpricht 1944, † Ścinawica (na N od Kłodzka), BF16, Wilczyńska 1979, Kwiatkowski 1998, 1999, Schube 1903a, 1904. 2000a, 2000b, 2001, 2002, 2004, 2006. † Polanica-Zdrój, BF25, Schube 1903a, Pogórze Kaczawskie 1904. † Pieszków (na W od Złotoryi), AE49, Pogórze Orlickie Schube 1906. † Wzgórze Pustelnika (Pustelnik 560 m † Rokitnica k. Złotoryi (2 stanowiska: n.p.m.), BF2455, Fiek 1991, Schube 1903. „Hedwigskapelle” i „Rochlitzer Tierbusch”), Prawdopodobnie o tym samym stanowisku BE41, von Uechtritz 1879, Fiek i von Uechtritz pisze Limpricht (1943) podając lokalizację 1881, Schube 1903, Limpricht 1944. „Duszniki Zdrój”. † Raciborowice Górne, BE30, Fiek i von Zielone-Ludowe, BF2441, BF2451, Mil- Uechtritz 1881, Dressler 1883, Schube 1903a, de 1853b, Wimmer 1857, Fiek i von Uechtritz Limpricht 1944. 1881, von Uechtritz 1885, Schube 1903a, Lim- pricht ołąb wiat † Grodziec, BE3063, Limpricht 1944. 1943, G – inf. ustna 2002, K - kowski i Struk 2003, Smoczyk 2010. Nowy Kościół, BE41, Fiek i von Uechtritz 1881, Schube 1903, Limpricht 1944, Kwiat- kowski 1999, 2000, 2001, 2006. Sudety Wschodnie Lipa, opuszczone wyrobiska na W od wsi, BE6109, Schube 1926, 1927, Limpricht Pasmo Krowiarki 1944, Kwiatkowski 1998, 1999, 2000, 2001, † Marcinów (na S od Kłodzka), BF26, 2004, 2006, Szczęśniak – inf. ustna 2016. Schube 1903a, 1904. † Stary Waliszów, BF37, Schube 1903 Sudety Środkowe (obs. 1882). Góra Czerwoniak, BF2651, Schube 1903a, Góry Kamienne 1904. Prawdopodobnie to właśnie stanowi- † Różana k. Mieroszowa, BE92, Fiek sko podaje Szeląg (2000) jako „Krosnowice 1881, Schube 1903. Kłodzkie”, BF26. Góra Wapniarka, w dolnych partiach Obniżenie Noworudzko-Ścinawskie / stoków koło Mielnika (3 subpopulacje) Góry Sowie oraz przy nieczynnym kamieniołomie, na- Dzikowiec (na E od Nowej Rudy), BF05, przeciwko Żelazna, na stoku NE, BF3603, Schube 1906. Prawdopodobnie chodzi tu BF3604, Schube 1903a, 1904, Szeląg 2000, o górę Wapienna w Garbie Dzikowca, Świerkosz npbl. 2006, Szczęśniak 2010. Także gdzie obserwowała ten gatunek Pender lokalizacja „Mielnik” (Schube 1903a) (npbl. 2005). Żelazno, BF2694, Schube 1903a, Szczę- Przygórze, murawa pod lasem na E od śniak 2010 (obs. 1998-2008), na pd. od Że- wsi (Pender npbl. 2005). lazna Świerkosz npbl. 2006. Okolice Romanowa i Piotrowic, w tym Góry Bardzkie wzgórza: Łysak, Ostróżek i wzgórza w kie- † Bardzka Góra (na S od Barda), BF1659, runku Piotrowic Górnych (>10 stanowisk), Limpricht 1943. BF3615, BF3616, BF3617, BF3626, BF3628, Kotlina Kłodzka BF3627, BF3648, Szeląg 2000, Szeląg npbl. 2005, Szczęśniak 2010, Kącki i Śliwiński 2012, † Wambierzyce „Mosesberg”, BF14, Fiek Reczyńska i Świerkosz npbl. 2012 & 2016. 1991, Schube 1903. Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata L. – rozmieszczenie i aktualny status ochrony na Dolnym Śląsku 21

Nowy Waliszów, BF37, „am Gicklich- licach Wojcieszowa, Nowych Rochowic, berg”, Schube 1903 (obs. 1891), Szeląg 2000, Raciborowic Górnych i Rokitnicy. Notowany Szeląg npbl 2005. był również na Wzgórzach Strzegomskich, Ołdrzychowice Kłodzkie „Grunelberg”, Wzgórzach Niemczańsko-Strzelińskich BF36, Schube 1903 (obs. 1881). Lokalizacja Pogórzu Orlickim, w Paśmie Krowiarek, nie ustalona, lecz znajduje się w aktualnym Górach Bardzkich, Złotych, Kamiennych, zasięgu gatunku. w Kotlinie Kłodzkiej, Obniżeniu Noworudz- ko-Ścinawskim oraz Kotlinie Jeleniogórskiej. Góry Złote Drugi okres (pomiędzy 1945 a 1999 † Złoty Stok, góra Pasieka oraz ujście rokiem, stanowiska powojenne) obejmuje Złotego Potoku, BF2728, BF2718, Schube notowania na 10 stanowiskach, skupionych 1903 (obs. 1881). w Górach Kaczawskich (okolice Wojcie- szowa) i Paśmie Krowiarek (Mielnik, Nowy Przedgórze Sudeckie Waliszów, Romanowo). Notowania te nie wnoszą nowych informacji na temat roz- Wzgórza Strzegomskie mieszczenia gatunku, nie pozwalają też † Bazaltowa Góra k. Strzegomia, BE6412, jednoznacznie przesądzić o wymarciu nie- Fiek 1881. których stanowisk. Tu jednak przypadają ostatnie notowania gatunku na Miłku w Gó- † Góra Świętego Jerzego, BE6412, Schu- rach Kaczawskich. be 1903. W trzecim przedziale czasowym (2000- Wzgórza Strzegomskie ogółem, bez 2018, stan aktualny), Gentiana cruciata wyszczególniania stanowisk, podają tak- zanotowana została na 25 stanowiskach że Wimmer i Grabowski 1827 oraz Wimmer w 8 kwadratach 10 x 10 km – przede wszyst- 1841, 1868. kim z Pasma Krowiarek. Reliktowe populacje Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie występują na Pogórzu i w Górach Kaczaw- † Góra Rybak (Rybia Góra, 411 m n.p.m.) skich, Pogórzu Orlickim i Pogórzu Izerskim. oraz „Günsterberg” na N od Piławy Grn., Pierwotny, regionalny obszar zasię- BE9629, Fiek 1881, Schube 1903. gu występowania Gentiana cruciata na Dolnym Śląsku wynosił 6095 km2 (ryc. 1). † Niedźwiednik, koło Ziębic, BF08, Obecnie wynosi 3172 km2, co stanowi 52% Schube 1903 (obs. 1888). powierzchni zasięgu historycznego. Po- wierzchnia zasiedlenia obejmuje 800 km2, Zmiana zasięgu gatunku podczas gdy szczegółowa powierzchnia zasiedlenia obejmuje 23 km2 (ryc. 1). Jed- Na obszarze Dolnego Śląska Gentiana nym z głównych parametrów decydujących cruciata obserwowana była do tej pory łącz- o statusie zagrożenia Gentiana cruciata jest nie na blisko 50 stanowiskach zlokalizowa- spadek liczby stanowisk w regionie. Łącznie nych w 21 kwadratach (10 x 10 km) ATPOL. stanowiska notowane były w 21 kwadratach W pierwszym okresie badań (do roku ATPOL 10 x 10 km, a stanowiska współcze- 1944, zasięg pierwotny) gatunek został sne występują obecnie tylko w 8 z nich. stwierdzony na 43 stanowiskach (w 20 kwa- Oznacza to, że liczba stanowisk analizowa- dratach 10 x 10 km) skupionych głównie na nego gatunku w odniesieniu do regularnej terenie Gór i Pogórza Kaczawskiego w oko- siatki kwadratów zmniejszyła się o 61%. 22 KAMILA RECZYŃSKA, VALERIIA YURCHENKO, KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ

Ryc. 1. Zanikanie stanowisk goryczki krzyżowej Gentiana cruciata na Dolnym Śląsku. Objaśnienia: 1 – stanowiska historyczne (kwadraty 10 x 10 km); 2 – stanowiska aktualne (kwadraty 10 x 10 km); 3 – stanowiska aktualne (kwadraty 1 x 1 km); 4 – regionalny obszar zasięgu; 5 – regionalny obszar występowania.

Fig. 1. Decrease in the number of localities of star gentian Gentiana cruciata in Lower Silesia. Explanation: 1 – historical sites (10 x 10 km); 2 – current sites (10 x 10 km); 3 – current sites (1 x 1 km); 4 – total area of occurrence 4 – actual area of occurrence.

Zanikanie stanowisk mice), w Górach Kaczawskich (Połom, oko- w poszczególnych regionach lice Podgórek) oraz na Pogórzu Kaczawskim (Nowy Kościół, Lipa). Natomiast prawdopo- Sudetów dobnie zanikły – jedyne notowane stanowi- Analiza rozmieszczenia stanowisk hi- sko w Kotlinie Jeleniogórskiej, pięć stanowisk storycznych i znanych z przełomu XX/ w Górach Kaczawskich oraz cztery stanowi- XXI w. wykazuje zanik wielu populacji zna- ska znane z Pogórza Kaczawskiego. Gatunek nych przed rokiem 1944. prawdopodobnie wymarł więc na 77% zna- Na Przedgórzu Sudeckim (Wzgórza nych stanowisk. Strzegomskie, Wzgórza Niemczańsko-Strze- W Sudetach Środkowych, z ośmiu zna- lińskie) gatunek wymarł prawdopodobnie nych stanowisk, do dziś przetrwały 3 – w Zie- już na pocz. XX w. (ostatnie publikowane lonym Ludowym na zachód od Dusznik-Zdro- notowania pochodzą z roku 1903). ju oraz dwa stanowiska na SE od Nowej Rudy. W Sudetach Zachodnich, populacje Gatunek prawdopodobnie wymarł więc na Gentiana cruciata zachowały się do dziś na 62% znanych stanowisk, wycofując się z Gór 5 stanowiskach: na Pogórzu Izerskim (Rado- Kamiennych, Bardzkich i Kotliny Kłodzkiej. Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata L. – rozmieszczenie i aktualny status ochrony na Dolnym Śląsku 23

W Sudetach Wschodnich Gentana cru- i głóg Crataegus sp. (Jermaczek i in. 2005, ciata jest notowana najczęściej, a jej po- Szczęśniak 2010, Świerkosz i Reczyńska 2015). pulacje znamy z obszaru pomiędzy Kro- Brak wypasu oraz koszenia sprzyja także snowicami Kłodzkimi (góra Czerwoniak), wkraczaniu obcych gatunków inwazyjnych a Ołdrzychowicami Kłodzkimi oraz Nowym takich jak łubin trwały Lupinus polyphyllus, Waliszowem. Nie potwierdzone stanowi- nawłocie Solidago sp. (Perzanowska i Kujawa- ska występują w otoczeniu Marcinowa, na -Pawlaczyk 2004, Jermaczek i in. 2005, Mróz północ od Żelazna oraz koło Starego Wali- 2010), w Krowiarkach zaś nostrzyk biały szowa, jednak leżą one w ciągłym zasięgu Melilotus albus. gatunku. Gatunek wymarł jednak w Górach Tam, gdzie płaty muraw zostały zaorane, Złotych. a następnie porzucone, stałym składnikiem kompozycji gatunkowej jest trzcinnik piasko- wy Calamagrostis epigeios, który w krótkim Ocena stanu zagrożenia czasie staje się gatunkiem dominującym. Zgodnie z przyjętą metodyką odnoszącą Proces ten jest obserwowany szczególnie się do kryteriów oceny stopnia zagrożenia w pasmie Krowiarek (Szczęśniak 2010). gatunków (Kącki i in. 2014-2015), ogólna Na wielu stanowiskach w regionie mu- oraz szczegółowa powierzchnia zasiedlenia rawy kserotermiczne są także wypalane. taksonu (kryterium B3, B4) spełniają kryteria Gdy wypalanie odbywa się regularnie i zbyt klasyfikujące Gentiana cruciata jako gatunek późno (koniec kwietnia-maj) zmiany za- narażony na wyginięcie – VU. Z kolei spa- chodzą nie tylko w samej roślinności, ale dek liczby stanowisk (kryterium C1) speł- także w środowisku glebowym, co utrudnia kryterium przewidziane dla gatunków nia proces regeneracji zbiorowisk murawo- wymierających – EN, a w takim przypadku wych (Szczęśniak 2010) i powoduje wzrost gatunek zaliczać należy do najwyższej ka- udziału gatunków znoszących wypalanie tegorii zagrożenia (Kącki i in. 2014-2015). (traw i niektórych bylin o klonalnym typie Zatem aktualnie Gentiana cruciata powin- wzrostu). Istotnym zagrożeniem dla siedliska na być uznana za takson wymierający na w całym regionie Sudetów są także rozwój Dolnym Śląsku. zabudowy, zagospodarowanie na cele rekre- acyjne, zamiana w grunty orne, intensywnie użytkowane pastwiska lub nawożone i pod- Dyskusja siewane łąki, zalesianie czy zajęcie terenu W badanym regionie zagrożenia dla ga- pod wydobycie kopalin (Szczęśniak 2010). tunku bezpośrednio wynikają z zagrożeń Zmiana statusu gatunku z narażonego muraw kserotermicznych, będących jego (VU) na wymierający (EN) w ciągu zaled- siedliskiem. wie 15 lat od momentu powstania pierw- Jednym z najważniejszych jest zarzu- szej czerwonej listy regionalnej (Kącki cenie tradycyjnych metod gospodarowa- ed. 2003), rodzi obawy o możliwość jego nia (ekstensywnego wypasu i koszenia) lub utrzymania się we florze Sudetów w ciągu ich nieregularne i/lub nieprawidłowe sto- najbliższych 50 lat. Utrzymanie goryczki sowanie (Mróz 2010). Konsekwencją jest krzyżowej wymaga bowiem podjęcia pil- postępujący proces sukcesji wtórnej z innych zabiegów z zakresu ochrony czyn- tensywnym rozwojem siewek drzew oraz nej w preferowanych przezeń siedliskach, krzewów takich jak śliwa tarnina Prunus czyli regularnego, ekstensywnego wypasu spinosa, dereń świdwa Cornus sanguinea w murawach kserotermicznych będących oraz przedstawiciele rodzajów róża Rosa sp. siedliskiem gatunku. Stan tych muraw jed- 24 KAMILA RECZYŃSKA, VALERIIA YURCHENKO, KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ nak sukcesywnie pogarsza się, a zabiegi siedlisk murawowych zachodzą w szybkim ochrony czynnej wielokrotnie postulowa- tempie, do czasu ukazania się tej publikacji ne w literaturze przedmiotu oraz planach stan niektórych populacji mógł ulec dalsze- ochrony obszarów Natura 2000 (np. Szczę- mu pogorszeniu, a zaprezentowana tu ocena śniak 2010, Świerkosz i Reczyńska 2015) nie są stanu zachowania gatunku może okazać się realizowane. Ponieważ procesy degeneracji zbyt optymistyczna.

Literatura

Berdowski W. 1991. Szata roślinna projektowanego kładzie Dolnego Śląska. Biuletyn Kom. Ochr. rezerwatu na Górze Miłek w Górach Kaczaw- Przyr. PAN 5-6/2014-2015: 55-74. skich. Ochr. Przyr. 49(2): 103-117. Kącki Z., Śliwiński M. 2012. The Polish Vegetation Cwener A., Michalczuk W., Krawczyk R. 2016. Database: structure, resources and develop- Czerwona lista roślin naczyniowych woje- ment. Acta Soc. Bot. Pol. 81: 75-79. wództwa lubelskiego. Wydawnictwo Uni- Krawiecowa A., Pulina M. 1963. Wzgórze Miłek wersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. w Górach Kaczawskich. Chrońmy Przyr. Dressler E.F. 1883. Flora von Lövenberg i. Schl. Ojcz. 19(5): 22-27. P. Holtsch., Lövenberg i. Schl. Kwiatkowski P. 1998. Kamieniołomy wapienia Elsner M. 1837. Flora von Hirschberg und dem w Górach Kaczawskich ostoją rzadkich i gi- angrenzenden Riesengebirge. G. Ph. Aber- nących gatunków flory naczyniowej Sudetów. holz, Breslau. Górnictwo Odkrywkowe 40(2-3): 156-163. Engler A. 1869. Verzeichniss der im Jahre 1868 Kwiatkowski P. 1999. Przyrodnicze zagospodaro- bekannt gewordenen für Schlesien neuen wanie poeksploatacyjnych wyrobisk wapie- Pflanzen. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cultur nia i bazaltu w Górach Kaczawskich. [W:] 46: 104-121. J. Malewski. (red.) Zagospodarowanie wyro- Fabiszewski J., Kwiatkowski P. 2002. Threatened bisk, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wro- vascular plants of the Sudeten Mountains. cławskiej, Wrocław, ss. 109-125. Acta Societatis Botanicorum Poloniae 71(4): Kwiatkowski P. 2000a. Notatki florystyczne z Gór 339-350. Kaczawskich i ich Pogórza. Fragm. Flor. Geo- Fiek E., Pax F. 1889. Resultate der Durchforschung bot. Pol. 7: 105-116. der schlesischen Phanerogamenflora im Jah- Kwiatkowski P. 2000b. Stanowisko goryczuszki re 1888. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cultur 66: gorzkawej Gentianella amarella w Górach 174-206. Kaczawskich. Przyr. Sud. Zach. 3: 11-14. Fiek E., von Uechtritz R. 1881. Flora von Schle- Kwiatkowski P. 2001. Projekt ochrony szaty ro- sien, preußischen und österreichischen An- ślinnej Gór Kaczawskich i ich Pogórza. Ann. teils, enthaltend die wildwachsenden, ver- Silesiae 31: 5-26. wilderten und angebauten Phanerogamen Kwiatkowski P. 2002. Flora naczyniowa Masywu und Gefäss-Kryptogamen. J. U. Kern’s Ver- Połomu (Góry Kaczawskie). Przyroda Sude- lag, Breslau. tów Zachodnich 5: 35-50. Jermaczek A., Pawlaczyk P., Rybarczyk E. 2005. Kwiatkowski P. 2004. Walory botaniczne Gór Ka- Murawy kserotermiczne nad Odrą, Wartą czawskich i Pogórza Kaczawskiego. [W:] J. Fa- i Notecią. Wydawnictwo Klubu Przyrodni- biszewski. (red.) Wartości botaniczne wybranych ków, Świebodzin. pasm Sudetów, Wrocławskie Towarzystwo Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Naukowe, Wrocław, s. 59-81. Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Kwiatkowski P. 2006. Current state, separate- Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K. 2016. ness and dynamics of vascular flora of the Polska czerwona lista paprotników i roślin Góry Kaczawskie (Kaczawa Mountains) kwiatowych. Instytut Ochrony Przyrody and Pogórze Kaczawskie (Kaczawa Pla- PAN, Kraków. teau). I. Distribution atlas of vascular plants. Kącki Z. (ed.) 2003. Zagrożone gatunki flory na- – W. Szafer Institute of Botany of the Polish czyniowej Dolnego Śląska. Instytut Biologii Academy of Sciences, ss. 467. Roślin UWr. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Kwiatkowski P., Struk M. 2003. Szata roślinna Przyrody „Pro Natura”, Wrocław. Wzgórza Homole i otoczenia (Wzgórza Le- Kącki Z., Dajdok Z., Szczęśniak E. 2014-2015. Pro- wińskie). Ann. Silesiae 32: 67-101. pozycja standaryzacji kryteriów regionalnej Limpricht W. 1943. Kalkpflanzen der westlichen oceny zagrożenia gatunków roślin na przy- Grafschaft Glatz. Englers Bot. Jber. 73(2): 151-174. Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata L. – rozmieszczenie i aktualny status ochrony na Dolnym Śląsku 25

Limpricht W. 1944. Kalkpflanzen Bober und Schube T. 1913. Ergebnisse der Durchforschung Katchbachgebirges. Bot. Jber. Syst. 73: 375- der Schlesischen Gefässpflanzenwelt im 417. Jahre 1912. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. Markowski R., Buliński M. 2004. Ginące i zagrożo- 90: 92-103. ne rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. Schube T. 1914. Ergebnisse der Durchforschung Katedra Taksonomii Roślin i Ochrony Przy- der Schlesischen Gefässpflanzenwelt im rody, Uniwersytet Gdański, Gdańsk-Poznań. Jahre 1913. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. Milde J. 1853a. Die Flora von Reinerz in der Graf- 91: 133-155. schaft Glatz. Flora Bot. Zeit. 36(51): 889-893. Schube T. 1925. Ergebnisse der Durchforschung Milde J. 1853b. Über meine Exkursionen in Som- der Schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jah- mer 1853. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. 31: re 1919-1924. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. 164-168. 97: 75-81. Milde J. 1859. Mittheilungen über die schlesi- Schube T. 1926. Ergebnisse der Durchforschung sche Moos-Flora. Jber. Schles. Ges. Vaterl. der Schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre Cult. 36: 70-76. 1925. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. 98: 9-15. Mróz W. (red.) 2010. Monitoring siedlisk przy- Schube T. 1927. Ergebnisse der Durchforschung rodniczych. Przewodnik metodyczny. Cz I. der Schlesischen Gefässpflanzenwelt im GIOŚ, Warszawa. Jahre 1926. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. Nowak A., Spałek K. (eds) 2002. Czerwona Księga 99: 24-30. Roślin Województwa Opolskiego. Rośliny Skała C. 1998. Sudety. Wyd. Pascal, Bielsko-Biała. naczyniowe wymarłe, zagrożone i rzadkie. Smoczyk M. 2010. Rzadkie i zagrożone rośliny Opol. Tow. Przyj. Nauk, Wyd. ADAN. naczyniowe Pogórza Orlickiego (Sudety Parusel J., Urbisz A. 2012. Czerwona lista roślin Środkowe) – część 1. Przyr. Sud. 13: 53-70. naczyniowych województwa śląskiego. Cen- Swacha G., Czarniecka M., Kącki Z. 2013. Ophio- trum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, glossum vulgatum L. Na terenie Dolnego Katowice. Śląska: rozmieszczenie, kategoria zagrożenia Perzanowska J., Kujawa-Pawlaczyk J. 2004. Mura- oraz udział w zbiorowiskach roślinnych. Acta wy kserotermiczne (Festuco-Brometea). [W:] Bot. Sil. 9: 75-96. J. Herbich (red.) Poradniki ochrony siedlisk Szczęśniak E. 2010. Murawy z rzędu Brometalia i gatunków Natura 2000 – poradnik meto- erecti (W. Koch 1926) Br.-Bl. 1936 w Sude- dyczny. T.3. Murawy, łąki, ziołorośla, wrzo- tach polskich: zróżnicowanie i wpływ zmian sowiska, zarośla. Ministerstwo Środowiska, użytkowania (na przykładzie pasma Kro- Warszawa, s. 117-139. wiarki, Masyw Śnieżnika). [W:] H. Ratyń- Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia ska, B. Waldon. (red.) Ciepłolubne murawy 9 października 2014 r. w sprawie ochrony w Polsce – stan zachowania i perspektywy gatunkowej roślin (Dz.U. 2014, poz. 1409). ochrony. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Schalow E. 1933. Die Ergebnisse der Schlesischen Bydgoszcz, s. 325-337. Phanerogamenforschung im Jahre 1932. Jber. Szczęśniak E., Dajdok Z., Kącki Z. 2011. Metodyka Schles. Ges. Vaterl. Cult. 105: 154-173. oceny zagrożenia i kategoryzacja zagrożo- Schube T. 1903a. Die Verbreitung der Gefäßpflan- nych archeofitów na przykładzie Dolnego zen in Schlesien, preußischen und österrei- Śląska. [W:] J. Anioł-Kwiatkowska, E. Szczę- chischen Anteils. s. 252. Druck von R. Ni- śniak (red.). Zagrożone archeofity Dolnego schowsky, Breslau. Śląska. Acta Bot. Sil., Suppl. 1: 9-28. Schube T. 1903b. Ergebnisse der Durchforschung Szeląg Z. 2000. Rośliny naczyniowe Masywu der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Śnieżnika i Gór Bialskich. Fragm. Flor. Geo- Jahre 1902. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. bot. Pol., Suppl. 3: 3-255. 80: 33-59. Świerkosz K., Reczyńska K. 2015. Murawy ciepło- Schube T. 1904. Ergebnisse der Durchforschung lubne w zachodniej części obszaru Natura der Schlesischen Gefässpflanzenwelt im 2000 PLH020034 „Dobromierz” (Pogórze Jahre 1903. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. Wałbrzyskie, Sudety Środkowe). Przyroda 81: 42-64. Sudetów 18: 19-32 Schube T. 1905. Ergebnisse der Durchforschung Uechtritz V. R. 1879. Resultate der Durchfor- der Schlesischen Gefässpflanzenwelt im schung der schlesischer Phanerogamenflo- Jahre 1904. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. ra im Jahre 1879. Ber. Thätigkeit Bot. Sect. 82: 41-64. Schles. Ges: 323-349. Schube T. 1906. Ergebnisse der Durchforschung Uechtritz V. R. 1885. Resultate der Durchfor- der Schlesischen Gefässpflanzenwelt im schung der schlesischer Phanerogamenflo- Jahre 1905. Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. ra im Jahre 1885. Ber. Thätigkeit Bot. Sect. 83: 75-95. Schles. Ges.: 216-276. 26 KAMILA RECZYŃSKA, VALERIIA YURCHENKO, KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ

Wilczyńska W. 1979. Roślinność wzgórza Połom Wimmer F., Grabowski H. 1827. Flora Silesiae 1. w Górach Kaczawskich ze szczególnym G.T. Korn, Vratislaviae. uwzględnieniem gatunków rzadkich i chro- Winkler W. 1881. Flora des Riesen und Isergebir- nionych. Acta Univ. Wrat. 304, Prace Bot. ges. Verlag von E. Gruhn, Warmbrunn. 22: 67-78. Zając A. 1978. Założenia metodyczne «Atlasu Wimmer F. 1841. Flora von Schlesien preußischen rozmieszczenia roślin naczyniowych w Pol- und österreichischen Antheils, oder vom obe- sce». Wiad. Bot. 22(3): 145-155. ren Oder- und Weichsel-Quellen-Gebiet. Zając M., Zając A. 2009. Elementy geograficzne Verlag von Ferdinand Hint, Breslau. rodzimej flory Polski. Instytut Botaniki Uni- Wimmer F. 1844. Flora von Schlesien preußischen wersytetu Jagielońskiego, Kraków. und österreichischen Antheils. Verlag von Zarzycki K. 1984. Ekologiczne liczby wskaźniko- Ferdinand Hint, Breslau. we roślin naczyniowych Polski. Wydawnic- Wimmer F. 1857. Flora von Schlesien preußischen two Polskiej Akademii Nauk PAN, Kraków. und österreichischen Antheils, oder vom obe- Żukowski W., Jackowiak B. (red.) 1995. Ginące ren Oder- und Weichsel-Quellen-Gebiet. i zagrożone rośliny Pomorza Zachodniego Verlag von Ferdinand Hint, Breslau. i Wielkopolski. Prace Zakładu Taksonomii Wimmer F. 1868. Flora von Schlesien preußischen Roślin UAM w Poznaniu 3: 1-141. und österreichischen Antheils. Aufl. Verlag [Online]. Protokół dostępu: http://baza.florna- von Ferdinand Hirt, Breslau. turlbg.pl/crop/view?id=261 [2018, 30 marca].

Star gentian Gentiana cruciata L. – distribution and current conservation status in Lower Silesia

Summary The purposes of present study were: (i) to analyze changes in both the number of localities and distribution of Gentiana cruciata in Lower Silesia between the 19 th and 21st century; (ii) evaluation of the category of threat in the region. As a result of conducted research historical and current distribution within individual ATPOL squares as well as current category of threat of Gentiana cruciata were determined. Methodology of the present study based on query of the historical and contemporary sources combined with the use of QGIS software confirmed the number of localities and the range of Gentiana cruciata in Lower Silesia have decreased over time from 21 10 x 10 km ATPOL squares to only 7 10 x 10 km squares. Therefore, the current conservation status of the species (VU) does not reflect its level of threat and must be assigned to higher category (EN).

Adresy autorów:

1Zakład Botaniki Uniwersytet Wrocławski ul. Kanonia 6/8 50-328 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected]

2Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Sienkiewicza 21 50-335 Wrocław e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW Karol Bubel, Ewa Szczęśniak t. 22(2019): 27-32

Stanowisko Parietaria officinalis L. (Urticaceae) w Sobótce-Górce (Masyw Ślęży)

Wstęp Ścinawie, Henrykowie), odnotowano go nawet na murach wrocławskiej katedry (Fiek Parietaria lekarska (pomurnik lekarski) 1881, Schube 1903; okaz w Herbarium Uni- Parietaria officinalis L. jest w Polsce gatun- wersytetu Wrocławskiego [WRSL] 1864 r.?). kiem obcym, klasyfikowanym jako arche- Do 1945 r. zarejestrowano łącznie ponad 30 ofit (Zając 1979, Zając i in. 2009, Tokarska- wystąpień parietari (Schube 1903 i później- -Guzik i in. 2012). Należy do interesującej sze notatki) głównie na niżu (66%), rzadziej grupy reliktów dawnych, średniowiecznych na przedgórzu (28%) i pogórzu Sudetów upraw – jako gatunek leczniczy, stosowany (6% stanowisk). Nie pojawiała się ona na m.in. w chorobach układu moczowego, obszarach górskich, nawet w obrębie regla artretyzmie, reumatyzmie i astmie, a także dolnego. Zdecydowana większość danych przy leczeniu ran i oparzeń (van Wyk i in. ma obecnie charakter historyczny. Nie od- 2008) parietaria była uprawiana w ogrodach. najduje się jej na zabytkowych, obronnych Skutecznie rozprzestrzeniała się poza upra- murach miejskich i zabytkowych budynkach wy, głównie na ciepłych siedliskach antro- – w wyniku prac konserwatorskich i porząd- pogenicznych, ruderalnych i namurowych kowych pochodzące jeszcze ze średniowie- (stąd dawna polska nazwa „pomurnik”). Jej cza stanowiska zanikły. W latach 1945-2000 rozproszone stanowiska stwierdzano nieco odnotowano zaledwie 9 stanowisk parietarii, częściej w południowo-zachodniej i za- w roku 2011 za istniejące uznano jedynie chodniej części kraju, na wschód od Wisły trzy (Głogów, Dobroszyce, Samborowiczki) podawana była z pojedynczych wystąpień i jedno jako prawdopodobnie istniejące (Ra- (Zając i Zając 2001). Generalnie w Polsce kowice Wielkie; Pender 2011). Co ciekawe, jest gatunkiem zadomowionym lecz rzad- na istniejących stanowiskach gatunek roz- kim, o zmniejszającej się liczbie stanowisk przestrzenia się, wnikając w seminaturalne (Tokarska-Guzik i in. 2012). Aktualnie nie i naturalne zbiorowiska roślinne, głównie jest obiektem badań jako roślina leczni- okrajki nitrofilne. W Dobroszycach na Rów- cza, raczej skupia uwagę jako stwarzają- ninie Oleśnickiej towarzyszy zabudowa- ca potencjalne zagrożenie ze względu na niom, w Samborowiczkach na Wzgórzach produkcję dużej ilości alergennego pyłku Strzelińskich obserwowano ten gatunek przy (Cvitanović 1999). usypisku rumoszu skalnego oraz nitrofilnych Na Dolnym Śląsku gatunek wielokrotnie okrajkach w cieplejszych miejscach przy dziczał, odpowiadające mu siedliska znaj- podmurówkach domostw, na przypłociach dował przede wszystkim na starych murach. i w zaniedbanych ogrodach, podczas gdy Przed 1945 r. był podawany z murów miej- w Głogowie rośnie w nitrofilnych okrajkach skich (m.in. w Głogowie, Strzegomiu, Dzier- towarzyszących łęgom w dolinie Odry (Pen- żoniowie), murów kościołów (w Zgorzelcu, der 2011). Na liście zagrożonych archeofitów 28 KAROL BUBEL, EWA SZCZĘŚNIAK

Dolnego Śląska parietaria jest klasyfikowana w kategorii DD (Kącki i in. 2003), a jej głównym zagrożeniem jest niestabilność zajmowanych siedlisk (Pender 2011). Powtórne odnalezienie niepodawanego w publikacjach od 1903 r. (Schube 1903) stanowiska tego rzad- kiego gatunku spowodowa- ło, że podjęliśmy jego szcze- gółowe badania, dotyczące liczebności, rozmieszczenia, konkurencyjności i udziału w zbiorowiskach roślinnych (dokumentacja fitosocjolo- Fot. 1. Kwitnąca parietaria lekarska Parietaria officinalis L.; So- bótka-Górka, 10.10.2018 (fot. E. Szczęśniak). giczna). Nazewnictwo ga- Phot. 1. Flowering pellitory-of-the-wall Parietaria officinalis L., tunków przyjęto za Mirkiem Sobótka-Górka, 10.10.2018 (photo E. Szczęśniak). i in. 2002, jednostek fitoso- cjologicznych w tabeli za Matuszkiewiczem 2008. są obupłciowe lub żeńskie, wiatropylne, z czterokrotnym, dzwonkowatym, niezróż- nicowanym, zielonkawym okwiatem, kwit- Charakterystyka gatunku ną od wczesnego lata do przymrozków, Parietaria lekarska (pomurnik lekarski) najczęściej od czerwca do września / paź- Parietaria officinalis L. (Parietaria erecta dziernika. Owocem jest czarny orzeszek, do Mert. et Koch) należy do rodziny pokrzy- 2 mm dł. (Sychowa 1992, Ball 1993). wowatych Urticaceae, lecz nie posiada Preferuje siedliska półcieniste (L5), cie- parzących włosków. Naturalnie występuje płe (T7), świeże (F5), słabo kwaśne do słabo w obszarze śródziemnomorskim i subśród- zasadowych (R7) i bogate w azot (N7; Ro- ziemnomorskim po południową i centralną thmaler 2002). W Niemczech i Czechach Europę (m.in. południowe Niemcy i Cze- jest związana z nitrofilnymi okrajkami (Ass. chy), omijając jej zachodnie obszary. Od Chelidionio-Parietarietum officinalis Bran- południowego-wschodu sięga po Kaukaz des 1985 = Urtico-dioicae-Parietarietum (Ball 1993). officinalis Klotz 1985) oraz występuje w la- Jest hemikryptofitem, osiągającym do sach łęgowych (Oberdorfer 1994, Láníková ok. 1 m wysokości. Ma wzniesione łodygi, i Sádlo 2009). pojedyncze lub słabo rozgałęzione. Na nich skrętolegle osadzone są liście z wyraźnymi Stanowisko w Sobótce-Górce ogonkami, jajowato lancetowate i zaostrzo- ne, do 10 cm długości i 4 cm szerokości, Stanowisko Parietaria officinalis w So- z wierzchu ciemnozielone i połyskliwe, od bótce-Górce znalezione zostało w 1874 r. spodu jaśniejsze, u nasady których rozwijają (okaz w WRSL) i włączone do flory Ślą- się drobne, krótkoszypułkowe kwiaty, zebra- ska (Fiek 1881, Schube 1903), następnie po- ne w kulistawe kwiatostany (fot. 1). Kwiaty twierdzono je w 1931 r. (okaz w WRSL). Stanowisko Parietaria officinalis L. (Urticaceae) w Sobótce-Górce (Masyw Ślęży) 29

Po 1945 r. nie było potwierdzane i nie zo- rietum officinalis, naturalnie występującym stało wymienione w opracowaniu rozmiesz- m.in. na południu Czech (Láníková i Sádlo czenia gatunku na Dolnym Śląsku (Pender 2009). W większości płatów jest gatunkiem 2011). Gatunek rośnie w otoczeniu zamku współdominującym z Urtica dioica, choć i browaru, wzdłuż ulic Zamkowej i Browar- są powierzchnie, gdzie jest bezwzględnym nianej oraz w regenerujących się zbioro- dominantem, zastępując inne gatunki (fot. 3, wiskach leśnych między nimi. Stanowisko tab. 1). W płatach z jej udziałem odnotowa- znajduje się na północnym stoku Ślęży, no od 5 (płat zdominowany przez parietarię), w zakresie wysokości 210-240 m n.p.m. do 17 gatunków (płat w trakcie regenera- Poza głównym wystąpieniem niewielki płat cji po remoncie pobocza, prawdopodob- odnotowano w zaroślach po południowej nie krótkotrwały wzrost liczby gatunków). stronie szosy do Chwałkowa, między Sobót- Oprócz nitrofilnych gatunków związanych ką-Górką a kamieniołomem Kantyna. Popu- z klasą Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg et lacja jest bardzo liczna, można ją szacować R.Tx. in R.Tx. 1950 (obecnie Galio-Urticetea przynajmniej na kilka tysięcy roślin. Zasiedla Passarge ex Kopecký 1969; Láníková i Sádlo pobocza dróg (fot. 2), brzegi ścieżek i wnika 2009), duże znaczenie mają także gatunki brzegami ścieżek w odtwarzające się zbio- leśne (klasa Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieg. rowiska leśne. 1937). Na silnie zaburzonych siedliskach Występuje głównie w mniej lub bardziej krótkoterminowo pojawiają się jednoroczne zaburzonym nitrofilnym okrajku, nawiązu- chwasty, które są szybko eliminowane przez jącym do zespołu Urtico dioicae-Parieta- ekspansywne byliny.

Fot.. 2. Typowe siedlisko parietarii lekarskiej Parietaria officinalis L.; Sobótka-Górka, 10.10.2018 (fot. E. Szczęśniak). Phot. 2. Typical habitat of pellitory-of-the-wall Parietaria officinalis L., Sobótka-Górka, 10.10.2018 (photo E. Szczęśniak). 30 KAROL BUBEL, EWA SZCZĘŚNIAK

Tab. 1. Zbiorowiska z udziałem Parietaria officinalis (Sobótka-Górka, 10.10.2018); P – pobocze, RL – regenerujące się zbiorowisko leśne. Table 1. Communities including pellitory-of-the-wall Parietaria officinalis (Sobótka-Górka, 10.10.2018); P – roadside, RL – regenerating forest community.

1 2 3 4 5 6 l. Zwarcie warstwy a1 / Coverage of layer a1 . . . . . 5 Zwarcie warstwy b / Coverage of layer b . 15 10 10 10 5 w Pokrycie warstwy c / Coverage of layer c 100 80 90 90 60 70 y Powierzchnia / Area [m2] 10 15 15 15 20 15 s Siedlisko / Habitat PPPPP RL t. Liczba gatunków / Number of species 5 11 7 11 17 14

Cl. Artemisietea Urtica dioica + 1 3 3 2 . 5 Geum urbanum . 2 + + r + 5 Ballota nigra . r + + . . 3 Chelidonium majus .. r . 1 . 1 Sporadycznie / Sporadically: Chaerophyllum bulbosum 4(r), Impatiens parviflora 5(+) Cl. Querco-Fagetea Aegopodium podagraria .. + 1 1 + 4 Dactylis polygama . r . 1 . r 3 Acer pseudoplatanus a1/b ..... +/+ Acer pseudoplatanus c . r .. r r 3 Acer platanoides a1/b .... ./+ +/+ 2 Brachypodium sylvaticum .. + + .. 2 Galeobdolon luteum .... + 2 2 Carex remota .... 1 . 1 Sporadycznie / Sporadically: Fraxinus excelsior c 6(r), Ficaria verna 5(+), Milium effusum 6(r), Pulmonaria obscura 6(+), Stachys sylvatica 5(+) Towarzyszące / Accompanying Parietaria officinalis 5 5 4 3 3 1 6 Taraxacum sect. ruderalia + r . r r . 4 Sambucus nigra b . 2 . 1 + . 3 Stellaria media r ... + . 2 Sporadycznie / Sporadically: Chenopodium album 5(r), Cirsium sp. juv. 2(r), Galinsoga ciliata 5(+), Hedera helix 2(+), Juglans regia 5(r), Oxalis stricta 1(r), Ranunculus repens 2(+), Ulmus sp. b 4(+)

Rośliny są żywotne, rosną bujnie, kwitną niem wpływającym na rośliny jest koszenie obficie i wytwarzają nasiona aż do przymroz- poboczy, częściowo obejmujące jej płaty. ków, a ich rozmieszczenie wskazuje, że jest Zachodzące obecnie zmiany klimatyczne są to populacja stara i rozprzestrzeniająca się. dla tego gatunku korzystne i nie można wy- Na roślinach nie obserwowano śladów zgry- kluczyć dalszego jej rozprzestrzeniania się, zania. Jedynym mechanicznym oddziaływa- o czym może świadczyć duża i prawdopo- Stanowisko Parietaria officinalis L. (Urticaceae) w Sobótce-Górce (Masyw Ślęży) 31

Fot. 3. Zbiorowisko roślinne zdominowane przez parietarię lekarską Parietaria officinalis L.; Sobót- ka-Górka, 10.10.2018 (fot. E. Szczęśniak). Phot. 3. Plant community dominated by pellitory-of-the-wall Parietaria officinalis L., Sobótka-Górka, 10.10.2018 (photo E. Szczęśniak). dobnie relatywnie młoda populacja parietarii pokrycie i być konkurencyjna dla gatunków utrzymująca się w parku w Puławach (Komsta rodzimych, powodując ubożenie zastanych 2016). Niewątpliwie może tworzyć zwarte zbiorowisk roślinnych.

Literatura

Ball P.W. 1993. Parietaria L. – [W:] Tutin T.G., naczyniowej Dolnego Śląska. – Inst. Biologii Burges N.A., Chater A.O., Edmondson J.R., Roślin, Uniwersytet Wrocławski. PTPP „Pro Heywood V.H., Moore B.M., Valentine D.H., Natura”, Wrocław, s. 9-65. Walters S.M., Webb D.A. (red.), Flora Euro- Komsta Ł. 2016. Pomurnik lekarski Parietaria of- paea. 1. Psilotaceae to Platanaceae. Wyd. 2. ficinalis L. w zespole pałacowo-parkowym Cambridge University Press, s. 80-81. w Puławach. Przegląd Przyrodniczy 27(3): Cvitanović S. 1999. Allergy to Parietaria officina- 111-116. lis pollen. Croat. Med. Journ. 40(10: 42-48. Láníková D., Sádlo J. 2009. Galio-Urticetea Pas- Fiek E. 1881. Flora von Schlesien preussischen sarge ex Kopecký 1969. [W:] Chytrý M. (red.), und ősterreichischen Anteils enthaltend die Vegetace České republiky. 2. Ruderální, ple- wildwachsende, verwilderte und angebaute velová, skalní a suťová vegetace. Academia, Phanerogamen und Gefäss-Cryptogamen. Praha, ss. 290-292. J.U. Kern’s Verl. Breslau, 571 ss. Matuszkiewicz W. 2008. Przewodnik do oznacza- Kącki Z., Dajdok Z., Szczęśniak E. 2003. Czerwona nia zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Nauk. lista roślin naczyniowych Dolnego Śląska. – PWN, Warszawa, 537 ss. [W:] Kącki Z. (red.), Zagrożone gatunki flory Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M, 2002. Flowering Plants and Pteridophytes 32 KAROL BUBEL, EWA SZCZĘŚNIAK

of Poland. A Checklist. W. Szafer Inst. of. Zając M., Zając A., Tokarska-Guzik B. 2009. Ex- Botany, Polish Academy of Sciences. Kraków, tinct and endangered archaeophytes and the 442 ss. dynamics of their diversity in Poland. Biodiv. Oberdorfer E. 1994. Pfalnzensoziologische Ex- Res. Conserv. 5-8: 17-24. kursionsflora. wyd. 7. – Verlag Eugen Ulmer, Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäss- Stuttgart, 1050 ss. pflanzen in Schlesien, preussischen und Pender K. 2011. Parietaria officinalis (Urticace- österreichischen Anteils. R. Nischowsky, ae) – uciekinier z przyklasztornych ogrodów Breslau, 361 ss. na Dolnym Śląsku. Acta Botanica Silesiaca Sychowa M. 1992. Urticaceae, Pokrzywowate. Supplementum 1: 183-185. [W:] Jasiewicz A. (red.), Flora Polski. Rośliny Rothmaler W. 2002. Exkursionsflora von Deutsch- naczyniowe. 3, wyd. 2. – PWN, Warszawa, land. 4. Kritischer Band. Spektrum Akademi- s. 75-78. scher Verlag Heidelberg-Berlin, 948 ss. Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Zając A. 1979. Pochodzenie archeofitów wystę- Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński C. 2012. pujących w Polsce. Rozpr. Habilit. 29, UJ, Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze Kraków, s. 1-213. szczególnym uwzględnieniem gatunków Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszcze- inwazyjnych. Generalna Dyrekcja Ochrony nia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Środowiska, Warszawa, 197 ss. Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki van Wyk B.E., Wink M.K., Fecka I. 2008. Rośli- Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 714 ss. ny lecznicze świata. Wrocław MedPharm PL, 480 ss.

A locality of pellitory-of-the wall Parietaria officinalis L. (Urticaceae) in Sobótka-Górka (Ślęża Massif)

Summary The pellitory-of-the-wall Parietaria officinalis L. (Urticaceae) is a thermophilous species of sub-Mediterranean origin. In Poland, it is classified as an archaeophyte, a remnant of mediaeval cultivations of medicinal plants. It occurs more often in the western and south-western part of the country and is most common in Lower Silesia. In Lower Silesia, it frequently escaped from cultivation and before 1945 was noticed in more than 30 localities in the lowland up to the foothills of the Sudetes. It occurred most often on old walls (city defence walls, churches or castles). In 1946-2000 it was found in 9 sites, but in the last 10 years it was found only in 3 (4?), where it entered semi-natural or even natural plant communities. Due to the unpredictable dynamic tendencies the species was classified as date deficient – DD (Pender 2011). The site in Sobótka-Górka (Ślęża Massif) was recorded in 1874 and confirmed in 1931. After that there was no information about this site until now. The Parietaria population in the research area is big, with several thousand plants, and it co-dominates or dominates in nitrophilous plant communities of the road verges. It also enters regenerating forest communities along paths.

Adres autorów:

Zakład Botaniki, Instytut Biologii Roślin Uniwersytet Wrocławski ul. Kanonia 6/8, 50-328 Wrocław e-mail: [email protected], [email protected] 1 2 PRZYRODA SUDETÓW Maria Kossowska , Grzegorz Wójcik t. 22(2019): 33-40

Porosty na północnych ścianach skalnych Szczelińca Wielkiego (Góry Stołowe, Sudety Środkowe)

Wstęp 2014, Wójcik 2016, 2017) jak i zwierząt bez- Góry Stołowe są jednym z najlepiej kręgowych (Smolis i Kadej 2018). rozpoznanych pod względem lichenolo- Trudności techniczne przy prowadze- gicznym pasm górskich w Sudetach. Atrak- niu badań na wysokich, pionowych ścia- cyjność krajobrazowa, turystyczna i przy- nach skalnych sprawiły, że biota porostów rodnicza tego terenu od dawna przycią- północnych ścian Szczelińca poznana jest gała licznych przyrodników, w tym także w stopniu niewystarczającym, dostępne są lichenologów. Dzięki ich działalności lista tylko dane z części wierzchołkowej i pod- porostów tego niewielkiego i niewysokiego stawy wychodni. W 2018 roku podjęto pasma górskiego liczy obecnie 373 gatunki więc sondażowe badania z wykorzystaniem (Dimos-Zych 2013), jedną trzecią tej licz- sprzętu alpinistycznego, mające na celu by stanowią porosty epilityczne, związa- wstępne rozpoznanie bogactwa i różnorod- ne przede wszystkim z dominującymi tu ności porostów zasiedlających środkowe skałami piaskowcowymi. Dotychczasowe partie wychodni. badania wykazały, że najbogatsza i najbardziej interesująca lichenobiota porasta wy- Materiał i metody sokie ściany skalne w obrębie najwyższych wzniesień: Szczelińca Wielkiego i Małego, Badania terenowe przeprowadzono Skalniaka i Narożnika, głównie o ekspozycji w czerwcu i lipcu 2018 r., z zastosowaniem południowej, południowo-zachodniej i za- technik wspinaczkowych. W kilkunastu chodniej (Dimos-Zych 2018). miejscach w obrębie wychodni skalnej do- Ściany skalne o ekspozycji północnej konano zjazdu od krawędzi aż do podstawy są w Górach Stołowych znacznie rzadsze, ściany, zbierając niewielkie fragmenty plech a w pełny sposób odsłaniają się wyłącznie porostowych do identyfikacji i wykonując na Szczelińcu. Cechują się one odmienny- dokumentację fotograficzną. mi warunkami siedliskowymi, związanymi Zebrany materiał poddano identyfikacji z niedostatkiem światła, większą wilgot- w warunkach laboratoryjnych, z wykorzy- nością i niższą temperaturą. Wszystko to staniem sprzętu optycznego i standardo- sprawia, że pomimo niewielkiej wysokości wych odczynników chemicznych. Gatunki Szczelińca Wielkiego (919 m n.p.m.), jego z rodzaju Lepraria zidentyfikowano metodą północne ściany są miejscem bytowania ga- chromatografii cienkowarstwowej (Orange tunków górskich i wysokogórskich, zarów- i in. 2001). no roślin, np. Agrostis rupestris i Hieracium Nazwy porostów podano według Fał- alpinum subsp. tubulosum (Szeląg i Wójcik tynowicza i Kossowskiej (2016). Okazy ziel- 34 MARIA KOSSOWSKA, GRZEGORZ WÓJCIK

nikowe znajdują się w zbiorach pierwszej Wśród stwierdzonych porostów naskal- autorki (hb. Kossowska). nych są zarówno gatunki pospolite na rozmaitych podłożach krzemianowych: Acaro- spora fuscata, Gyrographa gyrocarpa (fot. 2), Wyniki i dyskusja Lecanora polytropa, Parmelia saxatilis, Rhi- Na północnej ścianie Szczelińca Wiel- zocarpon geographicum i przedstawiciele kiego zidentyfikowano łącznie 31 gatunków rodzaju Umbilicaria, jak i porosty charak- porostów (tab. 1). Wśród nich znajdują się terystyczne dla piaskowców Gór Stołowych zarówno porosty rosnące bezpośrednio na i poza nimi w Polsce dość rzadko spotykane: skałach, jak i gatunki naziemne, porasta- Actoparmelia incurva (fot. 3), Cystocoleus jące zwietrzelinę w szczelinach skalnych ebeneus, Parmelia omphalodes i Racodium (głównie chrobotki Cladonia spp.). Szcze- rupestre. Znaleziono również plechy Pertu- gólnym rysem piaskowców Gór Stołowych saria ocellata – gatunku nieznanego poza jest obecność na skałach także porostów sudecko-saksońskim obszarem występowa- typowo nadrzewnych (por. Dimos-Zych nia piaskowców (Wirth i in. 2013). W wy- 2018), w badanym materiale grupa ta repre- niku badań stwierdzono jeden gatunek zentowana była przez trzy gatunki: Bryoria nowy dla pasma: Cladonia metacorallifera. fuscescens (fot. 1), Platismatia glauca i Pseu- Takson ten należy do kompleksu Cladonia devernia furfuracea. coccifera s.l. i nie zawsze jest wyróżniany

Fot. 1. Typowo nadrzewny porost Bryoria fuscescens rosnący na piaskowcu, 29.07.2018 (fot. G. Wójcik). Phot. 1. Typically arboreal lichen Bryoria fuscescens on sandstone, 29.07.2018 (photo G. Wójcik). Porosty na północnych ścianach skalnych Szczelińca Wielkiego (Góry Stołowe, Sudety Środkowe) 35

Tab. 1. Lista stwierdzonych gatunków i stopień ich zagrożenia w Polsce (Cieśliński i in. 2006) i w Sudetach (Kossowska 2003). Table 1. List of recorded species and degree of their threat in Poland (Cieśliński et al. 2006) and the Sudetes (Kossowska 2003). Czerwona lista / Red list Ochrona L.p. / Gatunek / Species Sudety / prawna / Legal No. PL Sudetes protection 1 Acarospora fuscata . . . 2 Arctoparmelia incurva . . §§ 3 Arthonia arthonioides CR CR . 4 Brodoa intestiniformis VU . . 5 Bryoria fuscescens VU EN § 6 Chrysotrix chlorina . . . 7 Cladonia bellidiflora EN . . 8 Cladonia chlorophaea . . . 9 Cladonia coccifera . . . 10 Cladonia metacorallifera . . . 11 Cystocoleus ebeneus NT . . 12 Fuscidea austera VU DD . 13 Gyrographa gyrocarpa VU . . 14 Lecanora cenisia . . . 15 Lecanora polytropa . . . 16 Lepraria elobata . . . 17 Lepraria incana . . . 18 Lepraria membranacea . . . 19 Parmelia omphalodes EN VU §§ 20 Parmelia saxatilis . . . 21 Pertusaria ocellata . VU . 22 Placynthiella icmalea . . . 23 Platismatia glauca . NT . 24 Pseudevernia furfuracea . . . 25 Psilolechia lucida LC . . 26 Racodium rupestre DD . . 27 Rhizocarpon geographicum . . . 28 Rhizocarpon lecanorinum VU . . 29 Umbilicaria deusta LC . . 30 Umbilicaria hirsuta VU . . 31 Umbilicaria polyphylla LC LC . Kategorie zagrożenia: CR – na granicy wymarcia, EN – wymierające, VU – narażone, NT – bliskie zagrożenia, LC – słabo zagrożone, DD – niedostateczne dane; ochrona prawna: §§ – ścisła, § – częściowa. Threat categories: CR – critically endangered, EN – endangered, VU – vulnerable, NT – near threatened, LC – least concern, DD – data deficient; legal protection: §§ – strict, § – partial. 36 MARIA KOSSOWSKA, GRZEGORZ WÓJCIK

Fot. 2. Cienio- i wilgociolubna Gyrographa gyrocarpa, 20.07.2018 (fot. G. Wójcik). Phot. 2. Shade-loving and hygrophilous Gyrographa gyrocarpa, 20.07.2018 (photo G. Wójcik).

(por. Osyczka 2011), w związku z czym jego jest za tzw. relikt puszczański, czyli gatunek rozmieszczenie w Polsce nie jest w pełni wskaźnikowy starych lasów (Motiejūnaité poznane. i in. 2004). W Górach Stołowych był on Wśród odnotowanych gatunków znala- notowany zarówno na drzewach, jak i na zło się aż 16 uznanych za mniej lub bardziej skałach piaskowcowych w XIX i na początku zagrożone w Polsce (Cieśliński i in. 2006) lub XX wieku (Stein 1879, Kuták 1927). Po wojnie w obrębie Sudetów (Kossowska 2003, tab. 1). jego występowanie w polskiej części pasma Spośród nich najcenniejsza i zasługująca na nie zostało już potwierdzone (Tobolewski szczególną troskę jest Arthonia arthonioides 1955, Dimos-Zych 2013). Odnalezione stano- (fot. 4), takson w Polsce na granicy wymarcia wisko na północnej ścianie Szczelińca jest (kategoria CR obu czerwonych list). Jest to dość obfite – charakterystyczne, różowawe rzadki porost dwupodłożowy, zasiedlający plechy tego gatunku pokrywają dość duże zarówno powierzchnie skalne, jak i nasado- powierzchnie skał, zwłaszcza w miejscach we części pni drzew. Jako epifit uznawany cienistych i osłoniętych. Wysoką kategorię Porosty na północnych ścianach skalnych Szczelińca Wielkiego (Góry Stołowe, Sudety Środkowe) 37

Fot. 3. Arctoparmelia incurva, stosunkowo częsty składnik lichenobioty epilitycznej w Górach Stołowych, 20.07.2018 (fot. G. Wójcik). Phot. 3. Arctoparmelia incurva, relatively frequent component of epilithic lichen biota in the Stołowe Mts., 20.07.2018 (photo G. Wójcik). zagrożenia w kraju mają też dwa dalsze Podsumowanie gatunki: Cladonia bellidiflora i Parmelia omphalodes, oba charakterystyczne dla Badania potwierdziły dużą wartość obszarów górskich. przyrodniczą północnych ścian skalnych Trzy spośród stwierdzonych gatunków Szczelińca Wielkiego, które w związku objęte są ochroną prawną w Polsce (Roz- z tym zasługują na szczególną ochronę. porządzenie Ministra Środowiska z dn. Stwierdzono obecność licznych gatunków 9 października 2014 r. w sprawie ochrony rzadkich i zagrożonych w Polsce, z których gatunkowej grzybów), w tym dwa, Arctopar- kilka objętych jest ochroną gatunkową. Jed- melia incurva i Parmelia omphalodes, są pod nak, mimo że obszar ten jest częścią Parku ochroną ścisłą i jeden, Bryoria fuscescens, Narodowego Gór Stołowych, opisana li- pod ochroną częściową. chenobiota może być zagrożona z powodu planowanych dróg wspinaczkowych dla al- pinistów (Gonciarek i Szarkowski 2009). Przy- 38 MARIA KOSSOWSKA, GRZEGORZ WÓJCIK

Fot. 4. Charakterystyczne, różowe plechy Arthonia arthonioides, 20.07.2018 (fot. G. Wójcik). Phot 4. Characteristic, pink thalli of Arthonia arthonioides, 20.07.2018 (photo G. Wójcik).

gotowanie i użytkowanie takich dróg wiąże i zmniejszania się ilości opadów oraz spadku się często z usuwaniem plech porostów jako wilgotności powietrza, co obserwuje się już zagrożenia dla bezpieczeństwa wspinaczy, od kilku dekad (Sobik i Błaś 2018). Jednak na inne mogą być przypadkowo oderwane obecnym etapie badań nie do przewidzenia wraz z fragmentem skały lub zaniknąć na jest to, w jaki sposób w przyszłości te zmia- skutek wywołanych zmian. Park Narodowy ny wpłyną na lichenobiotę zasiedlającą pół- Gór Stołowych powinien objąć szczególną nocne ściany Szczelińca Wielkiego. troską północne i północno-zachodnie ścia- ny Szczelińca Wielkiego, aby zachować to Podziękowania cenne pod względem naukowym siedlisko Badania dofinansowano ze środków bioty porostów, jak i też gatunków alpejskich Funduszu Leśnego. Autorzy składają ser- roślin naczyniowych. deczne podziękowania Dyrekcji Parku Naro- Nieznany jest stopień zagrożenia zwią- dowego Gór Stołowych, w tym szczególnie zany ze zmianami wywołanymi globalnym Dyrektorowi mgr. inż. Bartoszowi Małkowi, ocieplaniem klimatu. W Górach Stołowych który czynnie pomagał w eksploracji pół- dotyczy to szczególnie wzrostu temperatury nocnych ścian Szczelińca Wielkiego. Porosty na północnych ścianach skalnych Szczelińca Wielkiego (Góry Stołowe, Sudety Środkowe) 39

Literatura

Cieśliński S., Czyżewska K, Fabiszewski J. 2006. Red Osyczka P. 2011. The genus Cladonia, group Coc- list of the lichens in Poland. [W:] Mirek Z., Za- ciferae, in Poland. Herzogia 24(2): 231-249. rzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.), Red Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 9 paź- list of plants and fungi in Poland, s. 71-79. Wy- dziernika 2014 r. w sprawie ochrony gatun- dawnictwo Instytutu Botaniki PAN, Kraków. kowej grzybów. Dz. U. z 2014 r., poz. 1408. Dimos-Zych M. 2013. Przemiany lichenobioty Gór Smolis A., Kadej M. 2018. Skoczogonki (Collem- Stołowych na tle uwarunkowań siedlisko- bola) północnych ścian Szczelińca Wielkiego wo-antropogenicznych. s. 168. Mscr. pracy w Parku Narodowym Gór Stołowych. Przy- doktorskiej, Instytut Biologii Środowiskowej roda Sudetów 21: 83-98. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Sobik M., Błaś M. 2018. Klimat Gór Stołowych. Dimos-Zych M. 2018. Porosty Gór Stołowych. [W:] Kabała C. (red.) Góry Stołowe – przyro- [W:] Kabała C. (red.) Góry Stołowe – przyroda i ludzie. s. 107-124. Park Narodowy Gór da i ludzie. s. 295-310. Park Narodowy Gór Stołowych, Kudowa-Zdrój. Stołowych, Kudowa Zdrój. Stein B. 1879. Flechten. [W:] Cohn F. (red.) Kryp- Fałtynowicz W., Kossowska M. 2016. The lichens togamen-Flora von Schlesien. Im Namen der of Poland. A fourth checklist. Acta Botanica Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Silesiaca Monographiae 8: 3-122. Cultur. Band 2, Hälfte 2, s. 400. J.U. Kern’s Gonciarek S., Szarkowski M. (red.). 2009. Szcze- Verlag, Breslau. liniec Wielki. Szczeliniec Mały. Hejszowina. Szeląg Z., Wójcik G. 2014. Hieracium sudetotu- Przewodnik wspinaczkowy. Cz. I. s. 108. bulosum (Asteraceae) rediscovered outside Łódzki Klub Wysokogórski, Łódź. the Karkonosze Mts. Polish Botanical Journal Kossowska M. 2003. Czerwona lista porostów 59(1): 117-119. zagrożonych w polskiej części Sudetów. Tobolewski Z. 1955. Porosty Gór Stołowych. Prace [W:] Czyżewska K. (red.), Zagrożenie poro- Komisji Biologicznej Poznańskiego Towarzy- stów w Polsce. Monographiae Botanicae stwa Przyjaciół Nauk 17(1): 1-36. 91: 201-221. Wirth V., Hauck M., Schultz M. 2013. Die Flech- Kuták V. 1927. Třetí příspěvek ku květeně českých ten Deutschlands. s. 1244. Verlag Eugen Ul- lišejníků. Preslia 5: 36-51. mer, Stuttgart. Motiejūnaité J., Czyżewska K., Cieśliński S. 2004. Wójcik G. 2016. Występowanie jastrzębca rur- Lichens – indicators of old-growth forests in kokwiatowego Hieracium sudetotubulosum biocentres of Lithuania and North-East Po- Szeląg (Asteraceae) w Górach Stołowych (Su- land. Botanica Lithuanica 10(1): 59-74. dety Środkowe). Przyroda Sudetów 19: 45-54. Orange A., James P.W., White F.J. 2001. Micro- Wójcik G. 2017. Pierwsze notowanie alpejskiego chemical methods for the identification of li- gatunku Agrostis rupestris (Poaceae) w Gó- chens. s. 101. British Lichen Society, London. rach Stołowych (Sudety Środkowe). Frag- menta Floristica et Geobotanica Polonica 24(1): 189-194.

Lichens on the northern rock faces of Mt. Szczeliniec Wielki (Stołowe Mts, Central Sudetes)

Summary In 2018 we carried out a preliminary study of lichen biota of the northern and northwestern rock faces of Mt. Szczeliniec Wielki (Stołowe Mts, Central Sudetes). The objective was to ascertain if the lichen biota of the site differed from such biota in the remaining part of the Stołowe Mts (Dimos-Zych 2013, 2018). The fact that encouraged us to under- take such studies was finding two Alpine species on the north and north-western rock faces of Mt. Szczeliniec Wielki (Szeląg and Wójcik 2014, Wójcik 2016, 2017). 40 MARIA KOSSOWSKA, GRZEGORZ WÓJCIK

The survey revealed the occurrence of 31 lichen species (Table 1). They included both lichens growing directly on rock, and those growing directly on soil, on erosion material in rock crevices (mainly Cladonia spp.). A particular feature of sandstones of the Stołowe Mts was the presence of typically arboreal lichens on rocks. In the studied material the group was represented by three species: Bryoria fuscescens (Phot. 1), Platismatia glauca and Pseudevernia furfuracea. We also found four species characteristic of the sandstones of the Stołowe Mts, very rarely encountered in Poland outside that region: Actoparmelia incurva (Phot. 3), Cystocoleus ebeneus, Parmelia omphalodes and Racodium rupestre. An interesting species is Pertusaria ocellata, known only from the Sudete-Saxonian area of sandstone occurrence (Wirth et al. 2013). The recorded species included as many as 16 regarded as threatened in Poland (Cieśliński et al. 2006) or in the Sudetes (Kossowska 2003, Table 1). The most valuable of these is Arthonia arthonioides (Phot. 4), with its CR category in both red lists. In the Stołowe Mts the species was recorded in the 19th and early 20th c., there were no records after 1945. Two species were assigned a high category of threat within the country (EN): Cladonia bellidiflora and Parmelia omphalodes, both characteristic of montane areas. A new species for the studied mountain range is Cladonia metacorallifera.

Adresy autorów:

1Zakład Botaniki Instytut Biologii Środowiskowej Uniwersytet Wrocławski ul. Kanonia 6/8 50-328 Wrocław e-mail: [email protected]

2Ogród Botaniczny Roślin Leczniczych Katedra Biologii i Botaniki Farmaceutycznej Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu Al. Jana Kochanowskiego 10-14 51-601 Wrocław e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW Karol Bubel, Ewa Szczęśniak t. 22(2019): 41-48

Stanowiska leńca alpejskiego Thesium alpinum L. w Masywie Ślęży i jego status w Sudetach

Wstęp niec Thesium, obejmujący zawierające chlo- Rodzina Santalaceae obejmuje 43 ro- rofil półpasożytnicze rośliny (hemiparazyty dzaje i ok. 1000 gatunków półpasożytni- fakultatywne), przystosowane do pobierania czych lub pasożytniczych roślin (Christen- wody oraz soli mineralnych z korzeni są- husz i Byng 2016). We florze Polski jedynym siadujących roślin. Odbywa się to poprzez przedstawicielem tej rodziny jest rodzaj le- wykształcenie typowych dla półpasożytów

Fot. 1. Leniec alpejski Thesium alpinum L. w ciepłolubnej murawie – stanowisko na Raduni (fot. E. Szczęśniak). Phot. 1. Alpine thesium Thesium alpinum L. in a thermophilous sward – site on Radunia Mt (photo E. Szczęśniak). 42 KAROL BUBEL, EWA SZCZĘŚNIAK

Fot. 2. Kwiaty leńca alpejskiego Thesium alpinum L. (fot. E. Szczęśniak). Phot. 2. Flowers of alpine thesium Thesium alpinum L. (photo E. Szczęśniak).

haustoriów lateralnych (ssawek powstają- i próby określenia jego statusu w Masywie cych z niewielkich korzeni bocznych), wni- Ślęży i generalnie w Sudetach. kających do naczyń żywiciela. Na terenie Polski odnotowano cztery gatunki z tego Charakterystyka gatunku rodzaju (Mirek i in. 2002): leniec pospolity T. linophyllon L., l. bezpodkwiatkowy Leniec alpejski jest gatunkiem ogólno- T. ebracteatum Hayne i l. alpejski T. alpi- górskim, alpijsko-środkowoeuropejskim, num L. nadal obecne w naszej florze, choć którego zasięg obejmuje w głównej mierze coraz rzadsze, oraz notowany jedynie w Su- góry Europy Środkowej – Alpy, Apeniny, detach i uznawany obecnie za wymarły na Sudety oraz część Karpat, a także połu- terenie naszego kraju l. łąkowy T. pyrena- dniową cześć Szwecji, Bałkany i Kaukaz icum Pourr. (Szczęśniak i Śliwiński 2014). (Meusel i in. 1965, Zając i Zając 2009) oraz Podczas prowadzonych przez nas badań wyspowe stanowiska na obszarach wyżyn- flory Masywu Ślęży udało się potwierdzić nych i przedgórzach. W Polsce gatunek ten część historycznych stanowisk leńca alpej- występuje wyłącznie w południowej części skiego, co zmotywowało nas do podjęcia kraju, w Sudetach i Karpatach (Tatry, Pieniny, bardziej szczegółowych badań tego gatunku Bieszczady Zachodnie), ponadto odnotowa- Stanowiska leńca alpejskiego Thesium alpinum L. w Masywie Ślęży i jego status w Sudetach 43

Fot. 3. Rozwijające się owoce leńca alpejskiego Thesium alpinum L. (fot. K. Bubel). Phot. 3. Developing fruits of alpine thesium Thesium alpinum L. (photo K. Bubel).

no jego nieliczne wystąpienia na Przedgórzu środka po przekwitnięciu; kwiaty 4, rzadziej Sudeckim, Wyżynie Małopolskiej oraz na 3 lub 5. krotne (fot. 2). Owoc typu orzeszek, jednym stanowisku w Borach Dolnośląskich o kulistym bądź elipsoidalnym kształcie, (Zając i Zając 2001). podłużnie żeberkowany, z pozostałością Jest to hemikryptofit o cienkim, pod- okwiatu na szczycie równie długą, jak owoc noszącym się, zdrewniałym kłączu, rozga- (fot. 3). Kwitnie od czerwca (pogórze) do łęziającym się już u nasady, przez co ma sierpnia (w wyższych położeniach górskich). mniej lub bardziej krzaczkowaty pokrój. Gatunek ten jest wybitnie światłolubny, Poszczególne odgałęzienia osiągają 15- o umiarkowanych wymaganiach termicz- -25 cm wysokości, mogą wyrastać pionowo nych, występujący najczęściej w szcze- w górę, a także pokładać się lub nawet pło- linach skalnych, na piargach, murawach żyć (fot. 1). Liście, równowąskie i nagie, są wysokogórskich i naskalnych, rzadziej ułożone skrętolegle. Groniasty kwiatostan w prześwietlonych lasach i murawach kse- jest jednostronny, kwiaty barwy zielonkawo- rotermicznych. Mimo że nie jest on ściśle białej, każdy z jedną bardzo długą podsadką przywiązany do określonego typu podłoża, oraz z dwoma mniejszymi podkwiatkami. to wyraźnie preferuje skały zasadowe, jedy- Okwiat lejkowaty, ząbki zaginają się do nie sporadycznie występując na granicie i in- 44 KAROL BUBEL, EWA SZCZĘŚNIAK nych skałach bezwapiennych. Według Obe- ATPOL (Zając i Zając 2001), kwadraty przy- rdorfera (1994) jest gatunkiem charaktery- jęto za mapą http://www.komsta.net/atpol/. stycznym rzędu Seslerietalia, obejmującego bogate nawapienne murawy wysokogórskie, występuje także w zbiorowiskach z nastę- Wyniki pujących syntaksonów: związku Calama- Łącznie w Sudetach i na ich przedgórzu grostion (traworośla), rzędów Origanetalia odnotowano około 25 stanowisk T. alpinum, (ciepło- i zasadolubne okrajki) i Nardetalia w tym 5 lub 6 w Masywie Ślęży (niejasna (murawy bliźniczkowe), rzadziej w związku jest odrębność stanowisk podawanych przez Erico - Pinion (podgórskie ciepło- i zasado- Schubego (1903): na końcu wsi Sulistrowiczki lubne lasy sosnowe). W polskich Tatrach i w dolinie między Radunią a Ślężą – czy były występuje w wysokogórskich murawach to stanowiska odrębne, czy ta sama subpopu- nawapiennych (Cl. Elyno-Seslerietea Br.-Bl. lacja?). Po 1945 r. znaleziono zaledwie jedno 1948, All. Seslerion tatrae Pawłowski 1935; nowe wystąpienie na północno-zachodnim Kącki i in. 2013) głównie w zespole Carici stoku Ślęży (WRSL, ? Pieniak, 1957). W la- serpenvirentis – Festucetum Szaf., Pawł. et tach 50. XX w. leniec alpejski był zbierany na Kulcz. (1923) 1927, reprezentującym boga- zachodnim stoku Raduni (WRSL, ?.Pieniak, te florystycznie murawy wysokogórskie na 1957) i był obserwowany w rezerwacie Góra skałach i utrwalonych piargach wapiennych Radunia na polanie szczytowej i skałkach (Matuszkiewicz 2008), a w Sudetach w boga- (Panek i Berdowski 1995) – tych stanowisk tych florystycznie subalpejskich murawach nie udało się potwierdzić. W trakcie podję- bliźniczkowych (Cl. Calluno-Ulicetea Br.- tych badań w 2018 r. odnaleziono gatunek -Bl. et Tüxen ex Klika et Hadač 1944, All. na Raduni, choć w innej lokalizacji, niż do- Nardion strictae Br.-Bl. 1926, Ass. Thesio tychczas podawane, oraz dwa wystąpienia alpini – Nardetum strictae Jenik et al. 1980, na Wzgórzach Kiełczyńskich. Liczebność Chytry 2010). stanowisk jest mała, na Raduni odnotowano W Polsce jest objęty ochroną prawną 23 rośliny (największe istniejące stanowisko (Rozporządzenie 2014), nie został jednak w Sudetach poza Karkonoszami), na Wzgó- uznany za zagrożony w skali kraju (Kaźmier- rzach Kiełczyńskich 19 roślin na stoku pół- czakowa i in. 2016). nocnym i 4 rośliny na stoku południowym. Ich liczebność przed 1945 r. nie jest znana. Schube (1903) podaje jedynie, że w Karko- Materiał i metody noszach był miejscami częsty, na pogórzu Badaniami objęto wszystkie podawane zdecydowanie rzadszy. w literaturze stanowiska Thesium alpinum Dla stanowisk historycznych leńca al- w Masywie Ślęży oraz dostępne materiały pejskiego nie ma informacji o zbiorowi- zielnikowe, ponadto sprawdzono siedliska skach roślinnych, w których występował. o podobnym charakterze pod kątem jego Schube (1903) ogólnie podaje kamieniste występowania. Oceniano liczebność sub- i trawiaste stoki. Na stwierdzonych w trak- populacji i kierunek przekształceń zbioro- cie badań stanowiskach gatunek był zwią- wisk, w których leniec alpejski występował. zany przede wszystkim ze zubożałymi mu- Podjęto także próbę określenia przyczyn rawami kserotermicznymi zaliczonymi do postępujących zmian. klasy Festuco-Brometea Br.-Bl. et Tüxen ex Nomenklatura roślin naczyniowych zo- Soó 1947 i związku Koelerio-Phleion phle- stała przyjęta za pracą Mirka i in. (2002), oidis Korneck 1974. We wszystkich płatach siatka kwadratów jest zgodna z metodyką obserwowano wzrastające zagęszczenie Stanowiska leńca alpejskiego Thesium alpinum L. w Masywie Ślęży i jego status w Sudetach 45 traw (Festuca ovina, F. duriuscula, rzadziej 2014), wszyscy przedstawiciele tego rodzaju F. rubra i Phleum phleoidis) i spadek udzia- obecnie tracą stanowiska, co spowodowane łu bylin dwuliściennych. W wyniku zmian jest zarówno działalnością człowieka (nie- w bezpośrednim otoczeniu muraw wzrasta właściwa gospodarka leśna czy nadmierny ich zacienienie. Należy podkreślić, że przed ruch turystyczny), jak i procesami sukcesji 1945 r. wszystkie stanowiska były bezle- w połączeniu z bardzo słabą konkurencyj- śne i w pełni nasłonecznione. Gatunek jest nością gatunków z rodzaju Thesium. Dwa niepozorny i poza nielicznymi zbiorami do spośród nadal występujących w Polsce zielników nie był niszczony bezpośrednio (T. linophyllon i T. ebracteatum) widnieją przez człowieka, nie obserwowano także na krajowej Czerwonej Liście Roślin i Grzy- zgryzania go przez zwierzęta. bów, w kategoriach NT i VU, przy czym ten drugi jest gatunkiem ważnym dla Wspólno- ty Europejskiej, odnotowanym w II Załącz- Wykaz stanowisk leńca alpejskiego niku Dyrektywy Siedliskowej. T. alpinum Thesium alpinum L. w Masywie Ślęży jest jedynym gatunkiem leńca, który został Wykaz zawiera: kwadrat ATPOL, loka- uznany za niezagrożony w skali kraju i nie lizację (dane literaturowe, dane zielnikowe; znalazł się na polskiej czerwonej liście roślin WRSL – Herbarium Uniwersytetu Wrocław- naczyniowych (Kaźmierczakowa i in. 2016). skiego) czas obserwacji – niepublikowane W skali Dolnego Śląska jego sytuacja jest dane własne, szacunkową liczbę kwitnących całkowicie odmienna. pędów w ostatnich 5 latach; † – stanowisko Łącznie w Sudetach i na ich przedgórzu nieistniejące, †? – stanowisko nieodnalezione, odnotowano około 25 stanowisk T. alpinum. wymaga szczegółowych badań. Skupiały się one głównie w 4 rejonach: w Karkonoszach (6 stanowisk szczegóło- BE 76: †stary kamieniołom k. Mysłako- wych + ogólnie Karkonosze i 1 stanowisko wa (in einem alten Steinbruche bei Kalten- na przedpolu Karkonoszy k. Jeleniej Góry; brunn; Schube 1905); Wzgórza Kiełczyń- Schube 1903, 1930; zbiory WRSL; Szczęśniak skie (Zgb: Költschenberg; Fiek 1881, Schube npbl.), gdzie gatunek nadal występuje m.in. 1903), stok S, E. Szczęśniak 2006; 4 rośliny, w kotłach polodowcowych, lecz zanikł na stok N, K. Bubel 2018, 19 roślin; Radunia niższych stanowiskach (m.in. w Karpaczu (Geiersberg; Fiek 1881, Schube 1903); †? stok w rejonie Wilczej Poręby); w Masywie zachodni (WRSL, ? Pieniak, 1957); †? pola- Ślęży (lista powyżej); w okolicach twier- na szczytowa i skałki na zachodnim stoku dzy w Srebrnej Górze (7 stanowisk, gdzie (Panek i Berdowski 1995), stok wschodni wstępne rozpoznanie ich nie potwierdziło, K. Bubel, E. Szczęśniak 2018; † w dolinie lecz nie można wykluczyć, że na części sta- między nimi (und im Tale zw. beiden; Fiek nowisk mógł przetrwać) i w Masywie Śnież- 1881, Schube 1903); † Sulistrowiczki, na koń- nika (2 stanowiska szczegółowe, uznawany cu wsi (Kl. Silsterwitz am Dorfende; Schube za zanikły; Szeląg 2000, Szczęśniak npbl.). 1903) – czy to jest to samo stanowisko?); †? Ponadto jedno stanowisko było podawane Ślęża, skałki w lesie mieszanym, NW stok z Białego Kamienia (Fiek 1881, Schube 1903), (WRSL, ?.Pieniak, 1957). obecnie w granicach Wałbrzycha, siedlisko zostało zabudowane. Dyskusja Istniejące populacje w Karkonoszach i Masywie Ślęży są niewielkie, żadna nie Pomimo objęcia w Polsce wszystkich przekracza 100 osobników, a znaczna część leńców ochroną prawną (Rozporządzenie liczy poniżej 30 roślin. Najmniej zagrożone 46 KAROL BUBEL, EWA SZCZĘŚNIAK wydają się być populacje w górskich mura- i in. 2003), jednak drastyczne zmniejszenie wach Karkonoszy, zwłaszcza w kotłach po- się obszaru zasiedlenia oraz mała liczebność lodowcowych, lecz także tam obserwowana populacji wskazują, że stan gatunku się po- jest obecnie ekspansja traw, spowodowana garsza i przy obecnym rozpoznaniu należy depozycją azotu i zmianami klimatyczny- kategorię zagrożenia podnieść do CR – kry- mi. Wszystkie populacje w Masywie Ślęży tycznie zagrożony wymarciem. są realnie zagrożone zaniknięciem w ciągu najbliższych 10 lat w wyniku zmian środowi- skowych i małej liczebności. Dwa wystąpie- Podsumowanie nia odnotowane po 1945 r. na Wzgórzach Leniec alpejski Thesium alpinum L. jest Kiełczyńskich (na skałkach na stoku pół- gatunkiem ogólnogórskim, który występuje nocnym i krawędzi kamieniołomu na stoku głównie w górach Europy Środkowej. Jest południowym) są prawdopodobnie pozo- to zawierający chlorofil półpasożyt, przy- stałością większej populacji, występującej stosowany do pobierania wody oraz soli w całej szczytowej partii wzgórz i zanikłej mineralnych z korzeni sąsiadujących roślin po ich zalesieniu. Szczątkowe populacje poprzez wykształcone boczne, korzeniowe przetrwały w siedliskach, gdzie nie doszło haustoria. Jest słaby konkurencyjnie, wyma- do zacienienia muraw. Prawdopodobnie ga siedlisk niekwaśnych i silnie nasłonecz- podobna sytuacja ma miejsce na Raduni. nionych. W Polsce gatunek ten występuje Możliwości ochrony leńca alpejskiego są wyłącznie w południowej części kraju, ograniczone ze względu na jego specyficzną głównie w Sudetach i Karpatach, rzadziej na biologię: oprócz odpowiednich warunków ich przedpolu. Jest objęty ochroną prawną, siedliskowych (podłoże i dostęp światła) lecz nie jest uznawany za zagrożony w ska- konieczne jest zapewnienie odpowiednich li kraju. W Sudetach i na ich przedgórzu żywicieli, bez których ten gatunek nie jest odnotowano około 25 stanowisk (w Kar- w stanie funkcjonować (posiada chlorofil, konoszach, Górach Sowich, Wałbrzyskich lecz jego system korzeniowy jest relatywnie i Masywie Śnieżnika oraz w Masywie Ślęży). słabo rozwinięty i żywiciel dostarcza mu Aktualnie potwierdzono jedynie stanowiska przede wszystkim wodę z solami mineral- karkonoskie i ślężańskie. W Masywie Ślęży nymi). Jedyną skuteczną formą ochrony jest gatunek występuje na Raduni oraz ma dwa zachowanie siedlisk istniejących populacji, wystąpienia na Wzgórzach Kiełczyńskich; a te, zwłaszcza na przedgórzu i w niższych ich liczebność wynosi 23, 19 i 4 rośliny ro- położeniach górskich, obecnie ulegają dege- snące w murawach kserotermicznych (Cl. neracji i zanikowi. Bezwzględnie potrzebna Festuco-Brometea). Zagrożeniem jest po- jest tu ochrona czynna (ekstensywny wypas stępująca sukcesja i zacienianie stanowisk. lub koszenie). Ze względu na stan zachowania leńca alpej- W 2013 r. gatunek zaklasyfikowano jako skiego w Sudetach należy podnieść katego- wymierający na Dolnym Śląsku (EN; Kącki rię zagrożenia w regionie do CR – krytycznie zagrożony wymarciem.

Literatura

Panek E., Berdowski W 1995. Flora rezerwatu ber of known plant species and its annual „Góra Radunia”. Acta Universitatis Vratisla- increase. Phytotaxa 261 (3): 201-217. vensis. LXII: 11-21. Chytrý M. (red.). 2010. Vegetace Čerské Repu- Christenhusz M.J.M., Byng J.W. 2016. The num- bliky. 1. Travinná a keřičková vegetace. Aca- demia, Praha. 528 ss. Stanowiska leńca alpejskiego Thesium alpinum L. w Masywie Ślęży i jego status w Sudetach 47

Fabiszewski J., Kwiatkowski P. 2002. Threatened Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. (red.) Czerwona vascular plants of the Sudeten Mountains. Księga Karpat Polskich. Rośliny naczynio- Act. Soc. Bot. Pol. 71(4): 339-350. we. Inst. Boptaniki PAN im. W. Szafera, Kra- Fiek E. 1881. Flora von Schlesien preußischen und ków, 615 ss. österreichischen Anteils. Phanerogamen und Oberdorfer E. 1994. Pflanzensoziologische Excur- Gefäßpflanzen. Breslau: J. U. Kern’s Verl.. sionsflora. 7 Auflage, Eugen Ulmer Verlag, Kaźmierczakowa R., Błoch-Orłowska J., Celka Z., Stuttgart. 1050 pp. Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia Pawlikowski P., Szczęśniak E. Ziarnek K. 2016. 9. października 2014 r. w sprawie ochrony Polska czerwona lista paprotników i roślin gatunkowej roślin. Dz. U. z 2014 r. Nr 0, kwiatowych - Polish red list of pteridophytes poz. 1409. and flowering plants. PAN, Kraków. 44 pp. Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäspflan- Kącki Z., Dajdok Z., Szczęśniak E. 2003. Czerwona zen in Schlesien preusischen und österreichi- Lista Dolnego Śląska, 245 pp. [W:] Kącki Z. schen Anteils, Breslau. (red.), Zagrożone gatunki flory naczyniowej Schube T. 1905. Die Ergebnisse der Durchfor- Dolnego Śląska. – Inst. Biologii Roślin, Uni- schung der schlesischen Gefässpflanzenwelt wersytet Wrocławski & PTPP „Pro Natura”, im Jahre 1904. JBer. Schles. Ges. vaterl. Cul- Wrocław, s. 9-65. tur 82: 75-95. Kącki Z., Czarniecka M., Swacha G. 2013. Statis- Szczęśniak E., Śliwiński M. 2014. Thesium pyrena- tical determination of diagnostic, constant icum Pourr. [W:] Kaźmierczakowa R., Zarzyc- and dominant species of the higher vegeta- ki K., Mirek Z. (red.) Polska Czerwona Księga tion units of Poland. Monographiae Botani- Roślin, IOP PAN, Kraków. s. 100-101. cae 103. Szeląg Z. 2000. Rośliny naczyniowe Masywu Matuszkiewicz J.M. 2008. Przewodnik do ozna- Śnieżnika i Gór Bialskich. – Fragm. Flor. Geo- czania zbiorowisk roślinnych Polski. – Wyd. bot. sect. Polonica, suppl. 3: 1-255. Nauk. PWN, Warszawa, 536 ss Zając A., Zając M. (eds.) 2001. Atlas rozmiesz- Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Verglei- czenia roślin naczyniowych w Polsce [Di- chende Chorologie der Zentraleuropäischen stribution atlas of vascular plants in Poland]. Flora, 471 ss. (Text) + 135 ss. (Karten). G. Fi- 714 pp. Pracownia Chorologii Komputerowej scher, Jena. Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagielloń- Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. skiego, Kraków. 2002. Flowering plants and pteridophytes Zając M., Zając A. 2009. The geographical ele- of Poland: a checklist. W. Szafer Institute of ments of native flora of Poland. Edited by Botany, Polish Academy of Science, Kraków, Laboratory of Computer Chorology, Institute 442 ss. of Botany, Jagellonian University, Cracow.

Localities of the alpine thesium Thesium alpinum L. in the Ślęża Massif and its status in the Sudetes

Summary The alpine thesium Thesium alpinum L. is a montane species which occurs mainly in the mountains of Central Europe. It is a chlorophyll-containing semi-parasite, adapted to absorbing water and mineral salts from roots of the neighbouring plants through root haustoria. It is weak in terms of competition, and requires non-acid, insolated habitats. In Poland it occurs only in the south, mainly in the Sudetes and the Carpathians, less often in their foreland. It is protected by law but not regarded as endangered in Poland. Around 25 localities were recorded in the Sudetes (Karkonosze, Sowie Mts, Wałbrzyskie Mts., Massif of Śnieżnik and Ślęża Massif). At present only the Karkonosze and Ślęża records have been confirmed. In the Ślęża Massif the species occurs on the Radunia 48 KAROL BUBEL, EWA SZCZĘŚNIAK

and in two sites in the Kiełczyńskie Hills; its numbers are 23, 19 and 4 plants in xerothermic swards (Cl. Festuco-Brometea). The threat is progressing succession and increas- ing shadiness of the habitats. Because of the state of preservation of Alpine thesium in the Sudetes its category in the region should be raised to CR – critically endangered.

Adres autorów:

Zakład Botaniki Instytut Biologii Środowiskowej Uniwersytet Wrocławski ul. Kanonia 6/8, 50-328 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected] 1 2 3 PRZYRODA SUDETÓW Marek Halama , Paweł Pech , Katarzyna Dunaj t. 22(2019): 49-60

Dotychczasowy stan rozpoznania macromycetes Karkonoszy oraz nowe dane o rozmieszczeniu i ekologii dzwonkówki niebieskawej Entoloma nitidum (Basidiomycota, Agaricales)

Wstęp Znajomość zróżnicowania taksonomicz- sza liczba tematycznie ukierunkowanych nego, jak również rozpoznanie charakteru badań mykologicznych prowadzonych na rozmieszczenia poziomego i pionowego tym terenie (por. Domański 1963, Příhoda grzybów makroskopijnych w Karkonoszach, 1965, Svrček 19 67, Nespiak 1971, Fellner ma wciąż jedynie charakter orientacyjny, 1981, Kubička i Lizoň 1982, Fellner 1985, mimo że historia badań mikologicznych na Nespiak 1985, Landa i Fellner 1986, Fellner tym terenie jest stosunkowo bogata (por. 1989, Svrček 1990a, b, Lisiewska 1992, Fell- Narkiewicz i in. 2013, Fellner 2016). Pobieżna ner i Landa 2000, Narkiewicz 2001, Suková kwerenda literatury przedmiotu pozwoliła i Chlebicki 2004). Ogółem z terenu polskich odnaleźć przeszło sto publikacji, w których Karkonoszy i najbliższych okolic podano obecne są dane na temat występowania do tej pory około 460 taksonów (gatunków, grzybów makroskopijnych na obszarze pol- podgatunków, odmian i form) macromyce- skich i czeskich Karkonoszy lub terenach tes, w tym około 200 z obszaru Karkono- zlokalizowanych na obrzeżach tego pasma skiego Parku Narodowego (Narkiewicz i in. górskiego. Pierwsze, znane autorom, donie- 2013). Na podstawie wyników 35-letniego sienia o grzybach Karkonoszy zawierają pu- monitoringu mykologicznego prowadzo- blikacje niemieckich przyrodników z drugiej nego w czeskiej części Karkonoszy (Fellner połowy XIX i z początku XX wieku. Należy 2016) oraz dostępnych danych z innych re- tu zaliczyć prace: Baila (1860), Weberbauera gionów (np. Schmid-Heckel 1988, Łuszczyński (1873), Schneidera (1875), Schrötera (1885- 2002, Bujakiewicz 2004, Kujawa i in. 2016, 1889, 1908), Schwalba (1895), Schultza Wojewoda i in. 2016, Chachuła i in. 2018), (1913) i Dittricha (1916). Kolejne rozpro- można wnioskować, że rzeczywiste zróżni- szone informacje na temat macromycetes cowanie grzybów makroskopijnych w pol- Karkonoszy związane są głównie z dzia- skiej części Karkonoszy jest wyższe i może łalnością botaników i mykologów czeskich osiągnąć co najmniej 1000-1500 gatunków. (J. Velenovský, K. Kavina, A. Pilát, R. Veselý, Niewystarczający stan zbadania mikobioty J. Herink, V. Vacek, J. Kubička, Z. Pouzar, tego obszaru oraz jego wysokie walory kraj- F. Kotlaba, A. Lukavec, F. Šmarda, M. Svrček, obrazowe zachęciły autorów do podjęcia Z. Moravec i A. Příhoda). Od lat 60-tych poszukiwań mykologicznych, których czę- minionego wieku zauważalna jest więk- ściowy rezultat prezentuje niniejsza praca. 50 MAREK HALAMA, PAWEŁ PECH, KATARZYNA DUNAJ

Do rodzaju dzwonkówka Entoloma skiego na Pojezierzu Krzywińskim (Kujawa (Fr.) P. Kumm. zaliczane są grzyby tworzą- 2009), 8) Puszczy Wkrzańskiej na Równinie ce owocniki kapeluszowe, zaopatrzone Wkrzańskiej (Friedrich 2010), 9) Góry Wie- w rozwijający się gymnokarpicznie hyme- rzejskiej w Górach Świętokrzyskich (Kudła- nofor blaszkowaty. Jedną z podstawowych wiec i Misiuna 2014) oraz 10) Dąbrów Kroto- cech wyróżniających dzwonkówki jest szyńskich na Wysoczyźnie Kaliskiej (Pietras obecność różowych lub różowobrązowych i in. 2016). Entoloma nitidum jest gatunkiem (w wysypie), kanciastych lub kanciasto- znanym z Karkonoszy, z czeskiej części tego -guzowatych zarodników podstawkowych pasma (Fellner 2016). Celem pracy jest przed- (Singer 1986). Większość przedstawicieli stawienie nowego stanowiska tego gatunku tego rodzaju to grzyby saprotroficzne, któ- odnalezionego przez autorów w polskiej re czerpią składniki pokarmowe z rozkładu części Karkonoszy w roku 2016, przybliżenie martwych szczątków organicznych (ściółka, ogólnej charakterystyki tego taksonu oraz za- próchnica, drewno). Nieliczne dzwonkówki prezentowanie zaktualizowanych danych na wchodzą w relacje biotroficzne z torfowca- temat jego ekologii i rozmieszczenia. mi lub uczestniczą w związkach mikoryzo- wych z roślinami wyższymi, tj. drzewami i krzewami, np. przedstawicielami rodzin Materiał i metody Betulaceae, Pinaceae, Salicaceae i Rosa- Badania terenowe przeprowadzono we ceae albo pasożytują na owocnikach in- wrześniu 2016 roku. Dane mykologiczne nych grzybów (Noordeloos 1992, Largent zebrano w oparciu o metodę marszrutową. 1994). Na świecie znanych jest 1000-1500 Informacje na temat stanowisk grzybów gro- gatunków dzwonkówek (Kirk i in. 2008, Co- madzono przy użyciu odbiornika GPS oraz -David i in. 2009). W Europie rodzaj ten jest reprezentowany przez ponad 350 gatunków oprogramowania bazodanowego. Weryfi- kację zebranych w trakcie prac terenowych (Noordeloos 1992, 2004, Noordeloos i in. 2018), zaś w Polsce przez co najmniej 131 materiałów (wysuszone owocniki przecho- wywane w fungarium jednego z autorów gatunków (Wojewoda 2003, Kujawa 2018). Dzwonkówka niebieskawa Entoloma (MH)) prowadzono klasycznymi metodami nitidum Quél. (syn. Entocybe nitida (Quél.) taksonomii mykologicznej z użyciem mi- T.J. Baroni, Largent & V. Hofst.) jest jednym kroskopu świetlnego. Do przygotowania z rzadziej spotykanych grzybów w naszym preparatów mikroskopowych wykorzystano kraju. Gatunek ten znany jest z kilku stano- wodę oraz określone odczynniki chemicz- wisk w Polsce, tj.: 1) rezerwatu Molenda na ne i barwniki (5% NH3•H2O, 1% roztwór

Wysoczyźnie Bełchatowskiej (Ławrynowicz Floksyny B w 5% NH3•H2O, odczynnik 1973, Wojewoda 2003), 2) kompleksu leśnego Melzera). Pomiary biometryczne cech mor- w okolicach Zwierzyńca na Roztoczu Środ- fologicznych wykonano w wodzie amo- kowym (Domański 19 97, Wojewoda 2003, Ko- niakalnej. Wyniki pomiarów zarodników złowska i in. 2015), 3) terenu Pienin (Anony- podstawkowych podano wg następującego mous 1968, Wojewoda 2003), 4) doliny Wan- schematu: (minimum) 10-90 percentyl (mak- tule w Tatrach Zachodnich (Anonymous 1968, simum), średnia, odchylenie standardowe. Wojewoda 2003), 5) Sarniej Skały w Tatrach Nazewnictwo grzybów przyjęto za Index Reglowych (Ronikier 2012), 6) kompleksu le- Fungorum (www.indexfungorum.org), ro- śnego „Uroczysko Teresin” na Wysoczyźnie ślin według Mirka i in. (2002) i Ochyry i in. Kaliskiej (Lisiewska i Reszel 2000), 7) Parku (2003). Nazwy syntaksonów w Karkono- Krajobrazowego im. Dezyderego Chłapow- szach podano za Potocką (2004). Dotychczasowy stan rozpoznania macromycetes Karkonoszy oraz nowe dane o rozmieszczeniu i ekologii... 51

Wyniki i dyskusja ty, w korteksie niebieskawy, poza tym biały; charakteryzuje się słabym, niespecyficznym, Rys taksonomiczny, charakterystyka słabo mącznym lub przypominającym rzod- morfologiczna i gatunki podobne kiew zapachem. Charakterystyka morfolo- Dzwonkówkę niebieskawą opisano pod giczna owocników E. nitidum odnalezionych nazwą Entoloma nitidum (Quélet 1882) na na nowym stanowisku w Karkonoszach jest podstawie okazów zebranych we Francji na zbieżna ze współczesną koncepcją tego ga- obszarze pasma górskiego Jury. Współcze- tunku i opisami prezentowanymi we wcze- śnie gatunek ten zaliczany jest do podrodza- śniejszych pracach (np. Noordeloos 1981, ju Entoloma, sekcji Nitida (Romagn.) Noor- 1992, Breitenbach i Kränzlin 1995, Noordelo- del. w obrębie rodzaju Entoloma (Noorde- os 2004, Ludwig 2007a, b, Noordeloos 2012). loos i Gates 2012, Morgado i in. 2013) lub Zabarwienie i generalny pokrój zebranych też traktowany jest jako przedstawiciel nowo okazów przedstawiają wykonane zdjęcia utworzonego rodzaju Entocybe T.J. Baro- (fot. 1-3). Z kolei ważniejsze cechy budowy ni, V. Hofst. & Largent (Baroni i in. 2011), mikromorfologicznej przebadanych owoc- tj. Entocybe nitida (Quél.) T.J. Baroni, Largent ników prezentują się następująco: zarodniki & V. Hofst. (proponowana nazwa polska podstawkowe: (6.8) 7.2-8.2 (8.5), 7.6±0.4 × – wieruszkorumieniak niebieskawy). Czas (6.2) 6.4-7.4 (7.8), 6.9±0.4 µm, Qw= (1) 1-1.2 pokaże, która z wymienionych koncepcji (1.2), 1.1±0 (n=51), prawie izodiametryczne taksonomicznych okaże się bardziej trwała do izodiametrycznych, z boku niewyraźnie w przyszłych analizach filogenetycznych. 6-8 kanciaste, cienkościenne, bezbarwne Ze względu na walory kolorystyczne, (w wodzie amoniakalnej; fot. 4); podstawki: dzwonkówkę niebieskawą można zaliczyć (28.9) 31.3-41 (42), 35.8±3.8 × (6.8) 7.1-8.3 do najładniejszych przedstawicieli rodzaju. (8.5), 7.7±0.5 µm (n=20), 4-sterygmowe (rza- Dosyć mięsiste, zwykle średniej wielkości dziej 2-sterygmowe), zaopatrzone w sprząż- (niejadalne; por. Hagara 2014) owocniki kę u podstawy; cystyd hymenialnych nie tego grzyba, cechują się stosunkowo trwa- odnaleziono; skórka kapelusza typu „cutis” łym – stalowoniebieskim (szaroniebieskim), i „ixocutis”, złożona z wierzchniej warstwy ciemnoniebieskim lub rzadziej granatowym zbudowanej z cylindrycznych, promieniście zabarwieniem kapelusza i trzonu. Jednolicie ułożonych strzępek, o szerokości 2.5-6 µm, zabarwione blaszki są początkowo kremo- dość obficie zaopatrzonych w niebieski we- we, z czasem stają się jednak bladoróżowe, wnątrzkomórkowy pigment oraz spodniej a następnie brązoworóżowe; w zarysie są warstwy składającej się z wydętych strzępek wyraźnie brzuchate i prawie wolne lub wą- o rozmiarach 25-60 × 20-35 µm; sprzążki sko do trzonu przyrośnięte. Kapelusz jest obecne, liczne (obserwowane w bazalnej początkowo dzwoneczkowaty, następnie części podstawek oraz na strzępkach budu- wypukły z szerokim garbkiem, niehigro- jących tramę blaszek). faniczny, gładki, o powierzchni pokrytej Przeanalizowana kolekcja: POLSKA, włókienkowatą i jedwabiście połyskującą Karkonosze: podmokła świerczyna górska skórką. Trzon o długości wyraźnie większej (Bazzanio-Piceetum), w próchnicy pokry- od szerokości kapelusza, jest cylindryczny, tej ściółką iglastą i martwymi szczątkami prosty lub skręcony, zwęża się lub rozszerza mchów, w sąsiedztwie Sphagnum fimbria- ku zwykle bledszej (białawej lub żółtawej) tum, Polytrichum commune i Vaccinium podstawie, jego powierzchnia jest mniej lub vitis-idaea, 1200 m n.p.m., 50°45’59”N, bardziej podłużnie włóknisto prążkowana. 15°41’28”E, 13.09.2016, leg. M. Halama Miąższ w kapeluszu i trzonie jest dość zwar- (HM-2016-1034). 52 MAREK HALAMA, PAWEŁ PECH, KATARZYNA DUNAJ Dotychczasowy stan rozpoznania macromycetes Karkonoszy oraz nowe dane o rozmieszczeniu i ekologii... 53

Fot. 1-3. Owocniki Entoloma nitidum w podmokłej świerczynie górskiej (Bazzanio-Piceetum) w są- siedztwie Sphagnum girgensohnii i Polytrichum commune (Karkonosze, wys. ok. 1200 m n.p.m.), 13.09.2016 (fot. M. Halama). Phot. 1-3. Basidiocarps of Entoloma nitidum in the montane spruce forest (Bazzanio-Piceetum) among Sphagnum girgensohnii and Polytrichum commune (the Giant Mts, alt. ca. 1200 m a.s.l.), 13.09.2016 (photo M. Halama).

Smukły pokrój owocników i ich stosunkowo trwałe (niebieskie) zabarwienie oraz różnice wynikające z preferencji siedliskowych (występowanie w lasach) wyróżniają E. nitidum od kilku innych bardzo podobnych europejskich dzwonkówek, tj. dzwon- kówki szarofioletowej Entoloma bloxamii (Berk. & Broome) Sacc., a ponadto Entoloma madidum (Fr. ex) Gillet, Entoloma atromadidum A.M.Ainsw. & B. Douglas i Entoloma ochreoprunuloides f. hyacinthinum Noor- del. & Morgado, które pojawiają się na siedliskach otwartych, najczęściej w obrębie Fot. 4. Zarodniki podstawkowe Entoloma niti- naturalnie użytkowanych, nienawożonych dum (HM-2016-1034) (fot. M. Halama). lub słabo nawożonych zbiorowisk łąkowych Phot. 4. Basidiospores of Entoloma nitidum (HM- (Noordeloos 2004, Morgado i in. 2013, 2016-1034) (photo M. Halama). Ainsworth i in. 2018). Duże podobieństwo 54 MAREK HALAMA, PAWEŁ PECH, KATARZYNA DUNAJ do E. nitidum wykazuje ponadto bardzo W czeskiej części Karkonoszy dzwon- rzadka Entoloma alcedicolor Arnolds & No- kówka niebieskawa spotykana jest w lasach ordel., znana z antropogenicznego siedliska świerkowych, gdzie występuje w rozprosze- wysokiej zieleni przydrożnej w Holandii. niu w piętrze podgórskim i jest obecna czę- Owocniki E. alcedicolor są jednak smuklej- ściej w obrębie regla dolnego i górnego (Fel- sze i różnią się budową skórki kapelusza lner 2016). W Europie Środkowej owocniki („cutis” z obecnością trichodermalnych kę- dzwonkówki niebieskawej pojawiają się od pek) oraz czosnkowym zapachem miąższu lipca do października (listopada). Notowania (Noordeloos 2004). Warto jednocześnie tego gatunku mają miejsce przeważnie w la- zwrócić uwagę, że na podstawie analizy sach iglastych (świerkowych i świerkowo- molekularnej wybranych fragmentów DNA, -jodłowych) oraz na torfowiskach wysokich E. alcedicolor i E. nitidum uznane zostały z udziałem świerków, rzadziej w lasach mie- w ostatnim czasie za taksony konspecyficz- szanych (np. Galio rotundifolii-Abietetum) ne (Morgado i in. 2013). i liściastych (np. Luzulo luzuloidis-Fagetum), najczęściej na glebach kwaśnych i ubogich, na torfie, choć również na glebach zasado- Charakterystyka ekologiczna wych (w miejscach, gdzie najwyższa war- odnalezionego stanowiska oraz uwagi stwa gleby jest wyraźnie zakwaszona), na na temat wymagań siedliskowych siedliskach świeżych do wilgotnych, w miej- W miejscu, w którym zostały odnalezio- scach mszystych lub trawiastych, zwłaszcza ne nieliczne owocniki E. nitidum, występuje w średnich położeniach górskich (Krieglste- siedlisko świerczyny na torfie (Pielech i in. iner 2003, Gerhardt 2006, Ludwig 2007b, 2017). Na obszarze Karkonoszy siedlisko to Noordeloos 2012). jest reprezentowane przez dwa typy zbioro- Dane na temat występowania E. nitidum wisk, tj.: bagienną świerczynę górską Spha- w Polsce obejmują zarówno notowania po- gno-Piceetum (Tüxen) Hartmann i podmokłą chodzące z terenów górskich jak i nizinnych świerczynę górską Bazzanio-Piceetum (Br.- (ryc. 1). Chociaż przeanalizowane prace -Bl. et Siss.) Seibert (Potocka 2004). W miejscu zawierają informacje zróżnicowane pod odnalezionych okazów występuje zbioro- względem stopnia szczegółowości (Anony- wisko podmokłej świerczyny górskiej, które mous 1968, Domański 19 97, Lisiewska i Reszel przestrzennie i rozwojowo związane jest 2000, Kujawa 2009, Friedrich 2010, Ronikier z wolno przesączającymi się wodami wysię- 2012, Kudławiec i Misiuna 2014, Kozłowska kowymi powodującymi trwałe podtopienie. i in. 2015, Pietras i in. 2016), to większość Podłożem podmokłej świerczyny jest torf z nich odnotowuje obecność dzwonkówki przejściowy. W warstwie zielnej występuje niebieskawej w określonym typie zbiorowi- Trientalis europaea, Equisetum sylvaticum, ska leśnego (Abietetum polonicum, Calama- Homogyne alpina oraz różne gatunki boró- grostio-Quercetum, Luzulo pilosae-Fagetum, wek (Vaccinium spp.) W płatach silnie pod- Polysticho-Piceetum, Tilio-Carpinetum). mokłych zaznacza się udział grupy gatunków Informacje tego typu, wyrażające przywią- związanych z torfowiskami przejściowymi zanie dyskutowanego gatunku do siedlisk (m. in. Eriophorum angustifolium, Carex nigra, kształtowanych obecnością drzew i krze- Carex canescens). Choć w warstwie mszystej wów, stanowią odzwierciedlenie wymagań dominuje Sphagnum girgenshonii, to warstwa siedliskowych i statusu troficznego tego grzy- ta jest zwykle zróżnicowana taksonomicznie, ba, który jest uważany za gatunek ektomi- ze znacznym udziałem torfowców i wątro- koryzowy. Dotychczas potwierdzono zwią- bowców (Potocka 2004). zek E. nitidum z grabem (Carpinus betulus) Dotychczasowy stan rozpoznania macromycetes Karkonoszy oraz nowe dane o rozmieszczeniu i ekologii... 55

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk Entoloma nitidum w Polsce: + – nowe stanowisko z Karkonoszy, ○ – znane stanowiska wygenerowane na podstawie dostępnych danych literaturowych. Fig. 1. Distribution of sites of Entoloma nitidum in Poland: + – new site from the Giant Mts, ○ – known sites according to data obtained from literature sources.

(Montecchio i in. 2006), uważa się jednak, że Rozmieszczenie i zagrożenia podstawowym fitobiontem dzwonkówki nie- Mając na uwadze stanowiska obejmują- bieskawej jest świerk (Picea abies), rzadziej ce południową, centralną i północną część jodła (Abies alba) lub sosna (Pinus sylvestris) Polski (ryc. 1), E. nitidum wydaje się być ga- (Krieglsteiner 2003). Prawdopodobnie możli- tunkiem szeroko rozmieszczonym w naszym wy jest również związek E. nitidum z dagle- kraju. Nie jest jednak grzybem częstym zją (Pseudotsuga), brzozą (Betula) i jarzębem (10 stanowisk) i przypuszczalnie pojawia się (Sorbus) (Krieglsteiner 2003). 56 MAREK HALAMA, PAWEŁ PECH, KATARZYNA DUNAJ zwykle nielicznie. Niemniej jednak, biorąc chach (Holec i Beran 2006), Danii (Wind pod uwagę duże zróżnicowanie siedlisk i Ejrnæs 2014), Holandii (Arnolds i Veerkamp i zbiorowisk, w których notowano dotych- 2008) i Niemczech (Benkert i in. 1992). Kriegl- czas dzwonkówkę niebieskawą w Polsce, steiner (2003) zwraca uwagę na znaczny spa- jak również dane na temat ekologii i roz- dek liczebności populacji dzwonkówki nie- mieszczenia tego gatunku z krajów sąsied- bieskawej w Badenii-Wirtembergii. Autor ten nich (np. Krieglsteiner 2003, Holec i Beran wskazuje jednocześnie na zmiany ciągłości 2006), należy spodziewać się kolejnych in- siedliskowej, jako podstawowe zagrożenie formacji na temat obecności E. nitidum w in- dla utrzymania się populacji E. nitidum powo- nych regionach Polski. Szczególnie dotyczy dowane eutrofizacją siedlisk (stosowanie na- to obszarów, w których wykazano obecność wozów, wapnowanie, emisja zanieczyszczeń odpowiednich typów siedlisk, przykładowo komunikacyjnych i rolniczych) i agresywną podmokłych i torfowiskowych świerczyn gospodarką leśną (zręby zupełne, budowa górskich (Góry Izerskie, Góry Stołowe, Góry i utrzymanie leśnej infrastruktury drogowej, Bystrzyckie, Masyw Śnieżnika, Beskid Ży- wykorzystywanie ciężkiego sprzętu powo- wiecki, Beskid Śląski, Beskid Mały) (Potocka dującego negatywne zmiany strukturalne 2004, Wilczek i in. 2015) czy jodłowych powierzchniowych warstw gleby). borów mieszanych (Kotlina Sandomierska) Obszar występowania dzwonkówki nie- (Matuszkiewicz 2001). Odnalezione w Karko- bieskawej, oprócz Europy, obejmuje rów- noszach stanowisko E. nitidum znajduje się nież tereny północno-wschodniej i wschod- na obszarze chronionym i na chwilę obecną niej Azji (Rosja, Japonia) oraz Ameryki Pół- wydaje się być niezagrożone (por. niżej). nocnej (Krieglsteiner 2003, Morgado i in. Poza Polską Entoloma nitidum znana jest 2013). Beltrán (2010) sygnalizuje ponadto w Europie z wielu krajów (Austria, Belgia, obecność E. nitidum na Wyspach Kanaryj- Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Holandia, skich, zaś Yei-Zeng i Wen-Neng (2001) na Irlandia, Liechtenstein, Litwa, Luksemburg, Tajwanie. Horak (1980), proponując włą- Niemcy, Norwegia, Portugalia, Rosja, Rumu- czenie Entoloma haastii G. Stev. do E. niti- nia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, dum, zaprezentował jednocześnie dane na Ukraina, Wielka Brytania, Włochy), niemniej temat obecności dzwonkówki niebieskawej jednak jest ona zwykle zaliczana do grzy- w lasach Nowej Zelandii, Nowej Kaledonii, bów notowanych rzadko lub okazjonalnie Papui Nowej Gwinei i południowej części (np. Noordeloos 1988, Breitenbach i Kränz- Ameryki Południowej. Nowsze badania lin 1995, Urbonas 1999, Krieglsteiner 2003, (Horak 2008, Noordeloos i Gates 2012) wy- Wojewoda 2003, Jurc i in. 2004, Prongué i in. kluczają tego rodzaju interpretację taksono- 2004, Legon i in. 2005, Onofri 2005, Rubio miczną, wskazując jednoznacznie na nieza- i in. 2006, Walleyn i in. 2006, Courtecuisse leżność tych dwóch (bliźniaczo podobnych) i Duhem 20 07, Noordeloos 2012, Hagara gatunków, sugerując jednocześnie „północ- 2014). Takson ten znajduje się na „czerwo- no-umiarkowany” charakter rozmieszczenia nych listach gatunków zagrożonych” w Cze- E. nitidum (Morgado i in. 2013).

Literatura

Ainsworth A.M., Douglas B., Suz L.M. 2018. Big thinum and E. atromadidum sp. nov. Field Blue Pinkgills formerly known as Entoloma Mycology 19(1): 5-14. bloxamii in Britain: E. bloxamii s. str., E. ma- Anonymous. 1968. Compte-rendu du IV-ème didum, E. ochreoprunuloides forma hyacin- Congrès des Mycologues Européens Warsza- wa 1968. Acta Mycol. 4(2): 181-198. Dotychczasowy stan rozpoznania macromycetes Karkonoszy oraz nowe dane o rozmieszczeniu i ekologii... 57

Arnolds E., Veerkamp M. 2008. Basisrapport Rode talibus anno 1961 collectis. Monogr. Bot. Lijst Paddenstoelen. Nederlandse Mycologi- 15: 325-354. sche Vereniging, Utrecht, ss. 295. Domański Z. 1997. Nowe stanowiska rzadkich Bail T. 1860. Zusammenstellung der Hymeno- i interesujących grzybów w Polsce. Author- myceten in Schlesien und der Niderlausitz. -publisher, Warszawa, ss. 75. Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft Fellner R. 1981. Some rare agarics from the Krko- für vaterlandische Cultur (Breslau) 38: 88-109. noše (Giant Mountains) I. Inocybe acutella Baroni T.J., Hofstetter V., Largent D.L., Vilgalys R. Bon. Ceská Mykol. 35(2): 102-107. 2011. Entocybe is proposed as a new genus Fellner R. 1985. Ektomykorrhizní houby klimaxo- in the Entolomataceae (Agaricomycetes, Ba- vých lesních společenstev při horní hranici sidiomycota) based on morphological and lesa v imisních oblastech Krkonoš [Ph.D. molecular evidence. North American Fungi Thesis]. Kostelec n. Č. 1: Institute of Applied 6(12): 1-19. Ecology, Agriculture University. Beltrán E. 2010. Fungi. [W:] Arechavaleta M., Ro- Fellner R. 1989. Houby krkonošských subalpin- dríguez S., Zurita N., García A. (red.). Lista ských vrchovišťs klečí. [W:] Kuthan J. (red.). de especies silvestres de Canarias. Hongos, Houby rašelinišť a bažinatých lesů v Česko- plantas y animales terrestres. 2009. Gobierno slovensku. Sborník referátů: pracovní setkání de Canarias, s. 25-69. českých a slovenských mykologů pod Tatrami Benkert D., Dörfelt H., Hardtke H.-J., Hirsch G., Liptovský Hrádok, 10-18.IX.1988. Českoslo- Kreisel H., Krieglsteiner G.J., Lüderitz M., Run- venská vědecká společnost pro mykologii při ge A., Schmid H., Schmitt J.A., Winterhoff W., ČSAV, Praha, s. 1-4. Wöldecke K., Zehfuss H.-D., Einhellinger A., Fellner R. 2016. Atlas krkonošských mechorostů, Gross G., Grosse-Brauckmann H., Nuss I., lišejníků a hub 2 – houby. Správa KRNAP, Wölfel G. 1992. Rote Liste der gefährdeten Vrchlabí, ss. 408. Großpilze in Deutschland. Deutsche Gesell- Fellner R., Landa J. 2000. Změny v rozšíření hub schaft für Mykologie e.V. & Naturschutzbund (makromycetů) v krkonošských lesích v po- Deutschland e.V. (NABU), IHW-Verlag, sledních desítiletích. Opera Corcontica 37: Eching, ss. 144. 446-452. Breitenbach J., Kränzlin F. 1995. Fungi of Switzer- Friedrich S. 2010. Mycological relationships in land. Vol. 4. Agarics (2nd Part). Verlag Myko- lowland acidophilous beech forest (Luzulo logia, Luzern, ss. 368. pilosae-Fagetum) in the Puszcza Wkrzańska Bujakiewicz A. 2004. Grzyby wielkoowocnikowe forest (NW Poland). Pol. Bot. J. 55(2): 457-471. Babiogórskiego Parku Narodowego. [W:] Gerhardt E. 2006. Grzyby. Wielki ilustrowany Wołoszyn B.W., Jaworski A., Szwagrzyk J. przewodnik. KDC, Warszawa, ss. 720. (red.). Babiogórski Park Narodowy: monogra- Hagara L. 2014. Ottova encyklopédia húb. Otto- fia przyrodnicza. Komitet Ochrony Przyrody vo Nakladateství, Praha, ss. 1152. PAN przy współpracy Instytutu Systematy- Holec J., Beran M. 2006. Červený seznam hub ki i Ewolucji Zwierząt PAN. Wydawnictwo (makromycetů) České republiky. Příroda i Drukarnia Towarzystwa Słowaków w Pol- 24: 1-282. sce, Kraków, s. 215-257. Horak E. 1980. Entoloma (Agaricales) in Indoma- Chachuła P., Bodziarczyk J., Gach M., Siedlar- laya and Australasia. Beih. Nova Hedwigia czyk e., Barczyk M., Ziółek M. 2018. Róż- 65: 1-352. norodność mykobioty w Pienińskim Parku Horak E. 2008. Agaricales of New Zealand 1: Plu- Narodowym w okresie jesienno-zimowym- teaceae (Pluteus, Volvariella), Entolomataceae -wstępne wyniki badań. Vol. 74. Chrońmy (Claudopus, Clitopilus, Entoloma, Pouzarel- Przyrodę Ojczystą. Vol. 3, ss. 181-193. la, Rhodocybe, Richoniella). Vol. 5. Fungi of Co-David D., Langeveld D., Noordeloos M.E. New Zealand. Fungal Diversity Press, Hong 2009. Molecular phylogeny and spore evo- Kong, ss. 305. lution of Entolomataceae. Persoonia 23: Jurc D., Piltaver A., Ogris N. 2004. Seznam vrst in 147-176. razširjenost makromicet v Sloveniji z analizo Courtecuisse R., Duhem B. 2007. Guide des cham- stopnje ogroženosti – Končno poročilo. Goz- pignons de France et d’Europe. Delachaux et darski inštitut Slovenije, Ljubljana, ss. 462. Niestlé, Paris, ss. 476. Kirk P.M., Cannon P.F., Minter D.V., Stalpers J.A. Dittrich G. 1916. Bemerkungen zu neuen Funden 2008. Ainsworth & Bisby’s Dictionary of schlesischer Pilze. Hedwigia 57: 1-8. Fungi. 10 th ed. CAB International, Walling- Domański S. 1963. De fungis in Sudetis occiden- ford, ss. 771. 58 MAREK HALAMA, PAWEŁ PECH, KATARZYNA DUNAJ

Kozłowska M., Heluta V.P., Mułenko W., Bazyuk- Ludwig E. 2007a. Pilzkompendium. Band 2. -Dubey I.V. 2015. Fungi of the Roztocze region Abbildungen. Die größeren Gattungen der (Poland and Ukraina) Part I. A checklist of Agaricales mit farbigem Sporenpulver (aus- larger Basidiomycota. Toarzystwo Wydaw- genommen Cortinariaceae). Fungicon Verlag, nictw Naukowych Libropolis, Lublin, ss. 192. Berlin, ss. 209. Krieglsteiner G.J. 2003. Entolomataceae. [W:] Ludwig E. 2007b. Pilzkompendium. Band 2. Be- Krieglsteiner G.J. (red.). Die Großpilze Ba- schreibungen. Die größeren Gattungen der den-Württembergs. 4. Ständerpilze: Blätter- Agaricales mit farbigem Sporenpulver (aus- pilze. II. Verlag Eugen Ulmer GmbH & Co., genommen Cortinariaceae). Fungicon Verlag, Stuttgart, s. 138-243. Berlin, ss. 723. Kubička J., Lizoň P. 1982. Mycorrhizae-forming Ławrynowicz M. 1973. Grzyby wyższe makro- fungi in climax forest communities at a tim- skopowe w grądach Polski środkowej. Acta berline in Giant Mountains (Abstracts of Mycol. 9(2): 133-204. papers delivered at the 7th Conference of Łuszczyński J. 2002. Preliminary red list of Basi- Czechoslovak mycologists held at České diomycetes in the Góry Świętokrzyskie Mts Budějovice, 13-18 September, 1982). Ceská (Poland). Pol. Bot. J. 47(2): 183-193. Mykol. 37(2): 109. Matuszkiewicz J.M. 2001. Zespoły leśne Polski. Kudławiec B., Misiuna Ł. 2014. Grzyby wielko- Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, owocnikowe Macromycetes Góry Wierzej- ss. 358. skiej w Górach Świętokrzyskich. Przegląd Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. Przyrodniczy 25(3): 3-30. 2002. Flowering plants and pteridophytes Kujawa A. 2009. Macrofungi of wooded patches of Poland. A checklist. [W:] Mirek Z. (red.). in the agricultural landscape. I. Species di- Biodiversity of Poland. Vol. 1. W. Szafer In- versity. Acta Mycol. 44(1): 49-75. stitute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kujawa A. 2018. Grzyby makroskopijne Polski w li- Kraków, s. 442. teraturze mikologicznej: gatunki w publika- Montecchio L., Rossi S., Courty P.-E., Garbaye J. cjach po 2000 r. Atlas grzybów Polski [http:// 2006. Entoloma nitidum Quél. + Carpinus be- www.grzyby.pl/grzyby-makroskopijne- tulus L. Descr. Ectomycorrhizae 9/10: 31-36. Polski-w-literaturze-mikologicznej.htm [uzy- Morgado L.N., Noordeloos M.E., Lamoureux Y., skany dostęp: 23.02.2018]. Geml J. 2013. Multi-gene phylogenetic ana- Kujawa A., Szczepkowski A., Gierczyk B., Ślusar- lyses reveal species limits, phylogeographic czyk T., Chachuła P., Karasiński D. 2016. patterns, and evolutionary histories of key Grzyby wielkoowocnikowe w Bieszczadzkim morphological traits in Entoloma (Agaricales, Parku Narodowym. [W:] Górecki A., Zema- Basidiomycota). Persoonia 31(1): 159-178. nek b. (red.). Bieszczadzki Park Narodowy Narkiewicz Cz. 2001. Grzyby wielkoowocnikowe – 40 lat ochrony. Bieszczadzki Park Naro- góry Chojnik (Karkonoski Park Narodowy) - dowy, s. 199-210. gatunki rzadkie i zagrożone. Przyroda Sude- Landa J., Fellner R. 1986. Některé vzácné lupenaté tów Zachodnich 4: 65-76. houby z Krkonoš. II. Russula salmoneolutea Narkiewicz Cz., Kita W., Pusz W., Panek E. 2013. sp. nov. Ceská Mykol. 40(4): 234-246. Grzyby i śluzowce. [W:] Knapik R., Raj A. Largent D.L. 1994. Entolomatoid fungi of the We- (red.). Przyroda Karkonoskiego Parku Naro- stern United States and Alaska. Mad River dowego. Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Press, Inc., Eureka, ss. 516. Góra, s. 339-358. Legon N.W., Henrici A., Roberts P., Spooner B.M., Nespiak A. 1971. Grzyby wyższe regla górnego Watling R. 2005. Checklist of the British and w Karkonoszach. Acta Mycol. 7(1): 87-99. Irish Basidiomycota. Royal Botanic Gardens, Nespiak A. 1985. Grzyby. [W:] Jahn A. (red.). Kar- Kew, ss. 536. konosze Polskie (Polish Karkonosze Mts). Pol- Lisiewska M. 1992. Wpływ obecności paśników ska Akademia Nauk, Oddział we Wrocławiu, na pojaw synantropijnych macromycetes Towarzystwo Naukowe w Jeleniej Górze. w Karkonoskim Parku Narodowym. Bad. Fi- Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław- zjogr. Pol. Zach. Ser. B - Botanika 41: 149-174. -Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 237-246. Lisiewska M., Reszel I. 2000. Macromycetes na tle Noordeloos M.E. 1981. Entoloma subgenera zróżnicowania acidofilnych dąbrów środko- Entoloma and Allocybe in the Netherlands wej części uroczyska Teresiny (nadleśnictwo and adjacent regions with a reconnaissance Krotoszyn). Bad. Fizjogr. Pol. Zach. Ser. B - of their remaining taxa in Europe. Persoonia Botanika 49: 7-57. 11(2): 153-256. Dotychczasowy stan rozpoznania macromycetes Karkonoszy oraz nowe dane o rozmieszczeniu i ekologii... 59

Noordeloos M.E. 1988. Family Entolomataceae Forschung im Fürstentum Liechtenstein. Band Kotl. & Pouzar. [W:] Bas C., Kuyper T.W., 21. Amtlicher Lehrmittelverlag, Vaduz, ss. 592. Noordeloos M.E., Vellinga E.C. (red.). Flora Quélet L. (1882) 1883. Quelques espèces critiques Agaricina Neerlandica. Critical monographs ou nouvelles de la flore mycologique de Fran- on families of agarics and boleti occurring in ce. Comptes rendus de Association Française the Netherlands. Vol. 1. A.A. Balkema Publi- pour l’Avancement des Sciences 11: 387-412. shers, Rotterdam, s. 77-177. Ronikier A. 2012. Fungi of the Sarnia Skała mas- Noordeloos M.E. 1992. Entoloma s.l. Fungi Euro- sif in the Tatra Mountains (Poland). Pol. Bot. paei. Vol. 5. Libreria editrice Giovanna Biella, Stud. 28: 1-293. Saronno, ss. 1-760. Rubio E., Suárez A., Miranda M.A., Linde J. 2006. Noordeloos M.E. 2004. Entoloma s.l. (Supple- Catálogo provisional de los macromicetos mento). Fungi Europaei. Vol. 5A. Edizioni (setas) de Asturias. Real Instituto de Estudios Candusso, Alassio, ss. Asturianos, Oviedo, ss. 475. Noordeloos M.E. 2012. Entoloma (Fr.) P. Kumm. Schmid-Heckel H. 1988. Pilze in den Berchtesga- [W:] Knudsen H., Vesterholt J. (red.). Funga dener Alpen. Forschungsberichte aus dem Nordica. Agaricoid, boletoid, clavarioid, cy- Nationalpark Berchtesgaden 15: 1-136. phelloid and gastroid genera. Nordsvamp, Schneider W.G. 1875. Über neue Beiträge zur Copenhagen, s. 517-576. schlesisehen Pilzflora aus der Familie der Noordeloos M.E., Dima B., Weholt Ø., Eidis- Ustilagineen und Uredineen. Jahresbericht sen S.E., Lorås J., Brandrud T.E. 2018. En- der Schlesischen Gesellschaft für Vaterlan- toloma chamaemori (Entolomataceae, Ba- dische Cultur (Breslau) 52: 90-91. sidiomycota) – a new boreal species, with Schröter J. 1885-1889. Die Pilze Schlesiens. isolated phylogenetic position. Phytotaxa Vol. 3(1). Kryptogamen-Flora von Schlesien. 298(3): 289-295. Vol. 3. J.U. Kern’s Verlag, Breslau, ss. 814. Noordeloos M.E., Gates G.M. 2012. The Entolo- Schröter J. 1908. Die Pilze Schlesiens. Vol. 3(2). mataceae of Tasmania. Fungal Diversity Re- Kryptogamen-Flora von Schlesien. Vol. 3. J.U. search Series. Vol. 22. Springer, Dordrecht, Kern’s Verlag, Breslau, ss. 597. ss. 400. Schulz R. 1913. Studie über Pilze des Riesenge- Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. birges. I. Teil. Verhandlungen des Botani- 2003. Census catalogue of Polish mosses. In- schen Vereins für die Provinz Brandenburg stitute of Botany, Polish Academy of Science, 54: 32-122. Kraków, ss. 372. Schwalb K. 1895. Mycologische Mittheilungen aus Onofri S. 2005. Checklist dei funghi italiani. Böhmen. Speciell aus dem Riesengebirge und Basidiomycetes. (red.). Carlo Delfino, Sas- den Ausläufern des deutschen Mittelgebirges sari, ss. 380. und des Isergebirges. Lotos, Zeitschrift für Pielech R., Malicki M., Zarzycki W. 2017. Problemy Naturwissenschaften 43: 92-112. kartowania leśnych siedlisk przyrodniczych Singer R. 1986. The Agaricales in modern taxo- Natura 2000 na przykładzie Karkonoskiego nomy. 4th ed. Koeltz Scientific Books, Ko- Parku Narodowego. Chrońmy Przyrodę Oj- enigstein, ss. 981. czystą 73(1): 30-39. Suková M., Chlebicki A. 2004. Fungi on Juncus Pietras M., Kujawa A., Leski T., Rudawska M. 2016. trifidus in the Czech Republic (II) with taxo- Grzyby wielkoowocnikowe. [W:] Daniele- nomical notes to some species. Czech Mycol. wicz W. (red.). Dąbrowy Krotoszyńskie mo- 56(3-4): 203-221. nografia przyrodniczo-gospodarcza. Oficyna Svrček M. 1967. Kavinovy mykologické sběry Wydawnicza G&P, Gościański & Prętnicki, z Krkonoš. Opera Corcontica 4: 13-36. Poznań, s. 89-131. Svrček M. 1990a. A report on mycological trips to Potocka J. 2004. Podmokła i torfowiskowa świer- Krkonoše Mts. (Giant Mts.), Bohemia, in the czyna górska. [W:] Herbich J. (red.). Lasy years 1986-1989. Ceská Mykol. 44(2): 77-91. i Bory. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Svrček M. 1990b. A report on mycological trips Natura 2000 – podręcznik metodyczny. to Krkonoše Mts. (Giant Mts.), Bohemia, in Vol. 5. Ministerstwo Środowiska, Warsza- the years 1986-1989 - II. Ceská Mykol. 44(3): wa, s. 189-193. 140-146. Příhoda A. 1965. Houby na kosodřevině v Krko- Urbonas V. 1999. Agarikiečiai (Agaricales), Gi- noších. Opera Corcontica 2: 61-70. jabudiečiai (Entolomatales). Vol. 3. Lietuvos Prongué J.-P., Wiederin R., Wolf B. 2004. Die Pilze grybai (Mycota Lithuaniae). Vol. VIII. Institu- des Fürstentums Liechtenstein. Naturkundliche tum Botanicae Lithuaniae, Vilnius, ss. 296. 60 MAREK HALAMA, PAWEŁ PECH, KATARZYNA DUNAJ

Walleyn R., Antonissen I., de Haan A., de Haan M., Wilczek Z., Wytyczak K., Barć A., Zarzycki W. de Keyser J., Hendrickx H., Lachapelle J., Le Jeu- 2015. Problemy ochrony fitocenoz podmo- ne G., Mervielde H., Noten L., Schoutteten J., kłej świerczyny górskiej Bazzanio-Piceetum van de Kerckhove O., van de Put K., Verbe- w Beskidzie Śląskim (Karpaty Zachodnie). ken a., Volders J., Lenaerts L., Monnens j., Chrońmy Przyrodę Ojczystą 71(1): 45-52. Termonia W., Van der Veken P., Van Rycke- Wind P., Ejrnæs R. 2014. Danmarks truede arter: gem G., Vandeven É., Beker H., Bogaerts A., De Den danske rødliste. Aarhus Universitetsfor- Kesel A., De Pauw S., Dielen F., Ghyselinck D., lag, Aarhus, ss. 180. Hanssens C., Vannieuwerburgh L. 2006. Stan- Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger daardlijst van Basidiomycota en Myxomycota Basidiomycetes. [W:] Mirek Z. (red.). Biodi- van Vlaanderen en het Brussels Gewest. [W:] versity of Poland. Vol. 7. W. Szafer Institute Walleyn R., Vandeven É. (red.). Standaardlijst of Botany, Polish Academy of Sciences, Kra- van Basidiomycota en Myxomycota van Vla- ków, s. 1-812. anderen en het Brussels Gewest. Rapport Wojewoda W., Kozak M., Mleczko P., Karasiń- INBO.R.2006.27. Instituut voor Natuur- en ski D. 2016. Grzyby makroskopijne Gorców Bosonderzoek, Brussel, s. 1-143. (Karpaty Zachodnie). Instytut Botaniki im. Weberbauer O. 1873. Die Pilze Nord-Deutschlands W. Szafera, PAN, Kraków, ss. 196. mit besonderer Berücksichtigung Schlesiens. Yei-Zeng W., Wen-Neng C. 2001. Investigations of Heft I (mit sechs nach der Natur gezeichne- macrofungi at Nanjenshan Nature Reserve. ten colorirten Tafeln). J.U. Kern’s Verlag (Max Fungal Science 16(3-4): 21-30. Müller), Breslau, ss. 10 (+16 Tafeln).

The current state of knowledge of macromycetes in the Giant Mountains and new data on the distribution and ecology of Entoloma nitidum (Basidiomycota, Agaricales)

Summary A brief history of research on and the current state of knowledge of macromycetes occurring in the Giant Mts. over the last 150 years are summarized. The first locality of Entoloma nitidum in the Polish part of Giant Mts. (SW Poland) is also presented. The fungus was found during the mycological research in the montane spruce forest phy- tocoenoses on peat Bazzanio-Piceetum association. The species grows here in low numbers mostly among Sphagnum girgensohnii and Polytrichum commune. The paper consists of a description of micro- and macroscopic characters of collected specimens and some remarks concerning general ecology, distribution, and threat of the species.

Adresy autorów:

1Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: [email protected]

2Zakład Ekologii, Biogeochemii i Ochrony Środowiska Uniwersytet Wrocławski, ul. Kanonia 6-8, 50-328 Wrocław e-mail: [email protected]

3ul. M. Skłodowskiej-Curie 83/85, 50-369 Wrocław e-mail: [email protected] 1 1 2 PRZYRODA SUDETÓW Krzysztof Świerkosz , Marek Halama , Kamila Reczyńska , t. 22(2019): 61-72 Czesław Narkiewicz3

Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach na tle historycznego zasięgu gatunku

Wstęp zagrożenia EN). Przed rokiem 2010 A. hygro- Promieniak wilgociomierz Astraeus hy- metricus był podawany w Polsce z około 30 grometricus (Pers.) Morgan należy do grzy- stanowisk, z czego większość opublikowa- bów objętych ochroną ścisłą na terenie no w drugiej połowie XIX wieku (Schneider Polski (Rozporządzenie 2014). Według Wo- 1875, Berdau 1876, Schröter 1885-1889, jewody i Ławrynowicz (2006) jest gatunkiem Chełchowski 1888, Błoński 1896, Chełchow- wymierającym w naszym kraju (kategoria ski 1898, Szulczewski 1908, Lakowitz 1921,

Fot. 1. Owocnik Astraeus hygrometricus w wąwozie Czyżynki (Pogórze Wałbrzyskie, Sudety), 26.07.2010 (fot. K. Świerkosz). Phot. 1. Fruiting body of Astraeus hygrometricus in the gorge of Czyżynka (Wałbrzyskie Highlands, Sudetes), 26.07.2010 (photo K. Świerkosz). 62 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ

Fot. 2. Owocnik Astraeus hygrometricus w wąwozie Czyżynki (Pogórze Wałbrzyskie, Sudety), 19.06.2011 (fot. K. Świerkosz). Phot. 2. Fruiting body of Astraeus hygrometricus in the gorge of Czyżynka (Wałbrzyskie Highlands, Sudetes), 19.06.2011 (photo K. Świerkosz).

Teodorowicz 1933, Skirgiełło 1970, Narkie- 35-40 mm). W dojrzałym stanie zewnętrz- wicz 1999, Bena 2003, Berdowski i in. 2003, na ich ściana (egzoperydium) pęka, uwi- Wojewoda 2003, Flisińska 2004, Narkiewicz daczniając 7-15 ostro zakończonych, dość 2005, Bena 2006, Mieczkowski 20 07, Orłow- grubych, skórzasto-elastycznych, często ski 2007, por. Karasiński i in. 2015, Kozłow- popękanych płatów, które z czasem roz- ska i in. 2015, Kujawa i in. 2015). Na uwagę chylają się gwiaździsto, odsłaniając jedno- zasługuje brak aktualnych wpisów na temat cześnie centralnie osadzoną, płodną część występowania A. hygrometricus w bazie owocnika, tj. kuliste, sztywno-pergaminowe GREJ (Kujawa i in. 2019) oraz w „Rejestrze endoperydium. Otwarty owocnik osiąga gatunków grzybów chronionych i zagrożo- wówczas średnicę do 60-100 mm (Rudnic- nych” (Kujawa 2005, Kujawa i Gierczyk 20 07, ka-Jezierska 1991, Pegler i in. 1995, Calonge 2010, Kujawa 2011, Kujawa i Gierczyk 2011a, 1998, Rimóczi i in. 2011). W tej postaci owoc- b, 2012, 2013a, b, 2016). niki A. hygrometricus bardzo przypominają Owocniki promieniaka wilgociomie- owocniki gwiazdoszy (Geastrum Pers.: Pers.), rza rozwijają się płytko w glebie, niekiedy z którymi promieniak nierzadko jest mylony w ściółce lub w kobiercach mchów. Począt- (por. Wojewoda 2003). Jednakże, w odróż- kowo są kulistawe i zamknięte (o średnicy do nieniu od większości przedstawicieli rodza- Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach... 63 ju Geastrum, promieniście ułożone płaty zwrócić uwagę, że w niektórych krajach egzoperydium A. hygrometricus są silnie (np. Tajlandia, Nepal, Indie) owocniki Astra- higroskopijne; w czasie wilgotnej pogody eus hygrometricus uznawane są za jadalne odginają się one łukowato w dół, niekiedy i spożywane, a czasem również wykorzysty- lekko unosząc cały owocnik, zaś w czasie wane w medycynie ludowej (Rai i in. 1993, suszy zwijają się ponownie, osłaniając en- Petcharat 2003, Christensen i in. 2008, Maiti doperydium (stąd polska nazwa tego grzy- i in. 2008, Semwal i in. 2014, Pavithra i in. ba). Promieniak różni się morfologicznie od 2015, Verma i in. 2019). gwiazdoszy jeszcze kilkoma innymi istotny- Promieniak wilgociomierz jest grzy- mi cechami, zwłaszcza brakiem kolumel- bem wchodzącym w związki mikoryzowe li i wyraźnie wykształconego perystomu, z różnymi gatunkami drzew i krzewów, a ponadto obecnością stosunkowo dużych w Europie m.in. sosnami, świerkami, cedrami, zarodników o swoistych cechach budowy dębami i bukami (Kreisel i in. 1980, Winter- ściany komórkowej, jak również wytwa- hoff 2000, De Roman i in. 2005). Jeszcze rzaniem nibywłośni, złożonej z rozgałęzio- do niedawna Astraeus hygrometricus, ga- nych strzępek zaopatrzonych w sprzążki tunek opisany z terenu Europy, uważany (Sundhede 1989, Rudnicka-Jezierska 1991, był za gatunek kosmopolityczny, rozprze- Brand i Finlay 1996, Calonge 1998). Warto strzeniony na całej kuli ziemskiej w strefie

Fot. 3. Zarodniki (bazydiospory) Astraeus hygrometricus. Kolekcja WRSL, HM-2010-0015 (fot. M. Ha- lama). Phot. 3. Basidiospores of Astraeus hygrometricus. Collection WRSL, HM-2010-0015 (photo M. Halama). 64 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ

Fot. 4. Siedlisko Astraeus hygrometricus - ciepłolubne dąbrowy acydofilne Viscario-Quercetum w Wąwozie Czyżynki (Pogórze Wałbrzyskie, Sudety). Widoczna erozja podłoża skalnego spowodowana przez przegęszczoną populację muflona, 26.07.2010 (fot. K. Świerkosz). Phot. 4. Habitat of Astraeus hygrometricus – thermophilous acidophilous oak forest Viscario-Querce- tum in the gorge of Czyżynka (Wałbrzyskie Highlands, Sudetes). Visible erosion of substratum caused by overabundant mouflon population, 26.07.2010 (photo K. Świerkosz).

klimatów umiarkowanych (Zeller 1948) lub 1962 (publ. 1963), Dring 1964, Schwarz- występujący szerzej, z wyjątkiem regio- man i Philimonova 1970, Kreisel i in. 1980, nów arktycznych i borealnych oraz stref Liu 1984, Dörfelt 1985, Teng 1996, Nouhra alpejskich (Pegler i in. 1995). W literaturze i Dominguez de Toledo 1998, Winterhoff przedmiotu, prócz Europy, odnajdujemy 2000, Baseia i Galvão 2002, Petcharat 2003, dane na temat występowania tego grzyba Phosri i in. 2004). Bardzo szeroki zasięg geo- w Afryce (południowej i północnej części graficzny promieniaka wilgociomierza, jak kontynentu), Azji (Turcja, Kazachstan, In- również szeroki wachlarz towarzyszących die, Pakistan, Chiny, Korea, Laos, Tajlandia), mu roślin – potencjalnych fytobiontów (por. Ameryce Południowej (Argentyna, Brazylia), Hembrom i in. 2014) oraz drobne różnice Ameryce Centralnej (Meksyk), Ameryce morfologiczne, zrodziły przypuszczenia, że Północnej (USA, Kanada), Australii, a po- szeroko rozumiany A. hygrometricus może nadto na wyspach Makaronezji (Wyspy Ka- w rzeczywistości stanowić kompleks kilku naryjskie) i na Kubie (Coker i Couch 1928, gatunków kryptycznych (Phosri i in. 2004, Cunningham 1942, Staněk 1958, Lohwag Watling 2006). Przeprowadzone w ostat- Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach... 65

Fot. 5. Siedlisko Astraeus hygrometricus – ciepłolubne dąbrowy Sorbo torminalis-Quercetum w Wąwozie Lipa (Pogórze Kaczawskie, Sudety), 1.05.2018 (fot. K. Świerkosz). Phot. 5. Habitat Astraeus hygrometricus – thermophilous oak forest Sorbo torminalis-Quercetum in the Lipa Gorge (Kaczawskie Highlands, Sudetes), 1.05.2018 (photo K. Świerkosz).

nich latach badania taksonomiczne, m.in. grometricus sensu stricto, A. pteridis (Shear) z wykorzystaniem technik molekularnych, Zeller) i A. telleriae M.P. Martín, Phosri potwierdziły wcześniejsze przypuszczenia, & Watling (Phosri i in. 2014). Astraeus pteri- doprowadzając do wyodrębnienia z szeroko dis to takson opisany z Ameryki Północnej rozumianego A. hygrometricus kilku gatun- (USA). Na kontynencie europejskim został on ków o węższych zasięgach (Phosri i in. 2007, rozpoznany na podstawie analizy materia- Fangfuk i in. 2010, Phosri i in. 2013, Phosri łów pochodzących ze Szwajcarii i Hiszpanii i in. 2014). W rezultacie, w skali globalnej, (Phosri i in. 2014). W porównaniu z A. hygro- rozpoznaje się obecnie 11 gatunków pro- metricus gatunek ten wyróżnia się zwykle mieniaków (por. Zeller 1948, Kreisel 1976, większymi rozmiarami owocników, któ- Phosri i in. 2004, Phosri i in. 2007, Phosri re w stanie rozpostartym osiągają 50-150, i in. 2013, Phosri i in. 2014, Paz i in. 2017, a nawet 220 mm średnicy oraz odmiennym Ryoo i in. 2017). W ostatnim czasie w Eu- charakterem otworu endoperydium, które ropie potwierdzono występowanie trzech nie tworzy wyraźnego, ograniczonego uj- przedstawicieli tego rodzaju, tj. Astraeus hy- ścia, lecz pęka nieregularnie (Zeller 1948, 66 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ

o Arora 1986). Z kolei Astraeus telleriae to na stoku o nachyleniu około 10 , o wystawie gatunek opisany na podstawie materiałów SW. Runo jest ubogie a podłoże silnie kamie- pochodzących z Grecji, związany praw- niste, jednak prawdopodobnie jest to skutek dopodobnie z obszarem mediterańskim nadmiernego wydeptywania i spasania przez (jego występowanie potwierdzono również muflony (Szczęśniak 2011). Stosunki florystycz- w południowej Hiszpanii). Pod względem ne panujące w fitocenozie, gdzie występuje morfologicznym gatunek ten wyróżnia się promieniak opisuje zdjęcie nr 2371. wyraźnie omszoną (nawet delikatnie weł- nistą) wewnętrzną warstwą egzoperydium Zdjęcie nr 2371. Data 2010/07/26; (Phosri i in. 2013). Wąwóz Czyżynki koło Cieszowa Górne- go; 50.860733oN, 16.24726766 oE; 397 m n.p.m.; Powierzchnia zdjęcia: 200 m2; na- Stanowiska historyczne w Sudetach chylenie 10o; ekspozycja SW; zwarcie A3 W polskiej części Sudetów do roku 40%, pokrycie C 30%, pokrycie D 20% 2010 Astraeus hygrometricus podawany był A3 Quercus petraea 3; Pinus sylvestris 1 z sześciu stanowisk: Karkonosze: bez kon- C: Calamagrostis arundinacea r; Des- kretnej lokalizacji (Schneider 1875, Skirgiełło champsia flexuosa 2; Festuca ovina 1; Fes- 1970); Pogórze Wałbrzyskie: Zamek Książ tuca pallens r; Genista tinctoria r; Hieracium (Schröter 1885-1889), zapewne chodzi tu murorum +; H. pilosella 1; H. sabaudum r; o wąwóz Pełcznicy a nie sam zamek; Pogó- H. vulgatum +; Luzula luzuloides +; Quer- rze Kaczawskie: góra Wietrznik k. Lwówka cus petraea +; Rosa canina +; Sedum maxi- Śląskiego (Schröter 1885-1889), góra Skałka mum r; Silene nutans +/ k. Lwówka Śląskiego (Schröter 1885-1889); D: Dicranum scoparium 1; Ceratodon góra Górzec k. Jawora (Schröter 1885-1889); purpuraeus 2. Pogórze Izerskie: Radogoszcz k. Lubania: we fragmentach borów sosnowych i miesza- Przeanalizowana kolekcja: kamienista nych zarastających dawne wyrobiska (Nar- gleba pokryta ściółką mieszaną, w sąsiedz- kiewicz 1999, 2005; obserwacja z 1991 r.). twie Quercus petraea, Pinus sylvestris, 26.07.2010, leg. K. Świerkosz & K. Reczyń- ska (WRSL, HM-2010-0015). Opis morfo- Nowe stanowiska logiczny: owocniki w stanie zamkniętym do 26 mm średnicy, w stanie rozpostartym • Pogórze Wałbrzyskie: Wąwóz Czy- ok. 45 mm średnicy; egzoperydium twar- żynki, na północ od drogi Chwaliszów – de, skórzaste, z czasem pękające na 13-14 Cieszów Górny, w obszarze Natura 2000 ostro zakończonych płatów (powierzchnia „Dobromierz”. Stanowisko po raz pierwszy wewnętrzna egzoperydium gładka); endo- zaobserwowane przez Narkiewicza w roku perydium okrągławe, siedzące, pergamino- 2005, w ramach inwentaryzacji gminy Stare we; zarodniki podstawkowe: (8.3) 9.1-11.3 Bogaczowice, jednak nigdzie potem niepu- (12), 10.4±0.8 µm, kuliste, brązowe (obser- blikowane. Niezależnie odnalezione przez wowane w 5% wodzie amoniakalnej), o po- Świerkosza i Reczyńską w 2010, i od tej pory wierzchni brodawkowanej. regularnie obserwowane (2011, 2014, 2017) – każdorazowo od 5 do 15 owocników (fot. • Pogórze Kaczawskie: rez. Wąwóz Lipa, 1-3). Gatunek występuje tu w niskorosłej na wschodnim stoku wąwozu przecinające- i luźnej, odroślowej dąbrowie acydofilnej go rezerwat z południa na północ, w nisko- Viscario-Quercetum (Reczyńska 2015; fot. 4), Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach... 67 rosłej dąbrowie odroślowej reprezentującej Dyskusja skrajnie ubogie skrzydło zespołu Sorbo tor- W Europie Astraeus hygrometricus cha- minali-Quercetum (Reczyńska 2015; fot. 5). rakteryzuje się południowym typem zasię- Podłożem są zieleńce, jednak fitocenozy, gu, gdzie większość stanowisk tego gatun- w których zanotowano gatunek leżą na ku jest zlokalizowana na południe od 54 samym skraju wąwozu, przez co siedlisko stopnia szerokości geograficznej północnej choć żyzne, jest suche i z silnie szkieleto- (Lange 1974). Promieniaka wilgociomierza wą glebą. W roku 2018 obserwowano tu nie stwierdzono dotychczas w Skandynawii 5 owocników. Stosunki florystyczne panu- (Hansen i Knudsen 19 97, Jeppson 2008), zaś na jące w fitocenozie, gdzie występuje promie- Wyspach Brytyjskich gatunek ten uważany niak przedstawia zdjęcie nr 2342 jest za rzadki, którego rozmieszczenie ogra- Zdjęcie nr 2342. Data 2010/05/25; rez. niczone jest jedynie do południowej części Wąwóz Lipa; 50.983333°N, 16.033333°E; Anglii (Pegler i in. 1995, Brand i Finlay 1996, 384 m n.p.m.; Powierzchnia zdjęcia: 200 m2; Watling 2006). Astraeus hygrometricus jest nachylenie 10o; ekspozycja SWW; zwarcie także nieczęsto notowany w północnej czę- A3 50%, pokrycie C 50%, pokrycie D 40% ści krajów Europy Środkowej, gdzie więk- A3 Quercus petraea 4 szość znanych jego stanowisk zlokalizowa- C: Acer pseudoplatanus +; Calamagrostis na jest w obrębie południowych regionów arundinacea +; Campanula rotundifolia r; tego obszaru (Lange 1974, Kreisel i in. 1980, Deschampsia flexuosa +; Digitalis grandi- Wojewoda 2003). Grzyb ten jest natomiast flora +; Festuca ovina 2; Fraxinus excelsior r; gatunkiem częstym w krajach strefy śród- Genista tinctoria r; Hedera helix +; Hiera- ziemnomorskiej i wschodniej części Pół- cium vulgatum +; Hieracium murorum 1; wyspu Bałkańskiego (Lange 1974, Marchand Hieracium pilosella +; Hieracium sabau- 1976, Calonge 1998, Sarasini 2005). Zasięg dum +; Luzula multiflora r; Melampyrum ne- pionowy A. hygrometricus obejmuje w Euro- morosum +; Melampyrum pratense 2; Picea pie tereny nizinne, podgórskie i górskie (do abies r; Poa nemoralis +; Cerasus avium r; wysokości ok. 1000 m n.p.m.) (Dörfelt 1974, Quercus petraea 1; Sedum maximum +; Lange 1974, Sarasini 2005, Rimóczi i in. 2011). Silene nutans +; Solidago virgaurea r; Tilia Chociaż Sarasini (2005) określa Astraeus cordata r; Vaccinium myrtillus 1; Veronica hygrometricus mianem gatunku wszędobyl- officinalis +; Viscaria vulgaris r. skiego, w Europie Środkowej promieniak D: Dicranum scoparium 2; Hypnum cu- wilgociomierz występuje przeważnie na pressiforme 2; Polytrichastrum formosum 1. glebach nasłonecznionych, piaszczystych, żwirowatych lub kamienistych, rzadziej gli- Przeanalizowana kolekcja: gleba pokryta niastych, przeważnie ubogich w składniki kobiercami mchów, w sąsiedztwie Quercus pokarmowe, słabo kwaśnych lub obojętnych petraea, 01.05.2018, leg. K. Świerkosz & K. Re - (Kreisel i in. 1980, Dörfelt 1985, Jeppson 2008). czyńska (WRSL, HM-2018-1842). Opis mor- Na obszarze tym grzyb ten notowany jest naj- fologiczny: owocniki w stanie zamkniętym częściej w suchych zagajnikach, półnatural- do 15 mm średnicy, w stanie rozpostartym nych suchych i termofilnych dąbrowach (Cal- do 35-40 mm średnicy; egzoperydium twar- luno-Quercetum, Cytiso-Quercetum, Vicio de, skórzaste, z czasem pękające na 6-8 sparsiflorae-Quercetum pubescentis, etc.), ostro zakończonych płatów (powierzchnia buczynach (Melittio-Fagetum), termofilnych wewnętrza egzoperydium gładka); endope- grądach (Carici pilosae-Carpinetum), ubo- rydium okrągławe, siedzące, pergaminowe. gich borach sosnowych (np. Cladonio-Pine- 68 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ tum) i w borach świerkowych. Promieniak dzono tam występowania promieniaka. Pia- wilgociomierz jest także spotykany w obrę- skowcowe wzgórza Skałka i Wietrznik koło bie ciepłolubnych zarośli (Berberidion) i an- Lwówka (na północ od Płakowic) porośnięte tropogenicznych zagajników (np. zagajniki są obecnie lasami gospodarczymi z prze- robiniowe). Występuje nierzadko na pola- wagą sosny, więc występowanie Astraeus nach, drogach leśnych i obrzeżach lasów, nadal jest tam możliwe. Wzgórze Górzec, często na terenach o południowej wystawie. ze szczytem zajętym przez kaplicę, wokół W Europie Południowej A. hygrometricus której koncentruje się ruch pielgrzymkowy znany jest także z kserotermicznych zbio- i turystyczny porastają obecnie żyzne lasy rowisk nieleśnych i siedlisk pozbawionych grądowe i klonowo-lipowe, więc odnalezie- roślinności krzewiastej, zdominowanych nie gatunku wydaje się tam już mało prawdo- przez rośliny wieloletnie i półkrzewy (Kreisel podobne. Potencjalne stanowiska Astraeus i in. 1980, Dörfelt 1985, Rimóczi i in. 2011). hygrometricus występują natomiast w Sude- Oba wcześniej nieopisywane w literatu- tach stosunkowo często – nie tylko na Pogó- rze stanowiska Astraeus hygrometricus w Su- rzu Kaczawskim, które stanowi centrum wy- detach zanotowano w ciepłolubnych, odro- stępowania termofilnych i świetlistych lasów ślowych dąbrowach, zarówno na podłożach dębowych, lecz także w Górach Bardzkich, kwaśnych, jak i obojętnych, na skalistych sto- Kotlinie Kłodzkiej i na Wzgórzach Niem- kach o wystawach południowo-zachodnich. czańskich (Reczyńska 2015). Można więc Jest to więc zgodne z charakterem innych spodziewać się stopniowego odnajdywania stanowisk opisywanych z Polski i z zagranicy kolejnych stanowisk omawianego gatunku. w literaturze przedmiotu. Szczegółowy opis Występowanie promieniaka wilgociomierza zespołów leśnych pozwala jednak w przy- w obrębie dąbrów odroślowych, zarów- szłości bardziej precyzyjnie lokalizować no acydofilnych Viscario-Quercetum jak miejsca poszukiwania gatunku na stanowi- i neutrofilnych Sorbo torminali-Quercetum, skach nieodnalezionych od XIX wieku, lub jest kolejnym argumentem wskazującym na też aktywnie poszukiwać nowych, w sprzy- kluczową rolę, jaką fitocenozy te odgrywają jających warunkach siedliskowych. Spo- w ochronie różnorodności biologicznej Su- śród stanowisk historycznych w Sudetach detów. Wskazuje to również na konieczność do dziś fitocenozy acydofilnych dąbrów ochrony tych lasów, szczególnie z uwagi na Viscario-Quercetum utrzymują się w Wą- fakt, że większa część ich powierzchni znaj- wozie Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim, duje się poza terenem rezerwatów przyrody na podłożach analogicznych jak w dolinie i może podlegać niekorzystnym zabiegom Czyżynki, choć jak do tej pory nie potwier- gospodarki leśnej.

Literatura

Arora D. 1986. Mushrooms demystified. 2 ed. Ten Historia – Zabytki. Wydawnictwo EH. Agat, Speed Press, Berkeley, California, ss. 1056. Zgorzelec, ss. 600. Baseia I.G., Galvão T.C.D.O. 2002. Some interest- Bena W. 2006. Wędrówki po powiecie zgorzelec- ing Gasteromycetes (Basidiomycota) in dry kim. Drukarnia Kwadrat, Nowy Sącz, ss. 192. areas from northeastern Brazil. Acta Botanica Berdau F. 1876. Grzyby jadalne i jadowite krajo- Brasilica 16(1): 1-8. we. [W:] Lubomirski J.T., Stawiński E., Przystań- Bena W. 2003. Polskie Górne Łużyce. Przyroda - ski S., Krasiński L., Kronenberg L., Zamoyski J. (red.). Encyklopedya rolnictwa i wiadomości Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach... 69

związek z niém mających. Vol. 3. G (gost.) Hansen L., Knudsen H. 1997. Nordic macromy- – K. Skład Glówny w Księgarni Gebethnera cetes 3. Heterobasidioid, aphyllophoroid i Wolffa, Warszawa, s. 75-155. and gastromycetoid Basidiomycetes. [(red.). Berdowski W., Kozioł E., Macicka-Pawlik T. 2003. Nordsvamp, Copenhagen, ss. 444. Walory botaniczne gminy Osiecznica. Przy- Hembrom M.E., Parihar A., Martín M.P., Watling R., roda Sudetów Zachodnich 6: 45-58. Das K. 2014. First report of Astraeus odoratus Błoński F. 1896. Przyczynek do flory grzybów from India. Kavaka 42: 16-19. Polski. Pam. Fizjogr. 14(3): 63-93. Jeppson M. 2008. Rottryfflar och deras släktingar Brand A.W., Finlay J. 1996. Astraeus hygromet- i Nordeuropa. Sven. Mykol. Tidskr. 29(2): ricus, an uncommon earthstar. Mycologist 46-73. 10(3): 109. Karasiński D., Kujawa A., Gierczyk B., Ślusarczyk T., Calonge F.D. 1998. Gasteromycetes, I. Lyco- Szczepkowski A. 2015. Grzyby wielkoowoc- perdales, Nidulariales, Phallales, Scleroder- nikowe Kampinoskiego Parku Narodowego matales, Tulostomatales. Vol. 3. Flora My- (Macrofungi of the Kampinos National Park). cologica Iberica. J. Cramer, Madrid-Berlin- Petit s.k. na zlecenie Kampinoskiego Parku Stuttgart, ss. 271. Narodowego, Izabelin, ss. 377. Chełchowski S. 1888. Basidialnyje griby okre- Kozłowska M., Heluta V.P., Mułenko W., Bazyuk- snostej Varšavy. Varšav. Univers. Izvestija -Dubey I.V. 2015. Fungi of the Roztocze region No 5: 81-112. (Poland and Ukraina) Part I. A checklist of Chełchowski S. 1898. Grzyby podstawkozarod- larger Basidiomycota. Toarzystwo Wydaw- nikowe Królestwa Polskiego (Basidiomyce- nictw Naukowych Libropolis, Lublin, ss. 192. tes Polonici). I. Autobasidiomycetes. Pam. Kreisel H. 1976. Gasteromyzeten aus Nepal II. Fizjogr. 15(3): 3-285. Feddes Repert. 87(1‐2): 83-107. Christensen M., Bhattarai S., Devkota S., Lar- Kreisel H., Dörfelt H., Benkert D. 1980. Karten sen H.O. 2008. Collection and use of wild zur Pflanzenverbreitung in der DDR. 3. Serie. edible fungi in Nepal. Econ. Bot. 62(1): 12-23. Ausgewählte Makromyzeten. Hercynia N.F. Coker W.C., Couch J.N. 1928. The Gasteromyce- 17(3): 233-291. tes of Eastern United States and Canada. The Kujawa A. 2005. Rejestr gatunków grzybów University of North Carolina Press, Chapel chronionych i zagrożonych. Nowa forma Hill, ss. 201. gromadzenia danych mikologicznych pocho- Cunningham G.H. 1942. The Gasteromycetes of dzących od amatorów. Podsumowanie roku Australia and New Zeland. Privately printed 2005. Przegląd Przyrodniczy 16(3-4): 17-52. by J. McIndoe, Dunedin, N.Z., ss. 236. Kujawa A. 2011. Rozmieszczenie stanowisk grzy- De Roman M., Claveria V., Maria De Miguel A. bów zgromadzonych przez amatorów w Re- 2005. A revision of the descriptions of ec- jestrze gatunków grzybów rzadkich i chro- tomycorrhizas published since 1961. Mycol. nionych. [W:] Ławrynowicz M., Ruszkiewicz- Res. 109(10): 1063-1104. Michalska M., Kałucka I. (red.), Polskie trady- Dörfelt H. 1974. Beiträge zur Pilzgeographie des cje użytkowania grzybów oraz ich ochrony hercynischen Gebietes II. Reihe: Einige ther- wkładem do europejskiego dziedzictwa mophile Elemente der Pilzflora. Hercynia N.F. kultury. Streszczenia referatów i posterów, 11(4): 405-431. Łódź, s. 71-72. Dörfelt H. 1985. Die Erdsterne: Geastraceae Kujawa A., Gierczyk B. 2007. Rejestr gatunków grzy- und Asteraceae. Die Neue Brehm-Bücherei, bów chronionych i zagrożonych. Część II. A. Ziemsen Verlag, Wittenberg, ss. 108. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru Dring D.M. 1964. Gasteromycetes of West Africa. w roku 2006. Przegląd Przyrodniczy 18(3-4): Mycological Papers 98(15): 1-60. 3-70. Fangfuk W., Petchang R., To-anun C., Fukuda M., Kujawa A., Gierczyk B. 2010. Rejestr gatunków Yamada A. 2010. Identification of Japanese grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- Astraeus, based on morphological and phy- sce. Część III. Wykaz gatunków przyjętych logenetic analyses. Mycoscience 51: 291-299. do rejestru w roku 2007. Przegląd Przyrod- Flisińska Z. 2004. Grzyby Lubelszczyzny. Wielko- niczy 21(1): 8-53. owocnikowe podstawczaki (Basidiomycetes). Kujawa A., Gierczyk B. 2011a. Rejestr gatunków Vol. 2. Środowisko Przyrodnicze Lubelsz- grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- czyzny. Lubelskie Towarzystwo Naukowe, sce. Część IV. Wykaz gatunków przyjętych Lublin, ss. 530. do rejestru w roku 2008. Przegląd Przyrod- niczy 22(1): 17-83. 70 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ

Kujawa A., Gierczyk B. 2011b. Rejestr gatunków Marchand A. 1976. Champignons du Nord et du grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- Midi. Tome 4: Aphyllophorales (fin), Hydna- sce. Część V. Wykaz gatunków przyjętych do ceae, Gasteromycetes, Ascomycetes. Société rejestru w roku 2009. Przegląd Przyrodniczy Mycologique des Pyrénées Méditerranée- 22(4): 16-68. nnes, Perpignan, ss. 263. Kujawa A., Gierczyk B. 2012. Rejestr gatunków Mieczkowski A. 2007. Taki jeden gwiazdo- grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- szowaty... [W:] Snowarski M. Bio-forum.pl - sce. Część VI. Wykaz gatunków przyjętych forum mykologiczne, botaniczne [Published do rejestru w roku 2010 Przegląd Przyrodni- on website: https://www.bio-forum.pl/mes- czy 23(2): 3-59. sages/33/135130.html [Accessed: 1-2007]. Kujawa A., Gierczyk B. 2013a. Rejestr gatunków Narkiewicz Cz. 1999. Gwiazdosze (Geastrum, grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- Astraeus) w Sudetach Zachodnich. Przyroda sce. Część VII. Wykaz gatunków przyjętych Sudetów Zachodnich 2: 21-28. do rejestru w roku 2011. Przegląd Przyrod- Narkiewicz Cz. 2005. Grzyby chronione Dolnego niczy 24(2): 3-42. Śląska. Wydawnictwo Muzeum Przyrodni- Kujawa A., Gierczyk B. 2013b. Rejestr gatunków czego w Jeleniej Górze, Jelenia Góra, ss. 79. grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- Nouhra E.R., Dominguez de Toledo L. 1998. The sce. Część VIII. Wykaz gatunków przyjętych first record of Astraeus hygrometricus from do rejestru w roku 2012. Przegląd Przyrodni- Argentina. Mycologist 12(3): 112-113. czy 24(4): 10-41. Orłowski J. 2007. Gwiazdosz na poboczu wiej- Kujawa A., Gierczyk B. 2016. Rejestr gatunków skiej drogi. [W:] Snowarski M. Bio-forum.pl - grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- forum mykologiczne, botaniczne [Published sce. Część IX. Wykaz gatunków przyjętych on website: https://www.bio-forum.pl/mes- do rejestru w roku 2013. Przegląd Przyrod- sages/33/135130.html [Accessed: 11-2007]. niczy 27(3): 3-55. Pavithra M., Greeshma A., Karun N., Sridhar K.R. Kujawa A., Gierczyk B., Karasiński D., Szczepkow- 2015. Observations on the Astraeus spp. ski a., Ślusarczyk T. 2015. Grzyby wielko- of Southwestern India. Mycosphaere 6(4): owocnikowe Kampinoskiego Parku Naro- 421-432. dowego. Przewodnik terenowy. Kampinoski Paz A., Bellanger J.M., Lavoise C., Molia A., Park Narodowy, Izabelin, ss. 64. Ławrynowicz M., Larsson E., Ibarguren I.O., Kujawa A., Gierczyk B., Ślusarczyk T. 2019. Re- Jeppson M., Læssøe T., Sauve M., Richard F., jestr gatunków grzybów chronionych i za- Moreau P.A. 2017. The genus Elaphomyces grożonych (GREJ). [W:] Snowarski M. Atlas (Ascomycota, Eurotiales): a ribosomal DNA- grzybów Polski [Opublikowano na stronie based phylogeny and revised systematics internetowej: http://www.grzyby.pl/rejestr- of European ‘deer truffles’. Persoonia 38: -grzybow-chronionych-i-zagrozonych.htm 197-239. [Accessed: 04-2019]. Pegler D.N., Læssøe T., Spooner B.M. 1995. Bri- Lakowitz W. 1921. Die Pilze der Umgegend von tish puffballs, earthstars and stinkhorns: an Danzig. Bericht des Westpreussischen Bota- account of the British gasteroid fungi. Royal nisch-Zoologischen Vereins 43: 1-9. Botanic Gardens, Kew, ss. 255. Lange L. 1974. The distribution of macromycetes Petcharat V. 2003. Edible Astraeus (Basidiomy- in Europe. A report of a survey undertaken by cota) from Thailand. Nord. J. Bot. 23(4): the Committee for Mapping of Macromycetes 499-503. st in Europe, 1 half century. Dansk Botanisk Phosri C., Martín M.P., Sihanonth P., Whal- Arkiv 30(1): 1-105. ley A.J.S., Watling R. 2007. Molecular study of Liu B. 1984. The Gasteromycetes of China. Beih. the genus Astraeus. Mycol. Res. 111: 275-286. Nova Hedwigia 76: 1-235. Phosri C., Martín M.P., Watling R. 2013. Astra- Lohwag H. 1962 (publ. 1963). Mykologische No- eus: hidden dimensions. IMA Fungus 4(2): tizen aus dem Belgrader Wald bei Islanbul 347-356. in der Türkei. Sydowia, Annales Mycologici Phosri C., Watling R., Martín M.P., Whalley A.J.S. Ser. II 16(1-6): 199-204. 2004. The genus Astraeus in Thailand. My- Maiti S., Bhutia S.K., Mallick S.K., Kumar A., cotaxon 89(2): 453-463. Khadgi N., Maiti T.K. 2008. Antiproliferative Phosri C., Watling R., Suwannasai N., Wilson A., and immunostimulatory protein fraction from Martín M.P. 2014. A new representative of edible mushrooms. Environ. Toxicol. Pharma- star-shaped fungi: Astraeus sirindhorniae sp. col. 26(2): 187-191. nov. from Thailand. PLoS One 9(5): e71160. Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach... 71

Rai B.K., Ayachi S.S., Rai A. 1993. A note on ethno- Staněk V.J. 1958. Čeled Astraeaceae – Hvězdákovité. myco-medicines from central India. Mycolo- Rod Astraeus Morg. – Hvězdák. [W:] Pilát A. gist 7(4): 192-193. (red.). Gasteromycetes, Houby – břichatky. Reczyńska K. 2015. Diversity and ecology of oak Flora ČSR, ser. B. 1. Nakl. Československé forests in SW Poland (Sudetes Mts.). Phyto- Akademie Věd, Praha, s. 626-632. coenologia 45(1-2): 85-105. Sundhede S. 1989. Geastraceae (Basidiomycotina). Rimóczi I., Jeppson M., Benedek L. 2011. Charac- Morphology, ecology, and systematics with teristic and rare species of Gasteromycetes special emphasis on the North European spe- in Eupannonicum. Fungi non delineati raro cies. Synopsis Fungorum. Vol. 1. Fungiflora vel haud perspecte et explorate descripti aut A/S, Oslo, ss. 534. definite picti. Pars LVI-LVII. Edizioni Candus- Szczęśniak E. 2011. Obecność muflonów Ovis so, Alassio, ss. 230. aries musimon w Polsce – czy to napraw- Rozporządzenie 2014. Rozporządzenie Ministra dę konieczne? Chrońmy Przyrodę Ojczystą Środowiska z dnia 9 października 2014 r. 67(2): 99-117. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów. Szulczewski A. 1908. Beitrag zur Pilzflora von Dz. U. z dnia 16 października 2014 r., poz. Brudzyn in Kreise Znin. Zeitschr. Naturwiss. 1408; 2014. Abt. Naturwiss. Ver. 15(5): 148(152)-155(159). Rudnicka-Jezierska W. 1991. Flora Polski. Grzyby Teng S.C. 1996. Fungi of China. Mycotaxon, Itha- (Mycota). 23: Purchawkowate (Lycoperda- ca, ss. 586. les), Tęgoskórkowate (Sclerodermatales), Pa- Teodorowicz F. 1933. Grzyby zachodniej i połu- łeczkowate (Tulostomatales), Gniazdnicowe dniowej Polski w zbiorze Zakładu Botaniki (Nidulariales), Sromotnikowe (Phallales), Ogólnej Uniwersytetu Poznańskiego. Wyd. Osiakowe (Podaxales). Instytut Botaniki PAN, Okr. Kom. Ochr. Przyr. Wielkp. Pam. 4: 1-34. Kraków, ss. 210. Verma R., Pandro V., Mishra S.N., Asaiya A.J.K. Ryoo R., Sou H.-d., Park H., Ka K.-H. 2017. As- 2019. Sal forest: A source of wild edible mush- traeus ryoocheoninii sp. nov. from Korea and rooms for livelihood support to tribal people Japan and phylogenetic relationships within of Dindori District, Madhya Pradesh, India. Astraeus. Mycotaxon 132(1): 63-72. International Journal of Current Microbiology Sarasini M. 2005. Gasteromiceti epigei. A.M.B. and Applied Sciences 8(1): 563-575. Fondazione Centro Studi Micologici, Vi- Watling R. 2006. The sclerodermatoid fungi. My- cenza, ss. 406. coscience 47(1): 18-24. Schneider W.G. 1875. Über neue Beiträge zur Winterhoff W. 2000. Epigäische Gasteromyceta- schlesisehen Pilzflora aus der Familie der Us- nae. [W:] Krieglsteiner G.J. (red.). Die Groß- tilagineen und Uredineen. Jahresbericht der pilze Baden-Württembergs. 2. Ständerpilze: Schlesischen Gesellschaft für Vaterlandische Leisten-, Keulen-, Korallen- und Stoppelpilze, Cultur (Breslau) 52: 90-91. Bauchpilze, Röhrlings- und Täublingsartige. Schröter J. 1885-1889. Die Pilze Schlesiens. Verlag Eugen Ulmer GmbH & Co., Stuttgart, Vol. 3(1). Kryptogamen-Flora von Schlesien. s. 103-204. Vol. 3. J.U. Kern’s Verlag, Breslau, ss. 814. Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Schwarzman S.R., Philimonova N.M. 1970. Gaste- Basidiomycetes. [W:] Mirek Z. (red.). Bio- romycetes. Flora sporovyh rastenyi Kazakh- diversity of Poland. Vol. 7. W. Szafer Insti- stana. Vol. 6. Nauka, Ałmaty, ss. 371. tute of Botany, Polish Academy of Sciences, Semwal K.C., Stephenson S.L., Bhatt V.K., Bhatt R.P. Kraków, s. 1-812. 2014. Edible mushrooms of the Northwestern Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Red list of Himalaya, India: a study of indigenous knowl- the macrofungi in Poland. [W:] Mirek Z., Za- edge, distribution and diversity. Mycosphere rzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red 5(3): 440-461. list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Skirgiełło A. 1970. Materiały do poznania roz- Institute of Botany, Polish Academy of Sci- mieszczenia geograficznego grzybów wyż- ences, Kraków, s. 55-70. szych w Europie. III. Acta Mycol. 6(1): 101- Zeller S.M. 1948. Notes on certain Gasteromy- 123. cetes, including two new orders. Mycologia 40(6): 639-668. 72 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ

New records of Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) in the Sudetes in relation to the historic range of the species

Summary We describe two new localities of the fungus Astraeus hygrometricus which is rare in Poland. They were found in the Sudetes in 2005-2010. The species occurred in offshoot, thermophilous oak forests (both acidophilous and neutrophilous), on south-facing slopes and shallow soil with high proportion of rubble. This means that in the Sudetes the species has many potential localities where it may be found in the future and confirms the role of former, offshoot oak forests play in the preservation of the area’s biodiversity.

Adresy autorów:

1Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected]

2Zakład Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej UWr. ul. Kanonia 6/8, 50-328 Wrocław e-mail: [email protected]

3Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze ul. Cieplicka 11A, 58-560 Jelenia Góra e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW Damian Celiński, Monika Wołczecka, Marcin Kadej, t. 22(2019): 73-78 Adrian Smolis, Dariusz Tarnawski

Pierwsze stanowisko zalotki większej Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) (Odonata: Libellulidae) w rezerwacie przyrody „Stawy Milickie” na Dolnym Śląsku

Zalotka większa Leucorrhinia pectoralis została objęta w Polsce ścisłą ochroną gatun- (Charpentier, 1825) jest jednym z 21 krajo- kową (załącznik 1 Rozporządzenia Ministra wych gatunków w obrębie rodziny ważko- Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. Dz. U. watych (Libellulidae). Gatunek ten jest zali- 2016, poz. 2183). Ponadto wymieniona jest czany do średniej wielkości przedstawicieli w załączniku II i IV Dyrektywy Siedliskowej tej rodziny – długość ciała wynosi około jako gatunek, dla którego ochrony powołuje 34-43 mm, a rozpiętość skrzydeł dochodzi się specjalne obszary ochrony (SOO) w ra- nawet do 66 mm (Bernard 2012). Ta ważka mach europejskiej sieci Natura 2000. Z tego

Fot. 1. Samiec zalotki większej Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) na suchej łodydze trzciny pospolitej Phragmites australis – widok przednio-boczny, Ruda Milicka – Staw Słoneczny Górny, 2.06.2018 (fot. D. Celiński). Phot. 1. Male of Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) on the dry stem of the common reed Phrag- mites australis – anterior-lateral view, Ruda Milicka – “Słoneczny Górny” pond, 2.06.2018 (photo D. Celiński). 74 DAMIAN CELIŃSKI, MONIKA WOŁCZECKA, MARCIN KADEJ, ADRIAN SMOLIS, DARIUSZ TARNAWSKI też względu siedliska i populacje gatunku na Samce Leucorrhinia pectoralis zostały terenie Unii Europejskiej podlegają monito- zaobserwowane podczas zajęć terenowych ringowi (Bernard 2012). Mimo to, zarówno z „Ekologii ptaków” realizowanych na tere- na czerwonej liście ważek Polski, jak też na nie rezerwatu „Stawy Milickie” przez stu- europejskiej czerwonej liście ważek zalotkę dentów kierunku biologii na Wydziale Nauk większą zaklasyfikowano jako gatunek niż- Biologicznych Uniwersytetu Wrocławskie- szego ryzyka (LC = gatunek najmniejszej tro- go. Samce ważki przesiadywały na suchych ski) (Bernard i in. 2009, Kalkman i in. 2010). pędach trzciny, skąd odlatywały, by zdobyć Zalotka większa jest ważką spotykaną pokarm. Po polowaniu zawsze powracały, w całej niżowej części Polski. W ujęciu cho- by skonsumować ofiarę. Obserwowane rologicznym jest to ważka zachodniosybe- osobniki wyraźnie trzymały się obrzeży ryjska, której część zwarta zasięgu nie obej- trzcinowisk oraz małych otoczonych szu- muje południowo-zachodniej części Polski. warem fragmentów otwartego lustra wody Na tym obszarze L. pectoralis występuje (dominującym w miejscu obserwacji hydro- wyspowo i rzadko. Warto nadmienić, że za- fitem z grupy elodeidów był wywłócznik lotka większa jest jednocześnie gatunkiem kłosowy Myriophyllum spicatum L.). ewidentnie antropotolerancyjnym (Buczyński 2015). Preferuje obszary torfowiskowe z do- stępem do wody stojącej, ale stosunkowo Dyskusja często wykazywana była również w innych W Polsce najwięcej stanowisk zalot- środowiskach o podobnym charakterze, np. ki większej dotychczas wykazano z jej w zarastających: rowach, kanałach i stawach wschodniej i północnej części (pas poje- oraz w leśnych jeziorkach i bagnach o czy- zierzy), chociaż liczne stanowiska znane stej wodzie, a także na siedliskach wtór- są również ze środkowo-zachodniej i cen- nych, takich jak np. wyrobiska pokopalniane tralnej części kraju (Bernard 2012). Połu- (Bönsel 2006, Bernard 2012, Lis i Buczyński dniowe populacje zalotki większej według 2012, Krajewski i in. 2014). Gatunek ten ma Bernarda (2012) są mniej liczne a ponadto bardzo szeroki zakres tolerancji w stosun- rozproszone, zaś ich liczba wyraźnie maleje ku do odczynu wody i występuje – nieraz w kierunku południowym. Wykazane przez licznie i często – w pH od silnie kwaśnego nas stanowisko z obszaru rezerwatu „Stawy (nawet <4 na torfowiskach sfagnowych) do Milickie” (kompleks Stawno) jest kolejnym wyraźnie zasadowego (>8 na torfowiskach z kilkunastu stanowisk L. pectoralis znanych węglanowych) (inf. pisemna Buczyński 2019). z terenu województwa dolnośląskiego. Do- Dalsze szczegółowe informacje o biologii tąd gatunek obserwowano np. na terenie ta- i ekologii tego gatunku w Polsce podaje kich obszarów Natura 2000, jak: SOO „Do- Bernard (2012) – autor Przewodnika meto- lina Dolnej Kwisy” (Bena i in. 2012), SOO dycznego do monitoringu zalotki większej. „Łęgi Odrzańskie” (Świerkosz i Ruszlewicz 2012), SOO „Pieńska Dolina Nysy Łużyc- kiej” (Reczyńska i Bena 2012), SOO „Uro- Nowe stanowisko zalotki większej czyska Borów Dolnośląskich” (Świerkosz i in. Ruda Milicka [XT61], rezerwat „Stawy 2012, Rychła 2015, 2016), SOO „Wrzosowi- Milickie”, kompleks Stawno, Staw Słoneczny ska Świętoszowsko-Ławszowskie” (Świerkosz Górny, 3 ♂♂ o zachowaniach terytorialnych, i Bena 2012), SOO „Buczyna Szprotaw- przysiadające na suchych pędach trzciny, sko-Piotrowicka” (Świerkosz 2012a) i SOO 2 VI 2018, obs. Damian Celiński i Monika „Przygiełkowiska koło Gozdnicy” (Świerkosz Wołczecka. 2012b). Zdecydowana większość zlokalizo- Pierwsze stanowisko zalotki większej Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) (Odonata: Libellulidae)... 75

Fot. 2. Samiec zalotki większej Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) z charakterystyczną żółtą plamą na 8 segmencie odwłoka – widok od strony grzbietowej, Ruda Milicka – Staw Słoneczny Górny, 2.06.2018 (fot. D. Celiński). Phot. 2. Male of Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) with a characteristic yellow spot on the 8th abdominal segment – dorsal view, Ruda Milicka – “Słoneczny Górny” pond, 2.06.2018 (photo D. Celiński). wana jest w południowo-zachodniej części się liczne fragmenty olsów i łęgów. Ostoja województwa dolnośląskiego, zaś odkryte jest bardzo ważna dla zachowania niżowej powyżej stanowisko mieści się w północno- bioróżnorodności południowo-zachodniej -wschodniej części tego regionu, nieopodal części Polski. Stwierdzono tu występowanie granicy województw dolnośląskiego i wiel- co najmniej 14 typów siedlisk chronionych kopolskiego. Znajduje się ono w granicach z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej oraz dwóch obszarów Natura 2000 – OSO (tzw. 14 gatunków zwierząt z Załącznika II tej dy- obszar ptasi) „Dolina Baryczy” oraz SOO rektywy. Z kolei OSO „Dolina Baryczy” (po- „Ostoja nad Baryczą”. Największą ostoją wierzchnia 55.516 ha) obejmuje swoimi gra- Natura 2000 w Dolinie Baryczy jest SOO nicami kilka większych i mniejszych kom- „Ostoja nad Baryczą”. Obszar ten zajmuje pleksów stawowych wraz z otaczającymi powierzchnię 82.026 ha i niemal całkowi- je szuwarami, łąkami i lasami. Stwierdzono cie pokrywa się z Parkiem Krajobrazowym tu występowanie co najmniej 20 gatunków „Dolina Baryczy”. Teren ostoi to mozaika ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. stawów rybnych, łąk zalewowych i wilgot- Z całą pewnością, zgodnie z sugestią nych, pól uprawnych i lasów poprzecina- zawartą w Przewodniku metodycznym (Ber- nych ciekami, wzdłuż których zachowały nard 2012), nasze stanowisko powinno zo- 76 DAMIAN CELIŃSKI, MONIKA WOŁCZECKA, MARCIN KADEJ, ADRIAN SMOLIS, DARIUSZ TARNAWSKI

stać objęte stałą kontrolą w ramach Monito- wentaryzacja gatunku w całym regionie, co ringu siedlisk i gatunków. Odkrycie zalotki umożliwiło by lepsze poznanie rozsiedlenia większej na stawach rybnych znacząco pod- zalotki większej w tej części kraju. Mimo, nosi walory przyrodnicze całego rezerwatu że obszar województwa dolnośląskiego „Stawy Milickie”, ale także obydwu obsza- w niżowej części pozbawiony jest jezior rów Natura 2000 (OSO „Dolina Baryczy” typu polodowcowego, to znajdują się tutaj oraz SOO „Ostoja nad Baryczą”). Jak widać, rozległe kompleksy stawów, jak też liczne dotychczasowe zarządzanie tym terenem starorzecza, szczególnie w dolinie Odry. i przez lata wypracowywane kompromisy Te ostatnie z pewnością mogą spełniać pomiędzy gospodarką rybacką a ochroną wymagania gatunku, a przy okazji badań przyrody zaowocowały stworzeniem sie- nad zalotką większą możliwe jest odkrycie dlisk dogodnych także dla zalotki większej innych interesujących przedstawicieli krajo- – gatunku uznawanego za osłonowy dla wej odonatofauny (Smolis i in. 2012). Wszel- ekosystemów torfowiskowych (Bernard i in. kie informacje o sposobach i optymalnych 2002). Nasza obserwacja zalotki większej terminach inwentaryzacji zalotki większej jest o tyle cenna, że przez lata aktywności w oparciu nie tylko o postacie dorosłe, ale na tym terenie entomologów – prowadzą- też wylinki larwalne wraz z przykładowym cych zajęcia dydaktyczne oraz własne ba- formularzem zapisu obserwacji terenowych dania – nie udało się tu wykazać tego tak podaje Bernard (2012). charakterystycznego, w przypadku samców, Na zakończenie warto wspomnieć au- gatunku (fot. 1, 2). Odkrycie tej chronio- tora nazwy naukowej zalotki większej – nej ważki powinno zachęcić do podjęcia Toussainta von Charpentiera. Ten wybitny dalszych badań nad rozsiedleniem zalotki niemiecki entomolog, mieszkający m.in. większej nie tylko w granicach kompleksu w Brzegu, opisał ten gatunek na podstawie Stawno, ale także w sąsiednich kompleksach okazów ze Śląska (sic!), a na tym terenie jest stawowych zarówno chronionych, jak też ona dzisiaj gatunkiem wciąż słabo pozna- nieobjętych granicami rezerwatu, np. Jam- nym i tylko z rzadka obserwowanym. nik, Potasznia, Radziądz, Ruda Sułowska. Nasza obserwacja wskazuje też na potrzebę systematycznych badań odonatologicznych Podziękowania na tym obszarze, a może nawet szerzej, Składamy serdeczne podziękowania w obrębie całego województwa. Przykład Pani mgr Teresie Tarnawskiej za weryfika- inwentaryzacji z województwa śląskiego cję językową tekstu. Panu dr. hab. Pawłowi (Miszta i in. 2012) pokazuje, jak bardzo Buczyńskiemu dziękujemy za wsparcie me- pożądanym przedsięwzięciem byłaby in- rytoryczne i cenne uwagi do manuskryptu.

Literatura

Bena W., Zając K., Świerkosz K. 2012. Dolina Dol- rhinia pectoralis (Charpentier, 1825). [W:] nej Kwisy. Specjalny Obszar Ochrony siedlisk M. Makomaska-Juchiewicz, P. Baran (red.). Natura 2000 PLH020050, ss. 81-83. [W:] Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik K. Świerkosz, K. Zając, H. Liberacka, M. Łysiak metodyczny. Część II. Biblioteka Monitoringu (red.) Obszary Natura 2000 na Dolnym Ślą- Środowiska, Warszawa: 68-94. sku, RDOŚ we Wrocławiu, Wrocław: 331 ss. Bernard R., Buczyński P., Tończyk G. 2002. Present Bernard R. 2012. 1042 Zalotka większa Leucor- state, threats and conservation of dragonflies Pierwsze stanowisko zalotki większej Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) (Odonata: Libellulidae)... 77

(Odonata) in Poland. Nature Conservation, Rychła A. 2015. Die Niederschlesische Heide 59(2): 53-71. (Bory Dolnośląskie): ein Refugium für seltene Bernard R., Buczyński P., Tończyk G., Wendzonka J. Moorlibellen im Südwesten Polens? IDF-Re- 2009. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) port, 83: 1-18. w Polsce. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Rychła A. 2016. Neue Libellenfunde aus der Die Poznań: 256 ss. Niederschlesischen Heide (Bory Dolnośląskie) Bönsel A. 2006. Schnelle und individuenreiche in Polen. IDF-Report, 100: 1-11. Besiedlung eines revitalisierten Waldmoores Smolis A., Kadej M., Bena W., Malkiewicz A., Za- durch Leucorrhinia pectoralis (Odonata: Li- jąc K., Mańkowska-Jurek D., Rąpała R. 2012. bellulidae). Libellula, 25(3/4): 151-157. Nowe dane o rozsiedleniu ważek (Insecta: Buczyński P. 2015. Dragonflies (Odonata) of an- Odonata) na Śląsku. Przyroda Sudetów, 15: thropogenic waters in middle-eastern Poland. 57-66. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn: 272 ss. Świerkosz K. 2012a. Buczyna Szprotawsko-Pio- Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja trowicka. Specjalny Obszar Ochrony siedlisk 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrod- Natura 2000 PLH080007, ss. 317-318. [W:] niczych oraz dzikiej fauny i flory, Dz. Urz. K. Świerkosz, K. Zając, H. Liberacka, M. Łysiak WE L 206 z 22.07.1992, str. 7, z późn. zm. (red.) Obszary Natura 2000 na Dolnym Ślą- Kalkman V.J., Boudot J.P., Bernard R., Conze K.J., sku, RDOŚ we Wrocławiu, Wrocław: 331 ss. De Knijf G., Dyatlova E., Ferreira S., Jović M., Świerkosz K. 2012b. Przygiełkowiska koło Gozdni- Ott J., Riservato E., Sahlén G. 2010. European cy. Specjalny Obszar Ochrony siedlisk Natura Red List of dragonflies. IUCN & Publications 2000 PLH080055, s. 321. [W:] K. Świerkosz, office of the European Union, Luxembourg. K. Zając, H. Liberacka, M. Łysiak (red.) Obsza- Krajewski Ł., Jarzombkowski F., Kotowska D. 2014. ry Natura 2000 na Dolnym Śląsku, RDOŚ we Zalotka większa Leucorrhinia pectoralis Wrocławiu, Wrocław: 331 ss. (Charpentier, 1825) w rezerwacie przyrody Świerkosz K., Bena W. 2012. Wrzosowiska Świę- Gorbacz (Puszcza Knyszyńska, NE Polska). toszowsko-Ławszowskie. Specjalny Obszar Przegląd Przyrodniczy, 25(3): 62-65. Ochrony siedlisk Natura 2000 PLH020063, Lis Ł., Buczyński P. 2012. Leucorrhinia pectoralis ss. 282-284. [W:] K. Świerkosz, K. Zając, (Charpentier, 1825) (Odonata: Libellulidae) H. Liberacka, M. Łysiak (red.) Obszary Natura w siedliskach wtórnych na terenie byłej ko- 2000 na Dolnym Śląsku, RDOŚ we Wrocła- palni siarki „Jeziórko” koło Tarnobrzegu (Ko- wiu, Wrocław: 331 ss. tlina Sandomierska). Odonatrix, 8(1): 19-22. Świerkosz K., Bena W., Malkiewicz A. 2012. Uroczy- Miszta A., Cuber P., Dolny A., Liberski J. 2012. Za- ska Borów Dolnośląskich. Specjalny Obszar lotka większa Leucorrhinia pectoralis (Char- Ochrony siedlisk Natura 2000 PLH020072, pentier, 1825) (Odonata: Libellulidae) w wo- ss. 279-281. [W:] K. Świerkosz, K. Zając, jewództwie śląskim w latach 2002-2012. H. Liberacka, M. Łysiak (red.) Obszary Natura Odonatrix, 8(2): 33-42. 2000 na Dolnym Śląsku, RDOŚ we Wrocła- Reczyńska K., Bena W. 2012. Pieńska Dolina Nysy wiu, Wrocław, 331 ss. Łużyckiej. Specjalny Obszar Ochrony siedlisk Świerkosz K., Ruszlewicz A. 2012. Łęgi Odrzań- Natura 2000 PLH020086., ss. 228-231. [W:] skie. Specjalny Obszar Ochrony siedlisk K. Świerkosz, K. Zając, H. Liberacka, M. Łysiak Natura 2000 PLH020018, ss. 183-186. (red.) Obszary Natura 2000 na Dolnym Ślą- [W:] K. Świerkosz, K. Zając, H. Liberacka, sku, RDOŚ we Wrocławiu, Wrocław: 331 ss. M. łysiak (red.) Obszary Natura 2000 na Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 Dolnym Śląsku, RDOŚ we Wrocławiu, Wro- grudnia 2016 r. Dz. U. 2016, poz. 2183. cław: 331 ss. 78 DAMIAN CELIŃSKI, MONIKA WOŁCZECKA, MARCIN KADEJ, ADRIAN SMOLIS, DARIUSZ TARNAWSKI

The first record of Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) (Odonata: Libellulidae) in the “Stawy Milickie” Nature Reserve

Summary We describe observations of males of Leucorrhinia pectoralis in the nature reserve “Stawy Milickie”. The observed individuals stayed close to the margins of reed beds and small fragments of open water table surrounded by reeds (the dominant hydrophyte in the site of observation was Myriophyllum spicatum L.). The locality found by us in the nature reserve ”Stawy Milickie” (Stawno ponds) is among about a dozen records of L. pectoralis from Lower Silesia. The great majority of the known localities of the species is located in the south-western part of Lower Silesian province, while the above locality is situated in its north-eastern part, near the boundary of Lower Silesia and Wielkopolska.

Adresy autorów:

Pracownia Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Instytut Biologii Środowiskowej Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytet Wrocławski ul. Przybyszewskiego 65 51-148 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected] [email protected] (autor korespondencyjny) [email protected] [email protected] 1 2 2 2 PRZYRODA SUDETÓW Jan Ježek , Marcin Kadej , Adrian Smolis , Dariusz Tarnawski t. 22(2019): 79-82

Pierwsze stwierdzenie modraszka ariona Phengaris arion (Linnaeus, 1758) (Lepidoptera: Lycaenidae) w Górach Bardzkich

Rodzina modraszkowatych (Lycaenidae) dzy tymi odległymi od siebie grupami owa- liczy w Polsce prawie 48 gatunków, co sta- dów, poczynając od korzystania z parasola nowi blisko jedną trzecią spośród wszystkich ochronnego robotnic w trakcie żeru gąsienic znanych z naszego kraju motyli dziennych po zaawansowane formy pasożytnictwa (np. (np. Buszko i Masłowski 2008, Sielezniew Osborn i Jaffe 19 97, Fiedler 1998, Pierce i in. i Dziekańska 2010, Warecki 2010, Buszko 2002). W tym drugim przypadku rozwój i Nowacki 2017). Jedną z cech charaktery- gąsienic motyla odbywa się kosztem gospo- stycznych Lycaenidae są złożone interakcje darzy i nie może być przeprowadzony ani z mrówkami (Hymenoptera: Formicidae). pomyślnie zakończony poza mrowiskiem. Obejmują one szeroką gamę powiązań mię- Tak zaawansowana postać myrmekofilii

Fot. 1. Modraszek arion Phengaris arion (Linnaeus, 1758) na kwiatach groszku Lathyrus L. – strona spodnia skrzydeł (fot. J. Ježek). Phot. 1. The large blue Phengaris arion (Linnaeus, 1758) on a flower of Lathyrus L. – underside of the wings (photo J. Ježek). 80 JAN JEŽEK, MARCIN KADEJ, ADRIAN SMOLIS, DARIUSZ TARNAWSKI

(od greckich wyrazów: myrmex = mrówka Podsumowanie i phileo = lubić) jest możliwa dzięki stoso- Modraszek arion należy do jednych waniu przez gąsienice modraszków skompli- z najlepiej poznanych pod kątem biologii kowanej chemicznej (zapachowej) i dźwię- i ekologii modraszkowatych na świecie (np. kowej (akustycznej) mimikry (np. Elmes i in. Hayes 2015), a historia jego nieskutecznej 2002, Schönrogge i in. 2004, Barbero i in. ochrony na Wyspach Brytyjskich – w związ- 2009). W naszym kraju tak skrajny stopień ku z mocno ograniczoną wiedzą na ten te- uzależnienia gąsienic od mrówek-gospo- mat – stała się swoistym kanonem w litera- darzy występuje u przedstawicieli rodzaju turze poświęconej biologii konserwatorskiej Phengaris Doherty, występującym w star- (np. Thomas 1995, Sielezniew i Stankiewicz szej literaturze pod nazwą Maculinea Van 2004, Smolis i in. 2014). Brytyjski podga- Eecke (Fric i in. 2007). W Polsce reprezento- tunek tego motyla Phengaris arion eutyph- wany on jest przez pięć gatunków, z czego ron Fruhstorfer, 1915 wyginął, lecz wiedza na Dolnym Śląsku stwierdzono dotychczas zdobyta w trakcie prób jego zachowania trzy, tj.: modraszka telejusa Phengaris teleius przyczyniła się do udanej i trwałej restytucji (Bergsträsser, 1779), modraszka nausitousa w tym kraju podgatunku nominatywnego. P. nausithous (Bergsträsser, 1779) i modrasz- Pozwoliła też wypracować określone stan- ka ariona P. arion (Linnaeus, 1758). Ciekawe, dardy dla programów jego ochrony w innych że ostatni z wymienionych gatunków był częściach kontynentu. Te działania zazwy- przez ponad 50 lat uznawany za wymarły czaj były poparte badaniami lokalnych po- w regionie (np. Buszko i Masłowski 2008, pulacji modraszka ariona. Często charak- Sielezniew i Dziekańska 2010, Sielezniew 2012). teryzują się one swoistymi i specyficznymi Dopiero w ostatnich latach obecność mo- wymaganiami ekologicznymi, np. odnośnie draszka ariona potwierdzono na Dolnym wyboru gatunku gospodarza z rodzaju Myr- Śląsku, gdzie jego aktualne stanowiska mica Latr. (np. Sielezniew i in. 2010 a, b, c). zlokalizowane są na Przedgórzu Sudeckim Aby ochrona jego populacji była skutecz- (okolice Bielawy, Czudec 2013) i w Sudetach: na, należy zapewnić nie tylko optymalne Karkonosze, Góry Ołowiane, Obniżenie z punktu widzenia motyla siedliska, ale Kamiennej Góry i Masyw Chełmca (Čižek też zadbać o jak największe zagęszczenie i in. 2015, Malkiewicz i in. 2015). Wydaje się gniazd mrówek wścieklic w miejscach wy- jednak, że wiedza o rozmieszczeniu tego stępowania tego modraszka. gatunku w regionie nadal pozostaje niepeł- Ochrona modraszka ariona w Sudetach, na. Przykładem jej aktualizacji jest opisane podobnie jak w innych miejscach, wiąże się poniżej stanowisko z Gór Bardzkich. z szeregiem problemów. To zagadnienie ob- szernie i szczegółowo opisał Malkiewicz i in. Stanowisko gatunku (2015), dlatego nie ma potrzeby omawiania go w niniejszym artykule. Warto jednak Sudety Środkowe, Góry Bardzkie, szczyt wskazać najistotniejsze problemy, jakie na- góry Wilczak [UTM 33U, GPS 50.5244592N/ leży wziąć pod uwagę w przyszłości, o ile 16.6554994E], częściowo skoszona łąka, podjęta zostanie próba zachowania tych jeden osobnik na kwiatach groszku Lathy- populacji. Należą do nich: zwalczanie eks- rus L. (fot. 1), 13 VII 2018, obs. J. Ježek. Ga- pansywnych gatunków roślin, oczyszczanie tunek prawdopodobnie rozwija się na tym stanowisk z nadmiernej liczby krzewów stanowisku na lebiodce pospolitej Origanum i drzew, uzgodnienie z właścicielami tere- vulgare L. nów stosownego harmonogramu koszenia Pierwsze stwierdzenie modraszka ariona Phengaris arion (Linnaeus, 1758) (Lepidoptera: Lycaenidae)... 81 lub charakteru wypasu zwierząt, podjęcie 2015). W Niemczech (w Saksonii i Bran- badań nad specyficznością i zagęszczeniem denburgii) modraszki te wymarły w latach mrówek-gospodarzy, pobranie materiału ge- 70 XX wieku (Kühne i Wiesner 2005). Dlatego netycznego w celu określenia stopnia izo- z uwagi na znaczenie odkrytych w naszym lacji poszczególnych populacji modraszka kraju populacji, będących jedynymi potwierdzonymi w całej zachodniej Polsce, jak ariona, a także wpisanie tych oraz innych też ostatnimi w tej części Europy Środkowej zadań do tworzonych lub obowiązujących – należy podjąć stosowne działania mające planów zadań ochrony (względnie później na celu zachowanie siedlisk tego gatunku przygotowanych programów ochrony dla w stanie zapewniającym jego rozwój. obszarów Natura 2000, na których występu- je ten modraszek). Wyginęły już najbliższe Podziękowania nam geograficznie populacje. W Czechach Składamy serdeczne podziękowania najbliżej położone stanowisko w Bramie Pani mgr Teresie Tarnawskiej za weryfikację Lubawskiej uznano za wygasłe (Čižek i in. językową tekstu.

Literatura

Barbero F., Thomas J.A., Bonelli S., Balletto E., Maculinea clade (Lepidoptera: Lycaenidae): Schönrogge K. 2009. Queen ants make dis- total evidence and phylogenetic species con- tinctive sounds that are mimicked by a But- cepts. Systematic Entomology, 32: 558-567. terfly Social Parasite. Science, 323: 782-785. Hayes M.P. 2015. The biology and ecology of the Buszko J., Masłowski J. 2008. Motyle dzienne Pol- large blue butterfly Phengaris (Maculinea) ski. Wyd. Koliber, Nowy Sącz: 222 ss. arion: e review. Journal of Insect Conserva- Buszko J., Nowacki J. (red.). 2017. A Distributional tion, 19: 141-149. Checklist of the Lepidoptera of Poland. Pol- Kühne L., Wiesner T. 2005. The species of the ish Entomological Society, Poznań: 124 ss. genus Maculinea Eecke, 1915 in the federal Čižek O., Malkiewicz A., Beneš J., Tarnawski D., states Brandenburg and Berlin – distribution, Zámečnik J., Kadlec T., Konvička M., Myś- ecology, decline and conservation (Lepidop- ków E., Sala A., Vrba P., Zapletal M. 2015. [W:] tera, Lycaenidae). Märkische Entomologische O. Čižek, A. Malkiewicz, J. Beneš, D. Tarnawski Nachrichten, 7(2): 1-22. (red.). Motyle dzienne w Karkonoszach, atlas Malkiewicz A., Struś K., Myśków E. 2015. Modra- rozmieszczenia. Správa Krkonošského národ- szek arion Maculinea arion w Sudetach – po- ního parku, Vrchlabí – Dyrekcja Karkonoskie- nowne stwierdzenie po przeszło półwiecznej go Parku Narodowego, Jelenia Góra: 327 ss. przerwie. Przyroda Sudetów, 18: 165-176. Czudec P. 2013. Nowe dane dotyczące rozmiesz- Osborn F., Jaffe K. 1997. Cooperation vs. exploi- czenia Phengaris (= Maculinea) arion (Linna- tation: interactions between lycaenid (Lepi- eus, 1758) w Polsce (Dolny Śląsk, Sudety). doptera: Lycaenidae) larvae and ants. Journal Acta Entomologica Silesiana, 21: 78-79. of Research on the Lepidoptera, 34: 69-82. Elmes G.W., Akino T., Thomas J.A., Clarke R.T., Pierce N.E., Braby M.F., Heath A., Lohman D.J., Knapp J.J. 2002. Interspecific differences in Mathew J., Rand D.B., Travassos M.A. 2002. cuticular hydrocarbon profiles of Myrmica The ecology and evolution of ant association ants are sufficiently consistent to explain host in the Lycaenidae (Lepidoptera). Annual re- specificity by Maculinea (large blue) butter- view of Entomology, 47: 733-771. flies. Oecologia, 130: 525-535. Schönrogge K., Wardlaw J.C., Peters A.J., Ever- Fiedler K. 1998. Lycaenid-ant interactions of the ett S., Thomas J.A., Elmes G.W. 2004. Changes Maculinea type: tracing their historical roots in chemical signature and host specificity in a comparative framework. Journal of Insect from larval retrieval to full social integration Conservation, 2: 3-14. in the myrmecophilous butterfly. Journal of Fric Z., Wahlberg N., Pech P., Zrzavý J. 2007. Phy- Chemical Ecology, 30: 91-107. logeny and classification of the Phengaris- Sielezniew M. 2012. 6265 Modraszek arion Macu- 82 JAN JEŽEK, MARCIN KADEJ, ADRIAN SMOLIS, DARIUSZ TARNAWSKI

linea arion (Linnaeus, 1758). [W:] M. Mako- garis (Maculinea) arion (Lepidoptera: Lycae- maska-Juchiewicz, P. Baran (red.). Monitoring nidae). Sociobiology, 56: 465-475. gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Sielezniew M., Włostowski M., Dziekańska I. 2010c. Część II. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Myrmica schencki (Hymenoptera: Formici- Warszawa: 142-163. dae) as the primary host of Phengaris (Ma- Sielezniew M., Stankiewicz A. 2004. Historia mo- culinea) arion (Lepidoptera: Lycaenidae) at draszka ariona Maculinea arion L., czyli jak heathlands in eastern Poland. Sociobiology, motyl wszedł do kanonów ekologii i ochro- 55: 95-106. ny przyrody. Wiadomości ekologiczne, 50: Smolis A., Kadej M., Malkiewicz A., Tarnawski D. 149-169. 2014. Projekt programu czynnej ochrony Sielezniew M., Dziekańska I. 2010. Motyle dzienne. przeplatki maturny Euphydryas maturna Multico, Warszawa: 360 ss. (Linnaeus, 1758) (Lepidoptera: Nymphalidae) Sielezniew M., Dziekańska I., Stankiewicz-Fiedu- w Polsce. [W:] D. Tarnawski (red. nauk.), rek A.M. 2010a. Multiple host-ant use by the M. Kadej (red. tomu). Fundacja EkoRozwoju, predatory social parasite Phengaris (= Ma- Wrocław: 120 ss. culinea) arion (Lepidoptera, Lycaenidae). Thomas J. 1995. The ecology and conservation Journal of Insect Conservation, 14: 141-149. of Maculinea arion and other European spe- Sielezniew M., Patricelli D., Dziekańska I., Bar- cies of large blue butterfly. [W:] A.S. Pullin bero F., Bonelli S., Casacci L.P., Witek M., (red.) Ecology and Conservation of Butterflies. Baletto E. 2010b. The first record of Myrmica Chapman and Hall, London: 180-197. lonae (Hymenoptera: Formicidae) as a host of Warecki A. 2010. Motyle dzienne Polski. Atlas socially parasitic Large Blue butterfly Phen- bionomii. Wyd. Koliber, Nowy Sącz: 319 ss.

The first record of the large blue butterfly Phengaris arion (Linnaeus, 1758) (Lepidoptera: Lycaenidae) in the Bardzkie Mts.

Summary The first record of the large blue butterfly Phengaris arion (Linnaeus, 1758) (Lepidop- tera: Lycaenidae) from Góry Bardzkie (Bardzkie Mts) is presented. Its distribution in the province is briefly described. A list of future conservation actions is proposed.

Adresy autorów:

1Jiráskovo gymnázium, Řezníčkova 451 Náchod, 547 01 e-mail: [email protected]

2Pracownia Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Instytut Biologii Środowiskowej Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytet Wrocławski ul. Przybyszewskiego 65, 51-148 Wrocław e-mail: [email protected] (autor korespondencyjny) [email protected] [email protected] 1 1 1 PRZYRODA SUDETÓW Marcin Kadej , Dariusz Tarnawski , Adrian Smolis , t. 22(2019): 83-96 Krzysztof Zając2, Przemysław Szwałko3, Jarosław Regner4

Nowe dane o wybranych obcych i inwazyjnych owadach w Polsce

Do diabelskiego kwartetu słynnego bio- wicki i in. 2017). W przypadku tej ostatniej loga ewolucyjnego Jareda Masona Diamonda grupy istniejąca literatura przedmiotu doty- (1989), powodującego zanik i wymieranie czy przede wszystkim zwierząt kręgowych taksonów na ziemi, należą m.in. gatunki (np. Najbar 2001, Brzeziński i Marzec 2003, obce. Były i są one wprowadzane przez Witkowski i Kotusz 2003, Kostrzewa i in. człowieka celowo (w ramach tzw. intro- 2004, Sapota i Skóra 2005, Bartoszewicz dukcji zamierzonych lub intencjonalnych) i in. 2008) lub słodkowodnych skorupiaków lub przypadkowo zawlekane (introdukcje (np. Jażdżewski 2003, Grabowski i Bącela niezamierzone), albo też pojawiają się na 2005, Grabowski i in. 2006). A to właśnie nowych obszarach wykorzystując stworzo- owady, ze względu na niewielkie rozmiary, ne przez nas szlaki komunikacyjne np. ka- zdolność lotu i możliwość estywacji nawet nały morskie lub śródlądowe (np. Mooney przez wiele miesięcy czy lat, są szczególnie i Cleland 2001, Sax i in. 2002, Pimentel i in. predysponowane do podboju, przy bezpo- 2004, Ehrenfeld 2010, Lowry i in. 2012). średnim lub pośrednim udziale człowieka Co istotne, gatunki obce mogą nie tylko lub przy wykorzystaniu stworzonych przez negatywnie wpływać na funkcjonowanie niego sytuacji komunikacyjnych, nowych re- i różnorodność ekosystemów, w których się gionów lub nawet kontynentów. Od dawna pojawiają, ale też powodować wymierne wiadomo, że zwalczanie gatunków obcych straty ekonomiczne, szczególnie w takich najlepiej zacząć na początkowym etapie gałęziach gospodarki jak rolnictwo, leśnic- inwazji, gdy koszty są relatywnie niskie, two, czy rybołówstwo (np. Lipa 2004, Kadej a sukces możliwy do osiągnięcia (np. Solarz 2017). Niekiedy ich rozprzestrzenianie jest 2014). Do tego typu działań niezbędne są tak gwałtowne, a zniszczenia powodowane jednak szczegółowe i rzetelne dane o miej- przez nie tak dotkliwe, że określa się je mia- scach występowania i zasięgu wspomnia- nem gatunków obcych inwazyjnych. nych taksonów. W krajowej literaturze można odnaleźć Poniżej prezentujemy stanowiska ośmiu szereg artykułów poświęconych zagadnie- gatunków owadów, mogących mieć nega- niu obcych i inwazyjnych gatunków roślin, tywny wpływ nie tylko na krajową różno- grzybów czy zwierząt (np. Tokarska-Guzik rodność biologiczną i ekosystemy, ale praw- i in. 2009, 2012, Halama i in. 2010, Woje- dopodobnie również istotnych z punktu woda i Karasiński 2010, Szczepkowski i Obi- widzenia przyszłego stanu niektórych sek- dziński 2012, Najbarek i Solarz 2016, No- torów gospodarki. 84 M. KADEJ, D. TARNAWSKI, A. SMOLIS, K. ZAJĄC, P. SZWAŁKO, J. REGNER

Skróty nazwisk autorów obserwacji: Wykaz obserwacji AS – Adrian Smolis, AT – Andrzej Trąt- nowiecki, BR – Bartosz Radziszewski, Leptoglossus occidentalis Heidemann, DT – Dariusz Tarnawski, IS – Irena Szwałko, 1910 (Hemiptera: Coreidae) (fot. 1) JJ – Jakub Józefczuk, JR – Jarosław Regner, KK – Krzysztof Konieczny, KW – Krzysztof Śląsk Dolny, Trzcinica Wołowska [XT20], Wcisło, KZ – Krzysztof Zając, ŁM – Łukasz trzy dorosłe osobniki (dwa w pomieszcze- Mielczarek, MK – Marcin Kadej, PS – Prze- niach jednorodzinnego budynku mieszkal- mysław Szwałko, SJ – Sabina Jaskulska, nego na kwiatach na parapecie okiennym; TM – Tadeusz Marszałek, TS – Tadeusz jeden na zewnątrz budynku), 15 XI 2018, Szwałko, TT – Teresa Tarnawska. obs. KK; Wrocław [XS46], ul. Kruszwicka, na czwartym piętrze budynku wielorodzinne- W celu utrzymania porównywalności go, żywy osobnik dorosły, 10 IV 2017, obs. danych chorologicznych przyjęto podział AS; ul. Grudziądzka, w mieszkaniu w wie- na krainy zgodny z prezentowanym w serii lorodzinnym bloku, żywy osobnik dorosły, wydawniczej: Katalog Fauny Polski (np. Bu- 27 VII 2018; na klatce schodowej, żywy rakowski i in. 1986). osobnik dorosły, 18 X 2018, leg. et coll. MK;

Fot. 1. Leptoglossus occidentalis Heidemann, 1910 (Hemiptera: Coreidae) – widok od strony grzbietowej, Trzcinica Wołowska, 15.11.2018 (fot. K. Konieczny). Phot. 1. Leptoglossus occidentalis Heidemann, 1910 (Hemiptera: Coreidae) – dorsal view, Trzcinica Wołowska, 15.11.2018 (photo K. Konieczny). Nowe dane o wybranych obcych i inwazyjnych owadach w Polsce 85 ul. Przybyszewskiego 65, na klatce schodo- z Olkusza i Krakowa pierwszymi dla Wyży- wej w budynku, żywy osobnik dorosły, 19 X ny Krakowsko-Wieluńskiej. Stanowiska z Jo- 2018, leg. et coll. MK i AS; Głogów, Osiedle dłowa, Kępska i Głogowa wyraźnie wska- Piastów Śląskich II [WT72], w mieszkaniu, zują na ekspansję tego gatunku w kierunku żywy osobnik dorosły, 20 XII 2018, obs. TM. północnym. Natomiast interesujące obser- Nizina Wielkopolsko-Kujawska, Jodłów wacje osobników próbujących hibernować koło Lubięcina [WT64], dwa żywe osobniki w składzie drewna, mogą wskazywać na dorosłe w przydomowym składzie drew- nowe możliwości wtyka amerykańskiego na, 20 X 2018 i 2 XI 2018, obs. AS; Kępsko w przetrwaniu zimy, poza dotychczasowymi [WT37], żywy osobnik w składzie drewna stwierdzeniami z budynków mieszkalnych. kominkowego, 23 XII 2018, obs. JJ. Wyżyna Krakowsko-Wieluńska, Olkusz – Osiedle Młodych [CA96], na balkonie, na Gibbium psylloides (Czenpinski, 1778) karłowatej sośnie zwyczajnej Pinus sylve- (Coleoptera: Ptinidae: Gibbiinae) stris L., żywy osobnik dorosły, 10 X 2018, leg., det. ŁM, coll. PS; Kraków – Ugorek Wyżyna Krakowsko-Wieluńska, Kraków [DA24], w mieszkaniu na ósmym piętrze, – Stare Miasto [DA24], na elewacji przyzie- na parapecie, żywy osobnik dorosły, 10 X mia starej kamienicy przy ul. Dominikań- 2018, obs. TS, det. PS. skiej 3, w pajęczynach, trzy osobniki doro- Nizina Sandomierska, Tarnów – Stru- słe, 17 IX 2002, 27 IX 2002, 1 X 2002, leg., sina [DA93], na ścianie budynku piekarni, det. PS; ul. Podwale 6 (obok plant), w starym pod sosną smołową Pinus rigida Mill., żywy budynku liczne postacie dorosłe na parterze osobnik dorosły, 22 IX 2018, obs., det. PS. w serwerowni oraz na pierwszym piętrze w pomieszczeniach biurowych, 18 VIII 2017, Wtyk amerykański jest gatunkiem poli- leg. AT, det. MK. fagicznym żerującym na igłach i szyszkach kilkudziesięciu gatunków drzew iglastych. Zamieszczenie w niniejszej pracy infor- Istnieje uzasadniona obawa, że jego dalsza macji o tym interesującym, choć nie tylko dynamiczna ekspansja może powodować w Polsce wciąż mało znanym, przypomi- spore straty w takich drzewostanach. Z uwa- nającym pająka gatunku chrząszcza, było gi na fakt, że w Polsce był wykazywany nie nieco kontrowersyjne, gdyż jego wybit- tylko z terenu upraw leśnych, lecz także nie synantropijny charakter występowania z miast i niewielkich miejscowości, zagro- utrudnia ocenę na ile jest on obcy i w ja- żone są nie tylko zwarte lasy iglaste, ale też kim stopniu inwazyjny. W bazach interne- drzewa rosnące poza nimi (obszary tzw. towych, np. w „Kompendium Gatunków zieleni miejskiej) (Kadej i Smolis 2017, Kadej Inwazyjnych” (CABI 2018), czy w „Global- 2018b). Wtyk amerykański był już wykazy- nym rejestrze gatunków introdukowanych wany z Wrocławia przez Lisa i in. (2008). Po- i inwazyjnych – Austria” (Essl i in. 2018), jak wyższe obserwacje z jednej strony potwier- również na „Liście gatunków obcych w Eu- dzają jego stałą obecność w granicach tego ropie i dla Europy” (DAISIE 2009), Gibbium miasta, jak też przynoszą nowe informacje psylloides figuruje jako gatunek obcy i/lub na temat rozsiedlenia w zachodniej, a tak- inwazyjny, przy czym na przywoływanej że południowej części kraju. Stanowiska „Liście…” (DAISIE 2009) wymieniony jest z Jodłowa (na skraju tzw. Puszczy Tarnow- jako gatunek kryptogeniczny, a tym samym skiej) oraz z Kępska są bowiem pierwszymi uznany za obcy (Roques i in. 2009). Gatunek z województwa lubuskiego, a notowania kryptogeniczny, czyli o nieznanym pocho- 86 M. KADEJ, D. TARNAWSKI, A. SMOLIS, K. ZAJĄC, P. SZWAŁKO, J. REGNER dzeniu, może bowiem uchodzić zarówno za ski 2006). Publikowane dane z pozostałych organizm introdukowany jak i rodzimy (Carl- krain wyróżnionych w Katalogu fauny Polski ton 1996), przynajmniej do czasu wyjaśnie- (Burakowski i in. 1986) zostały w późniejszym nia jego faktycznego pochodzenia, co nie- czasie uzupełnione na podstawie okazów ze- kiedy jest trudne lub wręcz niemożliwe. Nie branych przez Z.E. Śliwińskiego w 1952 roku zawsze względnie duża liczba stwierdzeń w Pabianicach (Borowski i Śliwiński 1997). występowania gatunku w jakimś obszarze Stanowisko to (Wyżyna Małopolska, Pabiani- dowodzi o znajdującym się tam faktycznym ce [CC82]) zostało dodatkowo potwierdzone centrum jego rozsiedlenia. W przypadku w bazie „Światowej Sieci Informacji o Bio- kosmopolitycznego G. psylloides, niepoda- różnorodności” – GBIF (Byk 2017) okazem wanego jak dotąd jedynie z Australii i An- z kolekcji Katedry Ochrony Lasu i Ekologii tarktydy, Europa, a zwłaszcza jej południowa SGGW zebranym 19 III 1952 i oznaczonym część, skąd pochodzi najwięcej stwierdzeń przez Z.E. Śliwińskiego, a zatem pochodzą- (choć niemal wyłącznie z miejsc związa- cym zapewne z tej samej serii kilku mar- nych z działalnością człowieka), uznawana twych okazów zebranych przez niego „na jest za takie centrum (Burakowski i in. 1986, oknie” muzeum (Borowski i Śliwiński 1997). Borowski 1996). W środkowej części Europy, Natomiast dane oparte na najnowszym zna- im dalej na północ od łuku Sudetów i Karpat, lezisku (Śląsk Dolny, Zdzieszowice [BA98], omawiany przedstawiciel rodziny pustoszo- 1 VII 2009 leg. A. Bega), poza niepubliko- watych (łączonych ostatnio z kołatkowa- wanymi dotąd informacjami z Krakowa, zo- tymi w jedną rodzinę: Ptinidae względnie stały wprowadzone do bazy „Krajowej Sieci Anobiidae) jest coraz rzadziej znajdowany, Informacji o Bioróżnorodności” (KSIB 2016, przy czym w Polsce wręcz sporadycznie. Mazepa 2018), współpracującej z systemem Z Sudetów [Kloster Grüssau] wykazany pod światowym – bazą GBIF (2018). Elektroniczne nazwą Gibbium scotias (Fabricius, 1781) już systemy gromadzenia, przetwarzania i wy- w XIX wieku (Letzner 1871): Sudety Zachod- miany danych, konkurujące z tradycyjnymi nie, Krzeszów [WS72], o czym – jakby się publikacjami lecz wciąż jeszcze dalekie od mogło wydawać – zapomniano, gdyż w póź- kompletności, mogą być pomocne przy roz- niejszych zestawieniach (np. Burakowski i in. strzyganiu wielu problemów dotyczących 1986) informacja ta nie została uwzględniona, gatunków obcych i inwazyjnych, a zwłasz- chociaż podane w tej samej pracy (Letzner cza rzadko notowanych, do jakich należy 1871) stanowisko we Wrocławiu [Breslau] Gibbium psylloides. stanowiło najprawdopodobniej podstawę do przytoczenia odnośnych danych w spo- sób uogólniony dla odrębnej krainy – Śląska Phloeosinus aubei (Perris, 1855) Dolnego. Wcześniejszym, ważnym opisem (Coleoptera: Curculionidae: Scolytinae) tego gatunku, aniżeli stosowany wbrew zasadom priorytetu przez Letznera (1871), Śląsk Dolny, Iwiny [XS45], gmina Siech- opis Fabrycjusza (w rodzaju Ptinus Linnaeus, nice, żywotnik Thuja spp. z oznakami zasie- 1767), okazał się szczegółowy opis w dy- dlenia zlokalizowany na terenie prywatnym sertacji polskiego lekarza i zoologa – Pawła przy ul. Kościuszki, martwy dorosły osobnik, Czenpińskiego (w jednocześnie utworzonym VII 2017, leg. BR, coll. MK; Brzeg [XS73], rodzaju Scotias Czenpinski, 1778), stając się żywotnik Thuja spp. z oznakami zasiedle- zarazem pierwszym w historii zoologii for- nia zlokalizowany na terenie szkoły przy malnym opisem nowego dla wiedzy rodzaju ul. Kamiennej, trzy martwe, dorosłe osob- i gatunku dokonanym przez Polaka (Pawłow- niki, 30 IV 2019, leg. JR. Nowe dane o wybranych obcych i inwazyjnych owadach w Polsce 87

Kornik Phloeosinus aubei zasiedla głów- nie rośliny cyprysowate (Cupressaceae), w tym między innymi tak powszechnie i chętnie sadzone w Polsce żywotniki i cy- prysiki, które nie należą do przedstawicieli naszej rodzimej flory. Jest to owad niewielkich rozmiarów, gdyż dorosłe chrząszcze osiągają wielkość tylko około 2-2,5 mm. Charakterystyczną oznaką zasiedlenia ro- ślin przez P. aubei są nieregularnie zakrzy- wione chodniki wykonane przez żerujące bezpośrednio w bielu larwy. Zaatakowane pędy stają się czerwonawe, powoli zasy- chają i ostatecznie obumierają. Roślinami pokarmowymi dla tego kornika są krzewy z rodzajów: jałowiec (Juniperus spp.), cypry- sik (Chamaecyparis spp.), cyprys (Cupressus spp.) i żywotnik (Thuja spp.) (Kadej 2018a). W Polsce P. aubei po raz pierwszy został wykazany w 2014 roku z okolic Wrocła- wia z Zacharzyc w gminie Święta Katarzy- na, a w roku 2017 z Poznania (Nowak i in. 2017). Obserwacja gatunku z sąsiadujących z Zacharzycami Iwin wskazuje na szersze Fot. 2. Megabruchidius dorsalis (Fåhraeus, 1839) (Coleoptera: Chrysomelidae: Bruchinae) rozmieszczenie i inwazję tego chrząszcza – widok od strony grzbietowej, Wrocław, w tej części Dolnego Śląska. Dotychczas 5.11.2018 (fot. M. Kadej). nie był on wykazywany z Wrocławia, ale Phot. 2. Megabruchidius dorsalis (Fåhraeus, 1839) pojawienie się gatunku w mieście, z uwagi (Coleoptera: Chrysomelidae: Bruchinae) na bliskie sąsiedztwo gmin Św. Katarzyna – dorsal view, Wrocław, 5.11.2018 (photo i Siechnice wydaje się być tylko kwestią M. Kadej). czasu. Obserwacja z Brzegu (woj. opolskie) wyraźnie wskazuje na ekspansję tego gatunku w południowo-zachodniej części Polski. – Krowodrza [DA24], z zebranych w Parku Krakowskim około 60 opadłych strąków gle- diczji trójcierniowej Gleditsia triacanthos L. Megabruchidius dorsalis (Fåhraeus, 1839) wyhodowano w kwietniu 2017 (temperatura (Coleoptera: Chrysomelidae: Bruchinae) pokojowa) kilkanaście postaci dorosłych, (fot. 2) 21 XII 2016, leg., det. et coll. PS.

Śląsk Dolny, Wrocław-Śródmieście Strąkowiec Megabruchidius dorsalis na- [XS46], dwie postacie dorosłe na kwiatach leży do niewielkiego, bo liczącego zaledwie dzielżana jesiennego Helenium autumna- cztery gatunki, rodzaju Megabruchidius Bo- le L. w sektorze roślin użytkowych i przy- rowiec, 1984. Gatunki zaliczane do niego prawowych Ogrodu Botanicznego Uniwer- wyróżniają się rozmieszczeniem geograficz- sytetu Wrocławskiego, 2 VIII 2018, obs. AS. nym ograniczonym pierwotnie do Azji Połu- Wyżyna Krakowsko-Wieluńska, Kraków dniowo-Wschodniej i Wschodniej, sporymi 88 M. KADEJ, D. TARNAWSKI, A. SMOLIS, K. ZAJĄC, P. SZWAŁKO, J. REGNER jak na rozpatrywaną podrodzinę chrząszczy rozmiarami postaci dorosłych (do 6 mm dłu- gości) i rozwojem w nasionach drzew z rodziny Fabaceae. W przypadku M. dorsalis gatunkami żywicielskimi dla larw są różne glediczie Gleditsia spp. Po raz pierwszy w Europie strąkowiec ten został wykazany z Włoch w 1989 roku, natomiast z Polski jak dotąd jedyne obserwacje pochodzą z 2017 roku z Wrocławia, gdzie z kilku lokalizacji pobrano do hodowli strąki glediczii trójcier- niowej G. triacanthos L. i uzyskano postacie dorosłe (Ruta i in. 2017). Powyższa obserwacja nie tylko potwier- dza obecność M. dorsalis we Wrocławiu, ale też jednoznacznie wskazuje, że postacie dorosłe tego rodzaju podobnie jak inne strąkowce (Bruchinae) odwiedzają kwiaty, aby pożywiać się ich pyłkiem. Jak do tej pory postacie dorosłe wspomnianego gatunku odnotowano wyłącznie na kwiatach róż Rosa spp. (Říha i Bezděk 2015). Gatunek nowy dla Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej. Fot. 3. Cynaeus angustus (LeConte, 1851) (Cole- optera: Tenebrionidae) – widok od strony Cynaeus angustus (LeConte, 1851) grzbietowej, Brzeg, 12.06.2016 (fot. (Coleoptera: Tenebrionidae) (fot. 3) J. Regner). Phot. 3. Cynaeus angustus (LeConte, 1851) (Co- Śląsk Dolny, Pogorzela [XS72], 3 osobni- leoptera: Tenebrionidae) – dorsal view, Brzeg, 12.06.2016 (photo J. Regner). ki dorosłe odłowione z nawozu kurzego zło- żonego na polu, 23 VIII 2016; 8 osobników dorosłych w nawozie kurzym złożonym na polu, 13 VIII 2018; 5 osobników dorosłych 14 osobników dorosłych, 19 V 2017; 2 osob- odłowionych pod korą martwej jabłoni Ma- niki dorosłe, 29 V 2017; 1 osobnik dorosły, lus spp., 27 XI 2018, leg. et coll. JR; Lipki 4 VI 2017; 3 osobniki dorosłe, 11 VI 2017; [XS64], 1 osobnik dorosły pod korą mar- 1 osobnik dorosły, 20 VI 2017; 2 osobniki twej topoli Populus spp., 30 XII 2016, leg. dorosłe, 10 VII 2017; 1 osobnik dorosły, 20 et coll. JR; Brzeg [XS73], południowa część IX 2017; 5 osobników dorosłych, 1 V 2018; miasta, 1 km od obwodnicy Brzegu, balkon 2 osobniki dorosłe, 24 V 2018; 1 osobnik na drugim piętrze w bloku mieszkalnym dorosły, 7 VII 2018; 1 osobnik dorosły, 15 przy ul. Słowackiego, metodą na światło: VIII 2018, leg. et coll. JR; Bielice [XS84], 15 osobników dorosłych, 6 IV 2016; 3 osob- 4 osobniki dorosłe odłowione, około 20 niki dorosłe, 13 V 2016; 1 osobnik dorosły, osobników zaobserwowanych, w oborniku 21 V 2016; 3 osobniki dorosłe, 25 VI 2016; na skraju wioski, 12 VI 2016, leg. et coll. JR. 1 osobnik dorosły, 12 VIII 2016; 1 osobnik dorosły, 29 VIII 2016; 1 osobnik dorosły, Do Europy gatunek ten dostał się w 1964 2 IX 2016; 2 osobniki dorosłe, 12 IX 2016; roku, kiedy to z transportem tytoniu został Nowe dane o wybranych obcych i inwazyjnych owadach w Polsce 89 zawleczony z USA do Irlandii. Potem wy- Carpophilus hemipterus (Linnaeus, 1758) kazywany był z takich krajów jak: Szwecja, (Coleoptera: Nitidulidae) (fot. 4) Finlandia, Niemcy, Francja, Rosja i Ukraina. Znany zarówno z siedlisk o charakterze na- Sudety Wschodnie, Góry Złote, Lądek turalnym, jak też antropogenicznym (Ruta Zdrój [XR37], budynek mieszkalny, dwa i in. 2017). Dotychczas jedyne publikowa- osobniki dorosłe, 13 X 2011 i 27 X 2011, leg. ne stanowisko w Polsce podano w 2015 r. det. et coll. KZ. z Obornik Śląskich. Owady zostały odło- wione spod kory buka zwyczajnego Fagus Gatunek zawlekany do Europy z owoca- silvaticus L. w lesie bukowo-dębowym (Ruta mi i nasionami sprowadzanymi z obszarów i in. 2017). Obserwacje tego gatunku z Po- tropikalnych, a szczególnie z Afryki. Zalicza- gorzeli, Lipek, Brzegu i Bielic są nowymi ny jest do owadów uszkadzających różne stanowiskami dla Śląska Dolnego. produkty pochodzenia roślinnego (Nawrot

Fot. 4. Carpophilus hemipterus (Linnaeus, 1758) Fot. 5. Glischrochilus quadrisignatus (Say, 1835) (Coleoptera: Nitidulidae) – widok od stro- (Coleoptera: Nitidulidae) – widok od strony grzbietowej, Lądek Zdrój, 27.10.2011 ny grzbietowej, Braszowice, 28.04.2012 (fot. K. Zając). (fot. K. Zając). Phot. 4. Carpophilus hemipterus (Linnaeus, 1758) Phot. 5. Glischrochilus quadrisignatus (Say, 1835) (Coleoptera: Nitidulidae) – dorsal view, (Coleoptera: Nitidulidae) – dorsal view, Lądek Zdrój, 27.10.2011 (photo K. Zając). Braszowice, 28.04.2012 (photo K. Zając). 90 M. KADEJ, D. TARNAWSKI, A. SMOLIS, K. ZAJĄC, P. SZWAŁKO, J. REGNER i Klejdysz 2009). Pierwsze stwierdzenia z Pol- Cydalima perspectalis (Walker, 1859) ski pochodzą sprzed 150 lat i dotyczą Pucka (Lepidoptera: Crambidae) (fot. 6) (Lentz 1857). Był wykazywany z miast por- towych, jak też z południowej części Polski, Śląsk Dolny, Wrocław [XS46], ul. Gru- tj. ze Śląska, Małopolski i Wyżyny Lubelskiej dziądzka, na oknie na klatce schodowej (Kałmuk i Pawłowski 2014). Stwierdzony też w wielorodzinnym budynku mieszkalnym, w Górach Świętokrzyskich (Lasoń i Bidas żywy osobnik dorosły, 18 VIII 2018, leg. et 2010) i na Nizinie Mazowieckiej (Lasoń coll. MK; ul. Krzywoustego, w mieszkaniu i Miłkowski 2011, Lasoń i in. 2011). Podana w wielorodzinnym bloku, żywy osobnik do- tutaj obserwacja tego gatunku z Lądka Zdro- rosły, 19 VIII 2018, leg. TT, coll. MK; żywy ju jest pierwszą z Sudetów Wschodnich. osobnik dorosły, przyleciał do światła, 24 VIII 2018, leg. DT, coll. MK; ul. Krzywo- ustego – ogródki działkowe „Wytchnienie”, Glischrochilus quadrisignatus (Say, 1835) wiele bukszpanów Buxus sempervirens L. (Coleoptera: Nitidulidae) (fot. 5) silnie uszkodzonych przez gąsienice, dwa latające motyle wypłoszone z bukszpanów, Śląsk Dolny, Braszowice [XS20], uprawa 10 IX 2018, obs. DT; dwa kolejne dorosłe kukurydzy, jeden osobnik dorosły schwyta- osobniki, 12 IX 2018, obs. DT. ny w locie, 28 IV 2012, leg., det. et coll. KZ; Nizina Wielkopolsko-Kujawska, Konra- Stolec [XS30], droga śródpolna, jeden osob- dowo koło Nowej Soli [WT44], w przydo- nik dorosły schwytany w locie, 19 V 2012, mowym ogródku, gąsienica na bukszpanie, leg., det. et coll. KZ. 13 IX 2018, obs. SJ. Nizina Mazowiecka, Warszawa – Śród- Gatunek pochodzi z Ameryki Północnej, mieście [EC08], Nowy Świat, niewielkie skąd, prawdopodobnie z transportami owo- bukszpany w donicach, z oznakami żero- ców i warzyw ze Stanów Zjednoczonych, wania gąsienic, 25 VI 2018, obs. PS. dotarł do Europy i szybko skolonizował Wyżyna Krakowsko-Wieluńska, Kra- kontynent. Po raz pierwszy z Polski (okazy ków – Stare Miasto [DA24], Plac Wszystkich zebrane w latach 1989-1995) wykazał go La- Świętych, liczne młode gąsienice żerujące soń (1999) z trzech lokalizacji w okolicy Tur- na bukszpanach, 12 IV 2018, obs. PS; poje- ka oraz w Białymstoku i w Kazimierzu nad dyncze jasne i ciemne osobniki dorosłe lata- Wisłą. Potem publikowane dane o nim po- jące w dzień przy bukszpanach, 7 VIII 2018, chodziły jeszcze między innymi z Gór Świę- obs. PS; żywy ciemny osobnik wypłoszony tokrzyskich (Byk 2007), Niziny Mazowieckiej z krzewu bukszpanu, 17 IX 2018, obs. PS; i Wyżyny Małopolskiej (Lasoń i Miłkowski ul. Franciszkańska, nieliczne wyrośnięte gą- 2011, Lasoń i in. 2011). Wykazywany był sienice żerujące na żywopłocie bukszpano- zarówno ze środowiska naturalnego, ale tak- wym, 17 IX 2018, obs. PS; Planty Krakowskie, że siedlisk wybitnie synantropijnych (Lasoń przy ul. Westerplatte, liczne młode gąsieni- i Miłkowski 2011). Jest uważany za organizm ce tuż po zimowaniu, intensywnie żerują- szkodliwy dla upraw rolniczych ponieważ ce na żywopłotach bukszpanowych, 12 IV może być wektorem fitopatogenicznych 2018, obs. PS, Kraków – Krowodrza [DA24], grzybów z rodzajów Aspergillus spp., Peni- Park Jordana, dwie zimujące młode gąsie- cillium spp. oraz Fusarium spp. (Karnkow- nice pomiędzy spojonymi przędzą liśćmi ski 2001, Boroń i Mrówczyński 2005, Lasoń B. sempervirens L., 31 I 2018; kolejne zimują- 1999, Lasoń i Holly 2015). Podane tutaj obce młode larwy, 12 III 2019; żerujące młode serwacje tego gatunku z Braszowic i Stolca larwy 12 IV 2018; żerujące młode i starsze są pierwszymi ze Śląska Dolnego. Nowe dane o wybranych obcych i inwazyjnych owadach w Polsce 91

Fot. 6. Cydalima perspectalis (Walker, 1859) (Lepidoptera: Crambidae) na okiennej ramie – widok od strony grzbietowej, Wrocław, 16.08.2018 (fot. M. Kadej). Phot. 6. Cydalima perspectalis (Walker, 1859) (Lepidoptera: Crambidae) on a window frame – dorsal view, Wrocław, 16.08.2018 (photo M. Kadej). larwy, 20 IV 2018; starsze larwy, 23 IV 2018; 23 VIII 2018, obs. IS, det. et coll. PS; Kraków starsze i wyrośnięte larwy, 28 IV 2018; wy- – Witkowice [DA25], ul. Wądół, wyrośnięte rośnięte gąsienice na bukszpanach zbierane trzy larwy i jedna poczwarka na bukszpa- przez 3 kawki Corvus monedula L., 10 V nach, 25 VII 2018, obs. ŁM, PS; dziesiątki 2018; poczwarki w oprzędach, 16 V 2018; jasno ubarwionych osobników dorosłych la- starsze gąsienice, 30 VII 2018; poczwarki tających w dzień na obrzeżach i we wnętrzu 3 VIII 2018; poczwarka i 12 przedpoczwarek lasu, 9 VIII 2018, obs. PS; Kraków – Bieżanów w oprzędach, 3 X 2018; zimujące w oprzę- [DA33], ul. Szastera, w ogrodzie na bukszpa- dach pomiędzy pozostałościami zielonych nach licznie żerujące gąsienice, 16 VIII 2018, liści młode gąsienice, ostateczne usunięcie obs. KW; Kraków – Wróblowice [DA23], park całości zabytkowych żywopłotów bukszpa- podworski, objawy żerowania gąsienic na nowych w parku, 22 XI 2018, obs. PS; Aleja bukszpanach, 10 IX 2018, obs. IS, det. PS; Słowackiego, dwa osobniki dorosłe zwabio- Kraków – Nowa Huta [DA34], osiedle Spor- ne światłem wleciały do mieszkania na IV towe, objawy masowego żerowania gąsienic piętrze, 7 VI 2018; kolejny osobnik (forma na bukszpanach (gołożery), liczne gąsienice ciemna), 8 VI 2018; jasno ubarwiony osobnik wędrujące po chodnikach i zewnętrznych znaleziony martwy na parapecie, 9 VI 2018, ścianach budynków mieszkalnych, 5 IX 2018, obs. PS; Kraków – Ugorek [DA24], w miesz- obs. ŁM, PS; Kraków – Olszanica [DA14], kaniu na VIII piętrze, jeden osobnik dorosły, ul. Leśmiana, ślady masowego żerowania 92 M. KADEJ, D. TARNAWSKI, A. SMOLIS, K. ZAJĄC, P. SZWAŁKO, J. REGNER gąsienic na bukszpanach (gołożery), martwe i okolicach (Bury i in. 2017), podsumowując wykopane krzewy, 8 XI 2018, obs. PS. jednocześnie dotychczasowe dane z Polski Nizina Sandomierska, Dąbrowa [DA43], i Europy. Wydaje się, że na tempo dyspersji liczne gąsienice na bukszpanach, 9 IX2018, w obrębie aglomeracji wpływają względnie obs. IS, det. PS; Tarnów – Strusina [DA93], dobrze rozwinięte zdolności lotu motyli, gąsienice na bukszpanach, 3 IX 2018; ko- obserwowanych zarówno w ciągu dnia jak lejne gąsienice 22 IX 2018; postać dorosła i w nocy, niekiedy na dużych wysokościach (ciemna forma), 2 XI 2018, obs. PS.; Tarnów (co ułatwia pokonywanie przeszkód), a także – Mościce [DA93], cmentarz komunalny, zagęszczenie roślin żywicielskich. W prze- młode gąsienice w oprzędach przed zimo- mieszczaniu owadów na większe odległości waniem na bukszpanach, 3 XI 2018, obs. duże znaczenie ma człowiek, przewożąc PS; Tarnów – Krzyż [DA94], cmentarz ko- nieświadomie jaja lub gąsienice tego ga- munalny, kilkanaście larw na bukszpanach, tunku wraz z sadzonkami lub gałązkami 2 IX 2018, obs. PS. bukszpanu używanymi w celach dekora- Beskid Zachodni, Skawina [DA13], oko- cyjnych. Przemawiają za tym istniejące jesz- lice ul. Okrężnej, ślady żerowania gąsienic cze do niedawna duże „wyspy” bez oznak na bukszpanach, 31 X 2018, obs. PS. występowania ćmy bukszpanowej, jak np. Tarnów czy Przemyśl, gdzie pomimo prowa- Ćma bukszpanowa jest gatunkiem mo- dzonych wcześniej poszukiwań nie zdołano tyla, którego gąsienice odżywiają się liśćmi jej stwierdzić. Opór środowiska w progresji bukszpanu Buxus spp. Aktywność gąsienic tego gatunku jest u nas jak dotąd znikomy, na krzewach przybiera zazwyczaj charakter a zatem nienotowany wcześniej przypadek masowego pojawu. Gąsienice pokrywają zjadania gąsienic przez kawki jest jedynie krzew jedwabnymi nićmi – czymś w rodzaju ciekawostką. Podane tutaj obserwacje uzu- oprzędu, który wytwarzają żerując gromad- pełniają wcześniejsze dane z wymienionych nie. Przy dużej liczebności gąsienice mogą krain i są pierwszymi dla Niziny Wielkopol- doprowadzić do tzw. gołożeru (= defoliacji sko-Kujawskiej, Niziny Mazowieckiej i Be- pędów), który ostatecznie przyczynia się do skidu Zachodniego. śmierci całej rośliny (Kadej i Szwałko 2018). Gatunek wykazywany w 2017 roku z połu- Podsumowanie dniowej części Wrocławia z Kleciny [XS45] na podstawie licznych żerowisk na Buxus Bogatym źródłem informacji o obcych sempervirens L. na terenie ogrodów dział- gatunkach, w tym tych inwazyjnych, jest kowych (Dobrzański i in. 2018). Obserwacja internetowa baza (www.iop.krakow.pl/ga- ćmy bukszpanowej z północno-wschodniej tunkiobce) [obecnie w „nowej odsłonie” części miasta może świadczyć o postępują- http://www.iop.krakow.pl/ias/gatunki] powo- cej ekspansji tego gatunku w obrębie aglo- łana i nadzorowana przez Instytut Ochrony meracji wrocławskiej. O szybkim tempie Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krako- rozprzestrzeniania się populacji w obrębie wie. Jest ona sukcesywnie i w miarę moż- aglomeracji krakowskiej świadczą prezen- liwości aktualizowana w oparciu o wiedzę towane wyżej dane pochodzące jedynie i doświadczenie wielu współpracowników, z roku 2018, uzupełniające wcześniejsze którymi najczęściej są naukowcy – specja- publikacje (Blaik i in. 2016, Kadej i Szwałko liści od poszczególnych grup organizmów 2018). Ostatnio opublikowano dane o wy- (rodzin, rodzajów czy wręcz pojedynczych stępowaniu C. perspectalis w Rzeszowie gatunków). Obecnie baza wykazuje ponad Nowe dane o wybranych obcych i inwazyjnych owadach w Polsce 93

1300 gatunków grzybów, roślin i zwierząt. Podziękowania Jest więcej niż pewne, że z czasem istniejący Składamy serdeczne podziękowania Sa- zestaw będzie się powiększał i osiągał kolej- binie Jaskulskiej, Jakubowi Józefczukowi, ny rekord. Problem inwazji jest tak palący, Krzysztofowi Koniecznemu, Tadeuszowi że znalazł miejsce w programach nauczania Marszałkowi, Łukaszowi Mielczarkowi, Bar- większości uczelni. Studenci biologii i ochro- toszowi Radziszewskiemu, Irenie Szwałko, ny środowiska nie tylko poznają listy omawia- Tadeuszowi Szwałko, Teresie Tarnawskiej, nych gatunków i uczą się je rozpoznawać, Andrzejowi Trątnowieckiemu i Krzysztofowi ale także zdobywają informacje o ich biolo- Wcisło za przekazanie okazów dowodowych gii, potencjalnej i stwierdzonej szkodliwości lub własnych obserwacji poszczególnych ga- oraz metodach zwalczania. Poza tym, część tunków. Doktorowi Wolfgangowi Schawalle- z nich ma tak negatywny wpływ na otocze- rowi dziękujemy za potwierdzenie oznacze- nie, że stała się przedmiotem zainteresowa- nia Phloeosinus aubei (Perris, 1855). Szcze- nia Komisji Europejskiej i zgodnie z unijnymi gólne podziękowania składamy Pani Teresie regulacjami prawnymi podlega zwalczaniu Tarnawskiej za językową weryfikację tekstu. (Jaskuła 2016, Kadej 2017).

Literatura

Bartoszewicz M., Okarma H., Zalewski A., Szczę- chrząszczy saproksylicznych. [W:] J. Borow- sna J. 2008. Ecology of raccoon (Procyon lo- ski, S. Mazur (red.): Waloryzacja ekosyste- tor) from western Poland. Annales Zoologici mów leśnych Gór Świętokrzyskich metodą Fennici, 45: 291-298. zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Blaik T., Hebda G., Masłowski J. 2016. Cydalima Warszawa: 57-118. perspectalis (Walker, 1859) – inwazyjny ga- Byk A. 2017. Coleoptera Collection. Warsaw Uni- tunek motyla w faunie Polski (Lepidoptera: versity of Life Sciences, Fac. Forestry, Dept. Crambidae) Przyroda Sudetów, 19: 121-124. of Forest Protection and Ecology. Occurrence Boroń M., Mrówczyński M. 2005. Glischrochilus dataset https://doi.org/10.15468/bprwjg quadrisignatus – szkodnik kukurydzy. Ochro- dostęp 24 XII 2018 przez GBIF.org https:// na Roślin, 3: 26-27. www.gbif.org/occurrence/1707066511 Borowski J. 1996. Pustoszowate – Ptinidae. Klu- CABI 2018. Gibbium psylloides. [W:] Invasive cze do oznaczania owadów Polski, cz. XIX, Species Compendium. Wallingford, UK: CAB z. 42, Toruń, 46 ss. International. www.cabi.org/isc Borowski J., Śliwiński Z. 1997 (1996). Nowe sta- Carlton J.T. 1996. Biological invasions and cryp- nowiska niektórych gatunków chrząszczy togenic species. Ecology, 77(6): 1653-1655. z nadrodziny Bostrichoidea (Coleoptera). DAISIE 2009. List of species alien in Europe and to Wiadomości entomologiczne, 15(2): 120. Europe. [W:] DAISIE (Delivering Alien Invasive Brzeziński M., Marzec M. 2003. The origin, dis- Species Inventories for Europe). Handbook persal and distribution of the American mink of alien species in Europe. Invading Nature Mustela vison in Poland. Acta Theriologica, – Springer Series in Invasion Ecology, 3. Spring- 48(4): 505-514. er Science+Business Media B. V.: 133-264. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1986. Diamond J.M. 1989. The present, past and future Chrząszcze – Coleoptera. Dermestoidea, of human–caused extinctions. Philosophical Bostrichoidea, Cleroidea i Lymexyloidea. Transactions of the Royal Society of London, Katalog Fauny Polski, XXIII, 11, Warszawa. B, 325: 469-477. Bury J., Olbrycht T., Mazur K., Babula P., Czudec P. Dobrzański X., Drapiewski A., Wywarka P. 2018. 2017. First records of the invasive box tree Nowe stanowiska Cydalima perspectalis moth Cydalima perspectalis (Walker, 1859) (Walker, 1859) w Polsce i Czechach. Przyroda (Lepidoptera: Crambidae) in south-eastern Sudetów, 21: 119-122. Poland. Fragmenta Faunistica, 60(2): 101-106. Ehrenfeld J.G. 2010. Ecosystem Consequences of Byk A. 2007. Waloryzacja lasów Gór Święto- Biological Invasions. Annual Review of Eco- krzyskich na podstawie struktury zgrupowań logy, Evolution, and Systematics, 41: 59-80. 94 M. KADEJ, D. TARNAWSKI, A. SMOLIS, K. ZAJĄC, P. SZWAŁKO, J. REGNER

Essl F., Rabitsch W., Jenna Wong L., Pagad S. 2018. skiego Stowarzyszenia Pracowników Dezyn- Global Register of Introduced and Invasive fekcji, Dezynsekcji i Deratyzacji, 3(94): 15-18. Species – Austria. Version 1.2. Invasive Spe- Kałmuk J., Pawłowski J. 2014. Przykrótek pół- cies Specialist Group ISSG. Checklist dataset skrzydły Carpophilus hemipterus (Linnaeus, https://doi.org/10.15468/ygo6zy dostęp 24 XII 1758). IOP PAN 2008-2014 (dostęp www. 2018 przez GBIF.org iop.krakow.pl) GBIF 2018. GBIF (Global Biodiversity Information Karnkowski W. 2001. Glischrochilus quadrisig- Facility). https://www.gbif.org/ dostęp 24 XII natus Say (Col., Nitidulidae) – nowy szkod- 2018 przez GBIF.org nik kukurydzy w Polsce. Ochrona Roślin, Grabowski M., Bącela K. 2005. First finding of 9/10: 34-36. the Ponto-Caspian gammarid species Ponto- Kostrzewa J., Grabowski M., Zięba G. 2004. Nowe gammarus robustoides and Dikerogammarus inwazyjne gatunki ryb w wodach Polski. Ar- haemobaphes (Crustacea: Amphipoda) in the chives of Polish Fisheries 12, Suppl. 2: 21-34. post-glacial lake of the Vistula valley. Lauter- KSIB 2016. KSIB (Krajowa Sieć Informacji o Bio- bornia, 55: 107-111. różnorodności) http://www.ksib.pl/ dostęp Grabowski M., Konopacka A., Jażdżewski K., 24 XII 2018 Janowska E. 2006. Invasions of alien gam- Lasoń A. 1999. Nowe dane o występowaniu marid species and retreat of natives in the w Polsce przedstawicieli rodzaju Glischro- Vistula Lagoon (Baltic Sea, Poland). Helgo- chilus Reitter, 1873 (Coleoptera: Nitidulidae: land Marine Research, 60: 90-97. Cryptarchinae). Wiadomości entomologicz- Halama M., Reczyńska K., Świerkosz K. 2010. ne, 17(3-4): 169-173. Nowe stanowiska Clathrus archeri (Berk.) Lasoń A., Bidas M. 2010. Stan poznania fauny Dring Basidiomycota, (Phallales) na Dolnym łyszczynek (Coleoptera: Kateretidae, Niti- Śląsku. Przyroda Sudetów, 13: 93-98. dulidae) Gór Świętokrzyskich. Wiadomości Jaskuła R. 2016. Gatunki obce roślin i zwierząt. entomologiczne, 29(4): 263-272. Czy prawo ochroni nas przed inwazją? Biu- Lasoń A., Miłkowski M. 2011. Kateretidae i Niti- letyn Polskiego Stowarzyszenia Pracowni- dulidae (Coleoptera) okolic Radomia. Wia- ków Dezynfekcji, Dezynsekcji i Deratyzacji, domości entomologiczne, 30(3): 149-158. 4: 19-20. Lasoń A., Marczak D., Kubisz D., Tykarski P. 2011. Jażdżewski K. 2003. An invasive Ponto-Caspian, Kateretidae and Nitidulidae (Coleoptera) amphipod – Dikerogammarus haemobaphes of the Mazovian Lowland. Polish Journal (Eichwald, 1841) – conquers Great Masurian of Entomology, 80: 299-320. Lakes, north-eastern Poland. Fragmenta Fau- Lasoń A., Holly M. 2015. Glischrochilus grandis nistica, 46: 19-25. Tournier, 1872 – nowy gatunek chrząszcza Kadej M. 2017. Gatunki obce: problem jest coraz dla fauny Polski oraz nowe dane o rozsiedle- większy (cz. 1). Biuletyn Polskiego Stowarzy- niu przedstawicieli rodzaju Glischrochilus szenia Pracowników Dezynfekcji, Dezynsek- Reitter, 1873 (Coleoptera: Nitidulidae: Cryp- cji i Deratyzacji, 3(90): 18-19. tarchinae). Acta entomologica silesiana, 23 Kadej M., Smolis A. 2017. Nowe stanowisko wty- (online 005): 1-4. ka amerykańskiego Leptoglossus occidentalis Lentz F.L. 1857. Neues verzeichniss der Preus- Heidemann, 1910 (Hemiptera: Heteroptera: sischen Käfer. Königsberg: 1-170. Coreidae) na Dolnym Śląsku. Przyroda Su- Letzner K. 1871. Verzeichniss der Käfer Schlesiens. detów, 20: 167-168. Zeitschrift für Entomologie Breslau, N.F., Kadej M. 2018a. Gatunki obce (cz. 3). Phloeosinus 2: I-XXIV + 328. aubei – nowy gatunek kornika. Biuletyn Pol- Lipa J.J. 2004. Obce gatunki inwazyjne zagroże- skiego Stowarzyszenia Pracowników Dezyn- niem dla entomofauny Europy i Polski. Wia- fekcji, Dezynsekcji i Deratyzacji, 1(92): 25-26. domości entomologiczne, 23(Supl.), 2: 89-98. Kadej M. 2018b. Gatunki obce (cz. 4). Wtyk ame- Lis J.A., Lis B., Gubernator J. 2008. Will the inva- rykański (Leptoglossus occidentalis) – nowy sive western confer seed bug Leptoglossus gatunek pluskwiaka różnoskrzydłego. Biu- occidentalis Heidemann (Hemiptera: Heterop- letyn Polskiego Stowarzyszenia Pracowni- tera: Coreidae) seize all of Europe? Zootaxa, ków Dezynfekcji, Dezynsekcji i Deratyzacji, 1740: 66-68. 2(93): 167-168. Lowry E., Rollinson E.J., Laybourn A.J., Scott T.E., Kadej M., Szwałko P. 2018. Gatunki obce (cz. 5). Aiello-Lammens M.E., Gray S.M., Mickley J., Ćma bukszpanowa (Cydalima perspectalis) Gurevitch J. 2012. Biological invasions: A field – inwazyjny gatunek motyla. Biuletyn Pol- synopsis, systematic review, and database of Nowe dane o wybranych obcych i inwazyjnych owadach w Polsce 95

the literature. Ecology and evolution, 3(1): ny strąkowiec nowy dla Polski (Coleoptera: 182-196. Chrysomelidae: Bruchinae). Wiadomości Mazepa J. 2018. Gibbium psylloides [W:] KSIB entomologiczne, 36(3): 162-166. (Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności) Ruta R., Miłkowski M., Żuk K. 2017. Dacne picta http://baza.biomap.pl/pl/data/record/922777/ Crotch, 1873 i Cynaeus angustus (LeConte, default/cf/y dostęp 24 XII 2018 1851) – dwa gatunki nowe dla fauny Polski Mooney H.A., Cleland E.E. 2001. The evolutio- (Coleoptera: Erotylidae, Tenebrionidae). Wia- nary impact of invasive species. Proceedings domości entomologiczne, 36(2): 102-107. of the National Academy of Sciences, 98(10): Sapota M.R., Skóra K.E. 2005. Spreading of alien 5446-5451. (non-indigenous) fish species Neogobius Najbar B. 2001. Żółw czerwonolicy Trachemys melanostomus in the Gulf of Gdańsk (south scripta elegans (Wied, 1839) w wojewódz- Baltic). Biological invasions, 7: 157-164. twie lubuskim (zachodnia Polska). Przegląd Sax D.F., Gaines S.D., Brown J.H. 2002. Species In- Zoologiczny, 55(1-2): 103-109. vasions Exceed Extinctions on Islands World- Najbarek K., Solarz W. 2016. Gatunki obce. Przy- wide: A Comparative Study of Plants and czyny inwazyjnych zachowań i sposoby Birds. American Naturalist., 160 (6): 766-783. zwalczania. Kosmos, 65(1): 81-91. Solarz W. 2014. Ochrona różnorodności bio- Nawrot J., Klejdysz T. 2009. Atlas owadów szkod- logicznej kraju wobec inwazji obcych ga- ników żywności. Polskie Stowarzyszenie tunków roślin i zwierząt (Conservation of Pracowników Dezynfekcji, Dezynsekcji i De- biological diversity in Poland in view of ratyzacji. invasions of alien plants and animals). [W:] Nowak W., Niedźwiecka K., Witkowski R., Bełka M., Z. Mirek, A. Nikel (red.). Ochrona przyrody Mazur A. 2017. First records of Mediterranean w Polsce wobec współczesnych wyzwań Cypress Bark Beetle Phloeosinus aubei (Per- cywilizacyjnych. Nature Conservation in ris, 1855) (Coleoptera, Scolytinae) from Po- Poland and Current Civilizational Chal- land. Acta Sci. Pol. Silv. Colendar. Ratio Ind. lenges. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Lignar., 16(3): 195-198. Kraków: 277-282. Nowicki S., Przysiecki P., Filistowicz A. 2017. In- Szczepkowski A., Obidziński A. 2012. Obce gatun- wazyjne obce gatunki zwierząt futerkowych ki sromotnikowatych Phallaceae w lasach w faunie Polski. Hodowca zwierząt futerko- Polski. Studia i Materiały CEPL w Rogowie. wych: 13-20. 33(4): 279-295. Pawłowski J. 2006. Szkic rozwoju zoologii na zie- Tokarska-Guzik B., Bzdęga K., Tarłowska S., Ko- miach polskich. Kosmos, 55: 5-44. szela K., 2009. Gatunki z rodzaju rdestowiec Pimentel D., Zuniga R., Morrison D. 2004. Up- – Reynoutria Houtt. (= Fallopia). [W:] Z. Daj- date on the environmental and economic dok, P. Pawlaczyk (red.). Inwazyjne gatunki costs associated with alien–invasive species roślin ekosystemów mokradłowych Polski. in the United States. Ecological Economics, Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świe- 52: 273-288. bodzin, 87-99. Říha M., Bezděk J. 2015. Checklist of Slovak Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., seed-beetles (Coleoptera: Chrysomelidae: Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński C. 2012. Bruchinae), with the first record of invasive Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze Megabruchidius dorsalis (Fåhraeus, 1839). szczególnym uwzględnieniem gatunków Studies and Reports, Taxonomical Series, inwazyjnych. Generalna Dyrekcja Ochrony 11(1): 167-173. Środowiska, Warszawa: 197 ss. Roques A., Rabitsch W., Rasplus J.-Y., Lopez- Witkowski A., Kotusz J. 2003. Pirapitinga, Piarac- Vaamonde C., Nentwig W., Keni M. 2009. tus brachypomus (Cuvier, 1818) (Serrasalmi- Alien terrestrial invertebrates of Europe. [W:] dae: Osteichthes) w Polsce – kolejny intro- DAISIE (Delivering Alien Invasive Species dukowany gatunek. Przegląd Zoologiczny, Inventories for Europe). Handbook of alien 47(3-4): 221-224. species in Europe. Invading Nature – Spring- Wojewoda W., Karasiński D. 2010. Invasive ma- er Series in Invasion Ecology, 3. Springer crofungi Ascomycota and Basidiomycota Science+Business Media B. V.: 63-79. in Poland. [W:] Z. Mirek (red.). Biological Ruta R., Jałoszyński P., Wanat M. 2017. Megabru- Invasions in Poland 1. W. Szafer Institute chidius dorsalis (Fåhraeus, 1839) – inwazyj- of Botany, Polish Academy of Sciences: 7-21. 96 M. KADEJ, D. TARNAWSKI, A. SMOLIS, K. ZAJĄC, P. SZWAŁKO, J. REGNER

New data about some alien invasive insects in Poland

Summary We present the new data on distribution of eight insect species which may have a negative impact not only on the native biodiversity and ecosystems, but also on certain sectors of the economy in Poland. They all are classified as alien, some of them also as invasive species. Leptoglossus occidentalis Heidemann, 1910 (Hemiptera: Coreidae) and Megabruchidius dorsalis (Fåhraeus, 1839) (Coleoptera: Chrysomelidae: Bruchinae) are newly reported for the Kraków-Wieluń Upland; Cynaeus angustus (LeConte, 1851) (Coleoptera: Tenebrionidae) and Glischrochilus quadrisignatus (Say, 1835) (Coleoptera: Nitidulidae) are recorded for the first time for Lower Silesia, while Carpophilus hemipterus (Linnaeus, 1758) (Coleoptera: Nitidulidae) is for the first time observed in the East- ern Sudetes. For the invasive moth Cydalima perspectalis (Walker, 1859) (Lepidoptera: Crambidae) the observations given here supplement the earlier data from Poland and are the first for the Wielkopolska-Kujawy Lowland, Mazovian Lowland and the West- ern Beskidy. We also provide new data for Gibbium psylloides (Czenpinski, 1778) (Co- leoptera: Ptinidae: Gibbiinae), although its extremely synanthropic occurrence makes it difficult to classify as alien or invasive.

Adresy autorów:

1Pracownia Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Instytut Biologii Środowiskowej Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytet Wrocławski ul. Przybyszewskiego 65 51-148 Wrocław e-mail: [email protected] (autor korenspondencyjny) [email protected] [email protected]

2ul. Fabryczna 1a 57-540 Lądek Zdrój e-mail: [email protected]

3Zespół ds. Lasów i Przyrody Zarząd Zieleni Miejskiej w Krakowie ul. Reymonta 20 30-059 Kraków e-mail: [email protected]

4ul. J. Słowackiego 13/5 49-300 Brzeg e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW Waldemar Bena t. 22(2019): 97-102

Obserwacje bycznika Typhaeus typhoeus (Linnaeus, 1758) w Borach Dolnośląskich w latach 1999-2018

Rodzaj Typhaeus jest w Polsce reprezen- szego kontynentu znane są odizolowane towany przez jeden gatunek Typhaeus typho- stanowiska w północnej Afryce (Maroko). eus Linnaeus, 1758 (Coleoptera, Geotrupidae). Zwarty zasięg gatunku obejmuje Francję, W naszym kraju jest on stosunkowo rzadko Belgię, Holandię i środkowe Niemcy. Na obserwowany. Bycznik został wpisany na pozostałym obszarze bycznik występuje Czerwoną Listę Zwierząt Ginących i Zagro- rzadko i lokalnie. Prawdopodobnie zasięg żonych w Polsce z kategorią NT, tzn. bliski gatunku uległ skurczeniu, gdyż wycofał się zagrożenia (Głowaciński 2002). W przeszłości on z obszaru Szwecji (Skania) oraz Słowa- podlegał ścisłej ochronie gatunkowej jednak cji (Gärdenfors i in. 2015). Na Węgrzech skreślono go z listy gatunków chronionych i w Chorwacji znany był z odizolowanych, na wniosek Zarządu Głównego Polskiego prawdopodobnie już historycznych stano- Towarzystwa Entomologicznego w 2001 r. wisk w Kotlinie Panońskiej (Bunalski 1999, (Rozporządzenie 2001). Ádám 2003). Na terytorium Czech gatunek Areał występowania gatunku obejmuje jest współcześnie bardzo rzadko spotykany. zachodnią i środkową Europę. Spoza na- W obecnym stuleciu wykryto w Czechach

Fot. 1. Samiec bycznika Typhaeus typhoeus na stanowisku nr 14, 11.11.2018 (fot. W. Bena). Phot. 1. Male Typhaeus typhoeus in locality no. 14, 11.11.2018 (photo W. Bena). 98 WALDEMAR BENA

Fot. 2. Samiec bycznika Typhaeus typhoeus przy odchodach wilka Canis lupus, stanowisko nr 13, 21.10.2016 (fot. W. Bena). Phot. 2. Male Typhaeus typhoeus at faeces of wolf Canis lupus, locality no. 13, 21.10.2016 (photo W. Bena). tylko 4 stanowiska bycznika. Wszystkie czątków XX stulecia. Przed I wojną światową z nich położone są w północno-zachod- bycznik był odnotowany m.in. pod Opolem niej części kraju, blisko granicy z Polską (Kup, Krasiejów), Brzegiem, Wrocławiem, i Niemcami. W Polsce bycznik występuje Miliczem, Głogowem, Lwówkiem Śląskim, głównie w zachodniej części kraju. Przez w okolicach Legnicy (Raszówka, Procho- nasze ziemie przebiega wschodnia granica wice), a także w Puszczy Zgorzeleckiej jego zasięgu. Na wschód od Wisły znany w zachodniej części Borów Dolnośląskich jest w kraju tylko z jednego stanowiska pod (Letzner 1871, Gerhard 1910). Kętrzynem (Lentz 1879). Gatunek został Bycznik zamieszkuje głównie otwarte również stwierdzony w rosyjskiej eksklawie tereny piaszczyste, gdzie buduje korytarze obwodu kaliningradzkiego (Nikołajew i in. mające często ponad 1,5 m głębokości. Przy 2016). W ostatnich latach odnaleziono sze- kopaniu korytarzy istnieje podział pracy reg stanowisk gatunku na obszarze Pomo- między samcem a samicą. Samica pogłębia rza, Wielkopolski, Kujaw i Ziemi Lubuskiej korytarz, a samiec wynosi piach na zewnątrz (Dobosz i Palaczyk 1984, Walczak 2006, i gromadzi wokół wyjścia. W bocznych Karg 2008, Ruta 2009, Hetmański i in. 2009, chodnikach lęgowych, których jest od trzech Bunalski i in. 2014), natomiast zdecydowa- do ośmiu, samica składa jaja, a następnie nie mniej doniesień o jego występowaniu przysypuje je warstwą piachu. Samiec z sa- pochodzi ze Śląska. Większość obserwacji micą transportują wspólnie pod ziemię od- gatunku z tego obszaru pochodzi z XIX i po- chody, które mają służyć wylęgającym się Obserwacje bycznika Typhaeus typhoeus (Linnaeus, 1758) w Borach Dolnośląskich w latach 1999-2018 99 larwom za pokarm. Cała praca nad budową obszarze Borów Dolnośląskich autor znalazł gniazda i zgromadzeniem pokarmu dla po- norkę bycznika z żywym osobnikiem (sta- tomstwa trwa około jednego miesiąca. Lar- nowisko nr 13) przy odchodach wilka Canis wy żyją pod ziemią do trzech lat, zaś prze- lupus. Wilk skolonizował Bory Dolnośląskie poczwarczenie odbywa się we wrześniu. Po po długiej, blisko dwuwiekowej nieobec- czterech tygodniach wychodzi imago, które ności dopiero w 2008 roku. W literaturze przezimowuje w korytarzu (Stebnicka 1976, brak jest informacji o żerowaniu bycznika Brussaard 1983, Rössner 2012). na odchodach wilczych (por. Rössner 2012). Bycznik jest wyspecjalizowanym kopro- Czas życia jednego pokolenia wynosi fagiem, którego obecność wiązano wcze- 2-3 lata, a chrząszcze rozmnażają się tylko śniej z występowaniem królika europejskie- raz w życiu. W piśmiennictwie podaje się, że go Oryctolagus cuniculus. Nieobecność najwyższa aktywność osobnicza obserwo- bycznika na wschód od Wisły tłumaczono wana jest od października do listopada, kiedy brakiem królików na tym obszarze (Szujecki to osobniki intensywnie żerują, oraz w okre- 1983). W późniejszych latach stwierdzono, sie rozrodu, który ma miejsce już u schyłku że gatunek posiada szersze spektrum pokar- zimy oraz w pierwszych tygodniach wiosny. mowe, obejmujące również ekskrementy Potwierdziły to obserwacje w Borach Dol- jeleniowatych oraz bydła, koni, owiec, nośląskich. Żywe osobniki widywano tu od psów, a nawet ludzi. Zasięg występowania początku października do połowy listopada bycznika w Polsce pokrywa się najprawdo- oraz od lutego do kwietnia. Najwcześniejsze podobniej z wpływem klimatu atlantyckie- obserwacje tego zimnolubnego gatunku mia- go, ograniczając się do stanowisk cechują- ły miejsce 28 lutego 2015 r. na terenie wrzo- cych się lekką glebą. W trakcie badań na sowisk poligonu w Świętoszowie.

Fot. 3. Siedlisko bycznika Typhaeus typhoeus w Borach Dolnośląskich, piaszczyste wydmy w okolicach Świętoszowa, stanowisko nr 10 (fot. W. Bena). Phot. 3. Habitat of Typhaeus typhoeus in Bory Dolnośląskie, sand dunes in the environs of Świętoszów, locality no. 10 (photo W. Bena). 100 WALDEMAR BENA

Tab. 1. Lista stanowisk bycznika Typhaeus typhoeus stwierdzonych w latach 1999-2018 w Borach Dolnośląskich. Table 1. List of localities of Typhaeus typhoeus found in 1999-2018 in Bory Dolnośląskie.

Liczba Data / osobników / Miejsce obserwacji / Locality Biotop / Habitat Date Number of individuals Stanowisko / Okolice Ławszowej / 28 V 1999 1 martwy Wrzosowisko na Locality Environs of Ławszowa, samiec / terenie byłego poligonu nr 1 N 51°23’43,67”, dead male wojskowego / Heath- E 15°23’0,73” (kwadrat / land in abandoned quadrat WS29) military area Stanowisko / Okolice Sobolic / Environs 14 IV 2006 1 żywy Bór sosnowy na skraju Locality of Sobolice, samiec / live śródleśnej łąki / Pine nr 2 N 51°22’35,31”, male forest on edge of E 15°1’4,69” meadow (kwadrat / quadrat WS09) Stanowisko / Okolice Starego Węglińca / 13 V 2007 1 martwy Piaszczysta droga leśna / Locality Environs of Stary Węgliniec, samiec / Sandy forest road nr 3 N 51°17’40,22”, dead male E 15°11’23,21” (kwadrat / quadrat WS18) Stanowisko / Okolice Zielonki / Environs 26 IV 1 martwy Nasyp kolejowy / Locality of Zielonka, 2008 samiec / Railway embankment nr 4 N 51°17’13,11”, dead male E 15°7’39,47” (kwadrat / quadrat WS08) Stanowisko / Okolice Ławszowej / 14 XI 2010 1 żywy Wrzosowisko na Locality Environs of Ławszowa, samiec / live terenie byłego poligonu nr 5 N 51°25’40,30”, male wojskowego / Heath- E 15°3’36” land in abandoned (kwadrat / quadrat WS29) military area Stanowisko / Okolice Golnic / Environs of 19 III 2011 1 żywy Wrzosowisko na Locality Golnice, samiec na terenie byłego poligonu nr 6 N 51°21’26,48”, odchodach wojskowego / Heath- E 15°31’20,36” jelenia / live land in abandoned (kwadrat / quadrat WS38) male on red military area deer faeces Stanowisko / Okolice Węglińca / Environs 22 V 2013 1 martwy Nasyp kolejowy / Locality of Węgliniec, samiec / Railway embankment nr 7 N 51°16’53,44”, dead male E 15°11’27,47” (kwadrat / quadrat WS18) Stanowisko / Okolice Golnic / Environs of 2 X 2013 1 żywy Wrzosowisko na Locality Golnice, samiec / live terenie byłego poligonu nr 8 N 51°21’10,04”, male wojskowego / Heath- E 15°30’9,76” land in abandoned (kwadrat / quadrat WS38) military area Stanowisko / Okolice Dłużyny Dolnej / 11 VI 2014 1 martwy Pole uprawne na skraju Locality Environs of Dłużyna Dolna, samiec / Borów Dolnośląskich / nr 9 N 51°14’20,51”, dead male Cultivated field on edge E 15°8’11,93” of Bory Dolnośląskie (kwadrat / quadrat WS07) Obserwacje bycznika Typhaeus typhoeus (Linnaeus, 1758) w Borach Dolnośląskich w latach 1999-2018 101

Stanowisko / Okolice Świętoszowa / 5 VII 2014 1 martwy Wrzosowisko na terenie Locality Environs of Świętoszów, samiec / poligonu wojskowego / nr 10 N 51°26’41,62”, dead male Heath-land in E 15°28’48,66” abandoned military area (kwadrat / quadrat WS39) Stanowisko / Okolice Pstrąża / Environs 28 II 2015 1 żywa Wrzosowisko na terenie Locality of Pstrąż, samica przy poligonu wojskowego / nr 11 N 51°26’41,36”, norce / live Heath-land in E 15°32’15,93” female at abandoned military area (kwadrat / quadrat WS39) den Stanowisko / Okolice Pstrąża / Environs 28 II 2015 1 żywy Wrzosowisko na terenie Locality of Pstrąż, samiec / live poligonu wojskowego / nr 12 N 51°27’3, 33”, male Heath-land in E 15°32’19,39” abandoned military area (kwadrat / quadrat WT30) Stanowisko / Okolice Bielawy Dolnej / 21 X 2016 1 żywy Droga leśna na zrębie / Locality Environs of Bielawa Dolna, przy norce Forest road in clear- nr 13 N 51°19’43,21”, i 1 martwy felled area E 15°1’47,01” samiec / 1 (kwadrat / quadrat WS08) live male at den, 1 dead male Stanowisko / Okolice Ławszowej / 11 XI 2018 1 żywy Piaszczysta skarpa Locality Environs of Ławszowa, samiec przy w dolinie Kwisy / Sandy nr 14 N 51°25’42,38”, norce / live scarp in Kwisa valley E 15°24’19,46” male at den (kwadrat / quadrat WS29)

W latach 1999-2018 na terenie Borów wykształconych na podłożu piaszczystym. Dolnośląskich odnaleziono łącznie 14 sta- Bycznik był również stwierdzany na świeżo nowisk bycznika. Wykaz wszystkich stano- powstałych zrębach a także na piaszczy- wisk z tego obszaru opisuje tab. 1. stych drogach. Odnalezienie utopionych W Borach Dolnośląskich najwięcej sta- osobników w wypełnionych wodą korytach nowisk stwierdzono na obszarach czynnych kolejowych (tzw. korytka krakowskie) nale- lub byłych poligonów wojskowych. Gatunek ży zapewne tłumaczyć zasiedlaniem przez preferuje tego rodzaju tereny z uwagi na gatunek nasypów kolejowych, na których obecność wrzosowisk, licznych wydm śród- często żerują jeleniowate. lądowych i ubogich zbiorowisk roślinnych

Literatura

Ádám L. 2003. Faunisztikai adatok a Kárpát- Bunalski M. 1999. Die Blatthornkäfer Mitteleu- -medencéből (Coleoptera: Scarabaeoidea). ropas (Coleoptera, Scarabaeoidea). Bestim- Folia Historico Naturalia Musei Matraensis mung – Verbreitung – Őkologie. Bratislava 27: 101-136. Dobosz R., Palaczyk A. 1984. Nowe stanowiska Brussaard L. 1983. Reproductive behaviour and Typhaeus typhoeus L. (Col., Scarabaeidae) development of the dung beetle Typhaeus ty- w Polsce oraz analiza zasięgu występowa- phoeus (Coleoptera Geotrupidae). Tijdschrift nia tego gatunku. Przegląd Zoologiczny, 28 voor Entomologie, 126 (10): 203-231. (3): 281-286. 102 WALDEMAR BENA

Gärdenfors U., Tranvik L., Skarp L.S., Cronen- Rozporządzenie 2001. Rozporządzenie Ministra borg H. 2015. Rödliste arter i Sverige 2015. Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w spra- ArtDatabanken SLU Uppsala. wie określenia listy gatunków zwierząt rodzi- Gerhard J. 1910. Verzeichnis der Käfer Schlesiens mych dziko występujących objętych ochroną preussischen und österreichischen Anteils, gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla geordnet nach dem Catalogus coleopterorum danych gatunków i odstępstw od tych zaka- Europae vom Jahre 1906. Berlin. zów. Dziennik Ustaw Nr 130 (2001), poz. 1456. Głowaciński Z.(red.) 2002. Czerwona lista zwie- Rössner E. 2012. Die Hirschkäfer und Blatthorn- rząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut käfer Ostdeutschlands (Coleoptera: Scaraba- Ochrony Przyrody PAN, Kraków. eoidea). Verein der Freunde und Förderer des Hetmański T., Aleksandrowicz O., Ziółkowski M. Naturkundemuseums Erfurt. 2009. Bycznik Typhaeus typhoeus L. (Coleop- Ruta R. 2009. Materiały do znajomości zgrupowań tera, Geotrupidae) w pokarmie sowy uszatej chrząszczy (Insecta: Coleoptera), Rynny Jezior Asio otus L. na Pomorzu Środkowym. Chroń- Kuźnickich. [W:] Owsianny P.M. (red.): Rynna my Przyrodę Ojczystą, 65 (3): 213-218. Jezior Kuźnickich i rezerwat przyrody Kuźnik Karg J. 2008. Nowe stanowisko chrząszcza Typha- – bioróżnorodność, funkcjonowanie, ochrona eus typhoeus (L.) (Coleoptera, Geotrupidae). i edukacja. Muzeum Stanisława Staszica, Piła. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 64 (2): 46-49. Stebnicka Z. 1976. Chrząszcze – Coleoptera, Żu- Lentz F.L. 1879. Catalog der Preussischer Käfer kowate – Scarabaeidae, Grupa podrodzin: neu bearbeitet. Beiträge zur Naturkunde Pre- Scarabaeidae laparosticti. Klucze do ozna- ussens 4: 1-64. czania owadów Polski, cz. XIX, zeszyt 28a. Letzner K. 1871. Verzeichniss der Käfer Schlesiens. Warszawa. Zeitschrift für Entomologie, 2: 1-328 Szujecki A. 1983. Ekologia owadów leśnych. War- Nikołajew G.W., Král D., Bezděk A. 2016. Fam- szawa. ily Geotrupidae Latreille, 1802 [W:] Löbl I., Walczak M. 2006. Nowe stanowiska Typhaeus Löbl D. (red): Catalogue of Palaearctic Cole- typhoeus (Linnaeus, 1758) (Coleoptera: Sca- optera: Volume 3. Scarabaeoidea Scirtoidea rabaeidae) w okolicach Zielonej Góry. Biu- Dascilloidea Buprestoidea - Byrrhoidea. Brill, letyn Częstochowskiego Koła Naukowego, Leiden, Boston. 4 (3): 12-15.

Observations of the minotaur beetle Typhaeus typhoeus (Linnaeus, 1758) in the forests Bory Dolnośląskie in 1999-2018

Summary The minotaur beetle Typhaeus typhoeus is rare in Poland and is included in the Red List of Poland with NT (near threatened) category. Fourteen localities of the species were found in 1999-2018 in the forests Bory Dolnośląskie. Most numerous sites were found in military areas. The species prefers such areas because of the presence of heath-land, dunes and poor plant communities on sandy substratum. The species was recorded from newly clear-felled areas, sandy roads and railway embankments. The earliest observation of this cold-loving species dates from 28.02.2015. In Bory Dolnośląskie I found a den of T. typhoeus with imagines near faeces of the wolf Canis lupus, which colonised Bory Dolnośląskie in 2008, after its nearly two-century absence. In the literature there is no information on feeding of T. typhoeus on wolf faeces.

Adres autora: ul. Olszewskiego 7 59-900 Zgorzelec e-mail: [email protected]

PRZYRODA SUDETÓW Paweł Michołap, Marcin Sikora t. 22(2019): 103-106

Przypadek poligamii u klecanki polnej Polistes nimpha w Polsce

Rodzaj klecanka Polistes (Hymenoptera: Klecanki podobnie jak pozostałe gatunki Vespidae) obejmuje ponad 200 gatunków krajowych os społecznych wykazują jedno- prymitywnych os społecznych. W Polsce roczny cykl życiowy. Zimują zapłodnione klecanki reprezentowane są przez trzy samice, które z nadejściem wiosny budzą się gatunki: Polistes nimpha (Christ), Polistes do życia z hibernacji i poszukują dogodnych dominulus (Christ) i Polistes biglumis (Geo- miejsc do założenia gniazda. W odróżnie- froy). Od pewnego czasu notuje się także niu od innych os budujących wieloplastro- przypadkowe introdukcje ciepłolubnego we gniazda z warstwową osłoną, gniazda Polistes gallicus (L.) z krajów śródziemno- klecanek składają się z pojedynczego pla- morskich (Carpenter 1996, Kozyra i Eichert stra bez osłony (fot. 1). Najczęstszym miej- 2015, Oleksa i Wiśniowski 2005, Olszewski scem zakładania gniazda są tereny otwarte. i Pawlikowski 2013). Gniazdo klecanek, zbudowane z przeżutej

Fot. 1. Królowa klecanki polnej Polistes nimpha na plastrze. W komórkach widoczne złożone jaja, Jakubowo Lubińskie, 14.05.2014 (fot. M. Sikora). Phot. 1. Common paper wasp Polistes nimpha queen on a nest plaster. Hatched eggs are visible in paper cells, Jakubowo Lubińskie, 14.05.2014 (photo M. Sikora). 104 PAWEŁ MICHOŁAP, MARCIN SIKORA

Fot. 2. Nowe stanowisko występowania klecanki polnej Polistes nimpha. Murawa napiaskowa z dominacją Cytisus scoparius, Jakubowo Lubińskie, 05.06.2014 (fot. M. Sikora). Phot. 2. New locality of the common paper wasp Polistes nimpha. Psammophilous sward with dominant Cytisus scoparius, Jakubowo Lubińskie, 5.06.2014 (photo M. Sikora). masy celulozowej, jest przytwierdzone za podległych matek. Będą one przyjmowały pomocą trzonka do zaschniętych, zdrew- rolę pomocnic i wykonywały prace typo- niałych, zeszłorocznych pędów roślin ziel- we dla robotnic, czyli dostarczały pokarm nych. Najlepszą przeżywalność stwierdzono i opiekowały się potomstwem. Pomimo tego, w gniazdach przymocowanych do pędów że pomocnice przyjmują uległą pozycję, to dziurawca zwyczajnego Hypericum perfo- mogą składać jaja, z których rozwija się ich ratum L. (Kozyra i in. 2016). potomstwo. Tego typu rodziny charaktery- W przypadku klecanki polnej P. nimpha zują się niskim i średnim współczynnikiem gniazdo zakładane jest przez jedną królową pokrewieństwa (Cervo i Turillazzi 1985, Lie- (monogamia). We Włoszech zaobserwowa- bert i in. 2008, Tibbetts i Reeve 2003, Wilson no u tego gatunku przypadki, gdzie gniazdo 1979 ). było inicjowane przez 2-3 królowe (poliga- Królowa klecanki polnej samodzielnie mia). U drugiego pospolitego w Polsce ga- konstruuje początkową konstrukcję gniazda, tunku klecanki rdzaworożnej P. dominulus, a także opiekuje się larwami i zdobywa po- gniazda zazwyczaj są zakładane przez kilka żywienie. Przełomowym momentem w roz- bardziej lub mniej spokrewnionych ze sobą woju gniazda jest pojawienie się pierwszych samic. W tym przypadku królowe walczą ze robotnic. Odciążają one od pracy matkę, sobą o przejęcie dominującej roli w gnieź- która może się skupić wyłącznie na skła- dzie. Zwyciężczyni, od tej chwili samica daniu jaj. Liczebność rodzin w gnieździe alfa, monopolizuje rozród całej rodziny. wynosi od kilkudziesięciu do kilkuset osob- Utrzymuje także swoją dominującą rolę po- ników. W późniejszym okresie rozwoju, przez agresywne zachowania w stosunku do królowa składa jaja zapłodnione, z któ- Przypadek poligamii u klecanki polnej Polistes nimpha w Polsce 105 rych rozwijają się nowe przyszłe królowe- Podsumowanie -matki, oraz jaja niezapłodnione, z których Zaobserwowany stan gniazda wskazu- rozwijają się samce. Osobniki płciowe nie je na możliwość występowania poligamii wykonują żadnych prac na rzecz rodziny u klecanki polnej P. nimpha. U klecanek i są pod ciągłą opieką robotnic. Pod koniec czas zakładania gniazda do pojawu pierw- lata malejąca liczba robotnic nie jest w sta- szych robotnic jest najbardziej narażony nie zapewnić rodzinie optymalnej ilości na niebezpieczeństwo i charakteryzuje się pożywienia. Może dochodzić do aktów ka- największą śmiertelnością rodziny. Młoda nibalizmu, tj. pożerania własnych larw. Pod królowa sama przynosi budulec na gniazdo koniec września rodzina nie jest już w stanie oraz pokarm dla pierwszych robotnic. Nara- poprawnie funkcjonować. Osobniki płciowe żona jest wtedy na wiele niebezpieczeństw opuszczają gniazdo by odbyć rójkę. Następ- i może zginąć, np. padając ofiarą drapież- nie, młode zapłodnione królowe szukają nika, a to doprowadza do upadku całej ro- odpowiedniego miejsca do przezimowania dziny. W tym czasie obecność pomocnicy, (Miyano 1980, Wilson 1979). w postaci zdominowanej matki, znacznie Zasięg występowania klecanki P. nim- podnosi szanse wyprowadzenia pokolenia pha obejmuje Europę, północną Afrykę, płciowego (Makino 1989). środkową i wschodnią Azję. Gatunek ten spotykany jest na terenach nizinnych, wy- żynnych i górskich, z tym że nigdy w wysokich górach. Najdalsze północne stanowiska europejskie odnotowano w Karelii. W Polsce stopień rozpoznania rozsiedlenia jest niedo- stateczny. Klecankę tę najczęściej wykazy- wano na południu kraju. Najlepiej poznany jest obszar Górnego Śląska. Najbardziej na północ wysunięte miejsca występowania gatunku to Białowieski Park Narodowy i Wiel- kopolski Park Narodowy (Carpenter 1996, Pekkarinen i Gustafsson 1999, Żyła 2007).

Nowe stanowisko Podczas badań terenowych odnotowano występowanie klecanki polnej P. nimpha na nowym stanowisku: 2♀ na gnieździe, Jaku- bowo Lubińskie – Przemkowski Park Krajo- brazowy [UTM WT50], 51o466’N / 15 o861’E, 01.05.2014, fragment murawy napiaskowej zdominowanej przez żarnowiec miotlasty Cytisus scoparius L. (fot. 1, 2). Znalezione Fot. 3. Dwie matki klecanki polnej Polistes nim- gniazdo było w stadium inicjalnym – pla- pha opiekujące się gniazdem, Jakubowo Lubińskie, 14.05.2014 (fot. M. Sikora). ster wraz ze złożonymi jajami. Na plastrze stwierdzono dwie matki, które opiekowały Phot. 3. Two queens of common paper wasp Polistes nimpha looking after their nest, się gniazdem (fot. 3). Jakubowo Lubińskie, 14.05.2014 (photo M. Sikora). 106 PAWEŁ MICHOŁAP, MARCIN SIKORA

Literatura

Carpenter J.M. 1996. Distributional checklist of kers in a paper wasp, Polistes chinensis an- species of the genus (Hymenoptera: Vespi- tennalis, in Central Japan (Hymenoptera: dae; Polistinae, Polistini). American Museum Vespidae). Researches on Population Ecolo- Novitates 3188: 1-39. gy 22: 69-88. Cervo R., Turillazzi S. 1985. Associative Foun- Oleksa A., Wiśniowski B. 2005. Klecanka rdzawo- dation and Nesting Sites in Polistes nimpha. rożna Polistes dominulus (Christ, 1791) (Hy- Naturwissenschaften 72: 48-49. menoptera: Vespidae: Polistinae) – czy fak- Kozyra B., Eichert U. 2015. Druga przypadkowa tycznie gatunek skrajnie zagrożony w Polsce? introdukcja Polistes gallicus (Linnaeus, 1767) Wiadomości Entomologiczne 24 (3): 179-188. (Hymenoptera: Vespidae) do Polski. Wiado- Olszewski P., Pawlikowski T. 2013. Przypadkowa mości Entomologiczne 34 (1): 89-92. introdukcja Polistes gallicus (Linnaeus, 1767) Kozyra B., Baraniak E., Kasprowicz M. 2016. Nest- (Hymenoptera, Vespidae) do Polski. Wiado- ing ecology of Polistes nimpha (Hymenopte- mości Entomologiczne 32 (2): 157-158. ra, Vespidae): a preliminary study in western Pekkarinen A, Gustafsson B 1999. The Polistes Poland. Journal of Hymenoptera Research species in northern Europe (Hymenoptera: 51: 187-201. Vespidae). Entomologica Fennica 10: 191-197. Liebert A.E., Hui J., Nonacs P., Starks P.T. 2008. Tibbetts E.A., Reeve H.K. 2003. Benefits of foun- Extreme Polygyny: Multi-seasonal “Hyper- dress associations in the paper wasp Polistes gynous” Nesting in the Introduced Paper dominulus: increased productivity and sur- Wasp Polistes dominulus. Journal of Insect vival, but no assurance of fitness returns. Be- Behavior 21 (2): 72-81. havioral Ecology 14: 510-514. Makino S. 1989. Losses of workers and reproduc- Wilson O.E. 1979. Społeczeństwa owadów. Pań- tive in colonies of the paper wasp Polistes stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. riparius (Hymenoptera: Vespidae) due to the Żyła W. 2007. Vespidae (Hymenoptera) Górnego parasitic wasp Latibulus sp. Researches on Śląska. Dotychczasowy stopień poznania, Population Ecology 31 (1): 1-10. oraz nowe dane faunistyczne. Acta Entomo- Miyano S. 1980. Life tables of colonies and wor- logica Silesiana 14/15: 67-82.

A case of polygamy of the paper wasp Polistes nimpha in Poland

Summary Paper wasps are annual social wasps which build uncovered paper nests (Phot. 1). The nests are usually attached by a helve to dried, last year’s parts of herbaceous plants. Three native paper wasp species have been recorded from Poland; the most common are Polistes nimpha (common paper wasp) and P. dominulus (European paper wasp). Despite the significant similarities in the development biology, differences in nest es- tablishment by the queens are observed. While the common paper wasp queen initi- ates nest by herself (haplometrosis), the European paper wasp nest is founded by 2-3 females (pleometrosis). In this article we provide a new record of the common paper wasp P. nimpha in Poland (Phot. 2). In this case, the initial nest was founded by two queens (Phot. 3).

Adres autorów:

Stowarzyszenie Natura i Człowiek ul. Legnicka 65, 54-206 Wrocław e-mail: [email protected] 1 2 2 2 PRZYRODA SUDETÓW Adrian Smolis , Paweł Michołap , Aneta Sikora , Marcin Sikora , t. 22(2019): 107-118 Jarosław Regner3, Marek Stajszczyk4, Emil Mariusz Szymański5, Kamil Badurowicz6, Paweł Fornal7, Anna Gołębniak8, Rafał Wykrota8, Krzysztof Zając9, Marcin Kadej1

Nowe stanowiska smukwy kosmatej Scolia hirta Schrank i smukwy białoplamej Scolia sexmaculata Müller (Hymenoptera: Scoliidae) w Polsce

Jednym z widocznych efektów zjawiska udokumentować spektakularny wzrost liczby globalnego ocieplenia są zmiany zasięgów znanych stanowisk wspomnianej błonkówki. wielu przedstawicieli fauny i flory. W przy- Przykładowo, do 1950 roku podano z tere- padku świata zwierzęcego jest to szczegól- nu Polski 18 lokalizacji, w latach 1951-1975 nie widoczne u form zmiennocieplnych, na zaledwie osiem, a między 1976 i 2000 ro- przykład owadów, dla których średnie tempe- kiem wykazano kolejnych osiem miejsc jej ratury roczne panujące na określonych sze- występowania (Banaszak i Twerd 2009). Dla rokościach geograficznych są często jednym porównania w ciągu zaledwie dziewięciu z najważniejszych czynników limitujących lat (2000-2009) smukwę kosmatą podano ich rozmieszczenie. W ostatnich kilkuna- z 26 stanowisk z terenu niemal całej Polski, stu latach entomolodzy obserwują w skali a obecnie w samej tylko południowo-za- kontynentu przypadki gwałtownych zmian chodniej części naszego kraju, obejmującej zasięgów u gatunków i taksonów, uznawa- województwa dolnośląskie i opolskie oraz południową część województw lubuskiego nych do tej pory za wybitnie ciepłolubne i wielkopolskiego, znanych jest 23 miejsca (Menéndez 20 07, Ott 2010, Dress i in. 2011, występowania tego przedstawiciela błon- Buse i in. 2013). Do grup owadów korzystają- koskrzydłych (Bena 2012, Smolis i in. 2017, cych z obserwowanych zmian klimatycznych Biwo 2017). z całą pewnością należy rodzina smukwo- Także smukwa białoplama Scolia sexma- watych (Scoliidae) z rzędu błonkoskrzydłych culata Müller, drugi z krajowych gatunków (Hymenoptera), której przedstawiciele noto- tej rodziny, wyraźnie zwiększa w naszym wani są z coraz większej liczby stanowisk kraju swój zasięg, o czym świadczą ostat- w Europie Środkowej i Północnej (Olszewski nio publikowane (Król 2015, Olszewski i in. i in. 2016). Jej najszerzej rozpowszechniony 2016, Stolarz i Rzępała 2017, Biwo 2017), jak europejski gatunek, smukwę kosmatą Scolia i bieżące stwierdzenia. hirta Schrank w ostatnich latach stwierdzono Poniżej uzupełniamy listę stwierdzeń po raz pierwszy w północnej Białorusi (Shl- obu gatunków o kolejne stanowiska z Polski jakhtenok 2013), Estonii (Selin 2015) i Łotwie (ryc. 1, 2) na tle krain zoogeograficznych. (Piterāns 2016). Również na terenie Polski, W przypadku autorów obserwacji przyjęto w obecnej i poprzedniej dekadzie, udało się następujące skróty: 108 A. SMOLIS, P. MICHOŁAP, A. SIKORA, M. SIKORA, J. REGNER, M. STAJSZCZYK, E.M. SZYMAŃSKI i in.

Ryc. 1. Nowe stanowiska smukwy kosmatej Scolia hirta Schrank w Polsce. Fig. 1. New records of hairy flower wasp Scolia hirta Schrank in Poland.

AG – Anna Gołębniak, AS – Adrian Smo- Stanowiska smukwy kosmatej lis, ASi – Aneta Sikora, ES – Emil Mariusz Scolia hirta Schrank Szymański, JR – Jarosław Regner, KB – Kamil Badurowicz, KZ – Krzysztof Zając, MK – Mar- cin Kadej, MS – Marcin Sikora, MSt – Marek Śląsk Dolny Stajszczyk, PF – Paweł Fornal, PM – Paweł Wrocław [XS46], jeden osobnik na Michołap, RW – Rafał Wykrota. kwiatach mikołajka trójdzielnego Eryngium x tripartitum w części Ogrodu Roślin Lecz- niczych Uniwersytetu Medycznego przy- ległej do ul. Kochanowskiego, 15 VII 2015, Nowe stanowiska smukwy kosmatej Scolia hirta Schrank i smukwy białoplamej Scolia sexmaculata... 109

Ryc. 2. Nowe stanowiska smukwy białoplamej Scolia sexmaculata Müller w Polsce. Fig. 2. New records of Scolia sexmaculata Müller in Poland.

obs. ASi i PM; 2 osobniki na kwiatach mi- Syców [XS88], jeden osobnik na kwia- kołajka trójdzielnego Eryngium x tripartitum, tach ostrożenia polnego Cirisium arvense, w części Ogrodu Roślin Leczniczych Uni- na stanowisku ruderalnym, w pobliżu cmen- wersytetu Medycznego przyległej do ul. Ko- tarza komunalnego, 20 VII 2014, obs. MS. chanowskiego, 29 VI 2018, obs. MK; jeden osobnik na kwiatach mikołajka trójdzielnego Arboretum Leśne im. Prof. Stefana Bia- Eryngium x tripartitum, w części systema- łoboka koło Stradomi Dolnej [XS88], jeden tycznej Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu osobnik na kwiatach mikołajka trójdzielne- Wrocławskiego, 29 VI 2018, obs. AS. go Eryngium x tripartitum w części nad sta- wem Gliniak obok alpinarium, 9 VII 2018, obs. MK. 110 A. SMOLIS, P. MICHOŁAP, A. SIKORA, M. SIKORA, J. REGNER, M. STAJSZCZYK, E.M. SZYMAŃSKI i in.

Fot. 1. Smukwa kosmata Scolia hirta Schrank na kwiatach przetacznika długolistnego Veronica longifolia L., Bobrowniki, 15.07.2018 (fot. A. Smolis). Phot. 1. Hairy flower wasp Scolia hirta Schrank on flowers of longleaf speedwell Veronica longifolia L., Bobrowniki, 15.07.2018 (photo A. Smolis).

Lewin Brzeski [XS82], jeden osobnik że- Śmiechowice-Stobrawa-Kuźnie „Lisie rujący na ostrożeniu polnym Cirsium arven- Łąki” [XS84], co najmniej 5 osobników se (L.) Scop., 30 VI 2017, obs. JR. na ostrożeniu polnym Cirsium arvense (L.) Scop., 14 VII 2017, obs. JR; około 50 osobni- Lubsza-Mąkoszyce [XS84], leśny zrąb przy ków żerujących na nawłociach Solidago sp. drodze, jeden osobnik na ostrożeniu polnym w towarzystwie kruszczyc złotawek Ceto- Cirsium arvense (L.) Scop., 9 VII 2017, obs. JR. nia aurata w sąsiedztwie dwóch zrębów; 3 osobniki żerujące na sadźcu konopiastym Pokój-Karłowice-Popielów [XS93], na le- Eupatorium cannabinum L. w odległości śnym dukcie w pobliżu zrębu, co najmniej około 1,5 km na południowy-wschód od 10 osobników żerujących na ostrożeniu pol- wcześniejszego stanowiska, 22 VII 2018, nym Cirsium arvense (L.) Scop., 23 VII 2017, obs. JR; jeden osobnik żerujący na sadźcu obs. JR, MSt. konopiastym E. cannabinum L., jeden osobnik żerujący na nostrzyku białym Melilotus Śmiechowice [XS84], stawy hodowla- albus Medik., 4 VII 2018, obs. JR. ne, co najmniej 5 osobników na krwawniku Achillea millefolium L. i macierzance Thy- Bąkowice [XS84], 500 m od wioski mus sp., 14 VII 2017, obs. JR. w stronę Mąkoszyc, jeden osobnik wylatu- Nowe stanowiska smukwy kosmatej Scolia hirta Schrank i smukwy białoplamej Scolia sexmaculata... 111 jący z ziemi przy pniu lipy Tilia sp., 24 VII zarastającej dębami i brzozami łące sąsiadu- 2018. leg. JR, MSt. jącej z lasem, 9 VIII 2017, obs. PF.

Bielawa Dolna [WS08], na poletku gryki Nizina Mazowiecka zwyczajnej Fagopyrum esculentum Moench Parzeń-Janówek [DD03], Brudzeński przylegającym do lasu sosnowego, dwa Park Krajobrazowy, skraj lasu, jeden osob- osobniki, samce, 6 VII 2017. leg. ES. nik, 8 VIII 2017, obs. KZ.

Wyżyna Lubelska Nizina Wielkopolsko-Kujawska_ Wisznice [FC53; FC54], jeden osobnik Bobrowniki koło Nowej Soli [WT53], (fot. 4) na przetaczniku długolistnym Vero- jeden osobnik (fot. 1) na kwiatach przetacz- nica longifolia L. rosnącym na przydomowej nika długolistnego Veronica longifolia L., 15 rabacie, 2 VII 2017, obs. KB; jeden osobnik VII 2018, obs. AS. na przetaczniku długolistnym Veronica longifolia L. rosnącym na podmokłej, nadrzecz- Dąbrowa koło Śremu [XT47], jeden nej łące, 2 VII 2017, obs. KB. osobnik (fot. 2) na kwiatach macierzanki piaskowej Thymus serpyllum L., 17 VI 2017, obs. AG, RW. Stanowiska smukwy białoplamej Scolia sexmaculata Müller Wyżyna Małopolska Śląsk Dolny Bliżyn koło Skarżyska Kamiennej [DB86], Górażdże [BB80], teren ochronny ko- jeden osobnik (fot. 3) na kwiatach ostrożenia palni wapienia, płat murawy kserotermicz- polnego Cirsium arvense (L.) Scop., na silnie nej pod taśmociągiem, jeden osobnik na

Fot. 2. Smukwa kosmata Scolia hirta Schrank na kwiatach macierzanki piaskowej Thymus serpyllum L., Dąbrowa, 17.06.2017 (fot. R. Wykrota i A. Go- łębniak).

Phot. 2. Hairy flower wasp Scolia hirta Schrank on flowers of breck- land thyme Thymus serpyllum L., Dąbrowa, 17.06.2017 (photo R. Wykrota & A. Gołębniak). 112 A. SMOLIS, P. MICHOŁAP, A. SIKORA, M. SIKORA, J. REGNER, M. STAJSZCZYK, E.M. SZYMAŃSKI i in.

Fot. 3. Smukwa kosmata Scolia hirta Schrank na kwiatach ostroże- nia polnego Cirsium arvense (L.) Scop., Bliżyn, 9.08.2017 (fot. P. Fornal).

Phot. 3. Hairy flower wasp Scolia hirta Schrank on flowers of creep- ing thistle Cirsium arvense (L.) Scop., Bliżyn, 9.08.2017 (photo P. Fornal).

Fot. 4. Smukwa kosmata Scolia hirta Schrank na kwiatach przetacznika długolistnego Veronica longifolia L., Wisznice, 2.07.2017 (fot. K. Badurowicz). Phot. 4. Hairy flower wasp Scolia hirta Schrank on flowers of longleaf speedwell Veronica longifolia L., Wisznice, 2.07.2017 (photo K. Badurowicz). Nowe stanowiska smukwy kosmatej Scolia hirta Schrank i smukwy białoplamej Scolia sexmaculata... 113

Fot. 5. Smukwa białoplama Sco- lia sexmaculata Müller na kwiatach marchwi zwyczajnej Daucus carota L., Bliżyn, 19.07.2017 (fot. P. Fornal).

Phot. 5. Scolia sexmaculata Müller on flowers of wild carrot Daucus carota L., Bliżyn, 19.07.2017 (photo P. Fornal).

Fot. 6. Siedlisko występowania smukwy białoplamej Scolia sexmaculata Müller, Bliżyn, 19.07.2017 (fot. P. Fornal). Phot. 6. Habitat of Scolia sexmaculata Müller, Bliżyn, 19.07.2017 (photo P. Fornal). 114 A. SMOLIS, P. MICHOŁAP, A. SIKORA, M. SIKORA, J. REGNER, M. STAJSZCZYK, E.M. SZYMAŃSKI i in. kwiatach macierzanki piaskowej Thymus Jeżeli dodamy do tego spore rozmiary obu serpyllum (L.), 29 VII 2016, obs. MS i PM. taksonów i częste przebywanie na kwiatach, to smukwy z pewnością należą do jednych Wyżyna Małopolska z najłatwiej rozpoznawalnych i łatwych Bliżyn koło Skarżyska Kamiennej [DB86], do obserwacji przedstawicieli błonkówek jeden osobnik (fot. 5) na kwiatach marchwi w naszym kraju. zwyczajnej Daucus carota L., na silnie na- W dawnej, ale też współczesnej litera- słonecznionej murawie napiaskowej (fot. 6) turze dominuje pogląd o silnej preferencji porośniętej wrzosem, silnie zarastającej smukwy kosmatej do biotopów suchych sosną zwyczajną, brzozą brodawkowatą, o wysokiej insolacji, takich jak murawy czereśnią ptasią, dębem i jeżyną, 19 VII kserotermiczne, odlesione niskie zbocza 2017, obs. PF. o wystawie południowej czy wydmy (Bana- szak i Twerd 2009, Marczak i in. 2012, Mił- Nizina Mazowiecka kowski 2012, Bonk i Sępioł 2013, Olszewski Radotki [DD02], Brudzeński Park Kraj- i in. 2016). Jednakowoż szereg ostatnio pu- obrazowy, nieczynne wyrobisko piasku, je- blikowanych rekordów tego gatunku (Bena den osobnik, 22 VI 2017, obs. KZ. 2012, Mielczarek 2013, Smolis i in. 2017, Biwo 2017), włączając w to powyższe notowania, Wyżyna Lubelska zmienia ten obraz i wskazuje na możliwość Wisznice [FC53], jeden osobnik na prze- jej występowania na terenach silnie zurbani- taczniku długolistnym Veronica longifolia L. zowanych, na łąkach w dolinach rzecznych, rosnącym na przydomowej rabacie, 2 VII czy też w widnych, ciepłych zbiorowiskach 2017, obs. KB. leśnych. Co interesujące podobne zwięk- szenie plastyczności ekologicznej powią- zane z ekspansją na terenie naszego kraju Podsumowanie zaobserwowano u przedstawicieli innych Rodzina smukwowatych (Scoliidae) li- rzędów owadów: długoskrzydlaka sierposza czy na terenie Europy 22 gatunki należące Phaneroptera falcata (Poda) (Orthoptera) (np. do 7 rodzajów i rozmieszczone głównie Smolis i in. 2009, Żurawlew i in. 2017), mod- w rejonie Morza Śródziemnego. Na terenie liszki Mantis religiosa (L.) (Ćwik i in. 2012, Polski, jak wspomniano we wstępie, dotąd Kadej i in. 2016, Kadej i in. 2018) oraz innej stwierdzono tylko dwa gatunki jednego ro- błonkówki – zadrzechni fioletowej Xyloco- dzaju, smukwę kosmatą Scolia hirta oraz pa violacea (L.) (Michołap i in. 2015, Regner smukwę białoplamą (zwaną także cztero- i in. 2016, Pawlikowski i in. 2018). plamą) S. sexmaculata. W przypadku tego Do rozstrzygnięcia pozostaje kwestia, drugiego gatunku polskie nazwy są niedo- czy za obserwowaną ekspansję terytorialną kładne, ponieważ plamy na odwłoku mogą smukwy kosmatej w Polsce odpowiedzialne być żółtawe oraz może być ich więcej, od są zmiany klimatyczne i związany z nimi sześciu do dziesięciu, co poniekąd zostało wzrost temperatur, rozszerzenie spektrum uwzględnione w nazwie łacińskiej. Oby- zajmowanych siedlisk, czy może zwięk- dwie spotykane w Polsce smukwy są zresztą szenie populacji chrząszczy, których para- z powodu liczby plam odwłokowych łatwe zytoidem jest ta błonkówka, czy też może do odróżnienia. U smukwy kosmatej na inwazja gatunków nawłoci Solidago sp., odwłoku występują tylko dwie plamy, two- na których ostatnio smukwa ta bywa sto- rzące szerokie żółte przepaski zajmujące sunkowo często odnotowywana. Zazwy- niemal całą powierzchnię tergitów (fot. 1-4). czaj na roślinach obserwuje się pojedyncze Nowe stanowiska smukwy kosmatej Scolia hirta Schrank i smukwy białoplamej Scolia sexmaculata... 115

osobniki, dlatego też godną podkreśle- skiej Czerwonej Księgi Zwierząt”, w drugim nia jest tegoroczna obserwacja około 50 tomie poświęconym w całości zwierzętom osobników smukwy kosmatej na kwia- bezkręgowym (Banaszak 2004), gatunek ten tach wspomnianych nawłoci Solidago sp. otrzymał bowiem kategorię zagrożenia – VU (22 VII 2018, obs. JR) na znanym już z publi- (z ang. vulnerable = zagrożony). Należało- kacji Smolis i in. (2016) stanowisku w Lisich by się zastanowić nad zmianą obecnej ka- Łąkach. Niewykluczone, że w przypadku tegorii z VU na przykład na LC (z ang. least tego gatunku mamy do czynienia z synergią concern = mniejszej troski), co wydaje się wielu czynników, dzięki którym ta dawniej lepiej odpowiadać aktualnej sytuacji gatun- bardzo rzadka błonkówka odnotowuje na ku w naszym kraju. Przy okazji kolejnych terytorium Polski znaczący przyrost liczby badań nad omawianymi gatunkami trzeba stanowisk. Podobne uwarunkowania mogą też zwrócić uwagę na innych przedstawicieli mieć wpływ na zwiększenie liczby notowań tej rodziny, np. Megascolia maculata (Drury). smukwy białoplamej, przy czym decydują- Ta największa europejska błonkówka, wystę- cym tutaj elementem, może być wyraźne pująca do tej pory na naszym kontynencie zwiększenie areału przez jej gospodarza – głównie w obszarze śródziemnomorskim, zo- łanochę pobrzęcz Oxytyrea funesta (Poda). stała niedawno stwierdzona w Republice Cze- Ten do niedawna bardzo rzadki w naszej skiej w okolicach Brzecławia (Břeclav) i Brna koleopterofaunie chrząszcz z rodziny żu- (Bogush i in. 2011, Olszewski i in. 2016), zale- kowatych (Scarabaeidae) dziś przejawia sil- dwie 120 km w linii prostej od granic Polski. ną ekspansję terytorialną (Kadej i in. 2013). Osobną kwestią, istotną w obliczu znacz- Podziękowania nego wzrostu notowań smukwy kosmatej Serdecznie dziękujemy dr. Zygmunto- w ostatnich dwóch dekadach, jest utrzy- wi Dajdokowi (Uniwersytet Wrocławski) za manie jej wysokiego statusu zagrożenia konsultacje botaniczne. Pani mgr Teresie w literaturze poświęconej ochronie rodzi- Tarnawskiej składamy podziękowania za mej przyrody. W ostatnim wydaniu „Pol- językową weryfikację tekstu.

Literatura

Banaszak J. 2004. Smukwa kosmata Scolia hirta Biwo T. 2017. Występowanie błonkówek z ro- Schrank, 1781. [W:] Z. Głowaciński, J. Nowac- dzaju Scolia (Hymenoptera: Scoliidae) na ki (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. Opolszczyźnie. Fragmenta Naturae, 50: 1-5. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody Bogusch P., Straka J., Karas Z., Macek J., Dvo- PAN Kraków, Akademia Rolnicza im. Ciesz- řák l., Vepřek D., Řiha M. 2011. Faunistic kowskiego, Poznań, ss. 175-176. records from the Czech Republic – 310. Kla- Banaszak J., Twerd L. 2009. Historical and current palekiana, 47: 91-99. records of Scolia hirta Schrank, 1781 (Hyme- Bonk M., Sępioł B. 2013. Występowanie błon- noptera: Scoliidae) in Poland. Polskie Pismo kówki – smukwy kosmatej Scolia hirta na Entomologiczne, 78(1): 101-110. Wyżynie Małopolskiej. Chrońmy Przyrodę Bena W. 2012. Obserwacje smukwy kosmatej Ojczystą, 69(2): 159-164. Scolia hirta Schrank,1781 (Hymenoptera: Ćwik A., Mołoń M., Peszek Ł. 2012. Nowe obser- Scoliidae) w Borach Dolnośląskich. Przyroda wacje modliszki zwyczajnej Mantis religio- Sudetów, 15: 85-90. sa w Karpatach i na Podkarpaciu. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 68(2): 148-151. 116 A. SMOLIS, P. MICHOŁAP, A. SIKORA, M. SIKORA, J. REGNER, M. STAJSZCZYK, E.M. SZYMAŃSKI i in.

Buse J., Griebeler E.M., Niehuis M. 2013 Rising global warming? Tijdschrift voor Entomolo- temperatures explain past immigration of the gie, 150: 355-365. thermophilic oak-inhabiting beetle Corae- Michołap P., Kelm M., Sikora A., Sikora M. 2015. bus florentinus (Coleoptera: Buprestidae) in Stwierdzenie obecności Xylocopa violacea south-west Germany. Biodiversity Conserva- (Linnaeus, 1758) (Hymenoptera: Apiformes) tion, 22: 1115-1131. na obszarze Wrocławia. Wiadomości Ento- Dress C., Brandmayr P., Buse J., Dieker P., Gürlich S., mologiczne, 34(4): 67-76. Habel J., Harry I., Härdtle W., Matern A., Mey- Miłkowski M. 2012 Występowanie smukwy ko- er H., Pizzolotto R., Quante M., Schäfer K., smatej Scolia hirta Schrank, 1781 (Hyme- Schuldt A., Taboada A., Assmann T. 2011. noptera: Scoliidae) w okolicach Radomia. Poleward range expansion without a south- Kulon, 14: 137-141. ern contraction in the ground beetle Agonum Mielczarek S. 2013. Nowe stanowiska smukwy viridicupreum (Coleoptera,Carabidae). [W:] kosmatej Scolia hirta Schrank, 1781 (Hyme- Kotze D.J., Assmann T., Noordijk J., Turin H., noptera: Scoliidae) we wschodniej Wielko- Vermeulen R. (red). Carabid beetles as bioin- polsce. Przegląd Przyrodniczy, 24(4): 81-83. dicators: biogeographical, ecological and en- Olszewski P., Wiśniowski B., Bogusch P., Pawli- vironmental studies. ZooKeys, 100: 333-352. kowski T., Krzyżyński M. 2016. Disributional Kadej M., Zając K., Smolis A., Malkiewicz A., Tar- History and Present Status of the Species of nawski D., Kania J., Gil R., Myśków E., Sarnow- the family Scoliidae (Hymenoptera) in Poland ski J., Tyszecka K., Józefczuk J., Rodziewicz M. and the Czech Republic. Acta Zoologica Bul- 2013. Nowe dane o rozsiedleniu wybranych garica, 68(1): 43-54. gatunków poświętnikowatych (Insecta: Cole- Ott J. 2010. Dragonflies and climatic change – optera: Scarabaeidae) w Polsce południowo- recent trends in Germany and Europe. BioR- -zachodniej. Przyroda Sudetów, 16: 94-114. isk, 5: 253-286 Kadej M., Smolis A., Malkiewicz A., Tarnawski D. Pawlikowski T., Olszewski P., Sikora A., Przybyliń- 2016. Pierwsze udokumentowane stwierdze- ska M. 2018. Dyspersja pszczoły zadrzechni nie modliszki zwyczajnej Mantis religiosa fioletowej Xylocopa violacea (Hymenoptera: religiosa (Linnaeus, 1758) (Insecta, Manto- Apidae) w Polsce. Chrońmy Przyrodę Ojczy- dea) na Dolnym Śląsku. Przyroda Sudetów, stą, 74(3): 220-223. 19: 115-120. Piterāns U. 2016. Scolia hirta (Schrank, 1781) Kadej M., Dobosz R., Martyniak K., Regner J., Do- (Hymenoptera: Scoliidae) – a new family and lata P.T., Smolis A., Tarnawski D. 2018. Nowe species in the fauna of Latvia. Latvijas Ento- stwierdzenia modliszki zwyczajnej Mantis mologs, 53: 129-131. religiosa religiosa (Linnaeus, 1758) (Insecta, Regner J., Smolis A., Kadej M. 2016. Zadrzechnia Mantodea) na Śląsku oraz w południowej fioletowa Xylocopa violacea (L.) na Dolnym Wielkopolsce. Acta Entomologica Silesiana, Śląsku – kolejne stwierdzenie w XXI wieku. 26 (online 42): 1-9. Przyroda Sudetów, 19: 83-86. Król. G. 2015. Nowe stanowiska smukw Scolia Selin A. 2015. Odaherlaine Scolia hirta on jõud- hirta i Scolia sexmaculata w województwie nud Eestisse. Esti Loodus: 39. świętokrzyskim. Chrońmy Przyrodę Ojczy- Shljakhtenok A.S. 2013. An annotated catalogue stą, 71(1): 396-400. of Belarus wasps (Hymenoptera, Apocrita, Marczak D., Pepłowska-Marczak D., Wiśniowski B., Aculeata). Minsk, ss. 1-258. Huflejt T. 2012. New Polish localities of two Smolis A., Malkiewicz A., Adamski A. 2009. Nowe rare wasp species (Hymenoptera): Leuco- dane o ekspansji długoskrzydlaka Phanero- spis dorsigera Fabricius, 1775 (Chalcidoidea: ptera falcata (Poda, 1761) (Orthoptera: Ensi- Leucospidae) and Scolia hirta Schrank, 1781 fera: Tettigonidae) na Śląsku. Przyroda Sude- (Vespoidea: Scoliidae). Fragmenta Faunistica, tów, 12: 57-60. 55(1): 25-30. Smolis A., Kadej M., Zając K., Regner J., Stajsz- Menéndez R. 2007 How are insects responding to czyk m., Skiba A. 2017. Smukwa kosmata Nowe stanowiska smukwy kosmatej Scolia hirta Schrank i smukwy białoplamej Scolia sexmaculata... 117

Scolia hirta Schrank, 1781 w południowo- Żurawlew P., Grobelny S., Orzechowski R. 2017. -zachodniej Polsce. Przyroda Sudetów, 20: Ekspansja długoskrzydlaka sierposza Pha- 161-166. neroptera falcata (Poda, 1761) (Orthoptera: Stolarz P., Rzępała M. 2017. Nowe stanowiska Tettigonidae) w Polsce. Przegląd Przyrodni- smukwy białoplamej Scolia sexmaculata (Hy- czy, 28(2): 39-62. menoptera: Scoliidae) na Nizinie Mazowiec- kiej. Fragmenta Naturae, 50: 46-49.

New localities of the hairy flower wasp Scolia hirta Schrank and the wasp Scolia sexmaculata Müller (Hymenoptera: Scoliidae) in Poland

Summary New records of Scolia hirta Schrank and Scolia sexmaculata Müller from Poland are presented. Remarks on their distribution and probable reasons for the recently observed expansion of the species are also provided. Because of the significant increase in the number localities of the hairy flower wasp in the country it is postulated to change its status from VU to LC.

Adresy autorów:

2Stowarzyszenie Natura i Człowiek ul. Legnicka 65 54-206 Wrocław e-mail: [email protected]

3ul. J. Słowackiego 13/5 49-300 Brzeg e-mail: [email protected]

4Dolnośląski Klub Ekologiczny pl. Teatralny 2 50- 051 Wrocław e-mail: [email protected] 118 A. SMOLIS, P. MICHOŁAP, A. SIKORA, M. SIKORA, J. REGNER, M. STAJSZCZYK, E.M. SZYMAŃSKI i in.

5Górnołużyckie Stowarzyszenie Pszczelarzy w Zgorzelcu ul. Warszawska 9/1 59-900 Zgorzelec e-mail: [email protected]

6ul. Zielona 24 21-580 Wisznice e-mail: [email protected]

7ul. Zgodna 17 26-120 Bliżyn e-mail: [email protected]

8 ul. Junacka 2/16 60-152 Poznań e-mail: [email protected]

9ul. Fabryczna 1a 57-540 Lądek Zdrój e-mail: [email protected] 1 2 3 PRZYRODA SUDETÓW Krzysztof Zając , Jarosław Regner , Paweł Michołap , t. 22(2019): 119-128 Adrian Smolis4, Marcin Kadej4

Nowe stanowiska grzebaczy Sceliphron destillatorium (Illiger, 1807) i Sceliphron curvatum Smith, 1870 (Hymenoptera: Apoidea: Spheciformes) w południowo-zachodniej Polsce

Wstęp

Grzebacze z rodzaju Sceliphron Klug, Miłkowski i Buchholz 2016). Najdalej na za- 1801 reprezentowane są w Europie przez chód wysunięte miejsce występowania spo- 7 gatunków, z czego w Polsce stwierdzono śród innych krajowych stanowisk pochodzi dotychczas obecność dwóch: Sceliphron z Sudetów Środkowych (Tatur-Dytkowski destillatorium (Illiger, 1807) i Sceliphron cur- 2015) (ryc. 1) . vatum Smith, 1870 (Wiśniowski i in. 2013). O ile w przypadku S. destillatorium W przypadku obu gatunków obserwowa- mamy do czynienia ze spontanicznym ny w ostatnim dziesięcioleciu wzrost licz- rozprzestrzenieniem rodzimych populacji by stwierdzeń, wskazuje na postępującą w kierunku północno-zachodnim, o tyle dyspersję. Samice obu gatunków polują na Sceliphron curvatum jest gatunkiem obcym pająki, które stanowią pożywienie dla roz- (Wiśniowski i in. 2013). Jego naturalny areał wijających się larw. Gniazda budowane są występowania obejmuje obszary Azji od z mokrej gliny zbieranej przez owady i for- Iraku, poprzez północne Indie i Nepal oraz mowanej na kształt garnuszków, do których od Pakistanu po Kirgistan i Uzbekistan (Ćet- składane są sparaliżowane pajęczaki i jed- ković i in. 2011). Z Europy po raz pierwszy no jajo. Gliniane gniazda przyklejane są wykazany został w 1979 r. z południowo- do drzew, fragmentów roślin, drewnianych -wschodniej Austrii (Vecht 1984), skąd szyb- ścian i murów, nawet wewnątrz budynków. ko rozszerzył swój zasięg na kolejne kraje Grzebacz Sceliphron destillatorium jest (Schmid-Egger 2005, Bitsch i Barbier 2006, szeroko rozsiedlony w południowej Paleark- Ćetković i in. 2011, Tymkiv i in. 2015). Pierw- tyce, aż po Mongolię i Chiny. Gatunek noto- sze doniesienie o stwierdzeniu S. curvatum wany jest w Polsce od lat 60-tych ubiegłego w Polsce pojawiło się w 2009 r. (Bury i in. wieku. Po raz pierwszy z Wyżyny Lubelskiej 2009). Późniejsze publikacje wykazały, że podali go Vecht i Breugel (1968). Obecnie pierwsze obserwacje tego gatunku pocho- najwięcej znanych stanowisk pochodzi dzą już z 2003 r., z Wrocławia na Dolnym z południowo-wschodniej części kraju (So- Śląsku (Olszewski i in. 2013, Wiśniowski i in. szyński i Soszyński 1985, Celary 1996, 1998, 2013). W kolejnych latach został on wyka- Wiśniowski 2000, Bury i in. 2009, Kowalczyk zany z kilkudziesięciu nowych stanowisk i in. 2009, Bilański i in. 2012, Jarosiewicz rozmieszczonych głównie w południowo- 2012, Mader 2013, Wiśniowski i in. 2013, -wschodniej części kraju (Bury i in. 2009, 120 KRZYSZTOF ZAJĄC, JAROSŁAW REGNER, PAWEŁ MICHOŁAP, ADRIAN SMOLIS, MARCIN KADEJ

Ryc. 1. Rozmieszczenie Sceliphron destillatorium (Ill.) w Polsce. Fig. 1. Distribution of Sceliphron destillatorium (Ill.) in Poland.

Dobosz 2010, Mader 2013, Olszewski i in. Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wro- 2013, Wiśniowski i in. 2013, Bilański i in. cławskiego, 15 VI 2018, obs. Adrian Smolis; 2014) (ryc. 2). Brzeg [XS73], osobnik odłowiony na kwiatach lubczyka ogrodowego Levisticum officinale W.D.J. Koch na ogródkach dział- Wyniki kowych w zachodniej części miasta, 26 VI Wykaz nowych stanowisk Sceliphron 2016, leg. Jarosław Regner; destillatorium: Kościerzyce [XS73], osobnik na kwiatach lubczyka ogrodowego Levisticum officinale Wrocław-Śródmieście [XS46], sfilmo- W.D.J. Koch (fot. 1) na terenie ogrodu przy wana samica na kwiatach żółtej odmiany jednorodzinnym domu, 2 VII 2016, obs. Ja- liliowca Hemerocallis L. w części ozdobnej rosław Regner. Nowe stanowiska grzebaczy Sceliphron destillatorium (Illiger, 1807) i Sceliphron curvatum Smith, 1870... 121

Ryc. 2. Rozmieszczenie Sceliphron curvatum Sm. w Polsce. Fig. 2. Distribution of Sceliphron curvatum Sm. in Poland.

Nowy gatunek dla regionu Śląsk Dolny Wrocław-Kozanów [XS36] samica przy- według regionalizacji przyjętej w Katalogu latująca do łodyg trzcinowych (tj. materiału Fauny Polski (Burakowski i in. 2000). gniazdowego dla murarki ogrodowej Osmia rufa L.) na balkonie na czwartym piętrze budynku, 20 VII 2016, leg. Paweł Michołap; Wykaz nowych stanowisk Sceliphron Wrocław, Ogród Roślin Leczniczych curvatum: [XS46] samica zakładająca gniazdo w łody- Dzierżoniów [XS12] samica wlatująca gach trzcinowych (fot. 3), 12 VIII 2016, obs. do mieszkania na pierwszym piętrze i za- Paweł Michołap; kładająca gniazdo za obrazem (fot. 2), ob- Brzeg [XS73], 5 kokonów pod więźbą serwowana w okresie 21-25 VIII 2015, obs. dachową (zebrane do hodowli – przepo- Paweł Michołap; czwarczenie nastąpiło 19 XI 2013) (fot. 4), 122 KRZYSZTOF ZAJĄC, JAROSŁAW REGNER, PAWEŁ MICHOŁAP, ADRIAN SMOLIS, MARCIN KADEJ

Fot. 1. Sceliphron destillatorium (Ill.) na kwiatach lubczyka ogrodowego Levisticum officinale, Kościerzyce, 2.07.2016 (fot. J. Regner). Phot. 1. Sceliphron destillatorium (Ill.) on flowers of Levisticum officinale, Kościerzyce, 2.07.2016 (photo J. Regner).

Fot. 2. Opuszczonych dziewięć komórek larwalnych Sceliphron curvatum Sm. umieszczonych za obrazem, Dzierżoniów, 11.01.2016 (fot. P. Michołap). Phot. 2. Nine abandoned larval cells of Sceliphron curvatum Sm. sticky behind painting, Dzierżoniów, 11.01.2016 (photo P. Michołap). Nowe stanowiska grzebaczy Sceliphron destillatorium (Illiger, 1807) i Sceliphron curvatum Smith, 1870... 123

Fot. 3. Cztery komórki Sceliphron curvatum Sm. w łodydze trzciny, za gliniany- mi komórkami znajdują się kokony murarki ogrodowej Osmia rufa (L.) częściowo spasożytowane przez Cacoxenus indagator Loew, Wrocław, 26.01.2016 (fot. P. Michołap). Phot. 3. Four larval cells of Sceliphron curvatum Sm. in reed stalk, behind mud cells are located cocoon of red mason bee Osmia rufa (L.) partly parasitized by Cacoxenus indagator Loew, Wrocław, 26.01.2016 (photo P. Michołap).

Fot. 4. Poczwarka Sceliphron curvatum Sm. wyciągnięta z glinianego kokonu, Brzeg, 26.09.2013 (fot. J. Regner). Phot. 4. Pupa of Sceliphron curvatum Sm. pulled out from mud cell, Brzeg, 26.09.2013 (photo J. Regner).

Fot. 5. Sceliphron curvatum Sm. wygrzewający się na drewnianym palu, Koście- rzyce, 22.06.2014 (fot. J. Regner). Phot. 5. Sceliphron curvatum Sm. basking on a wooden stake, Kościerzyce, 22.06.2014 (photo J. Regner). 124 KRZYSZTOF ZAJĄC, JAROSŁAW REGNER, PAWEŁ MICHOŁAP, ADRIAN SMOLIS, MARCIN KADEJ

26 IX 2013, leg. Jarosław Regner; także stochowskiej (Wiśniowski i in. 2013). Biorąc 2 osobniki na kwiatach lubczyka ogrodo- pod uwagę tempo ekspansji gatunku sza- wego Levisticum officinale W.D.J. Koch, na cowane na około 35 km/10 lat (Wiśniowski ogródkach działkowych w zachodniej czę- i in. 2013), należy spodziewać się kolejnych ści miasta, 15 VI 2016, leg. Jarosław Regner; doniesień o występowaniu S. destillatorium Kościerzyce [XS73], osobnik wygrzewa- w zachodniej Polsce. jący się na drewnianym palu, 22 VI 2014, W przypadku Sceliphron curvatum nasze obs. Jarosław Regner (fot. 5); obserwacje z terenu województwa opolskie- Góry Sowie, Kamionki [XS01], samica go (Brzeg i Kościerzyce) wspierają sugestię zakładająca gniazdo w łodygach trzcino- o tym, że gatunek ten prawdopodobnie mi- wych, 20 VIII 2015, obs. Paweł Michołap; gruje na północ doliną Odry. Obserwacje te Góry Złote, Lądek Zdrój [XR37], w okre- mogą także świadczyć o tym, że pomiędzy sie 2-20 VIII 2018 r. regularnie obserwowana znanymi stanowiskami z Górnego Śląska samica wlatująca do otworu w ramie okien- (Dobosz 2010) oraz stanowiskiem z Wro- nej budynku mieszkalnego, do którego zno- cławia (Olszewski i in. 2013, Wiśniowski i in. siła zarówno materiał do budowy komórek 2013) istnieje ciągłość. Z kolei dostępne gniazdowych, jak i sparaliżowane pająki, dane literaturowe, w tym również aktualny obs. Krzysztof Zając. stan wiedzy o rozmieszczeniu tego gatunku w Czechach (Janšta i Bogusch 2018) wska- Nowy gatunek dla Sudetów Zachodnich zują, że nasze obserwacje z Lądka Zdroju i Wschodnich. i Kamionek są pierwszymi z obszaru Sude- tów. Warto jednak tutaj zwrócić uwagę na niepewną obserwację S. curvatum z 2011 r. w miejscowości Žulová, w Czechach, poło- Dyskusja żonej w odległości ok. 15 km w linii prostej W ostatnich latach obserwujemy eks- od Lądka Zdroju. Obserwacja ta może wska- pansję Sceliphron destillatorium z tendencją zywać na możliwe wcześniejsze zasiedlenie do dyspersji z południowego-wschodu na Sudetów Wschodnich. zachód (Mader 2013). Ostatnie publikowa- Przyjmuje się, że S. curvatum przybył ne doniesienia Miłkowskiego i Buchholza do Polski z Czech, migrując prawdopo- (2016) z Wyżyny Małopolskiej i z Gór Świę- dobnie wzdłuż doliny Odry. Aczkolwiek tokrzyskich udowadniają, że gatunek prze- jego ekspansja może być także wspierana mieszcza się także w kierunku północnym. przez człowieka poprzez przypadkowe Nasze obserwacje z terenu Opolszczyzny przemieszczanie komórek gniazdowych i Dolnego Śląska uzupełniają informację z zimującymi larwami, przytwierdzonych do o obecnym rozmieszczeniu gatunku na zie- różnych przedmiotów (Wiśniowski i in. 2013). miach południowo-zachodnich. Dotychczas Z kolei kolonizacja wschodnich fragmentów grzebacza tego wykazano jedynie w Sude- kraju wiązana jest z migracją osobników ze tach Środkowych, w Dańczowie koło Kudo- Słowacji i Ukrainy (Mader 2013, Bilański i in. wy Zdroju (Tatur-Dytkowski 2015, Miłkowski 2014). Wśród czynników umożliwiających i Buchholz 2016). Inne znane stanowisko szybką kolonizację obszarów na naszej S. destillatorium jest podawane z Górnego szerokości geograficznej wymieniane jest Śląska, z Młoszowa (CA95) (Wiśniowski i in. zjawisko globalnego ocieplenia (Wiśniowski 2013). Na wschodzie natomiast był on wy- i in. 2013). Dodatkowo szanse na przetrwa- kazywany najbliżej z Olsztyna koło Często- nie mroźniejszych zim, a tym samym kolo- chowy (CB72) na Wyżynie Krakowsko-Czę- nizację surowszych pod względem klimatu Nowe stanowiska grzebaczy Sceliphron destillatorium (Illiger, 1807) i Sceliphron curvatum Smith, 1870... 125

Fot. 6. „Hotel dla pszczół” – miejsce zakładania gniazd przez Sceliphron curvatum Sm., Kamionki, 21.08.2016 (fot. P. Michołap). Phot. 6. “Bee hotel” – place where Sceliphron curvatum Sm. founded nests, Kamionki, 21.08.2016 (photo P. Michołap).

obszarów górskich, zwiększa wykorzysty- bardziej rozpowszechniony w zachodniej wanie osłoniętych miejsc (takich jak wnętrza Polsce niż to wynika z publikowanych do- budynków) jako miejsc rozrodu. Bardzo cie- niesień i wykrycie kolejnych bardziej na kawa jest także obserwacja gnieżdżenia się zachód usytuowanych stanowisk, wydaje S. curvatum we wnętrzu łodyg trzcinowych, się tylko kwestią czasu. w miejscu hodowli murarki ogrodowej Pomimo tego, że oba gatunki stosunko- Osmia rufa (L.) (fot. 6). Świadczy to o nie- wo niedawno pojawiły się na terenie kraju, zwykłej adaptacyjności do miejsc gniazdo- to nie stanowią konkurencji dla rodzimej wania. Publikowane dane pozwalają ocenić fauny i dlatego nie klasyfikuje się ich do tempo jego rozprzestrzeniania się na ponad gatunków inwazyjnych. Nie obserwuje się 400 km na 10 lat we wszystkich możliwych także konkurencyjności o pokarm i miejsca kierunkach, co jest wartością ponad 10-krot- gniazdowania. Interesującym zagadnieniem nie wyższą niż w przypadku S. destillato- w kontekście stwierdzonego w niniejszym rium. Biorąc pod uwagę dynamikę ekspansji artykule współwystępowania obu gatunków S. curvatum, jak również rozmieszczenie są możliwe interakcje. Niektórzy autorzy, jak jego stanowisk w Czechach i Niemczech Gepp (2003), Fateryga i Kovblyuk (2013, 2014) (Ćetković i in. 2011, Janšta i Bogusch 2018) zwracają uwagę na możliwość konkurencji należy się spodziewać, że jest on obecnie w obrębie rodzaju, która prowadzi do wy- 126 KRZYSZTOF ZAJĄC, JAROSŁAW REGNER, PAWEŁ MICHOŁAP, ADRIAN SMOLIS, MARCIN KADEJ pierania i zastępowania S. destillatorium latorium najczęściej spotykaną nazwą jest przez S. curvatum. Doniesienia te jednak gliniarz naścienny, rzadziej – szczerklina wymagają potwierdzenia. pająkówka. Natomiast S. curvatum znany Dla większej popularyzacji wiedzy o obu jest pod nazwami jaskólec wschodni oraz omawianych gatunkach błonkówek wska- gliniarz murowy. Spośród wyżej wymienio- zane byłoby ustalenie i przyjęcie dla nich nych nazw w ramach ujednolicenia nazew- nazw polskich. Obecnie dostrzegalna jest nictwa należałoby stosować nazwy polskie: pewna niekonsekwencja w stosowaniu pol- dla S. destillatorium – gliniarz naścienny, skiego nazewnictwa. W przypadku S. destil- a dla S. curvatum – gliniarz murowy.

Literatura

Bilański P., Kołodziej Z., Pająk M. 2012. Distribu- Sphecidae). Acta entomologica serbica, 16: tion of Sceliphron destillatorium Illiger, 1807 91-114. (Hymenoptera, Sphecidae) in Poland. Frag- Dobosz R. 2010. Pierwsze stanowisko Sceliphron menta Faunistica, 55: 131-137. curvatum (Smith , 1870) (Hymenoptera: Sphe- Bilański P., Kołodziej Z., Bury J. 2014. Distribution cidae) na Górnym Śląsku. Acta entomologica of Sceliphron curvatum Smith, 1870 (Hyme- silesiana, 18: 89. noptera, Sphecidae) in Poland. Polish Journal Gepp J. 2003. Verdrangt die eingeschleppte Mau- of Entomology, 83: 109-119. erwespe Sceliphron curvatum autochtone Bitsch J., Barbier Y. 2006. Répartition de l’espèce Hymenopteren in Südosten Österreichs? En- invasive Sceliphron curvatum (F. Smith) en tomologica Austriaca, 8: 18. Europe et plus particulièrement en France Fateryga A.V., Kovblyuk M.M. 2013. Nesting ecol- (Hymenoptera, Sphecidae). Bulletin de la So- ogy of the digger wasp Sceliphron curvatum ciete Entomologique de France, 111: 227-237. (F. Smith, 1870) (Hymenoptera, Sphecidae) Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 2000. in Ukraine. Euroasian Entomological Journal, Beetles Coleoptera. Additions to the volumes 12(3): 309-314. 2-21. Katalog Fauny Polski, Warszawa, XXIII Fateryga A.V., Kovblyuk M.M. 2014. Nesting ecol- (22): 1-252. ogy of the Wasp Sceliphron destillatorium Bury J., Sudoł D., Zięba P., Żyła W. 2009. Nowe (Illiger, 1807) (Hymenoptera, Sphecidae) in dane o występowaniu przedstawicieli ro- the Crimea. Entomological Review, 94(3): dzaju Sceliphron Klug, 1801 (Hymenoptera, 330-336. Sphecidae) na terenie Polski. Acta entomo- Janšta P., Bogusch P. 2018 Mapa rozšíření Sce- logica silesiana, 17: 11-18. liphron curvatum v České republice.[W:] Celary W. 1996. Remarks on the biology and dis- Zicha O. (ed.) Biological Library – BioLib. tribution of Sceliphron destillatorium (Illiger) https://www.biolib.cz/cz/taxonmap/id239/. (Hymenoptera: Sphecidae) in Poland. Polskie Accessed 16 Sep 2018. Pismo Entomologiczne, 65: 253-256. Jarosiewicz G. 2012. Nowe stanowisko Sceliphron Celary W. 1998. Nowe i rzadkie gatunki żądłó- destillatorium Illiger, 1807 (Hymenoptera, wek (Hymenoptera: Aculeata) stwierdzone Sphecidae) w Beskidzie Zachodnim. Acta w południowej Polsce. Chrońmy Przyrodę entomologica silesiana, 20: 89. Ojczystą, 54: 105-110. Kowalczyk J.K., Kurzac T., Soszyński B. 2009. Ćetković A., Mokrousov M.V., Plećaš M, Bo- Nowe stanowiska interesujących gatunków gusch P., Antić D., Dorović-Jovanović L., żądłówek (Hymenoptera: Aculeata) w re- Krpo-Ćetković J., Karaman M. 2011. Status of gionie łódzkim. Parki Narodowe i Rezerwaty potentially invasive asian species Sceliphron Przyrody, 28: 127-134. deforme in Europe, and an update on the Mader D. 2013. Biogeography and migration of distribution of S. curvatum (Hymenoptera: the mud-dauber Sceliphron destillatorium Nowe stanowiska grzebaczy Sceliphron destillatorium (Illiger, 1807) i Sceliphron curvatum Smith, 1870... 127

(Hymenoptera: Sphecidae) in Poland and sur- Tymkiv I., Nazaruk K., Shydlovskyy I., Tsaryk J. rounding countries in Europe. Mader Verlag, 2015. Expansion of mud dauber wasp Sce- Walldorf, 236 pp. liphron curvatum (F. Smith, 1870) in central Miłkowski M, Buchholz L. 2016. Sceliphron de- and eastern Europe. Visnyk of the Lviv Uni- stillatorium (Illiger, 1807) (Hymenoptera: versity. Series Biology, 70: 181-187. Sphecidae) – nowe stanowiska na Wyżynie Vecht J. 1984. Die orientalische Mauerwespe Małopolskiej i w Górach Świętokrzyskich. Sceliphron curvatum (Smith) in der Steier- Kulon, 21: 81-82. mark, Österreich (Hymenoptera: Sphecidae). Olszewski P., Wiśniowski B., Pawlikowski T., Szpi- Entomofauna, 5: 213-219. la K. 2013. Nowe dane o niektórych rzad- Vecht J., Breugel F.M.A. 1968. Revision of the kich żądłówkach w Polsce (Hymenoptera: nominate subgenus Sceliphron latreille (Hym., Aculeata). Wiadomości Entomologiczne, Sphecidae) (Studies on the Sceliphronini, 32: 127-138. part I). Tijdschrift voor Entomologie, 111, Schmid-Egger C. 2005. Sceliphron curvatum (F. Smith 5: 185-255. 1870) in Europa mit einem Bestimmungsschlüs- Wiśniowski B. 2000. Błonkówki (Hymenopte- sel für die europäischen und medi- terranen ra) Polskich Bieszczadów ze szczególnym Sceliphron-Arten (Hymenoptera, Sphecidae). uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Bembix, 19: 7-28. Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, Soszyński B., Soszyński M. 1985. Sceliphron des- 8: 145-187. tillatorium (Ill.) (Hymenoptera, Sphecidae) Wiśniowski B., Huflejt T., Babik H., Czechowski W., w Polsce. Polskie Pismo Entomologiczne, Pawlikowski T. 2013. New records of two alien 55: 213-215. mud daubers Sceliphron destillatorium (Ill.) Tatur-Dytkowski J. 2015. Sceliphron destillatorium and Sceliphron curvatum (Sm.) (Hymenop- (Illiger, 1807) (Hymenoptera: Sphecidae) – tera, Sphecidae) from Poland with comments nowy dla Sudetów Zachodnich gatunek grze- on expansion of their ranges. Fragmenta Fau- bacza. Wiadomości Entomologiczne, 34: 74. nistica, 56: 25-37.

New records of digger wasps Sceliphron destillatorium (Illiger, 1807) and Sceliphron curvatum Smith, 1870 (Hymenoptera: Apoidea: Spheciformes) in south-western Poland

Summary Digger wasps of the genus Sceliphron Klug are represented by seven species in Europe; two of them have been found in Poland: Sceliphron destillatorium (Ill.) and Sceliphron curvatum Sm. So far, both species were known only from single localities in the western part of the country. Here, we provide three records of S. destillatorium and seven records of S. curvatum from 2013-2018, confirming the progressive expansion of both species. This are the first records of S. destillatorium from Lower Silesia, and of S. curvatum – from the Western and Eastern Sudetes. It is noteworthy that S. curvatum nests inside reed stems (Phot. 3). This may indicate its high adaptability to selection of nesting sites. 128 KRZYSZTOF ZAJĄC, JAROSŁAW REGNER, PAWEŁ MICHOŁAP, ADRIAN SMOLIS, MARCIN KADEJ

Adresy autorów:

1ul. Fabryczna 1a 57-540 Lądek Zdrój e-mail: [email protected] (autor korespondencyjny)

2ul. J. Słowackiego13/5 49-300 Brzeg e-mail: [email protected]

3Stowarzyszenie Natura i Człowiek ul. Legnicka 65 54-206 Wrocław e-mail: [email protected]

4 Pracownia Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Instytut Biologii Środowiskowej Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytet Wrocławski ul. Przybyszewskiego 65 51-148 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected] PRZYRODA SUDETÓW Waldemar Bena t. 22(2019): 129-142

Obserwacje ropuchy paskówki Epidalea calamita (Laurenti, 1768) w Borach Dolnośląskich i na Pogórzu Izerskim w latach 1997-2017

Wstęp stanowiska jej występowania i przedstawio- W latach 1997-2017 na obszarze Borów no zagrożenia gatunku. Paskówka należy Dolnośląskich i Pogórza Izerskiego (Polska do najrzadszych przedstawicieli krajowych południowo-zachodnia) stwierdzono 25 sta- ropuch. Jest ona w Polsce objęta ochroną nowisk paskówki Epidalea calamita. W arty- ścisłą. Ponadto gatunek figuruje w Załącz- kule niniejszym opisano rozmieszczenie tej niku IV Dyrektywy Siedliskowej oraz w Za- ropuchy, scharakteryzowano poszczególne łączniku II Konwencji Berneńskiej. W więk-

Fot. 1. Młody osobnik paskówki Epidalea calamita na terenie kopalni piasku Maria II pod Zebrzy- dową, 9.07.2010 (fot. W. Bena). Phot. 1. Juvenile natterjack Epidalea calamita in the Sand mine Maria II near Zebrzydowa, 9.07.2010 (photo W. Bena). 130 WALDEMAR BENA

Fot. 2. Samiec paskówki Epidalea calamita godujący w koleinach drogi czołgowej na poligonie Świętoszów, 8.07.2012 (fot. W. Bena). Phot. 2. Male natterjack Epidalea calamita courtship-displaying in a rut of tank road in military area Świętoszów, 8.07.2012 (photo W. Bena). szości krajów europejskich (poza Hiszpanią na granica zasięgu przebiega przez Irlandię, i Portugalią) paskówka ma status gatunku Szkocję, Danię, południową Szwecję i Esto- „zagrożonego”, a w niektórych państwach, nię. Gatunek nie zdołał zasiedlić obszarów np. w Austrii i Czechach, „skrajnie zagro- na południe od Alp i Karpat, Półwyspu Ape- żonego” (Pleguezuelos 19 97, Sinsch 1998). nińskiego i Bałkanów (Sinsch 1998, 2009, Szczególnie narażone na wymarcie są po- Głowaciński i Sura 2018). pulacje występujące na obrzeżach areału Ropucha paskówka jest gatunkiem wybit- występowania. nie nizinnym, w Europie Środkowej rzadko przekraczającym poziomicę 400 m n.p.m. Areał występowania i siedliska W Europie Środkowej najwyżej położone Zasięg gatunku obejmuje obszary za- stanowisko gatunku stwierdzono w Cze- chodniej i środkowej Europy od Portugalii chach na wys. 570 m n.p.m. (Zavadil 1993), i Hiszpanii na zachodzie po Litwę, zachod- choć w górach Sierra Nevada na Półwyspie nią Białoruś i Ukrainę na wschodzie. Północ- Iberyjskim paskówka występuje na wys. Obserwacje ropuchy paskówki Epidalea calamita w Borach Dolnośląskich i na Pogórzu Izerskim... 131

2540 m n.p.m. (Benavides i in. 2001). W ostat- Wrocławia paskówka była uważana za ga- nich latach w Polsce paskówkę najwyżej tunek „nadzwyczajnie rzadki” (Pax 1925). stwierdzono w Pieninach na wys. 450 m W publikacjach z okresu powojennego n.p.m. oraz na Stawach Podgórzyńskich mało jest wzmianek o jej występowaniu na koło Jeleniej Góry na wys. 350 m n.p.m. Śląsku. Juszczyk (1987), korzystając z prac (Głowaciński i Rafiński 2003). Pax (1925) po- swoich magistrantów, odnotował obecność daje, że w okresie międzywojennym gatu- gatunku w okolicach Szprotawy, Żagania, nek odnotowano pod Lubawką w Górach Zgorzelca i Wałbrzycha. Obserwacje te Kamiennych (490 m n.p.m.) oraz w Milęci- pochodzą jednak sprzed 1970 r. i mogą cach koło Lubomierza na Pogórzu Izerskim być już historyczne. Współcześnie na Dol- (360 m n.p.m.). nym Śląsku paskówka znana jest wyłącznie Na Śląsku już na przełomie XIX i XX w. z kilku rejonów występowania (Głowaciń- ropucha paskówka była płazem bardzo ski i Rafiński 2003, Kisiel 2015, Głowaciński rzadkim (Przibilla 1910 cyt. za Pax 1925). i Sura 2018). O bytności paskówki w Borach Na przykład w latach 1905-1925 na terenie Dolnośląskich i na Pogórzu Izerskim moż- powiatu lwóweckiego gatunek stwierdzono na znaleźć informacje w pracach popular- tylko jeden raz. W tym okresie w okolicach no-naukowych (Bena 2012, Bena i Paczos

Fot. 3. Droga czołgowa na poligonie Świętoszów – siedlisko paskówki Epidalea calamita w Borach Dolnośląskich, 14.07.2012 (fot. W. Bena). Phot. 3. Tank road in military area Świętoszów, habitat of natterjack Epidalea calamita in Bory Dol- nośląskie, 14.07.2012 (photo W. Bena). 132 WALDEMAR BENA

Ryc 1. Stwierdzone stanowiska ropuchy paskówki Epidalea calamita w Borach Dolnośląskich i na Pogórzu Izerskim. Fig. 1. Localities of natterjack Epidalea calamita in the forests Bory Dolnośląskie and Izery Foothills. Obserwacje ropuchy paskówki Epidalea calamita w Borach Dolnośląskich i na Pogórzu Izerskim... 133

Fot. 4. Kamieniołom bazaltu Bukowa Góra w Lesie Lubańskim – jedno z najwyżej położonych w Polsce siedlisk rozrodczych paskówki Epidalea calamita (fot. W. Bena). Phot. 4. Basalt quarry Bukowa Góra in the forest Las Lubański – one of the highest situated breeding grounds of natterjack Epidalea calamita (photo W. Bena).

2009), ale brak jest opisów poszczególnych przez nią zbiorniki są silnie nasłonecznione stanowisk i siedlisk gatunku w literaturze i posiadają bardzo ubogą roślinność wodną. herpetologicznej (por. Najbar 1999, Rychła Zbiorniki rozrodcze paskówki mają czę- i in. 2002). W najnowszym wydaniu Atlasu sto charakter nietrwały (efemeryczny). Dla płazów i gadów Polski (Głowaciński i Sura szybko rozwijających się larw tego gatunku 2018) wykazano występowanie paskówki okresowe i wysychające latem zbiorniki w okolicach Pieńska, Żar i Lubina. mają duże znaczenie, gdyż nie żyją w nich Ropucha paskówka to typowy gatu- drapieżne owady (np. pływak żółtobrzeżek nek pionierski otwartych i ciepło-suchych Dytiscus marginalis i larwy ważek Odona- obszarów we wczesnych stadiach sukce- ta) oraz konkurencyjne gatunki płazów (np. sji naturalnej. Głównymi środowiskami jej ropucha szara Bufo bufo i grzebiuszka ziem- występowania są tereny o glebach suchych na Pelobates fuscus). i luźnych, lessowych, piaszczystych, w tym również ruchome nadmorskie wydmy, pokryte bardzo skąpą roślinnością trawiastą Biologia gatunku (Juszczyk 1987). Do rozrodu paskówka wy- Cykl życiowy ropuchy paskówki skła- biera płytkie zbiorniki, w których głębokość da się z 3 etapów: odrętwienia zimowego, wody w strefie przybrzeżnej waha się od pory godowej i okresu aktywnego. Hiber- 5 do 15 cm (Schlüpmann 1995). Zasiedlane nacja trwa około 6 miesięcy, przeciętnie od 134 WALDEMAR BENA

Fot. 5. Zbiornik retencyjno-infiltracyjny przy autostradzie A4 pod Krępnicą – miejsce rozrodu paskówki Epidalea calamita, 27.07.2010 (fot. W. Bena). Phot. 5. Retention-infiltration reservoir at motorway A4 near Krępnica – breeding ground of natterjack Epidalea calamita, 27.07.2010 (photo W. Bena).

października do kwietnia. Paskówka zimuje powietrza i wody wahających się w grani- w rozmaitych ziemnych kryjówkach i no- cach 14-28ºC (Juszczyk 1987). Samica skła- rach, często samorzutnie zagrzebuje się da 2 sznury jaj o długości ok. 2 m każdy. w ziemi do znacznej głębokości 120-180 cm W sznurach znajduje się przeciętnie 3500 (Golay 1993 cyt. za Sinsch 1998). W okre- jaj. Samice opuszczają zbiornik a samce sie wiosenno-letnim paskówki w ciągu dnia pozostają w nim i nadal nawołują, niekiedy ukrywają się pod ziemią na głębokości 15- nawet do połowy sierpnia. Szybkość rozwo- 40 cm. Pora godowa jest rozciągnięta i obej- ju jaj i kijanek zależy od temperatury wody, muje około 3 miesiące, a często dłużej (od ilości pokarmu oraz konkurencji, i zwykle kwietnia do sierpnia). Samce po wybudzeniu trwa 50-60 dni. Minimalny zarejestrowany się rozpoczynają wędrówkę do zbiorników okres rozwoju kijanek wyniósł 17 dni (Meyer wodnych, gdzie pojawiają się przed sami- 2004), zaś maksymalny – 84-100 dni (Sinsch cami. Wędrówki te najczęściej przypadają 2009). Chemizm wody w zbiornikach roz- na dni deszczowe. Gody i składanie jaj od- rodczych nie odgrywa u paskówki większej bywają się przy wysokich temperaturach roli. Odczyn wód zbiorników rozrodczych Obserwacje ropuchy paskówki Epidalea calamita w Borach Dolnośląskich i na Pogórzu Izerskim... 135 paskówki waha się od 4,0 do 9,6 pH. Ga- wietrznych wieczorów i nocy. W związku tunek toleruje nawet silne zasolenie wód z całodobowym dozorowaniem niektórych (Sinsch 2009, Głowaciński i Sura 2018). odkrywek, nierzadko również ogrodzonych, Paskówki należą do płazów o dużych nie zawsze była możliwość skontrolowania zdolnościach migracyjnych, przy czym sa- zbiorników rozrodczych celem stwierdzenia mice są bardziej mobilne od samców, które jaj i kijanek. Skrajne daty obserwacji godu- często bytują jedynie w promieniu kilkuset jących samców to: 5 IV 2010 i 25 VII 2014. metrów od godowisk (Sinsch 1998). W ostatnich latach ustalono, że paskówka może Wyniki podejmować wędrówki do 8 km (Kordges i Willigalla 2011). Podczas trwających 28 W efekcie badań prowadzonych w la- tygodni badań telemetrycznych udało się tach 1997-2017 na terenie Borów Dolno- prześledzić trasę dorosłego osobnika, która śląskich i Pogórza Izerskiego wykryto 25 wyniosła 4411 m (Miaud i in. 2000). Rów- stanowisk ropuchy paskówki (ryc. 1, tab. 1). nież młode osobniki, wkrótce po opuszcze- Największe skupisko stanowisk gatunku niu miejsc rozrodu mogą przemieszczać się odnaleziono w centralnej części Borów na znaczne odległości. Znane są przypadki Dolnośląskich, na terenie poligonu wojsko- pokonania przez młode osobniki trasy liczą- wego Świętoszów. Uwagę zwraca fakt, że cej blisko 600 m w przeciągu dwóch nocy zdecydowana większość stanowisk pasków- (Leskovar i Sinsch 2005). Na otwartych piasz- ki została tam odnaleziona w latach 2011- czystych terenach młode paskówki prze- 2014. Lepsza wykrywalność gatunku w tym mieszczają się nawet pięć razy szybciej niż okresie nie była spowodowana zwiększoną na terenach zalesionych (Stevens i in. 2006). liczbą kontroli, lecz poprawą stanu siedlisk. Samce paskówek przystępują do rozrodu Bardzo mokre lato i jesień 2010 r. oraz z reguły w drugim, a samice w trzecim roku wyjątkowo śnieżne zimy pomiędzy latami życia. W naturze paskówka może osiągnąć 2011-2013 przyczyniły się do podniesienia wiek nawet 17 lat (Banks i in. 1993). poziomu wód gruntowych na tym przesu- szonym wskutek melioracji terenie. Wiele odcinków tzw. dróg czołgowych, przeci- Teren badań i metodyka nających w poprzek cały poligon, znalazło Badania prowadzono w Borach Dolno- się pod wodą, co wykorzystały paskówki, śląskich, potężnym kompleksie leśnym (ok. które zasiedliły niemal pozbawione roślin- 170 tys. ha), w którym znaczną powierzch- ności piaszczyste koleiny czołgowe. Drugim nię zajmują tereny wrzosowiskowe powsta- ważnym rejonem występowania gatunku łe wskutek wieloletniego funkcjonowania w Borach Dolnośląskich jest dolina Bobru poligonów wojskowych oraz na obszarze w okolicach miejscowości Krępnica i Łąka, Pogórza Izerskiego, głównie w zachodniej, gdzie znajdują się zbiorniki wodne powstałe łużyckiej jego części. Badania terenowe na skutek eksploatacji żwiru. Blisko doliny polegały na penetrowaniu potencjalnych Bobru znajduje się stanowisko pod Trzebie- siedlisk, takich jak żwirownie, piaskownie, niem, gdzie paskówka rozmnaża się na tere- kamieniołomy, hałdy, poligony wojskowe nie wysypiska śmieci (obszar byłego poligonu itp. Podczas wizyt terenowych prowadzo- wojskowego). Na Pogórzu Izerskim biotopami no nasłuchy głosów godowych samców. paskówki są odkrywki bazaltu, żwiru, piasku Liczenia godujących samców starano się oraz glinki ceramicznej w okolicach Luba- przeprowadzać podczas ciepłych, bez- nia, Zebrzydowej, Zgorzelca oraz Pieńska. 136 WALDEMAR BENA / Habitat (5) gravel pit gravel “Osiecznica” Biotop quarry ”Gronów” quarry Basalt quarry ”Józef” Open-cast sand mine Ekstensywnie użytkowana „Bukowa Góra” / Working Góra” / Working „Bukowa szklarskiego „Osiecznica” / „Osiecznica” szklarskiego „Gronów” / Working basalt„Gronów” / Working żwirownia / Extensivelyżwirownia used basalt Góra” quarry ”Bukowa Czynny kamieniołom bazaltu Czynny kamieniołom bazaltu Kopalnia odkrywkowaKopalnia piasku Kamieniołom bazaltu „Józef” / (4) males individuals single juveniles single displaying male displaying 4-5 godujących samców / 4-6 godujących samców / courtship-displaying males courtship-displaying males courtship-displaying males courtship-displaying males courtship-displaying males courtship-displaying males ca. 10 courtship-displayingca. 10 10-15 godujących samców / 10-15 ok. 4 godujące samce / ca. 4 5 courtship-displaying males pojedyncze młode osobniki / Ok. 10 godujących samców / Ok. 10 Ok. 4 godujące samce / ca. 4 1 godujący samiec / courtship- Liczba osobników / Number of Ok. 5 godujących samców / ca. w Borach Dolnośląskich i na Pogórzu Izerskim w latach 1997-2017. w latach Izerskim Pogórzu i na Dolnośląskich w Borach (3) 4 VI 1999 9 VII 1997 13 V 200213 3-4 godujących samców / 17 V 2000 17 24 V 2005 24 24 V 2005 24 16 V 2004 16 2 VII 2003 17 IV 2005 17 15 IV 2005 15 Data / Date in Bory Dolnośląskie and Izery Foothills in 1997-2017. in and Izery Bory Foothills in Dolnośląskie (2) on Nysa, Góra (Bukowiec), Góra (Bukowiec), Wzgórza Gronowskie, Wzgórza environs of Osiecznica, environs N 51°10’25”, E 15°7’34” N 51°10’25”, (kwadrat / quadrat 03Lc) Lubański, ZarębaLubański, Dolna, N 51°19’19”, E 15°23’58” E 15°23’58” N 51°19’19”, (kwadrat / quadrat 03Lk) (kwadrat / quadrat 03Lh) (kwadrat / quadrat 03Ld) (kwadrat / quadrat 03Ld) N 51°6’18,51”, E 15°15’41” E 15°15’41” N 51°6’18,51”, Pogórze Izerskie, Wzgórza Wzgórza Izerskie, Pogórze Bory Dolnośląskie, okolice N 51°12’5,46”, E 15°0’39,44” N 51°12’5,46”, N 51°4’41,31”, E 15°14’50,24” N 51°4’41,31”, Pogórze Izerskie, Las Izerskie, Pogórze Lubański, Pogórze Izerskie, Las Izerskie, Pogórze Lubański, Foothills, Las Lubański, Bukowa Las Bukowa Lubański, Foothills, Osiecznicy / Bory Dolnośląskie, Bukowa Góra (Bukowiec) / Izery Góra (Bukowiec) Bukowa Gronowskie / Izery Foothills, hills Gronowskie hills / Izery Foothills, Dolina Nysy Łużyckiej, Żarka Nysy nad Łużyckiej, Dolina Zaręba Las / Izery Dolna Foothills, Nysą / Nysa Łużycka Valley, Żarka Nysą / Nysa Łużycka Valley, Miejsce obserwacji / Locality calities of natterjack Epidalea natterjack of calities calamita Lo (1)

nr 1 nr 5 nr 4 nr 2 nr 3 nr Locality Locality Locality Locality Locality Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Table 1. 1. Table Tab. 1. Wykaz stanowisk ropuchy paskówki Epidalea paskówki Wykaz ropuchy stanowisk calamita 1. Tab. Obserwacje ropuchy paskówki Epidalea calamita w Borach Dolnośląskich i na Pogórzu Izerskim... 137 Świętoszów Kałuża drodze na abandoned pit gravel Wetland MokradłoWetland in i zbiornik retencyjno-i zbiornik budowy autostrady A4 budowy autostrady A4 Large puddle pasture in site of motorwaysite A4 and Garbage Trzebień dump, reservoir at the motorway na Poligonie Świętoszów / Świętoszów Poligonie na used open-cast sand mine heath-land area military in Ekstensywnie użytkowana Teren śmietniska Trzebień / śmietniska Trzebień Teren A4 and retention-infiltration Stagnant pools near building i nieużytkowanej żwirowni / Mokradło wrzosowiskach na odkrywka piasku / Extensively Puddle on technological Road Zastoiska wody w sąsiedztwie near building site of motorway site near building Rozległa kałuża pastwisku na Rozległa / technologicznej w sąsiedztwie infiltracyjny przyinfiltracyjny autostradzie / males males displaying male displaying 5-7 godujących5-7 samców / single courtship-displayingsingle single courtship-displayingsingle courtship-displaying males courtship-displaying males 5 courtship-displaying males Pojedyncze godujące samce / 1 godujący samiec / courtship- Ok. 5 godujących samców / ca. 7 VI 2009 3-4 godujących samców / 4 VI 2009 2 VII 2009 2 VII 2009 25 VI 2009 Wiosna 2005 Pojedyncze godujące samce /

Krępnica, / quadrat 04La) environs of Trzebień, of Trzebień, environs environs of Krępnica,environs environs of Gierałtów, of Gierałtów, environs N 51°13’3”, E 15°16’41” E 15°16’41” N 51°13’3”, N 51°28’48”, E 15°27’4” E 15°27’4” N 51°28’48”, environs of Świętoszów, of Świętoszów, environs (kwadrat / quadrat 03Ki) Pogórze Izerskie, okolice okolice Izerskie, Pogórze N 51°29’17”, E 15°10’48” E 15°10’48” N 51°29’17”, (kwadrat / quadrat 03Le) (kwadrat / quadrat 04La) (kwadrat / quadrat 04La) (kwadrat / quadrat 03Kh) N 51°18’42”, E 15°32’33” E 15°32’33” N 51°18’42”, N 51°18’37”, E 15°33’35” E 15°33’35” N 51°18’37”, Bory Dolnośląskie, okolice Bory Dolnośląskie, okolice Bory Dolnośląskie, okolice Gierałtowa / Izery Foothills, w okolicach Krępnicyw okolicach / Bory Krępnicy / Bory Dolnośląskie, Dolnośląskie, Bóbr valley nearDolnośląskie, Bóbr valley Trzebienia / Bory Dolnośląskie, Trzebienia Bory Bobru Dolnośląskie, dolina Świętoszowa / BoryŚwiętoszowa Dolnośląskie, N 51°24’15”, E 15°38’32” (kwadrat E 15°38’32” N 51°24’15”, Bory Dolnośląskie, okolice Iłowej / Iłowej Boryokolice Dolnośląskie, Bor y Dolnośląskie, environs of Iłowa, nr 6 nr 7 nr nr 8 nr 9 nr 11 nr 10 Locality Locality Locality Locality Locality Locality Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / 138 WALDEMAR BENA (5) „Maria II” / Świętoszów Świętoszów Świętoszów Świętoszów żwiru / Puddles near Teren kopalni piasku kopalni Teren Sand mine “Maria II” Sand “Maria mine abandoned pit gravel Kałuże w sąsiedztwie wody wrzosowiskach na formed stagnant pools on nieużytkowanej odkrywki heath-land area military in Kopalnia glinki kaolinowej kaolinowej glinki Kopalnia Świeżo powstałeŚwieżo zastoiska Koleiny drogi czołgowej drogi na Koleiny Koleiny drogi czołgowej drogi na Koleiny Poligonie Świętoszów / Ruts Świętoszów Poligonie wrzosowiskach na Poligonie wrzosowiskach Poligonie na wrzosowiskach na Poligonie wrzosowiskach Poligonie na w Czerwonej Wodzie / China w Czerwonej / China Wodzie Koleiny na wrzosowiskach na na Koleiny on heath-land area military in on heath-land area military in on heath-land area military in clay mine in Czerwona in mine Woda clay Poligonu Świętoszów / Newly- Świętoszów Poligonu Świętoszów / RutsŚwiętoszów of tank road Świętoszów / RutsŚwiętoszów of tank road (4) males juveniles 1-3 godujących samców / 1-3 1-2 godujących samców / 1-2 3-5 godujących samców / 3-4 godujących samców / 3-4 godujących samców / single courtship-displayingsingle courtship-displaying males courtship-displaying males courtship-displaying males courtship-displaying males courtship-displaying males courtship-displaying males Obserwacja pojedynczych młodych paskówek / single młodych paskówek / single Pojedyncze godujące samce / (3) 5 IV 2010 19 V 2012 19 9 VII 2010 3 VII 2009 godujących samców / 15-20 16 IV 2011 16 16 IV 2011 16 29 IV 2011 IV 2011 29 29 IV 2011 29 (2) near Łąka, Czerwona Woda, N 51°28’5”, E 15°29’35” E 15°29’35” N 51°28’5”, environs of Świętoszów, environs environs of Świętoszów, environs environs of Świętoszów, environs environs of Świętoszów, environs Czerwonej / Bory Wody environs of Zebrzydowaenvirons (kwadrat / quadrat 03Lf) N 51°13’11”, E 15°22’36” E 15°22’36” N 51°13’11”, N 51°14’57”, E 15°11’53” E 15°11’53” N 51°14’57”, (kwadrat / quadrat 03Ki) (kwadrat / quadrat 03Ki) (kwadrat / quadrat 03Ki) (kwadrat / quadrat 03Ki) N 51°26’47”, E 15°28’42” E 15°28’42” N 51°26’47”, Pogórze Izerskie, okolice okolice Izerskie, Pogórze N 51°27’56”, E 15°28’53” E 15°28’53” N 51°27’56”, (kwadrat / quadrat 03Lb) (kwadrat / quadrat 04La) N 51°27’30”, E 15°26’39” E 15°26’39” N 51°27’30”, Dolnośląskie, of environs Dolnośląskie, Bóbr valley Dolnośląskie, Bóbr valley N 51°18’81”, E 15°33’29” E 15°33’29” N 51°18’81”, Bory Dolnośląskie, dolina Bory Dolnośląskie, okolice Bory Dolnośląskie, okolice Bory Dolnośląskie, okolice Bory Dolnośląskie, okolice Bory Dolnośląskie, okolice Zebrzydowej / Izery Foothills, Bobru w okolicach ŁąkiBobru / Bory w okolicach Świętoszowa / BoryŚwiętoszowa Dolnośląskie, Świętoszowa / BoryŚwiętoszowa Dolnośląskie, Świętoszowa / BoryŚwiętoszowa Dolnośląskie, Świętoszowa / BoryŚwiętoszowa Dolnośląskie, (1) nr 13 nr nr 12 nr 17 nr nr 15 nr 14 nr 16 nr 18 Locality Locality Locality Locality Locality Locality Locality Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Obserwacje ropuchy paskówki Epidalea calamita w Borach Dolnośląskich i na Pogórzu Izerskim... 139 gravel pit gravel Świętoszów Świętoszów Świętoszów Świętoszów Świętoszów na wrzosowiskach Kałuża drodze na na Kałuża w sąsiedztwie Przemkowskiego Parku wrzosowiskach Poligonu Koleiny drogi czołgowej drogi na Koleiny Koleiny drogi czołgowej drogi na Koleiny Koleiny drogi czołgowej drogi na Koleiny Koleiny drogi czołgowej drogi na Koleiny wrzosowiskach na Poligonie wrzosowiskach Poligonie na wrzosowiskach na Poligonie wrzosowiskach Poligonie na wrzosowiskach na Poligonie wrzosowiskach Poligonie na wrzosowiskach na Poligonie wrzosowiskach Poligonie na Świętoszów / PuddleŚwiętoszów on road Czynna żwirownia / Working Czynna / Working żwirownia Przemkowski LandscapePrzemkowski Park on heath-land area military in on heath-land area military in on heath-land area military in on heath-land area military in on heath-land ofarea military fire reservoir on heath-land of Krajobrazowego / Puddle near zbiornika przeciwpożarowegozbiornika Świętoszów / RutsŚwiętoszów of tank road Świętoszów / RutsŚwiętoszów of tank road Świętoszów / RutsŚwiętoszów of tank road Świętoszów / RutsŚwiętoszów of tank road males males displaying male displaying displaying male displaying 1-2 godujących samców / 1-2 2-3 godujących samców / 2-3 2-3 godujących samców / 2-3 4-5 godujących samców / courtship-displaying male courtship-displaying males courtship-displaying males courtship-displaying males ca. 10 courtship-displayingca. 10 / single courtship-displaying/ single Ok. 10 godujących samców / Ok. 10 Pojedyncze godujące samce / 1 godujący samiec / courtship- single courtship-displayingsingle male 11 V 2013 11 14 V 2017 14 8 VII 2012 8 VII 2012 25 V 2014 27 VI 201327 1 godujący samiec / courtship- 23 VI 201323 Pojedyncze godujące samce 29 VI 2014 29 25 VII 2014 Lasów, environs of Wilkocin, environs N 51°13’49”, E 15°2’43” E 15°2’43” N 51°13’49”, environs of Świętoszów, environs environs of Świętoszów, environs environs of Świętoszów, environs environs of Świętoszów, environs environs of Świętoszów, environs N 51°27’26”, E 15°26’15” E 15°26’15” N 51°27’26”, (kwadrat / quadrat 03Ki) (kwadrat / quadrat 03Ki) (kwadrat / quadrat 03Ki) (kwadrat / quadrat 03Ki) N 51°27’57”, E 15°43’26” E 15°43’26” N 51°27’57”, N 51°26’32”, E 15°19’27” E 15°19’27” N 51°26’32”, N 51°26’19”, E 15°28’59” E 15°28’59” N 51°26’19”, N 51°28’36”, E 15°30’31” E 15°30’31” N 51°28’36”, N 51°27’33”, E 15°26’79” E 15°26’79” N 51°27’33”, (kwadrat / quadrat 03Ld) (kwadrat / quadrat 03Kg) (kwadrat / quadrat 04Kh) Bory Dolnośląskie, okolice Bory Dolnośląskie, okolice Bory Dolnośląskie, okolice Bory Dolnośląskie, okolice Bory Dolnośląskie, okolice Bory Dolnośląskie, okolice Okolice Lasowa / Environs of Lasowa / Environs Okolice Wilkocina / Bory Dolnośląskie, Wilkocina Świętoszowa / BoryŚwiętoszowa Dolnośląskie, Świętoszowa / BoryŚwiętoszowa Dolnośląskie, Świętoszowa / BoryŚwiętoszowa Dolnośląskie, Świętoszowa / BoryŚwiętoszowa Dolnośląskie, Świętoszowa / BoryŚwiętoszowa Dolnośląskie, nr 19 nr 21 nr 24 nr 20 nr 23 nr nr 22 nr 25 Locality Locality Locality Locality Locality Locality Locality Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / Stanowisko / 140 WALDEMAR BENA

Na uwagę zasługuje stanowisko pasków- rów sąsiadujących i zacienienie miejsc ki w kamieniołomie Bukowa Góra w Le- rozrodu; sie Lubańskim (na południe od Lubania), 2) zakończenie wydobycia i rekultywacja największym kompleksie leśnym Pogórza terenów pogórniczych; Izerskiego. Jest to jedno z najwyżej poło- 3) duże zagęszczenie owadów drapieżnych żonych stanowisk gatunku w Polsce (360- w zbiornikach rozrodczych; 370 m n.p.m.). 4) zarybianie; 5) stosowanie pestycydów w pobliżu miejsc rozrodu; Zagrożenia 6) długotrwałe susze w okresie wiosenno- Przez wiele stuleci działalność człowie- -letnim; ka była korzystna dla paskówki. Wyręby 7) fragmentacja siedlisk i powstawanie ba- lasów w dolinach rzecznych i zamienianie rier utrudniających lub uniemożliwiają- ich w pastwiska i łąki, powstawanie wrzoso- cych dyspersję osobników; wisk i piaszczystych obszarów wydmowych 8) rozprzestrzenianie się inwazyjnych ga- wskutek nadmiernych wylesień czy budowa tunków zwierząt (np. szopa pracza Pro- małych zbiorników wodnych przyczyniały cyon lotor). się do tworzenia nowych miejsc rozrodu i rozprzestrzeniania się gatunku. Jednakże Z powodu braku w naszym regionie sie- począwszy od XIX w., na skutek regulacji dlisk pierwotnych (dolin nieuregulowanych rzecznych i budowania wałów przeciwpo- rzek) paskówka „skazana” jest na bytowa- wodziowych oraz zalesiania tzw. nieużyt- nie w siedliskach wtórnych. Zakończenie ków, siedliska gatunku zaczęły się kurczyć. odkrywkowego wydobycia surowców mi- Po uregulowaniu i obwałowaniu rzek wody neralnych wraz z późniejszą rekultywacją powodziowe nie były już w stanie stwo- terenów pogórniczych (np. poprzez zalesia- rzyć odpowiednich dla tego płaza siedlisk nie wyrobisk) prowadzi w krótkim czasie do zniszczenia siedlisk rozrodczych. Na przy- w dolinach rzecznych. Obecnie w wielu kład wskutek zabiegów rekultywacyjnych regionach zachodniej i środkowej Europy na terenie żwirowni pod Żarką nad Nysą występowanie paskówki jest ściśle uzależ- w 2005 r. gatunek szybko wycofał się z tego nione od funkcjonowania siedlisk wtórnych, terenu. Ale nawet rezygnacja z rekultywacji takich jak czynne kopalnie piasku i żwiru, nie uchroni paskówki przed zanikiem jej sie- odkrywki węgla brunatnego, hałdy, kamie- dlisk rozrodu. Szybko dochodzi do „starze- niołomy, odstojniki, poligony wojskowe, nia się” zbiorników, rozrostu roślin wodnych wielkie budowy, zręby zupełne w lasach, w tym trzciny Phragmites australis i pałki obszary kolejowe czy lotniska (Kordges, wodnej Typha sp., zacienienia zbiorników Willigalla 2011, Laufer i Sowig 20 07, Sinsch oraz zasiedlenia przez drapieżne larwy wa- 2009). W ostatnich dziesięcioleciach w Eu- żek i chrząszcze wodne. Realizowanie na ropie Środkowej ma miejsce gwałtowny terenach pokopalnianych specjalnych pro- spadek liczebności gatunku. gramów ochronnych dla paskówki jest mało realne i nie wchodzi raczej w rachubę. Do Spośród wielu zagrożeń gatunku należy czynników warunkujących dalsze bytowa- wymienić najważniejsze: nie ropuchy paskówki na opisywanym ob- 1) sukcesja naturalna i starzenie się zbior- szarze należy zatem istnienie działających ników rozrodczych, rozrost trzciny i in- w przyszłości odkrywek piasków, żwirów nych roślin wodnych, zarastanie obsza- oraz surowców skalnych, a także poligonów Obserwacje ropuchy paskówki Epidalea calamita w Borach Dolnośląskich i na Pogórzu Izerskim... 141 wojskowych z tzw. drogami czołgowymi. zagrożeń dla populacji i zapewnia gatunko- Zwłaszcza ten ostatni typ siedliska, z uwagi wi bogatą bazę pokarmową. na rozległość terenów poligonowych, jawi się jako szczególnie atrakcyjny dla pasków- ki. Oddalenie terenów poligonowych od Podziękowania wielkoobszarowego intensywnego rolni- Autor pragnie podziękować koledze Ada- ctwa (brak skażeń środkami ochrony roślin) mowi Chlebowskiemu (Chocianów) za przeka- eliminuje ponadto jedno z poważniejszych zanie obserwacji paskówki pod Trzebieniem.

Literatura

Banks B., Beebee T.J.C., Denton J.S. 1993. Long- le P., Schröder E., Ssymank A. Ökologie und -term managementof a natterjack toad (Bufo Verbreitung von Arten der FFH – Richtlinie calamita) population in southern Britain. in Deutschland. Band 2: Wirbeltiere. Bonn – Amphibia-Reptilia, 14: 155-168. Bad Godesberg. Bena W. 2012. Dzieje Puszczy Zgorzelecko- Miaud C., Sanuy D. Avrillier J.-N. 2000. Terre- -Osiecznickiej. F.H. Agat Zgorzelec. strial movements of the natterjack toad Bufo Bena W., Paczos A. 2009. Z biegiem Kwisy. Przy- calamita (Amphibia, Anura) in a semi-arid, roda i człowiek. Lubań. agricultural landscape. Amphibia – Reptilia, Benavides J., Viedma A., Clivilles J., Ortíz A., Gutiér- 21: 357-369. rez J.M. 2001. Cotas máximas para la penín- Najbar B. 1999. Płazy w zbiornikach powyrobi- sula ibérica de siete especies de herpetos en skowych „pojezierza antropogenicznego“ la provincia de Granada. Boletín de la Aso- w okolicach Łęknicy. Chrońmy Przyrodę ciación Herpetológica Española 12: 10-11. Ojczystą, 55: 54-67. Głowaciński Z., Rafiński J (red.). 2003. Atlas pła- Pax F. 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Berlin. zów i gadów Polski. Status – Rozmieszczenie Pleguezuelos J.M. (red.) 1997. Distribución y bio- – Ochrona. Warszawa – Kraków. geografía de los anfibios y reptiles en España Głowaciński Z., Sura P (red.). 2018. Atlas płazów y Portugal. Granada Monografias de Herpe- i gadów Polski. Status – Rozmieszczenie – tologia 2: 542. Ochrona. PWN Warszawa. Rychła A., Frąckowiak P., Szustka K. 2002. Płazy Juszczyk W. 1987. Płazy i gady krajowe, t. 1-3. i gady Przemkowskiego Parku Krajobrazowe- PWN Warszawa. go. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 58: 37-51. Kisiel P. 2015. Płazy (Amphibia) i gady (Reptilia). Sinsch U. 1998. Biologie und Ökologie der Kreuz- [W:] Żelaźniewicz A. (red.). Przyroda Dolnego kröte. Laurenti Verlag, Bochum. Śląska. Wrocław. Sinsch U. 2009. Bufo calamita – Kreuzkröte [W:] Kordges T., Willigalla C. 2011. Kreuzkröte – Bufo Grossenbacher K. (red.) Handbuch der Rep- calamita. [W:] Hachtel M., Schlüpmann M., tilien und Amphibien Europas. Band 5/II, Wedeling K., Thiesmeier B., Geiger A., Willi- Froschlurche (Anura) II (Hylidae, Bufonidae). galla C. (red.) Handbuch der Amphibien Wiebelsheim. und Reptilien Nordrhein – Westfalens. Band Schlüpmann M. 1995. Zur Verbreitung, Ökologie 1. Bielefeld. und Schutz der Kreuzkröte (Bufo calamita) Laufer H., Sowig P. 2007. Kreuzkröte – Bufo cala- im Hagener Raum (Nordrhein-Westfalen). mita. [W:] Laufer H., Fritz K., Sowig P. [red.] Zeitschrift für Feldherpetologie, 2: 55-84. Die Amphibien und Reptilien Baden – Würt- Stevens V.M., Leboulengé E., Wesselingh R.A., Ba- tembergs. Stuttgart. guette M. 2006. Quantifying functional con- Leskovar C., Sinsch U. 2005. Harmonic direction nectivity: experimental assessment of boun- finding: a novel tool to monitor the dispersal dary permeability for the natterjack toad (Bufo of small-sized anurans. Herpetological Jour- calamita). Oecologia, 150: 161-171. nal 15: 173-180. Zavadil V. 1993. Vertikale Verbreitung der Am- Meyer F. 2004. Bufo calamita (Laurenti, 1768) phibien in der Tschechoslovakei. Salaman- [W:] Petersen B., Ellwanger G., Bless R., Boy- dra, 28: 202-222. 142 WALDEMAR BENA

Observations of natterjack Epidalea calamita (Laurenti, 1768) in the forests Bory Dolnośląskie and in the Izery Foothills in 1997-2017

Summary Twenty five localities of the natterjack Epidalea calamita were found in 1997-2017 in the forests Bory Dolnośląskie and the Izery Foothills (SW Poland). The paper provides distribution data, characteristics of the localities and information on the threats to the species. The natterjack is among the rarest native toads and is under strict legal protection in Poland. Besides, the species is included in Annex IV of the Habitats Directive and Annex II of the Bern Convention.

Adres autora: ul. Olszewskiego 7 59-900 Zgorzelec e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW Filip Duszyński, Piotr Migoń t. 22(2019): 143-160

Historyczne przypadki epizodycznych ruchów masowych w Górach Stołowych

Wprowadzenie Pulinowa 1989), zwykle przyjmując a prio- Obszary płytowe, czyli takie, które zbu- ri, że blokowiska są rezultatem odpadania dowane są z subhoryzontalnie zalegających ze ścian skalnych, głównie w warunkach warstw skalnych o zróżnicowanej odporno- środowiska peryglacjalnego plejstocenu. ści, bardzo często charakteryzują się obec- W efekcie najnowszych badań nad genezą nością wysokich nawet na dziesiątki lub bloków zalegających na stokach wskazano setki metrów ścian skalnych, stanowiących jednak, że głównym mechanizmem rozwoju najwyższe partie progów morfologicznych tego pasma górskiego jest niekatastrofal- okalających płaskowyże i stoliwa. Konse- ny rozpad płyty piaskowcowej na drodze kwencją występowania pionowych urwisk powolnej dezintegracji i osiadania przykra- skalnych są grawitacyjne ruchy masowe, wędziowych partii płaskowyżów (Duszyński które uznawane są za nadrzędny mecha- i Migoń 2015, Duszyński 2018, Migoń i in. nizm równoległego cofania się stoków – 2018b). Taki mechanizm jest spójny z wyni- procesu odpowiadającego za stopniową kami prowadzonego od lat 70. XX w. moni- fragmentację płytowych pasm górskich toringu przemieszczeń masywu skalnego na świata (Boroda i in. 2014, Migoń i in. 2018a). Szczelińcu Wielkim, które nie wskazują na Zdaniem niektórych autorów epizodyczne bezpośrednie zagrożenie obrywami skalny- odpadanie i obrywy należą do najbardziej mi (Cacoń i in. 2018). Kwerenda literaturowa typowych zjawisk (np. Twidale i Milnes 1983, wykazała, że także w czasach historycznych Howard i Kochel 1988, Twidale, 2007), a za wzmianki o obrywach skalnych w Górach ich świadectwo powszechnie uznaje się Stołowych nie pojawiały się, z jednym wy- rozległe rumowiska u podnóża ścian skal- jątkiem. W nocy z 10 na 11 maja 1921 roku nych, czy świeże powierzchnie urwisk, które oderwał się fragment ściany skalnej w pół- ciągle nie zdążyły ulec procesom wietrze- nocno-zachodniej części stoliwa Skalniaka, niowym. który w trakcie upadku roztrzaskał się na Rozległe rumowiska zbudowane z blo- wiele drobniejszych bloków. Wydarzenie ków piaskowca, niekiedy o gigantycznych to było na tyle spektakularne, że zostało rozmiarach przekraczających 10 m długości, opisane w miejscowej prasie, a lokalna spo- są powszechne także w Górach Stołowych łeczność wykonała w tym miejscu liczne – jedynym przykładzie rzeźby typu płyto- fotografie – część z nich posłużyła do przy- wego w Sudetach, a także w Polsce. O ich gotowania kartek pocztowych. Z dzisiejszej istnieniu wspominał już Łoziński (1909), nad perspektywy dokumentacyjna wartość tych ich genezą zastanawiali się również później- materiałów jest bezcenna – to jedyne świa- si badacze (Czeppe 1952, Dumanowski 1961, dectwa tak dramatycznego procesu geo- 144 FILIP DUSZYŃSKI, PIOTR MIGOŃ morfologicznego w historii poznania Gór Dwa lata później, ci sami autorzy wzbogacili Stołowych. Jest tym bardziej zaskakujące, że swoje dociekania na temat mechanizmów zdarzenie to pozostało jak dotąd nieopisane rozpadu i wietrzenia ścian skalnych Wyżyny – zarówno w piśmiennictwie naukowym, jak Kolorado relacjami pracowników instytucji i w popularno-naukowym. administrujących poszczególne fragmenty Głównym celem niniejszego artykułu tego obszaru (Schumm i Chorley 1966). Wyni- jest przybliżenie historii jedynego znanego kało z nich, że zawalanie się ścian skalnych przypadku obrywu skalnego w Górach Sto- bądź odpadanie mniejszych ich fragmentów łowych. Zrealizowanie tego zadania stało nie tylko nie należy do rzadkości, ale jest się możliwe dzięki przekazaniu historycz- wręcz czymś bardzo powszechnym. W Eu- nej dokumentacji tego zdarzenia – zdjęć, ropie, historyczne studium przypadków epi- kartek pocztowych i przedruku z gazety zodycznych ruchów masowych przeprowa- „Kladské Pomezí” z 1921 r. – przez Pana dzili Baum i Schmidt (2001), którzy swoimi Petra Zimę z Machovskiej Lhoty. Fotokopie badaniami objęli wapienny próg Wellenkalk tych materiałów, a także własne fotografie w Turyngii i Nordhessen w środkowych współczesnego oblicza miejsca dawnego Niemczech. Ze zgromadzonych przez nich obrywu, stanowią kluczowy komponent danych wynika, że przypadki niestabilno- tej pracy. Artykuł wzbogacony jest ponadto ści stoków notuje się tam już od XIV wie- opisem trzech innych, nieznanych dotych- ku. W tym czasie zarejestrowano 35 przy- czas szerzej wydarzeń, o których autorom padków różnego typu ruchów masowych. opowiedzieli pracownicy Parku Narodo- W czasach historycznych ściany skalne pod- wego Gór Stołowych – mgr Tomasz Mazur, legały różnego rodzaju przemieszczeniom inż. Dariusz Sznajder oraz Pan Zenon Wło- także na półwyspie Isle of Portland w hrab- darz. Dwie z tych historii nie są wprawdzie stwie Dorset w południowej Anglii (Bruns- przykładami odpadania czy obrywów, ale den i in. 1996). O niedawnym obrywie, który wskazują na możliwość nagłej, epizodycz- uszkodził kaplicę znajdującą się u podnó- nej mobilizacji pokryw blokowych w cza- ża wysokich urwisk góry stołowej Pietra di sach nam współczesnych. Dzięki znajomo- Bismantova w północnych Apeninach we ści dat wydarzeń i mechaniki ruchu bloków Włoszech, znanej z niestabilności ścian skal- w istotny sposób rozszerzamy nasze pojmo- nych (Borgatti i Tosatti 2010) możemy się wanie procesów odpowiadających za roz- z kolei dowiedzieć z tablic informacyjnych wój stoków Gór Stołowych. przy szlaku turystycznym prowadzącym na ten szczyt. W bliższych nam obszarach piaskow- Obrywy i odpadanie na progach cowych Masywu Czeskiego ruchy masowe skalnych w obszarach płytowych także są odnotowywane. Z map i opraco- Najpewniejszym źródłem wiedzy o ka- wań książkowych rejonu Elbsandsteinge- tastrofalnych procesach rzeźbotwórczych są birge w Niemczech dowiadujemy się na dane historyczne. Bodaj najsłynniejszą pra- przykład o obrywach ze stoliw Pfaffenstein cą traktującą o katastrofalnym zawaleniu się (w 1838 r.) i Papststein (w 1972 r.) (Keiler segmentu ściany skalnej jest dzieło Schumma i in. 2004, August i in. 2013, Festung Ko- i Chorley’a (1964), którzy opisali przypadek nigstein und die Tafelberge 1: 10 000, 1998), runięcia w 1941 roku skały zwanej Thre- a w obrębie skalnych miast Czech ruchów atening Rock (dosł. Groźna Skała), znajdu- masowych jest na tyle dużo, że od kilku lat jącej się na obszarze Chaco Canyon Natio- prowadzona jest internetowa baza, w której nal Monument w Stanach Zjednoczonych. szczegółowo odnotowywane są wszelkie Historyczne przypadki epizodycznych ruchów masowych w Górach Stołowych 145 przypadki tego typu ekstremalnych zdarzeń cecha Sypací Skály sprawiła, że turyści bar- (http://rockfall.gli.cas.cz/). Obrywy ze ścian dzo chętnie odwiedzali to miejsce, o czym skalnych w przełomie Łaby przez Dĕčinską możemy przekonać się patrząc na archiwal- vrchovinę (Czeską Szwajcarię) są na tyle ne zdjęcia i pocztówki (np. ryc. 2, 5). Dzię- częste, że stanowią poważne zagrożenie dla ki obecności mężczyzny na jednej z rycin przebiegającej u ich stóp szosy w kierunku możemy nawet podjąć próbę oszacowania Drezna, a stan ścian skalnych jest regular- wysokości Sypací Skály przed zawaleniem nie monitorowany (Zvelebil 1995, Vařilova (ryc. 8). Przyjmując, że jego wzrost wynosił i Zvelebil 2007). 1,7 m, Sypací Skála miała niecałe 10 m wy- sokości, przy czym masywna, górna część miała około 7 m wysokości, a rozsypująca Obryw skalny w masywie Skalniaka się część dolna około 3 m. Można założyć, w 1921 roku że to właśnie dzięki dużej rozpoznawalności Fragment ściany skalnej, który uległ tego miejsca wydarzenie z 1921 roku, jak zawaleniu, znajdował się w północno- żadne inne, zostało zarejestrowane przez -zachodniej części płaskowyżu Skalniaka, miejscową ludność. w bezpośrednim pobliżu labiryntu skalnego Dramatyczna historia zawalenia się Sy- Błędnych Skał. Traktowany był on zresztą pací Skály została dokładnie opisana w jed- jako część tego miejsca, o czym świadczyć nym z wydań czeskiego czasopisma „Klad- mogą opisy kartek pocztowych z zawsze ské Pomezí” (przedruk udostępniony przez pojawiającą się nazwą „Wilde Löcher” (nie- Pana Petra Zimę na ryc. 1). Poniżej przed- mieckie określenie Błędnych Skał). Fakt, że stawiamy polskie tłumaczenie tego tekstu: ten odcinek ściany skalnej był wyjątkowo „W nocy z 10 na 11 maja 1921 roku oko- atrakcyjny dla turystów nie może dziwić ło godziny 3. nad ranem ludzie [mieszkają- – był to jeden z najznakomitszych przykła- cy] pod Borem (czeska nazwa płaskowyżu dów przewieszonego klifu piaskowcowego Skalniaka, przyp. autorów) zostali zbudzeni w Górach Stołowych, na dodatek łatwo do- i wystraszeni silnym grzmotem. W tym mo- stępny. Skała ta była na tyle znana, że funk- mencie spadła mianowicie z Boru w stronę cjonowała nawet pod swoją nazwą własną Machova, po burzy poprzedniego dnia, tak w dwóch językach: Sypací Skála w języku zwana Sypací skála, mająca wygląd ogrom- czeskim (dosł. Sypiąca się Skała, ryc. 1, 2) nego, odwróconego buta. Jej waga została oraz Überhängende Stein w języku niemiec- oszacowana na 10 000 kwintali lub jeszcze kim (dosł. Przewieszony Kamień, ryc. 3-7). więcej. Przy upadku skała wyrwała z korze- Czeskie określenie wskazuje na istotną ce- niami grube drzewa. Najpierw toczyła się po chę tego bastionu skalnego: jego rozsypywa- stoku przez 40 m, następnie przy granicy nie się u podstawy na mniejsze fragmenty. ziemskiej (przypuszczalnie chodzi o ówcze- Oglądając widokówki łatwo zaobserwować, sną granicę czesko-niemiecką, przyp. auto- że dolna część Sypací Skály jest bardzo rów) natknęła się na mniejszą skałę i spadła gęsto warstwowana, co stanowi naturalną kolejne 30 m w dół na ziemię czeską do predyspozycję strukturalną do przyspieszo- lasów machovskich, [po czym] roztrzaska- nego wietrzenia i odprowadzania materiału ła się na mniejsze bloki.” Dalej dziennikarz (ryc. 3, 6). Górna część jest z kolei masyw- pisał nieco żartobliwie: „– O «Sypací skale» na, w związku z czym wolniej poddaje ludzie opowiadali różne opowieści, a wśród się czynnikom egzogenicznym i wyraźnie nich takie, że – kiedy skała spadnie – na- wystaje ponad część dolną. Ta wyjątkowa stąpi upadek potęgi Niemiec. Interesujące 146 FILIP DUSZYŃSKI, PIOTR MIGOŃ

Ryc. 1. Przedruk notatki prasowej na temat zawalenia się Sypací Skály z czeskiej gazety „Kladské Pomezí”. Źródło: prywatne zbiory Petra Zimy. Fig. 1. A reprint of a press note about the collapse of Sypací Skála from a Czech newspaper „Kladské Pomezí”. Source: private collection of Petr Zima. Historyczne przypadki epizodycznych ruchów masowych w Górach Stołowych 147

Ryc. 2. Czeska kartka tematyczna pokazująca Sypací Skálę przed i po zawaleniu. Należy zwrócić uwagę, że podana data 9 maja 1921 roku jest nieprawidłowa (według tekstu prasowego był to 11 maja). Źródło: prywatne zbiory Petra Zimy. Fig. 2. Czech thematic postcard showing Sypací Skála before and after collapse. Note that the given date of 9th May 1921 is incorrect (according to the press note it was 11th May). Source: private collection of Petr Zima. 148 FILIP DUSZYŃSKI, PIOTR MIGOŃ

Ryc. 3. Niemiecka kartka pocztowa pokazująca Ryc. 4. Überhängende Stein po zawaleniu się. Überhängende Stein w okresie przed Uwagę zwraca ogromne nagromadzenie zawaleniem. Warto zwrócić uwagę na ostrokrawędzistego materiału bloko- masywną część górną i bardzo gęsto wo-gruzowego. Osoby widoczne na warstwowaną część dolną tego bastionu fotografii obrazują jego rozmiar. Źródło: skalnego. Źródło: prywatne zbiory Petra prywatne zbiory Petra Zimy. Zimy. Fig. 4. Überhängende Stein after collapse. Fig. 3. German postcard showing Überhängende Note the huge accumulation of sharp- Stein in the period before the collapse. edged blocky material. People on the Note the massive upper part and very photograph mark its dimensions. Source: densely-bedded lower part of the rock private collection of Petr Zima. outcrop. Source: private collection of Petr Zima.

jest, że prawie w tym samym czasie nowa o reperacje wojenne po I wojnie światowej, niemiecka władza z Wirthem na czele (cho- przyp. autorów)”. dzi o Karla Josepha Wirtha, kanclerza Nie- Z tekstu prasowego dowiadujemy się miec w latach 1921-1922, przyp. autorów) kilku bardzo istotnych kwestii. Po pierw- przyjęła bez zastrzeżeń wszystkie warunki sze, miejscowa ludność spodziewała się, podyktowane Niemcom w ramach porozu- że Sypací skála w końcu się zawali, co wraz mień pokojowych (w tym wypadku chodzi z samą jej nazwą sugeruje, że stabilność tej Historyczne przypadki epizodycznych ruchów masowych w Górach Stołowych 149

Ryc. 5. Niemiecka kartka pocztowa pokazująca Überhängende Stein w okresie przed i po zawaleniu. Należy zwrócić uwagę, że podana data 12 maja 1921 roku jest niespójna z informacją w gazecie „Kladské Pomezí” (według tekstu prasowego był to 11 maja). Źródło: prywatne zbiory Petra Zimy. Fig. 5. German postcard showing Überhängende Stein before and after the collapse. Note that the given date of 12th May 1921 is inconsistent with the information given in the „Kladské Pomezí” newspaper (according to the press note it was 11th May). Source: private collection of Petr Zima. wychodni od dawna budziła wątpliwość, zapisano na jednej z niemieckich kartek a proces rozpadu jej podstawy musiał być pocztowych (30 000 cetnarów, czyli ok. na tyle dynamiczny, że został dostrzeżony 1,5 x 106 kg, ryc. 6). Po trzecie, zawalenie się nawet przez niewykwalifikowanych obser- Sypací skály poprzedzone było burzą, któ- watorów. Po drugie, masa skały była tak rej, jak można przypuszczać, towarzyszyły ogromna, że w trakcie upadku nastąpiło intensywne opadu deszczu. Uzasadnione powalenie dużych drzew rosnących po- jest zatem twierdzenie, że ulewa mogła być niżej (w oryginalnej notatce prasowej jest czynnikiem spustowym dla inicjacji ruchu mowa o wyrwaniu wraz z korzeniami). Dla masowego poprzez nasycenie przepusz- porównania, opisany niedawno oderwa- czalnego piaskowca wodą, wzrost ciężaru ny blok w Górach Bystrzyckich połamał bloku i zmniejszenie tarcia w strefach nie- wprawdzie młode drzewa, ale kilkudzie- ciągłości. Po czwarte, dowiadujemy się, że sięcioletniej olszy czarnej nie był w stanie blok roztrzaskał się na mniejsze fragmenty, sforsować i ostatecznie oparł się o jej pień a w sumie przemieścił się na odległość około (Jancewicz i in. 2018). Podana w artykule 70 m od miejsca obrywu. w kwintalach masa wynosi ok. 1 x 106 kg, Archiwalne ryciny i fotografie stanowią co jest wartością zbliżoną do tej, którą niezwykle cenne uzupełnienie ostatniego 150 FILIP DUSZYŃSKI, PIOTR MIGOŃ

z poruszonych wątków. Widzimy na nich, że blok rozpadł się na ostrokrawędzisty gruz i bloki do około 2 m długości (ryc. 4-7, 9), co w warunkach Gór Stołowych jest sytuacją praktycznie niespo- tykaną – zalegające na stokach bloki skalne w tym paśmie gór- skim są zwykle znacznie większe i cechują się zbliżonym do prosto- padłościennego pokrojem (Du- szyński 2018, Migoń i in. 2018b). Mając na uwadze ten fakt można raz jeszcze wyrazić wątpliwość, czy typowe stołowogórskie blokowiska są genetycznie powią- zane z wydarzeniami podob- nymi do tego z maja 1921 roku. W najnowszych pracach poglą- dy o związku rumowisk skalnych z obrywami, wyrażane przed laty przez Łozińskiego (1909), Czeppego (1952) czy Rogalińskiego i Sło- wioka (1958), zostały zakwestio- nowane (Duszyński i Migoń 2015, Duszyński i in. 2015). Bardzo ciekawa jest przy tym informacja przekazana przez Pana Petra Zimę, że znaczna część bloków powstałych wskutek rozpadu skalnego bastionu nie przetrwa- ła do dnia dzisiejszego. Warto nadmienić, że według wiedzy Pana Petra Zimy jeden z bloków Ryc. 6. Niemiecka kartka pocztowa pokazująca Überhän- pochodzących z obrywu został gende Stein w okresie przed i po zawaleniu. Warto wykorzystany jako pomnik ofiar zwrócić uwagę na masywną część górną i bardzo gęsto warstwowaną część dolną tego bastionu skal- I wojny światowej. Znajduje się nego. Źródło: prywatne zbiory Petra Zimy. on przy kościele św. Wacława Fig. 6. German postcard showing Überhängende Stein w Machovie. in before and after the collapse. Note the massive Zidentyfikowanie miejsc, w któ- upper part and very densely-bedded lower part of rych znajdowała się przewieszo- the rock outcrop. Source: private collection of Petr na baszta skalna oraz zatrzymały Zima. się bloki skalne powstałe wskutek jej rozpadu jest problematyczne. Idąc ścieżką turystyczną pro- wadzącą z Machova do punktu Historyczne przypadki epizodycznych ruchów masowych w Górach Stołowych 151

Ryc. 7. Überhängende Stein po zawaleniu się. Uwagę zwraca ogromne nagromadzenie ostrokrawę- dzistego materiału blokowo-gruzowego. Źródło: prywatne zbiory Petra Zimy. Fig. 7. Überhängende Stein after the collapse. Note the huge accumulation of sharp-edged blocky material. Source: private collection of Petr Zima.

Ryc. 8. Sypací Skála (Überhängende Stein) na archiwalnej rycinie. Dzięki obecności mężczyzny na szczycie można oszacować, że wysokość tej wychodni wynosiła niecałe 10 m. Źródło: prywatne zbiory Petra Zimy. Fig. 8. Sypací Skála (Überhängende Stein) in an archive figure. Thanks to the presence of a man on the top it is possible to estimate the height of the outcrop as nearly 10 m. Source: private collection of Petr Zima. 152 FILIP DUSZYŃSKI, PIOTR MIGOŃ

Ryc. 9. Sypací Skála (Überhängende Stein) po zawaleniu się na archiwalnej fotografii. Uwagę zwraca ogromne nagromadzenie ostrokrawędzistego materiału blokowo-gruzowego. Źródło: pry- watna kolekcja Petra Zimy. Fig. 9. Sypací Skála (Überhängende Stein) after the collapse in an archive photograph. Note the huge accumulation of sharp-edged blocky material. Source: private collection of Petr Zima. widokowego Krásná vyhlidka, zlokalizo- toczenie czy ślizganie po stoku. Po drugie, wanego poniżej urwisk ograniczających w opisie jest wyraźnie mowa o rozpadzie płaskowyż Skalniaka, mija się skupisko na mniejsze fragmenty, natomiast bloki przy wielkich bloków piaskowca, z których naj- tablicy informacyjnej mają po kilka metrów większe mają do 8 m długości i 4 m wyso- długości. Także wygląd tego miejsca nie kości (fot. 1). Umieszczony na drzewie napis odpowiada żadnemu przedstawieniu na informuje, że są to bloki Sypací skály, które reprodukowanych pocztówkach i trudno „spadły z wierzchołka po polskiej stronie sobie wyobrazić, aby zwalisko wielkich 11.5.1921”. W świetle przytoczonego wyżej bloków pochodzących z obrywu nie zostało opisu wydarzenia z czasopisma „Kladské uwiecznione. Pomezí” jest to co najmniej zastanawiające, Analiza archiwalnego materiału iko- gdyż nie zgadzają się dwa wyraźnie podane nograficznego i opisu pozwala sądzić, że w opisie fakty. Po pierwsze, miejsce to znaj- skalna baszta Przewieszony Kamień znajduje się ponad 100 m poniżej urwisk pia- dowała się powyżej ciągu urwisk, po nie- skowcowych w górnej części stoku, podczas mieckiej stronie granicy i wyrastała ze stoku gdy w opisie jest informacja o pokonaniu łączącego krawędź urwisk z powierzchnią 30 m, przy czym miał to być upadek, a nie płaskowyżu zajętego przez labirynt Błęd- Historyczne przypadki epizodycznych ruchów masowych w Górach Stołowych 153

Fot. 1. Skupisko wielkich bloków piaskowca pod Borem, opisane na tablicy jako pochodzące z obrywu z 11 maja 1921 r. (fot. P. Migoń). Phot. 1. Cluster of big sandstone boulders beneath Bor, explained on a panel as a result of the rockfall of 11 May 1921 (photo P. Migoń).

nych Skał. Taką lokalizację wskazuje ryc. 8. kich bloków zalegających w sąsiedztwie, Nieco powyżej wznosiły się skalne bastiony prawdopodobnie nie mają z wydarzeniem w północno-zachodniej części Błędnych z 1921 r. nic wspólnego i są zapisem długo- Skał, widoczne na ryc. 6 i 7. Po zawaleniu trwałego, niekatastrofalnego rozwoju stoku się formy skalnej część rumowiska została i cofania się piaskowcowych urwisk. na miejscu (ryc. 5, 6, 7), natomiast część dotarła do krawędzi ciągu urwisk i spadła z wysokości około 30 m (zgodnie z opisem) Zsunięcie się bloku w Małym na czeską stronę i roztrzaskując się powaliła Karłowie w zimie 1987/1988 drzewa, co ilustruje ryc. 4. Na tej fotografii skalne urwiska są wyraźnie wyżej, co suge- Trzy lata temu na łamach Przyrody Su- ruje, że uwieczniona została dolna część ru- detów Duszyński i Parzóch (2016) donosili mowiska. Być może jego pozostałością jest o obecności dużych rozmiarów bloku pia- skupisko bloków przedstawione na fot. 2. skowca, który utknął w wąwozie drogowym Bloki wskazane jako pochodzące z obry- w rejonie nieistniejącej miejscowości Mały wu, nieróżniące się wielkością i stopniem Karłów (fot. 3). Zdaniem wspomnianych zwietrzenia powierzchni od innych wiel- autorów, obecność wyraźnej, długiej na 154 FILIP DUSZYŃSKI, PIOTR MIGOŃ

Fot. 2. Nieregularna pryzma bloków poniżej urwisk piaskowcowych pod Borem, być może pozo- stałość usypiska powstałego wskutek obrywu z 11 maja 1921 r. (fot. P. Migoń). Phot. 2. Irregular boulder pile beneath the sandstone cliffs of Bor, possibly a remnant of 11 May 1921 rockfall talus (photo P. Migoń). prawie 11 m rynny za tym obiektem wska- kilka razy w miesiącu, więc na pewno było zuje, że blok zsunął się po stoku i „wpadł” to zjawisko gwałtowne i krótkotrwałe.” do wąwozu drogowego. Dynamika tego Z opisu inż. Dariusza Sznajdera wynika ruchu pozostawała jednak pewną zagadką. zatem, że ruch został zainicjowany w związ- Dzięki relacji inż. Dariusza Sznajdera, kon- ku z przesyceniem podłoża – zwietrzeliny serwatora Obwodu Ochronnego Szczeli- mułowcowo-marglistej – wodą w trakcie niec w Parku Narodowym Gór Stołowych, roztopów. Przypomnijmy w tym miejscu, że stało się jasne, że ruch nie miał charakteru sprzyjający dla ruchu bloku był z pewnością powolnej wędrówki, ale cechował się dużą jego charakterystyczny, łódkowaty kształt, dynamiką i przypuszczalnie miał charakter bardzo rzadko spotykany w Górach Stoło- incydentalny. Zdarzenie to zostało zapamię- wych (Duszyński i Parzóch 2016). tane przez pracownika Parku w następujący sposób: „Blok zsunął się w zimie 1987/1988. Nie pamiętam, czy bliżej wiosny czy jesieni, Obryw skalny w rejonie Skał ale była to długotrwała odwilż, czas bez- Puchacza w 1995 lub 1996 roku śnieżny, z ciągłymi nękającymi opadami Innym zdarzeniem, przypuszczalnie deszczu na przemian z mgłą. Ja zobaczyłem o wielkiej dynamice i obejmującym bardzo go już w jarze drogowym, z wyraźną rynną duży segment ściany skalnej, był obryw ślizgu, a chodziłem tą drogą przynajmniej w rejonie Skał Puchacza. Wydarzenie to Historyczne przypadki epizodycznych ruchów masowych w Górach Stołowych 155

Fot. 3. Blok w Małym Karłowie, który zsunął się do wąwozu drogowego. (fot. F. Duszyński). Phot. 3. Boulder in Mały Karłów former village which slid into the road gully (photo. F. Duszyński).

nigdy dotąd nie zostało odnotowane, a au- niemieckich (Meßtischblätter 1:25 000, torzy dowiedzieli się o nim dzięki relacji Bad Reinerz 1940, Migoń i Latocha 2013), Pana Zenona Włodarza, pracownika Parku w związku z czym obryw był najprawdo- Narodowego Gór Stołowych. W korespon- podobniej związany z wcześniejszą działal- dencji mailowej stwierdził on, że „W roku nością przemysłową człowieka, skutkującą 1995 lub 1996 na terenie Parku w rejonie wprowadzeniem stoku skalnego w stan Skał Puchacza w obrębie Trzmielowej Jamy nierównowagi dynamicznej. Omawiana nastąpiło oderwanie się nawisu skalnego lokalizacja będzie w przyszłości wymagać o wielkości kilku wagonów kolejowych. szczegółowej inspekcji terenowej. Od tamtego czasu większych obrywów nie zauważyłem.” Stoczenie się bloku z południowego Jakkolwiek informacja ta może wskazy- stoku Szczelińca Wielkiego w 2000 wać na najbardziej spektakularne wydarze- roku nie tego typu w historii poznania Gór Sto- łowych, konieczne jest zachowanie daleko W czerwcu lub lipcu 2000 roku w Gó- idącej ostrożności przy wyciąganiu jakich- rach Stołowych miało miejsce inne wyda- kolwiek wniosków. Rejon Skał Puchacza rzenie, które nigdy dotąd nie zostało od- znany jest bowiem z eksploatacji piaskow- notowane w piśmiennictwie naukowym. ca w dużych kamieniołomach w czasach Jego naocznym świadkiem był mgr Tomasz 156 FILIP DUSZYŃSKI, PIOTR MIGOŃ

Mazur z Parku Narodowego Gór Stołowych, zatarasował drogę i uniemożliwiał przejazd, który przedstawił tę sytuację w następu- został on później usunięty.” jący sposób: „W trakcie jednego z patroli Z rozmowy przeprowadzonej z mgr. To- na Szczelińcu Wielkim podjechałem sa- maszem Mazurem wynika, że blok nie od- mochodem do schodów wejściowych od spoił się od ściany skalnej, ale że nagle zaczął strony Karłowa. Poruszałem się drogą od się staczać po samoistnym wyruszeniu z pier- strony wschodniej (po której biegnie obec- wotnej pozycji zajmowanej na stoku. Nie jest nie czerwony szlak turystyczny). Samochód wykluczone, że przyczyną tego zdarzenia zaparkowałem obok nieistniejącego już dziś była utrata podparcia w postaci drzewa, któ- re mogło się wcześniej przewrócić. Ruchowi kiosku handlowego pod Szczelińcem. Chwi- bloku niewątpliwe sprzyjał też obły kształt lę po wyjściu z samochodu usłyszałem głu- ułatwiający toczenie się. Pracownik Parku che dudnienie i dźwięk łamanych gałęzi. Po Narodowego wskazał miejsce, do którego chwili zauważyłem, że ze stoku Szczelińca blok został przetransportowany – obecnie na zachód od schodów wejściowych wyta- znajduje się on tuż przy skrzyżowaniu szlaku cza się głaz. Miał on średnicę około 1-1,5 m. żółtego z niebieskim. Fotografia zaprezento- Głaz samoistnie wytoczył się na drogę leśną wana w artykule (fot. 4) najprawdopodobniej i zatrzymał się na niej. Z uwagi na to, że głaz przedstawia ten właśnie obiekt.

Fot. 4. Blok, który prawdopodobnie stoczył się po południowym stoku Szczelińca Wielkiego w 2000 r. (fot. F. Duszyński). Phot. 4. Block which probably rolled on the southern slope of Mt. Szczeliniec Wielki in 2000. (photo F. Duszyński). Historyczne przypadki epizodycznych ruchów masowych w Górach Stołowych 157

Podsumowanie odgrywają we współczesnych warunkach środowiskowych tak nikłą rolę? (b) dlaczego Pojedynczy przypadek naturalnego obry- pionowe urwiska są stabilne, przynajmniej wu na większą skalę (choć bardziej adekwat- w skali czasowej obejmującej stulecie? ne wydaje się być mówienie o zawaleniu się (c) czy brak większych obrywów w okresie skalnej ambony) nie upoważnia oczywiście historycznym upoważnia do ekstrapolacji na do wyciągania dalej idących wniosków, ale dłuższe przedziały czasu? (d) czy rozdrob- jest cennym przyczynkiem do zrozumienia nienie bloków skalnych podczas upadku współczesnej morfodynamiki stoków w Gó- w trakcie zdarzenia z 1921 r. upoważnia do rach Stołowych. Obserwacje ze Skał Pucha- postawienia tezy, że obrywy, nawet jeśli się cza dotyczą najprawdopodobniej odcinka zdarzały, nie pozostawiły po sobie trwałych urwiska w obrębie dawnego kamieniołomu, śladów w rzeźbie stoków z pokrywą bloko- zatem stan nierównowagi skalnego stoku był wą? Odpowiedzi na te pytania, biorąc pod uwarunkowany antropogenicznie, a całe uwagę dostępny materiał obserwacyjny, by- zjawisko – nietypowe. Nie można z całą łyby jedynie spekulacjami, aczkolwiek war- pewnością wykluczyć, że inne wydarzenia to odnotować, że w świetle badań Synowca o skali porównywalnej do obrywu nad Ma- (1999) skalne stoki Gór Stołowych pozostają chovską Lhotą umknęły uwadze, ale wyda- w stanie równowagi wytrzymałościowej, co je się to mało prawdopodobne z racji po- znacząco zmniejsza prawdopodobieństwo wszechnej penetracji gór, zarówno w celach wystąpienia większych obrywów. turystycznych, jak i w ramach prowadzonej w Górach Stołowych gospodarki leśnej. Od- padanie, jeśli miało miejsce, musiało zacho- Podziękowania dzić na małą skalę i obejmować niewielkie Przeprowadzenie tego studium nie by- objętości skalnego rumoszu. łoby możliwe, gdyby nie bezcenna pomoc Autorzy wcześniejszych opracowań o cha- osób wymienianych w kolejnych rozdzia- rakterze syntetycznym wskazywali na rolę ob- łach artykułu. Szczególne podziękowania rywów (Czeppe 1952, Pulinowa 1989, Migoń kierujemy w stronę Pana Petra Zimy z Ma- 2008), widząc w nich także zagrożenie dla chovskiej Lhoty, który udostępnił nam swo- ruchu turystycznego (Zgorzelski 1995), ale je bogate zbiory gromadzonych przez lata brak tego typu zdarzeń w okresie historycz- fotografii, kartek pocztowych i dokumentów nym, niespójny z założeniem o istotnej roli dotyczących regionu, a także znalazł czas na obrywów, był przemilczany. Wystąpienie spotkanie i podzielenie się swoją ogromną jednego tylko zdarzenia w całych Górach wiedzą. Za bardzo cenne relacje dziękuje- Stołowych w okresie ponad 100 lat, zresztą my także pracownikom Parku Narodowego niezwiązanego bezpośrednio z urwiskiem Gór Stołowych: Panom Tomaszowi Mazu- skalnym, a z pojedynczą formą ostańcową rowi, Dariuszowi Sznajderowi i Zenonowi wyrastającą ze stoku, wskazuje, że obrywy Włodarzowi. Badania zostały przeprowa- są we współczesnych warunkach marginal- dzone dzięki finansowaniu w projekcie nym składnikiem systemu morfogenetycz- PRELUDIUM Narodowego Centrum Nauki nego, co odnotowali autorzy najnowszej (2014/15/N/ST10/00828). W trakcie prowa- geomorfologicznej syntezy Gór Stołowych dzenia prac Filip Duszyński był stypendystą (Migoń i in. 2018b). Rodzi to całą serię in- w projekcie ETIUDA Narodowego Centrum trygujących pytań: (a) dlaczego obrywy Nauki (2017/24/T/ST10/00101). 158 FILIP DUSZYŃSKI, PIOTR MIGOŃ

Literatura

– 1940. Meßtischblätter 1:25 000, 5564 Bad Duszyński F., Parzóch K. 2016. Czy w Górach Reinerz. Stołowych wędrują bloki? Przyroda Sude- August U., Creutz K., Keiler R., Neugebauer A., tów, 19: 189-210. Prokoph R., Riebe H., Rölke C., Rölke P., Festung Königstein und die Tafelberge 1: 10 000, Schober m., Thalheim K. 2013. Wander- & Wanderkarte der Sächsischen Schweiz. Lil- Naturführer Sächsische Schweiz Band 2, Vor- ienstein – Pfaffenstein – Gohrisch – Papst- dere und Südliche Sächsische Schweiz. Berg- stein – Kleinhennersdorfer Stein – Quirl. Rolf & Naturverlag Rölke, Dresden, 2013, 288 s. Böhm, Bad Schandau, 1998. Baum I., Schmidt K.-H. 2001. Temporal classifica- Howard A.D., Kochel R.C. 1988. Introduction tion of mass movements on the Wellenkalk- to cuesta landforms and sapping processes scarp in Thuringia and northern Hesse – pos- on the Colorado Plateau. [W:] Howard A.D., sibilities and limitations. Zeitschrift für Geo- Kochel R.C., Holt M.E. (red.), Sapping fea- morphologie N.F., Suppl.-Bd., 125: 25-41. tures of the Colorado Plateau. A comparative Borgatti L., Tosatti T. 2010. Slope instability planetary geology field guide. NASA Scien- processes affecting the Pietra Di Bismantova tific and Technical Information Division 1988, geosite (Northern Apennines, Italy). Geoheri- Washington DC, s. 6-56. tage, 2: 155-168. Jancewicz K., Kotwicka W., Duszyński F. 2018. Wy- Boroda R., Matmon A., Amit R., Haviv I., Ar- brane formy skalne doliny Bystrzycy w Mło- nold m., Aumaître G., Bourlès D.L., Ked- tach – morfologia i współczesne procesy. dadouche K., Eyal Y., Enzel Y. 2014. Evolu- Przyroda Sudetów, 21: 239-262. tion and degradation of flat-top mesas in the Keiler R., Augst U., Beeger D., Kittler A., Neugebau- hyper-arid Negev, Israel revealed from 10Be er A., Riebe H., Rölke P., Schneider K. 2004. Der cosmogenic nuclides. Earth Surface Processes Pfaffenstein. Monographien zur Sächsisch- and Landforms, 39: 1611-1621. Böhmischen-Schweiz. Berg- & Naturverlag Brunsden D., Coombe K., Goudie A.S., Parker A.G. Rölke, Dresden, 2004, 152 s. 1996. The structural geomorphology of the Łoziński W. 1909. O mechanicznem wietrzeniu Isle of Portland, southern England. Proceed- piaskowców w umiarkowanym klimacie. ings of the Geologists’ Association, 107: Rozprawy Wydziału Matematyczno-Przy- 209-230. rodniczego Akademii Umiejętności, Seria Cacoń S., Mąkolski K., Jamroz O., Kaczałek M. III, 9A: 1-16. 2018. Ruchy masowe i współczesna geo- Migoń P. 2008. Rzeźba i rozwój geomorfolo- dynamika na obszarze Gór Stołowych. [W:] giczny Gór Stołowych. [W:] A. Witkowski, Kabała C. (red.), Góry Stołowe – przyroda B.M. Pokryszko, W. Ciężkowski (red.), Przyroda i ludzie. Park Narodowy Gór Stołowych, Parku Narodowego Gór Stołowych. Wydaw- Kudowa-Zdrój, s. 63-80. nictwo Parku Narodowego Gór Stołowych, Czeppe Z. 1952. Z morfologii Gór Stołowych. Kudowa-Zdrój, s. 49-69. Ochrona Przyrody, 20: 236-254. Migoń P., Latocha A. 2013. Human interactions Dumanowski B. 1961. Zagadnienie rozwoju stoku with the sandstone landscape of central Sude- na przykładzie Gór Stołowych. Czasopismo tes. Applied Geography, 42: 206-216. Geograficzne, 32: 311-324. Migoń P., Różycka M., Jancewicz K., Duszyński F. Duszyński F. 2018. Mechanizmy i uwarunkowa- 2018a. Evolution of sandstone mesas – fol- nia rozwoju progów morfologicznych Gór lowing landform decay until death. Progress Stołowych. Przegląd Geograficzny, 90: 7-33. in Physical Geography, 42: 588-606. Duszyński F., Migoń P. 2015. Boulder aprons indi- Migoń P., Duszyński F., Kasprzak M. 2018b. cate long-term gradual and non-catastrophic Ukształtowanie terenu i procesy rzeźbo- evolution of cliffed escarpments, Stołowe twórcze. [W:] C. Kabała (red.), Góry Stoło- Mts, Poland. Geomorphology, 250: 63-77. we – przyroda i ludzie. Park Narodowy Gór Duszyński F., Migoń P., Strzelecki M. 2015. The Stołowych, Kudowa Zdrój, s. 31-46. origin of sandstone boulder aprons along Pulinowa M.Z. 1989. Rzeźba Gór Stołowych. the escarpments of the Stołowe Mountains: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego w Ka- are they all rockfall-derived? A new insight towicach, Katowice, 218 s. into an old problem using the CONEFALL 1.0 Rogaliński J., Słowiok G. 1958. Rzeźba Gór Sto- software. Bulleting of Geography. Physical łowych w świetle teorii pedyplanacji. Czaso- Geography Series, 8: 19-32. pismo Geograficzne, 29: 473-494. Historyczne przypadki epizodycznych ruchów masowych w Górach Stołowych 159

Schumm S.A., Chorley R.J. 1964. The Fall of active late in arid scarp retreat. Zeitschrift für Threatening Rock. American Journal of Sci- Geomorphologie N.F., 27: 343-361. ence, 262: 1041-1054. Vařilova Z., Zvelebil J. 2007. Catastrophic and epi- Schumm S.A., Chorley R.J. 1966. Talus weather- sodic events in sandstone landscapes: slope ing and scarp recession in the Colorado Pla- movements and weathering. [W:] Hartel H., teaus. Zeitschrift für Geomorphologie N.F., Cilek V., Herben T., Jackson A., Williams R. 10: 11-36. (eds.), Sandstone Landscapes. Academia, Strona internetowa http://rockfall.gli.cas.cz/ (data Prague, s. 115-128. dostępu: 2 października 2018 r.) Zgorzelski M. 1995. Ukształtowanie terenu PNGS, Synowiec G. 1999. Ocena wytrzymałości mas [W:] M. Zgorzelski (red.), Góry Stołowe. skalnych dla celów geomorfologicznych i jej Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warsza- zastosowanie dla stoków piaskowcowych wa, s. 21-43. Gór Stołowych. Czasopismo Geograficzne, Zvelebil J. 1995. Determination of characteristic 70: 351-361. features of slope movements present day Twidale C.R. 2007. Backwearing of slopes – The activity by monitoring in thick-bedded sand- development of an idea. Revista C&G, 21 stones of the Bohemian Cretaceous Basin. (1-2): 135-146. Acta Universitatis Carolinae, Geographica, Twidale C.R., Milnes A.R. 1983. Slope processes Suppl., 79-113.

Historic cases of episodic mass movements in the Stołowe Mts

Summary In sedimentary tablelands, catastrophic mass movements are among the most significant processes responsible for escarpment retreat. While the presence of episodic rockfalls has been hypothesised to be of crucial importance for the geomorphic evolution of the Polish Stołowe Mountains, no record of such phenomena has been provided so far. In this paper, we present four cases of episodic mass movements that have been recorded during the last century in this mountain range but have never been described in the scientific literature. A case of the collapse of Sypací Skála (Überhängende Stein) on the northern escarpment of the Skalniak plateau is discussed in greatest detail. Ac- cording to the press note from the „Kladské Pomezí” newspaper the event took place in the night of 10th/11th May 1921 and was preceded by a storm. The pulpit rock was characterised by the presence of a massive compartment lying upon the densely-bedded section. This structural condition appears to be the major control of the rockfall. In the winter 1987/1988 another event took place. A large boulder, which has already been described in the Przyroda Sudetów (vol. 19), has slid down towards the road gully in the non-existent village of Mały Karłów. The phenomenon was probably related to huge increase in regolith moisture content during snow melting. The account of a National Park ranger indicates that the event was of rapid nature and thus cannot be mistaken for slow block ploughing. In 1995 or 1996 another National Park employee observed a collapse of a large section of the rock face in the locality Skały Puchacza. Although the event is thought to have been of large scale, it should be treated with caution: the locality is known for past quarrying and hence the rockfall may have occurred within the area remodelled by human activity in the past. The last event described took place in 2000. A block, of 1-1.5 m in size, rolled down on the southern slope of Mt. Szczeliniec Wielki. At present, it rests beneath the yellow and blue footpaths where it was moved by the employees of the Stołowe Mountains National Park. 160 FILIP DUSZYŃSKI, PIOTR MIGOŃ

In summary, a few questions have been posed: (a) why are rockfalls in the Stołowe Mountains so rare in the present-day environmental conditions? (b) why are vertical rock walls generally stable, at least in the last century? (c) does the lack of larger rockfalls in historic times allows to extrapolate on a longer time-scale? (d) does the fragmentation of blocks during the impact of 1921 permits a hypothesis that rockfalls, even if they have occurred, have not left any permanent traces in the morphology of slopes with block cover? The study would not be possible without invaluable help of Mr. Petr Zima from Machovska Lhota, who provided the historic documentation of the 1921 event. The as- sistance of Mr. Tomasz Mazur, Mr. Dariusz Sznajder and Mr. Zenon Włodarz from the Stołowe Mountains National Park Directorate is also gratefully acknowledged.

Adresy autorów:

Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski pl. Uniwersytecki 1 50-137 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected] PRZYRODA SUDETÓW Wioleta Kotwicka, Filip Duszyński, Kacper Jancewicz t. 22(2019): 161-188

Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich

Wprowadzenie kwestiami. Po pierwsze, odmienne mogą być właściwości skał obecnych w obu tych Rzeźba strukturalna progów piaskow- masywach górskich, a zróżnicowanie to cowych w Sudetach od dawna cieszyła może być odzwierciedleniem warunków się sporym zainteresowaniem badaczy. Ze panujących w okresie sedymentacji. Po dru- względu na wybitne walory geomorfolo- gie, piaskowce Gór Bystrzyckich zostały zło- giczne najliczniejsze opracowania przy- żone bezpośrednio na staropaleozoicznych gotowano dotychczas dla obszaru Gór skałach krystalicznych, co może prowadzić Stołowych położonego w granicach Parku do odmiennych dróg rozwoju rzeźby aniżeli Narodowego (np. Czeppe 1952, Dumanowski w Górach Stołowych, gdzie skały górnokre- 1961a, Pulinowa 1989, Chmal i in. 1999, Mi- dowe spoczywają na klastycznych skałach goń i Zwiernik 2006, Remisz 2007, Duszyński wieku permskiego. Po trzecie wreszcie, na 2018, Migoń i in. 2018). Podejmowano też skutek intensywnej tektoniki blokowej, któ- próby scharakteryzowania rzeźby Zawo- ra wyznaczyła główne ramy współczesnej rów koło Chełmska Śląskiego (Puc 2005, rzeźby Gór Bystrzyckich, doszło do rozbicia Puc i Traczyk 2006), progu strukturalnego oryginalnego płytowego układu warstw pia- w pobliżu Mieroszowa i Kochanowa (Tuła- skowca. W efekcie, znaczna część stoków czyk 1992), niewielkiej kuesty na południe założona jest w obrębie stref uskokowych, od Krzeszowa, stanowiącej rezerwat przy- co sprawia, że nie znajdują się one w stanie rody „Głazy Krasnoludków” (Migoń i Placek równowagi wytrzymałościowej, charaktery- 2007), Lwóweckich Skał i Panieńskich Skał zującej na przykład urwiska Gór Stołowych lacek w rejonie Lwówka Śląskiego (P 2008), (Synowiec 1999). a ostatnio kuesty na wschód od Wilkowa Jakkolwiek niezaprzeczalny jest fakt, że na Pogórzu Kaczawskim (Duszyński i in. charakter stoków ścinających piaskowce Gór 2017). Pomimo tego, że z niemal identycz- Bystrzyckich znacząco odbiega od klasycznymi pod względem litologii zespołami nych progów strukturalnych znanych choć- skał górnokredowych możemy spotkać się by z Gór Stołowych, należy im się pewna także w Górach Bystrzyckich, piaskowcowe uwaga. Pomimo bowiem tego, że – inaczej progi strukturalne należą tam do rzadkości. niż w płytowych Górach Stołowych – stro- Zdaniem A. Latochy (2003) oraz A. Latochy me stoki ścinające kompleks skał górnokre- i G. Synowca (2007), którzy podjęli interesu- dowych są w Górach Bystrzyckich przede jącą próbę porównania rzeźby strukturalnej wszystkim efektem wcinania się rzek, także Gór Bystrzyckich i Gór Stołowych, taki stan tutaj spotkamy się ze znakomicie wyrażoną rzeczy należy wiązać przynajmniej z trzema rzeźbą piaskowcową. W swoim studium 162 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ porównawczym A. Latocha (2003), która a owocem przeprowadzonej analizy jest skupiła się wyłącznie na północnej części propozycja dwóch możliwych dróg ewo- Gór Bystrzyckich, stwierdziła, że „Większe lucyjnych uwarunkowanych strukturalnie. zgrupowania skalne występują jedynie na Wnioskowanie zostało przeprowadzone Kamiennej Górze i Wolarzu, a pojedyncze w oparciu o wyniki szczegółowego kar- formy skalne znajdują się także na Złotej towania geomorfologicznego oraz analiz Górze i Księżówce. Mają one postać ścian morfometrycznych w środowisku GIS przy skalnych o wysokości od 3 do 30 m, bądź wykorzystaniu wysokorozdzielczego NMT. izolowanych wychodni w formie baszt” (s. 237). Okazuje się jednak, że podobny Obszar badań – położenie i budowa zespół skalny znajduje się także dalej na południe, na wschodnich stokach wzniesie- geologiczna nia Bronisz (720 m n.p.m.) w rejonie doliny Wzniesienie Bronisz (720 m n.p.m.) Szklarnika (prawobrzeżnego dopływu By- położone jest w środkowej części pasma strzycy), w pobliżu miejscowości Spalona. Gór Bystrzyckich, w rejonie doliny Szklar- Obecność ścian skalnych odnotowali w tym nika (prawobrzeżnego dopływu Bystrzycy), miejscu J. Fistek i J. Gierwielaniec (1964), pi- na północny-zachód od wsi Spalona. Jego sząc o naturalnym odsłonięciu piaskowca współczesna nazwa została nadana na mocy „w Spalonej Dolnej na wzgórzu o punkcie Rozporządzenia Ministra Administracji Pu- wysokościowym 719 m”, gdzie „obser- blicznej z dnia 28 maja 1949 r. o przywró- wuje się typowy dla piaskowców sposób ceniu i ustaleniu nazw miejscowości (Roz- wietrzenia, dający formy zbliżone do ruin” porządzenie 1949), zmieniającego nazwę (s. 38). Rzeźba tego progu charakteryzuje niemiecką Salz-Berg. Nazwa ta uwzględnio- się wysokimi nawet na kilkanaście metrów na jest w Państwowym Rejestrze Nazw Geo- ścianami skalnymi i izolowanymi basztami, graficznych (2018), nie pojawia się jednak na które miejscami obfitują w interesujący mi- mapach topograficznych, w tym na mapie krorelief wietrzeniowy. Nierzadkie są także 1:10 000 (– 1989), a wśród wydawnictw tury- przejawy preferencyjnego rozpadu piaskow- stycznych oznaczono ją wyłącznie na mapie ca wzdłuż stref nieciągłości oraz świadec- Góry Bystrzyckie, Orlickie, Masyw Śnieżnika twa występowania epizodycznych ruchów w skali 1:50 000 (– 2013). masowych w nieodległej przeszłości. Zain- Należy zauważyć, że wschodni stok teresowanie tą konkretną lokalizacją było Bronisza został opisany na mapie Meß- również konsekwencją analizy wizualnej tischblätter 1:25 000 jako Salzrand (pol. warstw cieniowanego reliefu oraz nachyleń Słona Krawędź) (– 1919), co sugeruje wy- wygenerowanych na podstawie numerycz- stępowanie wyraźnych form terenu. W sa- nego modelu terenu (NMT) pochodzącego mej treści mapy brak jednak w tym miejscu z danych z lotniczego skaningu laserowego oznaczeń jakichkolwiek form skalnych. Nie o rozdzielczości 1 x 1 m (Wężyk i in. 2014). zostały one również oznaczone na mapie Celem niniejszego artykułu jest szcze- topograficznej 1:10 000 arkusz 482.214 Spa- gółowe przedstawienie morfologii najpraw- lona (– 1989), ani na współczesnych mapach dopodobniej najbardziej na południe wy- turystycznych. Jedynym dotychczasowym suniętego piaskowcowego progu w Górach śladem w literaturze, który wskazuje na Bystrzyckich, wraz z omówieniem procesów występowanie form skałkowych są zatem biorących udział w jego rozwoju. Ponadto, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geo- zwrócono uwagę na kwestię zróżnicowa- logicznej Sudetów, arkusz Bystrzyca Nowa nia rzeźby partii północnej i południowej, (Fistek i Gierwielaniec 1964). Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 163

Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badań. Fig. 1. Location of the study area.

Pod względem ukształtowania powierzch- runku doliny bezimiennego, prawego do- ni góra Bronisz charakteryzuje się rozległą, pływu Czerniaka. W kierunku północnym spłaszczoną partią szczytową o powierzch- zaś spłaszczenie szczytowe konsekwent- ni ok. 8 ha, przechodzącą w kierunku po- nie zwęża się do formy krótkiego grzbietu, łudniowo-zachodnim w słabo zaznaczoną który następnie rozwidla się w kierunkach przełęcz, za którą wznosi się masyw góry północno-zachodnim i północno-wschod- Ubocze (812 m n.p.m.) (ryc. 1, 2). W kie- nim okalając fragment stoku o charakterze runku wschodnim wyraźny załom wypu- lica trójkątnego, wysokości względnej oko- kły oddziela powierzchnię szczytową od ło 45 m, a przechodzącego u podstawy stoków tworzących odcinek stromego le- w spłaszczenie na wysokości 645 m n.p.m. wego zbocza doliny Szklarnika. W jego Barwny obraz wzniesienia Bronisz do- południowej części wykształcone zostały pełnia jego złożona budowa geologiczna opisywane w niniejszym artykule formy (ryc. 3). Wzniesienie zlokalizowane jest skalne. Maksymalna różnica wysokości po- w obrębie zachodniej części kopuły or- między szczytem Bronisza, a dnem doliny licko-śnieżnickiej (Żelaźniewicz i in. 2011) Szklarnika wynosi tu 120 m. Nieco mniej zbudowanej ze skał krystalicznych, które wyrazisty jest załom w górnej części stoku w literaturze zalicza się do jednostki tekto- o ekspozycji północno-zachodniej, w kie- nicznej rowu Spalona-Młoty (Fistek i Gier- 164 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ

Ryc. 2. Ukształtowanie terenu obszaru badań. Zielone linie oznaczają przebieg profili terenu (ryc. 6), czerwona ramka wyznacza zasięg mapy geomorfologicznej (ryc. 7). Fig. 2. Relief of the study area. Green lines indicate topographic profiles (fig. 6), red frame delimitates the extent of the geomorphological map (fig. 7). Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 165

Ryc. 3. Geologia obszaru badań zestawiona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Su- detów w skali 1:25 000, arkusz Bystrzyca Nowa (Fistek i Gierwielaniec 1961), ze zmianami (Żelaźniewicz 2005). Objaśnienia symboli: 1 – holoceńskie osady rzeczne; 2 – czwartorzędowe gliny deluwialne z rumoszem skalnym; 3 – górnokredowe margle krzemionkowo-wapniste; 4 – górnokredowe piaskowce kwarcowo-skaleniowe; 5 – górnokredowe margle piaszczyste; 6 – górnokredowe margle ilasto-krzemionkowe; 7 – staropaleozoiczne granitognejsy, partiami słojowe; 8 – staropaleozoiczne gnejsy warstewkowe; 9 – staropaleozoiczne paragnejsy dwułyszczykowe z porfiroblastami skaleni; 10 – uskoki. Fig. 3. Geology of the study area, based on the 1:25 000 geological map of the Sudetes, sheet Bystrzyca Nowa (Fistek and Gierwielaniec 1961), modified according to Żelaźniewicz (2005). Legend: 1 – Holocene alluvial deposits; 2 – Quaternary slopewash deposits with debris; 3 – Upper Cretaceous silica-calcareous marls; 4 – Upper Cretaceous quartz-feldspathic sandstones; 5 – Upper Cretaceous sandy marls; 6 – Upper Cretaceous clayey-silica marls; 7 – Early Palaeozoic gneiss, partially lenticular; 8 – Early Palaeozoic banded gneiss; 9 – Early Palaeozoic two-mica paragneiss with feldspathic porphyroclasts; 10 – faults. 166 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ wielaniec 1964) czy też jednostki Spalonej mentem pogórnokredowego starszego syste- (Dumicz 1964). W przeważającej części są mu dyslokacji) oraz, od północy, uskokiem to granitognejsy partiami słojowe; wartość o przebiegu W-E (będącym dyslokacją wie- biegu zgnejsowienia wynosi 150o, a upa- ku waryscyjskiego, odmłodzoną w trakcie du 20o (Fistek i Gierwielaniec 1961). Ponadto ruchów tektonicznych orogenezy alpejskiej) teren położony na północny-wschód od (Dumicz 1964, Fistek i Gierwielaniec 1964). wzniesienia Bronisz, w obrębie doliny By- Przeprowadzone w terenie pomiary wska- strzycy, budują paragnejsy dwułyszczykowe zują na dominację nachyleń struktur warstwo- z porfiroblastami skaleni, o zakresie biegu wania rzędu 20-30o w kierunku zachodnim. zgnejsowienia 150-170 o, a upadu 25-40o Gęstość pionowych spękań ciosowych jest (Fistek i Gierwielaniec 1961, 1964). Na silnie zróżnicowana i wynosi od 4 do 10 m w stre- zrównanym staropaleozoicznym podłożu fie najwyższych ambon skalnych oraz od krystalicznym zalegają osady górnej kre- 2 do 4 m na pozostałych odcinkach. dy: margle i piaskowce (Żelaźniewicz 2005). Margle ilasto-krzemionkowe występują tu w postaci wyraźnego, dobrze wykształco- Charakterystyka wschodnich stoków nego poziomu stratygraficznego o miąższo- wzniesienia Bronisz w świetle analizy ści 20-25 m, charakteryzującego się ciemną morfometrycznej barwą i silnym spękaniem, a powyżej nich Analizę morfometryczną przeprowa- występują margle piaszczyste, będące osa- dzono na podstawie wysokorozdzielczego dem o mniejszej miąższości (grubości do NMT i jego pochodnej – warstwy nachyleń. kilkunastu centymetrów) o szarej barwie, Szczególną uwagę poświęcono wschodnim odznaczającym się twardością i zwięzło- stokom wzniesienia Bronisz, tworzącym ścią (Fistek i Gierwielaniec 1964). Szczytowe lewe zbocze doliny Szklarnika na odcinku partie Bronisza, podobnie jak położonej na długości 1 km, na wysokościach 640-700 m wschód Zamkowej Kopy, budują górno- n.p.m. w południowej części i 560-710 m kredowe piaskowce kwarcowo-skalenio- n.p.m. w części północnej. Z uwagi na zróż- we o nierównoziarnistej strukturze, dużej nicowanie rzeźby obszar ten podzielono na porowatości i pionowym ciosie, złożone strefę progu z urwiskiem skalnym (1) i bez z szarego lub bezbarwnego kwarcu, skaoli- urwiska skalnego (2) (ryc. 4). Z badania wy- nizowanego skalenia i słabo cementującego kluczono drogi oraz skarpy drogowe jako ilasto-krzemionkowego spoiwa (Fistek i Gier- tereny przekształcone antropogenicznie. wielaniec 1964). Skały te występują na wznie- Wspomniane strefy charakteryzuje od- sieniu Bronisz od wysokości 670-690 m mienny rozkład nachyleń (ryc. 5): maksy- n.p.m. na stokach zachodnich i od 670 m malne nachylenie stoków w strefie progu n.p.m. na stokach wschodnich. W rejonie z urwiskiem skalnym wynosi 74o, przy śred- na północny-zachód od Bronisza na skałach nim nachyleniu 17o w obrębie strefy, zaś piaskowcowych spoczywają ponadto gór- maksymalne nachylenie stoków w strefie nokredowe margle krzemionkowo-wapniste, progu bez urwiska skalnego jest równe 56o, o dużej zwięzłości, niebiesko-szarej barwie przy średnim nachyleniu 21o. Udział odcin- i muszlowym przełamie (Fistek i Gierwiela- ków stoku o nachyleniu powyżej 30o wyno- niec 1964). si 9% w strefie 1. oraz 10,5% w strefie 2., Wzniesienie Bronisz ograniczone jest przy czym stoki utworów piaskowcowych ponadto dwiema strefami uskokowymi: od o nachyleniu przekraczającym wartość 45o, południowego-zachodu uskokiem Siedliska- reprezentujące wychodnie ze ścianami skal- -Spalona o przebiegu NW-SE (będącym ele- nymi, występują jedynie w strefie 1. Stoki Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 167

Ryc. 4. Przestrzenny rozkład nachyleń terenu na podstawie numerycznego modelu terenu o roz- dzielczości 1 m. Czarna i szara linia wyznaczają zasięg stref, dla których wykonano analizę morfometryczną (1 – próg z urwiskiem skalnym, 2 – próg bez urwiska skalnego). Biała, półprzezroczysta maska wyznacza obszary przekształcone antropogenicznie, wyłączone z analizy morfometrycznej. Fig. 4. Spatial distribution of slope inclination calculated from a digital terrain model of 1 m resolution. Black and grey lines indicate the borders of zones, where morphometric analysis was conducted (1 – cliffed escarpment, 2 – escarpment without cliffs). White, translucent mask indicates anthropogenically changed areas which were excluded from the morphometric analysis. 168 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ

Ryc. 5. Udział klas nachyleń stoku w obrębie wybranych stref na wschodnich stokach Bronisza (ryc. 4). Analizę przeprowadzono dla odcinka progu z urwiskiem skalnym o długości 460 m oraz sąsiadującego z nim odcinka pozbawionego urwiska o długości 400 m. W analizie wykorzystano NMT o rozdzielczości 1 m. Z analizy wykluczono obszary przekształcone antropogenicznie. Fig. 5. Percentage of slope inclination classes within selected zones of the eastern slopes of Mt. Bronisz (fig. 4). The analysis was conducted for the cliffed escarpment (length – 460 m) and the neighbouring escarpment without cliffs (length 400 m). Data source was the high-resolution (1 x 1 m) DEM. Anthropogenically changed areas were excluded from the analysis.

o nachyleniu powyżej 45o zlokalizowane na profilu topograficznym A–A’ o kierunku w obrębie strefy 2., obejmujące 0,04% od- SW-NE, przeprowadzonym w obrębie stre- cinków stoku, odpowiadają wychodniom fy 1., w południowej części obszaru badań gnejsów, znajdującym się w dolnej części (ryc. 2, 6), gdzie spłaszczenie szczytowe stoku (ryc. 5). W przypadku strefy 1. za- załamuje się, przechodząc w ścianę skalną, uważalny jest również wyższy udział klasy której wysokość lokalnie przekracza 10 m. stoku o nachyleniu 5-20o w stosunku do Ściana ta zanika w środkowej części bada- strefy 2., gdzie największy udział stanowią nego obszaru (profil B–B’) aby w północ- klasy o nachyleniach 15-30o. nej jego części, w obrębie strefy 2., (profil Zmienność profilu stoku widoczna jest C–C’) przejść w łagodny załom wypukły. również na ryc. 6. Wychodnie w postaci Na wspomnianych profilach topograficz- urwisk skalnych są doskonale widoczne nych wyraźnie zarysowuje się wzrastająca Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 169

Ryc. 6. Profile topograficzne przez wschodni stok Bronisza (lokalizacja na ryc. 2). Fig. 6. Topographical profiles of the eastern slopes of Mt. Bronisz (for location see fig. 2). 170 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ

w kierunku północnym głębokość doliny 1, 2), która odizolowana jest od znajdującej Szklarnika oraz przecinająca teren badań się dalej na północ baszty szerokim na oko- droga gruntowa. Uwagę zwraca spłaszcze- ło 15 m obniżeniem. W części zwróconej nie zlokalizowane w środkowej części stoku, w dół stoku ambona ma ok. 9 m długości, widoczne zwłaszcza na profilu B–B’, które a jej ciągłość przerwana jest przez pionowe pokrywa się z wąską strefą występowania spękanie częściowo wypełnione materiałem margli piaszczystych (ryc. 3, 6). głazowo-blokowym (a). U podstawy obu wydzielonych w ten sposób sekcji obecne są nisze, których głębokość dochodzi do Morfologia form skałkowych niemal 1,5 m. Południowa ściana ambony Jak wykazano wyżej, wschodni stok rozciąga się na długości około 10,5 m. Także wzniesienia Bronisz charakteryzuje się ude- w jej obrębie występuje pionowa szczelina, rzającą dwudzielnością w układzie północ- która pomimo niewielkiej szerokości wnika -południe. Cecha ta, tak dobrze widoczna w głąb skały na głębokość ok. 2 m. Po obu na obrazach wygenerowanych na pod- jej stronach zaobserwowano formy kawer- stawie NMT, ujawniła się jeszcze bardziej nowe (b). Do pewnego stopnia przypomina- w trakcie inspekcji terenowej. Generalnie, ją one te znane z Gór Stołowych i opisane cała strefa południowa, rozciągająca się na przez B. Dumanowskiego (1961b), jednak długości około 250 m, to niemal ciągły pas ogólny zarys ich stref wlotowych jest mniej wychodni piaskowcowych w przywierz- kolisty, a bardziej owalny. Jedną z najbar- chowinowym odcinku stoku, spośród któ- dziej intrygujących form mikroreliefu można rych część tworzy wysokie ambony skalne zaobserwować w obrębie niewielkiego za- połączone z powierzchnią nadstokową lub chodniego segmentu ambony (c). Znajduje izolowane baszty (ryc. 7). Wraz z zanikiem się tam płytka nisza (0,24 m głębokości), wychodni skalnych w kierunku północnym, we wnętrzu której zidentyfikowano silnie powierzchnia szczytowa łączy się ze sto- zwietrzałą, poszarpaną powierzchnię pia- kiem łagodnym załomem wypukłym, który skowca, z licznymi perforacjami sięgający- początkowo pokryty jest dość zwartą pomi do położonej głębiej części skały (fot. 3). krywą blokową, stającą się z czasem coraz Tuż obok obecne są kolejne kawerny (fot. bardziej rozrzedzoną a w końcu zanikającą 2, 4). Jedna z nich, otwarta wlotem szerokim w rejonie na wschód od kulminacji Bronisza. na zaledwie 10 cm, rozszerza się w środku Począwszy od strony południowej, ze do postaci kulistej, sięgając do głębokości stoku na wysokości ok. 690 m n.p.m. wy- 0,7 m. Sama powierzchnia szczytowa skałki rasta pierwsza ambona skalna (ryc. 8-C, fot. jest dość wyrównana, nawiązując wprost do

Ryc. 7. Mapa geomorfologiczna części wschodnich stoków Bronisza (lokalizacja na ryc. 2). Mor- fologia strefy przykrawędziowej charakteryzuje się wyraźną dwudzielnością – brak form skałkowych w sektorze północnym kontrastuje z sektorem południowym, gdzie, początkowo pojedyncze, wychodnie przechodzą w zwarty ciąg ścian i progów skalnych. Objaśnienia symboli. Formy skalne wykształcone w piaskowcach kredowych: 1 – ściana skalna, 2 – próg skalny, częściowo zdegradowany, 3 – baszta, 4 – ambona, 5 – wychodnia o innym kształcie niż (3) i (4); 6 – wychodnia staropaleozoicznych granitognejsów; 7 – blok piaskowcowy (długość powyżej 4 m); 8 – zwarte piaskowcowe pokrywy blokowo-głazowe; 9 – rozproszone piaskowcowe bloki i głazy; 10 – rozproszone głazy granitognejsowe; 11 – obszary o morfologii wykrotowej; 12 – spłaszczenie wierzchowinowe; 13 – wypukły załom stoku; 14 – wklęsły załom stoku; 15 – skarpa; 16 – wyciek lub wysięk; 17 – ciek, wodospad; 18 – poziomica (cięcie 25 m); 19 – poziomica (cięcie 5 m); 20 – droga główna; 21 – droga inna, utwardzona; 22 – droga gruntowa lub ścieżka. Prostokąty A, B i C wyznaczają zasięg szczegółowych szkiców – ryc. 8. Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 171

Fig. 7. Geomorphological map presenting part of the eastern slopes of Mt. Bronisz (for location see fig. 2). Morphology of the escarpment zone is bipartite - no rock outcrops in the northern part, contrary to the southern part, where single outcrops turn gradually into continuous sequence of rock walls and steps. Legend. Rock forms developed in Cretaceous sandstones: 1 – rock wall, 2 – rock step, partially disintegrated, 3 – tower, 4 – pulpit, 5 –rock outcrop of shape different than (3) and (4); 6 – Early Palaeozoic gneiss outcrops; 7 – sandstone block (length exceeding 4 m); 8 – zones of dense sandstone block cover; 9 – dispersed sandstone blocks; 10 – dispersed gneiss blocks; 11 – zones of pit and mound topography; 12 – plateau; 13 – convex slope break; 14 – concave slope break; 15 – escarpment; 16 – seepage; 17 – stream, waterfall; 18 – contour (25 m interval); 19 – contour (5 m interval); 20 – main road; 21 – secondary paved road; 22 – path. Rectangles A, B and C mark an extent of the detailed geomorphological maps – fig. 8. 172 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ

Ryc. 8. Szczegółowa mapa geomorfologiczna wybranych odcinków progu (lokalizacja na ryc. 7). Objaśnienia symboli: 1 – baszta; 2 – ambona; 3 – platforma skalna; 4 – ściana skalna; 5 – wypukły załom stoku; 6 – wklęsły załom stoku; 7 – próg skalny; 8 – szczelina; 9 – bloki; 10 – okap; 11 – kawerny o średnicy powyżej 15 cm. Małymi literami oznaczono obiekty szczegółowo omówione w części dotyczącej morfologii form skałkowych.

Fig. 8. Detailed geomorphological map of selected zones of the escarpment (for location see fig. 7). Legend: 1 – tower; 2 – pulpit; 3 – rock platform; 4 – rock wall; 5 – convex slope break; 6 – concave slope break; 7 – rock step; 8 – cleft; 9 – blocks; 10 – rock overhang; 11 – caverns of diameter exceeding 15 cm. Small letters indicate objects described in paragraph concerning rock forms morphology. Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 173

Fot. 1. Formy skalne południowej części progu (ryc. 8-C) – ambona (po lewej) i baszta (po prawej) (fot. W. Kotwicka). Phot. 1. Rock forms in the southern part of the escarpment (fig. 8-C) – the pulpit (left) and the tower (right) (photo W. Kotwicka).

Fot. 2. Północna ściana ambony (ryc. 8-C) zwieńczona dużym okapem oraz z widocznymi kawer- nami (fot. K. Jancewicz). Phot. 2. Northern wall of the pulpit (fig. 8-C) topped by a big overhang and with noticeable caverns (photo K. Jancewicz). 174 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ

Fot. 3. Przykład selektywnego wietrzenia wnętrza płytkiej niszy w ścianie skalnej (fot. K. Jancewicz). Phot. 3. Example of selective weathering inside the hollow niche in the rock wall (photo K. Jancewicz).

zapadających pod kątem ok. 20o w kierun- (240o/24o). Poniżej okapu zaobserwowano ku zachodnim powierzchni warstwowania. ostrokrawędzisty materiał głazowo-bloko- Dalej w kierunku północnym, za pozba- wy. Pomiędzy basztą a stromo nachyloną wionym wychodni skalnej segmentem sto- powierzchnią stokową znajduje się wąskie ku, pojawia się baszta (ryc. 8-C, fot. 1), której przejście. Prostopadle do niego pojawia się zarys w planie w przybliżeniu nawiązuje do wychodnia skalna o biegu nawiązującym układu krzyżujących się spękań o azymucie do północnej ściany baszty. W jej obrębie 110 o i 13o. Baszta jest wprawdzie powierzch- zidentyfikowano jedną z najciekawszych niowo mniejsza od opisanej wcześniej am- form opisywanej lokalizacji – szczelinę bony (ponad 4 m długości sekcji zwróconej o głębokości 3,5 m, szeroką u wlotu na ok. w dół stoku i ok. 5 m długości prostopadłych 1,5 m i zwężającą się w głąb. Szczelina ta do niej ścian), ale osiąga imponującą wyso- na wysokości ok. 3 m sklepiona jest dużych kość 11,5 m mierzoną od strony odstokowej rozmiarów obalonym blokiem piaskowca (ekspozycja wschodnia). W obrębie pół- (e) (fot. 5). W części końcowej wypełniona nocnej ściany zidentyfikowano niszę o głę- jest ona bezładnym materiałem głazowo- bokości 1,25 m (d). Jej okap znajduje się -blokowym o średnicy od 0,4 m do 1 m. na wysokości ok. 2,5 m nad ziemią, a jego Podobne formy, choć większych rozmiarów, pochylenie nawiązuje do wspomnianego opisywano ostatnio z zaproża Broumovskich wcześniej dominującego ogólnego upadu Stěn w Czechach (Duszyński i in. 2018). Uży- sedymentacyjnych powierzchni nieciągłości wano w odniesieniu do nich angielskiego Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 175

Fot. 4. Przykład kawerny wykształconej w ścianie skalnej (fot. K. Jancewicz). Phot. 4. Example of a cavern developed within the rock wall (photo K. Jancewicz).

Fot. 5. Roofed slot w południowej części progu (ryc. 8-C) (fot. W. Kotwicka). Phot. 5. Roofed slot in the southern part of the escarpment (fig. 8-C) (photo W. Kotwicka). 176 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ

Fot. 6. Wlot szerokiej szczeliny rozcinającej ścianę skalną w południowej części progu (strefa po- między sekcjami B i C na ryc. 8) (fot. W. Kotwicka). Phot. 6. Entrance of the wide cleft cutting the rock wall in the southern part of the escarpment (zone between sections B and C of fig. 8) (photo W. Kotwicka).

określenia roofed slots (dosł. przykryte lub szczelina (fot. 6), tym razem jeszcze więk- zadaszone szczeliny). sza. Szerokość jej wlotu wynosi do 3,3 m, W dalszej części bieg ściany skalnej a głębokość ok. 4 m. Ciekawostką jest, że wyznacza azymut 100-140o. Ciągłość dość od szczeliny tej odchodzi kolejna, znacznie masywnych fragmentów, o rozstępie spękań węższa, w przybliżeniu prostopadła do niej. pionowych wynoszącym do 3 m, dwukrot- W jej dystalnej części zaobserwujemy nienie przerywana jest obecnością szerokich zwykle gęsto upakowany ostrokrawędzisty szczelin, podobnych w stylu do opisanej materiał głazowo-blokowy. w poprzednim paragrafie. Pierwsza z nich Dalej w kierunku północnym, na krót- rozwinęła się w strefie wyraźnego zagęsz- kim odcinku, zwarta ściana skalna staje się czenia spękań. Jej otwór wlotowy szeroki bardziej zdegradowana, a miejscami wręcz jest na ponad 3 m, a od góry na jej bocznych zanika. W jednej z takich zdezintegrowa- ścianach spoczywa dużych rozmiarów blok nych stref zaobserwowano przykład inte- piaskowca. Prześwit pomiędzy nim a tylną resującej formy kawernowej, która sięga częścią szczeliny tworzy charakterystyczne 1,3 m w głąb piaskowcowego rozwaliska. okno otwarte na powierzchnię szczytową Nieco dalej wyrazistość ściany skalnej po- Bronisza. Po ok. 4 m pojawia się kolejna nownie wzrasta. U podnóża wysokiego na Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 177 ok. 6,5 m urwiska znajduje się nisza (f), w obrębie której obecny jest ostrokrawędzisty rumosz skalny. W tylnej ścianie niszy zaobser- wować można, że piaskowiec jest na tym poziomie gęsto spękany. Nieco dalej próg zmienia kierunek o ok. 90o w związku z poja- wieniem się kolejnej ambony (ryc. 8-B – po prawej). Maksymalna wy- sokość tej formy wynosi aż 13 m. W jej części frontalnej, której bieg wyznaczony jest azymutem 120o, obecna jest niezwykła sekwencja trzech okapów (g), przy czym naj- wyższy góruje ponad 7 m powyżej powierzchni stoku (fot. 7). Poniżej najniższego okapu w ścianie skalnej zaobserwować można strefy bardziej spękanego piaskowca. Część z nich jest wyraźnie bliska odspojenia się. U podstawy zidentyfikowano nagromadzenie ostrokrawędzistego materiału gła- zowo-blokowego. Z uwagi na bardzo gęstą po- Fot. 7. Potrójny okap wykształcony w ścianie skalnej ambony krywę roślinną, charakter kolej- (ryc. 8-B – część południowa) (fot. W. Kotwicka) nych 20 m progu skalnego zo- Phot. 7. Triple overhang developed within a rock wall of the stał oceniony w głównej mierze pulpit (location: southern part of fig. 8-B) (photo w oparciu o dane z NMT i in- W. Kotwicka). spekcję z poziomu powierzchni szczytowej Bronisza. Generalnie, strefa ta charakteryzuje się niższą, ale dość od 0,4 do 1 m (i). Zajmuje on powierzchnię ciągłą ścianą skalną. ok. 6 m2. W dalszej części próg urozmaicony Dalej na północ zwartość progu znowu jest m.in. kolejną amboną, jednak dokładna wzrasta i pojawia się kolejna ambona (ryc. inwentaryzacja tych stref nie była możliwa 8-B – po lewej). U jej podstawy zidentyfi- ze względu na bardzo gęste porośnięcie kowano niszę, w obrębie której znajduje się roślinnością. spore nagromadzenie materiału ostrokrawę- W kolejnej części progu (ryc. 8-A) uwa- dzistego (h). Rozciąga się ono na długości gę autorów zwróciła niezwykle regularna ok. 3 m pod okapem. Nieco dalej ambona szczelina (j), która osiąga szerokość ok. 2 m. przekształca się w zwykłą ścianę skalną, Jest ona niemal równoległa do przebiegu u podstawy której znajduje się kolejna nisza. frontu progu. Ściany obramowujące szczeli- Jest ona wyjątkowo rozległa – ciągnie się na nę założone są w obrębie dość masywnego długości aż 5 m. Pod okapem zaobserwowa- piaskowca, ale z łatwością można dostrzec, no materiał ostrokrawędzisty o wymiarach że piaskowiec zamykający szczelinę jest już 178 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ

podzielony spękaniem na dwie węższe strefy (fot. 8). Co ciekawe, dolna część jednej ze ścian obramowujących szczelinę także jest bardzo spękana. W tej strefie obecna jest także stercząca na ponad 10 m baszta skalna, wyróżniająca się regularnym, zbliżonym do prostokąta (k), kształtem powierzchni szczytowej (fot. 9). Jej najbardziej charakterystycznym elementem jest kolejna nisza, zwieńczona bardziej masywnym okapem. Następnie próg staje się dość zwartą

Fot. 8. Ściana zamykająca szeroką szczelinę oddzielającą basztę skalną od reszty progu z wyraźnie zaznaczonym systemem równoległych spękań (fot. K. Jancewicz). Phot. 8. Closure of the wide cleft between the rock tower and the escarpment rock wall; note the well-developed parallel joint system (photo K. Jancewicz).

Fot. 9. Płaska powierzchnia na wierzchołku baszty skalnej o planie zbliżonym do prostokąta (fot. K. Jancewicz). Phot. 9. Rectangular-shaped flat surface of the top of the rock tower (photo K. Jancewicz). Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 179 i prostolinijną ścianą skal- ną (l), ciągnącą się nieprze- rwanie na długości niemal 17 m (fot. 10). Jego końcowa część urozmaicona jest trzema wysokimi ambonami (ryc. 8-A – m, n, o). Wraz z ostatnią z nich próg traci swoją wyra- zistość. Jego miejsce zajmu- ją chaotycznie rozrzucone, bardzo silnie zwietrzałe wychodnie piaskowca o wy- sokości nieprzekraczającej 2 m. Dalej na północ w terenie pojawiają się już tylko coraz rzadsze pokrywy gła- zowo-blokowe.

Charakterystyka pokryw głazowo-blokowych Niemal cały środkowy i dolny segment (w profilu pionowym) wschodniego stoku Bronisza – aż do osi doliny Szklarnika – pokryty jest materiałem głazowo- -blokowym (ryc. 7) (fot. 11). Jak się jednak okazuje, po- Fot. 10. Odcinek zwartej ściany skalnej wraz z basztą w północ- krywa ta nie jest rozmiesz- nej części progu (ryc. 8-A) (fot. K. Jancewicz). czona równomiernie. Naj- Phot. 10. Section of massive rock wall with a tower in the northern bardziej zwartą pokrywę za- part of the escarpment (fig. 8-A) (photo K. Jancewicz). obserwowano bezpośrednio u podnóża progu skalnego, do odległości ok. charakter. Wyraźny wzrost zwartości po- 40-80 m od niego. Zasięg ten jest w przybli- krywy głazowo-blokowej możemy zauwa- żeniu tożsamy z wklęsłym załomem stoku. żyć jeszcze miejscami poniżej sekcji, gdzie Poniżej, gęstość pokrywy blokowej różni- wychodnie skalne nie istnieją (fot. 12). Dalej cuje się. Od strony południowej pokrywa na północ pokrywa jest rozproszona. Taki jest dość rozproszona, następnie, w pasie charakter ma też we wszystkich strefach poniżej drugiej strefy z ambonami skalnymi, w pobliżu osi doliny Szklarnika. W tym miej- jej zwartość rośnie, po czym znów spada. scu trzeba nadmienić, że na wschód od kul- Poniżej najbardziej na północ wysuniętego minacji Bronisza, poniżej warstwicy 625 m, segmentu ze ścianami skalnymi pokrywa w terenie odnotowano obecność kilku wy- blokowa raz jeszcze zagęszcza się, po to, chodni granitognejsowych (ryc. 7). W ich by w strefie poniżej zdezintegrowanych wy- pobliżu pokrywy piaskowcowe wymieszane chodni znów zyskać bardziej rozproszony są z głazami i blokami granitognejsu. 180 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ

Fot. 11. Typowy przykład zróżnicowania wielkości elementów pokrywy blokowo-głazowej u pod- nóża ścian skalnych (w tle), w znacznej części skrytych wśród zwartych stref podrostu świerkowo-bukowego (fot. K. Jancewicz). Phot. 11. Typical example of various sizes of block-debris cover elements at the foot of the rock walls (in background). The slope covers are partially hidden within the dense beech and spruce second-growth forest (photo K. Jancewicz).

Na badanym stoku zidentyfikowano za- powiadać o roli ruchów masowych. O ich ledwie osiem bloków piaskowca o rozmia- obecności, prawdopodobnie również w wa- rach przekraczających 4 m (fot. 13). Połowa runkach współczesnych, mogą świadczyć z nich zalega w strefie stoku znajdującej się głębokie nisze, w obrębie których znajdują poniżej granicy pomiędzy zachowanymi się spore ilości ostrokrawędzistego materiału ścianami skalnymi i zdegradowanymi wy- gruzowo-blokowego. Przestrzenny związek chodniami, w odległości od 80 do 180 m od tych form jest niezaprzeczalnym świadec- nich. Kolejne cztery znajdują się bardziej na twem istotnej roli odpadania w stopniowym południe, a odległość dzieląca je od ścian cofaniu się progu Bronisza. Na obecnym skalnych wynosi od 50 m do ok. 200 m. etapie badań ciężko jest jednoznacznie stwierdzić, dlaczego tylko niektóre odcinki ścian i baszt skalnych analizowanego obsza- Dyskusja ru obfitują w nisze. Pewną przesłankę może stanowić fakt, że w obrębie ich tylnych Procesy kształtujące próg skalny Bronisza ścian zaobserwowano sekcje silnie spęka- W świetle przeprowadzonych w tere- nego piaskowca, które mogą stanowić strefę nie obserwacji najpewniej możemy się wy- przyspieszonego wietrzenia – zarówno za- Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 181

Fot. 12. Przykład zwartej pokrywy głazowo-blokowej w sektorze progu o krawędzi pozbawionej form skalnych (fot. K. Jancewicz). Phot. 12. Example of the dense block-debris slope cover within the zone of escarpment without cliffs (photo K. Jancewicz).

chodzącego powierzchniowo, jak i podpo- chowane resztkowo skorupy wietrzeniowe, wierzchniowo. Usunięcie części materiału czy cofnięte odcinki w obrębie poziomych u podstawy ściany skalnej może spowodo- i pionowych stref nieciągłości (np. Robin- wać wzrost naprężeń mechanicznych i za- son i Williams 1994). Wszystkie te formy walenie się jej fragmentu. Wydarzenia takie, są charakterystycznymi elementami rzeź- jeżeli powtarzają się, prowadzą do rozwoju by piaskowcowej (np. Duszyński i Migoń serii nawet trzech okapów na różnych po- 2018). Co ciekawe, wietrzenie powierzch- ziomach wysokościowych. O fundamen- niowe w największym stopniu odznacza się talnej roli rozpadu gęściej spękanych stref w południowej strefie analizowanego progu. w rozwoju nisz i związanym z tym okreso- W kierunku północnym stopień urozmaice- wym zawalaniu się całych segmentów ścian nia mikroreliefu generalnie spada. W świe- skalnych donosili w swojej klasycznej pracy tle dotychczasowej literatury przedmiotu Nicholas i Dixon (1986). zasadne wydaje się twierdzenie, że rozwój Niewielki udział w kształtowaniu rzeźby przynajmniej części obserwowanych form tutejszych form skałkowych mają również wklęsłych jest związany z powstawaniem procesy wietrzenia powierzchniowego. Do wspomnianych wyżej skorup wietrzenio- ich najbardziej czytelnych przejawów nale- wych. Ich rozpad, który może być efek- żą niewielkie kawerny, gzymsy skalne, zatem cyklicznych zmian wilgotności przypo- 182 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ

Fot. 13. Jeden z największych bloków piaskowcowych zlokalizowanych na wschodnim stoku Bronisza (fot. W. Kotwicka). Phot. 13. One of the biggest sandstone blocks located on the eastern slope of Mt. Bronisz (photo W. Kotwicka). wierzchniowej warstwy skały i krystalizacji walający sposób tłumaczą one istnienie opi- soli (Robinson 2007), prowadzi do powstania sanej w poprzednim rozdziale formy, która nisz, które podlegają stopniowemu pogłę- charakteryzuje się bardzo wąskim wlotem bianiu na drodze mechanicznego wyprowa- i rozszerza się w głąb skały. Sposób wypro- dzenia materiału mineralnego z ich wnętrza. wadzenia zwietrzeliny z jej wnętrza pozo- Perforowana skorupa we wnętrzu jednej staje natomiast pewną zagadką. z nisz (fot. 3) stanowi dobrą ilustrację takiego Jak odnotowali F. Duszyński i P. Mi- procesu. W obrębie najbardziej na południe goń (2018) w kontekście rozwoju rzeźby wysuniętej baszty i ambony obecne są jed- piaskowcowych miast skalnych, procesy nak także głębsze kawerny o kulistym bądź wietrzenia powierzchniowego prawdopo- elipsoidalnym kształcie, których istnienie dobnie nie byłyby w stanie samodzielnie trudno powiązać z procesem powstawania doprowadzić do wykształcenia się kory- i rozpadu pancerzy wietrzeniowych. Nie jest tarzy czy szczelin w masywie skalnym. Za wykluczone, że są one efektem preferencyj- nadanie ogólnego rysu progu skalnego na nego niszczenia tych stref piaskowca, które wschodnim stoku Bronisza odpowiedzial- zostały słabiej zlityfikowane (Dumanowski ne mogą być procesy zachodzące w wa- 1961b), bądź też zawierały mniej odporne runkach podpowierzchniowych. Za takim konkrecje węglanowe jeszcze z okresu skła- rozwiązaniem przemawiają w szczególności dania osadów na dnie zbiornika morskiego przedstawiane we wcześniejszym rozdziale (Adamovič i in. 2015). Niezależnie od tego, szerokie szczeliny, które od góry sklepione którą z tych hipotez przyjmiemy, w zado- są dużych rozmiarów blokami piaskowca. Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 183

Ich obecne położenie sugeruje, że mate- a w czasach historycznych odnotowano tam riał z wnętrza szczelin musiał zostać usu- zaledwie jeden przypadek zawalenia się nięty, co spowodowało obalenie bloków ściany skalnej, opisany na łamach bieżące- znajdujących się w najwyższych partiach. go tomu Przyrody Sudetów (Duszyński i Mi- O procesach zachodzących intensywnie goń 2019). Jak zatem tłumaczyć obecność we wnętrzu masywu skalnego świadczą kilku przykładów odpadania (choć oczywi- też węższe szczeliny, które bardzo często ście nieporównanie mniej spektakularnych) są ściśle wypełnione materiałem gruzowo- w obrębie tak niewielkiego progu? Wydaje -blokowym. Jeżeli tworzyły one w przeszło- się, że kluczowe mogą być tutaj dwie kwe- ści spękaną, ale ciągle litą, skałę, to część stie, słusznie podnoszone już przez A. La- materiału musiała ulec dezintegracji do po- tochę (2003) oraz A. Latochę i G. Synowca staci pojedynczych ziaren piasku, a następ- (2007) w odniesieniu do północnej części nie wyprowadzeniu poza wnętrze masywu Gór Bystrzyckich. Po pierwsze, tektonicz- skalnego. Mechanizm ten został w ostatnim ne rozbicie pierwotnego płytowego układu czasie uznany za kluczowy w morfogenezie warstw piaskowca w tym masywie górskim progów morfologicznych Gór Stołowych mogło sprawiać, że próg skalny na wschod- (Duszyński i in. 2016), a rozwój analogicz- nim stoku Bronisza nie znajduje się w stanie nych szczelin o prostych, kontrolowanych równowagi wytrzymałościowej. Jego ist- przez powierzchnie spękań ciosowych, ścia- nienie uwarunkowane jest nie tyle cecha- nach, na drodze selektywnego wietrzenia mi odpornościowymi, ile faktem wycięcia i podpowierzchniowego wyprowadzania głębokiej doliny przez potok Szklarnik. Po materiału mineralnego został ostatnio za- drugie – zdaniem autorów, jeszcze ważniej- proponowany w kontekście rozwoju zbo- sze – tutejsze piaskowce górnokredowe spoczy kanionów zaproża Broumovskich Stĕn czywają na bardzo cienkim poziomie skał (Duszyński i in. 2018). O ile jednak w obu drobnoziarnistych, poniżej których znajdują wymienionych lokalizacjach powszechnymi się skały staropaleozoicznego krystaliniku. formami są piaszczyste akumulacje u wylo- Ta cecha litologiczna może mieć kluczowe tu pionowych szczelin w ścianach skalnych, znaczenie dla charakteru reakcji płyty pia- o tyle w przypadku progu na stoku Broni- skowcowej na powstające w górotworze nasza są one praktycznie nieobecne. Może to prężenia. W typowych obszarach platformo- świadczyć o niewielkiej aktywności podpo- wych, gdzie sztywna warstwa nadległa (ang. wierzchniowego wyprowadzania materiału caprock) zalega na skałach cechujących się mineralnego we współczesnych warunkach wysoką plastycznością o dużej miąższości, środowiskowych. powszechnym zjawiskiem jest stopniowe otwieranie się spękań i powolne przemieszczanie się przykrawędziowych segmentów Uwarunkowania obecności ruchów płaskowyżów (np. Pasuto i Soldati 2013). masowych Proces ten określany jest w literaturze jako Choć próg na wschodnim stoku Bronisza rozciąganie boczne (ang. lateral spreading). w wielu elementach przypomina piaskow- W opisywanym w artykule przypadku prak- cowe ściany skalne Gór Stołowych, kwestią tycznie nie istnieją warunki dla odkształceń wyraźnie go odróżniającą jest obecność plastycznych ze względu na obecność jedy- licznych przejawów odpadania. W Górach nie bardzo cienkiej warstwy skał drobnoziar- Stołowych nisze wypełnione ostrokrawę- nistych. Potwierdzeniem tego jest fakt, że dzistym materiałem gruzowo-blokowym w trakcie kartowania terenowego nie zaob- właściwie nie zostały zidentyfikowane, serwowano żadnych przejawów otwierania 184 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ się szczelin poprzez stopniowe odsuwanie nym modelem D. Koonsa (1955), w którym się bloków. Procesy typu odpadania i obry- środkowy i dolny odcinek stoku, zasilony wów wydają się zatem alternatywną drogą materiałem z obrywu, charakteryzuje się ewolucyjną w sytuacji, gdy płyta piaskowca mniejszym nachyleniem, aniżeli stok, gdzie zalega na skałach sztywnych (nawet jeżeli obryw wystąpił w bardziej odległej prze- oba te typy skał rozdzielone są cienkim po- szłości. Ostateczne rozstrzygnięcie tego pro- ziomem skał o wyższej plastyczności). blemu możliwe będzie jednak dopiero po przeprowadzeniu bardziej szczegółowych badań, np. przy wykorzystaniu techniki Hipotezy rozwoju progu skalnego tomografii elektrooporowej, która pozwoli Intrygujący jest podnoszony w kilku porównać miąższość pokryw stokowych miejscach fakt zróżnicowania morfolo- w dwóch analizowanych strefach. gicznego południowej i północnej części Na obecnym etapie badań najbezpiecz- wschodniego stoku Bronisza. Przyczynę, dla niejsze wydaje się założenie, że o morfologii której odcinek z wysokimi na ponad 10 m wschodniego stoku Bronisza mógł zadecy- ścianami skalnymi sąsiaduje ze strefą bardzo dować czynnik strukturalny – przede wszyst- silnie zdezintegrowaną a wreszcie całkowi- kim gęstość spękań lub inne cechy będące cie pozbawioną wychodni skalnych, można efektem tektonicznego strzaskania masywu. rozpatrywać przynajmniej na dwa sposoby. Zdaniem autorów strefa północna mogła W klasycznym ujęciu D. Koonsa (1955) nale- cechować się gęstszym spękaniem, czego żałoby przyjąć, że odcinek północny uległ efektem jest całkowity brak wychodni skal- całkowitemu rozpadowi na drodze odpada- nych i rzadka pokrywa gruzowo-blokowa nia, zasilając znajdujący się niżej segment w środkowej i dolnej partii stoku. W strefie stoku w materiał gruzowo-blokowy. Z kolei południowej, silnie zdezintegrowany odci- odcinek południowy zbliża się już do pew- nek sąsiadujący ze ścianami skalnymi ce- nego krytycznego poziomu, po osiągnięciu chował się większą masywnością, jednak którego także zawali się. Gdyby jednak nie na tyle dużą, aby umożliwić zwartym wariant ten był w analizowanym przypad- ścianom skalnym przetrwanie do współcze- ku zasadny, poniżej progu skalnego powin- sności. Dalej na południe, rozstaw spękań, niśmy mieć współcześnie do czynienia ze wynoszący od 4 do ponad 10 m, jest na znacznie uboższą pokrywą blokową. Tym- tyle duży, że baszty i ambony skalne tworzą czasem, rozmieszczenie pokryw blokowych wysoki na ponad 10 m i znakomicie zacho- wykazuje widoczną strefowość, ale nie ma wany próg. Zróżnicowanie gęstości pokryw podstaw by twierdzić, że nawiązuje ona do blokowych poniżej, a także obecność kilku charakteru najwyższej partii stoku. Dopiero bloków o rozmiarach przekraczających 4 m, w partii wysuniętej najdalej na północ, za wydaje się sprzyjać tej koncepcji. O takiej wąską strefą zdezintegrowanych ścian skal- ich konfiguracji przestrzennej zadecydować nych, pokrywa blokowa rzeczywiście staje mogły bowiem lokalne uwarunkowania się wyraźnie bardziej rozrzedzona (ryc. 7). strukturalne w tych częściach piaskowcowej Należy również zauważyć, że w obrębie płyty, które uległy rozpadowi wraz cofaniem strefy pozbawionej wychodni skalnych śred- się progu. Zaproponowany model współgra nie nachylenie stoku jest wyraźnie wyższe, z wynikami szczegółowych badań przepro- aniżeli w strefie z wychodniami skalnymi wadzonych w Górach Stołowych (Duszyń- (por. rozdział dotyczący charakterystyki ski i Migoń 2015). Należy przy tym mieć na stoków w świetle analizy morfometrycznej). uwadze istotną różnicę pomiędzy charak- Taki obraz zjawiska nie współgra z klasycz- terem pokryw blokowych rozpoznanych Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 185 w Górach Stołowych i tych ze wschodniego proces odpadania wydaje się tu aktyw- stoku Bronisza. O ile bowiem te pierwsze cenie zachodzić, o czym świadczyć może chuje znaczna gęstość, a pojedyncze bloki obecność ostrokrawędzistego materiału niejednokrotnie osiągają rozmiary przekra- gruzowo-blokowego w niszach. W Górach czające 10 m, o tyle pokrywy spod Bronisza Stołowych podobnych form i procesów nie są rzadsze, a materiał blokowy jest znacznie obserwuje się. Po drugie, tutejsze pokrywy mniejszych rozmiarów. Fakt ten może rów- blokowe mają całkowicie odmienny charak- nież świadczyć o odmiennym mechanizmie ter od stołowogórskich – są zdecydowanie rozpadu piaskowcowych progów (dezinte- rzadsze, a bloki nie osiągają tak znacznych gracja in situ w Górach Stołowych i odpa- rozmiarów. Podczas gdy w przypadku Gór danie w Górach Bystrzyckich), przy czym Stołowych wątpliwe jest, by geneza pokryw w obu przypadkach czynnik strukturalny blokowych związana była z epizodyczny- wydaje się pełnić kluczową rolę. mi ruchami masowymi (Duszyński i Migoń 2015), na wschodnim stoku Bronisza taki scenariusz wydaje się najbardziej realny. Podsumowanie Przyczyną może być zarówno brak równo- Chociaż próg skalny na wschodnim wagi wytrzymałościowej, spowodowany stoku wzniesienia Bronisz nie należy do odsłonięciem poziomu piaskowca przez najbardziej spektakularnych, nawet w wa- wcinający się potok Szklarnik, jak i fakt runkach sudeckich, bez wątpienia jest on zalegania płyty skał górnokredowych bez- formą interesującą i wymagającą pewnej pośrednio na prekambryjskich skałach kry- uwagi. W dotychczasowej literaturze, z wy- stalicznych. Kwestie te podnosiła słusznie jątkiem komentarza do Szczegółowej Mapy już A. Latocha (2003). Zróżnicowanie mor- Geologicznej Sudetów, arkusz Bystrzyca fologiczne południowej i północnej części Nowa (Fistek i Gierwielaniec 1964), był on wschodniego stoku Bronisza jest przypusz- całkowicie pomijany. Analiza wysokoroz- czalnie efektem zróżnicowania struktural- dzielczego NMT w połączeniu ze szczegó- nego płyty piaskowca, które umożliwiło łowym kartowaniem terenowym ujawniły rozwój ścian skalnych wyłącznie w pierw- istnienie obiektu, który pomimo zaledwie szej strefie. 250-metrowej rozciągłości obfituje w bardzo ciekawe formy rzeźby piaskowcowej, Podziękowania takie jak ambony i baszty skalne z charak- Badania przeprowadzono przy finanso- terystycznym mikroreliefem wietrzeniowym, wym wsparciu Instytutu Geografii i Rozwoju kilkumetrowej długości szczeliny sklepione Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego blokami piaskowca, czy dość głębokie ni- (nr 1015/S/2015 oraz 0420/2277/17). W trak- sze wypełnione ostrokrawędzistym materia- cie prowadzenia prac Filip Duszyński był łem blokowym pochodzącym z odpadania. stypendystą w projekcie ETIUDA Narodowe- O ile faktem jest, że w pobliskich Górach go Centrum Nauki (2017/24/T/ST10/00101). Stołowych spotkamy się ze znacznie wyż- Dane cyfrowe LiDAR wykorzystano zgodnie szymi urwiskami skalnymi, które ciągną się z licencją nr DIO.DFT.DSI.7211.1619.2015_ na dystansie nawet kilku kilometrów, o tyle PL_N wydaną w dniu 7 kwietnia 2015 roku analizowany próg odróżnia się przynajmniej przez Głównego Geodetę Kraju dla Wydzia- dwiema cechami, które czynią go ciekawym łu Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska obiektem porównawczym. Po pierwsze, Uniwersytetu Wrocławskiego. 186 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ

Literatura

– 1919. Meßtischblätter 1:25 000, 3340 Habel- Duszyński F., Migoń P., Różycka M., Michniewicz A. schwerdt, Preußische Landesaufnahme. 2017. Rzeźba progu kredowego i pokrywy – 1989. Mapa topograficzna 1:10 000, arkusz blokowe koło Wilkowa (Pogórze Kaczaw- 482.214 Spalona, Państwowe Przedsiębior- skie). Przyroda Sudetów 20: 269-288. stwo Geodezyjno-Kartograficzne. Fistek J., Gierwielaniec J. 1961. Szczegółowa mapa – 2013. Góry Bystrzyckie, Orlickie i Masyw Śnież- geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, ar- nika 1:50 000, Wyd. Sygnatura. kusz Bystrzyca Nowa. Wydawnictwa Geo- Adamovič J., Mikulaš R., Navrátil T. 2015. Spheri- logiczne, Warszawa. cal and ellipsoidal cavities in European sand- Fistek J., Gierwielaniec J. 1964. Objaśnienia do stone: a product of sinking carbonate disso- szczegółowej mapy geologicznej Sudetów lution front. Zeitschrift für Geomorphologie w skali 1:25 000, arkusz Bystrzyca Nowa. 59, Suppl. 1: 123-149. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Chmal H., Potocki J., Traczyk A., Parzóch K. 1999. Koons D. 1955. Cliff retreat in the southwestern Komentarz do mapy geomorfologicznej spo- United States. American Journal of Science rządzonej dla terytorium Parku Narodowe- 253 (1): 44-52. go Gór Stołowych. [W:] M. Zgorzelski (red.) Latocha A. 2003. Uwarunkowania rozwoju rzeź- Góry Stołowe. Wydawnictwo Akademickie by struktur płytowych na przykładzie Gór Dialog, Warszawa: 44-49. Stołowych i Gór Bystrzyckich. Przegląd Geo- Czeppe Z. 1952. Z morfologii Gór Stołowych. graficzny 75: 231-250. Ochrona Przyrody 20: 236-254. Latocha A., Synowiec G. 2007. Comparison of Dumanowski B. 1961a. Zagadnienie rozwoju stoku the sandstone landscapes of the Stolowe na przykładzie Gór Stołowych. Czasopismo and Bystrzyckie Mts., Sudetes (SW Poland). Geograficzne 32: 311-324. [W:] H. Härtel, V. Cílek, T. Herben, A. Jack- Dumanowski B. 1961b. Forms of spherical cavities son, R. Williams (red.), Sandstone landscapes. in the Stolowe Mountains. Zeszyty Nauko- Akademia, Praha: 56-61. we Uniwersytetu Wrocławskiego, Seria B, Migoń P., Duszyński F., Kasprzak M. 2018. Ukształ- nr 8: 123-137. towanie terenu i procesy rzeźbotwórcze. Dumicz M. 1964. Budowa geologiczna krystali- [W:] C. Kabała (red.) Góry Stołowe – przyro- niku Gór Bystrzyckich. Geologia Sudetica da i ludzie. Park Narodowy Gór Stołowych, 1: 169-208. Kudowa Zdrój: 31-46. Duszyński F. 2018. Mechanizmy i uwarunkowania Migoń P., Placek A. 2007. Rock control and rozwoju progów morfologicznych Gór Sto- geomorphology of a small rocky sandstone łowych. Przegląd Geograficzny 90 (1): 7-33. scarp, Middle Sudetes Mountains, SW Po- Duszyński, F., Migoń, P. 2015. Boulder aprons indi- land. Zeitschrift für Geomorphologie 51 cate long-term gradual and non-catastrophic (Suppl. 1): 41-55. evolution of cliffed escarpments, Stołowe Migoń P., Zwiernik M., 2006. Strukturalne uwa- Mts, Poland. Geomorphology 250: 63-77. runkowania rzeźby północno-wschodniego Duszyński F., Migoń P. 2018. Geneza skalnych progu Gór Stołowych. Przegląd Geograficzny miast na płaskowyżach piaskowcowych. 78 (3): 319-338. Przegląd Geograficzny 90 (3): 379-402. Nicholas R.M., Dixon J.C. 1986. Sandstone scarp Duszyński F., Migoń P. 2019. Historyczne przy- form and retreat in the Land of Standing padki epizodycznych ruchów masowych Rocks, Canyonlands National Park, Utah. w Górach Stołowych. Przyroda Sudetów Zeitschrift für Geomorphologie N.F. 30: 22: 143-160. 167-187. Duszyński F., Migoń P., Kasprzak M. 2016. Un- Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – na- derground erosion and sand removal from zwy obiektów fizjograficznych. 2018, data a sandstone tablelands, Stołowe Mountains, modyfikacji 05-10-2018, Główny Urząd Geo- SW Poland. Catena 147: 1-15. dezji i Kartografii, http://www.gugik.gov.pl/ Duszyński, F., Jancewicz, K., Migoń, P. 2018. Evi- pzgik/dane-bez-oplat/dane-z-panstwowego- dence for subsurface origin of boulder caves, rejestru-nazw-geograficznych-prng roofed slots and boulder-filled canyons (Brou- Pasuto A., Soldati M. 2013. Lateral spreading. mov Highland, Czechia). International Journal [W:] J. Shroder, R.A. Marston, M. Stoffel of Speleology 47: 343-359. (red.) Treatise on Geomorphology. Academic Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich 187

Press, San Diego, CA, vol. 7, Mountain and Rozporządzenie 1949. Rozporządzenie Mini- Hillslope Geomorphology: 239-248. stra Administracji Publicznej z dnia 28 maja Placek A. 2008. Formy skalne przełomu Srebrnej 1949 r. o przywróceniu i ustaleniu nazw koło Lwówka Śląskiego. Przyroda Sudetów miejscowości, Monitor Polski 1949 nr 44 11: 111-126. poz. 592. Puc B. 2005. Pokrywy stokowe w Zaworach Synowiec G. 1999. Ocena wytrzymałości mas w Sudetach Środkowych. Praca magisterska. skalnych dla celów geomorfologicznych i jej Puc B., Traczyk A. 2006. Rzeźba strukturalna zastosowanie dla stoków piaskowcowych Zaworów w okolicach Chełmska Śląskiego Gór Stołowych. Czasopismo Geograficzne (Sudety Środkowe). Przyroda Sudetów 9: 70: 351-361. 169-178. Tułaczyk S. 1992. Cuesta landscape in the middle Pulinowa M.Z. 1989. Rzeźba Gór Stołowych. part of the Sudetes Mts. Geographia Polonica Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego w Ka- 60: 137-150. towicach nr 1008: 218. Wężyk P. (ed.), 2014. Podręcznik dla uczestników Remisz J. 2007. Strukturalne uwarunkowania rzeź- szkoleń z wykorzystania produktów LiDAR, by południowego progu Gór Stołowych. Informatyczny System Osłony Kraju przed Przyroda Sudetów 10: 253-268. nadzwyczajnymi zagrożeniami. Główny Robinson D.A. 2007. Geomorphology of the in- Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa: 328. land sandstone cliffs of Southeast England. Żelaźniewicz A. 2005. Przeszłość geologiczna. [W:] H. Härtel, V. Cílek, T. Herben, A. Jack- [W:] Fabiszewski J. (red.) Przyroda Dolnego son, R. Williams (red.) Sandstone Landscapes, Śląska. Oddział Polskiej Akademii Nauk we Academia, Praha: 44-51. Wrocławiu, Wrocław: 61-134 Robinson D.A., Williams R.B.G. 1994. Sandstone Żelaźniewicz A., Aleksandrowski P., Buła Z., Karn- Weathering and Landforms in Britain and kowski P., Konon A., Oszczypko N., Ślączka A., Europe. [W:] D.A. Robinson, R.B.G. Williams Żaba J., Żytko K. 2011. Regionalizacja tekto- (red.) Rock Weathering and Landform Evo- niczna Polski. Komitet Nauk Geologicznych lution. Wiley and Sons, London: 371-392. PAN, Wrocław: 60.

Morphology of sandstone escarpment on the eastern slope of Mt. Bronisz (Bystrzyckie Mts.)

Summary The paper deals with rock forms developed within a Cretaceous sandstone escarpment of Mt. Bronisz (720 m a.s.l.) which is located in the central part of the Bystrzyckie Mountains (Central Sudetes). The study involved both detailed field geomorphological mapping of rock forms and slope covers and morphometric analysis of the eastern slope of Mt. Bronisz, the latter being based on the high-resolution digital elevation model. Morphological description of rock forms located along the escarpment is provided, including rock walls, towers and spurs, reaching the height of up to 15 m and extending for a distance of c. 250 m. The walls are cut by a number of clefts, which occasionally attain the form of roofed slots. Microrelief of particular rock walls includes numerous caverns and recesses. Basal niches, which are often filled with angular blocks of rockfall origin, are common phenomena. The density of slope blocky cover appears to be varied and so is the size of blocks, with some exceeding the length of 4 m. Generally, the upper slope surface is bipartite: the southern section consists of well-pronounced rock forms, which abruptly disappear toward the north. Such a morphological diversity is partly reflected in the character of slope covers, which become sparse in the section with no rock outcrop above. 188 WIOLETA KOTWICKA, FILIP DUSZYŃSKI, KACPER JANCEWICZ

The field observations, combined with the analysis of geological setting (relatively thin Cretaceous sandstone and marl cap overlaying the Precambrian gneisses), have led to a conclusion that the patterns of escarpment evolution seem to differ from those described from the Stołowe Mountains tableland. Here, contemporary processes of escarpment retreat due to small episodic rockfalls predominate, which is hypothesised to be the result of both different topographic and geological setting. Possibly, the major cause is the lack of thick substratum of fine-grained rocks, which does not facilitate plastic de- formations. The problems requires further, more detailed examination.

Adres autorów:

Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski pl. Uniwersytecki 1 50-137 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected] [email protected] PRZYRODA SUDETÓW Andrzej Traczyk t. 22(2019): 189-214

Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego w Górach Wałbrzyskich

Wstęp Rzeźbą Gór Wałbrzyskich zajmował się Szczepankiewicz (1954). Szczegółowe opra- Masyw Lisiego Kamienia (603 m n.p.m.) cowania dotyczące czwartorzędu i rzeźby stanowi najwyższe wzniesienie pasma gór- okolic Wałbrzycha, w tym i pasma Struż- skiego ograniczającego od północy Kotli- ka – Lisiego Kamienia są dziełem Jońcy nę Wałbrzyską (ryc. 1). Położone jest ono (1975a, 1975b, 1977, 1979) oraz Wójcika w środkowej części Gór Wałbrzyskich (1985, 2013). Z opracowań tych wynika, że (Walczak 1968, Migoń 2005) i ciągnie się od w plejstocenie pasmo Strużka – Lisiego Ka- Szczawna-Zdroju na północnym-zachodzie mienia stanowiło barierę górską na drodze po Rusinową na południowym-wschodzie1. lądolodu skandynawskiego wkraczające- Pasmo to rozdzielone jest doliną Pełczni- go do wnętrza Sudetów. Interesujące przy cy na dwa odcinki: zachodni z kulmina- tym jest to, że zdaniem części badaczy cją Strużka (517 m) i Wzgórza Giedymina (Parkowej) (532 m) oraz wschodni z Czar- (Szczepankiewicz 1954, Jońca 1975a, 1979) notą (526 m), Ptasią Kopą (590 m) i Lisim Lisi Kamień w okresie maksymalnego połu- Kamieniem (603 m). Na wschód od Lisiego dniowego zasięgu lądolodu był nunatakiem. Kamienia, za siodłem Nowego Poniatowa Na stokach Lisiego Kamienia lód lodowco- wyróżnia się jeszcze kulminację Czarnuszki wy sięgał do wysokości 550-580 m n.p.m. (562 m). Dalej w kierunku Rusinowej pasmo (Jońca 1975a, 1979), tak więc wierzchołek rozszerza się i przyjmuje formę płaskowyżu, wzniesienia sterczał ponad powierzchnię w którego obrębie wyróżniają się mniejsze lądolodu. Intensywne wietrzenie stoków kulminacje: bezimienne (535 m) na południe nunataka w warunkach peryglacjalnych do- od Kozic oraz wzniesienie (około 515 m) prowadziło do powstania w wierzchołkowej w Parku Rusinowa. Od północnego-wscho- partii Lisiego Kamienia hałd – stopni zbudo- du do pasma przylega falisty obszar Pogórza wanych z gruzu zwietrzelinowego w stre- Wałbrzyskiego. Od południowego-zachodu fie domniemanej granicy maksymalnego ogranicza je obniżenie dolinne ciągnące się pionowego zasięgu lądolodu (Jońca 1979). od Starego Zdroju po Rusinową2. Ta interesująca informacja stała się zachę-

1 Jońca (1985) używa dla tego mikroregionu Gór Wałbrzyskich nazwy „Wzniesienie Stróżka – Ptasiej Kopy”. 2 Szczepankiewicz (1954, s. 49) podaje, że w rejonie dzielnicy Stary Zdrój do Pełcznicy (Ogorzelca) wpada z prawej strony dopływ „wypływający z Gór Czarnych” (określenie stosowane dla wschodniej części Gór Wał- brzyskich z grzbietem Wołowca i Borową) nie podaje jednak jego nazwy. Nazwy tego cieku nie ma również na przedwojennych mapach topograficznych. 190 ANDRZEJ TRACZYK

Ryc. 1. Położenie masywu Lisiego Kamienia w Wałbrzychu. Objaśnienia: ○ – wybrane dawne cegielnie, * – eratyk w Parku Rusinowa, A – B – linia profilu morfologicznego (ryc. 3); kulminacje: St – Stróżek, WG – Wzgórze Giedymina (Góra Parkowa), Cz – Czarnota, PK – Ptasia Kopa, LK – Lisi Kamień, Cn – Czarnuszka; ramką zaznaczono obszar przedstawiony na ryc. 5. Fig. 1. Location of the Lisi Kamień massif in Wałbrzych. Explanations: ○ – former brickyards, * – erratic block in the Rusinowa Park, A – B – line of a morphological profile (Fig. 3); culminations: St – Stróżek, WG – Wzgórze Giedymina (Góra Parkowa), Cz – Czarnota, PK – Ptasia Kopa, LK – Lisi Kamień, Cn – Czarnuszka; a rectangular frame defines the area shown in Fig. 5.

Ryc. 2. Budowa geologiczna regionu badań wg Szczegółowej Mapy Geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Wałbrzych (zmienione). Objaśnienia: proterozoik: 1 – gnejsy i migmatyty; karbon dolny (formacja z Lubomina): 2 – zlepieńce z wkładkami piaskowców i mułowców, 3 – mułowce i łupki ilasto-mułowcowe, karbon dolny (formacja ze Szczawna): 4 – zle- pieńce z wkładkami piaskowców, 5 – łupki ilasto-mułowcowe i piaskowce, karbon górny (formacja wałbrzyska): 6 – zlepieńce, piaskowce, mułowce i iłowce z pokładami węgla kamiennego, 7 – zlepieńce kwarcowe, piaskowce, mułowce i iłowce z pokładami węgla kamiennego, karbon górny (formacja žaclerska): 8 – zlepieńce i piaskowce gruboziarniste, miejscami mułowce, 9 – piaskowce i zlepieńce, podrzędnie mułowce, miejscami z pokładami węgla kamiennego, 10 – piaskowce, zlepieńce, mułowce i iłowce z pokładami węgla kamiennego, karbon górny: 11 – ryolity, tufy i brekcje ryolitowe, plejstocen (zlodowacenie środkowopolskie): 12 – piaski i mułki zastoiskowe, 13 – gliny zwałowe, 14 – piaski i żwiry wodnolodowcowe, 15 – żwiry i piaski terasów 10–20 m n.p.rzeki, holocen: 16 – osady rzeczne w ogólności, 17 – hałdy, nasypy; linie pogrubione – uskoki tektoniczne; opisy kulminacji jak na ryc. 1. Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 191

Fig. 2. Geological structure of the study area according to the Detailed Geological Map of the Sudetes, scale of 1:25 000, sheet Wałbrzych (simplified). Explanations: Proterozoic: 1 – gneisses and migmatites; Lower Carboniferous (formation from Lubomin): 2 – conglomerates with sandstone and siltstone inserts, 3 – mudstones and shales; Lower Carboniferous (formation from Szczawno): 4 – conglomerates with sandstone inserts, 5 – shales and sandstones; Upper Carboniferous (Wałbrzych formation): 6 – conglomerates, sandstones, siltstones and claystones with coal seams, 7 – quartz conglomerates, sandstones, siltstones and claystones with coal seams; Upper Carboniferous (Žacler formation): 8 – coarse conglomerates and coarse sandstones, locally with mudstones, 9 – sandstones and conglomerates, secondary mudstones, locally with coal seams, 10 – sandstones, conglomerates, siltstones and claystones with coal seams; Upper Carbo- niferous: 11 – rhyolites, tuffs and rhyolite breccias; Pleistocene (Saalian Glaciation): 12 – glaciolacustrine sands and silts, 13 – tills, 14 – fluvioglacial sands and gravels, 15 – gravels and sands of 10–20 m terraces; Holocene: 16 – river sediments, 17 – mine dumps, embankments; bold lines – tectonic faults; descriptions of the summits as in fig. 1. 192 ANDRZEJ TRACZYK tą do tego, aby bliżej przyjrzeć się rzeźbie faz orogenezy waryscyjskiej (Stupnicka 1989). tego masywu, a zwłaszcza zidentyfikować Skały te reprezentują sedymentację cykliczną formy rzeźby peryglacjalnej, które powstały związaną głównie ze środowiskiem fluwial- na stokach Lisiego Kamienia wówczas, gdy nym (Żelaźniewicz 2015). Są to różnorodne był on nunatakiem. piaskowce, zlepieńce, mułowce, iłowce Celem weryfikacji poglądów Jońcy i węgiel kamienny należące do formacji ze (1975a, 1979) dotyczących występowania Szczawna, formacji z Wałbrzycha oraz for- specyficznych form akumulacji stokowej macji z Białego Kamienia (Ihnatowicz i in. w strefie podparcia lodowego – maksy- 2016). Towarzyszą im intruzje skał wulka- malnego pionowego zasięgu lodu lodow- nicznych, których pozostałością są wystę- cowego (tzw. trimline), wykonano kartowa- pujące w rejonie Nowego Miasta oraz na nie terenowe masywu Lisiego Kamienia3. południe i zachód od Rusinowej tufy ryoli- Wykorzystano w tym celu zobrazowania towe, ryolity i trachyandezyty. numeryczny model wysokościowy (NMW) Przegląd szczegółowej mapy geolo- o rozdzielczości 1×1 m (mapę cieniowane- gicznej Sudetów (SmgS) w skali 1:25 000, go reliefu i mapę spadków), który powstał arkusz Wałbrzych (Haydukiewicz i in. 1984) na podstawie lotniczego skaningu lasero- wskazuje, że masyw Lisiego Kamienia bu- wego (ALS LiDAR)4. Dane wysokościowe dują różnorodne skały klastyczne, których (NMW) posłużyły również do określenia wychodnie układają się pasami, mniej wię- cech morfometrycznych (parametrów cej równolegle do strefy uskokowej od- geomorfometrycznych) terenu badań. dzielającej gnejsy sowiogórskie od struk- Wspomniane parametry wyliczone zostały tury osadowej niecki wałbrzyskiej (ryc. 2). w programie SAGA GIS (Conrad i in 2015). W obrębie masywu Lisiego Kamienia, idąc od północnego-wschodu, wyróżnić można kolejno: zlepieńce z wkładkami piaskowców Budowa geologiczna i ogólna (5 na ryc. 2), w kierunku północno-zachod- charakterystyka rzeźby nim ich miejsce zajmują łupki ilasto-mu- łowcowe i piaskowce (6 na ryc. 2). Wśród Masyw Lisiego Kamienia leży w północ- zlepieńców i piaskowców, po północno- no-wschodniej części depresji śródsudeckiej -wschodniej stronie od Lisiego Kamienia, w obrębie tzw. struktury wałbrzyskiej (Stup- pojawiają się 2-3 wąskie pasy łupków. Par- nicka 1989), określanej również jako basen tie szczytowe masywu wraz z kulminacją wałbrzyski (Żelaźniewicz 2015). Strukturę Lisiego Kamienia, jak i Czarnoty, Ptasiego tę oddziela od masywu gnejsowego Gór Kamienia oraz Czarnuszki, budują zlepień- Sowich nasunięcie Strugi (Ihnatowicz i in. ce z wkładkami piaskowców formacji ze 2016). Północną część basenu (niecki) wał- Szczawna i Lubomina (odpowiednio 5 i 2 brzyskiego formują górnokarbońskie skały na ryc. 2). Południowo-zachodni skłon ma- okruchowe, które powstawały w warunkach sywu Lisiego Kamienia obejmuje, oprócz aktywnej działalności tektonicznej późnych zlepieńców i piaskowców, strefę zbudowaną

3 Zasięg obszaru szczegółowego opracowania przedstawiony został na ryc. 5. Nie uwzględnia on sąsiedniej Ptasiej Kopy (590 m), której wierzchołkowa partia została przeobrażona antropogeniczne – na szczycie istniała drewniana wieża, poniżej na splantowanym terenie schronisko turystyczne, do którego prowadziła dookolna droga dojazdowa. 4 Materiały cyfrowe (Numeryczny Model Terenu i Baza Danych Obiektów Topograficznych 10k) wykorzy- stane podczas prac nad niniejszym artykułem zostały udostępnione przez Głównego Geodetę Kraju na mocy licencji DIO.DFT.DSI.7211.1619.2015_PL_N z dnia 4 kwietnia 2015 roku. Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 193

Tab. 1. Budowa i nachylenie stoków masywu Lisiego Kamienia (oznaczenia stref jak na ryc. 3; znak | rozdziela odcinki stoku o różnej ekspozycji). Table 1. Geological structure and slope inclination of the Lisi Kamień massif (zones as in Fig. 3; symbol | separates slope sections of different aspect).

Przeciętne Ekspozycja Strefy / nachylenie / Skały / Geological structure stoku / Zone Average slope Slope aspect inclination ( o )

gn Gnejsy i migmatyty warstewkowe / NE 4 Gneisses and migmatites

so1 Zlepieńce z wkładkami piaskowców / NE | SW 9, 18 | 19 Conglomerates with sandstone inserts

so2 Łupki ilasto–mułowcowe i piaskowce / NE | SW 12 | 10 Mudstone shales and sandstones

so3 Zlepieńce, piaskowce, mułowce i iłowce SW 14 z pokładami węgla kamiennego / Conglomerates, sandstones, siltstones and claystones with coal seams

so4 Zlepieńce kwarcowe, piaskowce, mułowce i iłowce SW 8 z pokładami węgla kamiennego / Quartz conglomerates, sandstones, siltstones and claystones with coal seams

so5 Zlepieńce i piaskowce gruboziarniste, mułowce NE 27 i iłowce z pokładami węgla kamiennego / Coarse conglomerates and coarse sandstones, mudstones and claystones with coal seams

z łupków. Te ostatnie sięgają maksymalnie Z materiałów tych wynika, że największy na południowo-zachodnim skłonie masywu udział w budowie skłonów masywu Lisiego Lisiego Kamienia do wysokości około 570 m Kamienia mają górnokarbońskie zlepieńce n.p.m. Południowo-zachodnie podnóże Li- i piaskowce. Przeciętne nachylenia stoków siego Kamienia budują zlepieńce, piaskow- w obrębie wychodni tych skał zmieniają się ce, mułowce i iłowce z pokładami węgla w zakresie od 9 do 19o (tab. 1). W strefach kamiennego oraz zlepieńce i piaskowce zbudowanych z łupków przeciętne nachyle- gruboziarniste zawierające miejscami mu- nia zawierają się w przedziale od 10 do 12o. łowce należące do formacji wałbrzyskiej Znacznie niższe są natomiast w obrębie serii (6, 7 i 8 na ryc. 2). skał osadowych (zlepieńców, piaskowców Charakterystyczne cechy budowy geo- i łupków) należących do formacji wałbrzy- logicznej i rzeźby masywu Lisiego Kamie- skiej, które budują SW podnóże masywu nia przedstawiono na ryc. 3 i w tab. 1. Lisiego Kamienia (nachylenia do 8o). 194 ANDRZEJ TRACZYK

Najmniej zróżnicowany pod względem skalnych (skłon konsekwentny, obsekwent- wysokości i nachyleń jest obszar położony ny). W tym przypadku zależność taka nie u północno-wschodniego podnóża Lisiego jest jednak dobrze czytelna w morfologii Kamienia, zbudowany z gnejsów (ryc. 2, 3). masywu, ze względu na oddziaływanie W klasyfikacji Szczepankiewicza (1954) skały czynnika tektonicznego. te należą do III klasy odporności (odpor- Wzdłuż wspomnianej wyżej strefy tek- ność wielka). W tej samej klasie znalazły tonicznej skały osadowe niecki wałbrzyskiej się również skały należące do formacji ze zostały nasunięte na starsze podłoże meta- Szczawna budujące kulminację Lisiego Ka- morficzne. Spowodowało to zestromienie mienia. Dla porównania najniższą (małą) – ugięcie warstw skał osadowych w strefie odporność Szczepankiewicz (1954) przypisał nasunięcia (posiadają tu one upady docho- skałom osadowym, zalegającym u południo- dzące do 75o skierowane na SW). Zapewne wo-zachodniego podnóża Lisiego Kamienia, późniejsze ruchy tektoniczne doprowadziły a wchodzącym w skład warstw wałbrzy- również do wydźwignięcia brzeżnych par- skich. Przyporządkowanie skał osadowych tii niecki wałbrzyskiej, czego przejawem są formacji ze Szczawna i gnejsów do tej samej wąskie strefy kataklazytów towarzyszące klasy odporności nie wydaje się słuszne. To, uskokom tektonicznym w strefie nasunięcia. że w obrębie gnejsów mamy do czynienia Podobne tendencje tektoniczne (silniejsze z falistą powierzchnią pogórską wznoszącą dźwiganie brzeżnej partii niecki przy słab- się w tej części Pogórza Wałbrzyskiego do szym podnoszeniu strefy zbudowanej ze wysokości 450-490 m n.p.m. związane jest skał metamorficznych) zachodziło zapew- z tektoniką tego obszaru. Granica między ne również podczas paleogenu – neogenu, gnejsami a skałami osadowymi ma bowiem gdy formowały się zasadnicze zręby rzeź- charakter tektoniczny. Na szczegółowej by tego regionu. Zdaniem Szczepankiewicza mapie geologicznej Sudetów (ryc. 2) kon- (1954) w Sudetach Wałbrzyskich powstały takt ten wyznaczają uskoki tektoniczne. Na wówczas trzy główne poziomy – horyzonty nowszej mapie (mapa geologiczna Polski rzeźby. Środkowy z nich (poziom Unisław- w skali 1 : 50 000) w miejscu tych uskoków ski), wznoszący się przeciętnie na wysoko- prowadzona została linia nasunięcia Strugi ści 600 m n.p.m., w północnej części Gór (Ihnatowicz i in. 2016). Wałbrzyskich reprezentowany jest przez Rzeźba masywu Lisiego Kamienia na- spłaszczenia szczytowe Ptasiej Kopy i Lisie- wiązuje do cech strukturalnych podłoża. go Kamienia (Szczepankiewicz 1954, s. 104). Jego wpływ, warunkowany obecnością Zgodnie z koncepcją wymienionego autora skał osadowych o odmiennej odporności powierzchnia rozciągająca się w okolicach zaznacza się jednak w przypadku drugo- Poniatowa, stanowiąca wierzchowinę Pogó- rzędnych cech ukształtowania masywu. rza Wałbrzyskiego, należy do „poziomu po- Przede wszystkim dotyczy to zróżnicowa- górskiego wyższego” (Szczepankiewicz 1954). nia morfologii stoków, które warunkowane Można zatem sądzić, że fakt, iż obszar jest układem i przebiegiem warstw skalnych zbudowany z gnejsów sowiogórskich w re- o różnej odporności. Oś grzbietu Lisiego jonie Poniatowa, który stanowi dzisiaj po- Kamienia nawiązuje do rozciągłości i biegu wierzchnię pogórską i leży ponad 180 m warstw skalnych zalegających w północno- poniżej Lisiego Kamienia, ma związek -wschodniej części niecki wałbrzyskiej. Na- z historią tektoniczną tego obszaru. W skali leżałoby się zatem spodziewać, że skłony odpornościowej opracowanej przy pomocy tego grzbietu będą miały różne nachylenie, metody młotka Schmidta dla całego obszaru stosownie do pochylenia (upadu) warstw Sudetów (Migoń i Placek 2014) gnejsy, po- Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 195

Ryc. 3. Profil morfologiczny przez masyw Lisiego Kamienia. Objaśnienia: u – uskok tektoniczny, kd – kopalna dolina (gm – glina morenowa, p/m – piaski, mułki zastoiskowe); podłoże skalne: gn – gnejsy sowiogórskie, so1 – zlepieńce z wkładkami piaskowców, so2 – łupki ilasto–mułowcowe i piaskowce, so3 – zlepieńce, piaskowce, mułowce i iłowce z pokładami węgla kamiennego, so4 – zlepieńce kwarcowe, piaskowce, mułowce i iłowce z pokładami węgla kamiennego, so5 – zlepieńce i piaskowce gruboziarniste, mułowce i iłowce z pokładami węgla kamiennego.

Fig. 3. Morphological profile of the Lisi Kamień massif. Explanations: u – tectonic fault, kd – fossil valley (gm – till, p/m – glaciolacustrine sands, silts); rock substrate: gn – gneisses, so1 – conglomerates with sandstone inserts, so2 – shales and sandstones, so3 – conglomerates, sandstones, siltstones and claystones with coal seams, so4 – quartz conglomerates, sandstones, siltstones and claystones with coal seams, so5 – conglomerates and coarse sandstones, siltstones and claystones with coal seams.

dobnie jak wulkanity występujące w oto- od niecki wałbrzyskiej. Na przedłużeniu czeniu Kotliny Wałbrzyskiej, sklasyfikowano tych dolin wykształciły się w obrębie linii jako skały bardzo twarde. Skały osadowe grzbietowej masywu szerokie siodła tere- wieku karbońskiego, w tym należące rów- nowe widoczne po zachodniej i wschodniej nież do niecki wałbrzyskiej, zostały w tym stronie Ptasiej Kopy oraz Lisiego Kamienia. opracowaniu określone jako umiarkowanie Na południowym skłonie masywu nie twarde. Występująca w przypadku północ- ma większych dolin poza formą, która wy- nej części Gór Wałbrzyskich (masyw Lisie- kształciła się po południowej stronie Pta- go Kamienia, Ptasiej Kopy i in. wzniesień) siej Kopy. Kilka, krótkich (do 200-300 m inwersja rzeźby ma zatem podłoże tekto- długości) dolinek występuje w dolnej par- niczne, a nie litologiczne – odpornościowe. tii zachodniego skłonu Lisiego Kamienia. Czynnik tektoniczny zapewne miał rów- Przypuszczalnie ich obecność związana nież wpływ na rozmieszczenie dolin wy- jest z występowaniem w podłożu bardziej stępujących na stokach pasma Czarnoty – podatnych na niszczenie serii osadów kar- Ptasiej Kopy – Lisiego Kamienia (ryc. 1, 2). bońskich składających się oprócz zlepień- Największe z nich, wykształcone głównie ców i piaskowców z mułowców i iłowców na północnym skłonie masywu, nawiązują (wydzielenia 6 i 7 na ryc. 2). Ponadto nale- przebiegiem do drugorzędnych linii uskoko- ży zauważyć, że większą gęstością rozcięć wych, zorientowanych prostopadle do strefy dolinnych cechują się północno-wschodnie tektonicznej rozdzielającej masyw gnejsowy niż południowo-zachodnie stoki masywu. 196 ANDRZEJ TRACZYK

Ryc. 4. Cechy geomorfometryczne masywu Lisiego Kamienia. Objaśnienia: A – nachylenia stoków (klasy w stopniach), B – indeks zbieżności stoków (CI) (wartości minimalne – powierzchnie wklęsłe, zbieżne, wartości maksymalne – powierzchnie wypukłe, rozbieżne), C – topograficzny wskaźnik uwilgotnienia podłoża (STWI), D – formy rzeźby (geomorfony): 1 – spłaszczenia, 2 – wierzchołki, 3 – grzbiety, 4 – załomy, 5 – grzbiety boczne, 6 – stoki, 7 – obniżenia, 8 – podnóże stoków, 9 – doliny, 10 – zagłębienia bezodpływowe; cyframi oznaczono na mapie (D) wydzielenia zgodnie z legendą, przy czym kategorii nr 1 brak, a udział elementów rzeźby w kategoriach 4, 8, 10 wynosi po około 1%, stąd nie są one rozróżnialne w przyjętej skali.

Fig. 4. Geomorphometric features of the Lisi Kamień massif. Explanations: A – slope inclinations (classes in degrees), B – convergence index (CI) (minimum values – concave surfaces, convergent areas, maximum values – convex surfaces, divergent), C – SAGA topographic wetness index (STWI), D – landforms (geomorphons): 1 – flattenings, 2 – summits, 3 – ridges, 4 – hill slope breaks, 5 – secondary ridges, 6 – hill slopes, 7 – depressions, 8 – foot slopes, 9 – valleys, 10 – closed depressions; digits marked on the map (D) as numbers in the map legend – category 1 is missing, and the proportion of categories 4, 8, 10 is ca. 1%, hence they are not distinguishable on the adopted scale. Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 197

Więcej zatem jest dolin obsekwentnych, dowanych ze skał osadowych o różnej od- wykształconych na skłonie uformowanym porności na procesy niszczące. Podobną przeciwnie do upadu warstw skalnych, niż zmienność spadków można zaobserwować dolin na skłonie konsekwentnym, zgodnym również na południowo-zachodnim skło- z tym upadem. Przyczyn tego stanu rzeczy nie Lisiego Kamienia. Znamienne przy tym należy upatrywać w oddziaływaniu czyn- jest to, że obszary najmniejszych spadków nika tektonicznego – prawdopodobnie nie- (poniżej 4o) występują, pominąwszy zbudo- równomiernego wypiętrzania tego obszaru, wany z gnejsów obszar Pogórza i dna du- silniejszego w sąsiedztwie głównej strefy żych dolin rzecznych, w obrębie grzbietów uskokowej. Największym rozdolinieniem głównych i bocznych oraz przełęczy (siodeł cechuje się jednak zachodni skłon Ptasiej terenowych) rozdzielających poszczególne Kopy i Czarnoty. Stoki te stanowią zarazem kulminacje. Wyjątkowa sytuacja panuje zbocza doliny Pełcznicy, która tworzy tu między Ptasią Kopą a Lisim Kamieniem. Na przełom (zwężenie) między Starym Zdro- wysokości 560-570 m n.p.m. (tj. 30-40 m jem a Piaskową Górą (ryc. 1). Większość, poniżej kulminacji) wznosi się tam rozległa krótkich (do 500 m), ale stromych dolin, na- (długa na około 400 m i do 180 m szeroka) wiązujących przebiegiem do struktury pod- strefa małych spadków (poniżej 8o) tworząca łoża, wykształciła się tu w obrębie wychod- spłaszczenie podszczytowe. Wspomniane ni mniej opornych na degradację iłowców wyżej spłaszczenie zarysowuje się również i mułowców (wydzielenia 3 i 5 na ryc. 2). na mapie obrazującej indeks zbieżności Cechy morfometryczne analizowanego stoków (ryc. 4B) oraz uwilgotnienia podłoża terenu opracowane na podstawie NMW (ryc. 4C). Jest to bowiem wysoko położona w programie SAGA GIS zestawione zostały strefa, gdzie istnieją warunki morfologiczna ryc. 4. Spośród wielu różnorodnych para- ne dla gromadzenia się wilgoci w podłożu metrów geomorfometrycznych, możliwych (stoki zbieżne zbierające wodę). Kulminacje do wyznaczenia w tym programie wybrano występujące w otoczeniu tego spłaszczenia trzy, które w opinii autora najlepiej oddają to formy, w których obrębie dominują po- zróżnicowanie rzeźby masywu Lisiego Ka- wierzchnie rozbieżne (rozpraszające spływ mienia. Są to: nachylenie stoków (S), indeks powierzchniowy), a przez to stanowiące uwilgotnienia podłoża (SAGA Topographic miejsca, gdzie nie ma warunków do gro- Wetnees Index – STWI), indeks zbieżności madzenia się wilgoci w podłożu. Warto stoków (Convergence Index – CI). Dodat- również zauważyć, że strefy, gdzie wystę- kowo w oparciu o aplikację internetową pują powierzchnie zbieżne, tj. stwarzające (Jasiewicz i Stepinski 2013), wykonano mapę korzystne warunki dla koncentracji wilgoci rozmieszczenia form rzeźby (geomorfonów). w podłożu, dobrze korespondują z roz- Analiza makroskopowa mapy nachyleń mieszczeniem form dolinnych występują- (ryc. 4A) wskazuje, że strefa największych cych na skłonach masywu. spadków obejmuje stoki opadające w kie- Mapa geomorfonów (ryc. 4D) wskazuje, runku odcinka przełomowego doliny Pełcz- że na analizowanym terenie dominują stoki nicy. Równie strome są górne partie stoków górskie, które zajmują 46% powierzchni ana- wokół kulminacji Ptasiej Kopy i Lisiego lizowanego obszaru. Stanowią one skłony Kamienia. Na północnym skłonie masywu grzbietów głównych (5% powierzchni) oraz zaznaczają się przebiegające na przemian bocznych (24% powierzchni) wydzielonych 3 pasy większych i mniejszych nachyleń. przez formy dolinne (10% powierzchni). Sto- Fakt ten należy wiązać ze zróżnicowaniem sunkowo dużą powierzchnię zajmują rów- litologicznym i występowaniem stref zbu- nież obniżenia (7%). Ta kategoria obejmuje 198 ANDRZEJ TRACZYK

Ryc. 5. Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia. Objaśnienia: 1 – spłaszczenia, 2 – (a) wypukłe, (b) wklęsłe załomy stokowe, (c) drugorzędne grzbiety strukturalne, 3 – (a) ostrogi, (b) grzbieciki skalne, 4 – (a) ściany skalne, (b) skałki, 5 – pokrywy głazowo-blokowe, 6 – pojedyncze głazy i bloki, 7 – doliny denudacyjne, 8 – dna dolin rzecznych, 9 – linie przekrojów morfologicznych przedsta- wionych na ryc. 6; w kółkach zaznaczono lokalizację miejsc zobrazowanych na fotografiach 1–8.

Fig. 5. Geomorphology of the Lisi Kamień massif. Explanations: 1 – flattenings, 2 – (a) convex, (b) concave hill slope breaks, (c) secondary structural ridges, 3 – (a) spurs, (b) rock ridge, 4 – (a) rock walls, (b) tors, 5 – block covers, 6 – individual blocks, 7 – denudation valleys, 8 – bottoms of river valleys, 9 – lines of morphological cross–sections presented in Fig. 6; location of places depicted in photographs 1–8 marked with circles. górne źródliskowe fragmenty dolin głównych zaznaczają się zwłaszcza w obrębie bocz- oraz obniżenia w obrębie ich zboczy, a także nych grzbietów. Układają się one jedno nad mniejsze nieckowate formy dolinne. Zasta- drugim, przez co skłony grzbietów mają scho- nawiające jest, że na omawianej mapie nie dowaty profil. Zapewne przyczyną braku zaznaczyły się spłaszczenia (wydzielenie nr spłaszczeń na mapie geomorfonów jest to, że 1 w legendzie do ryc. 4D). Są one natomiast powierzchnie te zajmują zbyt małe obszary, dobrze widoczne na mapie spadków, czy też aby ich obecność została „wykryta” przez al- STWI (ryc. 4). Spłaszczenia na tych mapach gorytm przetwarzający dane wysokościowe. Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 199

Fot. 1. Blok skalny poniżej drogi nr 1 (por. ryc. 5) na stoku po południowej stronie Lisiego Kamienia (fot. A. Traczyk). Phot. 1. Block below road No 1 (see Fig. 5) on the southern slope of Lisi Kamień (photo A. Traczyk).

Geomorfologia masywu Lisiego Chodzi tu zwłaszcza o rozmieszczenie wy- Kamienia pukłych i wklęsłych załomów stokowych. Załomy te ograniczają spłaszczenia (na W rezultacie przeprowadzonego karto- ryc. 5 są to powierzchnie o nachyleniu do wania terenowego w szczytowej partii ma- 8o) od bardziej stromych odcinków stoków. sywu Lisiego Kamienia wyróżniono szereg Po wschodniej stronie Lisiego Kamienia drobnych form rzeźby skalnej oraz okre- zależności te demonstruje układ dolinek ślono zasięg i charakter grubofrakcyjnych denudacyjnych oraz rozdzielających je pokryw stokowych (ryc. 5). Rozmieszczenie drugorzędnych grzbiecików (ryc. 5). Trudno tych form zasadniczo nawiązuje do cech jednak jest w jednoznaczny sposób powią- strukturalnych podłoża. Skałki, ostrogi skal- zać występowanie spłaszczeń z litologią ne i towarzyszące im grubofrakcyjne pokry- podłoża. Po północnej stronie Lisiego Ka- wy stokowe wykształciły się w strefie zbu- mienia spłaszczenia występują w obrębie dowanej ze zlepieńców i piaskowców na- strefy zbudowanej ze skał gruboklastycz- leżących do serii ze Szczawna (por. ryc. 2). nych. Być może formy, o których tu mowa Wpływ zróżnicowanej odporności skał wykształciły się w tych partiach, w których podłoża na degradację odzwierciedla rów- przeważają, mniej odporne na degradację nież układ innych form denudacyjnych. piaskowce. Z drugiej jednak strony niżej 200 ANDRZEJ TRACZYK

Ryc. 6. Profile morfologiczne przez Lisi Kamień (lokalizacja linii profilowych na ryc. 5). Objaśnienia: 1 – izolowane skałki grzbietowe, 2 – ściany skalne, skałki stokowe, 3 – wychodnie skalne, 4 – pokrywy głazowo-blokowe, 5 – nachylenie stoku w stopniach; LK – kulminacja Lisiego Kamienia, rs – rozpadlina skalna, zs – wypukłe załomy stokowe (strukturalne), dr – drogi, dr1 – droga stokowa opisana na ryc. 5. Fig. 6. Morphological cross sections of the Lisi Kamień (for location of profile lines see Fig. 5). Explanations: 1 – tors, 2 – rock walls, hill slope tors, 3 – rock outcrops, 4 – block covers, 5 – hill slope inclination in degrees; LK – peak of Lisi Kamień, rs – rock cleft, zs – convex (structural) hill slope breaks, dr – roads, dr1 – hill slope road marked in Fig. 5. położone spłaszczenia po północnej stronie nie stoku. Jego nachylenie wzrasta na tym Lisiego Kamienia od góry i od dołu ograni- odcinku do 26-29o (ryc. 6). Na stoku tym czone są pasami zbudowanymi z łupków wykształciło się kilka krótkich i stromych ilasto-mułowcowych i piaskowców (por. dolinek denudacyjnych, a w jego północnej ryc. 2 i spłaszczenie leżące w poziomie ok. części widoczne są formy skalne i pokrywy 540-530 m n.p.m. na ryc. 5 ). Interesujące stokowe składające się z głazów i pojedyn- również jest to, że po południowej stro- czych bloków zalegających do wysokości nie Lisiego Kamienia ciągnie się wyraźny 540-530 m n.p.m (ryc. 5, fot. 1). załom wypukły, który swoim przebiegiem Pokrywy stokowe, o których wspomnia- nawiązuje wyraźnie do granicy litologiczno wyżej, mają związek z ostrogami skalnej rozdzielającej zlepieńce i piaskowce od nymi (niewielkimi skalistymi nabrzmieniami łupków ilasto-mułowcowych (wydz. nr 5 na ‒ grzbiecikami) i wychodniami stokowymi ryc. 2). Poniżej tego załomu, w obrębie skał zlepieńców, które powstały w północnym łupkowych występuje wyraźne zestromie- odcinku załomu wypukłego, położone- Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 201

Fot. 2. Izolowana skałka zlepieńcowa przy zachodnim krańcu załomu stokowego leżącego powyżej drogi stokowej nr 1 (dr1, pkt.1 na ryc. 5) (fot. A. Traczyk). Phot. 2. Isolated conglomerate tor at the western end of the hill slope break above road No. 1 (dr1, point 1 in Fig. 5) (photo A. Traczyk).

go powyżej pierwszej drogi trawersującej pieńce rozpadają się na duże odłamy skalne stok (dr1 na ryc. 5). Tworzą je głazy i bloki, (np. w efekcie działania makrogeliwacji), ale zbudowane ze zlepieńców, w których wy- procesy wietrzeniowe atakując bezpośred- stępują klasty składające się przeważnie ze nio powierzchnie wychodni i skałek pro- żwirów. Pokrywa ta tylko poniżej wychod- wadzą do odspajania się grubych żwirów ni skalnych i skałek ma zwarty charakter. i otoczaków. Taką sytuację obserwowano W odległości kilkunastu metrów od miejsc między innymi w otoczeniu izolowanej źródliskowych przybiera już postać luźnych skałki (fot. 2) i krótkiego grzbieciku skalne- nagromadzeń materiału skalnego. Znamien- go występującego przy północnym krańcu ne przy tym jest, że w obrębie pokrywy nie załomu stokowego leżącego powyżej drogi ma materiału gruzowego. Być może przy- stokowej nr 1 (ryc. 5, fot. 3). czyną tego jest fakt, że w wyniku wietrzenia, Grubofrakcyjny materiał wietrzeniowy, nawiązującego do spękań i granic litologicz- w postaci pojedynczych bloków i głazów, nych (powierzchni międzyławicowych) zle- sięga po południowej stronie masywu Li- 202 ANDRZEJ TRACZYK

Fot. 3. Wykształcenie zlepieńców (A) w obrębie formy skałkowej (por. fot. 2) i charakter materiału, który powstał w wyniku jego rozpadu (B). Lokalizacja jak fot. 2. (fot. A. Traczyk). Phot. 3. (A) Texture of conglomerates within the rock form (see Phot. 2) and nature of material result- ing from conglomerate decay (B). Location as in Phot. 2 (photo A. Traczyk).

siego Kamienia do wysokości drugiej drogi w ostrogi skalne, których wysokość osiąga stokowej (dr2 na ryc. 5), to jest maksymalnie 3-5 m (ryc. 6, profil A-B, fot. 5). Poniżej tych do rzędnej 510 m n.p.m. W południowej wychodni zalegają duże głazy i bloki zle- części tego skłonu poniżej wypukłego zało- pieńcowe, jednakże ich zasięg ograniczony mu stokowego nie ma nawet rozproszonych jest do strefy kilkudziesięciu metrów (mak- głazów i bloków zlepieńcowych. Materiał symalnie 20-30 m) od podstawy wychodni ten nie występuje również powyżej wspo- skalnych. Dalej w dół stoku widoczne są je- mnianego załomu. Pojedyncze małe głazy dynie pojedyncze głazy (fot. 6). spotykane są dopiero tuż przy linii grzbie- Na spłaszczeniu, rozciągającym się poni- towej Lisiego Kamienia, gdzie występują żej drogi leśnej (ryc. 5), po północnej stronie wychodnie (podłoga skalna) oraz skałki Lisiego Kamienia na powierzchni nie ma już szczytowe (fot. 4). żadnych bloków czy też głazów. Pojedyncze Wysokość pojedynczych skałek na grzbie- bloki i głazy pojawiają się na stoku dopiero cie Lisiego Kamienia dochodzi do 4-6 m. poniżej wypukłego załomu ograniczające- Od strony północnej przechodzą one go od wschodu wspomniane spłaszczenie. Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 203

Fot. 4. Skałka grzbietowa (A) położona na wschód od koty wysokościowej 602,4 m n.p.m. (wg skanów map topograficznych na www.geoportal.gov.pl). Powierzchnia skałki widoczna od strony południowej (B) (fot. A. Traczyk). Phot. 4. (A) Tor located east of height spot 602.2 m a.s.l. (elevation according to topographic maps from www.geoportal.gov.pl). (B) Rock surface of the tor viewed from the south (photo A. Traczyk).

Są one widoczne również poniżej skałek musiała już istnieć przed okresem degradacji stokowych położonych przy ścieżce (nie- wychodni – skałek stokowych. bieski szlak turystyczny) schodzącej z Lisie- Nieco inaczej przestawia się sytuacja go Kamienia w kierunku wschodnim (fot. 7). przy zachodnim krańcu grzbietu Lisiego W dnie dolinki denudacyjnej rozciągają- Kamienia. W kierunku północno-zachodnim cej się po północno-wschodniej stronie wysokość skałek wyraźnie maleje i przybie- tej ścieżki zalega kilka dużych (długość rają one postać niewysokich (do 0,5-0,7 m 3-4 m) bloków skalnych o zaokrąglonych wysokości) głazów skalnych położonych kształtach. Wielkość i położenie tych blo- tuż przy ścieżce grzbietowej. Wychodnie ków wskazuje, że musiały się one przemie- skalne po północnej stronie grzbietu mają ścić grawitacyjnie po odspojeniu od skałek tu postać 1,5-2,5 m wysokości ścianek. Przy stokowych położonych przy wspomnianej zakończeniu grzbietu widoczna jest około ścieżce. Na tej podstawie można również 15 m długości rozpadlina skalna (ryc. 6 profil wnioskować, że dolinka denudacyjna roz- C-D, fot. 8). Po jej południowej stronie wy- ciągająca się po wschodniej stronie ścieżki stępują, zbudowane z piaskowców, prze- 204 ANDRZEJ TRACZYK

Fot. 5. Widok form skalnych we wschodniej części grzbietu Lisiego Kamienia (por. fot. 4) od strony północnej. Linią przerywaną zaznaczono podstawę ostrogi skalnej (por. ryc. 5 i 6) (fot. A. Traczyk). Phot. 5. Northern view of rock formations in the eastern part of the Lisi Kamień ridge (see Phot. 4). Base of rock spurs marked with dashed line (see Figs 5 and 6) (photo A. Traczyk).

wieszone w kierunku północnym 1,5-2 m występuje również na spłaszczeniu pod- ścianki skalne (fot. 8B), a po stronie północ- szczytowym rozciągającym się w kierunku nej pochylone bloki skalne. Poniżej ścianek Ptasiego Kamienia (ryc. 5). i pochylonych bloków skalnych na stoku na Poza opisanymi wyżej lokalizacjami, odcinku 20-30 m występuje zwarta pokry- w masywie Lisiego Kamienia pojedyncze wa gruzowo-głazowa, przy czym nie ma głazy i bloki zlepieńcowe występują w for- w niej elementów o średnicach większych mie rozproszonej (wędrujące bloki) jedynie niż 0,5 m. W dalszej odległości od wychodni na stoku po południowo-wschodniej stronie skalnych na stoku nie ma już grubofrakcyj- grzbietu (ryc. 5) do wysokości około 538 m nego materiału skalnego. W podcięciach n.p.m. Znamienne przy tym jest również przydrożnych widoczna jest natomiast gli- to, że nigdzie na badanym terenie powyżej niasto-piaszczysta pokrywa stokowa z do- wysokości 510-520 m n.p.m., nie napotkano mieszką drobnego gruzu. Podobna sytuacja głazów eratycznych. Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 205

Fot. 6. Pojedyncze głazy położone na stoku poniżej skałek grzbietowych po północnej stronie grzbietu Lisiego Kamienia (fot. A. Traczyk). Phot. 6. Single boulders located below rock outcrops on the north side of the Lisi Kamień ridge (photo A. Traczyk).

Pochodzenie i wiek form skalnych (żelazisto-manganowymi) nalotami powsta- i grubofrakcyjnych pokryw jącymi w wyniku wietrzenia chemicznego stokowych oraz porostami i mchami. W nielicznych miejscach w obrębie wychodni podłoża wi- Jak w większości podobnych sytuacji doczne są efekty współczesnych procesów w Sudetach, na zasadzie analogii (Jahn wietrzeniowych, które polegają głównie na 1960, 1980), można założyć, że opisane odpadaniu z powierzchni skalnej grubych wyżej formy skalne i grubofrakcyjne pokry- żwirów i otoczaków. Jedynie w kilku miej- wy stokowe występujące w masywie Lisiego scach obserwowane są efekty odspajania Kamienia powstały w środowisku perygla- i przemieszczania na niewielką odległość cjalnym w okresie plejstocenu. Współcze- fragmentów wychodni skalnych. Pokrywy śnie formy te i pokrywy rozwijają się w zni- głazów i bloków są natomiast ustabilizo- komym stopniu. Przemawia za tym m.in. to, wane przez roślinność leśną i nie wykazu- że powierzchnie skalne pokryte są czarnymi ją wyraźnych (czytelnych makroskopowo) 206 ANDRZEJ TRACZYK

Fot. 7. (A) Zaokrąglone bloki skalne (białe strzałki) zalegające w dnie dolinki stokowej położonej po wschodniej stronie ścieżki schodzącej z grzbietu Lisiego Kamienia na południowy-wschód. (B) Skałki stokowe położone przy ścieżce (strzałką zaznaczono kierunek przemieszczenia bloku skalnego odspojonego od wychodni skalnej – sk) (fot. A. Traczyk). Phot. 7. (A) Rounded conglomerate blocks (white arrows) lying at the bottom of the small valley located on the eastern side of the path descending from the Lisi Kamień ridge to the south-east. (B) The hill slope rock outcrops located near the path (arrow indicate the shifting of the block removed from the rock outcrop – sk) (photo A. Traczyk).

oznak grawitacyjnego przemieszczenia Leszna. Maksymalny wiek wspomnianych stokowego. form wyznacza natomiast epoka, gdy wznie- Ostatni okres znaczącej aktywności pro- sienia Gór Wałbrzyskich zaczęły uwalniać cesów wietrzeniowych i denudacyjnych, się spod pokrywy lądolodu skandynawskie- które oddziaływały na wspomniane wyżej go. Problemem jednak jest określenie, kie- elementy rzeźby, należy wiązać ze schył- dy to wydarzenie miało miejsce, to znaczy kiem zlodowacenia północnopolskiego, gdy jak długo od momentu deglacjacji lądolodu obszar Sudetów pozostawał w zasięgu strefy skandynawskiego trwa degradacja masywu peryglacjalnej obejmującej przedpole lądo- Lisiego Kamienia w warunkach aeralnych. lodu skandynawskiego, sięgającego w Polsce Z ogólnych opracowań dotyczących południowo-zachodniej do równoleżnika czwartorzędu Sudetów (Klimaszewski 1952, Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 207

Fot. 8. Grzbietowa rozpadlina skalna przy zachodnim krańcu Lisiego Kamienia (A) widok w kierunku północno-zachodnim. Symbolem sc oznaczono ściankę skalną (B) (fot. A. Traczyk). Phot. 8. Rock cleft on the summit part of ridge at the western end of Lisi Kamień (A) – view towards the north–west. Symbol sc indicates rock wall (B) (photo A. Traczyk).

Jahn 1960, Szczepankiewicz 1963, 1989, Również rewizja stanowiska interglacjalnego Walczak 1968) wynika, że lądolód skan- w Ścinawce Średniej opisanego przez Wal- dynawski wkroczył do Sudetów dwukrot- czaka (1968) oraz w dolinie Nysy Kłodzkiej, nie, podczas zlodowacenia południowo- wskazuje, że prawdopodobnie do Kotliny i środkowopolskiego (zlodowacenie Odry). Kłodzkiej dotarło tylko jedno zlodowacenie W nowszej literaturze nie ma jednak, co (Chmal i in. 1993, Przybylski 1998). do tego zgodności. Z badań Michniewicza Z okolicy Wałbrzycha najnowsze opra- i innych (1996) wynika, że w Sudetach cowanie traktujące o stratygrafii utworów Zachodnich lądolód podczas zlodowace- polodowcowych stanowią objaśnienia do nia Odry wypełnił jedynie większe doliny szczegółowej mapy geologicznej Polski (Ih- rzek sudeckich w strefie brzeżnej Pogórzy natowicz i in. 2016). Autorzy tej publikacji Izerskiego i Kaczawskiego. Nie wkroczył wskazują, że w obrębie Kotliny Wałbrzy- natomiast w głąb gór, do kotlin śródgór- skiej występują zarówno gliny morenowe skich, a co najwyżej lokalnie spiętrzył się z okresu zlodowacenia południowo-, jak na krawędzi pogórzy Sudetów Zachodnich. i środkowopolskiego (zlodowacenia Odry). 208 ANDRZEJ TRACZYK

Fot. 9. Zniszczony głaz eratyczny (kwarc żyłowy) w parku w Rusinowej w Wałbrzychu (obiekt podziwiają uczestnicy VIII Dnia Geomorfologa w 2011 r.) (fot. A. Traczyk). Phot. 9. Destroyed erratic block (fragment of quartz vein form granite) in Rusinowa Park in Wałbrzych (the object is admired by the participants of the 8th Geomorphological Day in 2011) (photo A. Traczyk).

W pierwszym przypadku nie formują one nie przykrywa ona starszej pokrywy mo- zwartej pokrywy a „stanowią jedynie pozo- renowej. W cytowanych objaśnieniach nie stałość po morenie dennej lądolodu, wdzie- ma wzmianki, aby w Kotlinie Wałbrzyskiej rającego się w dolinne obniżenia Sudetów...” występowała sytuacja, gdzie te dwie różno- (Ihnatowicz i in. 2016, s. 44). Zagadkowa wiekowe gliny morenowe widoczne byłyby w takim ujęciu wydaje się pozycja glin mo- w jednym odsłonięciu. Jedyne takie stano- renowych ze zlodowacenia Odry w Kotlinie wisko opisał Szczepankiewicz (1963) w dolinie Wałbrzyskiej. Autorzy mapy geologicznej Lubiechowskiej Wody na Pogórzu Wałbrzy- piszą bowiem, że „na terenie Pogórza Świe- skim (347-370 m n.p.m.), tj. ponad 4,5 km od bodzickiego oraz w rejonie Kotliny Wałbrzy- podnóża masywu Lisiego Kamienia. skiej gliny zwałowe leżą na wygładzonym W świetle powyższych informacji pro- przez lądolód podłożu skalnym, a miejscami blem zasięgów dwóch zlodowaceń w Ko- – na płatach mułków zastoiskowych.” (Ihna- tlinie Wałbrzyskiej pozostaje nadal nieroz- towicz i in. 2016, s. 45). Jak zatem wspomi- wiązany. Polega on również na tym, że nie nają autorzy, glina ta zalega bezpośrednio istnieją już i nie są dostępne do obserwacji na podłożu skalnym, to znaczy, że nigdzie dawne odsłonięcia osadów polodowco- Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 209 wych. Jeszcze w latach 70. XX w. Jońca nunatakiem sterczącym nad powierzchnią (1977) na podstawie ich analizy stwierdził, lądolodu. Tak więc pomimo pokrycia Gór że do Kotliny Wałbrzyskiej wtargnął jedy- Wałbrzyskich przez lądolód skandynawski, nie lądolód środkowopolski (zlodowacenia szczytowa partia masywu Lisiego Kamienia Odry). Autor argumentował to między in- nadal pozostawała pod wpływem surowego, nymi tym, że w odsłonięciach w Kotlinie zimnego klimatu. Stoki masywu, które przy- Wałbrzyskiej widoczny jest, przykryty „gli- kryte były lodem lodowcowym izolowane nami i deluwiami stokowymi”, jeden poziom były od tych bezpośrednich wpływów kli- utworów morenowych (pokład gliny dennej matycznych, a poddawane były natomiast i zdegradowanej gliny ablacyjnej) spoczy- erozji lodowcowej i działaniu wód ablacyj- wający najczęściej na piaskach wodnolo- nych. Teoretycznie zatem rzeźba szczytowej dowcowych i/lub mułkach zastoiskowych. partii masywu Lisiego Kamienia powinna Jego zdaniem podczas zlodowacenia po- nosić cechy swoistej kumulacji efektów łudniowopolskiego lądolód zatrzymał się degradacji peryglacjalnej, tak jak to jest na u podnóża wzniesień (Stróżek – Ptasia Kopa przykład w przypadku nunataków w Górach – Lisi Kamień) oddzielających Kotlinę Wał- Kaczawskich (Martini 1969), zachodzącej brzyską od Pogórza Wałbrzyskiego. Autor w kilku fazach – okresach plejstocenu. ten sugeruje, że gdyby lądolód południowo- polski przekroczył barierę Strużek – Ptasia Kopa – Lisi Kamień to pozostawiłby po sobie Problem pionowego zasięgu lądolodu osady polodowcowe w „dosyć dobrze za- skandynawskiego mkniętej” od północy Kotlinie Wałbrzyskiej (Jońca 1977, s. 274). Jońca (1975a) opisując efekty oddzia- Jeśli zatem przyjąć jako słuszne powyż- ływania klimatu peryglacjalnego na szczy- sze wyjaśnia dotyczące zasięgu zlodowaceń tową partię masywu Lisiego Kamienia, w Kotlinie Wałbrzyskiej i jej otoczeniu, to wówczas gdy pozostawał on nunatakiem, należałoby uznać, że rzeźba masywu Lisie- wskazuje, że na jego stokach zalega war- go Kamienia kształtowała się w dwóch eta- stwa grubego, ostrokrawędzistego gruzu pach morfogenezy peryglacjalnej. Pierwszy peryglacjalnego. Jak to już wspomniano obejmowałby okres preglacjalny (panowania wyżej gruz ten, tworzy niekiedy stopnie na zimnego klimatu) i zlodowacenia południo- wysokości 550-570 m n.p.m. Cytowany wy- wopolskiego, gdy masyw nie był przykryty żej autor wspomina również, że są to praw- lądolodem. Drugi zaś dotyczyłby okresu dopodobnie resztki wałów kamiennych, po ustąpieniu z obszaru Gór Wałbrzyskich tzw. „warp”, które tworzyły się w klimacie lądolodu zlodowacenia Odry i trwałby, peryglacjalnym na brzegu lodowca. Należy z przerwą na okres interglacjału eemskiego, to rozumieć w ten sposób, że owe warpy aż do schyłku plejstocenu. Tak długi czas, powstawały w miejscu kontaktu lodu lo- gdy masyw Lisiego Kamienia pozostawał dowcowego z powierzchnią stoku wolne- pod wpływem „surowych warunków kli- go od lodu, to jest w strefie tzw. podparcia matycznych”, doprowadził do powstania lodowego. Efektem długotrwałej denudacji w jego wierzchołkowej partii teras kriopla- peryglacjalnej w opinii wspomnianego wy- nacyjnych i hałd gruzu na stokach (Jońca żej autora są również terasy krioplanacyjne 1975a). Czynnikiem sprzyjającym rozwo- występujące na północnym stoku Lisiego jowi tych form był zdaniem cytowanego Kamienia (Jońca 1975a, 1975b). Autor ten autora fakt, iż szczytowa partia Lisiego Ka- wskazuje, że na wysokości 550 m n.p.m. mienia podczas zlodowacenia Odry była widoczne są spłaszczenia stokowe o szero- 210 ANDRZEJ TRACZYK kości do 130 m i nachyleniu 5-11o, zakoń- w okresie plejstocenu w efekcie działania czone od góry skalnym progiem wysokości procesów denudacji zachodzącej w wa- 1,5 m. Podkreśla przy tym, że lokalizacja runkach peryglacjalnych. Na powierzchni tych teras uwarunkowana jest odpowiednią tych spłaszczeń nie ma żadnych rezydual- budową geologiczną, polegającą na zapa- nych głazów czy też bloków skalnych prze- daniu warstw skalnych o różnej odporności mieszczonych soliflukcyjnie (geliflukcyjnie) w stronę przeciwną niż powierzchnia stoku. od podnóża klifów mrozowych. Rozległość Ponadto ich położenie na skłonie ekspono- tych powierzchni wskazuje raczej na to, wanym w kierunku północnym wskazuje że powstały one w efekcie długotrwałych na ich klimatyczne (peryglacjalne) pre- procesów denudacyjnych zachodzących dyspozycje (Jońca 1975b). Brak opisanych jeszcze w okresie preglacjalnym. Stanowią wyżej form rzeźby peryglacjalnej w strefie one raczej fragmenty dawnej powierzchni położonej poniżej 550-570 m n.p.m. jest degradacyjnej (zrównania), która co najwy- dowodem na to, że normalny (zachodzący żej uległa przemodelowaniu w warunkach w warunkach aeralnych) rozwój tych odcin- środowiska peryglacjalnego (brak pokrywy ków stoków został przerwany w okresie, gdy roślinnej, wietrzenie mrozowe, geliflukcja). były one przykryte lodem lodowcowym. Rozmieszczenie i charakter form skal- Badania terenowe przeprowadzone nych, spłaszczeń oraz grubofrakcyjnych przez autora niniejszej rozprawy nie po- pokryw stokowych w masywie Lisiego Ka- twierdzają jednak obecności form rzeźby mienia wskazuje na to, że mają one zwią- peryglacjalnej opisanych przez Jońcę (1975a, zek z czynnikami strukturalnymi podłoża. b). Na stokach masywu Lisiego Kamienia Nie są one zgrupowane w jakiejś wyraźnej w strefie wysokościowej 550-570 m n.p.m. strefie wysokościowej – pasie, który odpo- nie natrafiono nigdzie na skupiska ostro- wiadałby granicy pionowego zasięgu lodu krawędzistego gruzu tworzącego stopnie lodowcowego (tzw. trimline). Powyższy i wały. W kilku miejscach występują tu luź- wniosek można też sprowadzić do konklu- ne (to znaczy niepokrywające ponad 50% zji, że powstanie tych elementów rzeźby, powierzchni) pokrywy głazowo-blokowe, w ostateczności, nie wymagało podparcia ale ich obecność i rozmieszczenie związa- lodowego. Mogły one tworzyć się przez ne są raczej z położeniem wychodni czy długi czas od momentu deglacjacji lądolodu też ostańców denudacyjnych (skałek), wy- zlodowacenia Odry, co najmniej w dwóch kształconych w obrębie bardziej odpornych cyklach peryglacjalnych związanych ze zlo- na degradację partii zlepieńców budujących dowaceniami Warty oraz północnopolskim. masyw Lisiego Kamienia. Ponadto należy zwrócić uwagę na to, że fakt Odnosząc się do obecności teras krio- ich występowania głównie w szczytowej planacyjnych po północnej stronie kulmi- partii masywu związany jest z czynnikiem nacji Lisiego Kamienia, należy wskazać, że litologicznym. Szczytowe partie masywu rozleglejsze wypłaszczenia stokowe (po- budują bowiem bardziej oporne na wie- wierzchnie o nachyleniu poniżej 8o) położo- trzenie i denudację zlepieńce i piaskowce. ne są w pewnej odległości od grzbietu Lisie- Skłony masywu wykształcone są zaś głów- go Kamienia. Niewątpliwie są to spłaszcze- nie w mniej odpornych i podatnych na de- nia denudacyjne, ponieważ ich powierzch- gradację skałach łupkowych. nie ścinają zapadające w kierunku połu- W tym miejscu należy także rozważyć dniowo-zachodnim wychodnie zlepieńców kwestię pionowego zasięgu lodu lodow- i piaskowców karbońskich. Trudno jednak cowego w masywie Lisiego Kamienia. Na ustalić, czy owe spłaszczenia powstały podstawie badań terenowych, a także kwe- Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 211 rendy prac geologów niemieckich Szcze- krywy stokowe położone po południowo- pankiewicz (1954) przyjął, że w tej części -zachodniej stronie Lisiego Kamienia (ryc. 5). Sudetów wszystkie wzniesienia przekracza- Stwierdzenie, która z powyższych sy- jące 600 m n.p.m. sterczały ponad lodem. tuacji była właściwa dla Masywu Lisiego Przemawiać ma za tym fakt, że pozostało- Kamienia, jest trudne do rozstrzygnięcia. ści utworów polodowcowych w okolicach Jak wspomniano w poprzedniej części ni- Wałbrzycha występują maksymalnie do niejszej pracy, na stokach masywu nigdzie 560-570 m n.p.m. (Szczepankiewicz 1954). nie natrafiono na głazy/bloki eratyczne, któ- Na mapie pt.: „Drogi i zasięg zlodowace- re byłyby wskaźnikiem pionowego zasięgu nia północnego w Sudetach Wałbrzyskich”, lodu. Należy przy tym jednak pamiętać, że dołączonej do pracy z 1954 r. autor ten za- położenie eratyków wskazuje na minimal- znaczył, że wierzchołek Lisiego Kamienia ny zasięg wysokościowy lądolodu. Materiał (600 m n.p.m), w przeciwieństwie do pozo- skalny, jak stwierdza to Klimaszewski (1952), stałych wzniesień pasma Strużek – Lisi Ka- przenoszony z tak dużej odległości od Skan- mień, nie był przykryty lodem. Nieco inne dynawii pochodzi ze spągu lądolodu. Autor stanowisko zajmują autorzy objaśnień do ten wskazuje ponadto, że lądolód, aby po- mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 konać stok górski, musiał mieć miąższość (Ihnatowicz i in. 2016). Stwierdzają oni, że równą co najmniej dwukrotnej wysokości na analizowanym terenie najwyżej położo- pokonywanej przeszkody. ne bloki eratyczne, zbudowane przeważnie Najbliżej położony głaz eratyczny w po- z granitów skandynawskich i krzemieni, zycji podszczytowej znajduje się w Parku znajdywane były w okolicy Glinna i Głuszy- w Rusinowej na wysokości około 486 m cy, strefie wysokościowej 520-550 m n.p.m. n.p.m. (ryc. 1, fot. 9). Jest to rozłupany na W związku z tym uważają, że we wschod- dwie części duży blok lokalnego kwarcu niej części Gór Wałbrzyskich w okresie zlo- żyłowego (Czernicka-Chodkowska 1983). dowaceń południowopolskich wierzchołki Jego pierwotny obwód, przed zniszczeniem, górskie wnoszące się powyżej 550 m n.p.m. mógł wynosić ponad 8 m. Nieopodal tego sterczały już ponad powierzchnię lądolodu znaleziska u podnóża wzniesienia parkowe- jako nunataki. go oraz na siodle terenowym, przez które Jeśli zatem przyjąć założenia Szczepankie- przebiega dzisiaj szosa z Wałbrzycha (Sta- wicza (1954) o pionowym zasięgu lądolodu, rego Zdroju) do Jedliny-Zdroju, na początku to jedynie najwyższa część grzbietu Lisiego XX w. czynne były cegielnie, które wykorzy- Kamienia (603 m n.p.m.) z formami skałko- stywały mułki i iły zastoiskowe zalegające wymi wystawałaby powyżej powierzch- pod pokrywą gliny morenowej (ryc. 1, 2). ni lodowej (strefa o długości około 70 m Wysokość tego siodła dochodzi w pobli- i maksymalnej szerokości 12 m). W drugim żu stacji paliw do 489 m n.p.m. Obecność przypadku (Ihnatowicz i in. 2016) zakłada- mułków i iłów zastoiskowych w takim poło- jąc, że lód lodowcowy sięgał do rzędnej żeniu przełęczowym wskazuje, że podczas 550 m n.p.m. to zarówno Lisi Kamień, jak transgresji lądolodu, na skutek podparcia i Ptasia Kopa oraz dwie mniejsze kulmina- lodowego (od strony Starego Zdroju i Rusi- cje znalazłyby się w strefie ekstraglacjalnej nowej) istniało zastoisko. Wody spływające (wolnej od lodu) o powierzchni około 0,25 z powierzchni lodowych oraz stoków wol- km2. Strefa ekstraglacjalna obejmowałaby nych od pokrywy lądolodowej dostarczały wówczas wszystkie spłaszczenia podszczy- do tego zbiornika drobnofrakcyjny materiał towe i formy skalne, które stanowiły źródło mineralny, który deponowany był na jego materiału formującego grubofrakcyjne podnie. Jak wspomniano wyżej, mułki te były 212 ANDRZEJ TRACZYK eksploatowane spod pokrywy morenowej. nunatakiem. Zakładając natomiast, że po- Wskazuje to na fakt, że w późniejszym wierzchnia lodowa sięgała w tej części Gór etapie transgresji masy lodowe przelały się Wałbrzyskich maksymalnie do wysokości przez siodło, a zastoisko uległo likwidacji. 560 m n.p.m., otrzymujemy sytuację, gdy Nawiązując do podglądów Jahna (1981), cały obszar szczytowy Lisiego Kamienia, ale można założyć, że zniszczenie zastoiska również i Ptasiej Kopy jest wolny od lodu. nastąpiło przez masy lodowe nacierające Taka okoliczność wydaje się o tyle prawdo- od strony północno-wschodniej. Autor ten podobna, że lądolód po dotarciu do siodła na podstawie różnych przesłanek geolo- między Lisim Kamieniem a Czarnuszką od gicznych i geomorfologicznych stwierdził strony obniżenia Poniatowa mógł się dalej bowiem, że w pierwszej fazie transgresji swobodnie rozlewać w kierunku SW i S ostatniego lądolodu skandynawskiego na nie natrafiając na swojej drodze większych teren Sudetów masy lodowe przemieszczały przeszkód orograficznych. się z kierunku północno-zachodniego. Z tym etapem należałoby wiązać wtargnięcie lą- Podsumowanie dolodu do Kotliny Wałbrzyskiej (od strony Szczawna-Zdroju i Białego Kamienia) oraz Badania terenowe oraz wyniki przepro- do obniżenia Poniatowa. W głównej fazie wadzonej analizy geomorfologicznej wska- transgresji, podczas której lądolód ulegał zują, że w masywie Lisiego Kamienia nie ma największemu spiętrzeniu na barierach znacznych spiętrzeń materiału skalnego, któ- orograficznych, masy lodowe napływały ry gromadziłby się w okresie zlodowacenia z północnego-wschodu (Jahn 1981). Z tym skandynawskiego Gór Wałbrzyskich w stre- kierunkiem ruchu lądolodu można zatem fie domniemanego podparcia lodowego. wiązać okres przekraczania lokalnych obni- Rozmieszczenie form skalnych i grubofrak- żeń – przełęczy i siodeł terenowych położo- cyjnych pokryw stokowych wskazuje na ich nych między Czarnotą a Ptasim Kamieniem, związek z występowaniem odporniejszych Lisim Kamieniem a Czarnuszką, w rejonie na degradację zlepieńców karbońskich. Nie Kozic i Poniatowa (ryc. 1). Biorąc pod uwagę wyklucza to faktu, że omawiane elementy wysokość wspomnianych obniżeń grzbie- rzeźby nawiązujące do struktury podłoża towych, oraz położenie wysokościowe ob- i prawdopodobnie pierwotnie uformowanie niżenia Poniatowa, można w przybliżeniu już w okresie preglacjalnym (kulminacje, podać, że ich pokonanie przez masy lodowe spłaszczenia – zrównania podszczytowe), wymagało spiętrzenia powierzchni lądolodu były dalej modelowane w wyniku działania do rzędnej około 600 m w przypadku sio- procesów wietrzenia i denudacji charakte- dła położonego między Lisim Kamieniem rystycznych dla środowiska peryglacjalnego. a Czarnuszką, oraz 560 m dla siodła w Ru- Mogły się one rozwijać również w okresie sinowej. Na tej podstawie można określić transgresji ostatniego lądolodu skandy- również miąższość lądolodu pokonującego nawskiego na teren Sudetów Wałbrzyskich te obniżenia grzbietowe. Wynosiłyby one podczas zlodowacenia Odry. Wskazuje na odpowiednio około 90 i 65 m. to rekonstruowana wysokość piętrzenia po- W przypadku masywu Lisiego Kamienia wierzchni lądolodu, która określona została pozostaje problem, którą wielkość piętrze- dla tej części Gór Wałbrzyskich na 560 m nia powierzchni lądolodu przyjąć za mia- n.p.m. Masyw Lisiego Kamienia oraz Pta- rodajną. Przy piętrzeniu do rzędnej 600 m sia Kopa były wówczas nunatakiem. Brak n.p.m. można raczej wykluczyć możli- większych form skalnych (wychodni, ścian/ wość, że wierzchołek Lisiego Kamienia był progów skalnych) sprawił jednak, że w strefie Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego... 213 podparcia lodowego nie doszło do powsta- Podziękowania nia rozległej strefy akumulacji gruzu pery- Dziękuję recenzentowi za cenne uwagi glacjalnego. Pojedyncze głazy i bloki skalne dotyczące prezentowanej problematyki oraz spotykane do wysokości 540-510 m n.p.m. tekstu. Badania przeprowadzono przy finan- zostały rozwleczone na stokach poniżej ska- sowym wsparciu Instytutu Geografii i Rozwo- łek i wychodni skalnych przez procesy geli- ju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskie- flukcji zachodzące w okresie postglacjalnym, go (projekt nr 1015/S/IGRR/2018). to jest w okresie panowania środowiska peryglacjalnego podczas zlodowacenia Warty i północnopolskiego.

Literatura

Chmal H., Czerwiński J., Traczyk A. 1993. Plej- Jońca E. 1975a. Kotlina Wałbrzyska w okresie stoceńskie zlodowacenia Sudetów, [W:] plejstoceńskim. Przegląd Geograficzny, H. Chmal, A. Traczyk (red.), II Zjazd Geo- 47(3): 539-545. morfologów Polskich, „Morfologia gór śred- Jońca E. 1975b. Plejstoceńskie spłaszczenia sto- nich”, Streszczenia referatów i przewodnik kowe w Sudetach Środkowych. Wszechświat, wycieczkowy, Lądek Zdrój 4-7 październi- 2(2136): 44-46. ka 1993, Zakł. Geomorfologii, Inst. Geogr. Jońca E. 1977. Stratygrafia czwartorzędu Kotliny UWr, s. 11-12. Wałbrzyskiej. Przegl. Geol., 23(6): 217-275. Conrad O., Bechtel B., Bock M., Dietrich H., Fi- Jońca E. 1979. Środowisko geograficzno-przy- scher E., Gerlitz L., Wehberg J., Wichmann V., rodnicze miasta Wałbrzycha. [W:] I. More- Böhner J. 2015. System for Automated Geo- lowska (red.), Kronika Wałbrzyska, Roczniki scientific Analyses (SAGA) v. 2.1.4, Geosci. Wałbrzyskie, Wałbrzyskie Tow. Kultury, War- Model Dev., 8, 1991–2007, doi:10.5194/gmd- szawa, Wrocław, s. 59-82. 8-1991-2015. Jońca E. 1985. Geograficzno-przyrodnicze wa- Czernicka-Chodkowska D. 1983. Zabytkowe głazy runki rozwoju i zagadnienie ochrony śro- narzutowe na obszarze Polski. Katalog część dowiska miasta Wałbrzycha. Przegląd Geo- IV, PAN – Muzeum Ziemi, Wyd. Geol., War- graficzny, 58(1-2): 73-91. szawa, 160 s. Jasiewicz J., Stepinski T.F. 2013. Geomorphons – Haydukiewicz A., Olszewski S., Porębski S., Teissey- a pattern recognition approach to classifica- re A. 1984. Szczegółowa mapa geologiczna tion and mapping of lanforms, Geomorpho- Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Wałbrzych, logy, 182: 147-156. Wyd. Geol., Warszawa. Klimaszewski M. 1952. Zagadnienia plejstocenu Ihnatowicz A., Cymerman Z., Awdankiewicz H., południowej Polski. Biul. PIG, 65: 137-268. Ciszek D., Badura J. 2016. Objaśnienia do Martini A. 1969. Sudetic tors formed under peri- szczegółowej mapy geologicznej Polski glacial conditions. Biul. Perygl., 19: 351-369. 1:50 000, arkusz Wałbrzych, Państwowy Michniewicz M., Czerski M., Kiełczawa J., Wojtko- Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut wiak A. 1996. Staroplejstoceńska sieć dolin Badawczy, Warszawa, 73 s. kopalnych Sudetów Zachodnich i ich przed- Jahn A. 1960. Czwartorzęd Sudetów, [W:] H. Te- pola. Przegl. Geol., 44(12): 1232-1238. isseyre (red.), Regionalna budowa geologicz- Migoń P. 2005. Regiony fizycznogeograficzne, na Polski, T. 3, 2. Utwory trzeciorzędowe [W:] A. Żelaźniewicz (red.), Przyroda Dolnego i czwartorzędowe oraz pogląd na rozwój Śląska, PAN Oddział we Wrocławiu, s. 19-37. budowy geologicznej Sudetów, Pol. Tow. Migoń P., Placek A. 2014. Litologiczno-struktural- Geol., Kraków, s. 257-418. ne uwarunkowania rzeźby Sudetów. Przegląd Jahn A. 1980. Główne cechy i wiek rzeźby Sude- Geologiczny, 62(1): 36-43. tów. Czas. Geogr. 51(2): 129-154. Przybylski B. 1998. Glacial and neotectonic con- Jahn A. 1981. Uwagi o ruchu lądolodu plej- straints on the Quaternary evolution of the stoceńskiego na Dolnym Śląsku, Biul. Inst. Fore-Sudetic reach of the Nysa Kłodzka river. Geol. 321, Z badań czwartorzędu w Polsce, Geol. Quart., 42(3): 221-238. 23: 117-128. Szczepankiewicz S. 1954. Morfologia Sudetów 214 ANDRZEJ TRACZYK

Wałbrzyskich, Prace Wroc. Tow. Nauk, Se- Wójcik J. 1985. Kierunki nasunięć lądolodu zlodo- ria B., 65, 152 s. wacenia środkowopolskiego w świetle składu Szczepankiewicz S. 1963. Zagadnienie wieku mo- petrograficznego moren między Kotliną Jele- ren dennych w Sudetach. Acta Univ. Wra- niogórską a blokiem Gór Sowich, Kwartalnik tisl., 9, Prace Inst. Geogr. Ser. A., 1: 169-189. Geologiczny, 29(2): 437-458. Szczepankiewicz S. 1989. Ziemie południowo- Wójcik J. 2013. Mining changes on the example -zachodniej Polski – morfogeneza i dzieje of the Wałbrzych Basin relief (The Sudetes, czwartorzędowe, Acta Univ. Wratisl, 1029, Poland), Zeitschrift für Geomorphologie, Prace Geogr., 47, 136 s. 57(2): 187-205. Stupnicka E. 1989. Geologia regionalna Polski. Żelaźniewicz A. 2015. Przeszłość geologiczna, Wyd. Geol., Warszawa, 286 s. [W:] A. Żelaźniewicz (red.), Przyroda Dolnego Walczak W. 1968. Sudety, Dolny Śląsk, cz. 1, Śląska, PAN Oddział we Wrocławiu, s. 39-99. PWN, 383 s.

Geomorphology of the Lisi Kamień massif and the vertical extent of the Pleistocene ice sheet in the Wałbrzyskie Mts (Sudetes)

Summary The purpose of the work was to verify information on the occurrence of slope accumulation in the Lisi Kamień massif (603 m a.s.l) in the Wałbrzyskie Mts (Sudetes) associated with the presence of the Scandinavian ice sheet. The studies showed that in the summit zone of the massif there were no significant forms build of loose rock material that would accumulate in the area of the presumed maximum vertical extent of Pleis- tocene ice sheet (trimline). The reconstructed maximum vertical range of ice was ca. 560 m a.s.l. The lack of larger rock forms (rock steps, walls, tors), however, prevented formation of an extensive accumulation belt of periglacial debris in the zone of ice limit. The distribution of rock formations and block covers indicates that their formation and distribution were determined by the presence of conglomerates that are more resistant to the degradation among the clastic upper carboniferous sedimentary complex. Single blocks of these rocks were encountered up to 540-510 m a.s.l. They were scattered on the slopes by solifluction during the dominance of the periglacial environment in the period of the late Saalian (Warthian) and Wieschelian Glaciations.

Adres autora:

Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski pl. Uniwersytecki 1 50-137 Wrocław e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW Andrzej Traczyk t. 22(2019): 215-242

Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim (Sudety Środkowe)

Wstęp (1979) w ramach charakterystyki środowi- ska przyrodniczego Wałbrzycha, nawiązu- W pracy scharakteryzowano pod wzglę- jąc przy tym do wcześniejszych opracowań dem morfologicznym położony na Pogó- Szczepankiewicza (1948, 1954). Z cytowanych rzu Wałbrzyskim, przełomowy odcinek opracowań można wnosić, że jar Pełcznicy doliny Pełcznicy rozciągający się między powstał w okresie recesji lądolodu odrzań- Szczawienkiem a Świebodzicami (ryc. 1). skiego (stadiał maksymalny zlodowacenia Przełom ten (jar rzeczny), wraz z sąsied- środkowopolskiego) jako nowa droga od- nim przełomem Szczawnika, stanowi naj- wodnienia Kotliny Wałbrzyskiej. Pierwotnie cenniejszą pod względem krajobrazowym funkcję tę pełniło obniżenie doliny Lubie- i przyrodniczym część Książańskiego Par- chowskiej Wody, którą obecnie przebiega ku Krajobrazowego (Jońca 1989). Obydwa, linia kolejowa ze Świebodzic do Wałbrzy- głęboko wcięte w wierzchowinę Pogórza cha-Szczawienka (ryc. 1). Jar Pełcznicy byłby Wałbrzyskiego jarowe odcinki wspomnia- zatem przykładem przełomu epigenetycz- nych dolin, objęte są rezerwatem „Przeło- nego, który uformował się w konsekwencji my pod Książem koło Wałbrzycha”1. Opis pobytu w Sudetach lądolodu skandynaw- tego rezerwatu zawiera m.in. opracowanie skiego (Szczepankiewicz 1954). W związku Mayera (2012). z tym celem niniejszej pracy jest również Dolina Pełcznicy przywoływana jest wskazanie czy istniały jakieś morfologiczne w opracowaniach dotyczących rozwoju lub też strukturalne uwarunkowania powsta- rzeźby Sudetów Środkowych (Szczepankie- nia tej formy rzeźby. wicz 1954, Walczak 1968), jednakże jak do tej pory nie doczekała się szczegółowego opracowania geomorfologicznego. Dolina Metody pracy ta, a zwłaszcza jej dolny odcinek w Świe- Jak to już wspomniano wyżej, celem pra- bodzicach z zachowanym systemem teraso- cy jest ukazanie charakterystycznych cech wym, był przedmiotem analizy pod kątem morfometrycznych przełomowego odcinka czwartorzędowego rozwoju sieci dolinnej doliny Pełcznicy. W dotychczasowej litera- Pogórza Wałbrzyskiego (Stachura 1993, turze na ten temat jest niewiele informacji, Krzyszkowski i Stachura 1993, 1998 a, b). a poza tym opierają się one głównie na Ogólny opis jaru Pełcznicy podał Jońca

1 Rezerwat powstał w 2000 r. Jego powierzchnia wynosi ponad 230 ha, a głównym celem ochrony jest zachowanie różnorodności flory i fauny przełomowych odcinków rzeki Pełcznicy i Szczawnika. Ze względu na główny element ochrony rezerwat sklasyfikowany jest jako leśny (źródło: Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych). 216 ANDRZEJ TRACZYK

Ryc. 1. Położenie terenu badań (odcinek doliny Pełcznicy zaznaczono białą przerywaną linią). Objaśnienia: rez.P. – rezerwat „Przełomy pod Książem koło Wałbrzycha”, ZK – Zamek Książ; izolinie pogrubione co 50 m. Opracowano z wykorzystaniem NMT oraz Bazy Danych Obiektów Topograficznych 10k. Fig 1. Location of the study area (studied valley section marked with white dotted line). Explanations: rez. P. – nature reserve “Przełomy pod Książem near Wałbrzych”, ZK – Książ Castle; thick contour lines every 50 m. Based on DEM and topographic database BDTO10k. analizie map topograficznych. Zasadniczą wych. Kartowaniem objęto odcinek doliny trudność stanowi w tym przypadku fakt, że od południowej granicy Książańskiego Par- rysunek poziomicowy tych map ukazuje ku Krajobrazowego do jej wylotu poniżej w dużym uproszczeniu morfologię doliny, Zamku Książ (ryc. 2). Wykorzystano przy cechującej się znacznym zróżnicowaniem tym zobrazowania numerycznego modelu wysokościowym zboczy oraz dużymi spad- terenu (NMT) o rozdzielczości 1×1 m, opra- kami i obecnością licznych form skalnych. cowanego na podstawie danych LiDAR2. Podstawę opracowania stanowiło karto- Wytworzona na podstawie NMT mapa wanie geomorfologiczne, które przeprowa- cieniowanego reliefu z rysunkiem pozio- dzono w okresie wczesnowiosennym i je- micowym stanowiła podkład kartowania siennym, gdy stan roślinności nie utrudniał terenowego, które obejmowało formy de- w znaczącym stopniu obserwacji tereno- nudacyjne i pokrywy stokowe występujące

2 Materiały cyfrowe (Numeryczny Model Terenu i Baza Danych Obiektów Topograficznych 10k) wykorzy- stane podczas prac nad niniejszym artykułem zostały udostępnione przez Głównego Geodetę Kraju na mocy licencji DIO.DFT.DSI.7211.1619.2015_PL_N z dnia 4 kwietnia 2015 roku. Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 217

Ryc. 2. Budowa geologiczna obszaru badań wg Szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000 (arkusze Wałbrzych, Świebodzice). Objaśnienia: 1 – granice i nr wydzieleń geologicznych, 2 – uskoki przypuszczalne, 3 – głazy eratyczne, 4 – odkrywki utworów czwartorzędowych opisane przez Szczepankiewicza (1954), 5 – teren zabudowany, 6 – granica Książań- skiego Parku Krajobrazowego; ZK – Zamek Książ, StK – Stary Książ, stdn. – stadnina. Wydzielenia geologiczne: 1 – szarogłazy z wkładkami mułowców (dewon górny), 2 – mułowce z wkładkami szarogłazów i soczewami wapieni (dewon górny), 3 – zlepieńce gnejsowe i piaskowce gruboziarniste z soczewkami zlepieńców bogatych w wapienie dewońskie (karbon dolny, kulm z Książa), 4 – zlepieńce polimiktyczne (karbon dolny, kulm z Chwali- szowa), 5 – gliny zwałowe (plejstocen – zlodowacenie środkowopolskie, stadiał maksymalny), 6 – utwory fluwialne, koluwialne, deluwialne (czwartorzęd). Opracowano z wykorzystaniem NMT, izolinie co 5 m. Fig. 2. Geological structure of the study area according to the Detailed Geological Map of the Sudetes, scale of 1:25 000 (sheets Wałbrzych and Świebodzice). Explanations: 1 – boundaries and number of geological units, 2 – assumed faults, 3 – erratic boulders, 4 – exca- vations of Quaternary deposits described by Szczepankiewicz (1954), 5 – built–up area, 6 – boundary of Książański Landscape Park; ZK – Książ Castle, StK – Old Książ Castle, stdn. – stud farm. Geological units: 1 – greywacks with mudstones (Upper Devonian), 2 – mudstones with greywack inserts and limestone inserts (Upper Devonian), 3 – gneiss conglomerates and coarse sandstones with polymictic conglomerate rich in Devonian limestones (Lower Carboniferous, Culm formation from Książ), 4 – polymictic conglomerates (Lower Carboniferous, Culm formation from Chwaliszów), 5 – glacial till (Pleistocene – Saalian glaciation, maximum stage), 6 – fluvial, colluvial, deluvial deposits (Quaternary). Based on DEM; contour line every 5 m. 218 ANDRZEJ TRACZYK na zboczach doliny oraz elementy rzeźby to, że skały, które powstały w tym basenie dennej i korytowej. reprezentują utwory delt stożkowych za- Rezultaty kartowania terenowego prze- silanych przez rzeki rozcinające aktywną niesione zostały metodą wektoryzacji do skarpę uskokową ograniczającą basen od postaci cyfrowej. Ponadto na bazie NMT południa i południowego-zachodu. W pro- wyznaczono różnorodne parametry geo- cesach sedymentacyjnych dużą rolę odgry- morfometryczne oraz wygenerowano pro- wały procesy grawitacyjne, spływy masowe file morfologiczne, obrazujące charaktery- i prądy zawiesinowe (Porębski 1981). Układ styczne cechy rzeźby doliny. Przetwarzanie paleostruktur prądowych oraz skład petro- cyfrowe danych pochodzących z kartowa- graficzny otoczaków wskazuje, że materiał nia oraz analizę geomorfometryczną NMT klastyczny dostarczany był do zbiornika wykonano w programach QGIS (QGIS De- z bloku sowiogórskiego (otoczaki gnejsowe) velopment Team 2018) i SAGA GIS (Conrad oraz hipotetycznego masywu południowe- i in. 2015). Spośród licznych parametrów go (materiał polimiktyczny). geomorfometrycznych oferowanych w pro- Skały występujące w strefie przełomu gramie SAGA GIS do charakterystyki doli- Pełcznicy to głównie grubofrakcyjne osady ny wykorzystano nachylenie powierzchni, dolnego karbonu, wykształcone w posta- topograficzny indeks uwilgotnienia (SAGA ci szarogłazów (szarowak)3 arkozowych, Topographic Wetness Index, w skrócie TWI), zlepieńcowatych oraz zlepieńców należą- topograficzny indeks pozycji (Topographic cych do tzw. facji kulmowej (Smulikowski Position Index – TPI), energii rzeźby (wyso- i Teisseyre 1951). Ich całkowita miąższość kości względnych). NMT posłużył także do szacowana jest na 2000-3000 m. Cechą wykonania pomiarów morfometrycznych charakterystyczną tych skał jest bardzo charakteryzujących zbocza i dno doliny grube i słabo zaznaczone uławicenie, niski oraz do określenia orientacji ostróg skal- stopień wysortowania oraz obecność du- nych i osi bocznych dolinek denudacyjnych. żych otoczaków o rozmiarach od kilku do kilkunastu centymetrów, a wyjątkowo nawet ponad 200 cm (Smulikowski i Teisseyre 1951). Budowa geologiczna obszaru badań Otoczaki i okruchy tkwią w masie szarogła- Jarowy odcinek doliny Pełcznicy poło- zowej, której stosunek do gruboklastyczne- żony jest w obrębie depresji Świebodzic, go materiału jest zmienny (Teisseyre 1956). która stanowi waryscyjski basen sedymen- Ze względu na zróżnicowany skład petro- tacyjny rozciągający się między metamor- graficzny w kulmie depresji Świebodzic wy- fikiem kaczawskim a gnejsową krą Gór So- różnia się dwie serie facjalne: kulm z Książa wich (Teisseyre 1956). Porębski (1981) uważa, oraz kulm z Chwaliszowa. W pierwszej serii że depresja Świebodzic jest fragmentem wyraźnie dominują gnejsy sowiogórskie. wczesnowaryscyjskiego, morskiego base- Stanowią one według Żelaźniewicza (2015) nu sedymentacyjnego o charakterze za- ponad 90% materiału grubofrakcyjnego tych padliska tektonicznego, który powstał na skał. W drugiej serii obok gnejsów występu- północnym przedpolu gnejsowego bloku ją jasnoszare granity, różnorodne łupki me- Gór Sowich. Autor ten stwierdza ponad- tamorficzne i fyllitowe oraz skały osadowe

3 Szarogłaz (szarowaka) – piaskowiec, zazwyczaj o szarej barwie zawierający w materiale detrytycznym 25-100% okruchów skalnych; szarogłazy arkozowe – piaskowce zawierające w materiale detrytycznym 25-100% skaleni, kwarcu, okruchów skał, łyszczyków (wg Ryka W. i Maliszewska A. 1982, Słownik petrograficzny, Wyd. Geol., Warszawa). Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 219

(Smulikowski i Teisseyre 1951, Porębski 1981). doliny, gdzie budują jej zbocza oraz wierz- Wśród otoczaków skał osadowych wyróżnić chowinę Pogórza Wałbrzyskiego (ryc. 2). można szare łupki dewońskie, różnorodne Tektonika depresji Świebodzic jest bar- kwarcyty, piaskowce krzemionkowe oraz dzo złożona. Skały dewonu oraz serii kul- piaskowce i szarowaki dewońskie (Smuli- mowej wykazują silne zaburzenia warstw kowski i Teisseyre 1951). i intensywne sfałdowanie, przy czym upady Badania litofacjalne Porębskiego (1981) są najczęściej strome, a w wielu wypad- wskazują, że w kulmie z Chwaliszowa do- kach prawie pionowe (Smulikowski i Teis- minują (ponad 85% udziału w masie skal- seyre 1951). Jest to związane z obecnością nej) zlepieńce o zwartym szkielecie ziarno- licznych fałdów stojących o osiach E-W (Że- wym. W kulmie z Książa udział zlepieńców laźniewicz 2015). Z kolei uskoki tektoniczne o zwartym szkielecie wynosi około 30%, tworzą dwa główne systemy. Jeden z nich przeważają natomiast zlepieńce o rozpro- wykazuje kierunek NW-SE albo NNW-SSE szonym szkielecie ziarnowym (ponad 45%). i jest równoległy do brzeżnego uskoku su- W przypadku szkieletu zwartego, grube deckiego. System drugi jest w przybliżeniu klasty (żwiry, otoczaki, głazy) są gęsto upa- prostopadły do pierwszego, wykazując bieg kowane (tekstura zwarta) lub częściowo NE-SW (Smulikowski i Teisseyre 1951). Uskoki stykają się ze sobą (tekstura kontaktowa). tego systemu występują również w strefie W zlepieńcach o rozproszonym szkielecie przełomu Pełcznicy. Kilka z nich zostało tylko w nielicznych przypadkach klasty gru- wykartowanych w terenie (Kaczorowski bofrakcyjne stykają się ze sobą (zlepieniec i Wojewoda 2011, s. 251) w pobliżu Zamku bogaty w masę wypełniającą) lub też nie Książ. Jeden z nich biegnie po południowej mają zupełnie kontaktu ze sobą (żwirowiec stronie cypla, na którym rozlokowany jest piaszczysty). Cytowany autor wskazuje rów- Zamek Książ. Do przebiegu tego uskoku nież, że szkielet gruboklastyczny zlepień- nawiązuje oś doliny Pełcznicy na odcinku ców osadzony jest w masie wypełniającej po południowej stronie Zamku. Dwa kolej- złożonej ze źle wysortowanego, średnio- ne uskoki, położone na północ od Zamku, i gruboziarnistego piaskowca, zawierającego przecinają natomiast dolinę skośnie. Uskoki niekiedy znaczną domieszkę ostrokrawędzi- te oraz dyslokacje występujące w podłożu stego, bardzo drobnego żwiru. Zamku Książ wykazują współczesną ak- Na szczegółowej mapie geologicznej tywność tektoniczną. Przejawem tego są Sudetów w skali 1:25 000 (Teisseyre i Gaw- uszkodzenia elementów architektonicznych roński 1965, Haydukiewicz i in. 1982) w strefie Zamku Książ (Kasza i in. 2017). przełomu Pełcznicy wyróżniono zlepieńce gnejsowe i piaskowce, gruboziarniste zle- pieńce z soczewkami zlepieńców bogatych Ogólna charakterystyka rzeźby doliny w wapienie dewońskie zaliczane do serii Pełcznicy w świetle literatury kulmu z Książa oraz zlepieńce polimik- Obszar Pogórza Wałbrzyskiego obejmu- tyczne reprezentujące kulm z Chwaliszowa jący dolne odcinki Szczawnika i Pełcznicy (ryc. 2). Należy przy tym podkreślić, że skały scharakteryzował pod względem morfo- należące do kulmu z Chwaliszowa odsłania- logicznym Szczepankiewicz (1954). Autor ją się jedynie w środkowej części przełomu ten wyróżnił w obrębie Pogórza Wałbrzy- Pełcznicy między Starym Książem a Zam- skiego powierzchnię dawnego zrównania kiem Książ (ryc. 2). Większą powierzchnię denudacyjnego wznoszącą się do 400 m zajmują one po lewej orograficznie stronie n.p.m., którą określił jako pogórski poziom 220 ANDRZEJ TRACZYK

Cieszowski4. Jego charakterystyczną cechą lądolodu środkowopolskiego (zlodowacenie jest występowanie łagodnie nachylonych Odry) na obszarze Pogórza Wałbrzyskiego. powierzchni wierzchowinowych, ponad Więcej szczegółów na temat morfologii które wznoszą się pojedyncze kopula- przełomów koło Książa podają Krzyszkowski ste kulminacje o wysokości względnej do i Stachura (1993). Autorzy ci wskazują, że 20 m. Maksymalne deniwelacje w obrębie przełomy Pełcznicy i Szczawnika stanowią poziomu Cieszowskiego nie przekraczają wąskie (50-100 m szerokości) i długie na 35 m. Po południowo-zachodniej stronie około 3 km gardziele o pionowych ścianach wierzchowiny poziomu Cieszowskiego, i skalnym niewyrównanym dnie (Krzyszkow- między dolinami Pełcznicy i Czyżynki, ski i Stachura 1993, s. 75). Ponadto podają rozciąga się pasmo płytkich obniżeń po- oni, że w strefach przełomowych występują łożonych w poziomie około 380 m n.p.m., koryta skalne i małe wodospady. Informacje które Szczepankiewicz (1954) umownie okre- te, w odniesieniu do przełomu Pełcznicy, śla jako obniżenie Szczawienka. W strefie zostały zweryfikowane w trakcie kartowania tego obniżenia, do wysokości Szczawienka, terenowego, o czym będzie mowa w dalszej Pełcznica i Szczawnik płyną szerokimi, pła- części pracy. skodennymi dolinami, których dna zalegają W późniejszych publikacjach zawarte zaledwie 10 m poniżej obszaru wysoczy- są również dane dotyczące spadków dolin znowego. Przełomy Szczawnika i Pełcznicy w obrębie Pogórza Wałbrzyskiego, które rozpoczynają się na granicy tych dwóch, zestawiono na podstawie analizy map topo- wspomnianych wyżej, jednostek morfolo- graficznych w skali 1:25 000 (Krzyszkowski gicznych Pogórza Wałbrzyskiego. Od tego i Stachura 1998 a, b). Doliny w odcinkach miejsca rzeki wcinają się głębokimi dolinami kotlin mają spadki rzędu 4-6‰ (tj. 4-6 m na w wierzchowinę poziomu Cieszowskiego. 1000 m długości), podczas gdy w odcinkach Szerokość dna doliny Pełcznicy w prze- przełomowych wzrastają one do 20-25‰, łomie spada nawet do 15 m, a jej zbocza a lokalnie na krótkich dystansach nawet osiągają wysokość do 80 m (Szczepankiewicz do 35‰. Określono również, że zbocza 1954). W górnej części są one ograniczone doliny Pełcznicy na całej długości przeło- ostrym załomem, który przechodzi w po- mu mają nachylenie powyżej 15o (Krzysz- ziom pogórski o wysokości 400 m n.p.m. kowski i Stachura 1998a). Na rycinie nr 8 Szczepankiewicz (1954) wskazuje również, że w cytowanej pracy w dolinie Pełcznicy nie w strefach przełomowych wspomnianych zaznaczono bystrzy (stref progów i zwięk- dolin nie ma teras rzecznych. Są one nato- szonych spadków koryta). Natomiast na pro- miast dobrze rozwinięte powyżej i poniżej filu podłużnym doliny Pełcznicy zawartym tych odcinków. Jedynie w dolnej części w kolejnej pracy (Krzyszkowski i Stachura przełomu Pełcznicy (punkty A i B na ryc. 2) 1998b) w końcowym odcinku tego przeło- na spłaszczeniach skalnych leżących 5-7 m mu zaznaczono wodospad (?). Nie ma go ponad dnem doliny stwierdzono obecność jednak na innych rycinach w tej pracy. Co płatów pylastej glinki z gruzem i drobnym ciekawe w sąsiedniej dolinie przełomowej żwirem, bez domieszek materiału północne- Szczawnika wyróżniono trzy strefy bystrzy go (Szczepankiewicz 1954, s. 46-47), o miąż- (Krzyszkowski i Stachura 1998a – „rapids and szości 0,5-0,8 m. Najwidoczniej zatem oma- waterfalls” na ryc. 8), które pod względem wiane pokrywy powstały już po deglacjacji położenia odpowiadałyby w Pełcznicy miej-

4 Nazewnictwo i pisownia przyjęte za Szczepankiewiczem (1954, s. 23) Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 221 scom, w których dolina zmienia gwałtownie zmiana kierunku doliny (przejście jedne- swój bieg: z NE na NW, następnie z E na W, go zakola w drugie) wytworzyły się ostro- oraz z SW na NE. gi (wąskie grzbiety o skalistych zboczach Jak już wspomniano wyżej, przedstawio- i wierzchowinie). Ponadto krótsze formy ne informacje dotyczące morfologii przeło- tego typu występują na zboczach doliny, mu Pełcznicy bazują głównie na analizie map często ułożone jedna nad drugą, w strefach topograficznych w skali 1:25 000. Wydaje się, między niszami i stromymi dolinkami sto- że w przypadku rzeźby tak zróżnicowanej kowymi. Oprócz tego na zboczach doliny pod względem deniwelacji i spadków, dane występują liczne formy skalne (ściany skalne te są zbyt ogólnikowe. Można to zrozumieć, i skałki stokowe). Warto przy tym zwrócić jeśli weźmiemy pod uwagę, że w latach uwagę, że najwięcej form skalnych występu- 90. ubiegłego wieku w badaniach geomor- je w środkowej części doliny, a więc w stre- fologicznych nie wykorzystywano jeszcze fie, w której Pełcznica przecina wspomniany w szerszym zakresie danych wysokościo- wyżej wał występujący w obrębie wierzcho- wych (NMT) i narzędzi GIS. winy Pogórza (ryc. 3, fot. 1). Poniżej form skalnych, ale również na stromych zboczach doliny występują stożki usypiskowe i stoki Morfologia przełomowej doliny z pokrywą składającą się przeważnie z gła- Pełcznicy zów oraz gruzu, a miejscami również z gła- zów i bloków skalnych (fot. 2, 3). Przełomowy odcinek doliny Pełcznicy W północnej części doliny, na połu- ma zasadniczo południkowy przebieg5. dnie od wylotu doliny dopływu, powstało Dolina w tej strefie wcina się na głębokość łukowate podcięcie o długości ponad 50 m kilkudziesięciu metrów (ryc. 3) w wierz- i wysokości 10 m. Poniżej skarpy tego pod- chowinę Pogórza Wałbrzyskiego (poziom cięcia w obrębie powierzchni dennej wi- Cieszowski), która leży przeciętnie w pozio- doczne jest suche starorzecze. Podobne mie 400-415 m n.p.m. W środkowej części formy opuszczonych koryt istniały zapewne analizowanego obszaru, po obu stronach w obrębie rozszerzania doliny położonego Pełcznicy, ponad tę powierzchnię wznoszą na północny-zachód od cypla Zamku Książ. się dwa kopulaste, wydłużone wzniesienia Zostały one jednak zniszczone w wyniku osiągające wysokość ponad 430 m n.p.m. budowy w tym miejscu założenia parkowe- Ich osie podłużne układają się skośnie do go (staw z wyspą, groble itp.). przebiegu doliny. Formy te, o czym wspo- W środkowej części doliny przebieg ko- minał już Szczepankiewicz (1954), tworzą nie- ryta pokrywa się z układem zakoli – wciętych jako wał o wysokości względnej 15-20 m. meandrów. Jest to strefa, w której dno doliny Dolinę Pełcznicy od wierzchowiny Po- jest bardzo wąskie. Poniżej Zamku Książ doli- górza oddzielają po obu jej stronach ostre na stopniowo rozszerza się, a koryto ma prze- załomy stokowe o łukowatym przebiegu. bieg sinusoidalny. W strefie tej koryto Pełczni- Mniej więcej od Starego Książa, wyróż- cy wykazuje tendencję do swobodnego me- nić można 6 wciętych meandrów – zako- androwania w obrębie dna i w kilku miejscach li (ryc. 3), które w środkowej części doli- podcina zbocze doliny (ryc. 3). Efektem tego ny mają charakter amfiteatrów skalnych. działania rzeki są łukowate skarpy erozyjne W miejscach, gdzie następuje gwałtowna osiągające wysokość 10-25 m.

5 W badaniach nie uwzględniono odcinka leżącego na południe od tego miejsca w kierunku Szczawienka, ze względu na zabudowę dna oraz inne przekształcenia antropogeniczne doliny. 222 ANDRZEJ TRACZYK

Ryc. 3. Morfologia przełomu Pełcznicy. Objaśnienia: 1 – wierzchowina Pogórza Wałbrzyskiego (poziom Cieszowskiego), 2 – górne załomy doliny Pełcz- nicy, 3 – większe grzbiety (ostrogi meandrowe/skalne), 4 – formy skalne (ściany, skałki stokowe), 5 – suche doliny denudacyjne, 6 – stożki usypiskowe, stoki z pokrywą grubofrakcyjną, 7 – podcięcia erozyjne, 8 – progi skalne w korycie, 9 – terasy rzeczne (wartości liczbowe oznaczają wysokość terasy w metrach n.p.rz.), 10 – stożki napły- wowe, 11 – granice strefy kulminacji (wału) w obrębie poziomu Cieszowskiego, 12 – linie profili morfologicznych, 13 – granice odcinków doliny przełomowej (A, B, C); ZK – Zamek Książ, StK – Stary Książ, stdn. – stadnina koni. Fig. 3. Morphology of the Pełcznica gorge. Explanations: 1 – summit plateau of the Wałbrzych Foothills (Cieszów planation surface), 2 – upper edges of the Pełcznica valley, 3 – larger ridges (meander spurs), 4 – rock ouctrops (rock walls, tors), 5 – denudation valleys, 6 – talus, slopes with coarse–grained covers, 7 – lateral erosion undercuts, 8 – rock steps in the river channel, 9 – river terraces (numerical values denote height of the terraces in metres), 10 – alluvial fans, 11 – boundaries of culmination zone (hatched area) within Cieszów planation surface, 12 – lines of morphological cross sections, 13 – boundaries the valley segments (A, B, C); for explanation of symbols: ZK, StK, stdn. – see Fig. 2. Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 223

Fot. 1. Skałka stokowa w formie iglicy na prawym zboczu doliny Pełcznicy (strefa profilu morfologicznego nr 7 – lokalizacja ryc. 3) (fot. A. Traczyk). Phot. 1. Spire-formed tor on the right slope of the Pełcznica valley (zone of morphological profile No. 7, for location see Fig. 3) (photo A. Traczyk). 224 ANDRZEJ TRACZYK

Fot. 2. Stożek usypiskowy sięgający do koryta Pełcznicy w środkowym odcinku doliny (fot. A. Tra- czyk). Phot. 2. Talus reaching Pełcznica river channel in the middle section of the valley (photo A. Traczyk).

W południowej części przełomu zbocza rębie nieckowatego dna doliny ma głębokość doliny Pełcznicy nacinają dwie wyraźnie za- od 4 m w górnej do 2 m w dolnej części do- znaczające się formy bocznych dolin (ryc. 3). liny, a u jego wylotu widoczny jest wyraźny Jednak również i one są od góry zakończone stożek napływowy (ryc. 3, fot. 4). ostrym załomem. Największą z nich jest do- Koryto Pełcznicy wykształcone jest lina położona po południowej stronie ostrogi w grubofrakcyjnym rumowisku rzecznym, Starego Książa. Jest ona odwadniana przez składającym się ze żwirów oraz ostrokra- niewielki ciek. Nie dociera on jednak do wędzistych głazów i bloków skalnych. koryta Pełcznicy, lecz niknie w grubofrak- W korycie, poza jednym przypadkiem, nie cyjnym materiale stożka, który wytworzył stwierdzono obecności progów skalnych. się poniżej progu tej doliny. Ujście tej doliny W środkowej, najwęższej części doliny jest bowiem zawieszone około 20 m ponad przełomowej, w korycie widoczny jest nie- współczesne dno doliny Pełcznicy. W pół- wielki stopień skalny (ryc. 3). Składa się on nocnej części obszaru z prawej strony do- z 2-3 płyt skalnych o łącznej wysokości ciera do Pełcznicy bezimienny dopływ. Ciek około 0,5 m, pochylonych pod niewielkim ten spływa z obniżenia położonego między kątem w kierunku południowym, to jest Zamkiem a stadniną. Wcios erozyjny w ob- przeciwnym do spadku koryta. Natomiast Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 225

Fot. 3. Fragment lewego zbocza doliny Pełcznicy z pokrywą głazowo-gruzową poniżej Starego Książa (fot. A. Traczyk). Phot. 3. Fragment of the left slope of the Pełcznica valley with a boulder slope cover below Stary Książ Castle (photo A. Traczyk). w innych miejscach, zwłaszcza tam, gdzie Dno doliny Pełcznicy (terasa denna) tuż nad korytem wznoszą się ściany skalne wznosi się przeciętnie 1-1,5 m ponad po- (fot. 5), widoczne są bystrza – progi zbudo- ziom wody w korycie. Kartowanie terenowe wane z luźnego materiału skalnego. Formy wykazało ponadto, że w górnym oraz dol- te tworzą skupiska głazów i bloków, któ- nym odcinku doliny przełomowej występu- re dostały się do koryta wskutek działania ją w kilku miejscach fragmenty wyższych grawitacyjnych ruchów masowych (fot. 6). poziomów terasowych. Przy południowym W wielu miejscach w Pełcznicy widocz- krańcu analizowanego odcinka doliny, po ne są śródkorytowe (fot. 7) i boczne odsypy jej lewej stronie, widoczne są dwa poziomy żwirowe. Te pierwsze są najczęściej spo- terasowe. Niższy o wysokości 3-4 m nad tykane w obrębie górnego odcinka doliny, poziom rzeki (w skrócie n.p.rz.) oraz wyższy np. w strefie położonej powyżej Starego – 8 m n.p.rz. W górnej części odcinka przeło- Książa. Największe boczne odsypy żwirowe mowego, u wylotu dużej bocznej doliny, po występują natomiast na wypukłych zakolach prawej stronie koryta występuje spłaszczenie koryta w strefie największego zwężenia do- sięgające 10 m n.p.rz. Być może jest to frag- liny oraz na wysokości Zamku Książ, gdzie ment wyżej wymienionej terasy 8-metrowej, dno doliny stopniowo rozszerza się. który został w tym miejscu nadbudowany 226 ANDRZEJ TRACZYK

Fot. 4. Stożek napływowy (torencjalny) poniżej wylotu zawieszonej bocznej doliny na południe od Starego Książa (fot. A. Traczyk). Phot. 4. Alluvial fan below outlet of tributary valley south of Stary Książ Castle (photo A. Traczyk). utworami deluwialnymi akumulowanymi na w przewężeniu dolinnym półka 2-2,5 m u wylotu suchej doliny denudacyjnej. Poni- być może została częściowo zerodowana żej tego miejsca po lewej stronie doliny na przez wody wezbraniowe, które ścinały za- odcinku około 100 m widoczna jest półka kole koryta Pełcznicy. Druga z wymienio- terasy 3-4 m n.p.rz. Kolejne fragmenty tego nych półek tworzy w rozszerzeniu dolinnym wyższego poziomu terasowego widoczne rozległą powierzchnię o długości ponad są dopiero w części doliny rozciągającej się 130 m i szerokości dochodzącej do 50 m. poniżej Zamku Książ (ryc. 3). Są to dwie półki Po zachodniej stronie tej półki, poniżej jej terasowe położone poniżej wypukłych zbo- krawędzi, widoczne jest suche koryto. Moż- czy dwóch ostatnich, dużych zakoli doliny na stąd wnosić, że wody wezbraniowe nie Pełcznicy. Pierwsza z nich, po lewej stronie wdzierały się na jej powierzchnię, a opływa- koryta, ma wysokość 2-2,5 m n.p.rz., druga ły ją od zachodu. Dzięki temu terasa ta nie leżąca po prawej stronie wznosi się nato- uległa wtórnemu przemodelowaniu przez miast do wysokości 2,5-3 m n.p.rz. Pomimo procesy erozyjne tak, jak fragment wyższej różnicy wysokości tych dwóch półek można terasy dennej położony na południe w prze- je uznać za jeden poziom terasowy. Położo- wężeniu dolinnym. Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 227

Fot. 5. Ściany skalne podcinane przez koryto Pełcznicy – ścieżka Hochbergów poniżej Starego Książa (fot. A. Traczyk). Phot. 5. Rock walls undercut by Pełcznica river channel – Hochberg path below Stary Książ Castle (photo A. Traczyk).

Podsumowując, należy stwierdzić, że to należy zauważyć, że poziom środkowy w dolinie Pełcznicy występują trzy pozio- obniża się w kierunku wylotu doliny przemy terasowe. Są to w kolejności: terasa łomowej o około 1-1,5 m. Być może miały denna (1-1,5 m n.p.rz.), terasa średnia (od na to wpływ niedawne ruchy tektoniczne 2,5-3 do 3-4 m) oraz terasa wysoka (10 m zachodzące w strefach uskoków tektonicz- n.p.rz.). Nawiązując do ogólnych opraco- nych biegnących poprzecznie w stosunku wań geomorfologicznych i geologicznych do osi doliny Pełcznicy. (Szczepankiewicz 1954, Teisseyre i Gawroński 1965, Haydukiewicz i in. 1982) można uznać, że środkowy poziom terasowy powstał Charakterystyka geomorfometryczna w okresie zlodowacenia północnopolskiego doliny Pełcznicy (Wisły), natomiast najwyższy reprezentuje Na podstawie kartowania terenowego fazę rozwoju dna doliny w młodszej fazie oraz analizy NMT wydzielono w obrębie zlodowacenia środkowopolskiego (zlodo- przełomowej doliny Pełcznicy trzy charak- wacenie Warty). Znamienne przy tym jest, terystyczne odcinki (ryc. 3). Pierwszy z nich że dwa wyższe poziomy terasowe nie wy- (A) zaczyna się w miejscu, w którym koryto stępują w środkowej części doliny. Ponad- Pełcznicy wykonuje gwałtowny skręt w kie- 228 ANDRZEJ TRACZYK

Fot. 6. Bystrze (stopień głazowo-blokowy) w korycie w środkowej części doliny Pełcznicy (fot. A. Traczyk). Phot. 6. Rapids (boulder step) in river channel in the middle part of the Pełcznica valley (photo A. Traczyk). runku z SW na W, a kończy się na wysokości z tym poszczególne odcinki koryta nawią- Starego Książa. Kolejny odcinek (B) obejmu- zują przebiegiem ściśle do geometrii zakoli je środkową część doliny przełomowej, od dolinnych. Starego Książa do wysokości Zamku Książ. Wysokość początkowego i końcowego Ostatni zaś (C) rozciąga się od Zamku do punktu badanego odcinka doliny Pełcznicy wylotu doliny przełomowej w Świebodzi- wynosi odpowiednio 350 i 308 m n.p.m., cach (dzielnica Pełcznica). Długość tych co daje średni spadek rzędu 15‰. Jest to odcinków, liczona w osi dna doliny, wynosi wartość około 5-krotnie większa w stosun- odpowiednio 619, 1064 i 1058 m – łącznie ku do spadków doliny Pełcznicy w strefach 2741 m. Przy długości koryta, zmierzonej położonych poza przełomem (Krzyszkowski na podstawie NMT, 3100 m, daje to współ- i Stachura 1998 a, b). Szczegóły odnoszące czynnik krętości rzeki 1,13. Zgodnie z klasy- się do zmienności spadków koryta w po- fikacją przyjętą przez Klimaszewskiego (1981, szczególnych strefach doliny zostały omó- s. 374) można uznać, że Pełcznica jest rzeką wione w dalszej części pracy. krętą (wskaźnik krętości <1,5). Niska wartość Zróżnicowanie rzeźby doliny Pełcznicy tego wskaźnika wynika z faktu, że w obrę- ilustrują przekroje morfologiczne (ryc. 4-6). bie wąskiego dna doliny możliwość bocznej Wskazują one, że górny odcinek doliny (A) migracji koryta jest ograniczona. W związku ma charakter wciosu erozyjnego. Zgodnie Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 229

Fot. 7. Łacha żwirowa w środkowej części doliny Pełcznicy (fot. A. Traczyk). Phot. 7. Gravel bar in river channel in the middle part of the Pełcznica valley (photo A. Traczyk).

z klasyfikacją przedstawioną przez Klima- Klimaszewski (1981), dolinę o wąskim dnie szewskiego (1981, s. 410) można uznać, że i bardzo stromych, częściowo skalistych jest to wcios prosty o zboczach osiągają- zboczach o nachyleniach przekraczających cych maksymalne nachylenia rzędu 30- 60o. W przypadku doliny Pełcznicy więk- 45o, wąskim dnie i niewyrównanym spadku szość podanych kryteriów jest spełniona, podłużnym. Wyraźne załamanie spadku po przy czym, jak wynika z analizy NMT, prze- lewej stronie doliny w przypadku profilu nr 4 ciętne spadki w obrębie zboczy są poniżej (ryc. 4) wynika z tego, że jest on poprowa- 60o. Niemniej jednak w wielu miejscach dzony w osi bocznej doliny wykształconej występują prawie pionowe ściany skalne, na południe od Starego Książa. Dolina ta a dno doliny niemal w całości zajmuje kory- zawieszona jest nad dnem doliny Pełczni- to Pełcznicy. Linia profilowa nr 8 (ryc. 5), na cy. Zbocza doliny widoczne na pozostałych odcinku po lewej stronie doliny, uwidacznia profilach (1-3 na ryc. 4) są dosyć wyrównane. wyraźne „wypłaszczenie” w poziomie oko- W ich obrębie występują drobne załamania ło 400 m n.p.m. Jego obecność związana spadków, których obecność związana jest jest z tym, że na tym odcinku biegnie ona z występowaniem wychodni skalnych. w osi dużej ostrogi meandrowej – wąskiego Forma doliny na odcinku B (ryc. 5) przy- grzbietu, który urywa się nad korytem rzeki pomina jar rzeczny, a więc, jak to definiuje stromymi ścianami skalnymi. 230 ANDRZEJ TRACZYK

Ryc. 4. Profile morfologiczne w obrębie odcinka A doliny przełomowej Pełcznicy (lokalizacja na ryc. 3). Fig. 4. Morphological cross sections within A segment of Pełcznica valley (for location see Fig. 3).

Ryc. 5. Profile morfologiczne w obrębie odcinka B doliny przełomowej Pełcznicy (lokalizacja na ryc. 3). Fig. 5. Morphological cross sections within B segment of the Pełcznica valley (for location see Fig. 3). Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 231

Ryc. 6. Profile morfologiczne w obrębie odcinka C doliny przełomowej Pełcznicy (lokalizacja na ryc. 3). Fig. 6. Morphological cross sections within C segment of the Pełcznica valley (for location see Fig. 3).

Ostatni z wydzielonych odcinków (C) widoczne jest na linii profilowej załamanie, odpowiada dolinie wciosowej (wcios prosty) które odpowiada szerokiej drodze trawer- płaskodennej. Cechą odróżniającą ten frag- sującej zachodni i północny skłon cypla, ment doliny od jej górnego odcinka (A) jest na którym rozlokowany jest Zamek Książ. obecność szerokiego dna oraz zestromień Kartowanie terenowe oraz analiza NMT (podciosów erozyjnych) u podnóża zboczy w środowisku GIS pozwoliła na wyznaczenie (ryc. 6). Linie profilowe, zwłaszcza odcinki różnorodnych parametrów geomorfometrycz- po lewej stronie doliny, zawierają liczne nych doliny Pełcznicy. Pomiary wykonane drobne załamania, w tym szczególnie w pro- na zobrazowaniu modelu wysokościowego filu nr 10. Jest to powodowane występowa- dały możliwość pozyskania szczegółowych niem na lewym zboczu doliny, zwłaszcza informacji na temat zróżnicowania szeroko- w strefach jej przewężenia, wychodni skal- ści i spadków dna doliny Pełcznicy (ryc. 7, 8). nych – ścianek i skałek stokowych. Część Wielkości te wyznaczono dla 31 prostych, ale załamań widocznych na profilach po pra- o zmiennej długości, odcinków poprowadzo- wej stronie doliny związana jest natomiast nych w osi doliny. Szerokość dna doliny, po- z obecnością form antropogenicznych. Na dobnie jak jej spadek, na odcinku B zmienia przykład w profilu nr 9 jest to sztuczne, się w niewielkim zakresie (ryc. 7, 8). Na odcin- nieznanego przeznaczenia wypłaszczenie ku B szerokość dna doliny osiąga najmniejsze (splantowanie) w obrębie dolnej części zbo- wartości i tylko nieznacznie przekracza 30 m cza. W profilu nr 11 w górnej części zbocza (ryc. 7). Jest to natomiast strefa bardzo dużych 232 ANDRZEJ TRACZYK

Ryc. 7. Szerokość dna doliny Pełcznicy w świetle pomiarów wykonanych na podstawie NMT. Fig. 7. Width of the Pełcznica valley bottom in the light of DEM-based measurements.

Ryc. 8. Spadek podłużny dna doliny Pełcznicy w świetle pomiarów wykonanych na podstawie NMT. Fig. 8. Longitudinal inclination of the Pełcznica valley bottom in the light of DEM-based measurements. Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 233 spadków dna doliny sięgających do 50-60‰ mi doliny są nieznaczne (tab. 1). Wyraźnie (ryc. 8). Odcinki o bardzo dużym nachyleniu jednak widać, że wielkość energii rzeźby przedzielone są tu wąskimi strefami, w któ- wzrasta w środkowej części doliny (odcinek rych obrębie pochylenie dna doliny spada B), gdzie maksymalne lokalne deniwelacje poniżej 10‰. W dolnym odcinku doliny (C) sięgają do 50 m. W podobny sposób odci- szerokość dna znacząco wzrasta i osiąga nek B wyróżnia się w zakresie nachylenia wartości maksymalne przewyższające nie- zboczy. Jak wynika z analizy spadków, na- mal 3-krotnie wielkości charakterystyczne chylenia maksymalne przekraczają tu nie- dla odcinków A i B (ryc. 7). Występują tu znacznie 80o, ale w rzeczywistości w ob- niewielkie przewężenia i rozszerzenia dna rębie ścian skalnych sięgają niemal do 90o. doliny, a różnice szerokości dna między tymi Warto przy tym zwrócić uwagę, że podob- strefami dochodzą do 40 m. Pod względem nie jak w przypadku odcinka środkowego spadków odcinek C jest obszarem znacznie (B), w dolnej części doliny (C) przeciętne mniej zróżnicowanym od środkowej części nachylenie zboczy lewych jest o 3-8o więk- doliny (B). Spadki dna przewyższają tu jednak sze niż zboczy prawych (tab. 1). znacznie wartości określone dla górnego od- Charakterystycznym elementem rzeźby cinka doliny (wartości maksymalne osiągają zboczy przełomowej doliny Pełcznicy są przeciętnie 20‰). formy skalne: ściany skalne, stopnie i skałki Kolejnymi rozpatrywanymi parametrami stokowe. Ich rozmieszczenie jest nierówno- geomorfometrycznymi jest energia rzeź- mierne (tab. 2). Najwięcej form występuje by oraz nachylenie zboczy doliny (tab. 1). na lewym orograficznie zboczu doliny, na Energia rzeźby jest tu rozumiana jako różni- prawym jest ich niemal o połowę mniej. ca wysokości dla obszaru (otoczenia wokół Niemniej jednak nie przekłada się to w istot- analizowanego rastrowego elementu NMT) nym stopniu na ogólną powierzchnię form o wymiarach 30×30 m. Parametr ten opisu- skalnych na poszczególnych zboczach doli- je zatem stopień lokalnego zróżnicowania ny. Biorąc pod uwagę całkowitą powierzch- rzeźby terenu. Pod względem energii rzeźby nię stoków skalnych, 42% tej powierzchni różnice między lewymi a prawymi zbocza- jest na prawym zboczu, a 58% na lewym.

Tab. 1. Morfometria zboczy doliny przełomowej Pełcznicy. Objaśnienia: Sr – średnia, Max – wartości maksymalne. Table 1. Morphometry of the valley slopes of the Pełcznica gorge. Explanations: Sr - mean, Max - maximum values.

Nachylenie zboczy / Valley slope Energia rzeźby / Relief energy (m) Odcinek inclination ( o ) doliny / Zbocze lewe / Left Zbocze prawe / Zbocze lewe / Left Zbocze prawe / Valley valley slope Right valley slope valley slope Right valley slope section Sr Max Sr Max Sr Max Sr Max A 23 42 23 32 27 71 26 66 B 39 50 34 46 37 82 34 83 C 33 44 26 36 35 79 27 73 234 ANDRZEJ TRACZYK

Ryc. 9. Topograficzny indeks wilgotności (TWI). Objaśnienia: A–C – odcinki doliny przełomowej (por. ryc. 3), ZK – Zamek Książ, StK – Stary Książ.

Fig. 9. Topographic Wetness Index (TWI). Explanations: A–C – segments of the valley, for other symbols see Fig. 3. Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 235

Ryc. 10. Topograficzny indeks pozycji (TPI). Objaśnienia: 1 – grzbiety i kulminacje wierzchowinowe, 2 – grzbiety boczne słabo zarysowane kulminacje, 3 – drugorzędne grzbiety i lokalne kulminacje, 4 – górne partie stoków i spłaszczenia wierzchowinowe, 5 – stoki o nachyleniu powyżej 6o, 6 – spłaszczenia (stoki o nachyleniu do 6o), 7 – doliny nieckowate, 8 – zamknięcia dolin, 9 – płytkie małe doliny, niecki stokowe, 10 – głęboko wcięte doliny i jary; A–C – odcinki doliny przełomowej (por. ryc. 3), ZK – Zamek Książ, StK – Stary Książ.

Fig. 10. Topographic Position Index (TPI). Explanations: 1 – High Ridges, 2 – Midslope Ridges, 3 – Local Ridges, 4 – Upper Slopes, 5 – Open Slopes, 6 – Plains, 7 – Valleys, 8 – Upland Drainages, 9 – Midslope Drainages, 10 – Streams; A–C – valley segments, for other symbols see Fig. 3. 236 ANDRZEJ TRACZYK

Tab. 2. Charakterystyka morfometryczna form skalnych występujących w obrębie doliny Pełcznicy. Objaśnienia: Sr – średnia, Max – wartości maksymalne. Table 2. Morphometric features of rock landforms occurring within the Pełcznica valley. Explanations: Sr - mean, Max - maximum values.

Wysokość Powierzchnie skalne / form / Height Area of rock landforms of rock Liczba Zbocze Powierzchnia % form landforms (m) form / doliny / zbocza / Area skalnych / Number Valley of valley slope % of rock Udział w pow. of slope (km2) landforms Suma zbocza / landforms Total Proportion Sr Max (km2) of valley slope area (%)

Lewe / 0,2905 118 64 0,0194 6,7 14,3 39,7 Left Prawe / 0,3013 65 36 0,0139 4,6 16,5 69,3 Right Ogółem / 0,5918 183 100 0,0333 5,6 –– Total

Należy natomiast podkreślić, że ściany że na prawym zboczu powierzchnie skalne skalne i skałki osiągają na prawym zboczu tworzą formy przeważnie rozciągnięte pro- znacznie większe wysokości niż na zboczu stopadle do osi doliny, podczas gdy na prze- przeciwnym (tab. 2). ciwnym zboczu są one ułożone w pasma Najliczniejsze skupisko form skalnych układające się jedne nad drugim, równole- występuje w środkowej części doliny (od- gle do osi doliny. W dolnym odcinku doliny cinek B, ryc. 3). Jest tu ogółem 80 ścian (C) wychodnie skalne skoncentrowane są skalnych i skałek stokowych o łącznej po- w kilku strefach na lewym zboczu. Łącznie wierzchni 0,0193 km2. Stanowi to około 58% jest ich 48, a największe z nich zajmują po- ogólnej powierzchni form skalnych w całej wierzchnię od 850 do 1200 m2. Na prawym dolinie przełomowej. Charakterystyczne jest zboczu widoczne są jedynie pojedyncze przy tym, że największe powierzchniowo formy skalne położone tuż nad dnem doliny formy skalne występują na wklęsłych od- w miejscach, w których rzeka podcina zbo- cinkach zakoli rzecznych. Po prawej stro- cze. Jest to 8 form, z czego forma położona nie doliny na odcinku środkowym (B) są przy samym wylocie doliny została prze- cztery formy skalne, których powierzchnie obrażona przez człowieka w efekcie eks- przekraczają 1000 m2 (maksymalnie wynosi ploatacji materiału skalnego. Na zboczach ona dla pojedynczej formy ponad 2340 m2), górnego odcinka (A, ryc. 3) rozpoznano 38 a łącznie zajmują one około 6400 m2. Na form skalnych. W większości przypadków zboczu przeciwnym jest nieco więcej form ich powierzchnia zawiera się w przedziale skalnych, ale największe z nich osiągają tyl- od 20 do 35 m2, a tylko kilka z nich osiąga ko 600-700 m2. Interesujące jest również, 100-200 m2. Na prawym zboczu doliny, Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 237 w górnej części stoku jest dużo drobnych te obniżenia stokowe ciągnące się od dna zbudowanych ze zlepieńców stopni skal- doliny do górnej krawędzi jej zboczy. nych o powierzchni kilku m2, które nie zo- Drugi z analizowanych parametrów stały ujęte podczas kartowania. określa położenie topograficzne – topogra- Jako uzupełniający element charaktery- ficzny indeks pozycji (TPI). Automatyczna styki rzeźby doliny Pełcznicy wybrano dwa reklasyfikacja tego parametru w programie parametry geomorfometryczne wygenero- SAGA GIS pozwala na wyróżnienie typo- wane na podstawie NMT (ryc. 9, 10). Pierw- wych elementów rzeźby terenu: kulminacji, szy z nich to topograficzny indeks wilgotno- grzbietów, spłaszczeń, dolin itp. (ryc. 10). ści (TWI). Wartości minimalne TWI odzwier- Rozmieszczenie tych składników rzeźby na ciedlają miejsca, w których ze względu na mapie obrazującej przełom Pełcznicy jest geometrię powierzchni (krzywiznę i pochy- specyficzne. Formy wypukłe (grzbiety, kul- lenie) są najmniej korzystne warunki dla gro- minacje oraz grzbiety boczne i drugorzędne) madzenia się wilgoci w podłożu. Odpowia- zgrupowane są w strefie granicznej między dają one formom wypukłym i stokom roz- wierzchowiną Pogórza a górną krawędzią bieżnym o znacznym nachyleniu. Wskaźnik doliny przełomowej. Na tym tle wyróżniają TWI przyjmuje wartości maksymalne dla się wyraźne grzbiety boczne (duże ostro- obniżeń, wypłaszczeń oraz stoków zbież- gi meandrowe) w środowej części doliny nych, w których obrębie może dochodzić (odcinek B). Właściwą dolinę przełomową do gromadzenia się wilgoci w podłożu. Ina- odzwierciedla wydzielenie nr 10 oraz 9 czej rzecz ujmując, wskaźnik TWI pozwala (ryc. 10), przy czym należy wskazać, że na wyróżnienie stref, w których podłoże jest obejmuje ono nie tylko dno, ale również „suche” oraz „silnie zawilgocone”, co ma i dolne partie zboczy dolinnych. W górnych znaczenie w przypadku działania procesów partiach zboczy, zwłaszcza lewej stronie wietrzenia, spłukiwania oraz grawitacyjnych doliny w strefie dolnego odcinka (C), za- ruchów masowych (spełzywania). Obraz rysowują się nieckowate nisze stanowiące TWI (ryc. 9) dla analizowanego obszaru zakończenie wspomnianych wyżej rynien wskazuje, że w obrębie zboczy doliny prze- stokowych. Na cytowanej mapie zazna- łomowej dominują wartości minimalne, co cza się również wyraźna granica między związane jest z obecnością stoków rozbież- wierzchowiną (strefą kulminacji) Pogórza nych o dużych nachyleniach. W niektórych Wałbrzyskiego a łagodnie nachylonymi miejscach na zboczach doliny pojawiają się (poniżej 6°) stokami. Przebieg tej granicy „pasma”, w których TWI przyjmuje wartości po wschodniej stronie doliny pokrywa się powyżej 4,35. Pasma te odpowiadają mniej- dobrze z zasięgiem strefy kulminacji (wału) szym lub większym nieckowatym dolinom w obrębie poziomu Cieszowskiego (ryc. 3). stokowym, wykształconym głównie przez Po zachodniej stronie doliny w rejonie Sta- procesy denudacyjne. Największe z nich rego Książa jej bieg odbiega od położenia występują w obrębie górnego odcinka do- tej linii wyznaczonego na podstawie kryte- liny (A). Formy położone w obrębie odcin- rium wysokościowego i przebiegu poziomic ka środkowego (B) mają charakter żlebów (ryc. 3). Ten efekt rozmycia owej granicy (nieckowatych stromych rynien stokowych). związany jest z tym, że wierzchowina Po- W obrębie dolnego odcinka (C) większość górza Wałbrzyskiego po zachodniej stronie tego typu form wytworzyła się na lewym doliny Pełcznicy ma charakter lekko falistej zboczu doliny. Podobnie jak w pozostałych powierzchni, z lokalnymi deniwelacjami przypadkach, tworzą one płytkie nieckowa- rzędu 2-5 m. 238 ANDRZEJ TRACZYK

Ryc. 11. Profile podłużne koryta i górnych krawędzi doliny Pełcznicy (A, B, C – odcinki doliny opisane w tekście). Fig. 11. Longitudinal profiles of river channel and upper edges of the Pełcznica valley (A, B, C – valley segments described in the text).

Ryc. 12. Syntetyczny przekrój przez dolinę Pełcznicy. Fig. 12. Synthetic cross-section through the Pełcznica valley. Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 239

Tab. 3. Zróżnicowanie rzeźby jaru Pełcznicy – synteza. Table 3. Relief variation of the Pełcznica gorge - synthesis.

Średnia Odcinek Średnie nachylenie Głębokość Typowe nachylenie szerokość dna doliny / dna doliny / Average doliny / zboczy / Typical doliny / Average Valley valley bottom Valley depth valley slope valley bottom section inclination (‰) (m) width (m) inclination ( o ) A 7, 3 37 45–55 20–30 B 22,7 22 70–75 30–45 C 13,4 82 60–70 25–40

Podsumowanie wykazują zapewne większą odporność na Charakterystyczne cechy wyróżnionych wietrzenie, niż zlepieńce kulmu z Książa, na podstawie kartowania terenowego oraz z których łatwo wypadają żwiry (otoczaki) analizy NMT trzech odcinków przełomo- i głazy gnejsowe. Ponadto trzeba mieć na wej doliny Pełcznicy zestawiono w sposób uwadze, że na tym odcinku Pełcznica prze- syntetyczny (tab. 3, ryc. 11). Wynika z nich, łamuje się przez strefę kulminacji – „wału” że strefa najbardziej dynamicznej rzeźby zarysowującego się w obrębie wierzchowi- obejmuje środkowy i dolny odcinek doliny ny Pogórza Wałbrzyskiego. Być może, jak to przełomowej (tab. 3). Między tymi dwo- wynika z najnowszych badań geologicznych ma odcinkami a strefą położoną powyżej (Kaczorowski i Wojewoda 2011, Kasza i in. Starego Książa (odcinek A) widoczny jest 2017) prowadzonych w otoczeniu Zamku kontrast, jeśli chodzi o wielkości parame- Książ, jego obecność ma związek z ogólną trów morfometrycznych. Uwidacznia się aktywnością czwartorzędową strefy sudec- on przede wszystkim w zakresie nachyle- kiego uskoku brzeżnego (Badura i in. 2007) nia dna i zboczy doliny (tab. 3), a także jej oraz uskoków układających się poprzecznie głębokości (ryc. 11). w stosunku do osi doliny Pełcznicy (lokalne Powyższe dane wskazują, że środkowy blokowe wypiętrzenie tektoniczne?). odcinek doliny przełomowej Pełcznicy (B) Na omawianym odcinku koryto Pełcz- ma charakter młodego, głębokiego wcio- nicy, z wyjątkiem opisanym w poprzedniej su erozyjnego (jaru rzecznego) o bardzo części pracy, wykształcone jest w obrębie wąskim dnie, dużym i niewyrównanym rumowiska rzecznego. Grubofrakcyjny spadku oraz znacznej głębokości (ryc. 11). charakter tego rumowiska związany jest Wydaje się, że charakter tego odcinka ma ze znaczną dostawą materiału skalnego ze związek z cechami strukturalnymi podłoża. zboczy doliny w wyniku działania grawita- W jego obrębie występują bowiem zarów- cyjnych ruchów masowych, które zachodzą no partie zbudowane z grubofrakcyjnych również współcześnie (Traczyk 2018). Dno zlepieńców i konglomeratów gnejsowych doliny Pełcznicy zostało zasypane materia- (kulm z Książa), jak i zlepieńców polimik- łem koluwialnym, który dostarczany był na tycznych (kulm z Chwaliszowa). Te ostat- skutek wietrzenia wychodni skalnych oraz nie serie skalne, ze względu na mniejszy działania procesów odpadania, obrywów udział w ich składzie dużych klastów oraz skalnych i soliflukcji. Procesy te zapewne dominację zwartego szkieletu ziarnowego, zachodziły szczególnie intensywnie w zim- 240 ANDRZEJ TRACZYK nych fazach plejstocenu, gdy wskutek wie- i Stachura (1993), że obniżenie to powstało trzenia mechanicznego dochodziło do in- w okresie maksymalnego zasięgu zlodowa- tensywnego niszczenia wychodni skalnych cenia południowopolskiego. na zboczach doliny. Powstały wówczas stoki gruzowe i stożki usypiskowe sięgające do dna doliny. Wnioski Położony poniżej Zamku Książ dolny Pod względem morfologicznym przeło- odcinek przełomu (C) ma charakter doliny mowa dolina Pełcznicy jest trójdzielna. Jej cechującej się większą dojrzałością. Wyraża odcinek górny i dolny ma charakter wcio- się to obecnością płaskiego dna oraz swo- su erozyjnego, środkowy natomiast można bodną boczną migracją koryta rzecznego. uznać za jar rzeczny o bardzo stromych, W efekcie w miejscach, gdzie koryto Pełcz- skalistych zboczach, dużym spadku koryta nicy przebiega u podstawy zboczy doliny, i niewyrównanym dnie. Obecność tego jaru powstały podcięcia erozyjne. Znaczna sze- w środkowej części doliny jest przypuszczal- rokość doliny sprawia również, że na tym nie związana z występowaniem w podłożu odcinku występują najlepiej zachowane struktury blokowej, która wykazywała więk- wyższe (terasy nadzalewowe) fragmenty szą aktywność tektoniczną niż sąsiednie dawnego poziomu dennego. elementy depresji Świebodzic. W porównaniu do wyżej opisanych, gór- Rozwój doliny przełomowej należy wią- ny odcinek doliny przełomowej (A) jawi się zać z okresem postglacjalnym, tj. po degla- jako fragment doliny, który w najmniejszym cjacji ostatniego lądolodu, który pokrywał stopniu został przeobrażony przez procesy obszar Pogórza Wałbrzyskiego. Nie jest erozyjne (tab. 3, ryc. 11). Przejawia się to jednak wykluczone, że o powstaniu prze- w znacznie mniejszym niż na pozostałych łomowej doliny jarowej w tym miejscu za- odcinkach spadkiem dna doliny oraz mniej- decydowała obecność jakiejś starszej formy szym nachyleniem zboczy. Zapewne ten dolinnej z okresu sprzed transgresji lądolodu fragment doliny reprezentuje strefę, która nie skandynawskiego. została jeszcze objęta w znaczącym stopniu Po ustąpieniu z tego obszaru lądolodu procesami degradacyjnymi zachodzącymi Odry rozcięcie erozyjne osiągnęło 40-50 m, po ustąpieniu z tego obszaru ostatniego lą- co odpowiada wielkościom szacowanym dolodu skandynawskiego (stadiału maksy- przez innych autorów. malnego zlodowacenia środkowopolskiego W okresie późnego plejstocenu na zbo- – zlodowacenia Odry). czach doliny przełomowej rozwijały się Z analizy geomorfometrycznej NMT w warunkach peryglacjalnych intensywne (m.in. nachyleń, energii rzeźby, profili mor- procesy wietrzenia i ruchy masowe. Proce- fologicznych) wynika, że właściwy jar/ sy te spowodowały zasypanie dna doliny wcios Pełcznicy osiąga przeciętnie głębo- grubofrakcyjnym materiałem koluwialnym. kość 45-50 m. W środkowej części doliny W związku z tym koryto Pełcznicy na całej ponad stromymi zboczami jaru widoczne długości wykształcone jest w rumowisku są załomy, które wyznaczają jakby starszy rzecznym i nie posiada progów i rynien poziom dolinny (ryc. 12). Możliwe jest za- skalnych. tem, że jakaś nieckowata dolina o przebie- Ze względu na znaczną energię rzeź- gu mniej więcej podobnym do dzisiejszego by i nachylenie stoków grawitacyjne ruchy przełomowego odcinka Pełcznicy istniała masowe (małe obrywy, obsunięcia poje- już przed okresem zlodowacenia. Możliwe dynczych bloków skalnych) zachodzą na jest również, jak to postulują Krzyszkowski zboczach doliny przełomowej Pełcznicy Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim... 241 w mniejszym stopniu również współcześnie. Podziękowania Stwarza to zagrożenie dla istniejącej infra- Dziękuję recenzentom niniejszej pracy struktury turystycznej – ścieżek i obiektów za cenne uwagi merytoryczne i edytorskie. inżynieryjnych zlokalizowanych w obrębie Praca została wykonana w ramach subwen- ścieżki Hochbergów. cji badawczej UWr (501) 0410/2987/18.

Literatura

Badura J., Zuchiewicz W., Štěpančiková P., Przybyl- Sudeten Mts., Southwestern Poland, Annales ski B., Kontny B., Cacoń S. 2007. The sudetic Societatis Geologorum Poloniae, 68: 23-60. marginal fault: A young morphophotectonic Krzyszkowski D., Stachura R. 1998b. Neotectoni- feature at the NE margin of the bohemian cally controlled fluvial features, Walbrzych massif, Central Europe, Acta Geodynamica Upland Middle Sudeten Mts, Southwestern et Geomaterialia, 4(4): 7-29. Poland, Geomorphology, 22: 73-91. Conrad O., Bechtel B., Bock M., Dietrich H., Fis- Mayer W. 2012. Przełomy pod Książem [W:] cher E., Gerlitz L., Wehberg J., Wichmann V., T. Słomka (red.), Katalog obiektów geotury- Böhner J. 2015, System for Automated Geo- stycznych w obrębie pomników i rezerwa- scientific Analyses (SAGA) v. 2.1.4, Geosci. tów przyrody nieożywionej, AGH Wydz. Model Dev., 8, 1991-2007, doi:10.5194/gmd- Geologii Geofizyki i Ochrony Środowiska, 8-1991-2015. Kat. Geol. Ogólnej i Geoturystyki, Kraków, Haydukiewicz A., Olszewski S., Porębski S., Teissey- s. 101-105. re A. 1982. Szczegółowa mapa geologiczna Porębski A.J. 1981. Sedymentacja utworów górne- Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Wałbrzych, go dewonu i dolnego karbonu depresji Świe- Państwowy Instytut Geologiczny, Wyd. Geol., bodzic (Sudety Zachodnie). Geol. Sudetica, Warszawa. 16(1): 102-185. Jońca E. 1979. Środowisko geograficzno-przy- QGIS Development Team, 2018, QGIS Geo- rodnicze miasta Wałbrzycha [W:] I. More- graphic Information System. Open Source lowska (red.), Kronika Wałbrzyska, Roczniki Geospatial Foundation Project. URL: https:// Wałbrzyskie, Wałbrzyskie Tow. Kultury, War- qgis.org/ szawa, Wrocław, s. 59-82. Smulikowski K., Teisseyre H. 1951. Pierwszy dzień Jońca E. 1989. Książański Park Krajobrazowy. Zjazdu. Budowa geologiczna depresji Świe- Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa, 84 s. bodzic, Przewodnik do wycieczek XXIV Kaczorowski M., Wojewoda J. 2011. Neotectonic Zjazdu Polskiego Tow. Geologicznego w Su- activity interpreted from a long water-tube detach w r. 1951. Ann. Soc. Geol. Poloniae, tiltmeter record at the SRC Geodynamic 21(4): 380-386. Laboratory in Ksiaża, Central Sudetes, SW Stachura R. 1993. Rozwój dolin Pogórza Wał- Poland. Acta Geodynamica et Geomateria- brzyskiego w górnym plejstocenie, praca lia, 8: 249-261. mgr, arch. Zakładu Geomorfologii, Uniwer- Kasza D., Kowalski A., Wojewoda J., Kaczorow- sytet Wrocławski. ski m. 2017. Współczesne przejawy ak- Szczepankiewicz S. 1948. Intensywność urzeź- tywności tektonicznej okolic zamku Książ bienia krajobrazu okolic Wałbrzycha. Prace (jednostka Świebodzic, Sudety) w świetle Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, prac geodezyjnych i analiz strukturalnych, Ser. B, 8, Wrocław, 23 s. XVII Konferencja Doktorantów i Młodych Szczepankiewicz S. 1954. Morfologia Sudetów Uczonych. Zagadnienia interdyscyplinarne Wałbrzyskich. Prace Wrocławskiego Towa- w górnictwie i geologii, Szklarska Poręba, rzystwa Naukowego, Seria B, 65, Wrocław, DOI:10.13140/RG.2.2.11459.60965. 152 s. Klimaszewski M. 1981. Geomorfologia, PWN, Teisseyre H. 1956. Depresja Świebodzic jako jed- Warszawa, 1063 s. nostka tektoniczna, Biul. Inst. Geol., 106, Krzyszkowski D., Stachura R. 1993. Morfologiczne Z badań geologicznych na Dolnym Śląsku, efekty ruchów neotektonicznych na pogórzu 3: 5-36. Wałbrzyskim, Sudety Środkowe. Folia Qu- Teisseyre H., Gawroński O. 1965. Szczegółowa aternaria, 64: 71-82. mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, Krzyszkowski D., Stachura R. 1998a. Late Qu- arkusz Świebodzice, Państwowy Instytut aternary valley formation and neotectonic Geologiczny, Wyd. Geol. Warszawa. evolution of the Wałbrzych Upland, Middle Traczyk A. 2018. Geomorphometry and postgla- 242 ANDRZEJ TRACZYK

cial evolution of the Pełcznica Valley gorge Institute of Geonics of the CAS Ostrava, (Wałbrzych Upland, Sudetes) [W:] Z. Máčka, s. 81-82. J. Ježková, E. Nováková, F. Kuda (eds.), Geo- Walczak W. 1968. Sudety, Dolny Śląsk, cz. I, morfologický sborník 16, Proceedings of the PWN, Warszawa, 383 s. conference State of geomorphological re- Żelaźniewicz A. 2015. Przeszłość geologiczna, search in 2018, Vílanec (Czech Republic), [W:] A. Żelaźniewicz (red.), Przyroda Dolnego 25-27 April 2018, Masaryk University, Brno, Śląska, PAN Oddział we Wrocławiu, s. 39-99.

Geomorphology and postglacial evolution of the Pełcznica Valley gorge (Wałbrzych Upland, Sudetes)

Summary The main aim of the study was to provide geomorphometric description of one of distinctive narrow valleys (i.e. gorges) located in the marginal part of the Central Sudetes, in the Wałbrzych Upland - the Pełcznica River valley. The analysed part of the valley represents a transitional section of the drainage system that connects the intra–mountain depression of the Wałbrzych Basin with the Sudetic Forefield. The Pełcznica valley within the Wałbrzych Upland crosses latitudinally oriented, strongly jointed, folded structures of the Świebodzice depression, which is a Paleozoic tectonic basin filled with coarse clastic deposits (conglomerates and greywackes) of Devonian and Lower Car- boniferous age. The development of the valley in its modern form should be associated with the post–glacial period, i.e. since the deglaciation of the last ice-sheet that cov- ered the area of the Wałbrzych Upland. Field mapping and geomorphometric analysis based on high–resolution DEM derived from LiDAR data made it possible to distinguish three different zones in the Pełcznica gorge. The results indicate that the middle section of the valley is a narrow and deeply cut erosional gorge. It seems that the nature of this section is not related to the diversity of the bedrock. Both polymictic conglomerates and gneissic conglomerates crop out in this section of the gorge. Probably in this section the Pełcznica gorge the block structure shows a greater tectonic activity than the neighbouring areas. During the late Pleistocene, on the slopes of the gorge intense weathering and mass-wasting processes occurred in periglacial conditions. Their effect was the origin of scree-slopes and debris talus on the valley slopes which reach the bottom of the valley. These processes (weathering of rock outcrops, rock fall), due to the significant relief energy and high slope inclinations, also occur nowadays, although their intensity and rates are smaller.

Adres autora:

Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski pl. Uniwersytecki 1 50-137 Wrocław e-mail: [email protected] Działalność MuzeumBIBLIOGRAFIA Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2013 roku Bożena Gramsz (opracowanie)

Spis artykułów naukowych opublikowanych na łamach Przyrody Sudetów w latach 1998-2018

Adam A. 2004. Rzeźba strukturalna Pogórza Ka- Bena W. 2002. Obserwacje florystyczne z Łużyc czawskiego i północno-wschodniej części (4). Przyroda Sudetów Zachodnich 5: 31-34. Pogórza Izerskiego. Przyroda Sudetów 7: Bena W. 2003. Obserwacje florystyczne z Łużyc 175-190. (5). Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 37-40. Ansorge H. 1999. Zur Verbreitung und Biologie Bena W. 2004. Obserwacje florystyczne z Łużyc des Marderhundes in der Oberlausitz. Przy- (6). Przyroda Sudetów 7: 15-18. roda Sudetów Zachodnich 2: 99-104. Bena W. 2006. Obserwacje florystyczne z Łużyc Bartonička T. 2002. Habitat use of four bat spe- (7). Przyroda Sudetów 9: 21-24. cies in Jablonec n.N. revealed by bat detector. Bena W. 2012. Obserwacje smukwy kosmatej Przyroda Sudetów Zachodnich. The Bats of Scolia hirta Schrank, 1781 (Hymenoptera: the Sudetes. Suplement 2: 79-87. Scoliidae) w Borach Dolnośląskich. Przyroda Bartonička T., Furmankiewicz J., Jóža M., Horáček D. Sudetów 15: 85-90. 2008. Vizuální identifikace Myotis mystacinus Bena W. 2014. Zalotka białoczelna Leucorrhinia a M. brandtii na zimovištích. Przyroda Su- albifrons (Burmeister, 1839) w Borach Dol- detów. Nietoperze Sudetów. Suplement 3: nośląskich. Przyroda Sudetów 17: 121-134. 45-52. Bena W., Dobrowolska K. 2005. Pachnica dębowa Barzdajn W., Raj A. 2002. Założenia restytucji jo- Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) (Coleop- dły pospolitej (Abies alba Mill.) w Karkono- tera, Scarabaeidae) nowy gatunek w Borach skim Parku Narodowym. Przyroda Sudetów Dolnośląskich. Przyroda Sudetów 8: 97-102. Zachodnich 5: 197-202. Bena W., Dobrowolska K. 2007. Nowe dane Barzdajn W., Raj A. 2002. Strategia czynnej o występowaniu wymyka szarawego Arctosa ochrony i restytucji gatunków drzewiastych cinerea (Fabricius, 1777) w Górach Izerskich w Karkonoskim Parku Narodowym. Przyroda i Borach Dolnośląskich. Przyroda Sudetów Sudetów Zachodnich 5: 203-212. 10: 157-160. Bena W. 1998. Bocian biały Ciconia ciconia na Berdowski W. 2000. Rezerwat przyrody „Buki Łużycach wschodnich. Przyroda Sudetów Sudeckie” w Górach Kaczawskich oraz jego Zachodnich 1: 77-80. walory botaniczne. Przyroda Sudetów Za- Bena W. 1999. Obserwacje florystyczne z Łużyc chodnich 3: 3-10. (1). Przyroda Sudetów Zachodnich 2: 11-14. Berdowski W. 2001. Flora i roślinność rezerwa- Bena W. 1999. Nowe stwierdzenia gniewosza tu przyrody „Góra Miłek” w Górach Ka- plamistego Coronella austriaca w Puszczy czawskich. Przyroda Sudetów Zachodnich Zgorzeleckiej. Przyroda Sudetów Zachod- 4: 19-28. nich 2: 73-74. Berdowski W., Kącki Z., Wasiak P. 2005. Notatki Bena W. 2000. Obserwacje florystyczne z Łużyc florystyczne i mikologiczne z Gór Kamien- (2). Przyroda Sudetów Zachodnich 3: 25-28. nych. Przyroda Sudetów 8: 35-44. Bena W. 2001. Obserwacje florystyczne z Łużyc Berdowski W., Kozioł E., Macicka-Pawlik T. (3). Przyroda Sudetów Zachodnich 4: 39-42. 2003. Walory botaniczne gminy Osieczni- Bena W. 2001. Ptaki Stawów Łagowskich koło ca (wschodnia część Borów Dolnośląskich). Zgorzelca w latach 1992-2001. Przyroda Su- Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 45-58. detów Zachodnich 4: 129-140. Bijak S., Remisz J., Witek M. 2013. Rola stanów 244 BOŻENA GRAMSZ

wody w kształtowaniu przyrostu radialnego do aktualnego stanu badań, zagrożeń oraz drzew i aktywności podłoża w strefie krawę- potrzeb ochrony. Przyroda Sudetów Zachod- dzi terasy zalewowej na przykładzie Ścinawki nich 2: 37-56. w okolicach Gorzuchowa. Przyroda Sudetów Borkowski A. 1999. Der Warzenbeiβer – Decticus 16: 139-146. verrucivorus (Linnaeus, 1758) (Orthopteroidea: Blaik T. 2007. Nowe dane o Phaneroptera falcata Saltatoria) in den Westsudeten. Przyroda Su- (Poda, 1761) i innych gatunkach prostoskrzy- detów Zachodnich 2: 63-66. dłych (Orthoptera: Tettigoniidae, Catantopi- Borkowski A. 2000. Motyle minujące Sudetów dae, Acrididae) ze Śląska i Sudetów Wschod- Zachodnich. Część I. Pasynkowate (Lep., nich. Przyroda Sudetów 10: 89-96. Nepticulidae). Przyroda Sudetów Zachod- Blaik T. 2010. Zanclognatha zelleralis (Wocke, nich 3: 85-100. 1850) i Conisania luteago ([Denis & Schiffer- Borkowski A. 2000. Nowe stanowisko przeplat- müller], 1775) (Lepidoptera, Noctuidae) w ki maturny – Euphydryas maturna (Linnaeus, Sudetach na tle rozsiedlenia i zmian zasię- 1758) (Lep., Nymphalidae) w polskiej części gu w Europie Środkowej. Przyroda Sudetów Sudetów Zachodnich. Przyroda Sudetów Za- 13: 117-124. chodnich 3: 105-108. Blaik T. 2011. Nowe stwierdzenia i uwagi o wystę- Borkowski A. 2001. Motyle minujące Sudetów powaniu Isturgia roraria (Fabricius, 1776) (Lepi- Zachodnich. Część II. Podrodzina Lithocolle- doptera: Geometridae) w Górach Opawskich. tinae (Lep., Gracillariidae). Przyroda Sudetów Przyroda Sudetów 14: 69-72. Zachodnich 4: 101-110. Blaik T. 2013. Alabonia staintoniella (Zeller, 1850) Borkowski A. 2002. Motyle minujące Sudetów (Lepidoptera: Oecophoridae) w Górach Zachodnich. Część III. Przyczynki do rodzin Opawskich - pierwsze udokumentowane Bucculatricidae, Gracillariidae (kontynuacja) i stwierdzenie w Polsce. Przyroda Sudetów Lyonetiidae (Lepidoptera). Przyroda Sudetów 16: 125-130. Zachodnich 5: 105-118. Blaik T. 2014. Występowanie, stan populacji i sie- Borkowski A. 2002. Zur Verbreitung der Schwär- dliska czerwończyka fioletka Lycaena helle mer (Lepidoptera, Sphingidae) im westlichen (Denis & Schiffermüller, 1775) (Lepidoptera: Teil der Sudeten mit Bemerkungen zum fort- Lycaenidae) w województwie opolskim. Przy- schreitenden Artenschwund. Przyroda Sude- roda Sudetów 17: 135-146. tów Zachodnich 5: 129-142. Blaik T., Hebda G., Masłowski J. 2016. Cydalima Borkowski A. 2003. Motyle minujące Sudetów perspectalis (Walker, 1859) – inwazyjny ga- Zachodnich. Część IV. Przyczynki do rodzin tunek motyla w faunie Polski (Lepidoptera: Eriocraniidae, Heliozelidae i Tischeriidae (Le- Crambidae). Przyroda Sudetów 19: 121-124. pidoptera). Przyroda Sudetów Zachodnich Blaik T., Hebda G., Mazur M.A. 2007. Przyczynek 6: 109-118. do entomofauny Masywu Śnieżnika (Insecta: Borkowski A. 2003. Obserwacje entomologiczne Coleoptera, Neuroptera, Lepidoptera) – wy- (Lepidoptera, Odonata) w rezerwacie przyro- niki studenckich obozów Koła Naukowego dy „Torfowisko pod Zieleńcem” w Sudetach. Biologów Uniwersytetu Opolskiego w latach Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 119-130. 2005-2007. Przyroda Sudetów 10: 125-132. Borkowski A. 2006. Bemerkungen über die Bären- Bobrowicz G., Konieczny K. 1999. Występowanie spinner (Lepidoptera: Arctiidae) der westli- salamandry plamistej Salamandra salamandra chen und mittleren Sudeten. Przyroda Sude- w Parku Krajobrazowym „Chełmy” na Pogó- tów 9: 121-130. rzu Kaczawskim. Przyroda Sudetów Zachod- Borkowski A., Kania J., Malkiewicz A. 2004. Owady nich 2: 69-72. uskrzydlone (Insecta: Pterygota) Karkonoszy Borkowski A. 1998. Obserwacje nad motylami – historia badań i aktualny stan wiedzy. Przy- dziennymi (Lepidoptera: Papilionoidea, He- roda Sudetów 7: 127-152. sperioidea) w Sudetach Zachodnich z uwa- Borowiak M., Chrzanowski A. 2006. Miernikow- gami do przyczyn stopniowego zanikania cowate (Lepidoptera: Geometridae) Karkono- niektórych gatunków. Przyroda Sudetów Za- skiego Parku Narodowego i okolic w latach chodnich 1: 27-44. 1999-2003. Przyroda Sudetów 9: 131-142. Borkowski A. 1999. Ważki (Odonata) byłego Borowiak M., Chrzanowski A. 2007. Wybra- województwa jeleniogórskiego z uwagami ne rodziny motyli większych (Lepidoptera: Spis artykułów naukowych opublikowanych na łamach Przyrody Sudetów w latach 1998-2018 245

Lasiocampidae, Endromidae, Saturniidae, Czaja A., Tietz O. 1998. Geologia i paleobotanika Sphingidae, Drepanidae, Notodontidae, kopalni węgla brunatnego Berzdorf na Gór- Lymantriidae i Arctiidae) w polskiej części nych Łużycach (SE Niemcy). Przyroda Sude- Karkonoszy w latach 1999-2003. Przyroda tów Zachodnich 1: 95-106. Sudetów 10: 101-108. Czarniecka M., Dajdok Z., Śliwiński M. 2011. Borowiak M., Chrzanowski A. 2008. Motyle dzien- Występowanie obcych roślin inwazyjnych ne (Lepidoptera: Papilionidea, Hesperioidea) w rejonie Karpacza (Karkonosze). Przyroda polskiej części Karkonoszy w latach 1999- Sudetów 14: 55-68. 2003. Przyroda Sudetów 11: 87-94. Dobrzański X. 2011. Ponowne stwierdzenie Dical- Borowski Z., Owadowska E. 2000. Wpływ zróżni- lomera fascelina (Linnaeus, 1758) (Lepidoptera: cowania środowiska na różnorodność biolo- Noctuidae: Lymantriinae) na Dolnym Śląsku. giczną drobnych ssaków i dynamikę populacji Przyroda Sudetów 14: 79-82. nornika burego Microtus agrestis w Sudetach Dobrzański X. 2012. Horisme tersata (Denis & Zachodnich. Przyroda Sudetów Zachodnich Schiffermüller, 1775) – nowy gatunek mierni- 3: 115-122. kowca (Lepidoptera: Geometridae) dla fauny Bräutigam S. 2001. Ungewöhnliche Arten der Gat- Borów Dolnośląskich. Przyroda Sudetów tung Hieracium subgen. Hieracium aus dem 15: 111-112. Isergebirge im Görlitzer Herbarium. Przyroda Dobrzański X., Drapiewski A., Wawryka P. 2018. Sudetów Zachodnich 4: 15-18. Nowe stanowiska Cydalima perspectalis Charaziak-Kovács A. 2008. Zimowe spisy nieto- (Walker, 1859) w Polsce i Czechach. Przyroda perzy w wybranych obiektach podziemnych Sudetów 21: 119-122. Sudetów w latach 1994-1997. Przyroda Sude- Dobrzański X., Myśków E. 2018. Uwagi o biologii tów. Nietoperze Sudetów. Suplement 3: 77-88. Zanclognatha zelleralis (Wocke, 1850) (Lepi- Charaziak-Kovács A., Furmankiewicz M., Telatyń- doptera: Erebidae) oraz dwa nowe stanowi- ski S. 2003. Nowe stanowiska nocka Bechsteina ska w Polsce. Przyroda Sudetów 21: 127-130. Myotis bechsteinii w polskiej części Sudetów. Dunajski A., Fudali E. 2007. Materiały do brioflo- Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 187-188. ry lasów Karkonoskiego Parku Narodowego. Chlebicki A. 1998. Grzyby związane z morosz- Przyroda Sudetów 10: 13-24. ką (Rubus chamaemorus) i brzozą karpacką Duszyński F., Migoń P. 2017. Zespół skalny Dzie- (Betula pubescens spp carpatica) zebrane w dzińca na płaskowyżu Skalniaka w Górach Karkonoszach. Przyroda Sudetów Zachod- Stołowych. Przyroda Sudetów 20: 199-218. nich 1: 13-16. Duszyński F., Migoń P., Różycka M. 2016. Osuwi- Chlebicki A. 1999. Grzyby zebrane na gnidoszu sko pod Turzyną w Górach Suchych (Sudety sudeckim Pedicularis sudetica ssp. sudetica, Środkowe). Przyroda Sudetów 19: 143-166. skalnicy śnieżnej Saxifraga nivalis i wierzbie Duszyński F., Migoń P., Różycka M., Michniewicz A. lapońskiej Salix lapponum w Karkonoszach. 2017. Rzeźba progu kredowego i pokrywy Przyroda Sudetów Zachodnich 2: 15-20. blokowe koło Wilkowa (Pogórze Kaczawskie). Chlebicki A. 2000. Grzyby mikroskopijne zebrane Przyroda Sudetów 20: 269-288. na brzozie karłowatej Betula nana L. w Pol- Duszyński F., Parzóch K. 2016. Czy w Górach sce. Przyroda Sudetów Zachodnich 3: 65-68. Stołowych wędrują bloki? Przyroda Sudetów Chlebicki A. 2001. Antennularia variisetosa Barr 19: 189-210. i Hysteronaevia stenospora Nannfeldt, dwa Engel Z. 2003. Pleistocénní zalednění české části nowe gatunki arktyczno-alpejskich grzybów Krkonoš. Przyroda Sudetów Zachodnich 6: dla Polski. Przyroda Sudetów Zachodnich 223-234. 4: 59-60. Flousek J., Gramsz B. 1998. Atlas hnízdního roz- Chlebicki A., Lorenc M.W., Szumska E. 2003. Grzy- šíření ptáků v Krkonoších. Przyroda Sudetów by i bakterie z podziemnych wyrobisk kopal- Zachodnich 1: 47-50. ni złota w Złotym Stoku. Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 101-108. Fudali E. 2002. Udział mchów w zbiorowiskach roślin naczyniowych Małego Śnieżnego Kotła Chlebicki A., Zielenkiewicz U. 2008. Grzyby mikro- (Karkonosze). Przyroda Sudetów Zachodnich skopijne występujące w bakteryjnym biofil- 5: 73-84. mie ze Sztolni Gertrudy (Złoty Stok). Przyroda Sudetów 11: 43-56. Fudali E. 2006. Gatunki wysokogórskie we florze 246 BOŻENA GRAMSZ

mchów polskiej części Karkonoszy i ich za- Graczyk M. 2005. Minóg strumieniowy Lampetra grożenie. Przyroda Sudetów 9: 7-16. planeri (Bloch, 1784) (Petromyzonidae) na te- Fudali E. 2010. Zmiany we florze mchów Kotła renie miasta Jeleniej Góry. Przyroda Sudetów Łomniczki (Karkonosze) w latach 1869-2008. 8: 103-104. Przyroda Sudetów 13: 17-26. Graczyk M. 2010. Ichtiofauna wód Jeleniej Góry. Fudali E. 2011. Materiały do flory mchów Kotła Przyroda Sudetów 13: 169-178. Wielkiego Stawu w Karkonoszach. Przyroda Gramsz B. 1998. Ptaki Rudawskiego Parku Krajo- Sudetów 14: 7-16. brazowego w latach 1988-97. Przyroda Su- Fudali E. 2014. Gatunki z rodzaju Schistidium detów Zachodnich 1: 51-68. (Grimmiaceae, Musci) w brioflorze polskich Gramsz B. 2003. Liczebność i rozmieszczenie Karkonoszy – stan zbadania. Przyroda Sude- rzadszych gatunków ptaków lęgowych w pol- tów 17: 11-16. skiej części Karkonoszy w latach 1990-2003. Furgoł M. 2013. Willowsia platani (Nicolet, 1842) Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 153-170. (Collembola: Entomobryidae) – nowy dla fau- Gramsz B. 2006. Pierwszy przypadek gniazdo- ny Sudetów gatunek skoczogonka. Przyroda wania sokoła wędrownego Falco peregrinus Sudetów 16: 87-90. w polskich Karkonoszach. Przyroda Sudetów Furmankiewicz J., Furmankiewicz M. 2002. Bats 9: 155-156. hibernating in the natural caves in the Pol- Gramsz B. 2014. Gniazdowanie gęsiówki egipskiej ish part of the Sudetes. Przyroda Sudetów Alopochen aegyptiaca na Stawach Podgó- Zachodnich. The Bats of the Sudetes. Suple- rzyńskich w Kotlinie Jeleniogórskiej. Przyroda ment 2: 15-38. Sudetów 17: 173-176. Furmankiewicz J., Furmankiewicz M., Telatyński S. Gramsz B., Jermaczek A., Dobrowolska-Martini K., 2001. Nowe obserwacje nocka łydkowłosego Grzesiak K., Chapiński P., Krzyśków T., Mar- Myotis dasycneme (Boie, 1825) w polskiej czę- tini m. 2018. Liczebność i rozmieszczenie ści Sudetów Zachodnich. Przyroda Sudetów rzadkich gatunków ptaków lęgowych w ob- Zachodnich 4: 153-156. rębie Obszaru OSO Natura 2000 Karkonosze Furmankiewicz J., Górniak J. 2002. Seasonal chang- w 2015 roku na tle wcześniejszych badań es in number and diversity of bat species awifauny w Karkonoszach. Przyroda Sude- (Chiroptera) in the Stolec mine (SW Poland). tów 21: 189-220. Przyroda Sudetów Zachodnich. The Bats Gramsz B., Muraszko M., Muraszko T., Jędrocha A. of the Sudetes. Suplement 2: 49-70. 2004. Pierwsze stwierdzenie lęgów bielika Furmankiewicz J., Hebda G., Furmankiewicz M., Haliaeetus albicilla w Górach Izerskich (Sude- Klodek R., Jabłońska J., Jabłoński J., Miel- ty Zachodnie). Przyroda Sudetów 7: 169-172. carek K., Duma K. 2008. Nietoperze rezerwatu Gramsz B., Zając T. 2006. Liczebność i rozmiesz- przyrody „Jaskinia Niedźwiedzia” w Masy- czenie sóweczki Glaucidium passerinum wie Śnieżnika (Sudety Wschodnie). Przyroda w Karkonoszach polskich w latach 2000- Sudetów. Nietoperze Sudetów. Suplement 2004. Przyroda Sudetów 9: 145-150. 3: 27-44. Gramsz R. 1998. Nowe stanowisko podkolana Furmankiewicz J., Zając K. 1999. Ochrona najwięk- zielonawego Platanthera chlorantha (Custer) szej na Dolnym Śląsku kolonii rozrodczej noc- Rchb. w Sudetach Zachodnich. Przyroda Su- ka dużego Myotis myotis (Borkhausen 1797). detów Zachodnich 1: 11-12. Przyroda Sudetów Zachodnich 2: 89-92. Gramsz R. 1999. Natura 2000 – Europejska Sieć Furmankiewicz M., Furmankiewicz J., Duma K. 2008. Ekologiczna. Przyroda Sudetów Zachodnich Nietoperze zachodniej części Gór Wałbrzy- 1: 131-133. skich (Sudety). Przyroda Sudetów. Nietoperze Gramsz R. 2002. Rosiczka okrągłolistna Drosera Sudetów. Suplement 3: 65-76. rotundifolia na stawach hodowlanych koło Gębska K., Jakubska A. 2007. Dendroflora Parku Podgórzyna (Kotlina Jeleniogórska). Przyroda Miejskiego w Ziębicach. Przyroda Sudetów Sudetów Zachodnich 5: 23-26. 10: 77-84. Gramsz R., Narkiewicz Cz. 1999. Godna ochrony Gierczyk B., Soboń J. 2012. Entoloma chytrophi- bliźniczkowa murawa koło Wojciechowa na lum Wölfel, Noordel.& Dähncke w Sudetach. Pogórzu Izerskim. Przyroda Sudetów Zachod- Przyroda Sudetów 15: 53-56. nich 2: 7-10. Spis artykułów naukowych opublikowanych na łamach Przyrody Sudetów w latach 1998-2018 247

Gramsz R., Potocka J. 2006. Rosiczka długolistna dla flory Dolnego Śląska. Przyroda Sudetów Drosera anglica Huds. w Górach Izerskich. 7: 9-14. Przyroda Sudetów 9: 17-20. Jakubska A. 2006. Nowe stanowisko okratka au- Haitlinger R. 2002. Roztocze (Acari: Prostigma- stralijskiego Clathrus archeri (Berk.) Dring na ta: Erythraeoidea, Trombidioidea, Tanaupo- Przedgórzu Sudeckim. Przyroda Sudetów doidea, Trombiculoidea bez Trombiculidae) 9: 81-84. Sudetów. Przyroda Sudetów Zachodnich 5: Jakubska A., Smoczyk M., Kadej M. 2005. Kruszczyk 147-152. błotny Epipactis palustris (L.) Crantz na Ziemi Halama M., Pech P., Dunaj K. 2018. Nowe dane Kłodzkiej. Przyroda Sudetów 8: 3-12. o występowaniu Ascocoryne turficola (Asco- Jakubska-Busse A., Szczęśniak E., Śliwiński M., Nar- mycota, Helotiales) w Sudetach. Przyroda kiewicz Cz. 2010. Zanikanie stanowisk obu- Sudetów 21: 53-62. wika pospolitego Cypripedium calceolus L., Halama M., Reczyńska K., Świerkosz K. 2010. Nowe 1753 (Orchidaceae) w Sudetach. Przyroda stanowiska Clathrus archeri (Berk.) Dring (Ba- Sudetów 13: 43-52. sidiomycota, Phallales) na Dolnym Śląsku. Jancewicz K., Kotwicka W., Duszyński F. 2018. Wy- Przyroda Sudetów 13: 93-98. brane formy skalne doliny Bystrzycy w Mło- Halama M., Świerkosz K., Chachuła P. 2017. Pierw- tach – morfologia i współczesne procesy. sze stanowisko włośnianki korzeniastej Hebe- Przyroda Sudetów 21: 239-262. loma radicosum (Hymenogastraceae, Basidio- Jancewicz K., Migoń P. 2017. Osuwiska w masywie mycota) w Sudetach Środkowych. Przyroda Granicznika w Górach Kamiennych. Przyroda Sudetów 20: 113-120. Sudetów 20: 239-254. Hebda G., Nowak A. 2002. Winter colonies Jancewicz K., Traczyk A. 2017. Mało znane for- of bats in old fortifications in Nysa (SW Po- my ruchów masowych w dolinie Węglówki land). Przyroda Sudetów Zachodnich. The w Górach Bardzkich (Sudety Środkowe). Przy- Bats of the Sudetes. Suplement 2: 39-48. roda Sudetów 20: 289-314. Hebda G., Nowak A., Jabłońska J., Jabłoński J. Janoszek B., Janoszek M., Tarnawski D. 2010. Ston- 2008. Zimowe spisy nietoperzy w Fortach kowate (Coleoptera: Chrysomelidae) Parku Nyskich w latach 1998-2007: trendy liczeb- Narodowego Gór Stołowych i jego otuliny. ności i zmiany struktury dominacji. Przyroda Przyroda Sudetów 13: 131-160. Sudetów. Nietoperze Sudetów. Suplement Józefczuk Sz. Józefczuk J., Józefczuk I. 2012. Badania 3: 53-64. fauny motyli nocnych nieczynnego kamie- Hertweck K., Bena W. 2001. Zum Vorkommen des niołomu dolomitów krystalicznych „Silesia” Bibers Castor fiber L., 1758 in der deutschen w Wojcieszowie. Sówkowate (Noctuidae). und polnischen Oberlausitz. Przyroda Sude- Przyroda Sudetów 15: 101-110. tów Zachodnich 4: 157-162. Kadej M. 2004. Stan poznania skórników (Co- Horáček D. 2008. Sociální vazby netopýrů na leoptera: Dermestidae) na terenie Sudetów hrady, zámky a zříceniny: předběžné výsled- Zachodnich. Przyroda Sudetów 7: 153-156. ky. Przyroda Sudetów. Nietoperze Sudetów. Kadej M., Nowak K., Pietruszewska E., Smolis A., Suplement 3: 89-94. Wolff E., Kołtun M., Tarnawski D., Zając K. Jacewski B., Kita W., Urbaniak J. 2018. Wystę- 2018. Pachnica dębowa Osmoderma eremita powanie grzybów w powietrzu wybranych sensu lato (Scopoli, 1763) w południowo-za- uzdrowisk Dolnego Śląska. Przyroda Sude- chodniej części Polski – kolejne nowe dane tów 21: 39-52. o występowaniu i biologii gatunku. Przyroda Jakubiec Z. 1999. Badania ilościowe ptaków w re- Sudetów 21: 131-148. zerwacie „Buki Sudeckie” w Górach Ka- Kadej. M., Nowak K., Pietruszewska E., Zając K., czawskich. Przyroda Sudetów Zachodnich Regner J., Stajszczyk M., Smolis A., Tarnaw- 2: 75-80. ski D. 2017. Pachnica dębowa Osmoderma Jakubiec Z., Wuczyński A. 2013. Badania ilościowe eremita s.l. (Scopoli, 1763) na Opolszczyźnie ptaków lęgowych w lasach doliny Bystrzy- – aktualny obraz rozmieszczenia i perspekty- cy. Przyroda Sudetów 16: 131-138. wy ochrony. Przyroda Sudetów 20: 127-142. Jakubska A. 2004. Kruszczyk ostropłatkowy Epi- Kadej M., Ruta R., Malkiewicz A., Smolis A., Stel- pactis leptochila (Godf.) Godf. nowy gatunek maszczyk R., Tarnawski D., Żuk K., Kania J., 248 BOŻENA GRAMSZ

Suchan T. 2007. Nowe dane o występowaniu Curculionidae) w Polsce południowo-zachod- pachnicy dębowej Osmoderma eremita (Sco- niej. Przyroda Sudetów 16: 119-124. poli, 1763) (Coleoptera, Scarabaeidae) na Dol- Kasprzak M. 2006. Erozja wodna na drogach nym Śląsku. Przyroda Sudetów 10: 135-150. i ścieżkach turystycznych w Karkonoszach. Kadej M., Smolis A. 2017. Nowe stanowisko wty- Przyroda Sudetów 9: 179-190. ka amerykańskiego Leptoglossus occidentalis Kasprzak M. 2011. Rzeka Mała Kamienna w ukła- Heidemann, 1910 (Hemiptera: Heteroptera: dzie hydrograficznym Sudetów Zachodnich. Coreidae) na Dolnym Śląsku. Przyroda Su- Przyroda Sudetów 14: 181-196. detów 20: 167-168. Kasprzak M., Biernacka J., Chomicz J., Michnie- Kadej M., Smolis A., Malkiewicz A., Tarnawski D. wicz a. 2014. Morfologia i osady małych 2016. Pierwsze udokumentowane stwierdze- dolin denudacyjnych w masywie Garbatki nie modliszki zwyczajnej Mantis religiosa (Góry Suche). Przyroda Sudetów 17: 199-212. religiosa (Linnaeus, 1758) (Insecta, Manto- dea) na Dolnym Śląsku. Przyroda Sudetów Kasprzak M., Jancewicz K., Michniewicz A., Różyc- 19: 115-120. ka m. 2016. Kompleks osuwiskowy w masywie Rogowca (Góry Kamienne). Przyroda Kadej M., Smolis A., Zając K., Nowak K., Pietru- Sudetów 19: 223-236. szewska E., Tarnawski D. 2018. Kozioróg dę- asprzak raczyk bosz Cerambyx cerdo Linnaeus, 1758 – nowe K M., T A. 2008. Morfologia przeło- dane o rozmieszczeniu, fenologii i ochronie mowego odcinka doliny Bobru między Mar- w południowo-zachodniej Polsce. Przyroda ciszowem a Wojanowem. Przyroda Sudetów Sudetów 21: 163-180. 11: 127-142. ędzia Kadej M., Tarnawski D., Malkiewicz A., Smolis A., K S. 2011. Krzywa lichenometryczna porostu Zając K. 2018. Przeplatka maturna Euphydryas naskalnego Rhizocarpon geographicum dla maturna (Linnaeus, 1758) w Górach Kaczaw- Karkonoszy. Przyroda Sudetów 14: 141-148. skich i na Nizinie Śląskiej – nowe dane. Przy- Kida J., Jary Z. 2003. Lessy Pogórza Kaczawskiego. roda Sudetów 21: 99-110. Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 211-222. Kadej M., Zając K., Smolis A., Malkiewicz A., Tar- Kmiecik P., Kmiecik A., Furmankiewicz J. 2017. Rozród nawski D., Kania J., Gil R., Myśków E., Sarnow- rzadkich gatunków nietoperzy na Dolnym Ślą- ski J., Tyszecka K., Józefczuk J., Rodziewicz M. sku. Przyroda Sudetów 20: 187-198. 2013. Nowe dane o rozsiedleniu wybranych Kokot A. 2006. Motyle większe (Macrolepidopte- gatunków poświętnikowatych (Insecta: Cole- ra) okolic Paszkowa w Górach Bystrzyckich. optera: Scarabaeidae) w Polsce południowo- Przyroda Sudetów 9: 95-120. -zachodniej. Przyroda Sudetów 16: 95-114. Kokot A., Hyjek A. 2011. Motyle większe (Macro- Kadej M., Zając K., Tarnawski D., Malkiewicz A., lepidoptera) Borów Dolnośląskich. Przyroda Gil R., Tyszecka K., Smolis A., Myśków E., Bo- Sudetów 14: 83-110. browicz G., Sarnowski J., Zawisza M., Józef- Kokurewicz T., Furmankiewicz J., Zając T., Chara- czuk J., Gottfried T., Zając T. 2014. Pachnica ziak-Kovács A., Furmankiewicz M., Gwóźdź M., dębowa Osmoderma eremita s. l. (Scopoli, Telatyński S. 2003. Skład gatunkowy i li- 1763) (Coleoptera, Scarabaeidae) w Polsce czebność nietoperzy (Chiroptera) w Kotlinie południowo-zachodniej. Przyroda Sudetów Kłodzkiej. Przyroda Sudetów Zachodnich 17: 89-120. 6: 171-186. Kania J., Kadej M., Żuk K. 2005. Kolekcja chrząsz- Kokurewicz T., Rusiński M., Haddow J., Furman- czy (Coleoptera) w Muzeum Przyrodniczym kiewicz J. 2008. Selekcja siedlisk podkowca w Jeleniej Górze. Przyroda Sudetów 8: 177- małego Rhinolophus hipposideros w Masy- 190. wie Śnieżnika (Sudety Wschodnie) w okresie Kania J., Malkiewicz A., Niedojad K. 2013. Nowe zimowania i rozrodu – implikacje dla ochro- stanowiska Gasterocercus depressirostris (Fa- ny gatunku. Przyroda Sudetów. Nietoperze bricius, 1792) (Coleoptera: Curculionidae) na Sudetów. Suplement 3: 7-26. Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce. Przyroda Kołtowska M. 2012. Herpetofauna Wzgórz Strze- Sudetów 16: 91-94. lińskich i okolic w latach 2007-2008. Przyroda Kania J., Malkiewicz A., Niedojad K, Matraj M. Sudetów 15: 113-134. 2013. Uwagi o biologii i występowaniu Cur- Korcz A. 2010. Pluskwiaki różnoskrzydłe (Hemi- culio elephas (Gyllenhal, 1836) (Coleoptera: ptera: Heteroptera) zebrane na terenie Jeleniej Spis artykułów naukowych opublikowanych na łamach Przyrody Sudetów w latach 1998-2018 249

Góry-Cieplic w 2009 roku. Przyroda Sudetów Kwiatkowski P. 2002. Flora naczyniowa Masywu 13: 161-168. Połomu (Góry Kaczawskie). Przyroda Sude- tów Zachodnich 5: 35-50. Kossowska M. 2002. Ostoja rzadkich porostów epifitycznych na jodłach w Wąwozie Szklarki Kwiatkowski P. 2003. Ciemiernik zielony Hellebo- (Karkonoski Park Narodowy). Przyroda Sude- rus viridis L. w Górach Kaczawskich. Przyroda tów Zachodnich 5: 85-92. Sudetów Zachodnich 6: 3-12. Kossowska M. 2003. Naziemne porosty kalcyfilne Kwiatkowski P. 2003. Zespół Veronico becca- w Sudetach. Przyroda Sudetów Zachodnich bungae-Mimuletum guttati w Dolinie Bobru 6: 93-100. (Sudety Zachodnie). Przyroda Sudetów Za- chodnich 6: 59-66. Krukowski M. 2002. Storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata L. w Sudetach. Przyroda Su- Kwiatkowski P. 2004. Nowe stanowiska wiechliny detów Zachodnich 5: 3-12. cebulkowatej Poa bulbosa w Sudetach Za- chodnich. Przyroda Sudetów 7: 5-8. Krukowski M. 2002. Rzadkie gatunki roślin naczyniowych Karkonoszy. 1. Szarota drobna Kwiatkowski P. 2005. Stanowisko zarazy blado- Gnaphalium supinum L. Przyroda Sudetów kwiatowej Orobanche pallidiflora Wimm. & Zachodnich 5: 17-22. Grab. w Rudawach Janowickich. Przyroda Sudetów 8: 13-16. Krukowski M., Krakowski K., Malicki M., Szczę- śniak E. 2009. Rozmieszczenie i biologia ró- Kwiatkowski P. 2006. Rośliny naczyniowe kotłów żeńca górskiego Rhodiola rosea L. w polskich polodowcowych Karkonoszy. Przyroda Su- Karkonoszach. Przyroda Sudetów 12: 3-8. detów 9: 25-46. Krukowski M., Kwiatkowski P., Potocka J. 2000. Kwiatkowski P. 2007. Stan poznania i przegląd sys- Ginące gatunki roślin naczyniowych polskiej tematyczny zbiorowisk roślinnych polskich części Karkonoszy i Gór Izerskich według Karkonoszy. Przyroda Sudetów 10: 29-50. nowej klasyfikacji IUCN. Przyroda Sudetów Kwiatkowski P. 2008. Rośliny naczyniowe Kar- Zachodnich 3: 55-64. konoszy i Pogórza Karkonoskiego. Przyroda Krzyszkowski D. 2010. Osady późnego plejstoce- Sudetów 11: 3-42. nu i ewolucja doliny Strzegomki/ Czyżynki Kwiatkowski P. 2010. Zbiorowiska leśne klasy Vac- w środkowej części Pogórza Wałbrzyskiego. cinio-Piceetea, Quercetea robori-petraeae Przyroda Sudetów 13: 225-234. i Querco-Fagetea w Sudetach – stan poznania Kuras I., Świerkosz K. 2013. Materiały do flory Ma- i zagrożenie. Przyroda Sudetów 13: 71-88. sywu Włodarza (Góry Sowie, Sudety Środko- Kwiatkowski P. 2011. Materiały do poznania zróż- we). Przyroda Sudetów 16: 35-40. nicowania łąk wilgotnych z ostrożeniem dwu- Kuras I., Świerkosz K. 2014. Zbiorowiska roślinne barwnym Cirsium helenioides w Sudetach Masywu Włodarza (Góry Sowie, Sudety). Zachodnich. Przyroda Sudetów 14: 45-54. Przyroda Sudetów 17: 59-74. Kwiatkowski P. 2012. Flora naczyniowa Rudaw Kusiak T. 1999. Nowe stanowiska galasówki żo- Janowickich – ocena wstępna. Przyroda Su- łędziówki Andricus quercus calicis (Burgsd.) detów 15: 17-44. w Sudetach Zachodnich. Przyroda Sudetów Kwiatkowski P. 2013. Zmiany we florze roślin Zachodnich 2: 57-58. naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kusiak T. 2001. Obserwacje ziemiórki pleniówki Kaczawskie). Przyroda Sudetów 16: 45-66. Sciara militaris Nowicki 1868 (Diptera: Scia- Kwiatkowski P. 2014. Flora roślin naczyniowych ridae) w Karkonoszach. Przyroda Sudetów zbiornika retencyjnego Słup. Przyroda Sude- Zachodnich 4: 99-100. tów 17: 23-52. Kwiatkowski P. 2000. Stanowiska goryczuszki Kwiatkowski P. 2015. Stan zachowania zbiorowisk gorzkawej Gentianella amarella w Górach leśnych uroczyska „Piekiełko” (Wzgórza Kaczawskich. Przyroda Sudetów Zachod- Gumińskie) po 25 latach. Przyroda Sudetów nich 3: 11-14. 18: 59-86. Kwiatkowski P. 2001. Zaraza bladokwiatowa Oro- Kwiatkowski P. 2016. Nowe dane o występowaniu banche pallidiflora Wimm. & Grab. w Sudetach zespołu ponikła jajowatego Eleocharito ova- Zachodnich. Przyroda Sudetów Zachodnich tae-Caricetum bohemicae koło Jeleniej Góry. 4: 3-8. Przyroda Sudetów 19: 3-12. 250 BOŻENA GRAMSZ

Kwiatkowski P. 2017. Gatunki górskie flory naczy- Malkiewicz A. 1999. Nowe obserwacje pokłonni- niowej Rudaw Janowickich. Przyroda Sude- ka osinowca Limenitis populi (Linnaeus, 1758) tów 20: 17-32. i modraszka amandusa Polyommatus aman- Kwiatkowski P., Zając R. 2016. Stanowisko starca dus (Schneider, 1782) (Lepidoptera: Papilio- nierównozębnego Senecio inaequidens DC. noidea) w polskich Karkonoszach. Przyroda (Asteraceae) w Kotlinie Jeleniogórskiej (Sude- Sudetów Zachodnich 2: 33-34. ty Zachodnie). Przyroda Sudetów 19: 55-60. Malkiewicz A. 2000. Zagrożone populacje relik- Latocha A. 2009. Wpływ działalności człowieka towych miernikowców (Lepidoptera: Geome- na procesy korytowe na przykładzie Nysy tridae) w Karkonoskim Parku Narodowym. Kłodzkiej między Bystrzycą Kłodzką a Kłodz- Przyroda Sudetów Zachodnich 3: 101-104. kiem. Przyroda Sudetów 12: 99-122. Malkiewicz A. 2001. Miernikowce (Lepidoptera: Latocha A., Parzóch K. 2010. Efekty geomorfo- Geometridae) Karkonoszy Polskich. Przyroda logiczne powodzi w dolinie Białej Lądeckiej Sudetów Zachodnich 4: 111-120. w czerwcu 2009 r. Przyroda Sudetów 13: Malkiewicz A. 2002. Zanclognatha zelleralis (Woc- 251-262. ke, 1850) (Lepidoptera: Noctuidae) – odna- Latocha A., Roszczewska M. 2011. Zmiany kraj- leziony motyl pogórza Sudetów. Przyroda obrazu na terenie Parku Narodowego Gór Sudetów Zachodnich 5: 119-122. Stołowych w ostatnich stu latach. Przyroda Malkiewicz A. 2018. Przeplatka diamina Melitaea Sudetów 14: 125-140. diamina (Lang, 1789) (Lepidoptera: Nympha- Lewandowski W. 2009. Nowe dane o występowa- lidae) w Sudetach Zachodnich – ponowne niu wydry Lutra lutra w Sudetach w latach stwierdzenie po półwiecznej przerwie. Przy- 2006-2008. Przyroda Sudetów 12: 75-86. roda Sudetów 21: 111-118. Maj J. 2007. Wiek torfowisk izerskich na podstawie Malkiewicz A., Dobrzański X. 2010. Studia nad dotychczasowych badań palinologicznych. koszówkowatymi Dolnego Śląska (Lepidop- Przyroda Sudetów 10: 55-62. tera: Psychidae). Cz. 1. Naryciini. Przyroda Sudetów 13: 125-130. Majtyka T., Górajewska J., Kordas J., Ogielska M. 2010. Herpetofauna Ślężańskiego Parku Kraj- Malkiewicz A., Dobrzański X. 2011. Studia nad obrazowego i okolic. Przyroda Sudetów 13: koszówkowatymi Dolnego Śląska (Lepidop- 193-202. tera: Psychidae). Cz. 2. Psychini. Przyroda Sudetów 14: 73-78. Malicki M. 2003. Dendroflora zespołu parkowo- -pałacowego „Paulinum” w Jeleniej Górze. Malkiewicz A., Dobrzański X. 2012. Studia nad Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 83-92. koszówkowatymi (Lepidoptera: Psychidae) Dolnego Śląska. Cz. 3. Oiketicinae. Przyroda Malicki M. 2004. Dendroflora Parków Zdrojowego Sudetów 15: 91-100. i Norweskiego w Jeleniej Górze – Cieplicach. Przyroda Sudetów 7: 55-62. Malkiewicz A., Kania J. 2010. Nowe sówkowate (Lepidoptera: Noctuidae) dla polskich Su- Malicki M. 2005. Dendroflora parku przypałaco- detów Wschodnich. Przyroda Sudetów 13: wego w Jeleniej Górze – Maciejowej. Przy- 113-116. roda Sudetów 8: 45-50. Malkiewicz A., Kokot A. 2003. Nowe dane o Malicki M. 2006. Dendroflora parku miejskiego rzadkich gatunkach motyli (Lepidoptera) na na Wzgórzu Kościuszki w Jeleniej Górze. terenie Borów Dolnośląskich i Sudetów – Przyroda Sudetów 9: 61-70. kontynuacja. Przyroda Sudetów Zachodnich Malicki M. 2007. Dendroflora parku przy pałacu 6: 137-150. myśliwskim w Karpnikach. Przyroda Sude- Malkiewicz A., Kokot A. 2005. Nowe dane o rzad- tów 10: 63-76. kich gatunkach motyli (Lepidoptera) na terenie Malicki M. 2009. Notatki dendrologiczne z Su- Borów Dolnośląskich i Sudetów – kontynu- detów. Część I. Parki przypałacowe w Łom- acja II. Przyroda Sudetów 8: 89-96. nicy, Ostróżnie, Studniskach Dolnych i Wło- Malkiewicz A., Kokot A. 2006. Nowe dane o rzad- sieniu (Pogórze Izerskie). Przyroda Sudetów kich gatunkach motyli (Lepidoptera) na terenie 12: 51-56. Borów Dolnośląskich i Sudetów – kontynu- Malicki M., Pielech R. 2002. Waloryzacja den- acja III. Przyroda Sudetów 9: 87-94. droflory zespołu parkowo-pałacowego w Malkiewicz A., Kokot A., Kania J. 2002. Nowe dane Staniszowie. Przyroda Sudetów Zachodnich o rzadkich gatunkach motyli (Lepidoptera) 5: 65-72. Spis artykułów naukowych opublikowanych na łamach Przyrody Sudetów w latach 1998-2018 251

na terenie Borów Dolnośląskich i Sudetów. części Sudetów i Beskidów Zachodnich. Przyroda Sudetów Zachodnich 5: 123-128. Przyroda Sudetów 11: 73-76. Malkiewicz A., Smolis A., Kadej M., Tarnawski D., Michniewicz A. 2015. Morfologia przełomu Bo- Stelmaszczyk R., Zając K., Masłowski J., Ma- bru między Siedlęcinem a Wrzeszczynem traj M. 2009. Nowe dane o rozmieszczeniu na Pogórzu Izerskim. Przyroda Sudetów 18: modraszków z rodzaju Phengaris (= Maculi- 221-236. nea) (Lepidoptera: Lycaenidae) w dolnoślą- Michniewicz A. 2017. Granitognejsowe formy skal- skiej części Sudetów i Przedgórza Sudeckie- ne masywu Gap na Pogórzu Izerskim. Przy- go. Przyroda Sudetów 12: 61-74. roda Sudetów 20: 255-268. alkiewicz molis telmaszczyk adej M A., S A., S R., K M., Michniewicz A., Jancewicz K., Stankowska J., Wa- asłowski atraj M J., M M. 2008. Przeplatka ma- lusiak G. 2018. Morfologia grupy skalnej Pa- turna Euphydryas maturna (Linnaeus, 1758) na ciorki w Karkonoszach. Przyroda Sudetów Dolnym Śląsku – stan obecny i możliwości 21: 221-238. ochrony. Przyroda Sudetów 11: 77-86. Michołap P., Sikora A., Sikora M. 2017. Wystę- Malkiewicz A., Stelmaszczyk R. 2005. Kolekcja powanie trzmiela sześciozębnego Bombus motyli (Lepidoptera) Muzeum Przyrodni- wurflenii Radoszkowski, 1859 (Hymenopte- czego w Jeleniej Górze. Przyroda Sudetów ra, Apidae) w Sudetach. Przyroda Sudetów 8: 191-202. 20: 149-160. alkiewicz telmaszczyk telmaszczyk M A., S Z., S R. Migoń P. 1999. Granice Kotliny Jeleniogórskiej. 2004. Włochacz modrzewiak Lycia isabellae Przyroda Sudetów Zachodnich 2: 109-112. (Harrison, 1914) (Lepidoptera: Geometridae) w polskiej części Sudetów. Przyroda Sude- Migoń P. 2000. Geneza Wąwozu Myśliborskiego tów 7: 157-162. na Pogórzu Kaczawskim. Przyroda Sudetów Zachodnich 3: 137-144. Malkiewicz A., Struś K., Myśków E. 2015. Modra- Migoń P. 2004. Formy skałkowe masywu Wiel- szek arion Phengaris arion (Linnaeus, 1758) (Lepidoptera: Lycaenidae) w Sudetach – po- kiej Sowy (Góry Sowie). Przyroda Sudetów nowne stwierdzenia po przeszło półwiecznej 7: 205-212. przerwie. Przyroda Sudetów 18: 165-176. Migoń P. 2008. Skałki granitowe Jaroszowskich Wzgórz na Przedgórzu Sudeckim. Przyroda Marcinkowska M. 2017. Stanowisko purchatnicy Sudetów 11: 101-110. piaskowej Pisolithus arhizus (Scop.) Rauschert w Rudawskim Parku Krajobrazowym. Przyro- Migoń P. 2010. Nowe dane do poznania rzeźby da Sudetów 20: 121-126. osuwiskowej Gór Kamiennych. Przyroda Su- detów 13: 215-224. Masłowski J. 2005. Uwagi o trzech prawnie chronionych gatunkach motyli dziennych (Lepi- Migoń P. 2010. Geneza bloków piaskowcowych doptera, Papilionoidea) w Sudetach. Przyroda na Pustelniku (Góry Stołowe). Przyroda Su- Sudetów 8: 81-88. detów 13: 263-274. Maślak R. 1999. Zimowanie larw traszki górskiej Migoń P., Jary Z., Kida J. 2002. Wybrane zagad- (Triturus alpestris Laurenti, 1768) na Pogórzu nienia czwartorzędu Pogórza Kaczawskiego. Izerskim. Przyroda Sudetów Zachodnich 2: Przyroda Sudetów Zachodnich. Geomorfolo- 67-68. gia Sudetów Zachodnich. Suplement 1: 77-88. Mazur A. 2003. Występowanie Phymatura bre- Migoń P., Kasprzak M. 2011. Morfologiczny zapis vicollis (Kraatz, 1856) (Coleoptera: Staphy- ruchów masowych na progach morfologicz- linidae) w Karkonoszach i na Przedgórzu nych Gór Stołowych w świetle numerycznego Sudeckim. Przyroda Sudetów Zachodnich modelu wysokości o dużej rozdzielczości. 6: 131-136. Przyroda Sudetów 14: 115-124. Mazur A. 2007. Omalium validum Kraatz, 1858 Migoń P., Kasprzak M. 2012. Rzeźba północnego (Coleoptera, Staphylinidae) im Bielengebirge progu Gór Stołowych w rejonie Białej Skały. (poln. Góry Bialskie) und Glatzer Schneege- Przyroda Sudetów 15: 155-168. birge (poln. Masyw Śnieżnika). Przyroda Su- Migoń P., Kasprzak M., Knapik R. 2006. Spływ gru- detów 10: 97-100. zowy w Wielkim Śnieżnym Kotle w sierpniu Mazur M.A. 2008. Materiały do znajomości ryj- 2006 r. Przyroda Sudetów 9: 157-168. kowców (Coleoptera: Apionidae, Curculio- Migoń P., Latocha A. 2005. Skałki Gór Sowich nidae bez Scolytinae, Rhynchitidae) polskiej (część 2). Masyw Kalenicy, Grabiny i okoli- 252 BOŻENA GRAMSZ

ce Przełęczy Walimskiej. Przyroda Sudetów Narkiewicz Cz. 2000. Zasługujące na ochronę 8: 133-146. łąki koło Raszowa w Rudawskim Parku Kraj- Migoń P., Paczos A. 2007. Rzeźba granitowa obrazowym. Przyroda Sudetów Zachodnich Königshainer Berge (Górne Łużyce). Przyroda 3: 29-34. Sudetów 10: 205-228. Narkiewicz Cz. 2000. Borowik szatański Boletus Migoń P., Paczos A., August C. 2002. Rzeźba gra- satanas i muchomor szyszkowaty Amanita nitowa Kotliny Jeleniogórskiej. Przyroda Su- strobiliformis w rezerwacie „Góra Miłek” detów Zachodnich. Geomorfologia Sudetów w Górach Kaczawskich. Przyroda Sudetów Zachodnich. Suplement 1: 37-56. Zachodnich 3: 69-72. Migoń P., Różycka M., Jancewicz K. 2016. Zespół Narkiewicz Cz. 2000. Pochwiak pasożytniczy osuwisk na Toczku (Góry Bystrzyckie) w świe- Volvariella surrecta w Sudetach Zachodnich. tle analizy geomorfometrycznej. Przyroda Przyroda Sudetów Zachodnich 3: 73-76. Sudetów 19: 167-188. Narkiewicz Cz. 2001. Nowe stanowisko jodłowni- Migoń P., Zygmunt M. 2001. Przyroda nieoży- cy górskiej Bondarzewia mesenterica (Scha- wiona Muchowskich Wzgórz (Pogórze Ka- eff.) Kreisel w polskiej części Sudetów. Przy- czawskie). Przyroda Sudetów Zachodnich roda Sudetów Zachodnich 4: 61-64. 4: 163-170. Narkiewicz Cz. 2001. Grzyby wielkoowocnikowe Mikusek R. 2017. Wybrane aspekty ekologii lęgo- góry Chojnik (Karkonoski Park Narodowy) – wej czterech gatunków ptaków kluczowych gatunki rzadkie i zagrożone. Przyroda Sude- dla Parku Narodowego Gór Stołowych. Przy- tów Zachodnich 4: 65-76. roda Sudetów 20: 179-186. Narkiewicz Cz. 2002. Nowe stanowiska koroni- Mikusek R., Wuczyński A. 2005. Bocian biały Cico- cy ozdobnej Sarcosphaera coronaria (Jacq.) nia ciconia (L.) na Ziemi Kłodzkiej. Przyroda Boud. w Górach Kaczawskich. Przyroda Su- Sudetów 8: 105-116. detów Zachodnich 5: 97-100. Misztal J., Dajdok Z. 2015. Występowanie neofi- Narkiewicz Cz. 2002. Materiały do poznania ma- tów wzdłuż wybranych potoków Karkonoszy. czużników Cordyceps w Sudetach. Przyroda Przyroda Sudetów 18: 109-136. Sudetów Zachodnich 5: 101-104. Nadkierniczna M. 2003. Rzadkie i chronione ro- Narkiewicz Cz. 2018. Nowe stanowiska purchaw- śliny naczyniowe Wzgórz Krzyżowych koło ki łatkowatej Lycoperdon mammiforme Pers. Dzierżoniowa. Przyroda Sudetów Zachod- w Górach Kaczawskich. Przyroda Sudetów nich 6: 31-36. 21: 77-82. Nadolska M., Bartmańska J. 2003. Występowanie Niedojad K. 2012. Chrząszcze z nadrodziny Chry- borsuka Meles meles i lokalizacja jego nor w someloidea (Coleoptera) w Sudetach Środko- Sudetach (Polska). Przyroda Sudetów Zachod- wych. Przyroda Sudetów 15: 67-84. nich 6: 189-196. Niedojad K. 2015. Chrząszcze (Coleoptera) Su- Narkiewicz Cz. 1998. Nowe stanowisko pióro- detów Środkowych. Część II. Nadrodzina pusznika strusiego Matteucia struthiopteris Curculionoidea i uzupełnienie do nadrodzina Pogórzu Izerskim. Przyroda Sudetów Za- ny Chrysomeloidea. Przyroda Sudetów 18: chodnich 1: 5-10. 141-164. Narkiewicz Cz. 1998. Grzyby smardzowate (Mor- Ogrodowczyk A., Ogielska M., Kierzkowski P., chellaceae) w Sudetach Zachodnich. Przyro- Maślak R. 2010. Występowanie salamandry da Sudetów Zachodnich 1: 17-26. plamistej Salamandra s. salamandra Linnaeus, 1758 na Dolnym Śląsku. Przyroda Sudetów Narkiewicz Cz. 1999. Torfowisko na Trzcińskich 13: 179-192 Mokradłach w Kotlinie Jeleniogórskiej. Przy- roda Sudetów Zachodnich 2: 3-6. Okulewicz J., Borkowski A. 2001. Ein neuer Stan- dort von Leucochloridium paradoxum Carus, Narkiewicz Cz. 1999. Gwiazdosze (Geastrum, 1835 im westlichen Teil der Sudeten (Trema- Astraeus) w Sudetach Zachodnich. Przyroda toda, Brachylaemidae). Przyroda Sudetów Sudetów Zachodnich 2: 21-28. Zachodnich 4: 77-80. Narkiewicz Cz. 1999. Mądziak psi Mutinus cani- Opała M., Owczarek P. 2016. Zmienność warun- nus i mądziak malinowy Mutinus ravenelii ków termicznych Masywu Śnieżnika odtwo- w Sudetach Zachodnich. Przyroda Sudetów rzona na podstawie słojów rocznych świerka Zachodnich 2: 29-32. pospolitego Picea abies Karst. i pozostałości Spis artykułów naukowych opublikowanych na łamach Przyrody Sudetów w latach 1998-2018 253

zabudowy drewnianej. Przyroda Sudetów Patejuk K. 2017. Płaskosz pędowy żurawiny Exo- 19: 211-222. basidium oxycocci Rostr. ex Shear – nowy Orłowski G. 2002. Zimowa obserwacja płocha- gatunek dla Sudetów. Przyroda Sudetów 20: cza halnego Prunella collaris Scop., 1769 na 109-112. Hali Izerskiej. Przyroda Sudetów Zachodnich Pender K., Kusiak T. 2003. Cardamine chelidonia L. 5: 159-162. w Karkonoszach. Przyroda Sudetów Zachod- Otte V. 2002. Das Flechtenherbar von Carl Got- nich 6: 13-20. tlob Mosig im Staatlichen Museum für Natur- Pielech R. 2002. Nowe stanowiska przetacznika kunde Görlitz. Przyroda Sudetów Zachodnich nitkowatego Veronica filiformis Sm. w Sude- 5: 93-96. tach Zachodnich. Przyroda Sudetów Zachod- Owczarek P., Kassa A. 2011. Ocena tempa de- nich 5: 27-30. gradacji wybranych odcinków szlaków tury- Pielech R. 2003. Zagrożone gatunki roślin naczy- stycznych Parku Narodowego Gór Stołowych niowych Sudetów we florze Wzgórz Łomnic- w świetle badań dendrochronologicznych. kich. Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 21-30. Przyroda Sudetów 14: 155-166. Pielech R. 2003. Turzyca ciborowata Carex bo- Owczarek P., Remisz J. 2012. Znaczenie geomor- hemica Schreb. na Stawach Podgórzyńskich fologiczne budowy anatomicznej pędów (Kotlina Jeleniogórska). Przyroda Sudetów borówki czarnej Vaccinium myrtillus L. piętra Zachodnich 6: 41-44. subalpejskiego Karkonoszy. Przyroda Sude- Pietkiewicz M., Sztwiertnia H., Wasińska A., Gro- tów 15: 189-196. chowski P., Grzesiak K., Rusiecki S., Wasiak P. Paczos A. 1998. Pomnikowy głaz narzutowy koło 2015. Jesienna migracja ptaków w Sudetach Olszyny (Pogórze Izerskie). Przyroda Sudetów Środkowych. Wyniki prac obozu obrączkar- Zachodnich 1: 91-94. skiego „Bukówka” w latach 2012-2014. Pra- Paczos A. 1999. Zasięg i podział fizyczno-geogra- ca nr 1 Wrocławskiej Grupy Obrączkarskiej ficzny Sudetów Zachodnich. Przyroda Sude- ODRA. Przyroda Sudetów 18: 181-198. tów Zachodnich 2: 113-120. Pietrzykowska K., Prell M. 2013. Most Pomorski Pałucki A. 1998. Czynna ochrona głuszca Tetrao we Wrocławiu oraz stary kamieniołom w Pła- urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix w Karkono- kowicach jako naturalne laboratorium do ba- szach i Górach Izerskich. Przyroda Sudetów dań lichenologiczno-litoligicznych. Przyroda Zachodnich 1: 69-76. Sudetów 16: 75-82. Pałucki A. 1999. Pierwsze stwierdzenie lęgowego Pikulska B., Mikusek R. 2007. Popielicowate (Ro- bielika Haliaeetus albicilla w Karkonoszach. dentia, Gliridae) Parku Narodowego Gór Przyroda Sudetów Zachodnich 2: 81-82. Stołowych. Przyroda Sudetów 10: 181-188. Pałucki A. 2001. Awifauna okolic Rębiszowa w po- Pitura M., Sobczyk A. 2017. Czwartorzęd Kotliny łudniowej części Pogórza Izerskiego. Przyro- Krzeszowskiej a problematyka zasięgu lądo- da Sudetów Zachodnich 4: 141-150. lodu skandynawskiego w Sudetach Środko- wych. Przyroda Sudetów 20: 315-330. Parzóch K. 2001. Erozja rynnowa na stokach wy- lesionych w Karkonoszach. Przyroda Sudetów Piwnik A., Skarżyński D. 2015. Nowe spojrze- Zachodnich 4: 171-180. nie na saproksyliczną faunę skoczogonków (Collembola) Karkonoszy. Przyroda Sudetów Parzóch K., Katrycz M. 2002. Współczesne pro- 18: 137-140. cesy geomorfologiczne i antropopresja w gór- skim środowisku Karkonoszy. Przyroda Sude- Placek A. 2008. Formy skalne przełomu Srebrnej tów Zachodnich. Geomorfologia Sudetów koło Lwówka Śląskiego. Przyroda Sudetów Zachodnich. Suplement 1: 23-36. 11: 111-126. Parzóch K., Migoń P., Latocha A. 2009. Geomorfo- Podsadowska R. 1998. Wydra Lutra lutra (L., 1758) logiczne efekty długotrwałego cofania stoków w Sudetach Zachodnich. Przyroda Sudetów w rejonie Sawanny Łężyckiej w Górach Stoło- Zachodnich 1: 81-86. wych. Przyroda Sudetów 12: 87-98. Podsadowska R. 1999. Drobne ssaki projektowa- Parzóch K., Pawlik Ł., Solarska A., Witek M. 2012. nego użytku ekologicznego „Źródlisko Pi- Osuwisko na stokach Średniaka w Masywie jawnika” w Kotlinie Jeleniogórskiej. Przyroda Śnieżnika Kłodzkiego w 2011 roku. Przyroda Sudetów Zachodnich 2: 93-98. Sudetów 15: 197-208. Podsadowska R. 2000. Popielica Glis glis (Linnaeus, 1766) w projektowanym rezerwacie „Buczyna 254 BOŻENA GRAMSZ

na Białych Skałach” w Górach Kaczawskich. Raj A. 2001. Stonkowate (Col., Chrysomelidae) Przyroda Sudetów Zachodnich 3: 123-126. Karkonoszy. Przyroda Sudetów Zachodnich Podsadowska R. 2002. Nowe stanowisko popie- 4: 81-98. licy Glis glis (Linnaeus, 1766) w Górach Oło- Reczyńska K. 2009. Siedliska przyrodnicze propo- wianych. Przyroda Sudetów Zachodnich 5: nowanego obszaru Natura 2000 „Góra Wa- 163-164. pienna”. Przyroda Sudetów 12: 39-50. Pomorska-Grochowska J., Grochowski P., Dawi- Reczyńska K., Świerkosz K. 2010. Zanokcica ciem- dowicz A., Kiałka A., Sala A., Solak S., Toma- na Asplenium adiantum-nigrum L. ponownie lak M. 2014. Rozmieszczenie modraszków odnaleziona w rezerwacie „Góra Radunia” z rodzaju Phengaris (Lepidoptera: Lycaeni- (Masyw Ślęży, Przedgórze Sudeckie). Przy- dae) w Górach Sowich. Przyroda Sudetów roda Sudetów 13: 35-38. 17: 147-160. Reczyńska K., Świerkosz K. 2015. Nowe stanowi- Posz E. 2010. Materiały do rozmieszczenia gatun- sko kruszczyka sinego Epipactis purpurata Sm. ków rodzaju Euphrasia L. (Scrophulariaceae) w rezerwacie „Wąwóz Lipa” na Pogórzu Ka- w Karkonoszach. Cz. 1. Przyroda Sudetów czawskim. Przyroda Sudetów 18: 15-18. 13: 27-30. Regner J., Malkiewicz A. 2018. Pierwsze stwierdze- Posz E. 2011. Materiały do rozmieszczenia gatun- nie dostojki laodyce Argynnis laodice (Pallas, ków rodzaju Euphrasia L. (Scrophulariaceae) 1771) (Lepidoptera: Nymphalidae) na Dolnym w Karkonoszach. Cz. 2. Przyroda Sudetów Śląsku. Przyroda Sudetów 21: 123-126. 14: 27-30. Regner J., Smolis A., Kadej M. 2016. Zadrzechnia Posz E. 2013. Materiały do rozmieszczenia gatun- fioletowa Xylocopa violacea (Linnaeus, 1758) ków rodzaju Euphrasia L. (Scrophulariaceae) na Dolnym Śląsku – kolejne stwierdzenie w Karkonoszach. Cz. 3. Przyroda Sudetów w XXI wieku. Przyroda Sudetów 19: 83-86. 16: 67-68. Řehák Z. 2002. Brief history of bat-research in the Posz E. 2013. Sezonowa zmienność morfologicz- Czech part of the Sudetes. Przyroda Sudetów na Euphrasia minima Jacq. na jednym ze sta- Zachodnich. The Bats of the Sudetes. Suple- nowisk w Karkonoskim Parku Narodowym. ment 2: 7-14. Przyroda Sudetów 16: 69-74. Remisz J. 2007. Strukturalne uwarunkowania rzeźby Potocka J. 2000. Stan zachowania oraz geomor- południowego progu Gór Stołowych. Przyro- fologiczne i hydrologiczne uwarunkowania da Sudetów 10: 253-268. rozmieszczenia torfowisk w Górach Izerskich. Remisz J., Bijak Sz. 2011. Stoki usypiskowe Ostrzy- Przyroda Sudetów Zachodnich 3: 35-44. cy i ich aktywność w świetle badań dendro- Potocka J. 2001. Ułudka leśna Omphalodes scor- geomorfologicznych. Przyroda Sudetów 14: pioides (Haenke) Schrank na Górze Zamkowej 197-206. koło Wlenia. Przyroda Sudetów Zachodnich Remisz J., Bijak Sz. 2012. Dendrochronologiczny 4: 9-14. zapis aktywności stoków usypiskowych Su- Potocka J. 2001. Torfowiska polskiej strony Gór chawy i Kruczej Skały (Sudety Środkowe). Izerskich – charakterystyka obiektów. Przyro- Przyroda Sudetów 15: 209-218. da Sudetów Zachodnich 4: 43-58. Rozenkiewicz A., Łach J. 2010. Problematyka na- Potocki J. 2002. Z dziejów ochrony przyrody zewnictwa regionalnego pogranicza polsko- w Karkonoszach. Przyroda Sudetów Zachod- -czeskiego. Przyroda Sudetów 13: 293-300. nich 5: 185-196. Rozwałka R. 2010. Uzupełnienia i sprostowania Potocki J., Potocka J. 2000. Dolina Izery objęta informacji o pająkach (Araneae) z Parku Na- ochroną. Przyroda Sudetów Zachodnich 3: rodowego Gór Stołowych. Przyroda Sudetów 45-54. 13: 99-112. Ptak M. 2014. Zmienność stanów wody Łomni- Rudy M., Dziuba C. 2007. Cenne torfowisko wy- cy w latach 1961-2010. Przyroda Sudetów sokie w Zaworach koło Chełmska Śląskiego. 17: 213-223. Przyroda Sudetów 10: 51-54. Puc B., Traczyk A. 2006. Rzeźba strukturalna Sadowska-Deś A., Szczepańska K. 2012. Nowe sta- Zaworów w okolicach Chełmska Śląskiego nowiska porostu Lasallia pustulata (L.) Mérat (Sudety Środkowe). Przyroda Sudetów 9: w Sudetach. Przyroda Sudetów 15: 45-52. 169-178. Salata S. 2014. Mrówki (Hymenoptera: Formi- Spis artykułów naukowych opublikowanych na łamach Przyrody Sudetów w latach 1998-2018 255

cidae) Parku Narodowego Gór Stołowych. Smoczyk M. 2013. Zróżnicowanie i zagrożenie łąk Przyroda Sudetów 17: 161-172. trzęślicowych ze związku Molinion w połu- Schellenberg J., Hohberg K. 2006. Der Wolf am dniowo-wschodniej części Sudetów Środko- Nordrande der Sudeten. Przyroda Sudetów wych. Przyroda Sudetów 16: 19-34. 9: 207-210. Smoczyk M. 2017. Nowe dane do rozmieszczenia Schmidt C. 2002. The occurrence of bats in the krzywoszczeci pogiętej Campylopus flexu- town of Hoyerswerda. Przyroda Sudetów osus (Hedw.) Brid. (Bryophyta) w Sudetach. Zachodnich. The Bats of the Sudetes. Suple- Przyroda Sudetów 20: 73-78. ment 2: 71-78. Smoczyk M. 2017. Nowe stanowiska zagrożonych Schmidt C. 2008. Reproduction record of the makroporostów w Sudetach Środkowych parti-coloured bat Vespertilio murinus in the i Wschodnich. Przyroda Sudetów 20: 79-108. Oberlausitz Heathland and social calls emit- Smoczyk M., Gębura K. 2009. Rzadkie i zagrożone ted during returns of recently fledged juve- rośliny naczyniowe Gór Bystrzyckich i Orlic- niles to their daily roost. Przyroda Sudetów. kich (Sudety Środkowe) – część 3. Przyroda Nietoperze Sudetów. Suplement 3: 95-100. Sudetów 12: 13-38. Skarżyński D. 2004. Fauna owadów bezskrzydłych Smoczyk M., Jakubska A. 2004. Rozmieszczenie (Apterygota) Karkonoszy. Przyroda Sudetów storczykowatych Orchidaceae w polskiej 7: 121-126. części Gór Orlickich i Pogórza Orlickiego. Skarżyński D., Piwnik A. 2017. Zaktualizowany wy- Przyroda Sudetów 7: 41-54. kaz skoczogonków (Collembola) Karkonoszy. Smoczyk M., Jakubska A. 2006. Rozmieszczenie Przyroda Sudetów 20: 169-178. storczykowatych Orchidaceae w Górach Skarżyński D., Smolis A. 2006. Mesachorutes qua- Bystrzyckich (Sudety Środkowe). Przyroda driocellatus Absolon, 1900 (Collembola, Hypo- Sudetów 9: 47-60. gastruridae) w Polsce. Przyroda Sudetów 9: Smoczyk M., Karakula M. 2015. Nowe stanowi- 85-86. sko zarazy wielkiej Orobanche elatior (Oro- Smoczyk M. 2004. Rzadkie i zagrożone gatunki banchaceae) w Sudetach. Przyroda Sudetów roślin naczyniowych Gór Bystrzyckich i Or- 18: 3-14. lickich (Sudety Środkowe). Przyroda Sude- Smoczyk M., Karakula M. 2016. Rzadkie i zagro- tów 7: 19-28. żone rośliny naczyniowe Gór Bystrzyckich Smoczyk M. 2005. Rzadkie i zagrożone gatunki i polskiej części Gór Orlickich (Sudety Środ- roślin naczyniowych Gór Bystrzyckich i Or- kowe) – część 5. Przyroda Sudetów 19: 13-44. lickich (Sudety Środkowe) – cz. 2. Przyroda Smoczyk M., Wiaderny A. 2015. Nowe stanowisko Sudetów 8: 17-34. cienistki Roberta Gymnocarpium robertianum offm ewman Smoczyk M. 2007. Stanowisko koniczyny biało- (H .) N w Sudetach. Przyroda Su- żółtej Trifolium ochroleucon Huds. (Fabace- detów 18: 41-46. ae) w Czermnej na Pogórzu Orlickim (Sudety Smoczyk M., Wierzcholska S. 2014. Księżyczka Środkowe). Przyroda Sudetów 10: 25-28. krzyżowa Lunularia cruciata (L.) Lindb. (Lu- Smoczyk M. 2010. Rzadkie i zagrożone rośliny na- nulariaceae, Marchantiophyta) na Dolnym czyniowe Pogórza Orlickiego (Sudety Środko- Śląsku. Przyroda Sudetów 17: 3-10. we) – część 1. Przyroda Sudetów 13: 53-70. Smolis A. 2004. Interesujące gatunki skoczogon- Smoczyk M. 2011. Rzadkie i zagrożone rośliny ków (Collembola) z Parku Narodowego Gór naczyniowe Gór Bystrzyckich i Orlickich Stołowych. Przyroda Sudetów 7: 119-120. (Sudety Środkowe) – część 4. Przyroda Su- Smolis A. 2005. Wankeliella medialis Simón & detów 14: 17-26. Jordana, 1994 (Collembola: Onychiuridae) Smoczyk M. 2011. Nowe stanowiska rosiczki z Parku Narodowego Gór Stołowych – ga- okrągłolistnej Drosera rotundifolia L. (Drose- tunek skoczogonka nowy dla fauny Polski. raceae) na ziemi kłodzkiej. Przyroda Sudetów Przyroda Sudetów 8: 77-80. 14: 37-40. Smolis A. 2008. Sprężyk Stenagostus rhombeus livier Smoczyk M. 2012. Rzadkie i zagrożone rośliny (O , 1790) (Coleoptera: Elateridae) w po- naczyniowe polskiej części Pogórza Orlic- łudniowo-zachodniej Polsce. Przyroda Sude- kiego (Sudety Środkowe) – cześć 2. Przyroda tów 11: 69-72. Sudetów 15: 3-16. Smolis A., Bena W. 2007. Współczesne dane 256 BOŻENA GRAMSZ

o występowaniu na Dolnym Śląsku sprężyka Stajszczyk M., Fujarczuk A. 2013. Stanowisko salwi- rdzawego Elater ferrugineus Linnaeus, 1758 nii pływającej Salvinia natans L. na Przedgó- (Coleoptera: Elateridae). Przyroda Sudetów rzu Sudeckim. Przyroda Sudetów 16: 41-44. 10: 155-156. Stajszczyk M., Kotwicki E., Ostrowski K. 2010. Awi- Smolis A., Kadej M. 2017. Interesujące obserwacje fauna Zbiornika Przeworno na Przedgórzu żerowania postaci dorosłych chronionych ga- Sudeckim. Przyroda Sudetów 13: 203-214. tunków chrząszczy (Coleoptera) na Dolnym Stojanowska W. 2004. Śluzowce (Myxomycetes) Śląsku. Przyroda Sudetów 20: 143-148. Przedgórza Sudeckiego na tle śluzowców Smolis A., Kadej M. 2018. Skoczogonki (Collem- Sudetów i Pogórza Sudeckiego. Przyroda bola) północnych ścian Szczelińca Wielkiego Sudetów 7: 63-92. w Parku Narodowym Gór Stołowych. Przy- Stojanowska W. 2004. Rozmieszczenie śluzow- roda Sudetów 21: 83-98. ców (Myxomycetes) w Karkonoszach. Przy- Smolis A., Kadej M., Bena W., Malkiewicz A., Za- roda Sudetów 7: 93-108. jąc K., Mańkowska-Jurek D., Rąpała R. 2012. Stojanowska W. 2005. Biota śluzowców (Myxo- Nowe dane o rozsiedleniu ważek (Insecta: mycetes) Gór Opawskich na tle śluzowców Odonata) na Śląsku. Przyroda Sudetów 15: Opolszczyzny. Przyroda Sudetów 8: 51-66. 57-66. Strażnik K. 2002. Motyle dzienne (Lepidoptera: Smolis A., Kadej M., Stelmaszczyk R. 2007. Jelo- Papilionoidea, Hesperioidea) występujące na nek rogacz Lucanus cervus (Linnaeus, 1758) terenie gminy Platerówka. Przyroda Sudetów (Coleoptera, Lucanidae) w Przemkowskim Zachodnich 5: 143-146. Parku Krajobrazowym. Przyroda Sudetów 10: 151-154. Struś K. 2004. Liczebność i rozmieszczenie plisz- ki górskiej Motacilla cinerea i pluszcza Cin- Smolis A., Kadej M., Zając K., Regner J., Stajsz- clus cinclus w Górach Kaczawskich w latach czyk m., Skiba A. 2017. Smukwa kosmata 2003-2004. Przyroda Sudetów 7: 163-168. Scolia hirta Schrank, 1781 (Hymenoptera: Scoliidae) w południowo-zachodniej Polsce. Struś K. 2007. Ptaki Gór Kaczawskich. Przyroda Przyroda Sudetów 20: 161-166. Sudetów 10: 161-180. Smolis A., Malkiewicz A., Adamski A. 2009. Nowe Struś K. 2011. Przypadek zimowania pomurnika dane o ekspansji długoskrzydlaka Phanerop- Tichodroma muraria w Górach Kaczawskich. tera falcata (Poda, 1761) (Orthoptera: Ensifera: Przyroda Sudetów 14: 111-114. Tettigoniidae) na Śląsku. Przyroda Sudetów Struś K. 2012. Walory ornitologiczne Stawów Mu- 12: 57-60. chowskich na Pogórzu Kaczawskim. Przyroda Smolis A., Malkiewicz A., Stelmaszczyk R., Ka- Sudetów 15: 135-142. dej M. 2007. Nowe stanowiska trzepli zielonej Struś K. 2012. Intensywny przelot gęsi zbożowych Ophiogomphus cecilia (Geoffroy in Fourcroy, Anser fabalis w Górach Wałbrzyskich. Przy- 1785) w województwie dolnośląskim. Przy- roda Sudetów 15: 151-154. roda Sudetów 10: 85-88. Struś K. 2014. Zespoły ptaków lęgowych w ka- Smolis A., Szczepański W.T., Kadej M., Szczepań- mieniołomach Gór i Pogórza Kaczawskiego. ski W., Malkiewicz A., Zając K., Karpiński L., Przyroda Sudetów 17: 177-198. Tarnawski D. 2016. Przyczynek do poznania Struś K., Malkiewicz A. 2015. Nowe stanowiska rozsiedlenia wybranych gatunków saproksy- piewika gałązkowca z grupy Cicadetta mon- licznych chrząszczy (Insecta, Coleoptera) na tana (Hemiptera: Cicadomorpha: Cicadidae) Dolnym Śląsku. Przyroda Sudetów 19: 87-114. w Sudetach. Przyroda Sudetów 18: 177-180. Sobczyk A. 2005. Rzeźba skałkowa środkowej Struś K., Malkiewicz A. 2016. Nowe stwierdzenie części Gór Złotych. Przyroda Sudetów 8: rusałki drzewoszka Nymphalis xanthome- 147-162. las (Esper, 1781) (Lepidoptera: Nymphalidae) Stajszczyk M. 2006. Mewa trójpalczasta Rissa tri- w Sudetach po 90 latach przerwy. Przyroda dactyla w Karkonoszach. Przyroda Sudetów Sudetów 19: 125-130. 9: 151-154. Syniawa M. 2015. Carl August Ludwig. Przyczy- Stajszczyk M., Bena W., Domagała M., Kołodziej- nek do biografii badacza brioflory Karkono- czyk P., Szymczak J. 2012. Gęsiówka egipska szy i Gór Izerskich z przełomu XVIII/XIX w. Alopochen aegyptiaca na Przedgórzu Sudec- Przyroda Sudetów 18: 237-245. kim. Przyroda Sudetów 15: 143-148. Synowiec G., Jasińska M. 2002. Rumowiska skal- Spis artykułów naukowych opublikowanych na łamach Przyrody Sudetów w latach 1998-2018 257

ne w dolinach jarowych na Pogórzu Ka- frory, 1806) w polskiej części Sudetów. Przy- czawskim. Przyroda Sudetów Zachodnich roda Sudetów Zachodnich 3: 111-114. 5: 175-184. Szmytkie R. 2003. Ruchome formy skalne masywu Synowiec G., Migoń P. 2002. Rzeźba strukturalna karkonosko-izerskiego. Przyroda Sudetów Za- Sudetów Środkowych. Przyroda Sudetów Za- chodnich 6: 235-238. chodnich. Geomorfologia Sudetów Zachod- Szmytkie R. 2004. Jaskinie granitowe Rudaw Jano- nich. Suplement 1: 57-76. wickich. Przyroda Sudetów 7: 213-222. Synowiec G., Traczyk A. 2004. Z morfologii Gór Szmytkie R. 2005. Jaskinie granitowe w krajobrazie Kruczych w Sudetach Środkowych. Przyroda wzgórz wyspowych Kotliny Jeleniogórskiej. Sudetów 7: 191-204. Przyroda Sudetów 8: 163-176. Szczepańska K. 2008. Chronione, zagrożone i rzad- Szmytkie R. 2006. Jaskinie granitowe czeskiej kie gatunki porostów miasta Jelenia Góra. części Gór Izerskich. Przyroda Sudetów 9: Przyroda Sudetów 11: 57-68. 191-206. Szczepańska K., Szczepański A. 2010. Solorina Szmytkie R. 2007. Zróżnicowanie morfogenetycz- spongiosa (Ach.) Anzi nowy gatunek porostu ne jaskiń granitowych masywu karkonosko- w polskiej części Sudetów. Przyroda Sudetów -izerskiego. Przyroda Sudetów 10: 241-252. 13: 89-92. Szymanowski R. 2004. Spływy gruzowo-błotne Szczęśniak E. 2014. Wymieranie pięciornika skalne- w Kotle Łomniczki. Przyroda Sudetów 7: go Potentilla rupestris L. w Sudetach. Przyroda 223-232. Sudetów 17: 17-22. Świerkosz K. 2000. Zbiorowiska leśne z klasy Szczęśniak E. 2017. Występowanie zanokcicy nie- Querco-Fagetea w północnej części Pogórza mieckiej Asplenium x alternifolium Wulfen na Izerskiego i możliwości ich ochrony. Przyroda Pogórzu Kaczawskim i Wałbrzysko-Bolkow- Sudetów Zachodnich 3: 15-24. skim. Przyroda Sudetów 20: 39-48. Świerkosz K. 2001. Rzadkie i chronione elementy Szczęśniak E., Dajdok Z., Kącki Z. 2013. Stulisz flory naczyniowej w północnej części Pogó- sztywny Sisymbrium strictissimum L. (Brassi- rza Izerskiego. Przyroda Sudetów Zachod- caceae) – nowy dla flory Karkonoszy i Dol- nich 4: 29-38. nego Śląska antropofit. Przyroda Sudetów Świerkosz K. 2002. Flora i zbiorowiska roślinne 16: 3-6. rezerwatu „Krokusy w Górzyńcu” (Góry Izer- Szczęśniak E., Krukowski M., Podlaska M. 2018. skie). Przyroda Sudetów Zachodnich 5: 51-64. Zanikanie perłówki siedmiogrodzkiej Melica Świerkosz K. 2003. Godny ochrony fragment bu- transsilvanica Schur. w Sudetach polskich. czyny ziołoroślowej Aceri-Fagetum J. Bartsch Przyroda Sudetów 21: 9-22. & M. Bartsch 1940 w Zieleńcu (Góry By- Szczęśniak E., Malicki M., Krukowski M. 2011. Fe- strzyckie, Sudety Środkowe). Przyroda Sude- stuca airoides Lam. i jej odmiana żyworodna tów Zachodnich 6: 67-72. var. vivipara w polskich Karkonoszach. Przy- Świerkosz K. 2003. Materiały do rozmieszczenia roda Sudetów 14: 41-44. i zróżnicowania lasów klonowo-lipowych Szczęśniak E., Narkiewicz Cz. 2015. Występowanie (Aceri-Tilietum Faber 1936) w Sudetach Środ- i status ożanki nierównoząbkowej Teucrium kowych. Przyroda Sudetów Zachodnich 6: scorodonia L. w Sudetach. Przyroda Sudetów 73-82. 18: 95-102. Świerkosz K. 2011. Zachyłka Roberta Gymnocar- Szeląg I., Malkiewicz A. 2007. Oecophoridae s.l. pium robertianum (Hoffm.) Newmann w Sude- (Lepidoptera: Depressariidae, Oecophoridae, tach i na ich Przedgórzu. Przyroda Sudetów Chimabachidae) Dolnego Śląska – stan aktu- 14: 31-36. alny na tle danych literaturowych. Przyroda Świerkosz K., Pielech R. 2004. Materiały do flory Sudetów 10: 109-124. naczyniowej Ziemi Lądeckiej. Przyroda Su- Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1999. Zimowe sta- detów 7: 29-40. nowiska rzadkich gatunków nietoperzy Świerkosz K., Podlaska M. 2002. Tajęża jedno- w Sudetach Zachodnich. Przyroda Sudetów stronna Goodyera repens (L.) R. Br. w Ma- Zachodnich 2: 83-88. sywie Piekielnej Góry koło Polanicy (Sudety Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 2000. Stanowiska Środkowe). Przyroda Sudetów Zachodnich nocka orzęsionego Myotis emarginatus (Geof- 5: 13-16. 258 BOŻENA GRAMSZ

Świerkosz K., Reczyńska K. 2010. Nowe stanowiska leoptera: Elateridae) w Górach Stołowych. Cotoneaster integerrimus Medik. i Festuca pal- Przyroda Sudetów 10: 133-134. lens Host. w kolonii roślinności ciepłolubnej Tietz O. 1999. Otoczaki porfiru rombowego z Po- koło Podtynia (Kotlina Kłodzka, Sudety Środ- górza Łużyckiego (pd.-wsch. Niemcy). Przyro- kowe). Przyroda Sudetów 13: 31-34. da Sudetów Zachodnich 2: 105-108. Świerkosz K., Reczyńska K. 2013. Stanowisko Tietz O. 2002. Der Schädel eines Ures Bos primige- Schistostega pennata (Hedw.) Web. & Mohr nius Bojanus aus Tarnów Jezierny (SW-Polen) (Bryopsida, Schistostegaceae) w Górach Ka- in der Görlitzer Sammlung. Przyroda Sudetów miennych (Sudety Środkowe). Przyroda Su- Zachodnich 5: 165-174. detów 16: 15-18. Tietz O., Seifert M, Czaja A., Jechorek H. 2000. Świerkosz K., Reczyńska K. 2013. Pierwsze stanowi- Fossile Pflanzenfunde aus den quartären sko Geastrum triplex Jungh. (Basidiomycota, Deckschichten des Braunkohlentagebaues Geastraceae) w Sudetach Wschodnich. Przyro - Berzdorf in der Oberlausitz (Ostdeutschland). da Sudetów 16: 83-86. Przyroda Sudetów Zachodnich 2: 127-136. Świerkosz K., Reczyńska K. 2015. Murawy ciepło- Tomasiewicz B., Woźny M. 2004. Przegląd fauny lubne w zachodniej części obszaru Natura pająków (Araneae) polskich Karkonoszy. Przy- 2000 PLH020034 „Dobromierz” (Pogórze roda Sudetów 7: 109-118. Wałbrzyskie, Sudety Środkowe). Przyroda Tomaszewska K. 2014. Kierunki rozwoju torfowisk Sudetów 18: 19-32. Wysokiego Grzbietu w Górach Izerskich. Świerkosz K., Reczyńska K. 2015. Zbiorowiska Przyroda Sudetów 17: 75-84. roślinne obszaru Natura 2000 PLH020033 Traczyk A. 2005. Formy peryglacjalne masywu „Czarne Urwisko koło Lutyni” (Góry Złote, Skalnika (945 m) w Rudawach Janowickich. Sudety Wschodnie). Przyroda Sudetów 18: Przyroda Sudetów 8: 117-132. 47-58. Traczyk A. 2007. Morfologia przełomu Bobru mię- Świerkosz K., Reczyńska K. 2016. Wstępne bada- dzy Jelenią Górą a Siedlęcinem i zagadnienie nia nad zróżnicowaniem zbiorowisk zioło- jego genezy. Przyroda Sudetów 10: 229-240. roślowych na terenie Śnieżnika Kłodzkiego, Gór Bystrzyckich i Orlickich (Sudety, Polska). Traczyk A. 2011. Morfologia i geneza przełomo- Przyroda Sudetów 19: 61-74. wego odcinka doliny Kaczawy między Sę- dziszową a Nowym Kościołem na Pogórzu Świerkosz K., Reczyńska K. 2017. Nowe stanowisko Kaczawskim. Przyroda Sudetów 14: 167-180. skrzypu pstrego Equisetum variegatum Schle- ich. ex Weber & Mohr w Masywie Śnieżnika Traczyk. A. 2017. Morfologia doliny Kamiennej (Sudety Wschodnie). Przyroda Sudetów 20: na odcinku Szklarskiej Poręby w Sudetach 13-16. Zachodnich. Przyroda Sudetów 20: 219-238. Świerkosz K., Reczyńska K. 2017. Paprotnik kolczy- Traczyk A., Engel Z. 2002. Glacjalna i peryglacjal- sty Polystichum aculeatum (L.) Roth w Sude- na geomorfologia Karkonoszy. Przyroda Su- tach. Przyroda Sudetów 20: 61-72. detów Zachodnich. Geomorfologia Sudetów Zachodnich. Suplement 1: 5-22. Świerkosz K., Reczyńska K. 2018. Zanokcica zielona Asplenium viride Huds. w dolinie Zło- Traczyk A., Kasprzak M. 2007. Rzeźba struktu- tego Potoku (Góry Złote). Przyroda Sudetów ralna okolic Witkowa Śląskiego (Góry Wał- 21: 35-38. brzyskie, Sudety Środkowe) w świetle badań terenowych i analizy GIS. Przyroda Sudetów Świerkosz K., Reczyńska K., Halama M. 2016. 10: 189-204. Nowe stanowiska gwiazdoszy (Geastrum, Basidiomycota) w Sudetach. Przyroda Su- Traczyk A., Kasprzak M. 2009. Skałki keratofirowe detów 19: 75-82. okolic Kaczorowa w Górach Kaczawskich. Przyroda Sudetów 12: 123-134. Świerkosz K., Reczyńska K., Halama M. 2018. Nowe stanowiska grzybów makroskopijnych w Su- Traczyk A., Kasprzak M. 2010. Morfologia i mor- detach i na ich Przedgórzu. Przyroda Sude- fogeneza doliny Maciejowickiego Potoku we tów 21: 63-76. wschodniej części Pogórza Izerskiego. Przy- roda Sudetów 13: 235-250. Tarnawski D., Suchan T., Janoszek M. 2007. Nowe stanowiska Ampedus suecicus (Palm, 1976) Traczyk A., Kasprzak M. 2011. Sudecki pas drogi i Sericus subaeneus (Redtenbacher, 1842) (Co- granicznej w świetle archiwalnych zdjęć lot- Spis artykułów naukowych opublikowanych na łamach Przyrody Sudetów w latach 1998-2018 259

niczych i historii badań geomorfologicznych. Wójcik G. 2014. Wstępne wyniki badań nad roz- Przyroda Sudetów 14: 149-154. mieszczeniem kompleksu Dryopteris affinis w Górach Stołowych (Sudety Środkowe) Traczyk A., Kasprzak M. 2012. Morfologia masywu i Masywie Śnieżnika (Sudety Wschodnie). Zielonej Kopy w Górach Izerskich w świetle Przyroda Sudetów 17: 53-58. danych LiDAR i analizy geomorfometrycznej. Przyroda Sudetów 15: 169-188. Wójcik G. 2015. Nowe stanowisko ciemiernika zielonego Helleborus viridis L. (Ranuncula- Urbaniak J. 2006. Stanowisko Nitella syncarpa ceae) w Górach Stołowych (Sudety Środko- (Thuill.) Chevall. 1827 (Charophyta) w ma- we). Przyroda Sudetów 18: 33-40. sywie Gromnika. Przyroda Sudetów 9: 3-6. Wójcik G. 2015. Wstępne materiały do rozmiesz- Urbaniak J. 2010. Ornamentacja oospor ramienic czenia zaproci górskiej Oreopteris limbosper- (Charophyta) ze Stawów Podgórzyńskich. ma (Bellardi ex All.) Holub (Thelypterida- Przyroda Sudetów 13: 3-16. ceae) w górach otaczających Kotlinę Kłodz- Vanék J. 1999. Ochrana přírody v Krkonošskím ką (Sudety Wschodnie i Środkowe). Przyroda národním parku. Przyroda Sudetów Zachod- Sudetów 18: 87-94. nich 2: 140-142. Wójcik G. 2015. Bezchlorofilowe formy krusz- Wasiak P. 2008. Gniazdowanie cyraneczki Anas czyka szerokolistnego Epipactis helleborine crecca, wodnika Rallus aquaticus i kropiatki (L.) Crantz i buławnika wielkokwiatowego Porzana porzana w Kotlinie Kuźnickiej (Sude- Cephalanthera damasonium (Mill.) Druce ty Środkowe). Przyroda Sudetów 11: 95-100. (Orchidaceae, Neottieae) w Sudetach Środ- Wasiak P. 2012. Drugie stwierdzenie mewy ob- kowych i Wschodnich. Przyroda Sudetów rożnej Xema sabini w Sudetach. Przyroda 18: 103-108. Sudetów 15: 149-150. Wójcik G. 2016. Występowanie jastrzębca rur- Wasiak P., Chorążyczewska O., Grzesiak W. 2013. kokwiatowego Hieracium sudetotubulosum Nowe stanowiska kruszczyka błotnego Epi- Szeląg (Asteraceae) w Górach Stołowych (Su- pactis palustris (L.) Crantz na ziemi kamien- dety Środkowe). Przyroda Sudetów 19: 45-54. nogórskiej. Przyroda Sudetów 16: 7-14. Wójcik G. 2017. Przyczynek do rozmieszczenia Wasiak P., Świerkosz K., Jermaczek B. 2016. Nowe cienistki Roberta Gymnocarpium robertia- stanowiska gniewosza plamistego Coronella num (Hoffm.) Newman w Sudetach. Przyroda austriaca w Górach Kaczawskich. Przyroda Sudetów 20: 5-12. Sudetów 19: 135-142. Wójcik G. 2017. Nowe stanowisko widlicza al- Wawrecka K., Kossowska M. 2006. Porosty epi- pejskiego Diphasiastrum alpinum (L.) Holub fityczne, epigeiczne i epiksyliczne Sowiej na Śnieżniku Kłodzkim (Sudety Wschodnie). Doliny we wschodniej części Karkonoszy. Przyroda Sudetów 20: 33-38. Przyroda Sudetów 9: 71-80. Wójcik G. 2017. Powtórne odnalezienie gnidosza Wiktor A., Flasar I. 2005. Ślimaki Karkonoszy rozesłanego Pedicularis sylvatica L. (Oroban- (Mollusca: Gastropoda). Przyroda Sudetów chaceae) w Górach Stołowych (Sudety Środ- 8: 67-76. kowe). Przyroda Sudetów 20: 49-60. Witek M. 2010. Funkcjonowanie górskich syste- Wójcik G. 2018. Stanowisko zanokcicy niemiec- mów fluwialnych w warunkach regulacji na kiej Asplenium x alternifolium Wulfen i zanok- przykładzie koryta Ścinawki pomiędzy Ści- cicy północnej A. septentrionale (L.) Hoffm. nawką Dolną a Kłodzkiem. Przyroda Sude- (Aspleniaceae) na Czarnym Urwisku (Góry tów 13: 275-292. Złote) – przyczynek do rozmieszczenia rzad- Witek M. 2013. Morfologia doliny Czerwonej kich i zagrożonych paproci Sudetów. Przyro- Wody w Górach Stołowych. Przyroda Sude- da Sudetów 21: 3-8. tów 16: 147-170. Wójcik G. 2018. Wstępne wyniki badań nad roz- Witek M. 2015. Morfologia koryt Kamiennego mieszczeniem gatunków z rodziny widła- Potoku i jego głównych dopływów w Górach kowatych (Lycopodiaceae) w Górach Stoło- Stołowych. Przyroda Sudetów 18: 199-220. wych (Sudety Środkowe). Przyroda Sudetów 21: 23-34. Witkowski A., Skórzewski G., Stefaniak J., Kotusz J. 2018. Chronione gatunki minogów i ryb Par- Wójcik G., Fudali E. 2007. Siedliskowe uwarunko- ku Narodowego Gór Stołowych. Przyroda wania występowania mchów i wątrobowców Sudetów 21: 181-188. w zbiorowisku paprotki zwyczajnej Polypo- 260 BOŻENA GRAMSZ

dium vulgare L. w Parku Narodowym Gór rykańskiego Leptoglossus occidentalis Hei- Stołowych. Przyroda Sudetów 10: 3-12. demann, 1910 (Hemiptera: Heteroptera: Co- Wójcik G., Fudali E. 2011. Nowe stanowiska reidae) w Sudetach. Przyroda Sudetów 16: mchu świetlanki długoszowatej Schistoste- 115-118. ga pennata (Hedw.) Web. et Mohr w Górach Zając K. 2014. Nowe stanowiska Ischyropsalis hel- Stołowych (Sudety Środkowe). Przyroda Su- lwigi hellwigi (Panzer, 1794) (Opiliones: Ischy- detów 14: 3-6. ropsalididae) w polskich Sudetach. Przyroda Wójcik G., Gołąb Z. 2009. Nowe stanowisko ba- Sudetów 17: 85-88 gna zwyczajnego Ledum palustre L. (Erica- Zając K. 2016. Skoczek uszaty Ledra aurita (Linna- ceae) w Górach Stołowych (Sudety Środko- eus, 1758) (Hemiptera: Cicadomorpha: Cica- we). Przyroda Sudetów 12: 9-12. dellidae) – nowy gatunek dla fauny Sudetów. Wójcik G., Gołąb Z. 2010. Stanowiska rojownika Przyroda Sudetów 19: 131-134. pospolitego Jovibarba sobolifera (Sims.) Opiz Zając K., Tyszecka K., Tarnawski D., Kadej M. 2018. (Crassulaceae) w Górach Stołowych (Sude- Biegacz urozmaicony Carabus variolosus Fabri- ty Środkowe). Przyroda Sudetów 13: 39-42. cius, 1787 w polskiej części Sudetów Wschod- Wuczyński A. 2004. Późnojesienna obserwacja nich. Przyroda Sudetów 21: 149-162. cierniówki Sylvia communis w południo- Zając T. 1999. Nowe stanowiska tygrzyka pasko- wo-zachodniej Polsce. Przyroda Sudetów wanego Argiope bruennichi (Scopoli, 1772) 7: 173-174. (Aranei: Araneidae) w Sudetach Zachodnich Xylander W. 1998. Herbsttagung der Naturwis- i na ich północnym przedpolu. Przyroda Su- senschaftlichen Museen des Deutschen Mu- detów Zachodnich 2: 59-62. seumsbundes in Görlitz. Przyroda Sudetów Zając T. 2001. Motyle dzienne Wzgórz Łom- Zachodnich 1: 113-116. nickich. Przyroda Sudetów Zachodnich 4: Xylander W.E.R., Stephan R., Zumkowski-Xylan- 121-128. der H., Franke R. 2000. Libellenfunde (Insecta, Zając T. 2003. Ssaki (Mammalia) Wzgórz Łomnic- Odonata) in den Königshainer Bergen. Przy- kich (Kotlina Jeleniogórska). Przyroda Sude- roda Sudetów Zachodnich 3: 77-84. tów Zachodnich 6: 197-210. Zając K. 1998. Pachnica Osmoderma eremita Zając T., Zając K. 1998. Drobne ssaki w pokarmie (Scopoli, 1763) (Coleoptera: Scarabeidae) sowy uszatej Asio otus (L., 1758) w Parku Nor- nowym gatunkiem dla Sudetów Zachodnich. weskim w Jeleniej Górze. Przyroda Sudetów Przyroda Sudetów Zachodnich 1: 45-46. Zachodnich 1: 87-90. Zając K. 2001. Ponowne obserwacje pójdźki Athe- Zając T., Zając K. 1999. Nowe stwierdzenia trzech ne noctua w Sudetach Zachodnich. Przyroda rzadkich dla Sudetów Zachodnich gatunków Sudetów Zachodnich 4: 151-152. motyli dziennych (Lepidoptera). Przyroda Su- Zając K. 2002. Liczebność i rozmieszczenie dzi- detów Zachodnich 2: 35-36. wonii Carpodacus erythrinus (Pallas, 1770) Żarkowski K. 2000. Niepylak mnemozyna Par- w Kotlinie Jeleniogórskiej w latach 1995-97. nassius mnemosyne w okolicach Sokołowska Przyroda Sudetów Zachodnich 5: 153-158. w Górach Kamiennych. Przyroda Sudetów Zając K. 2003. Gniazdowanie czeczotki Carduelis Zachodnich 3: 109-110. flammea (L., 1758) u podnóża Karkonoszy. Żuk K., Kania J. 2006. Nowe stanowisko bawolca Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 151-152. Odonteus armiger (Scopoli, 1772) (Coleopte- Zając K. 2013. Pierwsze stwierdzenie wtyka ame- ra, Scarabaeoidea, Geotrupidae) w Sudetach Zachodnich. Przyroda Sudetów 9: 143-144. Działalność MuzeumSPRAWOZDANIE Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2013 roku Stanisław Firszt Sprawozdanie z działalności Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze za 2018 rok

I. Sprawy organizacyjne 1. Zbiory geologiczno-mineralogiczne Mu- zeum zostały uporządkowane przez Rok- sanę Knapik. 2. Odbyły się liczne spotkania z pracowni- kami nt.: gromadzenia, konserwacji, prze- chowywania i opracowywania zbiorów. 3. Porządkowano magazyny zbiorów muzealnych. 4. Opracowywano merytoryczne treści Fot. 1. Rozpoczęcie budowy promenady po- główek rubryk nowych ksiąg ewidencji między rzeką Kamienną a budynkiem zbiorów. Księgi wydrukowano i opra- Muzeum. wiono do października 2018 r. 5. Rozpoczęto inwentaryzację zbiorów starania o to, aby zostało odbudowane muzealnych. obejście klasztoru od tej strony, zgod- 6. W czerwcu odbył się konkurs na stano- nie z pierwotnym wyglądem tego miej- wisko dyrektora Muzeum. Wygrał go sca. Pozwoliłoby to zorganizować tam Stanisław Firszt, z którym w sierpniu zo- w przyszłości wystawy plenerowe. stała podpisana umowa na pięcioletnią 9. 18 lipca 2018 roku miał miejsce przegląd kadencję. końcowy obiektu Muzeum w ramach 7. Przygotowano trzy wnioski do WFO- realizacji projektu „Zespół pocysterski ŚiGW we Wrocławiu o dofinansowanie: w Jeleniej Górze – Cieplicach”. a) opracowania i druku kolejnego tomu 10. W październiku udało się, po pięciu la- „Przyrody Sudetów”, tach, uruchomić windę w Muzeum. b) rozbudowy stałej wystawy „Barwny 11. Odbyły się trzy kontrole w Muzeum: świat ptaków” o dioramę pod nazwą a) Komendy Miejskiej Państwowej Stra- „Kraina australijska”, ży Pożarnej w Jeleniej Górze, c) wielu działań pt. „Edukacja ekolo- b) Państwowej Inspekcji Pracy, giczna głównym działaniem Mu- c) Wydziału Kontroli Urzędu Miasta Je- zeum Przyrodniczego w Jeleniej leniej Góry. Górze”. 12. Zaktualizowano i wydrukowano nowe, 8. Obok Muzeum, od strony rzeki Ka- obowiązujące, wewnętrzne akty praw- miennej, Miasto rozpoczęło budowę ne (wyk.: Stanisław Firszt, Mariola Woj- promenady (fot. 1). Muzeum poczyniło taszek, Mirosława Gądek).

262 STANISŁAW FIRSZT

niogórskiej”. Wykonano tła do gablot i nadstawki oraz zbudowano dioramę – jaskinię (wyk.: Longin Kuncewicz wg merytorycznych uwag Mariana Bochyn- ka). Wszystkie powyższe działania zrealizo- wano dzięki dofinansowaniu z WFOŚiGW we Wrocławiu.

III. Wystawy czasowe w budynku Muzeum (łącznie 13):

1. W sali wystaw czasowych (parter – skrzydło wschodnie) i na wirydarzu: a) styczeń, wernisaż wystawy „Przyro- da w obiektywie Daniela Gustow- skiego”, uczestniczyło 40 osób b) 15 lutego, wernisaż wystawy prac Elżbiety Suchcickiej pt. „Rośliny wodne. Inny stan skupienia”, uczest- niczyły 42 osoby c) 28 marca, wernisaż wystawy fotogra- Fot. 2. Diorama "Kraina australijska" na ekspo- fii Czesława Narkiewicza, pt. „Mala- zycji stałej "Barwny świat ptaków" (na rze Boga”, uczestniczyło 30 osób pierwszym planie kazuar hełmiasty). d) 5 maja, wernisaż wystawy „15 lat Światowego Stowarzyszenia Arty- stów Fotografików i Twórców Audio- II. Wystawy stałe (łącznie 17): wizualnych. Fotografia 2003-2018”, 1. 5 stycznia oficjalnie udostępniono do uczestniczyły 53 osoby zwiedzania wszystkie zbudowane w ostat- e) 19 maja, z okazji „Nocy Muzeów” nich latach ekspozycje stałe. wernisaż wystawy rzeźb Ryszarda 2. Zbudowano nową dioramę („Kraina au- Zająca, uczestniczyło 25 osób stralijska”) na ekspozycji „Barwny świat f) 19 maja, z okazji „Nocy Muzeów”, ptaków” (wyk.: Tomasz Sokołowski, Ka- wernisaż wystawy Edwarda Dwur- tarzyna Kielijańska, wybór gatunków pta- nika, uczestniczyło 60 osób ków, projekt altanek altanników oraz plan- g) 27 czerwca, wernisaż wystawy pt. szy tematycznej – Bożena Gramsz, fot. 2). „Dzieła naszych Mistrzów”, na któ- 3. Do pierwszej części wystawy „Barwny rym zaprezentowano prace Pawła świat ptaków” wykonano aranżację ma- Trybalskiego i Dariusza Milińskie- larską przedstawiającą niebo (wyk.: arty- go, z kolekcji Ryszarda Świerada, sta plastyk Janusz Konecki), pod którym Ryszarda Świergockiego i Andrzeja umieszczono klucz lecących ptaków Mellera. Ekspozycja otrzymała pa- (wyk.: Tomasz Sokołowski). tronat „Europejski Rok Dziedzictwa 4. Rozbudowano ekspozycję „Natural- Kulturowego 2018”. W wernisażu ny skarbiec Karkonoszy i Kotliny Jele- uczestniczyło 75 osób Sprawozdanie z działalności Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze za 2018 rok 263

h) 31 sierpnia, wernisaż wystawy foto- 3. W sali wystaw wirtualnych (parter – grafii Artura Dudka, pt. „Alpy z dale- skrzydło północno-zachodnie): ka i z bliska”, uczestniczyło 68 osób. a) 16 lutego, wernisaż wystawy fotogra- i) 19 października, wernisaż wystawy ficznej rodziny Czekaj i Jakuba Kani, ,,Cieplicka kolekcja patriotyczna’’, pt. „Natura. Rodzinne Spojrzenie”, połączony z występem zespołu uczestniczyło 50 osób ,,Perfectum’’, który wykonał wiązan- b) 5 maja, wernisaż wystawy „15 lat kę piosenek patriotycznych, i dekla- Światowego Stowarzyszenia Arty- macją wierszy przez uczniów II LO stów Fotografików i Twórców Audio- w Jeleniej Górze oraz dwoma pre- wizualnych. Fotografia 2003-2018”, lekcjami na temat 100-lecia odzy- uczestniczyły 53 osoby skania przez Polskę niepodległości, c) 7 września, wernisaż wystawy prac uczestniczyły 64 osoby plastycznych dzieci z Przedszkola Nr j) 16 listopada, wernisaż wystawy fo- 10 w Jeleniej Górze–Cieplicach, pt. tograficznej Waldemara Grzelaka, ,,Dzieci dla Niepodległej’’, uczestni- pt. „Dotyk wiatru”, uczestniczyło czyło 38 osób. 60 osób d) 29 października, wręczenie nagród Razem: 517 osób dla laureatów konkursu ,,Znam przyrodę mojego miasta i regionu’’, 2. W sali konferencyjno-oświatowej (par- zaprezentowano nagrodzone i wy- ter-skrzydło północno-wschodnie): różnione prace o tematyce grzybów, a) 2 marca, wernisaż wystawy Klaudii uczestniczyło 40 osób Szewcowej, pt. „Medytacja w kolo- e) wystawa „Obrona Lwowa”, prace rach”, uczestniczyło 55 osób uczniów liceów plastycznych z te- b) 6 sierpnia, wernisaż wystawy fotogra- renu Polski, uczestniczyło 45 osób ficznej Zenona Harasyma, pt. „Hom- Razem: 226 osób age to Salvador Dali”, uczestniczyło Łącznie: 971 osób 55 osób. c) 22 listopada, wer- nisaż wystawy prac Franciszka Maśluszczaka, pt. „Opisanie świata wg Maśluszcza- ka”, uczestniczy- ły 43 osoby d) 29 listopada, spotkanie autorskie z Franciszkiem Maśluszczakiem, uczestniczyło 75 osób (fot. 3) Razem: 228 osób

Fot. 3. Otwarcie wystawy prac Franciszka Maśluszczaka, 22.11.2018 r. 264 STANISŁAW FIRSZT

IV. Organizacja imprez: q) 4 czerwca, „Piosenki pisane sercem”, wystąpił Romuald Bulzacki, uczest- 1. Koncerty (łącznie 32): niczyły 4 osoby a) 12 stycznia, koncert zespołu „Duo r) 6 czerwca, „Poezja Miłości. Słowa jak Amadeusz”, uczestniczyło 15 wśród skrzypiec”, wystąpili Mał- osób gorzata Kowzan (wiersze), Andrzej b) 2 lutego, Cieplickie koncerty kame- Gniewek (skrzypce), uczestniczyło ralne „Duo jak Amadeusz”, uczest- 6 osób niczyło 15 osób s) 13 czerwca, „Mapa szczęścia. Re- c) 9 lutego, „Duo jak Amadeusz”, cital piosenki autorskiej”, wystąpił uczestniczyło 15 osób Jacek Ziobro w ramach „Karkonosze d) 13 lutego, Walentynki na Ostatki, – Muzyka – Poezja”, uczestniczyło Zespół „Bądź Ciszą”, uczestniczyło 28 osób 37 osób t) 18 czerwca, „Piosenki pisane ser- e) 16 lutego, „Duo jak Amadeusz”, cem”, wystąpił Romuald Bulzacki, uczestniczyło 29 osób uczestniczyło 7 osób f) 23 lutego, „Duo jak Amadeusz”, u) 27 czerwca, „Czy można zatrzymać uczestniczyło 15 osób czas”, wystąpili Marek Olszewski i Da- g) 9 marca, Cieplickie koncerty kame- rek Chajutin, uczestniczyło 7 osób ralne „Duo jak Amadeusz”, uczest- v) 5 września, „Duo jak Amadeusz”, niczyły 4 osoby uczestniczyły 4 osoby h) 14 marca, „Mapa Szczęścia”. Reci- w) 14 września, „Mapa Szczęścia”. Re- tal piosenki autorskiej Jacka Ziobry, cital piosenki autorskiej Jacka Ziobry, uczestniczyło 8 osób uczestniczyło 6 osób i) 16 marca, „Duo jak Amadeusz”, x) 19 września, „Mapa Szczęścia”. Re- uczestniczyło 5 osób cital piosenki autorskiej Jacka Ziobry, j) 21 marca, Koncert charytatywny dla uczestniczyło 8 osób autystycznej dziewczynki Julii. „Duo y) 21 września, „Duo jak Amadeusz”, jak Amadeusz”, uczestniczyło 38 uczestniczyło 7 osób osób z) 28 września, „Mapa Szczęścia”. Re- k) 9 kwietnia, Koncert Romualda Bul- cital piosenki autorskiej Jacka Ziobry, zackiego „Piosenki pisane sercem”, uczestniczyło 7 osób uczestniczyło 15 osób ź) 5, 14, 19, 21 i 28 września, koncerty l) 18 kwietnia, Koncert Darka „Morga- różne, uczestniczyły 32 osoby na” Chajutina, uczestniczyło 10 osób ż) 3 grudnia, koncert zespołu „Vocalis m) 23 kwietnia, Koncert Romualda Bul- „Lata 20-te, lata 30-te”, uczestni- zackiego „Piosenki pisane sercem”, czyły 43 osoby uczestniczyły 4 osoby Razem: 380 osób n) 27 kwietnia, Koncert „Duo jak Ama- deusz”, uczestniczyło 5 osób 2. Pokazy tańca (część połączona z kon- o) 14 maja, koncert Romualda Bul- certami) (łącznie 16): zackiego „Piosenki pisane sercem”, uczestniczyły 4 osoby a) 29 stycznia, pokaz tańca orientalne- p) 21 maja, koncert Romualda Bul- go i flamenco Agaty Szmigrodzkiej zackiego „Piosenki pisane sercem”, z gościnnym występem Elwiry Ko- uczestniczyły 2 osoby zak, uczestniczyło 48 osób Sprawozdanie z działalności Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze za 2018 rok 265 b) 5 lutego, pokaz tańca orientalnego i flamenco zespołu Agaty Szmigrodz- kiej z gościnnym występem Elwiry Kozak, uczestniczyły 53 osoby (fot. 4) c) 5 marca, pokaz tańca orientalnego i flamenco zespołu Agaty Szmi- grodzkiej z gościnnym występem El- wiry Kozak, uczestniczyły 42 osoby d) 26 marca, „Flamenco i polska piosenka”, uczestniczyły 52 osoby e) 15 kwietnia, pokaz tańca orientalnego i flamenco zespołu Agaty Szmi- grodzkiej z gościnnym występem Elwiry Kozak, uczestniczyło 40 osób f) 7 maja, „Flamenco i polska piosenka”, uczestniczyło 30 osób g) 28 maja, pokaz tańca flamenco i orientalnego zespołu Agaty Szmi- grodzkiej z gościnnym występem Elwiry Kozak, uczestniczyło 35 osób Fot. 4. Pokazy tańca orientalnego i flamenco. h) 11 czerwca, „Sen to, czy jawa (miło- ści Ty moja)”, wystąpili: Elwira Kozak (śpiew), Agata Szmigrodzka (taniec n) 15 października, ,,Sen to, czy jawa’’, i śpiew), Wojciech Michalski (śpiew), cygańskie pieśni w wykonaniu Elwiry uczestniczyło 50 osób Kozak i taniec orientalny w wykona- i) 25 czerwca, pokaz tańca orientalne- niu Agaty Szmigrodzkiej, uczestni- go i flamenco zespołu Agaty Szmi- czyło 50 osób grodzkiej z gościnnym występem o) 29 października, taniec flamenco Elwiry Kozak, uczestniczyło 68 osób i piosenki w wykonaniu Elwiry Ko- j) 16 lipca, koncert wokalno-taneczny: zak, uczestniczyło 50 osób Elwira Kozak, Agata Szmigrodzka, p) 12 listopada ,,Sen to, czy jawa’’, cy- Wojciech Michalski „Sen to czy jawa gańskie pieśni w wykonaniu Elwiry (miłości Ty moja)”, uczestniczyło 60 Kozak i taniec orientalny w wyko- osób naniu Agaty Szmigrodzkiej, uczest- k) 30 lipca, pokaz tańca orientalne- niczyły 52 osoby go i flamenco zespołu Agaty Szmi- q) 26 listopada, „Flamenco, taniec grodzkiej i występ Elwiry Kozak, brzucha i polska piosenka” w wyko- uczestniczyło 60 osób naniu zespołu Agaty Szmigrodzkiej l) 17 września, ,,Sen to, czy jawa’’, cy- i Elwiry Kozak, uczestniczyło 53 gańskie pieśni w wykonaniu Elwiry osoby Kozak i taniec orientalny w wyko- Razem: 853 osoby naniu Agaty Szmigrodzkiej, uczest- niczyło 60 osób 3. „Spotkania z uważnością” (mindfulness) m) 24 września, taniec orientalny, fla- prowadzone przez Agnieszkę Marszałek menco i piosenki w wykonaniu El- (łącznie 41). Wzięło w nich udział 415 wiry Kozak, uczestniczyło 50 osób. osób. 266 STANISŁAW FIRSZT

4. Udział w „Nocy Muzeów” W dniu 19 maja, odbyła się „Noc Mu- zeów”. Prezentowano XVIII-wieczny dokument, miały miejsce wernisaże dwóch wystaw (patrz punkt V) i wycieczka orni- tologiczna w poszukiwaniu ptaków nocy, zorganizowana przez ornitologa Bożenę Gramsz – łącznie Muzeum odwiedziło (bez otwarcia wystaw) ok. 1500 osób

5. Udział w „Europejskich Dniach Dzie- dzictwa” – uczestniczyło 40 osób.

6. Organizacja „Giełdy Minerałów, Skał, Skamieniałości i Wyrobów Jubiler- skich” (2 edycje): a) W dniach 12-13 maja, odbyła się „50. Karkonoska Giełda Minerałów, Skał, Skamieniałości i Wyrobów Jubiler- skich”, uczestniczyło w niej 1200 osób (fot. 5) b) W dniach 8-9 września, odbyła się ,,51 Karkonoska Giełda Minerałów, Fot. 5. 50. Karkonoska Giełda Minerałów, Skał, Skał, Skamieniałości i Wyrobów Ju- Skamieniałości i Wyrobów Jubilerskich. bilerskich’’( 8 września miał miejsce wykład Antoniego Stryjewskiego– ,,Natura meteorytów– meteoryt w na- c) degustacja i konkurs na najlepszą nalewkę turze’’, uczestniczyło 800 osób d) występ zespołu wokalnego Razem: 2000 osób W imprezie uczestniczyły 72 osoby. 8. Wspólna z Towarzystwem Miłośników 7. Wspólna z Towarzystwem Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschod- Lwowa i Kresów Południowo-Wschod- nich oraz Zespołem Szkół Rzemiosł nich organizacja „Wiosny Kresowej” Artystycznych organizacja obchodów Święta Niepodległości 11 Listopada: 24 marca, odbyła się impreza z cyklu „Wiosna Kresowa” pt. „Kresowe Smaki” zor- W dniu 11 listopada odbyła się impreza ganizowana przez Towarzystwo Miłośników patriotyczna przygotowana wspólnie z To- Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich warzystwem Miłośników Lwowa i Kresów oraz Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Gó- Południowo-Wschodnich oraz Zespołem rze. W programie znalazły się: Szkół Rzemiosł Artystycznych w Jeleniej a) wykład Henryka Mitraszewskiego, nt. „Fa- Górze. W programie znalazły się: bryka wódek i likierów Wacława Ba- a) rozstrzygnięcie konkursu plastycznego czewskiego we Lwowie” na temat „100-lecia Obrony Lwowa”, b) wykład Stanisława Firszta, nt. „Browar w którym wzięła udział młodzież z li- parowy Wacława Zemana w Łucku” ceów plastycznych na terenie Polski (na- grody wręczyła dyrektor Zespołu Szkół Sprawozdanie z działalności Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze za 2018 rok 267

Fot. 6. Doroczna impreza z okazji 11 listopada.

Rzemiosł Artystycznych w Jeleniej Gó- stwo” dla uczniów szkół z Legnicy pro- rze, Pani Anna Szydłowska-Robak); wadził L. Kośny, uczestniczyło 30 osób b) otwarcie wystawy prac uczniów liceów • 6 lutego, nt. „Owady, sprzymierzeń- plastycznych biorących udział w kon- cy i wrogowie człowieka”, dla dzieci kursie (fot. 6). z Przedszkola nr 10, prowadził L. Kośny, c) prelekcja nt. Obrony Lwowa, którą wy- uczestniczyło 50 osób głosił Henryk Mitraszewski • 21 lutego, nt. „Ptaki” dla dzieci z Przed- d) biesiada uczestników spotkania uświet- szkola Happy Kids, prowadziła B. Gramsz, niona występem zespołu Sybiracy i Kre- uczestniczyło 27 osób sowianie. • 28 lutego, nt. „Owady, sprzymierzeń- W imprezie uczestniczyło 78 osób cy i wrogowie człowieka”, dla dzieci Razem: 373 osoby z Przedszkola Happy Kids, prowadził L. Kośny, uczestniczyło 30 osób V. Działalność edukacyjno- • 6 marca, nt. „Jedna jaskółka wiosny nie oświatowa: czyni” dla dzieci z Przedszkola Nr 10, prowadziła B. Gramsz, uczestniczyło 25 1. Lekcje muzealne (łącznie 32): osób • 9 stycznia, nt. „Dzieje Cieplic” dla • 13 marca, nt. „Różnorodność gatun- Przedszkola nr 10 prowadziła K. Matu- ków ptaków w Polsce” dla młodzieży sewicz-Górniak, uczestniczyło 60 osób z ZSOiT w Jeleniej Górze, prowadziła • 18 stycznia, nt. „Pszczoły i pszczelar- B. Gramsz, uczestniczyło 30 osób 268 STANISŁAW FIRSZT

• 14 marca, nt. „Jakie ptaki przylatują na prowadził L. Kośny, uczestniczyło 18 wiosnę?” dla dzieci z Przedszkola Nr 5, osób prowadziła B. Gramsz, uczestniczyło 30 • 26 kwietnia, nt. „Zielarstwo w Karko- osób noszach” dla dzieci z Przedszkola nr 5, • 15 marca , nt. „Jakie ptaki przylatują na prowadziła K. Matusewicz-Górniak, wiosnę?” dla dzieci z Przedszkola Nr 5, uczestniczyło 30 osób prowadziła B. Gramsz, uczestniczyło 30 • 8 maja, nt. „Rośliny regionu jeleniogór- osób skiego” dla dzieci z Przedszkola nr 10, • 21 marca, nt. „Karkonoski Park Naro- prowadził Cz. Narkiewicz, uczestniczy- dowy, rośliny regionu jeleniogórskiego” ło 60 osób dla studentów Karkonoskiej Państwowej • 9 maja, nt. „Nauka o owadach” dla Szkoły Wyższej, prowadził Cz. Narkie- dzieci ze SP w Piechowicach, prowadził wicz, uczestniczyły 22 osoby L. Kośny, uczestniczyło 20 osób • 21 marca, nt. „Pszczoły i pszczelar- • 15 maja, nt. „Ptaki” dla dzieci ze SP nr 8, stwo”, dla dzieci ze Szkoły Podstawowej prowadziła B. Gramsz, uczestniczyło 20 w Pieńsku, prowadził L. Kośny, uczest- osób niczyło 16 osób • 22 maja, nt. „Ptaki” dla dzieci ze SP • 27 marca, nt. „Owady w lesie, na łące, z Wrocławia, prowadziła B. Gramsz, nad wodą i w domu” dla dzieci z Przed- uczestniczyło 40 osób szkola Nr 10 (dwie grupy), prowadził • 24 maja, nt. „Zabytki Cieplic” dla dzieci L. Kośny, uczestniczyło 70 osób ze SP z Pogwizdonia Nowego, prowa- • 10 kwietnia, nt. „Przyroda i ochrona dziła K. Matusewicz-Górniak, uczestni- przyrody” dla dzieci z Przedszkola czyło 46 osób nr 10, prowadził Cz. Narkiewicz, uczest- • 30 maja, nt. „Pszczoły i pszczelarstwo” niczyło 40 osób dla dzieci ze SP z Wrocławia, prowadził • 13 kwietnia, nt. „Owady – sprzymierzeń- L. Kośny, uczestniczyło 35 osób cy i wrogowie człowieka” dla młodzieży • 5 czerwca, nt. „Zielarstwo w Karkono- z ZSOiT, prowadził L. Kośny, uczestni- szach” dla dzieci z Przedszkola nr 10, czyło 60 osób prowadziła K. Matusewicz-Górniak, • 17 kwietnia, nt. „Zabytki Cieplic” dla uczestniczyło 60 osób dzieci z Przedszkola nr 10, prowadziła • 9 czerwca, nt. „Ptaki” dla dzieci z Mi- K. Matusewicz-Górniak, uczestniczyło łosława, prowadziła B. Gramsz, uczest- 25 osób niczyło 50 osób • 18 kwietnia, nt. „Owady w lesie, na łące” • 25 września, dyrektor S. Firszt, prowa- dla dzieci z Przedszkola nr 5, prowadził dził lekcje dla uczniów II Liceum Ogól- L. Kośny, uczestniczyło 11 osób nokształcącego w Jeleniej Górze nt. • 19 kwietnia, nt. „Owady w lesie, na łące” ,,Malowidła ścienne epoki baroku na dla dzieci z Przedszkola nr 5, prowadził przykładzie prepozytury w Cieplicach’’, L. Kośny, uczestniczyły 23 osoby uczestniczyło 45 osób • 25 kwietnia, nt. „Zielarstwo w Karko- • 23 października, nt. „Entomologia – noszach” dla dzieci z Przedszkola nr 5, nauka o owadach” dla Zespołu Szkół prowadziła K. Matusewicz-Górniak, Technicznych ,,Mechanik”, prowadził uczestniczyły 33 osoby L. Kośny, uczestniczyło 25 osób • 25 kwietnia, nt. „Pszczoły i pszczelar- • 26 października nt. ,, Ptaki zimą’’ dla stwo”, dla dzieci z Akademii Happy Kids Przedszkola Happy Kids, prowadziła B. Gramsz, uczestniczyło 18 osób Sprawozdanie z działalności Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze za 2018 rok 269

• 26 października nt. ,,Ptaki zimą’’ dla d) 22 marca, nt. „Sycylia. Na skrzyżowaniu Przedszkola Happy Kids, prowadzia kultur”, prowadziła Izabela Bolanowska, B. Gramsz, uczestniczyło 18 osób uczestniczyły 43 osoby Razem: 1097 osób e) 29 marca, nt. „Portugalia od morza”, pro- wadził Jan Dziewięcki, uczestniczyło 18 2. Prelekcje w „cyklu czwartkowym” osób (łącznie 41): Razem: 139 osób Styczeń: Kwiecień: a) 4 stycznia, nt. „Moje spotkanie z Sybe- a) 5 kwietnia, nt. „Sardynia pełna kontra- rią”, prowadziła Siostra Nadzieja, uczest- stów”, prowadziła Izabela Bolanowska, niczyły 32 osoby uczestniczyły 34 osoby b) 11 stycznia, nt. „Astana cz. II”, prowadził b) 12 kwietnia, nt. „Korsyka”, prowadziła Stanisław Dąbrowski, uczestniczyło 40 Danuta Bunij, uczestniczyły 33 osoby osób c) 19 kwietnia, nt. „Wyspy małe i duże”, c) 18 stycznia, nt. „Szanghaj”, prowadził Sta- prowadził Stanisław Dąbrowski”, uczest- nisław Dąbrowski, uczestniczyło 37 osób niczyły 33 osoby d) 25 stycznia, nt. „Malta śródziemnomor- d) 26 kwietnia, nt. „Etiopia. Tropami Lucy”, ska księżniczka”, prowadził Tomasz Ja- prowadził Tomasz Jamiołkowski, uczest- miołkowski, uczestniczyło 27 osób niczyło 18 osób Razem: 136 osób Razem: 118 osób Luty: Maj: a) 1 lutego, nt. „Sardynia pełna kontra- a) 10 maja, nt. „Sycylia – wyspa historii stów”, prowadziła Izabela Bolanowska, i kultury, pięknej przyrody, smakowitej uczestniczyło 30 osób kuchni i świetnych win”, prowadziła b) 8 lutego, nt. „Normandia, między mo- Izabela Bolanowska, uczestniczyło 29 rzem a ziemią”, prowadziła Danuta Bu- osób nij, uczestniczyły 42 osoby b) 17 maja, nt. „Astana, cz. IV”, prowadził c) 15 lutego, nt. „Kultura Rwandy”, prowa- Stanisław Dąbrowski, uczestniczyły 23 dził Blaise Binama, uczestniczyło 35 osoby osób c) 24 maja, nt. „Etiopia – Plemiona Połu- d) 22 lutego, nt. „Bałkany, cz. I”, prowadził dnia”, prowadził Tomasz Jamiołkowski, Tomasz Jamiołkowski, uczestniczyły 24 uczestniczyły 23 osoby osoby Razem: 75 osób Razem: 131 osób Czerwiec: Marzec: a) 7 czerwca, nt. „Moje spotkanie z Sybe- a) 1 marca, nt. „Uroki Wielkiej Brytanii rią, cz. II”, prowadziła Siostra Nadzieja, – historia i natura”, prowadziła Renata uczestniczyło 21 osób Mięgoć, uczestniczyły 24 osoby b) 14 czerwca, nt. „Islandia”, prowadził Jan b) 8 marca, nt. „Astana, cz. III”, prowadził Dziewięcki, uczestniczyło 45 osób Stanisław Dąbrowski, uczestniczyły 22 c) 21 czerwca, nt. „Rumunia. Ścieżkami osoby Wlada Palownika”, prowadził Tomasz c) 15 marca, nt. „Bałkany są super, cz. II”, Jamiołkowski, uczestniczyło 21 osób prowadził Tomasz Jamiołkowski, uczest- d) 28 czer wca, nt. „To, co zdumiewa… To, co niczyły 32 osoby 270 STANISŁAW FIRSZT

zachwyca”, prowadził Stanisław Dą- noc. Wędrówka po nieznanym zakątku browski, uczestniczyły 22 osoby Francji, cz. II ”, prowadziła Danuta Bunij, Razem: 109 osób uczestniczyło 17 osób d) 29 listopada, nt. „Czechy – Rowerem Lipiec i sierpień: przerwa wakacyjna przez Morawy”, prowadził Tomasz Ja- miołkowski, uczestniczyło 11 osób Wrzesień: Razem: 94 osoby a) 6 września nt., ,,Ukraina – spływ Dnie- strem’’, prowadził Tomasz Jamiołkowski, Grudzień: uczestniczyło 26 osób a) 6 grudnia, nt. „Wyprawa do Tadżyki- b) 13 września , nt. „Japonia – w kraju sa- stanu”, prowadził Jarosław Mirosławski, murajów i kwitnącej wiśni”, prowadziła uczestniczyły 24 osoby Renata Mięgoć, uczestniczyło 46 osób b) 13 grudnia, nt. „Pięć najpiękniejszych c) 20 września, nt. „Indie – kolorowy Ra- miejsc na Riwierze Francuskiej – prze- dżastan”, prowadził Tomasz Jamiołkow- wodnik subiektywny”, prowadziła Da- ski, uczestniczyło 28 osób nuta Bunij, uczestniczyło 16 osób d) 27 września, nt. „Moje spotkanie z Sybe- c) 20 grudnia, nt. „Hiszpania – w rytmie rią, cz. III”, prowadziła Siostra Nadzieja, flamenco”, prowadził Tomasz Jamioł- uczestniczyły 23 osoby kowski, uczestniczyło 9 osób Razem: 113 osób Razem: 49 osób Łącznie: 1100 osób Październik: a) 4 października, nt.: „Toskania znana 3. „Wystawa świeżych grzybów” i mniej znana’’, prowadziła Izabela Bo- W dniach 23-24 września odbyła się ko- lanowska, uczestniczyły 44 osoby lejna edycja ,,Wystawy Świeżych Grzybów”. b) 11 października, nt. „Islandia – rozmowa Zaprezentowano 206 gatunków grzybów z Trollem”, prowadził Jan Dziewięcki, jadalnych, niejadalnych i trujących (orga- uczestniczyło 35 osób nizacja: Czesław Narkiewicz, współpraca: c) 18 października, nt. „Jeszcze dalej niż Bożena Gramsz, fot. 7). Łącznie odwiedziło północ. Wędrówka po nieznanym za- ją 400 osób kątku Francji”, prowadziła Danuta Bunij, uczestniczyły 24 osoby 4. Konkurs z cyklu „Znam przyrodę mo- d) 25 października, nt. „Zobaczyć Neapol”, jego miasta i regionu” prowadziła Izabela Bolanowska , uczest- W dniu 29 października 2017 roku niczyły 33 osoby w Muzeum Przyrodniczym odbyło się Razem: 136 osób wręczenie nagród laureatom konkursu plastycznego z cyklu „Znam przyrodę mojego Listopad: miasta i regionu”, którego tegoroczny ty- a) 8 listopada, nt. ,,Tradycje kulinarne tuł brzmiał „Królestwo grzybów”. W tym Karkonoszy’’, prowadził Piotr Gryszel, roku wpłynęły 393 prace z 24 placówek uczestniczyły 32 osoby oświatowych, a jury wybrało i nagrodziło b) 15 listopada, nt. „Peru – kraj na anty- 18 prac (fot. 8). Wręczeniu nagród towa- podach”, prowadził Janusz Jachnicki, rzyszyło otwarcie wystawy nagrodzonych uczestniczyły 34 osoby prac. Uczestniczyło 40 osób (podczas wrę- c) 22 listopada, nt. „Jeszcze dalej na pół- czania nagród). Sprawozdanie z działalności Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze za 2018 rok 271

Lila Moskal, Szkoła Podstawowa Nr 11 w Je- leniej Górze, kl. VI III miejsce: Jakub Pieńkowski, Szkoła Podstawowa Nr 3 w Jeleniej Górze, kl. V; Kinga Sarnowska, Szkoła Podstawowa – Zespół Szkół Specjalnych w DPS ,,Junior’’ w Miłkowie, kl. V Wyróżnienie: Hanna Janicka, Szkoła Pod- stawowa Nr 8 w Jeleniej Górze, kl. VI

• w kategorii klas VII i gimnazjalnych: I miejsce: Alicja Tarnowska, Szkoła Pod- stawowa w Mysłakowicach, kl. III gimnazjum II miejsce: Weronika Kwaczyńska, Szko- ła Podstawowa w Starej Kamienicy, kl. VII; Kaja Wiśniewska, Szkoła Podstawowa Nr 11 w Jeleniej Górze, kl. VII III miejsce: Jakub Warszycki, Szkoła Pod- stawowa – Zespół Szkół Specjalnych w DPS ,,Junior’’ w Miłkowie, kl. VII; Oliwia Zarzyc- ka, Zespół Szkół Ogólnokształcących Nr 1 Fot. 7. Wystawa świeżych grzybów 23-24 wrze- śnia 2018. w Jeleniej Górze, kl. III gimnazjum Wyróżnienie: Martyna Guzik, Szkoła Pod- stawowa w Mysłakowicach, kl. III gimnazjum.

Wyniki konkursu:

• w kategorii klas I-III: I miejsce: Dobrawa Kudlewska, Szkoła Podstawowa Nr 11 w Jeleniej Górze, kl. II II miejsce: Wiktoria Marek, Szkoła Pod- stawowa Nr 11 w Jeleniej Górze, kl. I; Mag- dalena Rainda, Szkoła Podstawowa Nr 11 w Jeleniej Górze, kl. I III miejsce: Natan Lefondeur, Szkoła Podstawowa w Miłkowie, kl. II; Mikołaj Paw- Fot. 8. Laureaci konkursu „Znam przyrodę łowicz, Szkoła Podstawowa Nr 11 w Jeleniej mojego miasta i regionu" w 2018 roku. Górze, kl. I Wyróżnienie: Kornelia Sidorowska, Szkoła Podstawowa w Sosnówce, kl. III VI. Działalność promocyjna i reklamowa • w kategorii klas IV-VI: I miejsce: Artur Niklewicz, Szkoła Pod- 1. W ramach działalności promocyjnej stawowa Nr 11 w Jeleniej Górze, kl. V Muzeum od stycznia do kwietnia 2018 r. II miejsce: Emilia Mikulska, Szkoła Pod- wykonało prace redakcyjne do tomu 21 stawowa Nr 11 w Jeleniej Górze, kl. VI; Przyrody Sudetów. 272 STANISŁAW FIRSZT

2. Wydrukowano plakaty do wystaw: wydawnictw, m.in. historycznej pracy „Przyroda w obiektywie Daniela Gustow- H. Koptona, pt. „Ptaki Karkonoszy” (gru- skiego” i „Natura. Rodzinne Spojrzenie dzień). (styczeń). 3. Wydano plakaty do wystaw czasowych VII. Działalność wydawnicza (luty). 4. Wydano plakaty do wystaw czasowych 1. Wydano t. 21 „Przyrody Sudetów”, (marzec). z dofinansowania WFOŚiGW we Wro- 5. Przygotowywano do druku plakaty i sztraj- cławiu. fy do wystaw i ulotki do giełdy minera- 2. Wydrukowano plakaty, zaproszenia, łów (kwiecień). sztrajfy do wystaw czasowych i imprez 6. Ukazał się 21 tom Przyrody Sudetów zorganizowanych w Muzeum. (kwiecień). 3. Wydrukowano informatory do wystaw: 7. Wydrukowano plakaty do wystaw cza- Ryszarda Zająca, Edwarda Dwurni- sowych: 50 Karkonoskiej Giełdy Mine- ka (ostatnie takie wydawnictwo przed rałów, Skał, Skamieniałości i Wyrobów śmiercią artysty) i Franciszka Maślusz- Jubilerskich i „Nocy Muzeów” (maj). czaka. 8. Wydrukowano katalogi do wystaw R. Za- jąca i E. Dwurnika (maj). VIII. Działalność naukowa 9. Wydano plakat i katalog do wystawy „Dzieła naszych mistrzów” (czerwiec). 1. Przez cały rok Stanisław Firszt prowadził 10. Rozpoczęto prace redakcyjne nad ma- kwerendę w instytucjach na terenie Pol- teriałami reklamowymi, które zostaną wydrukowane z dofinansowania z WFO- ŚiGW we Wrocławiu (czerwiec). 11. Wydano pocztówkę – gablotkę, pt. „Ssa- ki” (lipiec). 12. Rozpoczęto zbieranie materiałów do kolejnego, 22 tomu „Przyrody Sudetów” (sierpień). 13. Wydrukowano plakaty do wystaw czasowych (sierpień). 14. Wydrukowano plakaty do wystaw czasowych: A. Dudki pt. ,, Alpy z Daleka i bliska’’, Wystawy Świeżych Grzybów’’ i ,,51 Karkonoskiej Giełdy Minerałów, Skał, Skamieniałości i Wyrobów Jubi- lerskich’’ (wrzesień). 15. Wydrukowano plakat uniwersalny Mu- zeum (październik, fot. 9). 16. Muzeum wzięło udział w przygotowaniu zeszytu 71. Prac Karkonoskiego Towa- rzystwa Naukowego (październik). 17. Wydrukowano foldery informacyjne o Muzeum, 5.000 egz. (listopad). Fot. 9. Plakat Muzeum z 2018 roku. 18. Zebrano materiały do planowanych Sprawozdanie z działalności Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze za 2018 rok 273

ski, w sprawie rozproszonych zbiorów Schaffgotschów (fot. 10). 2. Kontynuowano badania (Czesław Nar- kiewicz) nad grzybami wielkoowocni- kowymi Sudetów Zachodnich. Zbierano ciekawsze okazy w terenie i preparowa- no je za pomocą liofilizatora. 3. Prowadzono badania awifauny Jeleniej Góry (Bożena Gramsz).

IX. Pozyskanie i opracowanie eksponatów Fot. 10. Tarcza turecka z XVII w. ze zbiorów 1. Przyjęto w darze od Pana Artura Turanta Schaffgotschów, dzisiaj eksponowana fragment XVI-wiecznego epitafium (po- w Muzeum Narodowym w Poznaniu. stać kobieca i herb Schaffgotschów). 2. Pani Zofia Zator przekazała kilka pa- rodniczego w Jeleniej Górze – Cie- miątek po swoim ojcu Kazimierzu Pa- plicach welskim, który tuż po wojnie ratował – MSiT/dep – Cietrzew z młodymi polskie zbiory narodowe w Cieplicach. – MSiT/dep – Cietrzew – MSiT/dep – Bocian czarny X. Działalność pracowni – MSiT/dep – Bocian biały – MSiT/dep – Głuszec konserwatorsko-preparatorskiej – MSiT/dep – 2 x Sójka – MSiT/dep – Orzechówka 1. Konserwacja eksponatów na potrzeby – MSiT/dep – Gil dioramy „Kraina australijska”: – MSiT/dep – Pluszcz – OP/479/MP – Ogrodnik – MSiT/dep – Krzyżodziób świerkowy – OP/480/MP – Ogrodnik – MSiT/dep – Drozd obrożny – OP/481/MP – Cudowronka mniejsza – MSiT/dep – Śpiewak – OP/482/MP – Cudowronka mniejsza – MSiT/dep – Kwiczoł – OP/483/MP – Cudowronka białopióra – MsiT/dep – Pustułka – OP/484/MP – Latawiec złotogrzbiety – MSiT/dep – Pustułka – OP/485/MP – Lorysa górska – MSiT/dep – Pustułka – OP/486/MP – Kiwi mały – MSiT/dep – Kos – OP/490/MP – Altannik królewski b) eksponaty ze zbiorów Muzeum – OP/491/MP – Lora zielona Sportu i Turystyki w Karpaczu: – OP/1/MP – Kazuar hełmiasty – MSiT/856 – Bażant – Walabia Bennetta – MSiT/857 – Głuszec (wyk.: Tomasz Sokołowski i Dorota Ksią- – MSiT/723 – Pstrąg dzyna). – MSiT/720 – Salamandra – MSiT/721 – Padalec 2. Konserwacja eksponatów ze zbiorów – MSiT/203 – Owady Muzeum Sportu i Turystyki w Karpaczu: – MSiT/129 – Owady a) depozyty ze zbiorów Muzeum Przy- – MSiT/276 – Orzechówka 274 STANISŁAW FIRSZT

– MSiT/ – N/N 6. Innocenta Tomaszewska-Rollauer (1935- – MSiT/855 – Dzięcioł zielony 2017), twórczyni aranżacji stałej wysta- – MSiT/– Dzięcioł czarny wy w Pawilonie Norweskim, „Przyroda – MSiT/137 – Paszkot Sudetów”, t. 21, 2018, s. 294-295. – MSiT/135 – Paszkot 7. Dzień 11 listopada 2018 to nie tylko 100. – MSiT/ – Paszkot rocznica odzyskania niepodległości, – MSiT/ – Pustułka „Semper Fidelis”, 2(150), 2018, s. 9-11. – MSiT/265 – Dwugłowe cielę 8. Krzysztof Leopold Schaffgotsch, uczest- (wyk. Dorota Ksiądzyna). nik wiktorii wiedeńskiej, „Karkonosze”, 3. Liofilizacja 31 gatunków świeżych grzy- 2(292), 2018, s. 30-33. bów do kolekcji zbiorów mykologicznych 9. 45 lat Karkonoskiego Towarzystwa Nau- działu przyrodniczego (wyk. Tomasz kowego, „Rocznik Jeleniogórski”, t. 50, Sokołowski, okazy dostarczył Czesław 2018, s. 101-105. Narkiewicz). 10. Wyniki kwerendy w sprawie rozproszo- 4. Wymrażanie eksponatów ze zbiorów nych zbiorów Schaffgotschów prowa- entomologicznych w ilości 16 gablot dzonej od połowy 2017 do początku (wyk. Tomasz Sokołowski). 2018 roku, „Rocznik Jeleniogórski”, t. 50, 5. Odrestaurowanie preparatu jelenia w ko- 2018, s. 253-280. rytarzu na parterze na wystawie stałej 11. Tadeusz Jaczun, „Rocznik Jeleniogórski”, (wyk. Tomasz Sokołowski). t. 50, 2018, s. 347. 6. Zawieszenie eksponatów ornitologicz- 12. Ojciec Antoni Tadeusz Jelonek Sch.P, nych w korytarzu na I piętrze na wy- „Rocznik Jeleniogórski”, t. 50, 2018, stawie stałej (wyk.: Tomasz Sokołowski s. 351-352. i Katarzyna Kielijańska, fot. 11). 13. Johann Anton Schaffgotsch, wnuk pia- stowskiej księżniczki (cz.1), „Karkono- sze” (293) 2018, s. 32-34. XI. Publikacje pracowników Muzeum w 2018 rok Bożena Gramsz: 1. (i in.), Liczebność i rozmieszczenie Stanisław Firszt: rzadkich gatunków ptaków lęgowych 1. Jak potoczyły się losy dzieci Hansa Ulry- w obrębie Obszaru OSO Natura 2000 ka Schaffgotscha, „Karkonosze”, 1(291). Karkonosze w 2015 roku na tle wcze- 2. Sprawozdanie z działalności Muzeum śniejszych badań awifauny w Karkono- Przyrodniczego w Jeleniej Górze za szach, „Przyroda Sudetów”, t. 21, 2018, 2017 r. „Przyroda Sudetów”, t. 21, 2018, s. 189-220. s. 263-283. 2. (i in.), Kręgowce [W:] Przyroda Karkono- 3. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowi- skiego Parku Narodowego, Jelenia Góra ska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu 2018, s. 405-422. funkcjonuje w Jeleniej Górze już 25 lat, „Przyroda Sudetów”, t. 21, 2018, 288-289. Leszek Kośny: 4. 80-ta rocznica urodzin Alfreda Borkow- 1. Krakowski „Pszczelarz”, cz. 1 „Pasieka” skiego, „Przyroda Sudetów”, t. 21, 2018, 2018, nr 1, s. 52-55. s. 290. 2. Krakowski „Pszczelarz”, cz. 2 „Pasieka” 5. Setna rocznica śmierci Otto Finscha, 2018, nr 2, s. 58-60. „Przyroda Sudetów”, t. 21, 2013, s. 292- 3. Krakowski „Pszczelarz”, cz. 3 „Pasieka” 293. 2018, nr 3, s. 56-60. Sprawozdanie z działalności Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze za 2018 rok 275

3. Preparacja krok po kroku, „Zachodni Po- radnik Łowiecki” Nr 2 (66), 2018, s. 16-18. 4. Preparacja krok po kroku „Zachodni Po- radnik Łowiecki” Nr 3 (67) 2018, s. 19- 21.

XII. Inne wydarzenia

1. 23 stycznia, S. Firszt wziął udział w pro- mocji t. 49 „Rocznika Jeleniogórskiego”, która odbyła się w Pałacu Schaffgo- tschów. 2. 25 stycznia, odbyło się robocze spotkanie na temat wspólnej organizacji obchodów 100-lecia Niepodległości. W spotkaniu wzięli udział: S. Firszt, A. Bałkowska oraz dyrektorzy szkół (II LO, Zespołu Szkół Rzemiosł Artystycz- nych), uczestniczyło 10 osób. 3. 1 lutego, odbyło się w Muzeum zebranie Fot. 11. Klucz kormoranów i gęsi na wystawie Rady Redakcyjnej „Rocznika Jeleniogór- "Barwny świat ptaków". skiego”, w którym wziął udział S. Firszt, uczestniczyło 5 osób. 4. 3 lutego, odbyło się w KPSW w Jeleniej 4. Powrót legendy, cz. 1 „Pasieka” 2018, Górze walne zebranie sprawozdawczo- nr 4, s. 58-61. -wyborcze. 5. Powrót legendy, cz. 2 „Pasieka” 2018, 5. 5 lutego, S. Firszt wziął udział w spo- nr 5, s. 58-61. tkaniu w Filharmonii Dolnośląskiej na 6. „Sad i pasieka” z Miechowa, cz. 1, „Pa- temat organizacji jubileuszu Towarzy- sieka” 2018, nr 6, s. 54-56. stwa Przyjaciół Jeleniej Góry. 6. 12 lutego, w Muzeum odbyło się zebra- Czesław Narkiewicz: nie robocze prezesów uzdrowisk dolno- 1. Nowe stanowiska purchawki łatkowatej śląskich, S. Firszt oprowadził uczestni- Lycoperdon mammiforme Pers. w Gó- ków po wystawach, uczestniczyło 50 rach Kaczawskich. „Przyroda Sudetów” osób. 2018, tom 21, s. 77-82. 7. 21 lutego, S. Firszt uczestniczył w pogrzebie Stanisławy Ciechanowskiej, by- Tomasz Sokołowski: łej Naczelnik Wydziału Kultury Miasta 1. Preparacja krok po kroku, „Zachodni Po- Jeleniej Góry. radnik Łowiecki” Nr 4 (64), 2017, s. 18- 8. 28 lutego, S. Firszt wygłosił prelekcję 20. w Przystani Twórczej dla klubu seniora 2. Preparacja krok po kroku „Zachodni Po- „Młodzi duchem”, nt. „Nocy Świętojań- radnik Łowiecki” Nr 1 (65) 2018, s. 19- skiej”. 22. 276 STANISŁAW FIRSZT

9. 5 marca, S. Wilk wzięła udział w szko- poświęconej rodzinie Schaffgotschów. leniu z obsługi portalu dolnyslask.travel 20. 2 lipca, odbyło się spotkanie robocze w Muzeum Karkonoskim. organizatorów imprez w cyklu „Cieplice 10. 9 marca, S. Firszt uczestniczył w pogrze- dla Niepodległej”. bie prof. Włodzimierza Wojciechow- 21. 5 lipca, odbyło się spotkanie w Kolegium skiego we Wrocławiu. Pijarów w sprawie wykonania fotogra- 11. 16 marca, S. Firszt uczestniczył we Wro- ficznej kopii genealogii Schaffgotschów cławiu w uroczystościach z okazji 65-le- i Piastów. cia pracy naukowej prof. Marty Młynar- 22. 13 lipca, S. Firszt uczestniczył w Walnym skiej-Kaletynowej. Zebraniu Karkonoskiego Towarzystwa 12. 23 marca, w Muzeum odbyło się po- Naukowego. siedzenie Rady Redakcyjnej „Rocznika 23. 17 lipca, S. Firszt uczestniczył w pogrze- Jeleniogórskiego”. bie płk. Edwarda Jakubowskiego. 13. 19 kwietnia w Teatrze Zdrojowym w Je- 24. S. Firszt dwukrotnie odwiedził Panią Zo- leniej Górze odbyło się spotkanie w spra- fię Zator (19 i 26 lipca) i pozyskał cenne wie koordynacji imprez pod wspólnym eksponaty do Muzeum (pamiątki po Ka- tytułem „Cieplice dla Niepodległej”. zimierzu Pawelskim). 14. 3 maja, B. Gramsz prowadziła wyciecz- 25. 7 sierpnia, odbyło się zebranie redakcji kę ornitologiczną dla Sekcji Ornitolo- „Rocznika Jeleniogórskiego”, w którym gicznej Polskiego Towarzystwa Zoolo- uczestniczył S. Firszt. gicznego z Warszawy na terenie Stawów 26. 8 sierpnia, S. Firszt uczestniczył w po- Podgórzyńskich, uczestniczyło 50 osób. grzebie wileloletniego Dyrektora Wy- 15. 3 maja, B. Gramsz przeprowadziła wy- działu Kultury Urzędu Wojewódzkiego kład pt. „Ptaki Karkonoszy” dla Sekcji w Jeleniej Górze, Pana Kazimierza Raksy. Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa 27. 9 sierpnia, S. Firszt przeprowadził pre- Zoologicznego z Warszawy, uczestni- lekcję i oprowadził po Muzeum grupę czyło 50 osób. kuracjuszy zorganizowaną przez Biuro 16. 12 maja, S. Firszt wziął udział w Walnym „Korona”, uczestniczyło 61 osób. Zebraniu KTN, które odbyło się w KPSW 28. 31 sierpnia, S. Firszt przeprowadził pre- w Jeleniej Górze. lekcję i oprowadził po Muzeum grupę 17. 20 maja, z wycieczką nauczycieli i słu- kuracjuszy zorganizowaną przez Biuro chaczy Szkoły Językowej w Lipsku, Mu- „Korona”, uczestniczyło 65 osób. zeum odwiedził Carlos Frederico Schaff- 29. 17 września, odbyło się spotkanie robo- gotsch pochodzący z Wiesbaden, cze nt. wystaw patriotycznych 19 X i 11 XI, uczestniczyło 50 osób. planowanych w Muzeum. 18. Wykonano trzy obrazy przedstawiające 30. 21 września, odbyło się spotkanie TPJG ptaki namalowane przez Ryszarda Le- w Archiwum Państwowym na temat wandowskiego i oprawione przez Ry- przygotowań do 60. rocznicy utworze- szarda Świergockiego, przeznaczone dla nia Stowarzyszenia. 3.999.999, 4.000.000, 4.000.001 gościa 31. 23 września, na XI Kongresie Regionali- zwiedzającego Muzeum. stów Polskich w Legnicy, S. Firszt został 19. 28 czerwca, przeniesiono do Muzeum, uhonorowany medalem Patkowskiego. fragment epitafium z XVI wieku przed- 32. 24 września, S. Firszt wziął udział w po- stawiające kobietę z rodu Schaffgo- grzebie dr. Mariana Michalskiego, wielo- tschów, podarowane przez Artura Turanta. letniego członka Karkonoskiego Towa- Obiekt umieszczono na stałej ekspozycji rzystwa Naukowego. Sprawozdanie z działalności Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze za 2018 rok 277

33. 2 października, S. Firszt przeprowadził prelekcję dla uczniów II LO w Jeleniej Górze, nt. ,,Malowideł naściennych’’, uczestniczyło 50 osób. 34. 7 października, Dyrektor Muzeum Stani- sław Firszt został odznaczony medalem „Zasłużony dla Dolnego Śląska” (fot. 12). 35. 25 października, S. Firszt przeprowadził prelekcję na temat działalności Towarzy- stwa Przyjaciół Jeleniej Góry dla człon- ków Stowarzyszenia Radar w Bibliotece KPSW w Jeleniej Górze. 36. 19 października, S. Firszt przeprowadził Fot. 12. W październiku 2018 roku Stanisław prelekcję i oprowadził grupę kuracjuszy Firszt, Dyrektor Muzeum Przyrodnicze- z ,,Korony’’, uczestniczyło 62 osoby. go w Jeleniej Górze, został odznaczony medalem „Zasłużony dla Dolnego Ślą- 37. 10 października, S. Firszt oprowadził ska". grupę turystów z Nowej Rudy, uczest- niczyło 65 osób. Towarzystwo Naukowe i Instytut Arche- 38. 23 października, S. Firszt oprowadził ologii Uniwersytetu Wrocławskiego. grupę dzieci ze szkoły specjalnej w Je- 44. 10 grudnia, S. Firszt spotkał się z ks. leniej Górze, uczestniczyło 20 osób. J. Stecem, nt. ewentualnego uczestnic- 39. 7 listopada, S. Firszt wziął udział w spo- twa Muzeum Przyrodniczego w Święcie tkaniu Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Matki w 2019 r. Jeleniej Góry, które odbyło się w Archi- 45. 15 grudnia, S. Firszt wziął udział w ekume- wum Państwowym w Jeleniej Górze. nicznym spotkaniu opłatkowym z okazji 40. 20 listopada, S. Firszt wziął udział w pro- zbliżających się Świąt Bożego Narodze- mocji wydawnictwa TPJG na temat by- nia, które odbyło się w kościele ewan- łych niemieckich i polskich absolwen- gelickim w Jeleniej Górze – Cieplicach. tów szkoły w Jeleniej Górze (obecnie 46. 17 grudnia, S. Firszt (Przewodniczący I LO), które odbyło się w Książnicy Kar- Rady) wziął udział w spotkaniu Rady konoskiej. Muzeum Ceramiki w Bolesławcu. 41. 22 listopada, B. Gramsz, S. Firszt i Cz. Nar- 47. Artysta plastyk R. Lewandowski, na pod- kiewicz wzięli udział w pogrzebie byłe- stawie grafik i zdjęć dostarczonych przez go wieloletniego kierownika i dyrekto- Muzeum, wykonał portrety Krzyszto- ra Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej fa Leopolda Schaffgotscha i Friedricka Górze, Alfreda Borkowskiego (zmarł 17 Schaffgotsacha. Zostały one oprawione listopada 2018 roku). przez R. Świergockiego. 42. 27 listopada, S. Firszt i Cz. Narkiewicz Razem: 373 osoby wzięli udział w uroczystościach z okazji 20. lecia firmy Ad Rem, które odbyły się XIII. Prowadzenie strony internetowej w Teatrze Zdrojowym w Jeleniej Górze i Facebooka – Cieplicach. 43. 30 listopada, S. Firszt wziął udział w sym- Od stycznia do sierpnia stronę interne- pozjum naukowym poświęconym 25. tową oraz profil Facebook’owy Muzeum rocznicy śmierci prof. Józefa Kaźmierczy- Przyrodniczego prowadziła S. Wilk, a od ka zorganizowanym przez Karkonoskie września – K. Golińska. 278 STANISŁAW FIRSZT

XIV. Frekwencja 1. Zwiedzanie wg rodzaju wstępu: a) wejścia płatne – 12 003 osób b) wejścia bezpłatne – 8906 osób c) bezpłatne zwiedzanie wystaw ple- nerowych – 5 800 osób d) bezpłatne zwiedzanie w czasie wy- borów samorządowych – 1500 osób e) Karta Dużej Rodziny – 155 osób Razem: 28 364 osoby

2. Inne odwiedziny: Fot. 13. Dyrektor Muzeum Stanisław Firszt podpi- a) wernisaże – 971 osób suje dyplomy dla 3.999.999, 4.000.000. b) koncerty/pokazy – 1233 osób i 4.000.001 gościa odwiedzającego c) lekcje muzealne – 1097 osób Muzeum. d) prelekcje w „cyklu czwartkowym” – 1100 osób Łącznie odwiedzających Muzeum w 2018 e) spotkania z uważnością – 415 osób roku: 37.683 osoby f) Noc Muzeów – 1500 osób g) Giełdy minerałów – 2000 osób W dniu 6 października 2018 roku, w Mu- h) Wystawa świeżych grzybów – 400 zeum odnotowano 3.999.999, 4.000.000 osób i 4.000.001 gościa zwiedzającego Muzeum i) Europejskie Dni Dziedzictwa – 40 (fot. 13) osób 4. Wejście na stronę internetową: j) Wiosna Kresowa – 72 osoby a) styczeń – 1279 (9,07%) k) Święto Niepodległości – 78 osób b) luty – 1186 (8,98%) l) Konkurs plastyczny (wystawa) – 40 c) marzec – 1018 (7,71%) osób d) kwiecień – 1081 (8,19%) m) inne wydarzenia – 373 osoby e) maj – 1249 (9,46%) Razem: 9319 osób f) czerwiec – 1218 (9,22%) g) lipiec – 1327 (10,05%) 3. Odwiedzających wg miesięcy: h) sierpień – 1259 (9,54%) a) styczeń – 2431 osób (6,46%) i) wrzesień – 998 (7,65%) b) luty – 1983 osób (5,26%) j) październik – 1017 (7,70%) c) marzec – 2718 osób (7,21%) k) listopad – 841 (6,37%) d) kwiecień – 3197 osób (8,48%) l) grudzień – 729 (5,52%) e) maj – 6329 osób (16,18%) Razem: 13.202 (100%) f) czerwiec – 3399 osób (9,02%) g) lipiec – 3294 osób (8,74%) h) sierpień – 2997 osób (7,95%) i) wrzesień – 5121 osób (13,59%) XIX. Najważniejsze problemy j) październik – 3359 osoby (8,91%) w działalności Muzeum w 2018 roku k) listopad – 470 osoby (3,91%) l) grudzień – 1385 osób (3,67%) 1. Bardzo niskie płace pracowników Mu- Razem: 37.683 osoby (100%) zeum, niewspółmierne z wykształce- Sprawozdanie z działalności Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze za 2018 rok 279

niem, stażem pracy i odpowiedzialno- c) zbudowanie dioramy „Kraina austra- ścią na danych stanowiskach pracy. lijska” 2. Brak dodatkowych pracowników (pro- d) uzupełnienie wystawy „Barwny blem od 2014 r.) do obsługi ruchu zwie- świat ptaków” (lecący klucz kormo- dzających i do utrzymania czystości. ranów i gęsi na tle nieba) 3. Zastępstwa pracowników będących na e) zbudowanie dioramy „Jaskinia” urlopach wychowawczych i zwolnie- f) przebudowę ekspozycji geologicz- niach lekarskich. nej g) wykonanie powiększonych modeli owadów (stonka, biegacz) XX. Sukcesy w działalności Muzeum h) przeprowadzenie 41 prelekcji w „cy- w 2018 roku klu czwartkowym” i) zorganizowanie wystaw czasowych 1. Udało się pozyskać dofinansowanie j) przeprowadzenie konkursu pla- z WFOŚiGW we Wrocławiu na: stycznego a) wydanie kolejnego tomu „Przyrody 2. Udało się z własnych środków: Sudetów” a) zakupić kilkanaście obiektów do b) wydanie wielu materiałów reklamo- zbiorów muzealnych wych b) zakupić i pozyskać wiele książek do biblioteki Muzeum.

Działalność MuzeumSPIS Przyrodniczego TREŒCI w Jeleniej Górze w 2013 roku

Ewa Szczęśniak Zanokcica ciemna Asplenium adiantum-nigrum L. na Wzgórzach Kiełczyńskich (Masyw Ślęży)...... 3 The black spleenwort Asplenium adiantum-nigrum L. in the Kiełczyńskie Hills

Grzegorz Wójcik

Przyczynek do rozmieszczenia zanokcicy zielonej Asplenium viride Huds. (Aspleniaceae) w polskiej części Sudetów...... 7

On the distribution of the green spleenwort Asplenium viride Huds. (Aspleniaceae) in the Polish part of the Sudetes

Kamila Reczyńska, Valeriia Yurchenko, Krzysztof Świerkosz Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata L. – rozmieszczenie i aktualny status ochrony na Dolnym Śląsku...... 15 Star gentian Gentiana cruciata L. – distribution and current conservation status in Lower Silesia

Karol Bubel, Ewa Szczęśniak Stanowisko Parietaria officinalis L. (Urticaceae) w Sobótce-Górce (Masyw Ślęży)...... 27 A locality of pellitory-of-the wall Parietaria officinalis L. (Urticaceae) in Sobótka-Górka (Ślęża Massif)

Maria Kossowska, Grzegorz Wójcik Porosty na północnych ścianach skalnych Szczelińca Wielkiego (Góry Stołowe, Sudety Środkowe)...... 33 Lichens on the northern rock faces of Mt. Szczeliniec Wielki (Stołowe Mts, Central Sudetes)

Karol Bubel, Ewa Szczęśniak Stanowiska leńca alpejskiego Thesium alpinum L. w Masywie Ślęży i jego status w Sudetach...... 41 Localities of the alpine thesium Thesium alpinum L. in the Ślęża Massif and its status in the Sudetes SPIS TREŚCI 281

Marek Halama, Paweł Pech, Katarzyna Dunaj Dotychczasowy stan rozpoznania macromycetes Karkonoszy oraz nowe dane o rozmieszczeniu i ekologii dzwonkówki niebieskawej Entoloma nitidum (Basidiomycota, Agaricales)...... 49 The current state of knowledge of macromycetes in the Giant Mountains and new data on the distribution and ecology of Entoloma nitidum (Basidiomycota, Agaricales)

Krzysztof Świerkosz, Marek Halama, Kamila Reczyńska, Czesław Narkiewicz Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach na tle historycznego zasięgu gatunku...... 61 New records of Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) in the Sudetes in relation to the historic range of the species

Damian Celiński, Monika Wołczecka, Marcin Kadej, Adrian Smolis, Dariusz Tarnawski Pierwsze stanowisko zalotki większej Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) (Odonata: Libellulidae) w rezerwacie przyrody „Stawy Milickie” na Dolnym Śląsku...... 73

The first record of Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) (Odonata: Libellulidae) in the “Stawy Milickie” Nature Reserve

Jan Ježek, Marcin Kadej, Adrian Smolis, Dariusz Tarnawski Pierwsze stwierdzenie modraszka ariona Phengaris arion (Linnaeus, 1758) (Lepidoptera: Lycaenidae) w Górach Bardzkich...... 79

The first record of the large blue butterfly Phengaris arion (Linnaeus, 1758) (Lepidoptera: Lycaenidae) in the Bardzkie Mts.

Marcin Kadej, Dariusz Tarnawski, Adrian Smolis, Krzysztof Zając, Przemysław Szwałko, Jarosław Regner Nowe dane o wybranych obcych i inwazyjnych owadach w Polsce...... 83 New data about some alien invasive insects in Poland

Waldemar Bena Obserwacje bycznika Typhaeus typhoeus (Linnaeus, 1758) w Borach Dolnośląskich w latach 1999-2018...... 97

Observations of the minotaur beetle Typhaeus typhoeus (Linnaeus, 1758) in the forests Bory Dolnośląskie in 1999-2018 282 SPIS TREŚCI

Paweł Michołap, Marcin Sikora Przypadek poligamii u klecanki polnej Polistes nimpha w Polsce...... 103 A case of polygamy of the paper wasp Polistes nimpha in Poland

Adrian Smolis, Paweł Michołap, Aneta Sikora, Marcin Sikora, Jarosław Regner, Marek Stajszczyk, Emil Mariusz Szymański, Kamil Badurowicz, Paweł Fornal, Anna Gołębniak, Rafał Wykrota, Krzysztof Zając, Marcin Kadej

Nowe stanowiska smukwy kosmatej Scolia hirta Schrank i smukwy białoplamej Scolia sexmaculata Müller (Hymenoptera: Scoliidae) w Polsce...... 107

New localities of the hairy flower wasp Scolia hirta Schrank and the wasp Scolia sexmaculata Müller (Hymenoptera: Scoliidae) in Poland

Krzysztof Zając, Jarosław Regner, Paweł Michołap, Adrian Smolis, Marcin Kadej

Nowe stanowiska grzebaczy Sceliphron destillatorium (Illiger, 1807) i Sceliphron curvatum Smith, 1870 (Hymenoptera: Apoidea: Spheciformes) w południowo-zachodniej Polsce...... 119

New records of digger wasps Sceliphron destillatorium (Illiger, 1807) and Sceliphron curvatum Smith, 1870 (Hymenoptera: Apoidea: Spheciformes) in south-western Poland

Waldemar Bena

Obserwacje ropuchy paskówki Epidalea calamita (Laurenti, 1768) w Borach Dolnośląskich i na Pogórzu Izerskim w latach 1997-2017...... 129

Observations of natterjack Epidalea calamita (Laurenti, 1768) in the forests Bory Dolnośląskie and in the Izery Foothills in 1997-2017

Filip Duszyński, Piotr Migoń Historyczne przypadki epizodycznych ruchów masowych w Górach Stołowych...... 143 Historic cases of episodic mass movements in the Stołowe Mts

Wioleta Kotwicka, Filip Duszyński, Kacper Jancewicz Morfologia progu piaskowcowego na wschodnim stoku wzniesienia Bronisz w Górach Bystrzyckich...... 161 Morphology of sandstone escarpment on the eastern slope of Mt. Bronisz (Bystrzyckie Mts.) SPIS TREŚCI 283

Andrzej Traczyk Geomorfologia masywu Lisiego Kamienia i problem pionowego zasięgu lądolodu plejstoceńskiego w Górach Wałbrzyskich...... 189 Geomorphology of the Lisi Kamień massif and the vertical extent of the Pleistocene ice sheet in the Wałbrzyskie Mts (Sudetes)

Andrzej Traczyk Geomorfologia i postglacjalny rozwój przełomowego odcinka doliny Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim (Sudety Środkowe)...... 215 Geomorphology and postglacial evolution of the Pełcznica Valley gorge (Wałbrzych Upland, Sudetes)

BIBLIOGRAFIA

Bożena Gramsz (oprac.) Spis artykułów naukowych opublikowanych na łamach Przyrody Sudetów w latach 1998-2018...... 243

SPRAWOZDANIE

Stanisław Firszt Sprawozdanie z działalności Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze za 2018 rok...... 261 WSKAZÓWKIWSKAZÓWKI DLADLA AUTORÓW AUTORÓW

Przyroda Sudetów jest regionalnym czasopismem publikującym oryginalne artykuły i notatki z zakresu botaniki, zoologii i przyrody nieożywionej z obszaru Sudetów. Prace publikowane są w języku polskim ze streszczeniami w języku angielskim. Czasopismo ukazuje się raz w roku w okresie wiosennym. Do druku przyjmowane są tylko prace pozytywnie ocenione przez recenzentów. Tekst powinien być dostarczony w formie wydruku oraz w wersji elektronicznej w programie Word dla Windows; marginesy 2,5 cm z każdej strony; odstęp między wersami 1,5; czcionka 12 pkt Times New Roman. Łacińskie nazwy taksonów (rodzajów, gatunków i jednostek niższej rangi) oraz syntaksonów należy pisać kursywą natomiast nazwiska cytowanych autorów oraz autorów nazw gatunkowych kapitalikami. Tytuł pracy i tytuły rozdziałów należy wyróżnić pogrubioną czcionką. Wcięcia akapitów powinny być zaznaczone tabulatorem. Wszelkie uwagi dotyczące składu, umiejscowienia rycin, tabel itp. należy zaznaczyć na wydruku. Tekst nie powinien przekraczać 20 stron. Dłuższe artykuły mogą być opublikowane po wcześniejszym uzgodnieniu z redakcją. Ryciny (ryc.) powinny być wykonane na osobnych kartkach, ponumerowane i opisane. Mogą to być kserokopie, wydruki komputerowe lub rysunki na kalce. Ryciny przygotowywane komputerowo (np. Excel lub Corel), oprócz wydruku, należy dostarczyć na płycie CD. Powinny być one czytelne po pomniejszeniu do formatu strony (A5). Fotografie (fot.) powinny być ponumerowane i opisane na osobnej kartce. Mogą być wykonane jako odbitki fotograficzne (na błyszczącym papierze), lub w formie elektronicznej (dla skali 1:1 min. 300 dpi). W spisie literatury należy wymienić tylko pozycje cytowane w tekście. Po nazwisku i pierwszej literze imienia należy podać: rok publikacji, pełny tytuł, skrót czasopisma, numer tomu oraz strony (od – do). W przypadku wydawnictw książkowych należy podać wydawnictwo i miejsce wydania. Przy maszynopisach (msc.), oprócz autora i tytułu, należy podać miejsce jego zdeponowania. Do artykułu należy dołączyć streszczenie (do 1/2 strony), które będzie tłumaczone na język angielski. Tłumaczenie odbywa się na koszt redakcji. Autor (autorzy) otrzymują, oprócz egzemplarza autorskiego, 20 bezpłatnych nadbitek oraz PDF artykułu. WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW 285

Zasady recenzowania artykułów publikowanych w czasopiśmie Przyroda Sudetów (zgodne z Komunikatem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 29 maja 2013 r.): • Do oceny każdej publikacji powołuje się co najmniej dwóch niezależnych recenzentów spoza jednostki naukowej w której afiliowany jest autor publikacji, • Autor lub autorzy publikacji i recenzenci nie znają swoich tożsamości (double-blind review process). W pozostałych przypadkach recenzent podpisuje deklarację o niewy- stępowaniu konfliktu interesów, przy czym za konflikt interesów uznaje się zachodzące między recenzentem a autorem bezpośrednie relacje osobiste (w szczególności pokre- wieństwo do drugiego stopnia, związek małżeński), relacje podległości zawodowej lub bezpośrednią współpracę naukową w ciągu ostatnich dwóch lat poprzedzających rok przygotowania recenzji, • Pisemna recenzja zawiera jednoznaczny wniosek recenzenta dotyczący warunków dopuszczenia artykułu naukowego do publikacji lub jego odrzucenia, • Kryteria kwalifikowania lub odrzucenia publikacji i formularz recenzji są podane do publicznej wiadomości na stronie internetowej czasopisma, • Nazwiska recenzentów poszczególnych publikacji lub numerów wydań czasopisma naukowego nie są ujawniane.

Przeciwdziałanie zjawiskom nierzetelności naukowej: • redakcja zwraca się z prośbą do autorów publikacji o ujawnienie wkładu poszczególnych autorów w powstanie publikacji (z podaniem ich afiliacji oraz kontrybucji tj. informacji kto jest autorem koncepcji, założeń, metod itp. wykorzystanych przy przygotowaniu publikacji), przy czym główną odpowiedzialność ponosi autor zgłaszający artykuł, • wszelkie wykryte przypadki nierzetelności naukowej („ghostwriting” i „guest authorship”) będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów (instytucji zatrudniających autorów, towarzystw naukowych itp.), • redakcja zwraca się z prośbą do autorów o udzielenie informacji o źródłach finanso- wania publikacji, wkładzie instytucji naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów („financial disclosure”), • redakcja dokumentuje wszelkie przejawy nierzetelności naukowej zwłaszcza łamania i naruszania zasad etyki obowiązujących w nauce. 286 WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW

INSTRUCTIONS FOR AUTHORS

Przyroda Sudetów is a regional magazine which publishes the original articles and notes in the field of botany, zoology and inanimate nature from the area of the Sudety Mountains. The works are published in Polish and the abstracts are in English. The magazine is published once a year, in spring season. Only the works which have been positively assessed by the reviewers are accepted for publication. The text should be provided in the printed form and electronically, as Word for Win- dows file; 2.5 cm margins on both sides; 1.5 cm space between verses; 12 point Times New Roman font. Latin names of taxons (genus, species and lower rank units) and syntaxons should be written in italics, whereas the surnames of quoted authors and authors of species names should be written in capital letters. The title of the works and chapters must be marked by bold type. The paragraph spaces should be made by tabs. Any remarks about the editing and placing figures and tables, etc. should be mentioned on the printed form. The text should not exceed 20 pages. Longer articles may be published after the previous agreement with the editor. Figures (fig.) should be prepared on separate pages, should be numbered and described. They may be provided as xerox copies, computer print-outs or drawings on tracing paper. The computer made figures (e.g., Excel or Corel), should be provided as print-outs and CDs. They should be legible after reducing them to A5 page format. Photos (photos) should be numbered and described on a separate page. They can be made as photo prints (on glossy paper) or electronically (min. 300 dpi for 1:1 scale). The literature list should also include the works quoted in the text. Publication year, full title, magazine abbreviation, volume number and pages (from-to) should be mentioned after the surname and the first letter of the name. In case of books, you must provide the publisher name and place of publishing. You should provide the place of storage, apart from the author and title, in case of typescripts (tps.). The article must be accompanied by an abstract (max. 1/2 page), which will be trans- lated into English. Translation is performed at the expense of the editor. The author (authors) will receive 20 free article reprints, apart from the author’s copy and PDF of the article. WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW 287

Rules for reviewing articles published in the journal Przyroda Sudetów (in accordance with the Communication of the Ministry of Science and Higher Education of 29 May, 2013): • At least two independent reviewers from outside the research unit in which the author of the publication is affiliated shall be appointed for the evaluation of each publication, • The author or authors of publications and reviewers do not know each other's identity (double – blind review process). In other cases, the reviewer shall sign a declaration of no conflict of interest, whereby the conflict of interest is deemed to occur between the reviewer and the author of direct personal relationships (in particular kinship to the second degree, marriage), professional subordination or direct scientific cooperation in the past two years preceding the year reviews are prepared, • A written review contains an explicit request concerning the conditions allowing publication or rejection of scientific articles, • Eligibility criteria or rejection of the publication and the review form are similar to the public information on the journal's website, • The names of the individual reviewers of the publications or numbers of the scientific journal's editions are not disclosed.

Countermeasures for scientific unreliability: • the editorial office asks the authors to disclose the contribution of individual authors in the creation of the publications (including their affiliation and contribution, i.e. information on who is the author of the concept, principles, methods, etc. used in the preparation of the publications), whereby the author that submits the article takes most responsibility, • all detected cases of scientific unreliability ("ghostwriting" and "guest authorship") will be unmasked, including notification of the relevant entities (institutions employing the authors, scientific associations, etc.), • the editorial office asks authors to provide information on the funding sources of the publications, scientific research institutions, associations and other entities ("financial disclosure"), • the editorial office documents all forms of scientific unreliability, especially infractions and violations of applicable research ethics.