Een kwestie van door zetten! Matthias Mohr (1986) 1 Voorwoord Jaap Montagne 5

is 8 aag, Marion Stekelenburg 9 GeschiedenisMuzenis 22 Bommel en de Muzen nis 24 Langzaam doch gest 25 jaar mensen bij Producties Muze Het financiële hart De huurders in 2006 34 InhoudDe studio’s, Paul Struijk, Image Lab 36 Gebruikers Cliffordstudio sinds 1986 40 Anton Dingeman, Pieter Geenen 41

(1986) Dakpanfinanciering,Mariëtte Wildeboer 46 Met consensus bevorder je de kunst niet, Johanna Breek 47 2 Financieringsoverzicht, Johanna Breek en Carla Custers 49 Kunst in de realiteit,

een kwestie 2006-2009 75 van geld? Leergeldtraject i.s.m. het VSB fonds 52 Het vak is publiek vinden, Mariëtte Wildeboer 53 Profielen Leergelddeelnemers,Pepijn Smit i.s.m. deelnemers; Wendy v.d. Brugge 57 Leergeldsponsorplannen Ruimte en Mogelijkheden Interview Mariëtte Wildeboer, Pepijn Smit 76 Inbedding in 86 de samenleving Schooltheater in een multiculturele, samenleving, Marc Note 80 Kindertheater in De Ruimte, Edwin de Leeuwerk, Theatre Graphics 83 Werkplaats Community Theatre, Amsterdam (wCTA) Levenswandelkaart 87 Stroomstoring, Dick Jansen 88 Wij Westerpark, the pilot 90 Honderd! 92 Voorwoord Waterkant 94 Jaap Montagne 5

is 8 Colofon aag, Marion Stekelenburg 9 GeschiedenisMuzenis 22 Bommel en de Muzen nis 24 Langzaam doch gest 25 jaar mensen bij Producties Muze Het financiële hart De huurders in 2006 34 InhoudDe studio’s, Paul Struijk, Image Lab 36 Gebruikers Cliffordstudio sinds 1986 40 Anton Dingeman, Pieter Geenen 41 Dakpanfinanciering,Mariëtte Wildeboer 46 Met consensus bevorder je de kunst niet, Johanna Breek 47 Financieringsoverzicht, Johanna Breek en Carla3 Custers 49

Voorwoord De nis in wording op de eerste verdieping (1990) verdieping eerste de op wording in nis De 4 en de totstandkoming van de werkplaats Community Theatre Amsterdam waren niet Voorwoordmogelijk geweest zonder het vertrouwen van Kent het kunstenaarschap weinig maatschap- Steve Elbers, aanvankelijk werkzaam bij het pelijke zekerheid, ook Muzenis kende een aantal VSBfonds en momenteel bij stichting DOEN. Geachte momentenlezer, waarop gevreesd werd voor de Muzenis is hem daar zeer erkentelijk voor. Stichting Muzenis bestaat 25 jaar en daar zijn continuïteit. Wij hebben daarom onzekerheid Tot slot wil ik een dankwoord uitspreken aan we trots op. maar als geïntegreerd onderdeel van de bedrijfs- alle medewerkers van Muzenis, vroegere en Bij de oprichting beschikten we over een fors strategie ingebouwd: huidige: zonder jullie inzet en betrokkenheid, portie idealisme en dat overtuigde mensen in - een bedrijfsvoering die, rekening houdende zonder jullie meedenken was Muzenis er niet onze familie- en vriendenkring ervan ons initia– met de idealen die uitgedragen werden, geweest. Een bijzonder woord van dank ook tief mede te ondersteunen. Dat gebeurde mid- zo zakelijk mogelijk werd gehouden en die aan Mariëtte Wildeboer, de motor van de dels directe financiële steun, door de bereidheid permanente aanpassingen van budgetten organisatie. Zij paart een rijkdom aan creatieve zich als borg bij de bank aan te melden, door mogelijk maakte; ideeën aan een tomeloze inzet. Haar vermogen inzetbereidheid in werkuren, maar vooral door - geen subsidies, die de stichting afhankelijk om mensen het beste uit zichzelf te laten een grote interesse in wat wij wilden gaan doen. zouden maken; halen, ligt aan de basis van Muzenis. Gelukkig kregen we die geestelijke ondersteun- - altijd zorgen voor voldoende zelf verdiend ing, want na het idealisme bleken we ook te geld, opdat de continuïteit gewaarborgd bleef; Wij dragen dit boek op aan alle mensen, die in moeten beschikken over een forse portie nuchter- - in principe geen medewerkers in vaste dienst, hun functie de moed hebben gehad om vertrou- heid, doorzettingsvermogen en incasserings- als werknemers in de klassieke betekenis, wen te hebben in het scheppend vermogen vermogen. maar alleen medewerkers die zich als kleine van Muzenis en door hun oprechte belangstel- Wij begonnen Muzenis met het doel beginnen- zelfstandigen mede verantwoordelijk wilden ling daarvoor ook financieel de tijd en de ruimte de kunstenaars te ondersteunen in hun vaak stellen voor het wel en wee van het bedrijf. hebben weten te creëren. nog niet uitgekristalliseerde creativiteit. Ik wens u veel leesgenoegen. Daartoe behoorde naar onze mening ook het In dit boek proberen we niet alleen een over- scheppen van een inspirerende werkomgeving. zicht te geven van het verleden: 25 jaar Muzenis, Jaap Montagne, bestuursvoorzitter Niet alleen in dit geval de letterlijke werkruimte, maar laten vooral ook zien waar de stichting en mede-oprichter van Muzenis door het aanbieden van schone en goeduit- in 2009 na 25 jaar doorzetten inhoudelijk op ziende studio’s, maar ook de geestelijke ruimte, uitgekomen is. Tussen de regels door wordt door het bieden van een luisterend, een oor nette en vorm ook gekeken naar de toekomst: is het mogelijk door het stimuleren van onderlinge contacten om idealistisch bezig te blijven in een sector tussen de kunstenaars. Kortom die steeds verder ‘vermanaged’ en op een plek van ‘gelegenheid geven’: gastvrije creativiteit in Amsterdam, die steeds meer gewild en en creatieve gastvrijheid! daarmee ‘opgewaardeerd’ wordt? Die omgeving trachtten wij tot stand te brengen in zowel de Cliffordstudio, waar werkruimtes Op deze plaats past het om ook de diverse gehuurd konden worden voor een korte of zeer stadsdeelvoorzitters en portefeuillehouders korte periode, zodat iederéén zou kunnen Kunst en Cultuur van stadsdeel Westerpark te beginnen, als in de Kempenaerstudio, waar bedanken. Er was altijd belangstelling voor de voor een meer langdurige vorm van verhuren plannen van Muzenis en de bereidheid om die, gekozen werd. Zo kon elke beginnend initiatief als het even kon, financieel mede mogelijk te met voldoende potentie onder de eigen maken. Vooral ook William Rodenburg van daken uitgroeien tot een geslaagd en duurzaam SVP-Kunst is daarbij als betrokken ambtenaar initiatief. van onschatbare waarde geweest. De recente ontwikkelingen op het gebied van De Econo– mische Werkplaats middels het Leergeldtraject

5 Geschiedenis

Het Muzenest (1984)

6 Geschiedenis

Het Muzenest (1984)

7 Langzaam doch gestaag

8 Uit: De Muzenis De geschiedenis van Muzenis in hoofdlijnen Het begin Mede-initiatiefnemers waren Jaap Montagne, Mariëtte Wildeboer, geestelijk moeder van Flora Kleinjan en Willem Jonkers, allen met Muzenis, studeerde sociologie en geschiedenis een professionele achtergrond in de kunst. Logo stichting Muzenis 1984 Muzenis stichting Logo aan de Vrije Universiteit en volgde daarna enkele Men besloot een stichting op te richten en op jaren de opleiding tot dramadocent aan de 17 oktober 1983 togen Mariëtte en Jaap naar de Toneelschool in Maastricht. Na een carrière als notaris. Over een naam hoefden ze niet lang docente in het voortgezet onderwijs verliet zij na te denken, want mijmerend over theater en het onderwijs voor een periode van bezinning inspiratie lag het woord muze al snel voor de en werkte ze freelance in de theatersector. hand. Een ‘muze’ werd in het oude Griekenland Tijdens haar werkzaamheden voor het eerste geacht voor inspiratie te zorgen. Zo ontstond Orlandofestival in Rolduc te Kerkrade in 1982 Muzenis, temeer omdat er ook een verhaal van merkte zij op, dat daar in de samenwerking Maarten Toonder bestond met dezelfde naam. tussen professionals en amateurs echte bezieling Daarin raakt heer Bommel door een muze aan aanwezig was, in tegenstelling tot wat zij vaak lager wal, haalt hij zich allerlei `mu(i)zenissen’ in het theater aantrof. Deze ervaring leidde tot op de hals en moet hij door Tom Poes uit het plan om een Stemmuzikum te gaan de nesten worden gehaald. Bij de start heeft organiseren. De inspiratie voor dit evenement Muzenis haar filosofie als volgt verwoord: haalden de initiatiefnemers uit het Orlando- ‘Het beoefenen van kunst helpt de mens zich festival. Men zag in het gebouw in Rolduc grote te ontplooien, aan de andere kant maakt het Langzaammogelijkheden; de akoestiek van de gangen en zichzelf ontplooien de mens tot kunstenaar’. Met als motto: ‘elk initiatief heeft behoefte aan binnenplaatsen leende zich uitstekend voor Om dit te concretiseren zijn hieraan vier geld van buitenaf’, werd tijdens de opening een een ‘stem-environment’ en zo werd het idee doelen verbonden: het organiseren van brief verspreid met daarin de vraag, of men voor het Stemmuzikum geboren: een culturele manifestaties, het begeleiden van bereid was Muzenis niet alleen in enthousiaste ontmoeting tussen liefhebbers, amateurs en individuen en groepen die zich op cultureel bewoordingen bij te staan, maar om de stichting beroeps, op het gebied van de stem. In eerste gebied willen ontplooien, het inrichten van ook financieel te helpen. Er werden drie moge- instantie werd aansluiting gezocht bij het leef/werkplaatsen ter integratie van diverse lijkheden geboden waarmee men het initiatief Orlando Festival, maar die organisatie hield kunstuitingen én het doen van onderzoek, kon steunen: ‘belangstellende’ (een bijdrage zich liever bij kamermuziek en dus besloot waaronder deze doelstellingen het beste tot van minimaal 25 gulden), ‘steunpilaar’ (100 men het Stemmuzikum zelf te organiseren. Er hun recht kunnen komen. gulden of meer) of geld lenen en dan kwam werd subsidie aangevraagd bij het voormalige men in de categorie ‘hulpverlener’ terecht. Er ministerie van WVC. Dat stond niet onwelwillend Voor de ontwikkeling van Muzenis moest er kwam veel geld binnen in de vorm van schenk- dochtegenover het initiatief,gestaag maar plaatste vraag- een ruimte komen die kon dienen als kantoor ingen: in totaal in 1984 en 1985 maar liefst tekens bij de uitvoerende personen die men voor en als appartement voor diegenen, die vanuit meer dan tienduizend gulden! Tijdens een ogen had. Toen men teveel invloed wilde uit- het buitenland betrokken werden bij het open dag in de Stalhouderij in Amsterdam oefenen op het geheel, bedankten de organiseren van projecten en cursussen. Met in oktober 1985 werd er uitgebreid ingegaan organisatoren voor de eer en werd besloten het de inkomsten van het appartement, dat ook op de ontwikkeling van Muzenis, over het idee even te laten voor wat het was; dán maar aan andere tijdelijk in Amsterdam aanwezige productiewerk voor voorstellingen van derden, op kleine schaal verder met het vormgeven van kunstenaars kon worden verhuurd, zou het de cursussen die zij inmiddels aanbood en de eigen theaterideeën. Kort daarna werd in kantoor gefinancierd kunnen worden. De keus natuurlijk over de Speelplaatsen, de activiteit februari 1983 begonnen met de Speelplaatsen: viel op Amsterdam en wel op de zolder van uit 1983 van waaruit Muzenis was ontstaan. één zondag per maand een bijeenkomst waar het pand in de van Hogendorpstraat 143, dat werd gespeeld met de kunst. Het voornaamste al eigendom was van Jaap en zijn zus Ella Muzenis gaat naar school doel was om in een veilige groep ideeën te Montagne en waar ook Flora en Mariëtte In september 1985 volgt er een onverwacht kunnen uitproberen en toetsen; alles mag, niets woonden. Nadat het Muzenest klaar was en gunstige ontwikkeling: de stichting wordt door moet, doe wat in hoofd en hart opkomt en Jaap Bollée een logo had ontworpen voor de het Wijkcentrum geattendeerd op een leeg- gebruik de groep als klankbord. stichting, werd het pand op 16 september staand schoolgebouw in de Cliffordstraat, op 1984 officieel in gebruik genomen. Muzenis nog geen drie minuten lopen van het kantoor- was daarmee een zichtbare organisatie adres. Omdat er al een tijdje werd gezocht geworden. naar een geschikte ruimte voor cursussen e.d. 9 Detail uitnodiging opening Cliifordstudio (1986)

10 De kleine studio (1986)

wordt hier serieus naar gekeken, temeer ook Het was een hele onderneming om aan de Op 21 september 1986 wordt de Cliffordstudio omdat de makers voor wie productiewerk invulling van het gebouw te beginnen, maar officieel geopend met een open dag met gedaan werd, zeker op termijn gebaat zouden Muzenis houdt wel van een uitdaging. Op 19 rondleidingen en informatie over de plannen zijn bij repetitieruimten. Het Grondbedrijf van februari 1986 wordt dochterstichting Clifford- van Muzenis met de Cliffordstudio: de gemeente Amsterdam biedt Muzenis zes studio opgericht voor het beheer van het klaslokalen, een gymzaal en enkele kleinere gebouw, met als bestuur vanuit Muzenis ‘Als iemand ambities heeft om in (berg)ruimten aan. In het andere deel van deze Jaap Montagne en Mariëtte Wildeboer en het theater op te treden, prima. voormalige school komt een werkplaats met als vertegenwoordiger van de huurders Als iemand zijn hele leven tussen ateliers voor kleinbehuisden uit de buurt, om Hans Langeree van de jeugdtheatergroep de schuifdeuren wil blijven, dan is te knutselen en nieuwe creatieve vaardigheden Sanders & Co. Er kan geld geleend worden dat ook goed. Als je maar presteert op te doen. Deze Buurtwerkplaats had de van de Triodosbank om de noodzakelijke naar eigen vermogen. Maar voor al school gekraakt en mag als eerste gebruiker aanpassingen aan het gebouw mogelijk te deze gevallen en alles er tussenin een deel van het gebouw toewijzen aan een maken, waarbij mensen uit de achterban van is de Cliffordstudio een ideale plek: medegebruiker. Zij kiest voor Muzenis, omdat Muzenis borg mogen – en willen! – staan voor een soort `tuin’ in de stad waar je je zij in haar activiteiten een ideale artistieke de aflossing, omdat er natuurlijk nog geen artistiek kunt opladen’.2 aanvulling ziet. Op haar beurt ziet Muzenis vele zakelijke zekerheden geboden kunnen worden interessante samenwerkingskansen met de als onderpand1. De verhuur van de studio’s wordt voortvarend Buurtwerkplaats. aangepakt. Met de verhuizing van het kantoor 11 (1993)

12 Logo stichting Muzenis 1988 Muzenis stichting Logo

De tuin van de Cliffordstudio (2009)

van Muzenis van de Van Hogendorpstraat naar Activiteiten en producties door De Kring van Gebruikers wordt in het leven de Cliffordstraat is de bereikbaarheid van de jaren heen geroepen. Deze Kring van Gebruikers neemt Muzenis flink toegenomen. Er wordt in 1988 Muzenis heeft in haar geschiedenis tot dan binnen de stichting een belangrijke plaats een stagiaire aangetrokken van een school toe verschillende activiteiten geïnitieerd en in. Zij bestaat uit theatermakers, die op voor MBO: Jørgen Unema. Het is zijn taak om gerealiseerd: eigen benen willen leren staan en die tegen de verhuur van de voorzieningen van de Clifford- minimumtarief binnen de Cliffordstudio studio te gaan regelen. Tegelijkertijd met de De Muzenis Cursusorganisatie bood cursussen kunnen huren. De Kring telt in de loop der verhuizing wordt de huisstijl aangepast en aan ten behoeve van de ontwikkeling van de jaren gemiddeld vijftien leden en is bedoeld Muzenis gaat met oranje als de nieuwe eigen persoonlijkheid of ter ondersteuning van om kunstenaars met elkaar in contact te huiskleur de toekomst in. de ontwikkeling van artistieke vaardigheden. brengen en zo een ‘kring’ van gelijkgestemden Vanaf 1987 worden de cursusactiviteiten na te creëren. De Kring zal na vijftien jaar in 2001 Als na drie jaar hard werken alle ruimten overleg met de belastingdienst ondergebracht opgaan in de activiteiten van de Economische gestuukt en geschilderd zijn – met dank aan in stichting Speelplaats. Werkplaats. vele vrijwilligers en de firma Sikkens voor hun gratis partij afgekeurde verf – komt in Muzenis Producties moest zichtbaar maken Vijf jaar na het begin, in 1988, geeft Mariëtte 1989 een ambtenaar van het Grondbedrijf wat de visie van Muzenis was op theater. Het Wildeboer te kennen dat ze niet langer deel Muzenis vragen of zij alsjeblieft nog een deels gaat hierbij dan niet alleen om het creatieve uit wil maken van het bestuur van Muzenis. vrijkomend oud schoolgebouw onder haar proces voorafgaand aan een productie en het Nu de basis gelegd is, wordt het tijd voor hoede wil nemen aan de de Kempenaerstraat, uiteindelijke resultaat. Vooral ook de zakelijke een formeel bestuur. Mariëtte blijft wel als vlakbij de Cliffordstudio. Het Grondbedrijf heeft kant van de uitvoering van theaterproducties coördinator de centrale factor bij Muzenis. weliswaar een hele lijst met kunstenaars, is altijd een wezenlijk onderdeel geweest Naast haar activiteiten voor Muzenis gaat ze, die ruimte zoeken, maar geen geld om het en hier wordt aandacht besteed aan de na een succesvolle artistieke samenwerking gebouw daarvoor aan te passen en te beheren mogelijkheden om de productie uitgevoerd te van zes jaar met Matthias Mohr, vanaf 1991 op en ‘Muzenis doet dat al zo aardig tot nut van krijgen. De eerste productie is Engel met Eend. het gebied van theatermaken samenwerken het algemeen in de Cliffordstudio; als Muzenis Hierna volgen de producties Ora, O Seo? Seo!, met Marc Note en Josef Willems onder de het niet wil doen, zal het gebouw voor de Vergane Glorie, Flierevogel, Alles om de steen te naam Het Theater van de Bewegende Maan. kunst verloren gaan.’ Na enig wikken en wegen verwijderen, Het verhaal van Hans en It takes Onder auspiciën van stichting Muzenis is in besluit het bestuur, dat deze schaalvergroting two to Tango. (zie blz 24 e.v.) november 1992 de première van het eerste het draagvlak onder de hele organisatie kan stuk: Het verhaal van Hans. vergroten. Het nieuwe initiatief wordt De In 1988 wordt het MAM, het Muzenis Artist Kempenaerstudio genoemd en bestemd voor Management opgericht; een adviesbureau Donaties en publiciteit de vaste verhuur aan theatermakers. Het is de dat hulp biedt op vele terreinen: advies Muzenis blijft steun vragen aan individuele bedoeling om zo een doorstroommogelijkheid bij subsidieaanvragen, het opstellen van geldgevers en regelmatig wordt er een finan- te creëren voor de doorstartende theatermaker: begrotingen, het boeken van voorstellingen ciële bijdrage gevraagd aan de achterban. vanuit de Cliffordstudio, waar studioruimtes en het zeker stellen van de financiële situatie Het bestaan via briefpapier, representatie en per uur gehuurd kunnen worden naar een van theatermakers. Belangrijk is daarbij, dergelijke hangt er vanaf én Muzenis vindt het gebouw, waar men vaste studio- en/of dat het initiatief en dus de uiteindelijke belangrijk om te weten, dat men haar bestaan kantoorruimte zou kunnen huren. Vanaf 1992 verantwoordelijkheid bij de theatermaker zelf belangrijk genoeg blijft vinden. Dit uit zich o.a. valt deze studio onder een eigen stichting, die ligt; Muzenis heeft altijd een ondersteunende in het schenken van geld. gelieerd is aan stichting Muzenis. rol als ‘leermeester’ en adviseur vervuld. Naast Mariëtte wordt voor het begeleiden en Met ingang van het seizoen 1989-1990 wil adviseren Paul Ruygers aangetrokken. Muzenis de donateurs specifieker gaan bena- deren. Het jaarverslag 1989 wordt rondge- stuurd, samen met een begeleidende brief, 13 Eddy Varekamp (1998)

waarin gevraagd wordt om een donatie te doen wordt met ingang van het seizoen 1995-1996 in eigen beheer vervaardigde uitgave Tien jaar om de kosten van het informatiebulletin te de rubriek ‘In de maak in de Cliffordstudio’ Muzenis, een kreatieve tuin in een drukke stad’. dekken. Ook wordt wederom de mogelijkheid opgenomen. Dit is een lijst van voorstellingen Het 13 1/3-jarig bestaan wordt opgevrolijkt geboden om ‘Vriend van Muzenis’ te worden, waarvoor wordt gerepeteerd in de Cliffordstu- met een humoristisch liedjesprogramma, en voor een bedrag van 25 gulden per jaar. Ook dio en die worden uitgevoerd in theaters in dan is er nog het vijftienjarig bestaan, het 16 dat geld zal worden besteed aan publiciteit. Amsterdam. De tijd vliegt, Muzenis beweegt 1/6 jarig bestaan, twintigjarig bestaan en het In ruil voor de steun ontvangen de donateurs mee met de ontwikkelingen en begint met vijfentwintigjarig bestaan. Steeds wordt er grif regelmatig informatie over de ontwikkelingen behulp van Josef Willems in 2000 een eigen gedoneerd, niet alleen in harde valuta, maar van Muzenis en de Cliffordstudio. Tussen 1988 website. ook in materiële zin krijgt Muzenis steeds en 1992 worden de informatiebulletins Mu- weer schenkingen: verf, een keuken, een zenisnieuws nummer één tot en met zeven De inmiddels bij kenners ingeburgerde donatie- piano, balletspiegels, balletvloeren, een barre, uitgebracht op initiatief van Harrie Bemelmans, acties worden ingezet bij feesten en jubilea, gordijnen, technische apparatuur. die vanuit zijn belangstelling voor Muzenis zoals bijvoorbeeld bij de viering van het optreedt als eindredacteur. Ook komt in 1993 vijfjarig bestaan op 29 oktober 1988, waarbij Muzenis gaat ‘terug naar af’ de algemene informatiebrochure Wie doet gelijktijdig de opgeknapte Cliffordstudio Muzenis organiseert in 1990 het symposium wat in de Clifford- en de Kempenaerstudio? uit. feestelijk wordt ingewijd. Er is een lustrum- Terug naar af? Deze studiedag gaat over de Door de jaren heen wordt het Muzenisnieuws schenkactie voor het tienjarig bestaan van beroepsmogelijkheden voor de niet gevestigde steeds vernieuwd en om het onderlinge con- Muzenis. Dat bestaan wordt uitgebreid gevierd theatermakers in de jaren negentig. Daarbij zijn tact met en tussen huurders te versterken in de Cliffordstudio met het uitbrengen van de een zestal prominenten uit de verschillende 14 van vakmatig-heid; het beheersen van het was komen te liggen op de verhuur en dat er ambacht door de kunstenaar als basis voor de weer meer aandacht zou moeten komen voor creativiteit. Marleen Stikker, organisator van het realiseren van voorstellingen, om de zaken het Zomerfestijn, vervolgt met de boodschap, wat meer in evenwicht te krijgen. Muzenis dat een kunstenaar de taak heeft om de waan is een facilitair bedrijf; het verhuurt ruimtes, van de dag bloot te leggen. Als laatste spreekt sfeer en mogelijkheden, mensen worden Marco Bentz van den Berg, algemeen secretaris geheel vrijgelaten. De afgelopen jaren is er van de Amsterdamse Kunstraad. Hij vraagt zich gewerkt aan het creëren van een werksfeer af of het wezenlijke debat over de kunsten zelf waarin gekeken werd wat de mensen nodig niet terug moet komen. Kunstenaars moeten hadden en persoonlijke zorg voor de klanten minder klagen, is zijn boodschap; antwoorden is één van de kwaliteiten van de stichting. ontstaan niet in forums, maar op de werkvloer Een van de vragen die naar aanleiding van en in het atelier. Deze dag was een onderdeel dit alles werd gesteld was: gaat Muzenis nog van een onderzoek, dat Muzenis in die tijd uit- eigen voorstellingen maken? Daar blijft altijd voerde met geld van het Instituut voor Theater- ruimte voor, was het antwoord, alleen is er onderzoek, naar de mate waarin beginnende in deze periode niets gaande. Het is heel goed theater- en dansmakers zich voldoende voor- dat er producties zijn gemaakt, want nu heeft bereid en toegerust voelden om op eigen benen Muzenis de ervaring en de kennis van het te kunnen staan, met name op zakelijk gebied. productieproces en die kan ze inzetten voor de ondersteuning van anderen. Muzenis maakt er werk van Stichting Muzenis wordt al vroeg in haar bestaan Na een periode van ruim tien jaar werken met door de Sociale Dienst van de gemeente Amster- allerlei overheidsregelingen in het kader van de dam opgenomen in de lijst van instellingen, arbeidsparticipatie wordt Muzenis steeds meer die vrijwilligers mogen inzetten met behoud een samenwerkingsverband van zelfstandige van uitkering. Na overleg met het toenmalige kleine ondernemers en vrijwilligers om de Arbeidsbureau komt er een gesubsidieerde organisatie van alle activiteiten werkbaar arbeidsplaats voor de periodes 1986-1987 en en betaalbaar te houden. Met de komst van 1987-1988. In toenemende mate wordt er in de Ivonne Valk op het kantoor in de Cliffordstudio loop van de tijd bij Muzenis betaald werk ver- in de loop van 1994 komt er ook rust op het richt binnen regelingen als Werkervarings- vlak van de verhuurwerkzaamheden. plaatsen, Banenpoolplaatsen en Jeugdwerk- garantieplaatsen. Het werken met stagiaires Het Kunstenplan 1997-2000. vanuit het hoger onderwijs wordt voortgezet Het jaar 1994 is lastig voor Muzenis. Volgens en daarnaast blijft het werken met vrijwilligers de Amsterdamse Kunstraad draagt Muzenis bij een belangrijke basis. tot de culturele infrastructuur van Amsterdam: een prachtig en positief punt. Maar hoewel Uit reacties van gebruikers en medewerkers er allerwegen waardering is en blijft voor in 1993 blijkt wat een warme en inspirerende Muzenis, lukt het almaar niet om de weinige plek Muzenis door de jaren heen is geworden: steun te krijgen die van de overheid nodig is. Dus worden voor het eerst in acht jaar de prijz- - ‘Muzenis is een goede plek om een tijdje en van de Cliffordstudio verhoogd, maar dat te vertoeven en dan de wijde wereld in te blijkt helaas niet voldoende. Om de prijzen voor trekken.’ studioruimte aanvaardbaar te houden, is in de - ‘Alles mag, niets moet.’ toekomst steun van buitenaf nodig en het be- - ‘Een opening naar de toekomst.’ stuur besluit dan ook om in het kader van het - ‘Men staat open voor ideeën en er wordt met Kunstenplan 1997-2000 een subsidieaanvraag je meegedacht.’ in te dienen bij de gemeente Amsterdam. Er - ‘Muzenis: het stemmetje in je achterhoofd, het wordt een meerjarenbeleidsplan geschreven steuntje in je rug en de schop onder je kont.’ met daarin de activiteiten die Muzenis met gebruik van de subsidie wil gaan verrichten Wat opvalt is de grote betrokkenheid die en het lukt – met hulp van de politiek – om iedereen bij Muzenis voelt; mensen krijgen de toegang te krijgen tot het Kunstenplan vanaf ruimte om zich te ontplooien en voelen zich het jaar 1998. Er komt een bescheiden subsidie geledingen van het theater uitgenodigd om op hun gemak. Aanvankelijk werd gedacht, ter ondersteuning van de ad hoc-verhuur. vanuit hun kijk op het begrip kunst en de dat alleen mensen met de juiste geestelijke toekomst van het theatermaken een bijdrage te instelling geschikt waren, maar gaandeweg Muzenis laat je spelen: leveren. Jan Kassies, directeur van het Instituut bleken juist die mensen, die willen aanpakken, Try-out theater De Ruimte voor Theateronderzoek, vindt dat kunst in de geschikt te zijn. Geen woorden, maar daden: Muzenis spant zich in om fondsen te werven loop van de tijd belangrijker is geworden in Muzenis geeft je de ruimte, maar maakt er wel om met ingang van het seizoen 1997-1998 de de samenleving en dat men met vertrouwen werk van! grote studio aan de Cliffordstraat onder de naar de toekomst kan kijken. Ine Rietstap, Ondanks al deze lof en tevredenheid blijft naam De Ruimte in de Cliffordstudio twee keer dansdeskundige en dansrecensent van het zelfreflectie één van de sterke punten van per maand, van vrijdag tot en met zondag, te NRC, is minder positief; zij denkt dat zolang de Muzenis. De medewerkers van Muzenis vragen laten functioneren als theater voor maximaal instandhouding van het opleidingsinstituut zich voortdurend af of wat Muzenis doet nog zestig voorstellingen per jaar. Tijdens de jaar- belangrijker is dan de kunst zelf, de toekomst steeds past in het heden en of de blik op de lijkse manifestatie Kijk op de Wijk, de opening er somber uitziet. Als derde spreekt Johan toekomst nog reëel is; wat willen we, wat van het theaterseizoen in Westerpark, is er Schop, directeur van STAP. Hij pleit voor doen we, waar willen we heen? Ook in 1996 veel aandacht voor De Ruimte en per 1 januari het aanboren van andere bronnen dan de hebben medewerkers en bestuur van Muzenis 1998 gaat deze theaterfaciliteit officieel van ‘cultuurpot’. Zijn suggestie is: op weg naar een zich naar aanleiding van het 12 ½-jarig start met Bert Viergever als eerste technicus op basisloon voor de kunstenaar. Ben Hurkmans, bestaan van de stichting een weekendje vrijwillige basis. Na 2000 kwam daar Andreas directeur van de Amsterdamse School voor de teruggetrokken in Schoorl. De uitkomst was, Wiersum als freelancer bij. Dit kleine theater is Kunsten, breekt een lans voor de herwaardering dat de nadruk de laatste anderhalf jaar teveel bestemd voor mensen die bij Muzenis 15 Op weg naar Kijk op de Wijk (1998)

16 aan een productie hebben gewerkt en die Schoolvoorstellingen een eerste try-out willen geven. Verder is het Met ingang van het schooljaar 1997-1998 plan om voor het eind van 1998 de hal en besteedt het stadsdeel Westerpark ook de de gang beneden om te bouwen tot foyer. organisatie van de schoolvoorstellingen Van de organisatie Heb Hart voor je Stad krijgt aan Muzenis uit en neemt Marc Note de Muzenis duizend gulden subsidie voor de programmering op zich. Voor alle leerlingen inrichting ervan en via hun bemiddeling ook van de negen basisscholen in het stadsdeel hulp in natura van diverse bedrijven. In april zal een voorstelling worden verzorgd op 2000 krijgt Muzenis van deze organisatie school, in het Polanentheater of in De Ruimte. tevens de Projectentrofee voor de realisering Jaarlijks verschijnt een verslag onder de titel van De Ruimte, vooral als theater voor Schooltheater voor basisscholen in stadsdeel kindervoorstellingen in stadsdeel Westerpark. Westerpark en de scholen tonen zich in de loop der jaren onverminderd tevreden tot zeer Deze jaren kenmerken zich wat de organisatie enthousiast over het aanbod en de organisatie betreft door de geleidelijke overgang naar meer van de voorstellingen. De filosofie achter dit financiële draagkracht door subsidies. Ook de succes wordt in dit boek door Marc Note instelling van SVP Kunst in 1997 – een unieke nader verwoord op blz. 80. Op alle scholen ambtelijke voorpost als servicepunt (SVP) voor worden ook altijd de posters voor de vrije kunst en cultuur binnen stadsdeel Westerpark kindervoorstellingen op de zondagmiddag in – heeft hieraan een positieve bijdrage geleverd. De Ruimte opgehangen, terwijl in het theater De Ruimte wordt (ook) volwassen! is de titel weer reclame wordt gemaakt voor voorstel- waarmee Muzenis aanwezig is tijdens Kijk op lingen elders in Amsterdam, zoals in De Kra- de Wijk in 2004. Dat jaar staat het promoten keling. Het stadsdeel heeft met deze wijze van de nieuwe avondvoorstellingen centraal, van subsidiëren ongetwijfeld een belangrijke die mogelijk zijn geworden met een extra bijdrage geleverd aan de bevordering van subsidie van de gemeente Amsterdam in (kinder)theaterbezoek in het algemeen. het kader van het programma ‘Diversiteit in Met het succes van deze voorstellingen in cultuur meer tonen’. het achterhoofd, vroeg het stadsdeel in 2001 aan Muzenis of zij bereid en in staat zou zijn Theater De Ruimte in de Cliffordstudio heeft om ook voorstellingen voor het voortgezet door de jaren heen een goede naam opge- onderwijs te organiseren. Jongeren zijn een bouwd en dat blijkt o.a. uit een door de dienst speciale doelgroep binnen het kunstbeleid Onderzoek en Statistiek van de gemeente van stadsdeel Westerpark, maar vooralsnog Amsterdam in 2006 gehouden studie m.b.t. was hiervoor helaas geen menskracht binnen Kunst en Cultuur in Westerpark. Het theater Muzenis. Wel is er meegewerkt aan Youth, kwam wat naamsbekendheid en waardering Check and Report, een op verzoek van jongeren betreft nagenoeg bovenaan de lijst van onder- zelf uitgevoerd onderzoek naar behoeftes, mening- zochte instellingen te staan. De herkenbare en en ideeën van jongeren in het stadsdeel. huisstijl van de vaste vormgever van Muzenis Binnen dat rapport scoorde de kunst niet hoog. sinds 1992, Edwin de Leeuwerk, is hier zeker Wel werd in september 2002, in samenwerking behulpzaam bij geweest. In 1999 krijgt Muzenis met de werkgroep ‘Jeugd en Veiligheid’ van het een nieuwe huisstijl. Een nieuw logo symbo- wijkcentrum Spaarndammer- en Zeehelden- liseert de weg die Muzenis heeft afgelegd: buurt, de voorstelling Krulletjes door het Stut stond aanvankelijk ‘richting geven’ aan ini- theater uit Utrecht georganiseerd. Het stuk tiatieven van beginnende podiumkunstenaars werd gespeeld door Turkse en Marokkaanse in de filosofie centraal, in de praktijk bleek jongeren, als bijdrage aan een oplossing dat ‘ruimte geven’ te zijn geworden, in alle van de problematiek van jongeren in deze betekenissen van het woord. buurt. Tevens was het een eerste gelegenheid voor het stadsdeel om kennis te maken met Kindervoorstellingen wijktheater. Die naamsbekendheid is vooral een gevolg van het feit, dat stadsdeel Westerpark Muzenis Na vijftien jaar: sinds 1998 subsidie ter beschikking stelt om Niemand begint in Carré voorstellingen voor kinderen van twee tot Op zeventien oktober 1998 bestaat Muzenis twaalf jaar op zondagmiddag in De Ruimte vijftien jaar. Was het bij het tienjarig bestaan te organiseren. Het aantal toeschouwers dat nog niet duidelijk of deze mijlpaal wel gehaald komt neemt dan weer toe, dan weer af… want zou worden, nu ziet het er voor de komende de economie gaat goed, dan weer minder… het jaren een stuk rooskleuriger uit dankzij de subsidie regent… de zon schijnt… maar toch, het orga- die Muzenis in elk geval tot en met 2000 krijgt niseren van deze kindervoorstellingen blijkt in het kader van het Kunstenplan van de ge- één van de dankbaarste activiteiten die Muzenis meente Amsterdam. Dit lustrum wordt door onder haar hoede heeft genomen. Het succes de medewerkers van Muzenis gevierd met van de gehanteerde formule blijkt na enkele een bezoek aan het Zuiderzeemuseum in Logo stichting Muzenis sinds 1999 jaren organiseren evident: het is gelukt om Enkhuizen. Namens het bestuur ontving iedere een sfeer te creëren, waar de mensen voor medewerker een speciaal op Muzenis geënte terugkomen. Sterker nog, langzaam doch gestaag zeefdruk van Eddy Varekamp. wordt het bezoekerspubliek ook steeds meer multicultureel, een doel waar Muzenis zich In december 1990 heeft Muzenis, zoals eerder altijd sterk voor heeft gemaakt en waarmee beschreven, het symposium Terug naar af? een bijdrage wordt geleverd aan de cohesie in georganiseerd over de beroepsmogelijkheden de wijk waar Muzenis is gevestigd. van beginnende theatermakers in de jaren negentig. Rond het derde lustrum wil Muzenis opnieuw iets dergelijks organiseren om te 17 De Economische Werkplaats in wording (2004)

Spot(je) (2003)

18 kijken, wat van de uitkomsten daarvan terecht Daarnaast was hij bij bijzondere gelegenheden deze verhuurfunctie met zich meebracht, is de gekomen is. Maar wat nog belangrijker is, is de huisfotograaf van Muzenis en maakte hij adviesfunctie noodgedwongen op het tweede de vraag of de doelgroep waarvoor Muzenis daarvan mooie boeken. Zijn humoristische plan terechtgekomen. destijds is opgericht, nog wel bestaat. Er vindt teksten op niveau bij allerlei feestelijkheden In 2000 werd het oorspronkelijke idee weer in december 1998 een brainstormdag plaats waren gewaardeerde bijdragen. Vasthoudend uit de kast gehaald en zou het onder de naam onder de titel Niemand Begint in Carré. als hij was probeerde hij ook de medewerkers De Economische Werkplaats de komende vier Niemand begint in Carré, maar waar dan wel bij te scholen op het gebied van diverse jaren centraal staan in de verdere ontwikkeling en onder welke (financiële) voorwaarden? computerprogramma’s, nadat hij zich had laten van Muzenis. De Economische Werkplaats is de Zouden beginnende theatermakers van nu nog omscholen tot trainer op dat gebied. opvolger van het MAM en Muzenis Producties. geholpen zijn met kleine subsidies? Tijdens deze dag werd o.a. onderzocht of het oprichten Stroomopwaarts! In 2000 werd voor dit doel subsidie aange- van een eigen fonds voor kleine bijdragen ten Het jubileumjaar 2003 was verder voor Muzenis vraagd binnen het Amsterdamse Kunstenplan, behoeve van beginnende podiumkunstenaars een goed jaar. In januari werd het vijfjarig be- bovenop het bedrag dat bestemd was voor de zin zou hebben en zou passen binnen de filosofie staan van het kindertheater in De Ruimte ad-hoc verhuur. Het bedrag voor de verhuur van Muzenis. In feite werd hier de basis gelegd gevierd. Het hoogtepunt van deze dag was de werd gehonoreerd, maar voor De Economische voor wat vanaf 2006 het Leergeldtraject van presentatie van de nieuwe Ruimtemascotte Werkplaats werd dit afgewezen, met als argu- De Economische Werkplaats zou worden. voor de kinderprogrammering. Deze was afgeleid ment dat Muzenis kort samengevat weliswaar Het jaar daarop stond vervolgens in het teken van een kindertekening, die destijds bij de een ‘sympathieke zalenverhuurder was, maar op van het schrijven van een publicatie n.a.v. opening van de Cliffordstudio gebruikt was en artistiek gebied niets voorstelde.’ Ondanks deze deze brainstormdag. Met Niemand begint in de nu 22-jarige maakster van de teke-ning kreeg tegenvaller besloot men om door te gaan, mede Carré, berichten vanuit de basis, legde Muzenis de eerste button met de mascotte opgespeld, omdat er voor 2001 wel een startbedrag werd haar visie op economie en kunst vast. Tijdens die dankzij een wedstrijd onder de aanwezige toegezegd door stadsdeel Westerpark. In dat jaar de viering van het op de kop af 16 1/6-jarig kinderen de naam Spot(je) had gekregen. wordt een begin gemaakt met de activiteiten bestaan overhandigde Mariëtte Wildeboer het van de werkplaats. Aan alle huurders werd een eerste exemplaar aan Bert Janmaat, secretaris Het bestuur en de medewerkers vierden het uitgebreide nieuwsbrief toegestuurd, waarin van de Amsterdamse Kunstraad. Tijdens deze vierde lustrum van Muzenis op 17 en 18 oktober achtergrondinformatie over Muzenis werd feestelijke bijeenkomst werd de nieuwe Ruimte- in De Bilt, waar naast de nodige ontspanning gegeven en De Economische Werkplaats werd foyer officieel geopend door Michiel Beurskens ook werd vergaderd over de toekomst van de geïntroduceerd. Ook werd de folder ‘Begeleid en zijn moeder, vaste bezoekers van de stichting. subsidieaanvragen schrijven’ meegezonden en kindervoorstellingen in De Ruimte3. ‘s Avonds dat was, samen met een drietal advertenties was er voor de medewerkers en genodigden Tijdens een studiedag met de titel Stroomop- in de rubriek ‘musici en artiesten’ van het het dinerprogramma Onthaasten met pit. waarts! werd op 21 november 2003 samen met Parool, voldoende voor drie cursusgroepen. gastpanelleden – allen (oud)huurders van Kunstenplan 2000-2004 Muzenis – gezocht naar drijfveren en eigenschap- In de tweede helft van 2000 ontwierp en In maart 2000 kwam Saskia Bruines, wethouder pen die maken, dat theatermakers overleven organiseerde Mariëtte Wildeboer op verzoek Cultuur van de gemeente Amsterdam samen met hun initiatief en gesproken over de barrières, van SVP Kunst de Podiumroute Westerpark, met het hoofd Kunstzaken op bezoek. Beiden die zij onderweg tegenkomen. ‘s Ochtends in het kader van het tienjarig bestaan van het waren enthousiast over de opzet van de gaven deze tien panelleden ‘theatrale state- stadsdeel. In 2001 kwam opnieuw het verzoek stichting en onder de indruk van wat er met ments’ af, die een verhelderend beeld gaven aan Muzenis om een route te organiseren. Na een beperkt budget voor de doelgroep bereikt van de drijfveren om te beginnen en de moei- enig onderhandelen kon men dit onder de vlag is. In de zomer van dat jaar werd duidelijk dat lijkheden, die ervaren werden, om het vol te van De Economische Werkplaats brengen, zodat de continuïteit van de ad hoc-verhuur ook in houden. Daarnaast werd in kleine groepen er een projectleider kon worden aangetrokken, de toekomst gewaarborgd zou blijven, toen gediscussieerd over o.a. de vraag, hoe de andere die voor dat jaar de route organiseerde. Naast door de Amsterdamse Kunstraad een positief aanwezigen hun weg kunnen vinden en welke Wendy van der Brugge als projectleidster voor advies werd toegekend. In december besloot valkuilen zij daarbij dachten tegen te komen. de podiumroute, werd Sylvia Panhuise ingewerkt. de gemeenteraad dat Muzenis de komende Van de tien gasten waren door Marion Zij organiseerde het buurtfeest rond de open- vier jaar structureel gesubsidieerd zou worden. Stekelenburg portretten met foto gemaakt, ing van het nieuwe binnenterrein van de Dankzij heel redelijk bezette zomermaanden is die onder de titel Tien uit duizenden waren Kempenaerstudio. Vervolgens begon zij met het jaar 2000, met een gemiddelde bezettings- opgehangen in de foyer, samen met de namen een presentatie- en inventarisatieronde van graad van de studio’s van 76%, het topjaar in van alle 1079 huurders van de Cliffordstudio het concept ‘economische werkplaats’ voor de verhuur van de Cliffordstudio geworden. De tot dan toe. Na de lunch werd een proeve van collega-instellingen in Amsterdam, dat in het gemiddelde bezettingsgraad van de studio’s het stuk Doorbraak in De Ruimte van Bob voorjaar 2002 afgerond werd. door de jaren heen ligt iets boven de 60% op Ruijzendaal – een van de panelleden – gespeeld, jaarbasis. Alle tijd en administratie, die ervoor waarin op voor de zaal herkenbare en hila- Het subsidiebedrag, dat SVP Kunst in 2001 ter nodig is om de ad hoc-verhuur in stand te houden, rische wijze de problematiek van acteurs beschikking had gesteld voor de ontwikkeling kost meer dan de huurders met de door Muzenis aangaande het ‘wel of niet gezien worden’ van De Economische Werkplaats, mocht voor gehanteerde tarieven opbrengen, vooral ook aan de orde werd gesteld. Na een plenaire de helft worden meegenomen naar 2002, zodat omdat er altijd periodes van leegstand over- brainstorm werd als afsluiting De Economische de activiteiten konden worden voortgezet. In brugd moeten worden als gevolg van vakantie- Werkplaats officieel geopend door stadsdeel- 2002 vestigde Johanna Breek zich in de Clifford- periodes e.d. Elk jaar is dit bezettingspercentage voorzitter Annemarie Hoogland, waarmee een studio als zelfstandig adviseur voor fondsen- anders en het zijn juist deze onvoorspelbare zeer succesvol lustrumjaar werd afgesloten. werving voor de culturele sector. In dat kader verhuurresultaten, die steun van de gemeente ging zij ook cursussen voor de werkplaats Amsterdam noodzakelijk maken om deze arbeids- De Economische Werkplaats verzorgen, evenals Carla Custers, die met Reken intensieve voorziening voor beginnende en ad Muzenis heeft van begin af aan een econo- Er Op, een administratiekantoor voor de cultu- hoc-theatermakers op de lange termijn in stand mische werkplaats willen zijn, waar theater- rele sector, al een paar jaar eerder in de studio Spot(je) te houden. makers ondersteuning zouden kunnen krijgen was neergestreken. Mensen persoonlijk bena– (2003) bij en ervaring zouden kunnen opdoen met deren bleek het meest effectief om klanten te In memoriam Evert van Netten de zakelijke kant van de theaterpraktijk. trekken, ondanks het feit dat het op deze manier In 2003 overleed onverwacht bestuurslid Het verhuren van studio’s behoorde nooit werven zeer arbeidsintensief is. Dankzij subsidie Evert van Netten, op 53-jarige leeftijd. Evert is tot de primaire doelstellingen, maar de van de gemeente Amsterdam werd er in 2003 vanaf het begin op diverse terreinen betrokken vraag naar repetitieruimte bleek één van begonnen met de realisatie van een nieuw geweest bij de stichting en hij werd in 1990 de eerste levensbehoeften van beginnende kantoor met cursusruimte voor De Economische gevraagd als secretaris van het bestuur. theatermakers te zijn. Door het vele werk dat Werkplaats, welke begin 2004 werd opgeleverd. 19 Uit reacties van deelnemers blijkt dat veel van de toezegging binnen voor het in 2004 conti- aan onderwerpen werd aangedragen, besloot wat De Economische Werkplaats doet duidelijk nueren van de regeling en kon iedereen opge- Muzenis op 15 april haar eigen statement af in een behoefte voorziet. Het blijft niet makkelijk lucht ademhalen. Maar voor de lange termijn te geven met de organisatie van de studiedag om alle deelnemers op dezelfde tijd en plaats zijn de risico’s duidelijk: een eventueel verlies Community Theatre, een kans voor Amsterdam? bij elkaar te krijgen. De deelnemers hebben van de gesubsidieerde baan, eventuele sluiting Deze dag werd georganiseerd samen met een belangrijke eerste verantwoordelijkheid van het Polanentheater waar de schoolvoor- stadsdeel Westerpark, de Dienst Maatschap- en dat is geld verdienen. Vaak wordt gekozen stellingen voornamelijk plaatsvonden en de pelijke Ontwikkeling van de gemeente Amster- voor het doen van allerlei kleine klusjes of het stijgende uitkoopsommen van theatergroepen. dam en het Stut theater uit Utrecht, het oudste starten van een gestructureerder gemengde Hierdoor dreigen voorstellingen onbetaalbaar wijktheatergezelschap van Nederland, waar beroepspraktijk om het hoofd boven water te worden, een trend die ook de vrije kinder- Muzenis sinds 1998 contact mee onderhield. te houden. Cursussen volgen komt op de voorstellingen op de zondagmiddag steeds Theatermakers, welzijnswerkers, gemeentelijke tweede plaats. Veel culturele ondernemers meer zou bedreigen. beleidsmakers, politici en docenten namen zijn ‘uit nood zakelijk.’ Als starter hebben zij Twee van die dreigende problemen worden deel aan deze studiedag. Voor Muzenis was meestal een ‘tobinkomen’ of worden in hun gelukkig in 2004 afgewend: aan het eind van het een mooie en inspirerende afsluiting van levensonderhoud ondersteund door partner of dat jaar werd bekend gemaakt dat de gesubsi- het diversiteitsproject. familie. De overtuiging, dat ze zakelijk moeten dieerde werkplek voor de komende vier jaar worden is wel aanwezig, maar de aandacht veilig zal zijn en ook de dreigende sluiting Bij community theatre wordt er met, voor en daarvoor is klein en veel theatermakers van het Polanentheater werd afgewend. Er door buurtbewoners theater gemaakt van de realiseren zich daardoor vaak (te) laat dat er ook veranderde voor Muzenis dus niets bij het verhalen, die er in de gemeenschap leven. Als een zakelijke kant aan een project zit. Op het programmeren van de schoolvoorstellingen. vervolg op deze dag werden er in 2005 een juiste moment een steuntje in de rug krijgen Het probleem van de stijgende uitkoopsommen, viertal brainstormbijeenkomsten georganiseerd maakt, dat mensen meer zicht krijgen op het o.a. door de komst van de euro en de financiële om te kijken, op welke wijze Muzenis deze belang van de zakelijke kant van theatermaken. gevolgen van de Arbowet voor theatergroepen, beweging zou kunnen faciliteren. Zo ontstaat Deze groep vindt haar weg naar de cursussen werd aangekaart bij SVP Kunst. In 2005 werd in 2006 onder de paraplu van Muzenis wCTA, en workshops van De Economische Werkplaats. het budget net als in 2004 incidenteel verhoogd, de werkplaats Community Theater Amsterdam. maar gelukkig besloot het stadsdeel aan het Deze werkplaats wil in de eerste plaats thea- In 2005 zocht Muzenis contact met het VSB- eind van het jaar tot een structurele verhoging termakers ondersteunen, die in hun eigen om- fonds, met de vraag of dit fonds niet een rol waarbij het schooltheater vanaf 2006 weer geving aan de slag willen met deze werkvorm. zou kunnen en willen spelen in een verdere een aantal jaren vooruit kon. Vervolgens werd Er komt namelijk veel kijken bij het realiseren uitbouw van De Economische Werkplaats. Er m.i.v. 2009 dit budget om diverse redenen van een goede community theatre voorstel- kwam een toezegging voor de financiering van weer met 20% verlaagd en werd de scholen ling; alleen regisseur willen zijn is niet genoeg. een pilotstudie die als Leergeldtraject van De gevraagd om bij te springen. Het ziet ernaar uit, In tweede instantie kunnen ook buurtbewo- Economische Werkplaats in samenwerking met dat deze alom gewaardeerde voorziening na ners met een verhaal geholpen worden bij het het VSBfonds in 2006 van start ging. De basis veertien jaar zal verdwijnen op de adem van vinden van een theatermaker en de organisa- hiervoor was al in 1999 gelegd bij de uitgave de tijdgeest. torische structuur voor hun productie. Het is Niemand begint in Carré ter gelegenheid van het prettig om gesteund te worden door mensen 15-jarig bestaan van de stichting. De presentatie Van Richting naar Ruimte was de titel van het met ervaring en daartoe werd in samenwer- van de resultaten in 2009 betekent de kroon op stuk waarmee een aanvraag werd ingediend king met het Stut theater in de Cliffordstudio het werk van 25 jaar Muzenis. Elders in dit boek voor opname in het Amsterdamse Kunsten- het Stut-steunpunt Amsterdam gevestigd. In wordt uitgebreid over dit traject bericht. plan 2005-2008. Alleen het onderdeel ‘instand- 2006 richtte Stut tevens het landelijk Wijk- houding van de ad hoc-verhuur’ werd gehono- theaterplatform.nl op, waar wCTA deel van Hoopvolle en zorgelijke reerd met een bescheiden bedrag, eigenlijk uitmaakt. Stadsdeel Westerpark was sinds de ontwikkelingen alleen toereikend om de onvermijdelijke perio- zomer van 2005 bezig om geld voor een pilot- Muzenis werd in 2003 gevraagd voor een des van leegstand te overbruggen. Helaas project community theatre binnen Westerpark project van de Dienst Maatschappelijke Ontwik- werd het onderdeel ‘Economische Werkplaats’ te vinden via het budget Wij Amsterdammers keling van de gemeente Amsterdam, om buurt- niet gehonoreerd, ondanks het feit dat er verga- van de gemeente Amsterdam. Het duurde ech- theaters meer armslag te geven onder het deringen werden bezocht, ondersteunende noti- ter nog tot eind 2006 voor de interne verdeling motto Diversiteit in cultuur meer tonen. ties werden geschreven én er op verschillende van het geld over de projecten van de diverse Vanuit dit budget konden er bijna twee jaar plaatsen ingesproken werd. Naar de mening stadsdelen rond was en de eerste deelnemen- lang activiteiten worden gefinancierd om de van het bestuur werd er met het uitgebrachte de regisseurs konden beginnen. verschillende culturele achtergronden van de advies van de Amsterdamse Kunstraad n.a.v. de kunstenaars in Amsterdam meer onder de aanvraag geen recht gedaan aan de intenties Oorspronkelijk was het de bedoeling in deze aandacht van het publiek te brengen. In van Muzenis. eerste fase van de werkplaats om een drie- de loop van 2005 werd deze diversiteits- tal makers een kleine proeve van ongeveer programmering weer afgebouwd, omdat Community theatre vijftien minuten te laten maken. Er kwam de subsidiegelden vanaf dat jaar via het Na de moord op Theo van Gogh in november echter zoveel materiaal uit de interviews met Amsterdamse Fonds voor de Kunst zouden 2004 wilde Muzenis in een of andere vorm de buurtbewoners, dat er stukken van zo’n lopen en de nieuwe criteria niet haalbaar ruimte geven aan kunstenaars, die theatrale dertig minuten bleken te ontstaan. Eind 2007 waren voor Muzenis. De positieve uitkomst statements wilden afgeven bij de (waan)zin volgt dan in theater De Ruimte een work in uit deze periode was echter, dat hier de van de dag. Dat leidde in december 2004 tot progress-presentatie onder de titel wCTA op basis gelegd werd voor wCTA, de werkplaats de eerste Culturele Zeepkist met als titel Barre weg: een kijkje in de keuken. Om te laten zien, Community Theatre Amsterdam. Op het Tijden: een verrassende beeldende theatrale waar dit werkproces op termijn toe kan lei- ontstaan van deze werkplaats wordt nog formule over hoe men met elkaar om wilde den, werd er als afsluiting door zeven ervaren nader ingegaan. gaan in Nederland. Deze formule werd in Utrechtse wijktheaterspelers van Stut enkele het eerste kwartaal van 2005 nog drie keer scènes rond de WAO-problematiek gespeeld Aangezien de organisatie van de schoolvoor- herhaald met telkens een andere invalshoek: uit het stuk Maxima komt! Marlies Hautvast, stellingen vanuit een gesubsidieerde werkplek Smaken verschillen, Familiezeepkist en Vrou- één van de grondleggers van het Stut theater, wordt verricht, werd 2003 een spannend jaar wenzeepkist. Aanvankelijk deden er alleen werd gevraagd om als ‘artist in residence’ een voor alle betrokkenen gezien het door het rijk professionele kunstenaars met een diverse stuk te maken met allochtone en autochtone gevoerde beleid. Het stadsdeel Westerpark en achtergrond en vanuit verschillende discipli- vrouwen in Westerpark, omdat zij als geen de gemeente Amsterdam deden hun uiterste nes mee, maar in de latere versies stonden er ander het hart van deze werkwijze vertegen- best om zoveel mogelijk gesubsidieerde arbeid ook semi-professionals en amateurs op het woordigt. Er werd onderzoek gedaan naar te behouden. Eind 2003 kwam op de valreep podium. Omdat er een grote verscheidenheid draagvlak onder vrouwen uit verschillende 20 culturen en in december 2007 gaven twaalf is. De tarieven voor de verhuur komen steeds van de solide samenwerkingsbasis met stads- vrouwen aan te willen gaan spelen. Specifiek meer onder druk te staan: stijgende kosten, deel Westerpark met het samenvoegen van de voor de lange termijnontwikkeling van wCTA minder budget voor theatermakers en minder stadsdelen in de loop van 2010 een bedreiging. heeft Muzenis een subsidieaanvraag gedaan in huurtijd van studioruimte. Er zijn weliswaar het kader van het Kunstenplan 2009-2012, die meer huurders, maar er wordt korter gehuurd Ook na vijfentwintig jaar geldt: echter werd afgewezen door de Amsterdamse en dat leidt tot meer werk en minder inkom- aan uitdagingen geen gebrek! Kunstraad o.a. vanwege het ontbreken van de sten. Toch vindt Muzenis dat per uur huren multidisciplinaire artistieke invalshoek, waar mogelijk moet blijven, maar zij ontkomt er ook Marion Stekelenburg community theatre naar het oordeel van de niet aan een huurverhoging van 10% in 2006 raad vanuit zou moeten gaan. Muzenis gaat door te voeren. echter bij alles wat zij doet primair uit van de mensen met wie zij werkt en wat die in de Het jaar 2007 wordt voor Muzenis een jaar van gegeven omstandigheden nodig hebben. In het keuzes en gemengde gevoelens. Een nieuwe geval van community theatre is dat de we- fase brak aan of anders gezegd: na jarenlang zenlijke belangstelling van artistieke professi- zaaien kon er eindelijk geoogst gaan worden onals om de verhalen van de mensen zo goed op die gebieden, waar Muzenis zich sinds de mogelijk op het toneel te krijgen. Daarbij gaat oprichting sterk voor heeft gemaakt: realiteits- het primair om een goede begeleiding van de zin en maatschappelijke betrokkenheid van potentiële spelers, dus het investeren in men- mensen, die theater (willen gaan) maken in selijk contact en daar is niet iedere schrijver of de breedste zin van het woord. Aan de ene maker voor in de wieg gelegd. De werkplaats is kant was er de verheugende start van wCTA. ervoor om uit te zoeken of men deze vaardig- De Muzenisfilosofie van ‘het op eigen benen heid kan – en wil! – ontwikkelen. Welke vórm staan in de kunst’ blijkt via het Leergeldtraject die voorstelling vervolgens aanneemt is secun- goed overgedragen te kunnen worden. Aan de dair en die kan natuurlijk best multidisciplinair andere kant was er in het eerste half jaar een zijn, zoals ook gebleken is uit de tot op heden verontrustende daling in de bezetting van de gemaakte voorstellingen. studio’s. De bescheiden structurele subsidie Het financieel mogelijk maken van wCTA die ze t/m 2008 ontvangt van de gemeente vraagt een grote tijdsinvestering. Gelukkig com- Amsterdam, stelt Muzenis nog in staat om mitteerden het VSBfonds en stichting DOEN door te gaan met het verhuren van de Clif- zich financieel aan de tweede fase van wCTA fordstudio tegen een tarief, dat zoveel mogelijk en kon er in 2008 verder gewerkt worden. Een naar draagkracht wordt vastgesteld. Deze tarie- apart katern in dit boek is gewijd aan de eerste ven zijn feitelijk echter de laatste jaren te hoog resultaten in het seizoen 2008-2009. Samen- geworden voor de doelgroep en dat wreekt vattend kan gezegd worden, dat er goede hoop zich nu. Het bestuur vindt deze ontwikkeling is voor de toekomst van wCTA mits ook de zorgelijk en besluit, weliswaar met pijn in het gemeente Amsterdam zich op de een of andere hart, dat op termijn de Cliffordstudio niet meer wijze committeert aan de ontwikkeling van dit ad hoc verhuurd zal kunnen worden. In de project. loop van 2009 zal gekeken worden of er ‘aan- deelhouders’ gevonden kunnen worden – men- De toekomst sen, die zich er voor in willen zetten, dat de Ook al hebben coördinator en bestuur het Cliffordstudio zoveel mogelijk behouden blijft reeds lang zien aankomen, het blijft schrikken voor de doelgroep – of dat er tot een vorm van als het moment daar is: het besef dat het op vaste verhuur moet worden overgegaan. Het termijn misschien niet meer mogelijk zal zijn bestuur en de medewerkers bekijken ook de om het bestaan van de Cliffordstudio voor in- mogelijkheid om de Cliffordstudio vanaf het cidentele verhuur en de aan Muzenis gelieerde seizoen 2009-2010 primair als theaterfaciliteit Kempenaerstudio voor vaste verhuur veilig te te gaan exploiteren en samen met de ontwik- stellen. In de afgelopen meer dan twintig jaar keling van wCTA te komen tot een buurtthe- zijn deze panden met weinig middelen en veel ater. Stichting Kempenaerstudio zal op eigen inzet getransformeerd van afgekeurde school- benen verder gaan. gebouwen tot heel behoorlijk geoutilleerde, sfeervolle werkruimten, die echter onbetaal- In de afgelopen vijfentwintig jaar is er binnen baar dreigen te worden voor de doelgroep Muzenis veel tot stand gebracht: de Cliffordstu- waar de stichting zich altijd voor heeft ingezet: dio en de Kempenaerstudio, allerlei producties, beginnende theatermakers en zij, die in de De Ruimte, het schooltheater en de kinder- marge willen blijven werken. voorstellingen voor stadsdeel Westerpark, De Economische Werkplaats met het Leergeldtra- De Staatsliedenbuurt in Amsterdam Wester- ject en wCTA. Muzenis zit niet stil en zal nooit park is door de jaren heen veranderd van een stilzitten, zij zal altijd proberen met de tijd- uitgewoond krakersbolwerk tot een buurt geest mee te gaan en tijdens het doorspitten waar men graag wil wonen; de huizenprijzen van het archief voor dit artikel duikt er telkens stegen navenant. De afdeling Grondzaken van weer de vraag op: ‘haalt Muzenis het volgende het stadsdeel verzakelijkte mee en ook de lustrum?’ Die vraag is in elk geval tot op heden huurprijzen van de studio’s werden drastisch viermaal positief beantwoord. 1 De Triodosbank was in die tijd verhoogd. Ook de aangescherpte regelgeving De tijdgeest is bij het verschijnen van dit boek de enige bank waar kunstenaars kost binnen de bescheiden structuur van de echter minder gunstig: afnemende geldstro- geld konden lenen. Eén van hun stichting een vermogen. Dat is niet alleen een men bij de diverse fondsen mede als gevolg reclameslogans was: Kunstenaars moeten de ruimte krijgen, want zij probleem voor Muzenis, maar van heel cul- van de kredietcrisis sinds de tweede helft van zitten dichter bij de toekomst! tureel Amsterdam. Samen met de krimpende 2008, afnemende afzetmogelijkheden voor 2 Uit: Tien jaar Muzenis, een krea- afzetmarkt voor voorstellingen en de teruglo- voorstellingen als gevolg van overheidsbeslis- tieve tuin in een drukke stad, 1993 3 Michiel had enkele weken daar- pende ad hoc-subsidies, is het de vraag of de singen en veranderend consumentengedrag. voor met circus Elleboog daadwer- Cliffordstudio de vrijplaats kan blijven die het Specifiek voor Muzenis is ook het wegvallen kelijk in Carré opgetreden. 21 25 jaar

Incidentele Medewerkers Joe Hennes 1984 heden Andreas Klomp Medewerkers 1990 Jaap Bollee 1985 Mariëtte Wildeboer heden Roy Jongeling 1983 Matthias Mohr heden Els Launspach mensen1984 Ella Montagne 1988 Ralph Rietveld

Harrie Bemelmans 1987 1986 Gerda van Domselaar 1985 Robert Jan van Weele 1988 1987 Roland Bökkerink

Yvonne Wolff 1993 1988 Nico Arzbach

Els van der Plas 2001 1989 Annette Bijl 1986 Simone Henken 1990 Ingeborg Slaats 1987 Paul Ruygers 1999 Quincy Schram 1988 Jörgen Unema 1990 1990 Jacqueline Algra

Schoorl (1996) Monique Adelhart de Toorop 1991 Kim Kooiman 1989 heden bij MuzenisJeroen Everharts 2000 Iwan Lindeboom

Josef Willems Lucy Wenting heden Inez de Goede Annechien van de Weyer 1990 heden Marc Note 1992 Elone Dufour

Bert Viergever 1995 1992 Miriam Wijler

Riëtte van der Plas 1992 Mohammed Amakran 1991 Sarah de Vries 1994 1993 Debbie Antonio

Alie Wiering 1993 Jelle Kat

Linda van Berkel 1998 Rob van de Raapkamp 1992 Dick Grob Ronny de Geus heden Harrie Godijn 1992 1997 Leo Verton Edwin de Leeuwerk 1993 Balduino Sierra

Edna de Levita 1993 1998 Sara Tijmensen

Annie Niessen 2000 Marlies Rinia

Dynaida Nivillac 1996 1999 Hannis Schilperoort

Gerda Tijmensen 1994 Matthias Vogels 1985

Bestuur Nenad Banda 2000 Wendy van der Brugge heden (2008) Waterland in Broek heden 1993 2001 Willem Jonkers Yugo Dumić 1998 Mirjam Deen 1988 2002 1983 Jaap Montagne Ivonne Valk 1998 Marlon Hermsen 1990 1994 2003 Flora Kleijnjan Natasa Hasandedic heden Amélie Picard 1991 1995 2004 Mariëtte Wildeboer Lejla Sucur 2001 Marco Visser 2008 1997 2005 Els van der Plas Zowie Viergever 2004 Eleni Esimakopoulos 2003 1998 2007 1988 Robert Jan van Weele Jeroen de Wit heden Sofie van Zijl heden Evert van Netten Menno Aukema 2004 Vera Kaye heden 1999 2008 1992 Johanna Breek Carla Custers heden Mirjam ter Schegget

2003 Martijn Wilcke Willem Ibo 2006 2004 Andreas Wiersum 2000 heden Thijs Launspach 2008 2001 Sylvia Panhuise 2004 Johanna Breek 2002 heden Saskia Canterburg 2005 2003 Marion Stekelenburg 2007 Monique Dames 2004 heden Daan Westendorp heden Martijn Wilcke heden Tom Panhuise heden 2006 Robert Jan Jans

2007 Pepijn Smit 2008 De Bilt (2003) 22 23 Producties Muzenis

Oneindig Theater, een collage deel 1:

Spelers Vrouwelijk,Erika Ackermann, Joe Hennes, Wil Jansen, Flora Kleijnjan, 1985 Els Launspach, Matthias Mohr, Jaap Montagne Concept/Regie Mariëtte Wildeboer Productie-assistent Harrie Bemelmans Techniek Eugène Buvelôt, Robert-Jan van Weele Fotografie Leoni Ravenstein Première 09-06-1985 in Captain Fiddle te Amsterdam

Als Eva sta ik voor de taak het materiaal, dat zich aan mij voordoet, te benoemen. Mijn hoofd kan de wereld niet bevatten. Soms als een flits komen de seinen over, een onherkenbaar alfabet van kosmische tekens. Wij zijn niet degenen, die we denken te zijn. Wij zijn juist datgene wat we niet denken. Er wordt door mij heen geleefd, via mijn zijn, jouw zijn, wij zijn. Els Launspach

24 Engel met eend 1985-1986

Concept en dans Gitaar Matthias Mohr Regie/Stem/Productie Olaf Tarenskeen Tekst Mariëtte Wildeboer Lichtontwerp Flora Kleijnjan Techniek Kris Misselbrook Fotografie Eugène Buvelôt Première Leoni Ravestein 26-02-1986 in Polanentheater te Amsterdam Mohr ontpopt zich in deze subtiele en vertederende danssolo als een schalks, koket engeltje dat de show steelt met gewichtloos zweven. Een lief, ontroerend verhaal voor het slapen gaan, waarbij de kijker zich niet als kleuter benaderd voelt. Trouw

25 Erika Ackermann Concept/Dans 20-03-1987 in Zaal 100 te Amsterdam Première

‘Was immer wieder beeindruckt bei Erika Ackermann, ist die Ausstrahlung, die ihr Gesicht, ihr lächeln, ihre Augen haben. Wenn sie tränenlos weint, vereinnahmt sie das ‘Ding’ als Last wieder, und freut, wenn Seine Überwindung gelingt. Der Schluss wird zum Sieg: Sie ist nicht unterlegen sie stirbt nicht, sie singt. Und entschwebt leicht wie ein Vogel bei Orgelmusik.’ Die Ostschweiz

Ora, 1987

26 Spel Nel Berger, Pinkel Fontijn, Janny Hofman,Francisca de Jong, Nita Liem, Regie/Toneelbeeld Marc Note Kostuums Willemien Oosterveld Muziek Kathrine van Klaveren Lichtontwerp Bengt Berger, Benjamin van Crevel, Rutger van der Ree Geluid Michiel Blokland Fotografie Ralph Rietveld Grafische vormgeving Leoni Ravenstein Première Coma Prima 13-11-1987 in Het Veem te Amsterdam Willemien Oosterveld ging naar Afrika op zoek naar een verbinding van het dagelijkse leven met theater. ‘Misschien ben ik wel op zoek naar visuele muziek. Bij muziek vraagt men zich niet af ‘Waar gaat het over?’ Je houdt van bepaalde muziek of niet. Ik wil beelden oproepen, een bewegend beeldhouwwerk maken, waarvan mensen zouden kunnen zeggen: ‘Dat ziet lekker…’

Oe Séo? Séo! 1987-1988

27 Dans/spel Regie Matthias Mohr, Kathinka de Visser Choreografie-advies Mariëtte Wildeboer Slagwerk Gabri Christa Lichtontwerp Edwin Donkers Jaap Ploeger Techniek Michiel Blokland, Ingeborg Slaats, Jørgen Unema, Jaap Ploeger, Fotografie Wiep de Vos Grafische vormgeving Leonie Ravenstein, Emile Hoogenboom Première Nico Arzbach 12-02-1988 in de Melkweg te Amsterdam In een huiskamerachtige situatie spelen een man en een vrouw een romantisch-absurdistische voorstelling over de oorlog in het dagelijkse leven; de spelletjes die mensen spelen en de pogingen om het weer goed te maken. Een mengeling van dynamische dans en verstilde beelden.

‘Een eeuw oorlog in een uur’ De Waarheid

‘Mohr, de Visser en regisseuse Wildeboer hebben er een goed geconstrueerde produktie van gemaakt, waarin de scenes harmonisch en als vanzelfsprekend in elkaar overgaan. De totale Vergane Gloriesfeer en uitvoering zijn van een ongepolijste kinderlijke directheid, die verfrissend aandoet. Geen gecompliceerde diepzinnigheid, maar primaire emoties die primaire reacties oproepen, 1988-1990vormgegeven op een ontraditionele, wat absurdistische wijze.’ NRC

28 Alles om de steen te verwijderen 1989

Gabri Christa Choreografie Gabri Christa, Clea Daiber, Steven Daniels, Frank Händeler Dans Floris Nielen Muzikale leiding Joanne Becker Kostuums Ingeborg Slaats Lichtontwerp en techniek Edwin de Leeuwerk Grafische vormgeving Cary Markerink Fotografie Annette Bijl Productieleiding Mariëtte Wildeboer Supervisie 1-11-1989 in de Balie te Amsterdam Première

‘Alles om de steen heen is een melting-potje van ingrediënten die ze van her en der verzameld heeft. Dat potje heeft ze op een zo hoog vuur gezet dat alles is gaan broeien en gistenDe Volkskrant en een organische eenheid gaan vormen. Die eenheid wordt versterkt door didgeridoomuziek. De uitvoerenden zorgen ervoor dat de hitte van dat potje van het podium afstraalt.’

29 Flierevogel 1990-1992

Wat komt er uit het ei van moeder Kloek? Ze heeft geen idee! Al heel lang Matthias Mohr / Marc Note, zit ze op één raar ei. Alle witte en bruine eieren zijn uitgekomen, maar dit ei It takes two to tango Dans/spel Simone Henken wil niet. Op een dag komt er visite. Een Flierefluiter komt langs het nest van Mariëtte Wildeboer moeder Kloek. Eindelijk gebeurt er weer eens wat. Moeder Kloek wordt er zó Regie Simone Henken opgewonden van dat ze een rondje wil vliegen. Ze geeft het ei in bewaring bij Tekst Kathinka de Visser de Flierefluiter. Maar als ze terugkomt…! 1994 Choreografie advies Jaap Montagne Stemadvies Josef Willems Dromerige schoonheid in eierdans. Muziek Matthias Mohr ‘....De inbreng van danser Matthias Mohr is aanzienlijk. Niet alleen is het idee Toneelbeeld Kris Misselbrook voor deze voorstelling van hem afkomstig, ook is hij verantwoordelijk voor de Lichtontwerp Quincy Schram, Jørgen Unema / choreografie en het sprookjesachtige toneelbeeld. Zijn suggestieve vertolking

Techniek Bert Viergever, Mariëtte Wildeboer van de wonderlijke Flierefluiter vormt een fraai geheel geheel met het mysterie Leonie Ravenstein rondom het ei....’ NRC Fotografie Nico Arzbach Grafische vormgeving 24-01-1990 in de Krakeling te ‘.....Massaal beklimmen geschokte peuter de veilige ouderschoot als Moeder Première Amsterdam Kloek even een ommetje gaat vliegen en de Flierefluiter als eier-sitter alle oppasregels aan zijn laars lapt. Angstige stemmetjes in de zaal: komt het nog wel goed met dat ei? Het komt goed...... Muzenis bewijst het: kleuterballet, met verve èn inlevingsvermogen gepresenteerd, is dus ècht leuk.’ Haarlems Dagblad

30 Het verhaal van Hans

Dans/spel Marc Note, Forest Naylor /

1992-1993 Rina Wennekes Cello Miriam Wijler Muziek Josef Willems Regie Mariëtte Wildeboer Toneelbeeld Judith Lansink Kostuums Gerda Tijmensen Lichtontwerp Kris Misselbrook Techniek Bert Viergever, Dick Grob Fotografie Leonie Ravenstein Grafische vormgeving Edwin de Leeuwerk Première 11-11-1992 in Theater De Lieve

Vrouw te Amersfoort In het allereerste donker zweeft een jongen naar beneden, nagekeken door niets anders dan de maan en de sterrensnoeren. ‘Het verhaal van Hans’ boort verschillende lagen tegelijk aan. Antroposofisch, psychologisch, archetypisch, maar bovenal gewoon een mooi verteld verhaal waarin bewust gebruik wordt gemaakt van dans en speciaal gecomponeerde muziek. Er zijn weinig woorden, want alles wat we op de kale toneelvloer zien, schept zichzelf. Het is theater van de bovenste plank.’ Els Launspach

It takes two to tango 1994

Dans/spel/regie Marc Note, Janny Hofman Techniek Bert Viergever, Mariëtte Wildeboer Lichtontwerp Kris Misselbrook Fotografie Leonie Ravenstein Geluidsopname Josef Willems Première 22-12-1994 in de Melkweg te Amsterdam

Een man en een vrouw ontmoeten elkaar – een cliché. Hij wordt door de tango gedreven. Zij wordt naar hem toe gedreven. En dan is het oppassen… Een bewegingstheatervoorstelling met filmisch getinte beelden, subtiele humor en heel veel tangomuziek.

31 Het financiële hart

De grote studio (2009)

32 Het financiële hart

33 De ruimtes zijn goed onderhouden en schoon en er staan altijd bloemen op de trap. Zita Sips Een ruimte als de Cliffordstudio biedt De huurdersons een rustige en prettige omgeving waarin wij graag werken. Rinkel Film & TV producties

Er is een schrijnend gebrek in Amsterdam aan betaalbare studioruimte t.b.v. repetities voor met inname jonge kunstenaars.2006 Ostadetheater

Het zou verschrikkelijk zijn als de Cliffordstudio als ontwikkelplek, als repetitie-, try-out- en voorstellingslocatie verloren ging. Frank Roumen Er zijn weinig andere ruimtes in Amsterdam, die op zulke korte termijn en voor korte tijd bieden en ook voor redelijke prijzen. Josta Obbink v/h Gasthuis

Een meerwaarde van de Cliffordstudio is dat de personen achter de organisatie zeer betrokken, open, bevlogen en terzakekundig zijn op het gebied van theater maken. Iets dat voor theater makers van onbetaalbare waarde is. Caecilia Thunnissen

34 Wij kunnen het ons niet permitteren het hele jaar door een repetitieruimte Een organisatie met hart voor de te huren, daarom biedt de Cliffordstudio ‘kleine dingen’, niet belust op geld voor ons uitkomst. Marie Lucie Clement of status en daarom wel lastig te De huurdersrunnen. Wendy van der Brugge

Bij low budget producties is het alternatief een via-via loods zonder voorzieningen of de eigen huiskamer. Dat is jammer voor een voorstelling, die maakt daardoor in 2006 minder kans. Jeroen Jonkers De Clfiffordstudio is een van de best georganiseerde studio’s in Amsterdam. Het zou verschrikkelijk zijn als de Cliffordstudio Jordis Jakubczik als ontwikkelplek, als repetitie-, try-out- en voorstellingslocatie verloren ging. Frank Roumen

Een meerwaarde van de Cliffordstudio is dat de personen achter de organisatie zeer betrokken, open, bevlogen en terzakekundig zijn op het gebied van theater maken. Iets dat voor theater makers van onbetaalbare waarde is. Caecilia Thunnissen De Cliffordstudio als tussenstap tussen huis en een eigen pand. Dorcas Collins

De nis van de Cliffordstudio (2009)

35 Hal (2009)

Cliffordstudio

Cliffordstraat 38 (2009)

36 Studio (2009)

Cliffordstudio

Kleedkamer (2009) Kleedkamer 37 Kempenaer-studio

38 Hoofdingang (2009) Kempenaer-studio Preludestraat (2009)

Trap centrale hal (2009) 39 Irving C Gill Gebruikers Gimmick Produkties Nathalie Ho-Kang-You Jeroen Engeln Ginger en Dionne Hogeschool Holland Ensemble Echt Waar Toneelgroep Glas Holland Festival Ensemble Ensemble Renée Glaudemans Theatergroep Hollandia Suus Enzo Maaike Goddijn Ruth Holstegge Angela Erasmus Marie Goeminne Jutta Holzapfel Annelies Eringa Laura Honing Hein van Erkel Stichting Het Hoofd Patrick van Es Hoofdstadoperette CliffordstudioStichting Escola de Samba Osalgiero Monique Hoogmoed Danstheater Pace Theater Espace Mieke van Hooijdonk Danswerkplaats Amsterdam Craig Eubanks Theater van het Hoongelach Margriet Dantuma The Euro American Theatre Eve Hopkins Das Boyband Evangelische Omroep Ramon Hopman Stichting Dasarts Stef van der Eynden Catherina Hossenlop Stichting Date Marcello Evelin Hot en Neon Hayo David Expressions Marianne Houben Ben Buchenbacher Davris Exclusive Entertainment Extension Castingbureau Luc van Houte Stichting Buitenkunst Decadance Productions Femke van Hove sinds 1986Stichting BUK Stichting De Gelaarsde Kat Remco Huigsloot Sabine Bulder F Stichting De Lantaarn Monique Faas Huis aan de Amstel Rob van de Bunt Grainne Delany Marilen Fabel Martin Huismans Bureau Stimulans Theatergroep Delta Marijke Faber Jeroen Huizing Bureau Vanaf 2 Jos Derks Stichting Fabulant Jaqueline Hulleman Diederik Burke Pieter Derks Jehanne Hulsman Stichting Bergen Fact Buro Acting Vicky Derks Human Connection Nel Berger F-active Buro Saai Esmeralda Detmers Humanistisch Verbond Anke van den Bergh Stichting Factor1 Burrp! Eun-Ja de Deugd Theaterbureau Hummelinck Martine Berghuis CV de Factorij Stichting Buto Info Cécile van Deursen Stuurman Stichting Bet Stichting Faria-Clowns Anousschka Dewaux Scott de la Hunta Het Beter Gezelschap Fashion Institute Arnhem Het Dex Kollektief Joel van Gogh Peter Paul Huygen Joris Beulink C Calle Real Dichterscollectief Saskia Goldenbeld Pieter van Huystee Film & TV Bernard van Beurden Stichting Cantus Firmus Dieram Helen Gorter HVO-Querido Stichting Anders is Cool Riëtte Beurmanjer Laura Carmichael Ellen Dikker Miriam Gosselink Mylène d’Anjou Theater van de Bewegende Maan Catch Impro Gaby van Dillen Theater met Poppen Lucas Antonio Kwartet Stichting Bewegingsalarm CCCP-TV Stichting Dinin Goudswaard I Bert Apeldoorn Stichting Bewegingsexpressie en Stichting I-2-3 Centrum Commedia del ‘Arte May Dirks Roberto Gotink Arbos Kamerkoor Therapie i2c Graham Chambell Vanshi van Dijk Christa de Graaf Arcade Music Company Stichting Bewegingstheater Stichting Ideëel Organiseren Nien Marie Chatz Dini Dijkman Frans Joris de Graaf Renate Arends Peter Bierings IDTV Gracaila Chaui DNA Grand Théâtre Stichting Armadillo Film Aisha Biervliet IDEA Bolzano Karin Chen Tannie van Doeselaar Cory Grant Arpeggio Belia Biesheuvel IJswater Film David Llewellyn Child Theatergroep Dolle Maandag Emio Greco/ PC Stichting Art of Living Peter Bijkerk IJswoestijn Gabri Christa Stichting Doloroso Griezelbus BV Art Pulse Management Annemijn Birnie & Marijn Pothoven Theo IJzermans Claudia Cristen De Dominee BV Henk Griffioen Arte Flamenco Stichting Blau Hynder Theatergroep Illuster Claudia Christern Stella Dominicus van de Bussche Anke Grilc Artefact Maarten Blaauw Mr. Image Stichting Christian Dance Company Martijn Donders Skipp Grizel Theater Artemis Black Vibration Dance Theatre Imprazz Productions Stichting Ciggaar Lenette van Dongen Eveline Groeneveld Arti Farti Louise Blankenvoort Impresariaat Wim Visser Circe Films Birgit Dopheide Stichting De Groene Vogel Artisjok/020 Toneelgroep Blender Improcentrum Louise Clarke Joselito Doria Karin Groet Artist Connection Theatergroep Blisz Impromuze Margo Clausing Dot.nl Multi Media Pauline de Groot Alicia Artenstein De Bloeiende Maagden Improvisie Stichting Clemantuz Doubledutch Tours Vera de Groot Artotal Wies Bloemen Inanna Stichting Cliffordstudio Theatergroep Dox Grünfeld Theaterproducties Asa Dansgroep Suzy Blok Stichting Indrasurya Stichting Cliniclowns Theatergroep Doxa Guapo Producties Chaya Aschkenasy Blonde Bizon The Inplayers Cloud Chamber Stichting Dragon Productions Frank Gunning Venus van Asperen Blue Horse Productions Interakt COC Drama op Locatie (DOL) Marisa Attinger Willem van Boekel Intermezzo Paul van Coeverden Dreaming Lizards ATV Boem & Paukenslag Intermezzo de Luxe Dennis Cohen Drenthdrama H Erik Aun Fons Boer Marianne Haans INTOP Scholing en Werk Jane Coleman De Drie Alten Stichting Aurora Jeroen Boersma Pauline Haaksma Stichting Iris Sebastiaan Coli-Bazzini Drie Dagen BV AV Performing Productions Herman Bodt Stichting Haasje Over Isabella Films Willy Collewijn Stichting Drie Stenen Stichting Aves Erica Bogaars Trudie van Haaster Isabella Films Number Two Colline Producties Theatergroep Dries Avinasha Jeanette Bokhout Monika Haasova Ubit Iskandar Stichting Collone Frida Drijver AWV Compagnie Boktor Anne Faulborn Fulco van ’t Hag Juan José Islas Domingo Colon Droog Brood Danstheater AYA Bon Feast of Friends Ria van Hage ISMS De Colonne Sophie Drossaers Stichting Aziyade Juliet Bonarius De Federatie Hilde Hagenlaar Aharona Israël Stichting Commedia/ Teatro Punto Dub’ Lushus Meriam de Bond Federatie Almeerse Podiumkunsten Hal 4 Theater Compact Dubbel E Acteerservice Lindai Boogerman Mariëtte Fehmers Annie Hall B Stichting Company Ellen Duckenfield Bart Femie Jaqueline van den Ham J Marjo Baars Erven Boonstra Jørdis Jakubczik A Companions Marieke den Dulk Edward Ferdinand Roland Hangelbroek Theatergroep Aagje Van Baasbank & Baggerman BOOZ Audiovisuele Producties Gitte Jans Como Brothers Micha van Dullemen Elenamar Fernandez Mendel Hardeman Aan Tafel Producties Manuela Baesler Arlette Bordes Jansen en Jelier Stichting Theatergroep Constructie Josepha Dumatubun Tasio Ferrard Heidi Harder Hafida Abahai Or Bagim Wendy van Bork Chris Jansen Ines Contreras Stichting Dunya Corry Fickinger Sandra Hardmeier Osama Abu Amar Katarina Bakatsaki Lucas Borkel Fajo Jansen Convoi Exceptionnell Beverly Durand Fighting Windmills Pieter Hardon Academia de Salsa Wim Bakelaar Bos Bros Film & TV Productions Macha Jansen Len Cornelisse Dutch Mountain Movies De Filmboulevard Harlekijn Holland Rose Acras Henk Bakker Feike Boschma Theo Jansen Job Cornelissen Reginaldo Dutra Filmmuseum Rob Hartveld The-Act De Balie Yvonne Boschma Lilian Janssen Corona Pictures Barbara Duyfjes First Floor Mime Animaties Martine Harsema Jeugdtheaterschool The Act Kid Stichting Baltiplus Angela Bosman Ronald Janzen Bewegingstheater Corpus First Floor Theater Hassan’s Angels Acteurs in Bedrijf Stichting Bambie Jeroen Bösscher Stichting Jazzed to the Max Cosmic Illusion Five Easy Pieces Wim Haveman De Acteursstudio Band onder je Bed Natalie van Bossé JBF Produkties Stichting Cosmic/Made in da Shade Donald Fleming Heartbreak Express Adam Kadmon Instituut La Baraque Marinus Boswinkel JC Dans Stichting Coupe d’Amour Esther Floor Heavenly Creature Theater Producties Monique de Adelhart Toorop Stichting Barnum Stichting la Boum Stichting Jeans Miriam Couvreur Stichting Flow Stacey Heaver Khosro Adibi Patricia Bardi Gary Boyce Jello-O Compagnie Jeanet Cratchley Jacobus Flynn Hector BV Administratiekantoor Anneke Barger Luc Boyer Flurina Jenatsch Vereniging voor FNV Kiem Albert ter Heerdt Margreet Bijpost Baroktheater Brandtheater Anne Jensen Creatief Anachronisme Follies VOF De Heerenzangvereniging Aenit Barokopera Amsterdam Literair Theater Branoul Eyla Jeschke Stichting Culture Coalition The Force Loes Hegger Marianne Aerts Theatercompagnie BARO Saskia de Brauw Joel Hall Dancers Currie Producties Monica Förster Marc Heijboer Agar Agar Theatergroep Barst Stichting Brecht Bedrijven Theo Joling Cyber Productions Fox Casting Directors Eline Heine AHK mime-regie opleiding R’douan Baroud Johanna Breek Annabelle de Jong Céline François Hekwerk Theaterprodukties Petra van Aken Gabi Bartl Egbert Brehm Ina de Jong Aleyandra Fraqueito Pieter Hellegers Marike op den Akker Willem van de Bas Gilbert Breuer D Mariska de Jonge Marije Freeve Stichting Hellevoet Theater AKTA Hogeschool voor de Kunsten Angela Basant Theatergroep Bries Stichting De Daders Jongerentheater 020 Lina Fregeres Hellun Zelluf Mary Al Stichting Basta Kristel Brink Toneelgroep Dagwerk Dorus de Jongh Frontaal Theaterburo Elske Helmich Theaterhuis Alba Ad Bastiaanse Broadcasting Clea Daiber Andrew Jordan Amy Henderson Stichting Albarica Sabine Bauer Susanne ten Broek Stichting Dakini Beweegt E Yvonne Juda Theater EA Jepke van Hengst Carlos Alberti Stichting B/B Peter Broekman Dali Producties Stichting Jura De Economische Werkplaats G Ivan Hennetin Helena Alberts Beauty & the Breasts Carol Broere Iwan Dam Nancy Gabor Klaus Jürgens Marianne van Eerden Marieke Hetjes Alex FM Suzanne Becht Helen Broere Giel van Dam Gasthuis Just a soul René van Eersel Mayke Hezel Carlos Luis Alfonso Beddegoed George Bromet Dance Division Artists Stichting Gate Egmond Film & TV Franklin Hirschfeld Alien Voyagers Madieke van Beek Impressariaat Frans van Bronkhorst Yusuf Daniels Gebak van Krul Sandra Brook Stichting Dans in Uitvoering Elisabeth Ehrhardt Geelprodukt Filmprodukties HIV vereniging K Alle 13 goed Stichting Beeldenstorm Kim van Kaam Brouwer Theater & Training Dansbalans Eigen Kracht Anad Geiger HMS Robert Pieter Alofsen Sabine van Beers Stichting Theatergroep de Kaap Henriëtte Brouwers Stichting Dansity Jacques van Eijden Lia van Geijlswijk Theatergroep Hobo Yolande Alonso Stichting Beestenbende Het Kabinet Erika Brown Dansstudio Helena Alberts Joost van Eijk Gemeente van Christus Vivian van der Hoef Stichting Amasigh Stichting Bekijk Het Sabouschka Kahlfeld Katrina Brown Danstheater Arena Mieke van Eijndhoven Stichting Het Gevogeld Verlangen Frans Henk Hoekstra Miriam Ameur Bela Danstheater Edward Kakis Wendy van der Brugge Circus Elleboog Get Reel Productions Jannet Hoekstra Amsterdams Chambre Theatre Carien van de Beld Stichting Kalebas Bart de Bruine René Eljon Marieke van Giersbergen Jaqueline Hoekstra Amsterdams Gitaar Trio Belk en Ten Kate Kameeliejon Manita Bruinenberg Mahdy Emara Marloes Gies José Hoekstra Amsterdams Kleinkunstfestival Bellevue Theater Het Kamertheater Frank Bruinzeel Stichting Energiebalans Nederland Gifttheater Marion Hoekstra Amsterdams Trocadero Ballet Benchi Dali Producties Kamikaze Math Bruls Les Enfants Terribles Martine Gijsberts Willem-Jan Hoekstra Jacky Andrews Michael Benedik Pauline Kalker Isabel Buceta Hélène van Engelen Thijs Gilbert Dick Hoezee Christine Andell Sam Benson Rob Kamphues Francine Bueno De Engelenbak Yvonne Gilissen Hans Hof Ensemble Stichting Anders Beleven Joyce van den Berg Wim Kannekes 40 Irving C Gill Gimmick Produkties Nathalie Ho-Kang-You Jeroen Engeln Ginger en Dionne Hogeschool Holland Ensemble Echt Waar Toneelgroep Glas Holland Festival Ensemble Ensemble Renée Glaudemans Theatergroep Hollandia Suus Enzo Maaike Goddijn Ruth Holstegge Angela Erasmus Marie Goeminne Jutta Holzapfel Annelies Eringa Laura Honing Hein van Erkel Stichting Het Hoofd Patrick van Es Hoofdstadoperette Stichting Escola de Samba Osalgiero Monique Hoogmoed Danstheater Pace Theater Espace Mieke van Hooijdonk Danswerkplaats Amsterdam Craig Eubanks Theater van het Hoongelach Margriet Dantuma The Euro American Theatre Eve Hopkins Das Boyband Evangelische Omroep Ramon Hopman Stichting Dasarts Stef van der Eynden Catherina Hossenlop Stichting Date Marcello Evelin Hot en Neon Hayo David Expressions Marianne Houben Ben Buchenbacher Davris Exclusive Entertainment Extension Castingbureau Luc van Houte Stichting Buitenkunst Decadance Productions Femke van Hove Stichting BUK Stichting De Gelaarsde Kat Remco Huigsloot Sabine Bulder F Stichting De Lantaarn Monique Faas Huis aan de Amstel Rob van de Bunt Grainne Delany Marilen Fabel Martin Huismans Bureau Stimulans Theatergroep Delta Marijke Faber Jeroen Huizing Bureau Vanaf 2 Jos Derks Stichting Fabulant Jaqueline Hulleman Diederik Burke Pieter Derks Jehanne Hulsman Stichting Bergen Fact Buro Acting Vicky Derks Human Connection Nel Berger F-active Buro Saai Esmeralda Detmers Humanistisch Verbond Anke van den Bergh Stichting Factor1 Burrp! Eun-Ja de Deugd Theaterbureau Hummelinck Martine Berghuis CV de Factorij Stichting Buto Info Cécile van Deursen Stuurman Stichting Bet Stichting Faria-Clowns Anousschka Dewaux Scott de la Hunta Het Beter Gezelschap Fashion Institute Arnhem Het Dex Kollektief Joel van Gogh Peter Paul Huygen Joris Beulink C Calle Real Dichterscollectief Saskia Goldenbeld Pieter van Huystee Film & TV Bernard van Beurden Stichting Cantus Firmus Dieram Helen Gorter HVO-Querido Riëtte Beurmanjer Laura Carmichael Ellen Dikker Miriam Gosselink Theater van de Bewegende Maan Catch Impro Gaby van Dillen Theater met Poppen Lucas Stichting Bewegingsalarm CCCP-TV Stichting Dinin Goudswaard I Stichting Bewegingsexpressie en Stichting I-2-3 Centrum Commedia del ‘Arte May Dirks Roberto Gotink Therapie i2c Graham Chambell Vanshi van Dijk Christa de Graaf Stichting Bewegingstheater Stichting Ideëel Organiseren Nien Marie Chatz Dini Dijkman Frans Joris de Graaf Peter Bierings IDTV Gracaila Chaui DNA Grand Théâtre Aisha Biervliet IDEA Bolzano Karin Chen Tannie van Doeselaar Cory Grant Belia Biesheuvel IJswater Film David Llewellyn Child Theatergroep Dolle Maandag Emio Greco/ PC Peter Bijkerk IJswoestijn Gabri Christa Stichting Doloroso Griezelbus BV Annemijn Birnie & Marijn Pothoven Theo IJzermans Claudia Cristen De Dominee BV Henk Griffioen Stichting Blau Hynder Theatergroep Illuster Claudia Christern Stella Dominicus van de Bussche Anke Grilc Maarten Blaauw Mr. Image Stichting Christian Dance Company Martijn Donders Skipp Grizel Black Vibration Dance Theatre Imprazz Productions Stichting Ciggaar Lenette van Dongen Eveline Groeneveld Louise Blankenvoort Impresariaat Wim Visser Circe Films Birgit Dopheide Stichting De Groene Vogel Toneelgroep Blender Improcentrum Louise Clarke Joselito Doria Karin Groet Theatergroep Blisz Impromuze Margo Clausing Dot.nl Multi Media Pauline de Groot De Bloeiende Maagden Improvisie Stichting Clemantuz Doubledutch Tours Vera de Groot Wies Bloemen Inanna Stichting Cliffordstudio Theatergroep Dox Grünfeld Theaterproducties Dansgroep Suzy Blok Stichting Indrasurya Stichting Cliniclowns Theatergroep Doxa Guapo Producties Blonde Bizon The Inplayers Cloud Chamber Stichting Dragon Productions Frank Gunning Blue Horse Productions Interakt COC Drama op Locatie (DOL) Willem van Boekel Intermezzo Paul van Coeverden Dreaming Lizards Boem & Paukenslag Intermezzo de Luxe Dennis Cohen Drenthdrama H Fons Boer Marianne Haans INTOP Scholing en Werk Jane Coleman De Drie Alten Jeroen Boersma Pauline Haaksma Stichting Iris Sebastiaan Coli-Bazzini Drie Dagen BV Herman Bodt Stichting Haasje Over Isabella Films Willy Collewijn Stichting Drie Stenen Erica Bogaars Trudie van Haaster Isabella Films Number Two Colline Producties Theatergroep Dries Jeanette Bokhout Monika Haasova Ubit Iskandar Stichting Collone Frida Drijver Compagnie Boktor Anne Faulborn Fulco van ’t Hag Juan José Islas Domingo Colon Droog Brood Bon Feast of Friends Ria van Hage ISMS De Colonne Sophie Drossaers Juliet Bonarius De Federatie Hilde Hagenlaar Aharona Israël Stichting Commedia/ Teatro Punto Dub’ Lushus Meriam de Bond Federatie Almeerse Podiumkunsten Hal 4 Theater Compact Dubbel E Acteerservice Lindai Boogerman Mariëtte Fehmers Annie Hall Stichting Company Ellen Duckenfield Bart Femie Jaqueline van den Ham J Erven Boonstra Jørdis Jakubczik Companions Marieke den Dulk Edward Ferdinand Roland Hangelbroek BOOZ Audiovisuele Producties omo Brothers Gitte Jans C Micha van Dullemen Elenamar Fernandez Mendel Hardeman Arlette Bordes Jansen en Jelier Stichting Theatergroep Constructie Josepha Dumatubun Tasio Ferrard Heidi Harder Wendy van Bork Chris Jansen Ines Contreras Stichting Dunya Corry Fickinger Sandra Hardmeier Lucas Borkel Fajo Jansen Convoi Exceptionnell Beverly Durand Fighting Windmills Pieter Hardon Bos Bros Film & TV Productions Macha Jansen Len Cornelisse Dutch Mountain Movies De Filmboulevard Harlekijn Holland Feike Boschma Theo Jansen Job Cornelissen Reginaldo Dutra Filmmuseum Rob Hartveld Yvonne Boschma Lilian Janssen Corona Pictures Barbara Duyfjes First Floor Mime Animaties Martine Harsema Angela Bosman Ronald Janzen Bewegingstheater Corpus First Floor Theater Hassan’s Angels Jeroen Bösscher Stichting Jazzed to the Max Cosmic Illusion Five Easy Pieces Wim Haveman Natalie van Bossé JBF Produkties Stichting Cosmic/Made in da Shade Donald Fleming Heartbreak Express Marinus Boswinkel JC Dans Stichting Coupe d’Amour Esther Floor Heavenly Creature Theater Producties Stichting la Boum Stichting Jeans Miriam Couvreur Stichting Flow Stacey Heaver Gary Boyce Jello-O Compagnie Jeanet Cratchley Jacobus Flynn Hector BV Luc Boyer Flurina Jenatsch Vereniging voor FNV Kiem Albert ter Heerdt Brandtheater Anne Jensen Creatief Anachronisme Follies VOF De Heerenzangvereniging Literair Theater Branoul Eyla Jeschke Stichting Culture Coalition The Force Loes Hegger Saskia de Brauw Joel Hall Dancers Currie Producties Monica Förster Marc Heijboer Stichting Brecht Bedrijven Theo Joling Cyber Productions Fox Casting Directors Eline Heine Johanna Breek Annabelle de Jong Céline François Hekwerk Theaterprodukties Egbert Brehm Ina de Jong Aleyandra Fraqueito Pieter Hellegers Gilbert Breuer D Mariska de Jonge Marije Freeve Stichting Hellevoet Theater Theatergroep Bries Stichting De Daders Jongerentheater 020 Lina Fregeres Hellun Zelluf Kristel Brink Toneelgroep Dagwerk Dorus de Jongh Frontaal Theaterburo Elske Helmich Broadcasting Clea Daiber Andrew Jordan Amy Henderson Susanne ten Broek Stichting Dakini Beweegt E Yvonne Juda Theater EA Jepke van Hengst Peter Broekman Dali Producties Stichting Jura De Economische Werkplaats G Ivan Hennetin Carol Broere Iwan Dam Nancy Gabor Klaus Jürgens Marianne van Eerden Marieke Hetjes Helen Broere Giel van Dam Gasthuis Just a soul George Bromet Dance Division Artists René van Eersel Stichting Gate Mayke Hezel Impressariaat Frans van Bronkhorst Yusuf Daniels Egmond Film & TV Gebak van Krul Franklin Hirschfeld Sandra Brook Stichting Dans in Uitvoering Elisabeth Ehrhardt Geelprodukt Filmprodukties HIV vereniging K Kim van Kaam Brouwer Theater & Training Dansbalans Eigen Kracht Anad Geiger HMS Stichting Theatergroep de Kaap Henriëtte Brouwers Stichting Dansity Jacques van Eijden Lia van Geijlswijk Theatergroep Hobo Het Kabinet Erika Brown Dansstudio Helena Alberts Joost van Eijk Gemeente van Christus Vivian van der Hoef Sabouschka Kahlfeld Katrina Brown Danstheater Arena Mieke van Eijndhoven Stichting Het Gevogeld Verlangen Frans Henk Hoekstra Edward Kakis Wendy van der Brugge Circus Elleboog Get Reel Productions Jannet Hoekstra Stichting Kalebas Bart de Bruine René Eljon Marieke van Giersbergen Jaqueline Hoekstra Kameeliejon Manita Bruinenberg Mahdy Emara Marloes Gies José Hoekstra Het Kamertheater Frank Bruinzeel Stichting Energiebalans Nederland Gifttheater Marion Hoekstra Kamikaze Math Bruls Les Enfants Terribles Martine Gijsberts Willem-Jan Hoekstra Pauline Kalker Isabel Buceta Hélène van Engelen Thijs Gilbert Dick Hoezee Rob Kamphues Francine Bueno De Engelenbak Yvonne Gilissen Hans Hof Ensemble Wim Kannekes 41 Elly Klanderman Marcel Karreman Cecile Levy Matthias Mohr Stichting Het Klassieke Levenslied Riet Karssenbarg Stichting Liberia Mon Oncle d’Amérique Stichting Het Kleine Flippen The Kasander Film Co Nita Liem Jaap Montagne Stichting Kas de Wolf Kleine Spui Produkties Montana Stichting Lieve Jan Ooverbruggen Jelle Kat Miriam Kleppe Het Monument Lijn5 Theater Op Bezoek Manjit Kaur Judith de Klerk Suzanne Moolenaar Ina van Limburg Stichting Op Stelten Kindertheater Vera Kaye Martin Klett Anna Mora Liminal Institute Op Sterk Water De Kazerne Lis van der Kley Andrea Morein Mick de Lint Stichting Opera Cinema Nederland Stichting Kelderlicht Germaine te Kloeze Laura Moro Pia Lindy Stichting Opera Minora Mireille van Kemenade Eva Klooster Stichting Morrigane R Stichting LISA Stichting Opium voor het Volk Mina Raat Stichting Kempenaerstudio Tanja Klooster Malou Mosch Jaap Lisser Huub van Osch Marcos Rabello Jacqueline Kerkhof Nikki Kluyskens Gerard Mosterd Theatergroep Livius Willem van Osch Ingeborg Rademaker Stichting Rood Theatergroep De Kern Hanna Knudsen Motel Films Helena Lizari Stichting Osiris Anita Radier Liesbeth Rood Annemiek Keurentjes Stichting Koffer Patries Moulen Jill Locke Ostadetheater Maaike Raeven Maarten van Roozendaal KeyFilm Emily Kocken Paulo Moura Anno van Loenen De Overlappers Stichting Ramblas Ulriche Rosario Kiai BV Hans Koenis MOVE The Entertainers Henk van Loenen Fulco Oyevaar Casper Rapak Jeannine la Rose Lily Kiara Manon Koers Movement Art Meeting Aude Logger Stichting Oz Wies Rosenboom Rachel van der Kolk Movisie Felicitas Rath Kicks BV Daniela van Lohuizen Rinus Rossewey De Kompaan Muiderpoorttheater Ditmer Rauwenhorst Melanie Kieft Het Lokaal Frank Roumen Tasja Koning Erik van Muiswinkel Stichting Kina Lokaal 12 P Simon Rowe Erik Koningsberger Joe Mulier Toneelgroep P Stichting Kindertheater Op Stelten Macarena Loma De Ruimte in de Cliffordstudio Olga van Koningsbrugge Erica Muller Stichting Pace Mark Kingsford Jur Londschulz Ada Rumping Erik Koot Patrick Muller P’Act Alex Klaassen David Lonsdale Rutten Communicatie Advies Jacqueline Korevaar Stephanie Müller Stichting PA’dam De Loods Bob Ruijzendaal Gabi Kornmann Troy Mundy Pakkaantheater Anita Lotichius Paul Ruygers Richard Korver La Musica Palm Plus Produkties Renee Louman Dirk de Ruyter Korzo Theater Yvette Mutsaerts Koos Palmboom Thirza Lourens Jerry Ruyter Kosmopolis Leonie Palsma LOS Bewegingstheater- Muziekcirkel Westerpark Theatergroep Kothurne Stichting Pampalab werkplaats Het Muztheater Stichting Koya Art Solange Panaytopoulos Peter Lösse Stichting Muzenis S Elske van Kraay Asha Panday SAD Schorer Stichting Lucido Tijs Krammer Stichting Pandemonia SacredStone Doris Lucking Stichting Het Krijt N Raoul Papavoine Sakoba Danstheater Bertie Lugtigheid Stichting Na de Zondeval Sociëteit De Kring Parbleu Raymi Sambo Hadewij van Luijk Anders Naess KRO Stichting Pardoen Corvette San-a-Jong Yvette van Luinen Brigitta Nagel Simone van der Kroef Maureen Parinussa Sanders en Ko Stichting Lupus Nanook Nono Karina Kroft River Park Martine Sandifort Annika Luschin Naranti Produkties Marc Krone Parnassus Theatergroep Sans Rancune Graham Lustig Zaïda Nassier Kudde ASKV Particolare Eva Santbergen Lieselot van Luyn Nationaal Fonds Frans Kuiper Rita Pasanen Stichting Sarabande Lydia Luyten Het Nationale Toneel Jelle Kuiper Christine Sarembe NCRV Passen en Meten Nico Kuiper Stichting Satori Nederlandse Clowns Stichting Ernst van der Pasch Stichting Kumulth Theatergroep Scala M Esther Nederpelt Passevite De Kunstcoach Hester Macrander Stichting Scarabes Stichting Nestheaters Passione Kunstenaarsgroep De Lage Landen Made in da Shade Scapino in School Bettina Neuhaus Johanneke Pastoor Kunstweb Kathinka Maes Nico Schaap Ulrike Neumann Han Peekel Produkties Hans Kuykens Maintain Music Marianka Schep Annick Nevejan Vereniging Pencak Silat Nusantara Esther Malée Ingrid van Schijndel New Jack Style Performance & Music Productions Sylvia Mancuso Ellen Schippers New Metropolis Personal Performance L Arnold van Manen Nettie Schippers Chrisan Laarman Stichting Ni! Producties Pim Peters Jaap van Manen Anders Schlanbusch Stichting Laboca Stichting Nieuwe Huizen Peper en Zand Nuria Manglano Schmoelewicz Casting Labyrinth von Glass Els van Nieuwenhuizen Iris van Peppen Manic Frank Schoevaart Maroesja Lacunes Marjolein van Nieuwkerk Reijna Perdomo Stichting Mantaan Schooltheater Westerpark Lager Wal Nanci Nievaard Stichting Peu Plus Jennifer Mann Schoon aan de Haak Lagestee Films Mariëlle Nievaart Phantavision Sarah Manya Schorerstichting David Lakein Kris Niklison Phileine Producties BV Stichting Mapa Tjalling Schotanus Anita Lalkens NIVON Surya Philippo Maranza Stichting Schouwspel Burt Lamaker NL Film en TV Patricia van de Pieterman Marcanti College Marcel Schouwstra Lamaqul Cabaret No Budget Ellen Pieters Julika Marijn Job Schuring Iris Lammertsma Noblesse Oblige Gérard Pillen Theresa Marquez Maarten Schut Isolde Landman Stichting Nomade Deco Pinheiro Suzanne Marx Mar-Lin Schut Adella Langdon Noord Nederlands Toneel Pink Panties Stichting Maskerade Insela Schuuring Munda van Langen Noordvolk Piranha Maskerwerkplaats Lazzi Amara Schwan Anke Lankreyer Linda van den Noort Theatergroep PlayBack Ruud Matthijsen Marc Raven Marianne Selleger Maike Lans Noot aan de Man Planet junior/Wereldkinderfestival Barbara Mayreder Spelersgroep Ravenstein Zulema Sendra Judith Lansink Rieja Nooy Het Pleintheater Theatergroep Max Razzle Dazzle John Serkei Maura Latumaerissa NOS Lianne Plugers Farid Mazari RE Produkties C.N. Serval Marlous Lazal NOT/Teleac Podium Mozaïek MC Real Life Theaterprodukties Lot Seuntjes Pino Lazara Marc Note Stichting Podiumkunstwerk Foundation Mécart Stichting Reb Stichting Seven Arts Sjoukje Leegstra Colette Notenboom Helena Pokzovskaya De Meekers Desiree Rebel Silvia Sferlazzo Georgette van Leeuwen Nova Zembla Frank Polak De Meiden Stichting Rebel Trilby Shaw Janka van Leeuwen Maarten Noyons Polanentheater Meiden van de Wit Rob Rebergen Nitzan Shany Lionel Leeuwin NPI Polderland Producties Julia Meijer Irene Rebollo Frank Sheppard Jeanette Legger NPS Poppentheater Jacobus Wieman Meta Theater en Communicatie Red Urban Stichting Shibshaba Paul Leguit Gary Nurse Poppentheaterwerkplaats Judit Leijtens Miranda Melger Amstelveen Job Redelaar Show Animals De Leliekamer Quirine Melssen La Pralinette de Papa Nugue Wietske van de Ree Shusaku & Dormu Dance Theatre Nicky Lemmens Naiara Mendioroz O Alex Prase Stichting Reha Astrid Sibbes Mimoun Oaissa Lemming Film Metropolis Media Stichting Prepre Suzanne Rehbein Siberia Film Obsession Agency Loes Leonard Harke Jan van der Meulen Pro Image Group Susanne Reitz Meurs HRM Peter O’Conner De Productie Reken Er Op Christine Meyer Odyssee Producties De Productietoko Harry Renders Ellen Meyer Bert Oele Stichting De Proeve Het Reservaat Julia Meyer Flip-Jan van Oenen Lisa Prudon Stichting Re-Source Just Meyer Stichting Poppentheater Oera PSTheater Susan Rethorst Mezza Luna Oesters BV Public Affairs Angela Reyes Martin Michel Oi Mundo Casting Stichting Pulp Riagg Mary Michon Quirien Van Ojen Stichting Pump Riba Film Roberto Mico Stichting Oké Pupkin Film Katrin Richter Martina Mielke Theater Omega Stichting Purple People Ricochet Dance Company Nathalie Mieras Stichting De Onderste Steen Theatergroep Puur Geluk Jeanet van der Riet Mighty Society Stichting Ondersteboven PV Pictures Jeltje Rijks Mijne Heren Stichting De Onderstroom PvdA Rinkel Film en TV Productions BV Mimetheater K’dijk Stichting Oneffe Bureau van Rinsum Ministerie van BZK Gene d’Onofrio Sven Ritmeester Theatergroep Miranda Oorlogswinter BV Q Julie Claire Röben Q.M.P. Mithras Produkties Loes van Oort Virginia Roberts Kirsten Quaas Andrea Mitschke Theater van het Oosten Rocketta Film Ulrike Quade Stichting MLC Willemien Oosterveld De Rode Hond Quality Improvement Modern Times Marten Oosthoek Hante Rogaar Rhonda Moerman Jaap Oostra Dillon Ronde

42 Ooverbruggen Theater Op Bezoek Stichting Op Stelten Kindertheater Op Sterk Water Stichting Opera Cinema Nederland Stichting Opera Minora R Stichting Opium voor het Volk Mina Raat Huub van Osch Marcos Rabello Willem van Osch Ingeborg Rademaker Stichting Rood Stichting Osiris Anita Radier Liesbeth Rood Ostadetheater Maaike Raeven Maarten van Roozendaal De Overlappers Ulriche Rosario Stichting Ramblas Ulrike Siems Fulco Oyevaar Jeannine la Rose Casper Rapak Balduino Sierra Stichting Oz Wies Rosenboom Felicitas Rath Sigma Pictures Ditmer Rauwenhorst Rinus Rossewey Frank Roumen Stichting Signaal P Simon Rowe Monique Sikkes Toneelgroep P De Ruimte in de Cliffordstudio Leontien Sikkinga Stichting Pace Ada Rumping Stichting Sila Dance Producties P’Act Rutten Communicatie Advies Zita Sips Stichting PA’dam Bob Ruijzendaal Tom Sligting Pakkaantheater Paul Ruygers Janice Slot Palm Plus Produkties Dirk de Ruyter Beatrijs Sluyter Koos Palmboom Jerry Ruyter Fred Smalbrugge Leonie Palsma Stichting Smeedwerk Stichting Pampalab Carlo Smeets Solange Panaytopoulos S Ellen Smets Theater Asha Panday SAD Schorer Stichting Smiling King Stichting Pandemonia SacredStone Mevrouw Smit Raoul Papavoine Sakoba Danstheater Claudia Smits Parbleu Raymi Sambo SNDO Stichting Pardoen Corvette San-a-Jong Helma Snelooper Maureen Parinussa Sanders en Ko Sneltheater River Park Martine Sandifort Esther Snijder Parnassus Theatergroep Sans Rancune Stichting Sofa ASKV Particolare Eva Santbergen Anne Aafke Sol Rita Pasanen Stichting Sarabande Aurora Sola Passen en Meten Christine Sarembe Somatic Dance Works Ernst van der Pasch Stichting Satori Loek van Son Passevite Theatergroep Scala De Songliners Passione Stichting Scarabes Guy Sonnen Johanneke Pastoor Scapino in School Teresa Söntgen Han Peekel Produkties Nico Schaap Stichting SophiaH Vereniging Pencak Silat Nusantara Marianka Schep Oynstein Sørensen Performance & Music Productions Ingrid van Schijndel Lisa Sove Personal Performance Ellen Schippers Maria Spaans Pim Peters Nettie Schippers Space Peper en Zand Anders Schlanbusch Spaghetti Film Iris van Peppen Schmoelewicz Casting Span Producties Reijna Perdomo Frank Schoevaart Johanna Spanjerberg Stichting Peu Plus Schooltheater Westerpark Stichting Spectrum Phantavision Schoon aan de Haak Stichting Speelplaats Phileine Producties BV Schorerstichting Stichting Spekkies Surya Philippo Tjalling Schotanus De Spelers Patricia van de Pieterman Stichting Schouwspel De Sphinx Ellen Pieters Marcel Schouwstra Theatergroep Het Spinneweb Gérard Pillen Job Schuring Don Spitsbergen Deco Pinheiro Maarten Schut Karin Spitfire Pink Panties Mar-Lin Schut Spotlicht Piranha Insela Schuuring Leo Spreksel Theatergroep PlayBack Amara Schwan Springdance Festival Planet junior/Wereldkinderfestival Marc Raven Marianne Selleger Maartje van Staalduinen Het Pleintheater Spelersgroep Ravenstein Zulema Sendra Toneelgroep Staat Lianne Plugers Razzle Dazzle John Serkei Ria Staats Podium Mozaïek RE Produkties C.N. Serval Stichting Staatsliedengreep Stichting Podiumkunstwerk Real Life Theaterprodukties Lot Seuntjes Staccato Films Helena Pokzovskaya Stichting Reb Stichting Seven Arts Stadgenoot Frank Polak Desiree Rebel Silvia Sferlazzo Gea Stadig Polanentheater Stichting Rebel Trilby Shaw Anthony Stafford Polderland Producties Rob Rebergen Nitzan Shany Stichting StageCoach Poppentheater Jacobus Wieman Irene Rebollo Frank Sheppard Lilo Stahl Poppentheaterwerkplaats Red Urban Stichting Shibshaba De Stalhouderij Amstelveen Job Redelaar Show Animals Stichting Stalles La Pralinette de Papa Nugue Wietske van de Ree Shusaku & Dormu Dance Theatre Svea Staltmann Alex Prase Stichting Reha Astrid Sibbes Stichting Stand der Ideeën Stichting Prepre Suzanne Rehbein Siberia Film STAP Pro Image Group Susanne Reitz Stichting Stapel De Productie Reken Er Op Francien Stappershoef De Productietoko Harry Renders Star Steps Stichting De Proeve Het Reservaat Sandra Stark Lisa Prudon Stichting Re-Source Gaby Staudenmayr PSTheater Susan Rethorst Steen voor Steen Public Affairs Angela Reyes Steenwinkel/Kruithof Stichting Pulp Riagg Karin Stefani Stichting Pump Riba Film Theatergroep Steil Pupkin Film Katrin Richter Stichting Stemwerk Stichting Purple People Ricochet Dance Company Stichting Ster Theatergroep Puur Geluk Jeanet van der Riet Tamar Stern PV Pictures Jeltje Rijks Joyce Stevens PvdA Rinkel Film en TV Productions BV Stichting Stip Bureau van Rinsum Cora Stigters Sven Ritmeester Stichting Stoker Q Julie Claire Röben Q.M.P. Hans Stokkel Virginia Roberts Kirsten Quaas Stichting Storm Rocketta Film Ulrike Quade Stormtheater De Rode Hond Quality Improvement Steven Strijdom Hante Rogaar Jos Strooper Dillon Ronde

43 V W Liesbeth bij de Vaate Sebastiaan van Waard Anouk Valkenburg Corinne de Waart Elvira Vallintin Bert Wagenaar van Kreveld Cathelijn Vanduffel Katja Wahle Paul Struijk Stichting Van Tast Jill Walker Studio Nieuwe Gronden VARA Helen Walkly Stuffed Puppet Theatre Stichting De Varkensfabriek Kai en Guta Wallashewski Stichting Sudomotorisch Gerard van Vechel Stichting Wals Miki Sugiura Het Veemtheater Stichting Walts Stichting Supporting Act Dorien van Veen Warholproject SureAs Polly van Veen Warner en Consorten Cliff Sutton Esther de Veer Waterland Film S&V fiction Jos Veldhuizen Carry Waterreus Christina Svane Frank van der Ven 11 Watt SVP Kunst Theatergroep Venster Mark Weemen Egmont Swaan Venus Ventura Sweelinck Mannenoktet Theater de Verbeelding Josie Sykes Stoffelien Verdonk Het Syndicaat Fanneke Verhallen Jeanet Verheijen T Nicolette Verhoeven Tafel van Vijf Willy Verkuil Tamam Jaques Vermolen Tamara Tas Martin Vernooij Tante Toot Impressariaat Marcel Verreck Richard Taylor Theo Verstraeten Te Voi Adar Xander Vervoort Teck Voon Ng Eveline Verwoerd-Groeneveld Tegenwind Via del Arte Ten Derde Via Rudolphi Ten Voeten Uit Sancha Vieira De Tent van mijn Tante Stichting Vier Jaargetijden Terugspeeltheater Theater VIG Ank Terluin Carlos Vigelandzoon Silvia Teunissen Nannie Vijn Dansgroep Teurlings Vision Dance Agency Theater A’dam Astrid Visser Theaterfestival TF2 Barbara Visser Theaterkade Lennie Visser Theaterproductie Amsterdam Kathinka de Visser Theaterschool Amsterdam Vive la Vie Theatersportvereniging Amsterdam Claudia Vlaar Stichting Theatermakerij Linda Vlaming Luc Theeboom Marloeke van der Vlugt Theorema Films VNFT Gert-Jan Thije Janneke Voet Daphne Tijink Sanne Vogel Wennie Thijs Volle Maan Producties BV Theatergroep Thomas Nellerike de Voogd Theatergroep Thot Bureau van der Vooren Tom Tieman De Voorstelling Tien Voor Negen Laura van der Voort Leontien van Tilburg Voortgezette Opleiding Docent Stichting Tim Dansexpressie Timber Stichting Het Vooruitzicht Tiny Hero Productions Ansio van Vorselen Stichting Tiramisu Holding BV Franka van de Vorst Theatergroep Tis Lilian Vos Stichting Tiswat Colin Vosveld Nienke Tjallingii VPRO Toneelgroep Tobo Joan Vrede Toneelgroep Tocht Daniëlle van Vree Theater de Tocht Peter Vree Theatergroep Toetssteen Rob Vriens Jan Hein van Tol Jan Willem de Vries Stichting Werkgroep Weemoed Stichting Totaal Carla Vriesde Anne van der Weg Mark van Tongeren De Vrolijkheid Frederike Weisner Translucid De Vrouw Speelt Rina Wennekes Trio Trocadero VVE GWL terrein blok 2B Julia Went Triple X Festival VVE GWL terrein blok 11 en 13 Jeffrey Werbylo Troje Training en Theater Wereldkinderfestival Epi Tromp Wereld Kinder Theater Theatergroep Troost Stichting Werkspoor Troubleyn Theatergroep Werktuig True Colors Barbara Wessel Stichting Tryade West Indie Film en Theater TSH Jan-Willem Westerhuis Wilma van Tuijl Stadsdeel Westerpark Turista Westerpark Danst Stichting Turquoise Joe Weston Stichting Twee-Ater Yvonne van de Wetering Twee Turven Hoog Wilma Wever Tamara Tyler Wie is van Rommelen? Kenneth Wielzen U Irmela Wiemann Stichting Ubbergen Wigwam Follies Camilla Ulrich Frank Wijdenbosch Stichting Ultramarijn Theatergroep Wijland United Arts & Motions Josef Willems Urban Myth Nanda Willems Thijs Willems Caroline van Winsen Marja Winters Karen Wisselaar

44 V W Liesbeth bij de Vaate Sebastiaan van Waard Anouk Valkenburg Corinne de Waart Aya de Wit Elvira Vallintin Bert Wagenaar van Kreveld Jeroen de Wit Cathelijn Vanduffel Katja Wahle Jorie te Woerd Stichting Van Tast Jill Walker Yvonne Wolf VARA Helen Walkly Marjan Wolfseher Stichting De Varkensfabriek Kai en Guta Wallashewski Simulated Wood Gerard van Vechel Stichting Wals Emmy Wouters Het Veemtheater Stichting Walts Jane Wouters Dorien van Veen Warholproject Vereniging WegensSucces Polly van Veen Warner en Consorten Geprolongeerd Esther de Veer Waterland Film Arie van der Wulp Jos Veldhuizen Carry Waterreus Stichting Würz Frank van der Ven 11 Watt Theatergroep Venster Mark Weemen Y Venus Ventura Gebroeders Yaramazof Theater de Verbeelding Yevent Stoffelien Verdonk YO! Jeugdoperafestival Fanneke Verhallen Harriët Yssel de Schepper Jeanet Verheijen Yucca en Pucca Nicolette Verhoeven Willy Verkuil Jaques Vermolen Z Ferry van der Zand Martin Vernooij Kim van Zeben Marcel Verreck Michiel Zeegers Theo Verstraeten Zeeland Nazomer Festival Xander Vervoort Martijn Zeeman Eveline Verwoerd-Groeneveld Stichting Zeenzucht Via del Arte Cornelia Zell Via Rudolphi Willemijn Zevenhuijzen Sancha Vieira Stichting Zid Stichting Vier Jaargetijden ZieZus eigenZinnig theater Theater VIG Zij Van Hiernaast Carlos Vigelandzoon M. Zilversmit Nannie Vijn Zinaplatform Vision Dance Agency Nelleke Zitman Astrid Visser Anouk van Zoest Barbara Visser Stichting Zo-Lex MDA Lennie Visser Stichting Zomergang Kathinka de Visser Stichting Theatergroep Zonder Testament Vive la Vie Zonnebloem Theater Produkties Claudia Vlaar Jongerentheatergroep Zooi Linda Vlaming Theatergroep Zout Marloeke van der Vlugt ZouZou Circus Theatre VNFT Gabriela Zuarez Janneke Voet Yvonne Zuiker Sanne Vogel Zusje Voogd Volle Maan Producties BV Zwaan Producties Nellerike de Voogd Bureau van der Vooren

De Voorstelling Laura van der Voort Voortgezette Opleiding Docent Dansexpressie Stichting Het Vooruitzicht Ansio van Vorselen Franka van de Vorst Lilian Vos Colin Vosveld Stand per 30 juni 2009: VPRO Joan Vrede Daniëlle van Vree Peter Vree Rob Vriens 1436 initiatieven Jan Willem de Vries Stichting Werkgroep Weemoed Carla Vriesde Anne van der Weg De Vrolijkheid Frederike Weisner De Vrouw Speelt Rina Wennekes VVE GWL terrein blok 2B Julia Went VVE GWL terrein blok 11 en 13 Jeffrey Werbylo Wereldkinderfestival Wereld Kinder Theater Stichting Werkspoor Theatergroep Werktuig Barbara Wessel West Indie Film en Theater Jan-Willem Westerhuis Stadsdeel Westerpark Westerpark Danst Joe Weston Yvonne van de Wetering Wilma Wever Wie is van Rommelen? Kenneth Wielzen Irmela Wiemann Wigwam Follies Frank Wijdenbosch Theatergroep Wijland Josef Willems Nanda Willems Thijs Willems Caroline van Winsen Marja Winters Karen Wisselaar

45 Dakpan- financiering, een gedachte-

Binnen het bestuur van stichting Muzenis dat onderdeel, dat bij hem of haar past, omdat wordt al sinds een aantal jaren gesproken over men ziet dat ook andere financiers zich wat de ‘dakpanfinanciering’ als we onder woorden organisatie als geheel betreft inspannen. willen brengen hoe we intern tegen subsidies Het fundament van de organisatie zijn de en donaties aankijken. Die geldstromen moe- ideeën, van waaruit gewerkt wordt en de mu- ten namelijk ‘goedbepaling voelen’, anders voelen wij ren van het huis worden opgetrokken door de ons daar niet prettig bij. Dat hebben we overi- mensen, die met die ideeën aan de slag gaan. gens ook met het zelf verdiende geld, bv. via de Er verschijnen verschillende kamers waar de verhuur van repetitieruimten, want we werken verschillende onderdelen in worden onderge- niet voor niets naar draagkracht. bracht. Maar elk idee en de daaraan werkende Dat betekent in de praktijk dat we alleen geld mensen moeten ook financieel letterlijk ergens vragen voor dingen die we echt nodig hebben onderdak vinden. Als je in dakpannen denkt en of activiteiten waar we met hart en ziel achter niet meteen in hele daken geeft dat ruimte. kunnen staan. We willen ook niet te veel geld ontvangen en als we krijgen wat we nodig Als er geen dakpannen zijn kan er altijd een hebben willen we dat vervolgens verantwoord zeiltje gespannen worden of een paraplu opge- in de tijd kunnen uitgeven. De mensen, instan- zet, dat geeft ook beschutting. Veel initiatieven ties of fondsen die we om ondersteuning vra- beginnen dan ook op tentniveau. Maar samen Met consensus gen moeten de aangewezen bronnen zijn voor met diverse financiers daken op de diverse juist dát onderdeel van onze plannen c.q. be- delen van het huis kunnen leggen is een fees- drijfsvoering. We hebben dat altijd zo gedaan telijk gebeuren, want dan kan de vlag uit. De en we zijn met deze werkwijze eigenlijk zelden vlag kan niet uit als er een initiatief genomen of nooit in de kou blijven staan. In een enkel wordt, dat afhankelijk is van meerdere finan- geval kwam iemand zelfs geld of een gebouw ciers, die naar elkaar kijken: ‘doen zij wat, dan aanbieden, waarover dan eerst intern goed doe ik ook wat’, of erger nog: ‘o, die ander doet werd nagedacht om te kijken, of dat wel een dat wel of moet dat maar doen’. Dat is geen bevorder je goed idee was in een bepaald stadium van de mogelijk maken, maar moeilijk maken. Het ontwikkeling van Muzenis. gaat om wederzijds voor elkaar kiezen voor een bepaalde periode, op hoop van zegen! Dakpanfinanciering betekent binnen deze werkwijze, dat allerlei bronnen diverse dak- Mariëtte Wildeboer pannen leveren en samen levert dat een heel dak op. Het gaat er daarbij niet om, dat ver-

(2009) de kunst niet schillende financiers één bepaald onderdeel van het Muzenishuis mogelijk maken, maar dat één financier die taak op zich neemt voor 46 Na vijf jaar als secretaris werkzaam geweest te werk. Mensen zijn bezig met het opbouwen zijn bij het landelijke Fonds voor de Podium- van een oeuvre. Kapitaalvernietiging is dat wat kunsten ben ik overgestapt naar de kant van mij betreft. de aanvragers en begon ik een adviesbureau voor culturele subsidieaanvragen. Zes jaar later Ik pleit er voor om de rollen om te draaien. ben ik er weer mee gestopt. Daar zijn een aan- Laat de fondsen eens uitleggen waarom ze tal redenen voor, maar de voornaamste is toch bepaalde projecten steunen. Krijg eens een wel de inefficiëntie in fondsenland. ‘smoel’ en kies. Geen versnippering van pro- jecten over vele fondsen meer. Het is niet erg Ondanks herhaaldelijk overleg hebben de fond- als sommige fondsen geen kindertheater of sen nog steeds geen gezamenlijk begrotings- muziek doen, dat schept tenminste duidelijk- formulier. Dat kun je dus steeds weer opnieuw heid en het vermindert de werkdruk bij de invullen. Ook de inhoudelijke vragen variëren aanvragers. En oordeel niet alleen over schrif- per fonds. Al die formulieren met SWOTH en telijke aanvragen. Kom uit de ivoren toren, trek Dakpan- SMART analyses waarmee de fondsen probe- het land in en luister en kijk en discussieer. Er ren de kunstenaars om te vormen tot zakenlui! wordt nu een schijn van objectiviteit gecre- ‘Er is geen enkele vraag bij die een beroep doet ëerd door een gezamenlijk oordeel van een op je creatieve rechterhersenhelft’, zei één van commissie als advies naar buiten te brengen. mijn cursisten ooit, en dat is inderdaad de es- Met consensus bevorder je de kunst niet. De sentie van het probleem. Tegen de tijd dat de interessante mislukkingen helpen de kunst nu theatergroepen het zakelijke aspect een beetje juist vaak verder, maar in mislukkingen durven onder de knie krijgen wordt de subsidie vaak maar weinigen te investeren. financiering, gestopt omdat ze niet creatief genoeg meer Natuurlijk is dit een systeem waarbij sommi- zijn. Hoe zouden ze daar nog energie voor heb- gen buiten de boot zullen vallen. Dat is inhe- ben? Ik ken zakelijke leiders die 70 % van hun rent aan het geven van subsidie, maar alles is tijd besteden aan het aanvragen van subsidie beter dan een koopmanschip dat zonder kapi- bij diverse fondsen en vrijwel altijd krijgen tein door onze culturele wateren vaart. ze te weinig geld. Het aantal uren onbetaald werk in de kunstensector is groot. De fondsen Ik pleit er ook voor om de publiciteit, de pro- werken daar aan mee. Het heeft iets calvinis- ductie en de boekhouding van de gekozen tisch. Ach, je hebt al leuk werk, het is wat te projecten voortaan door de fondsen te laten een gedachte- veel van het goede om er ook nog geld mee te begeleiden. Al die jonge theatergroepen die verdienen. steeds weer opnieuw het wiel moeten uitvin- den! Ook dat is inefficiënt. Ik vraag me hoe langer hoe meer af waarom een project niet bij één fonds ondergebracht Fondsen moeten een handelsmerk worden, kan worden. Maak je fonds toch herkenbaar dat veel meer publiciteit genereert dan al die zou ik willen roepen, maar dan komen ze aan- kleine groepen in hun eentje voor elkaar zou- zetten met dat brede maatschappelijke draag- den krijgen. Laat de kunstenaars terugkeren vlak. Wat een onzin. Kunst is in zijn vroegste naar de basis. Geef ze tijd en geld om ons te bepaling stadium nog helemaal niet toe aan maatschap- leren kijken op een manier die niet in ons pelijk draagvlak. Kunst schudt de kussens van eigen hoofd op zou komen. Dat is voor mij de het wereldbed op en die wereld is daar he- essentie van kunst. lemaal niet dankbaar voor, want die had nog even door willen slapen. Steek dus je nek uit Johanna Breek als fonds en geef kunstenaars de mogelijkheid om zich gedurende langere tijd te ontwikkelen. Wijs ze niet meteen bij de volgende aanvraag Met consensusaf omdat ze voortborduren op hun vorige bevorder je de kunst niet

47 871 732 124 703 918 601 483 368 .353 905 686 7 3.172 3.714 2.361 1.618 6.121 6.357 4.512 3.342 9.376 3.199 7.601 7.425 8.150 3.067 5.825 2.295 3.300 2.885 2.607 5.403 4.954 4.500 11.374 8.260 57.353 4.086 75.119 65.713 15.754 64.331 64.510 13.484 54.636 68.862 68.029 87.877 84.213 67.308 91.956 84.565 60.858 94.800 115.462 € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € Overzicht €

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

inkomsten € 1.360.905 Overzicht van de eigen inkomsten van Stichting Muzenis Recettes Verhuur Foyer Cursussen Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Cursussen Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Cursussen Donaties Diverse inkomsten Recettes Verhuur Overzicht van de eigen inkomsten van Stichting Muzenis Foyer Cursussen Donaties Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Cursussen Donaties Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Cursussen Donaties Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Cursussen Donaties Diverse inkomsten Verhuur Foyer Recettes Cursussen Donaties Diverse inkomsten 0 161 359 750 74 685 200 000 1.315 5.715 1.925 1.145 1.250 3.032 1.500 1.496 17.727 2.200 11.170 3. 2.000 3.000 13.510 2.000 9.000 18.122 12.232 6.000 33.523 35.112 11.670 17.989 17.989 21.997 18.782 27.291 11.790 22.110 12.570 16.655 27.614 11.830 10.570 11.450 18.342 23.891 22.164 22.386 12.500 43.265 23.447 19.484 10.494 11.000 12.050 13.000 22.034 22.034 22.034 15.000 28.022 20.966 28.022 15.000 15.000 22.980 15.000 15.000 15.000 15.000 12.000 97.310 93.107 25.000 25.000 98.850 141.795 176.281 108.565 126.091 101.846 € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

€ € € € € € € € € € €

€ € € € € € € € € € € € € €

€ € € € € € € €

€ € € € € € € € € €

€ € € € € € € € Muzenis € Donaties particulieren Anjeractie Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam

NV Werk Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark p.m. (2001) Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam NV Werk Donaties particulieren Syntens VSB-fonds Schipholfonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam

NV Werk Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Prins Bernhard Fonds Gemeente Amsterdam Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark

NV Werk Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam NV Werk VSB Fonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Stadsdeel Westerpark

Gemeente Amsterdam VSB Fonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam

Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark VSB Fonds Gemeente Amsterdam Stadsdeel Westerpark VSB Fonds Stichting DOEN Gemeente Amsterdam

€ 1.230.256

1983 - 2008-baan Stichting Algemeen Stichting Algemeen Kindervoorst. op zondag Schooltheater Kijk op de Wijk Podiumroute Westerpark Economische Werkplaats Incidentele verhuur ID-baan Kindervoorst. op zondag Voorstellingssubs. Krulletjes Schooltheater Kijk op de Wijk ARBO-wetgeving Inbraakvergoeding Economische Werkplaats Zwevende vloer Gr. Studio Incidentele verhuur ID-baan Cliffordstudio Rode loper actie Website De Ruimte (optimaliseren) Stoelen De Ruimte Schooltheater Kindervoorst. op zondag Compensatie teruglopende werk- geversvergoeding Werk N.V. Aanpassingen m.b.t. De Economische Werkplaats Tentoonstelling binnentuin Inbraakbeveiliging Incidentele verhuur Diversiteitsbudget ID Schooltheater Kindervoorst. op zondag Apparatuur Cliffordstudio Compensatie teruglopende werk- Incidentele verhuur geversvergoeding Werk N.V. Diversiteitsbudget Coördinator Economische Werkplaats Culturele Zeepkist Schooltheater Kindervoorst. op zondag ID-baan Compensatie teruglopende werk- geversvergoeding Werk N.V. Verbouwing Cliffordstudio Incidentele verhuur Diversiteitsbudget Coördinator Leergeldtraject van de ID-baan Economische Werkplaats Kindervoorst. op zondag Schooltheater Incidentele verhuur Brandveiligheid wCTA Leergeldtraject van de Arbeidsplaats Economische Werkplaats Kindervoorst. op zondag Schooltheater Incidentele verhuur wCTA Arbeidsplaats

Leergeldtraject van de Schooltheater Kindervoorst. op zondag Economische Werkplaats Incidentele verhuur wCTA wCTA wCTA Arbeidsplaats Overzicht van de aan Stichting Muzenis verstrekte donaties en subsidies 2001 Totaal

Subtotaal 2002

2003

Subtotaal

Subtotaal

2004 Overzicht van de aan Stichting Muzenis verstrekte donaties en subsidies

2005

Subtotaal

2006

Subtotaal

2007

Subtotaal

Subtotaal 2008

Subtotaal - 3 24 24 747 747 567 272 272 247 109 270 625 95 245 505 984 442 409 984 .406 1.551 3.133 1.112 2.178 1.365 2.961 2.734 1.109 5.165 3.218 1.834 1.807 5.559 2.623 2.415 1.266 1.965 1.001 2.764 2.258 1.689 1 6.807 8.508 11.571 2.848 2.208 13.551 2.609 4.062 4.808 31.314 35.515 27.793 27.336 4.948 26.357 10.514 12.320 16.978 32.358 43.674 55.291 14.789 26.997 58.031 42.473 50.943 51.721 21.779 46.398 11.285 43.167 59.947 37.106 55.189 51.266 51.091 63.110 20.924 52.465 43.426 61.160 44.298 € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

Muzenest Muzenest

Muzenest Cliffordstudio

Muzenest Cliffordstudio

Muzenest Cliffordstudio

Cliffordstudio Kempenaerstudio

Cliffordstudio Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio Kempenaerstudio

Cliffordstudio Kempenaerstudio Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Overzicht van de eigen inkomsten van Stichting Muzenis Verhuur Verhuur Cursusgeld Advieswerk Recettes en uitkoopsommen Verhuur Cursusgeld Muzenis Artist Management Recettes en uitkoopsommen Verhuur Diverse inkomsten Muzenis Artist Management Recettes en uitkoopsommen Diverse inkomsten Verhuur Recettes en uitkoopsommen Verhuur Recettes en uitkoopsommen Diverse inkomsten Verhuur Muzenis Artist Management Recettes en uitkoopsommen Diverse inkomsten Verhuur Recettes en uitkoopsommen Muzenis Artist Management Diverse inkomsten Verhuur Kempenaerstudio Recettes en uitkoopsommen Diverse inkomsten Verhuur Overzicht van de eigen inkomsten van Stichting Muzenis Recettes en uitkoopsommen Inkomsten uit verkoop inventaris Diverse inkomsten Verhuur Recettes en uitkoopsommen Verhuur Inkomsten uit verkoop inventaris Diverse inkomsten Diverse inkomsten Verhuur Diverse inkomsten Verhuur Recettes Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Diverse inkomsten Verhuur Recettes Diverse inkomsten Foyer Verhuur Recettes Foyer Diverse inkomsten 102 793 702 724 453 453 539 897 883 102 895 249 200 906 906 680 680 906 1.317 1.133 1.357 1.161 1.133 1.133 1.359 p.m. 3.537 p.m. 1.015 1.212 p.m. p.m. 1.703 1.359 1.812 1.124 1.223 1.812 1.529 5.417 9.136 9.179 1.586 3.398 9.378 2.976 2.945 2.945 2.265 2.265 2.265 2.503 1.317 2.265 1.062 9.061 2.265 3.537 6.796 1.069 4.983 9.061 2.374 2.747 2.747 4.530 9.025 2.536 4.858 6.787 2. 6.334 2.350 6.827 11.326 2.059 11.326 11.326 11.326 16.781 18.122 19.254 20.387 20.387 22.123 1 47.692 19.266 43.254 81.305 25.801

in natura € in natura € €

€ € €

€ € €

€ € € € € € € € € € € € € € € € € €

€ €

€ € € € € € € € € € € €

€ in natura € € € € €

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € p.m. € € € € € € € € € € € meente Amsterdam Financiële bron Donaties particulieren Donaties particulieren Donaties particulieren Donaties particulieren

Donaties particulieren A’dams FondsA’dams voor de Kunst

Donaties particulieren Fonds Zomerpostzegels

Donaties particulieren Inst. voor Theateronderzoek

Donaties particulieren AFK

Donaties particulieren Inst. voor Theateronderzoek Anjerfonds Stichting Pro Musis Gemeente Amsterdam Inst. voor Theateronderzoek Donaties particulieren

Prins Bernhard Fonds Gemeente Amsterdam

Donaties particulieren Stichting Kinderpostzegels AFK Anjerfonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Inst voor Theateronderzoek

Fonds Zomerpostzegels Donaties particulieren Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam

Donaties particulieren Donaties particulieren Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark

Bureau Maatwerk Donaties particulieren

Donaties particulieren Anjerfonds Donaties particulieren Bureau Maatwerk VSBfonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark

Bureau Maatwerk Donaties particulieren Donaties particulieren Donaties bedrijven in natura Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Bureau Maatwerk Heb hart voor je stad Triodos Bank Donaties particulieren Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Wijkcentrum H. de Groot Donaties particulieren Bureau Maatwerk Prins Bernhard Fonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Ge Gemeente Amsterdam

NV Werk g ‘Niem. begint in Carré’ Subsidie voor: Schilderwerk Stichting Algemeen Briefpapier Muzenest Stichting Algemeen Engel met Eend dansproductie Stichting Algemeen Piano Stichting Algemeen Vergane Glorie danstheaterproductie Stichting Algemeen Matthias Mohr choreografieopdracht Stichting Algemeen Onderzoeksproject begin- nende theatermakers Geluidsapparatuur Revox bandrecorder Werk Ervarings Plaats Flierevogel Stichting Algemeen Mercedes vrachtbus danstheaterproductie Werk Ervarings Plaats Stichting Algemeen Het Verhaal van Hans (regie) Het Verhaal van Hans (fotografieopdracht Leonie Ravestein) Het Verhaal van Hans (drukkosten affiche/programma) Het Verhaal van Hans (voorstellingssubsidie) Banenpoolbegeleiding Werk Ervarings Plaats Het Verhaal van Hans Dansvloer (bewegingstheater) Tienjarig bestaan Banenpoolbegeleiding Werk Ervarings Plaats Stichting Algemeen Lichtapparatuur Westerpark Danst Banenpoolbegeleiding Banenpooler Gordijnactie Stichting Algemeen Geluidsapparatuur Stichting Algemeen Banenpooler Tribune De Ruimte Voorstellingen in en opbouw van De Ruimte Schooltheater Westerpark Banenpooler Stichting Algemeen Foyer De Ruimte Foyer en kleedkamer Kindervoorst. op zondag Schooltheater Kijk op de Wijk Kunstwerk voordeur Incidentele verhuur Banenpooler Foyer De Ruimte Da Stichting Algemeen Kindervoorst. op zondag Schooltheater Kijk op de Wijk Incidentele verhuur Stichting Algemeen Uitg. Niem. begint in Carré Stichting Algemeen Banenpooler Apparatuur Cliffordstudio Kindervoorst. op zondag Schooltheater Kijk op de Wijk Podiumroute Westerpark Incidentele verhuur Stichting Algemeen ID-baan Jaar Overzicht van de aan Stichting Muzenis verstrekte donaties en subsidies 1983 1984

Subtotaal 1985

1986 Subtotaal

1987

Subtotaal

Subtotaal 1988

Subtotaal 1989

1990

Subtotaal

1991

Subtotaal

Subtotaal

1992

Overzicht van de aan Stichting Muzenis verstrekte donaties en subsidies Subtotaal 1993

1994 Subtotaal

1995 Subtotaal Subtotaal

1996

1997

Subtotaal

Subtotaal 1998

Subtotaal 1999

2000

Subtotaal

Subtotaal 48 871 732 124 703 918 601 483 368 .353 905 686 7 3.172 3.714 2.361 1.618 6.121 6.357 4.512 3.342 9.376 3.199 7.601 7.425 8.150 3.067 5.825 2.295 3.300 2.885 2.607 5.403 4.954 4.500 11.374 8.260 57.353 4.086 75.119 65.713 15.754 64.331 64.510 13.484 54.636 68.862 68.029 87.877 84.213 67.308 91.956 84.565 60.858 94.800 115.462 € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € Overzicht €

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

inkomsten Eigen Eigen inkomsten € 1.360.905 Overzicht van de eigen inkomsten van Stichting Muzenis Recettes Verhuur Foyer Cursussen Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Cursussen Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Cursussen Donaties Diverse inkomsten Recettes Verhuur Overzicht van de eigen inkomsten van Stichting Muzenis Foyer Cursussen Donaties Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Cursussen Donaties Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Cursussen Donaties Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Cursussen Donaties Diverse inkomsten Verhuur Foyer Recettes Cursussen Donaties Diverse inkomsten 0 161 359 750 74 685 200 000 1.315 5.715 1.925 1.145 1.250 3.032 1.500 1.496 17.727 2.200 11.170 3. 2.000 3.000 13.510 2.000 9.000 18.122 12.232 6.000 33.523 35.112 11.670 17.989 17.989 21.997 18.782 27.291 11.790 22.110 12.570 16.655 27.614 11.830 10.570 11.450 18.342 23.891 22.164 22.386 12.500 43.265 23.447 19.484 10.494 11.000 12.050 13.000 22.034 22.034 22.034 15.000 28.022 20.966 28.022 15.000 15.000 22.980 15.000 15.000 15.000 15.000 12.000 97.310 93.107 25.000 25.000 98.850 141.795 176.281 108.565 126.091 101.846 € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

€ € € € € € € € € € €

€ € € € € € € € € € € € € €

€ € € € € € € €

€ € € € € € € € € €

€ € € € € € € € Muzenis € Donaties particulieren Anjeractie Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam

NV Werk Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark p.m. (2001) Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam NV Werk Donaties particulieren Syntens VSB-fonds Schipholfonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam

NV Werk Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Prins Bernhard Fonds Gemeente Amsterdam Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark

NV Werk Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam NV Werk VSB Fonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Stadsdeel Westerpark

Gemeente Amsterdam VSB Fonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam

Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark VSB Fonds Gemeente Amsterdam Stadsdeel Westerpark VSB Fonds Stichting DOEN Gemeente Amsterdam

€ 1.230.256

en subsidies en Donaties Donaties

1983 - 2008-baan Stichting Algemeen Stichting Algemeen Kindervoorst. op zondag Schooltheater Kijk op de Wijk Podiumroute Westerpark Economische Werkplaats Incidentele verhuur ID-baan Kindervoorst. op zondag Voorstellingssubs. Krulletjes Schooltheater Kijk op de Wijk ARBO-wetgeving Inbraakvergoeding Economische Werkplaats Zwevende vloer Gr. Studio Incidentele verhuur ID-baan Cliffordstudio Rode loper actie Website De Ruimte (optimaliseren) Stoelen De Ruimte Schooltheater Kindervoorst. op zondag Compensatie teruglopende werk- geversvergoeding Werk N.V. Aanpassingen m.b.t. De Economische Werkplaats Tentoonstelling binnentuin Inbraakbeveiliging Incidentele verhuur Diversiteitsbudget ID Schooltheater Kindervoorst. op zondag Apparatuur Cliffordstudio Compensatie teruglopende werk- Incidentele verhuur geversvergoeding Werk N.V. Diversiteitsbudget Coördinator Economische Werkplaats Culturele Zeepkist Schooltheater Kindervoorst. op zondag ID-baan Compensatie teruglopende werk- geversvergoeding Werk N.V. Verbouwing Cliffordstudio Incidentele verhuur Diversiteitsbudget Coördinator Leergeldtraject van de ID-baan Economische Werkplaats Kindervoorst. op zondag Schooltheater Incidentele verhuur Brandveiligheid wCTA Leergeldtraject van de Arbeidsplaats Economische Werkplaats Kindervoorst. op zondag Schooltheater Incidentele verhuur wCTA Arbeidsplaats

Leergeldtraject van de Schooltheater Kindervoorst. op zondag Economische Werkplaats Incidentele verhuur wCTA wCTA wCTA Arbeidsplaats Overzicht van de aan Stichting Muzenis verstrekte donaties en subsidies 2001 Totaal

Subtotaal 2002

2003

Subtotaal

Subtotaal

2004 Overzicht van de aan Stichting Muzenis verstrekte donaties en subsidies

2005

Subtotaal

2006

Subtotaal

2007

Subtotaal

Subtotaal 2008

Subtotaal - 3 24 24 747 747 567 272 272 247 109 270 625 95 245 505 984 442 409 984 .406 1.551 3.133 1.112 2.178 1.365 2.961 2.734 1.109 5.165 3.218 1.834 1.807 5.559 2.623 2.415 1.266 1.965 1.001 2.764 2.258 1.689 1 6.807 8.508 11.571 2.848 2.208 13.551 2.609 4.062 4.808 31.314 35.515 27.793 27.336 4.948 26.357 10.514 12.320 16.978 32.358 43.674 55.291 14.789 26.997 58.031 42.473 50.943 51.721 21.779 46.398 11.285 43.167 59.947 37.106 55.189 51.266 51.091 63.110 20.924 52.465 43.426 61.160 44.298 € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

Muzenest Muzenest

Muzenest Cliffordstudio

Muzenest Cliffordstudio

Muzenest Cliffordstudio

Cliffordstudio Kempenaerstudio

Cliffordstudio Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio Kempenaerstudio

Cliffordstudio Kempenaerstudio Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Cliffordstudio

Overzicht van de eigen inkomsten van Stichting Muzenis Verhuur Verhuur Cursusgeld Advieswerk Recettes en uitkoopsommen Verhuur Cursusgeld Muzenis Artist Management Recettes en uitkoopsommen Verhuur Diverse inkomsten Muzenis Artist Management Recettes en uitkoopsommen Diverse inkomsten Verhuur Recettes en uitkoopsommen Verhuur Recettes en uitkoopsommen Diverse inkomsten Verhuur Muzenis Artist Management Recettes en uitkoopsommen Diverse inkomsten Verhuur Recettes en uitkoopsommen Muzenis Artist Management Diverse inkomsten Verhuur Kempenaerstudio Recettes en uitkoopsommen Diverse inkomsten Verhuur Overzicht van de eigen inkomsten van Stichting Muzenis Recettes en uitkoopsommen Inkomsten uit verkoop inventaris Diverse inkomsten Verhuur Recettes en uitkoopsommen Verhuur Inkomsten uit verkoop inventaris Diverse inkomsten Diverse inkomsten Verhuur Diverse inkomsten Verhuur Recettes Diverse inkomsten Verhuur Recettes Foyer Diverse inkomsten Verhuur Recettes Diverse inkomsten Foyer Verhuur Recettes Foyer Diverse inkomsten 102 793 702 724 453 453 539 897 883 102 895 249 200 906 906 680 680 906 1.317 1.133 1.357 1.161 1.133 1.133 1.359 p.m. 3.537 p.m. 1.015 1.212 p.m. p.m. 1.703 1.359 1.812 1.124 1.223 1.812 1.529 5.417 9.136 9.179 1.586 3.398 9.378 2.976 2.945 2.945 2.265 2.265 2.265 2.503 1.317 2.265 1.062 9.061 2.265 3.537 6.796 1.069 4.983 9.061 2.374 2.747 2.747 4.530 9.025 2.536 4.858 6.787 2. 6.334 2.350 6.827 11.326 2.059 11.326 11.326 11.326 16.781 18.122 19.254 20.387 20.387 22.123 1 47.692 19.266 43.254 81.305 25.801

in natura € in natura € €

€ € €

€ € €

€ € € € € € € € € € € € € € € € € €

€ €

€ € € € € € € € € € € €

€ in natura € € € € €

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € p.m. € € € € € € € € € € € meente Amsterdam Financiële bron Donaties particulieren Donaties particulieren Donaties particulieren Donaties particulieren

Donaties particulieren A’dams FondsA’dams voor de Kunst

Donaties particulieren Fonds Zomerpostzegels

Donaties particulieren Inst. voor Theateronderzoek

Donaties particulieren AFK

Donaties particulieren Inst. voor Theateronderzoek Anjerfonds Stichting Pro Musis Gemeente Amsterdam Inst. voor Theateronderzoek Donaties particulieren

Prins Bernhard Fonds Gemeente Amsterdam

Donaties particulieren Stichting Kinderpostzegels AFK Anjerfonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Inst voor Theateronderzoek

Fonds Zomerpostzegels Donaties particulieren Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam

Donaties particulieren Donaties particulieren Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark

Bureau Maatwerk Donaties particulieren

Donaties particulieren Anjerfonds Donaties particulieren Bureau Maatwerk VSBfonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark

Bureau Maatwerk Donaties particulieren Donaties particulieren Donaties bedrijven in natura Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Bureau Maatwerk Heb hart voor je stad Triodos Bank Donaties particulieren Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Wijkcentrum H. de Groot Donaties particulieren Bureau Maatwerk Prins Bernhard Fonds Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Stadsdeel Westerpark Ge Gemeente Amsterdam

NV Werk g ‘Niem. begint in Carré’ Subsidie voor: Schilderwerk Stichting Algemeen Briefpapier Muzenest Stichting Algemeen Engel met Eend dansproductie Stichting Algemeen Piano Stichting Algemeen Vergane Glorie danstheaterproductie Stichting Algemeen Matthias Mohr choreografieopdracht Stichting Algemeen Onderzoeksproject begin- nende theatermakers Geluidsapparatuur Revox bandrecorder Werk Ervarings Plaats Flierevogel Stichting Algemeen Mercedes vrachtbus danstheaterproductie Werk Ervarings Plaats Stichting Algemeen Het Verhaal van Hans (regie) Het Verhaal van Hans (fotografieopdracht Leonie Ravestein) Het Verhaal van Hans (drukkosten affiche/programma) Het Verhaal van Hans (voorstellingssubsidie) Banenpoolbegeleiding Werk Ervarings Plaats Het Verhaal van Hans Dansvloer (bewegingstheater) Tienjarig bestaan Banenpoolbegeleiding Werk Ervarings Plaats Stichting Algemeen Lichtapparatuur Westerpark Danst Banenpoolbegeleiding Banenpooler Gordijnactie Stichting Algemeen Geluidsapparatuur Stichting Algemeen Banenpooler Tribune De Ruimte Voorstellingen in en opbouw van De Ruimte Schooltheater Westerpark Banenpooler Stichting Algemeen Foyer De Ruimte Foyer en kleedkamer Kindervoorst. op zondag Schooltheater Kijk op de Wijk Kunstwerk voordeur Incidentele verhuur Banenpooler Foyer De Ruimte Da Stichting Algemeen Kindervoorst. op zondag Schooltheater Kijk op de Wijk Incidentele verhuur Stichting Algemeen Uitg. Niem. begint in Carré Stichting Algemeen Banenpooler Apparatuur Cliffordstudio Kindervoorst. op zondag Schooltheater Kijk op de Wijk Podiumroute Westerpark Incidentele verhuur Stichting Algemeen ID-baan Jaar Overzicht van de aan Stichting Muzenis verstrekte donaties en subsidies 1983 1984

Subtotaal 1985

1986 Subtotaal

1987

Subtotaal

Subtotaal 1988

Subtotaal 1989

1990

Subtotaal

1991

Subtotaal

Subtotaal

1992

Overzicht van de aan Stichting Muzenis verstrekte donaties en subsidies Subtotaal 1993

1994 Subtotaal

1995 Subtotaal Subtotaal

1996

1997

Subtotaal

Subtotaal 1998

Subtotaal 1999

2000

Subtotaal

Subtotaal 49 Kunst in de realiteit, een kwestie van geld?

50 Kunst in de realiteit, een kwestie

van geld? Stoomstoring (2009)

51 Op punt van vertrek; Kijk op de Wijk (2000)

Het vak is

publiekLeergeldtraject i.s.m. het VSB vinden Fonds Als onderdeel van De Economische Werkplaats konden (oud)cursisten studio qua ondernemerszin waren en (oud)huurders van de Cliffordstu- opgevallen, de financiële mogelijk- dio door stichting Muzenis worden een zakelijke invalshoek de carrière- heid bieden om hun initiatieven uitgenodigd deel te nemen aan het kansen van theatermakers vergroot. verder uit te werken zonder eerst een komt is er geen match mogelijk. Het Leergeldtraject. Het is één van de Tijdens dit onderzoek werd bekeken, lang traject voor fondsenwerving te is de ervaring van Muzenis, dat als doelstellingen van stichting Muzenis of door het inzetten van leergeld in maker in kwestie artistiek en zakelijk moeten doorlopen. Voorwaarde was, iemand werkelijk artistieke potentie om onderzoek te doen ten behoeve combinatie met begeleiding op het vooruit kon helpen, mits het binnen dat de deelnemer in spé bereid en heeft de omgeving ook enthousiast van individuen en groepen, die zich zakelijke vlak de creativiteit bevor- het leergeldconcept paste. Muzenis ondernemend genoeg was om uit de wordt en zich voor zo iemand gaat op cultureel gebied willen ontplooi- derd wordt. Kan deze aanpak een liet zich graag verrassen! Door con- eigen directe omgeving onder bege- inzetten en probeert om het soms en. Het VSBfonds stelde Muzenis in aanvulling zijn op de ontwikkeling frontatie met de – vaak weerbarstige! leiding een startbedrag bij elkaar te onmogelijke mogelijk te maken. Het de periode 2006 t/m 2009 financieel van podiumkunstenaars op weg – praktijk zou moeten blijken waar de brengen, dat binnen het leergeldtra- is altijd weer mooi om dat te zien in staat om de werkplaats verder uit naar cultureel ondernemerschap? zich ontwikkelende initiatieven thuis- ject vervolgens aangevuld werd. De gebeuren, maar het aanboren van te bouwen en onderzoek te doen. Beïnvloeden artistiek en zakelijk on- horen: in het theater of op plekken vraag: ‘wat wil ik waarom wanneer die bronnen is vaak niet vanzelf Tijdens onze cursussen bleek dat de dernemerschap elkaar positief? Het elders in de maatschappij. en voor wie gaan maken?’ gaat veel sprekend. Hulp diende geboden en- kloof tussen opleiding en praktijk in Leergeldtraject was vier jaar in bewe- concreter leven als er tegelijkertijd wegen gewezen. Daar was mede dit de meeste gevallen onverminderd ging, omdat tussentijdse uitkomsten over geld nagedacht moet worden, traject voor. groot is. Muzenis wilde podiumkun- meegenomen werden bij het werken dat uit de directe persoonlijke sfeer Met het leergeld kon naar keuze stenaars, die tijdens de cursussen of met volgende kandidaten. van de maker zal moeten komen. van de deelnemer een idee worden tijdens het repeteren in de Clifford- Het selectiecriterium is bij deze werk- Juist met relatief kleine bedragen als uitgewerkt tot een voorstellingscon- wijze in feite de eigen omgeving van leergeld wilde Muzenis laten zien, dat cept, een proefvoorstelling worden de cultureel ondernemer in spé, want gemaakt of bv. een nieuwe werkwijze als die niet met steun over de brug worden uitgeprobeerd. In principe was echter alles bespreekbaar dat de

52 In het najaar van 1999 verscheen Niemand begint in Cliffordstudio, die een economische werkplaats wil zijn Carré, met als ondertitel: Berichten vanuit de basis. Het en ook wordt er gesproken over cultureel ondernemer- was een uitgave n.a.v. het vijftienjarig bestaan van de schap, lang voordat dat salonfähig werd. Van de kant van stichting in 1998 en behandelde de filosofie van Muze- de kunstinstellingen ondervindt Muzenis alleen maar nis m.b.t. het op eigen benen gaan staan in de kunst in weerstand. Zo laat in het begin van deze eeuw een me- relatie tot de vaak harde economische werkelijkheid, dewerker van de Amsterdamse Kunstraad in een gesprek getrouw aan de gedachte die ten grondslag lag aan de nog weten, dat zolang er het woord ‘economisch’ in een naam Muzenis: ‘geïnspireerd worden door de Muze geeft aanvraag staat, er nooit geld zal komen vanuit het Am- muizenissen’. sterdamse Kunstenplan. Onderdeel van deze publicatie vormde een verslag van Maar tot op de dag van vandaag komt het overgrote de studiedag, die onder dezelfde naam een jaar eerder deel van de studenten van kunstvakopleidingen op het ter gelegenheid van het derde lustrum was gehouden. gebied van de podiumkunsten zakelijk met twee linker- Daar werd o.a. de vraag onderzocht, of beginnende ma- handen na de studie op straat te staan. Was dat vroeger kers geholpen zouden zijn met een bescheiden startbe- geen probleem, omdat een beperkt aantal studenten drag van duizend gulden aan het begin van een creatief werd opgeleid voor een plek bij bestaande gezelschap- proces en wat ze daar mee zouden doen. Als afsluiting pen, met de explosieve groei van opleidingen en een werd een plan gelanceerd voor een ‘proeffonds’, waar verminderde vraag aan de afzetkant ligt die situatie al laagdrempelig wat startkapitaal te krijgen zou zijn voor jaren anders. een eerste onderzoek, zonder een heel traject voor subsi- die bij fondsen te moeten doorlopen. De meeste fondsen Al in 1985 waren er binnen de stichting vergevorderde zijn ook niet geïnteresseerd in het verstrekken van kleine plannen om een cursusserie zakelijke vaardigheden bedragen, want dat is veel te bewerkelijk en dus duur. op te zetten. Tegelijkertijd bleek er iemand binnen de Die ‘fondsendrempel’ werd indertijd al hoog gevonden Kunstenbond van de FNV bezig iets soortgelijks op te door de deelnemers en helaas heeft Muzenis moeten zetten onder de naam Het spel en de knikkers, een les- constateren, dat die de laatste tien jaar alleen maar ho- senserie die tot op heden – maar nu onder de vlag van ger is geworden. Zie hierover de bijdrage van Johanna Kunstenaars&Co2 – kan worden gevolgd. Na een gesprek Breek elders in dit boek. werd besloten, dat als er al een cursus zou worden aan- geboden op zakelijk vlak, er voor Muzenis op dat mo- De basis voor deze gedachtegang werd gelegd in de ment geen taak meer zou liggen. De doelstelling, het net- tweede helft van de tachtiger jaren, toen Muzenis zich werk en het productieapparaat van de bond leken garant kon ontwikkelen via laagdrempelige, kleine bedragen te staan voor toegankelijkheid voor de doelgroep. Toch voor zowel een productie als voor een onderzoek van kwamen er in de loop der jaren signalen binnen, dat de de stichting naar hoe onderlegd de beginnende profes- cursusinhoud over de hoofden van in elk geval een deel sionele makers waren op economisch vlak en waar de van de deelnemers heen ging, omdat het te theoretisch hiaten in kennis zaten. Dat kon met geld van het Insti- werd gevonden. De informatie ging het ene oor in en het tuut voor Theateronderzoek van Jan Kassies.1 De stichting andere uit. Misschien had dat te maken met het feit, dat pleitte namelijk al vanaf 1988 voor beter onderwijs op podiumkunstenaars anders in het leven staan dan beel- zakelijk vlak binnen kunstopleidingen, zoals o.a. blijkt dend kunstenaars, die meer met het idee vertrouwd zijn uit een artikelenserie in het Muzenisbulletin in de pe- dat ze hun eigen onderneming zullen moeten opzetten. riode 1989/1990, waarin een redactrice in Amsterdam Zij zijn doorgaans bij dit soort cursussen in de meerder- Het vak is op bezoek gaat bij achtereenvolgens de Toneelschool/ heid. Er bleef bij beginnende theatermakers, die in de Kleinkunstacademie, De Mimeopleiding en de Rietvel- Cliffordstudio langskwamen om studioruimte te huren, dacademie. Beginnende makers, die in de Cliffordstudio duidelijk behoefte aan kennis en hulp bestaan. Maar wat kwamen werken, hadden nagenoeg zonder uitzondering bewoog Muzenis om in 2001 te beginnen met de opzet last van het feit, dat ze niet voor de harde praktijk waren van De Economische Werkplaats, terwijl tezelfdertijd opgeleid. Al vroeg is er in diverse notulen sprake van de vanuit de overheid geld vrijkwam in het kader van de publiek vinden (1999)

53 Statement regelingen rond de Wet Inkomen Kunstenaars (WIK)3 opleiding voor staan, want zonder ‘afnemers’ zal geen en per januari 2002 Kunstenaars&Co het licht zag? Deze duurzaam bestaan op eigen benen in de kunst mogelijk Manja Bedner organisatie, die speciaal voor de economische kant van blijken te zijn. de kunstpraktijk is opgezet, zou toch alle andere inspan- Hier onderscheidt Muzenis zich met al haar activiteiten Toen ik naar de Toneelschool ging ver- wachtte ik een vak te leren. Het vak ningen op dit vlak overbodig maken, net als het initiatief van andere werkplaatsen. Er wordt niet primair begeleid van theatermaker in al zijn aspecten van de vakbeweging in 1985? Waarom zou hier nog een richting kunstcircuit, maar richting samenleving als ge- en dimensies. De opleiding bleek in taak liggen voor Muzenis? heel, waar dat kunstcircuit deel van uitmaakt. Waar zou mijn visie behoorlijk eendimensio- naal te zijn. Ik leerde uitsluitend de een specifieke scheppende impuls het best tot zijn recht kneepjes van het vak binnen de vier Het antwoord werd jaren later indirect gegeven door een kunnen komen en wortel kunnen schieten? Wie zouden muren van het theater. Hoe dit zich deelnemer aan het Leergeldtraject van De Economische er waarom in geïnteresseerd kunnen zijn? Wie zouden er verhoudt tot de realiteit, de maat- schappij waarin we een voorstelling Werkplaats, waar dit stuk verder over zal gaan. Hij zei: waarom aan willen meebetalen? plaatsen, werd buiten beschouwing ‘Op het conservatorium werd ik gezien als kunstenaar, Dat betekent niet, dat kunstenaars er niet voor zouden gelaten. bij Kunstenaars en Co als zakenman en bij Muzenis mogen kiezen om zich niets aan te trekken van hun Ik had het vak pas ten dele geleerd. Ik kon niet voor mijzelf zorgen met dit als mens’. Een mens met een creatieve drang, die wor- omgeving en te scheppen van binnen uit en eventueel vak. Ik was een kind. stelde om daar een vorm voor te vinden en daar hulp tegen de klippen op, op hoop van zegen. De vraag, wie bij kon gebruiken4. Binnen de werkplaats wordt het dat zal betalen, staat in dat geval op de voorgrond en Toen ik daarna Theaterwetenschap- pen ging studeren, verwachtte ik onderwijs direct gekoppeld aan de praktijk, wordt het daar zal toch, zeker in deze tijd, een antwoord op moe- de rest van het theatervak te leren. alleen gegeven door docenten, die aan den lijve hebben ten worden gevonden. Het is juist een uitdaging voor de De studie bracht veel verdieping meegemaakt wat het is om een eigen onderneming op werkplaats om daarover met iemand mee te denken en en nieuwe inzichten over het vak van theatermaker, maar nog steeds te starten en wordt het gegeven in groepjes van lotge- te kijken, of het creëren van een dergelijke vrije ruimte in grotendeels binnen het theater. Ik noten, die ook aan het zoeken zijn op dit vlak. Maar ook dit geval te realiseren is. kon hoogdravende verhandelingen wordt zoveel mogelijk geprobeerd om de mens te blijven houden en nachten filosoferen, maar had nog steeds niet het gevoel het zien achter de kunstenaar en wat er authentiek is aan die Onder wat voor omstandigheden worden mensen wer- vak volledig te beheersen. Ik was specifieke mens. De cursisten hebben nagenoeg allemaal kelijk creatief? In de loop der jaren is in de praktijk ge- een puber. een afgesloten podiumkunstopleiding op Hbo-niveau en bleken, dat ‘creatief’ in dit verband ruim dient te worden

Bij Muzenis heb ik mijn opleiding daarmee, als het goed is, een bewijs dat ze wat kunnen opgevat. Het gaat daarbij niet alleen om de inhoud van voltooid. Daar leerde ik volledige op artistiek vlak. Daar zou Muzenis zich in principe ver- hetgeen gecreëerd wordt, maar ook om het zelf kunnen verantwoordelijkheid te nemen der niet mee hoeven te bemoeien. creëren van de levensomstandigheden, waaronder dat voor alle aspecten van mijn werk als theatermaker, binnen het theater Toch past hier wel een kanttekening. Toen Jan Kassies in proces duurzaam zijn beslag kan krijgen. Zo werd tijdens en in relatie tot de buitenwereld, 1966 directeur van de Amsterdamse Theaterschool werd, de studiedag ter gelegenheid van het vierde lustrum van waarin ik met mijn werk inmiddels hing hij op de deur van elk klaslokaal een briefje met de stichting in 2003 onder de titel Stroomopwaarts met een bestaan heb opgebouwd. Ik ben 7 volwassen geworden. de tekst: ‘Waarom?’ Het was geen grap, hij was oprecht ‘Tien uit duizenden’ gezocht naar welke persoonlijke nieuwsgierig naar de reden waarom zijn studenten zo eigenschappen hadden gemaakt, dat deze tien artistieke nodig theater wilden maken. Meer dan het leren van mensen zich een eigen plek hadden veroverd in de sa- een ambacht, ging het hem om het stimuleren van de menleving en hun eigen geld konden verdienen, zowel authenticiteit van de kunstenaar. ‘Dat vergt talent’, zei hij, binnen als buiten het kunstcircuit. De deelnemende tien ‘maar belangrijker is de ontwikkeling van karakter.’5 actoren waren allen (oud)huurders, die Muzenis al lang Die vraag naar het ‘waarom?’ lijkt gezien de grote aan- kende en gevolgd had in hun ontwikkeling en verder een tallen studenten heden ten dage nog veel urgenter. In diverse groep belangstellenden. De kroon op het onder- hoeverre hebben afgestudeerden ook werkelijk wat te zoekswerk kon vanaf 2006 echter gezet worden met het vertellen op artistiek gebied? Het lijkt er vaak meer op, Leergeldtraject van De Economische Werkplaats. Hiermee dat de (onbewuste) reden om een dergelijke opleiding heeft Muzenis van het VSBfonds de mogelijkheid gekre- te volgen eerder gezocht moet worden op het vlak van gen om onderzoek te doen naar de wisselwerking tussen de persoonlijkheidsontwikkeling. Nu is er niets mis met de hier beschreven Muzenisfilosofie en het ter beschik- kunstzinnige vorming op Hbo-niveau, maar die afkorting king kunnen stellen van kleine bedragen, zoals bepleit in staat voor beroepsonderwijs en hoe zit het met de be- het Proeffondsplan van 1999. Dit onderzoek zou aanvan- roepsmogelijkheden? In 1989 maakte Muzenis zich daar kelijk bij het ter perse gaan van dit lustrumboek zijn af- al zorgen over en die zorgen zijn er twintig jaar later niet gerond, maar het heeft in 2008 n.a.v. de gevolgen van de minder op geworden6. Sinds enkele jaren starten ook al- kredietcrisis voor het VSBfonds een half jaar vertraging lerlei mbo-scholen theateropleidingen en mensen zonder opgelopen. Voor de grote lijn, die hier geschetst wordt, opleiding kunnen hun talent laten ontdekken en exploi- heeft dat echter geen consequenties. teren via diverse tv-formats. De vraag naar het ‘waartoe?’ dringt zich inmiddels op. Van negenentwintig deelnemers zijn de profielen met hun ervaringen met dit traject opgenomen en hun ver- De Economische Werkplaats werd opgezet met die vraag halen spreken voor zich. De kern van het traject werd in het achterhoofd. De confrontatie, die daar plaatsvindt gevormd door het achterbanplan, waarmee deelnemers tussen de dromen, vage plannen en hooggespannen aan de slag zijn gegaan om een basisbedrag bij elkaar te verwachtingen met de praktijk van letters, cijfers, vergun- brengen voor het kunnen uitvoeren van hun artistieke ningen, ruimte en tijd blijkt door veel van de cursisten idee. Het geld werd vervolgens tot een maximum van op prijs te worden gesteld. De werkplaats werkt voor € 1.250,- gematcht. Op blz. 75 is een lijst van bedachte en podiumkunstenaars en dan vooral voor de makers onder voor het grootste deel ook uitgevoerde ideeën opgeno- hen. De werkplaats verheldert en zorgt, dat men leert men. Als uitgangspunt voor de leergelders diende het in focussen. Welke cursus, workshop of praatplaats er ook 1984 uitgevoerde achterbanplan van stichting Muzenis, gevolgd wordt, het gaat feitelijk alsmaar om hetzelfde: want het betreft hier een idee, dat ook de basis heeft wie, wat, waar, wanneer, waarom, waartoe en op welke gelegd onder de eigen ontwikkeling van de stichting. wijze? Verder wordt er ter inspiratie middels een overzicht op Daarbij gaat het aan de ene kant om die mens met zijn blz. 48 en 49 inzicht gegeven in de financiële ontwikke- of haar artistieke, in het beste geval authentieke, impuls ling van Muzenis vanaf het allereerste begin wat betreft en de samenleving aan de andere kant, waar die impuls de verhouding schenkgeld, eigen verdiend geld en ont- op de één of andere manier zal moeten landen en als vangen subsidies. Op subsidie als bron van financiering het kan wortel schieten. Zoals een andere deelneemster wordt nader ingegaan in het stuk Dakpan-financiering. aan het Leergeldtraject het omschreef: ‘Het vak is publiek Kern daarbij is de eigen kracht, die ook van de deelne- vinden!’ Dat is de opgave waar kunstenaars na hun 54 Statement mers aan het leergeldtraject gevraagd wordt. Voordat er geschikt voor een werkweek van 60 uur of meer – geen ergens subsidie voor wordt gezocht, moet duidelijk zijn uitzondering – en als iemand bv. als danseres haar inko- Mendel wat het initiatief op eigen kracht vermag. men moet verdienen en ze is blessuregevoelig, dan is dat Het mes sneed bij de begeleiding via het achterban- een probleem als er ook nog tijd voor eigen werk gezocht Hardeman planconcept aan twee kanten. De deelnemers werden wordt. Dat is dan misschien niet allemaal haalbaar. Zon- zo gedwongen zich op de omgeving te richten met hun der inzicht in hoe de eigen gezondheid op peil te hou- Op mijn kunstopleiding leerde ik te plannen, wat regelmatig angst en weerstand opriep. den, is er vaak minder gelegenheid om geld te verdienen, zoeken naar ‘wie ben ik als Kunste- naar’. Daarna kreeg ik bij Kunstenaars Om die te overwinnen was soms (veel) tijd nodig, die want ook overwerktheid en ander geestelijk ongemak & Co de vraag: ‘wie ben ik als Zaken- gezien de looptijd van het traject gelukkig ook gegeven ligt regelmatig op de loer. De balans lag voor elke deelne- man’. kon worden. Aan de andere kant kon men de ervaring mer anders, maar is voor de zelfstandige culturele onder- Ik ploeterde mezelf in een spagaat: Strategisch Werken aan m’n Carrière, opdoen, dat als die hobbel eenmaal genomen was er nemers, die de meesten zijn of willen worden, essentieel De Plicht om Eigenzinnig en Uniek te inderdaad steun kwam, zowel materieel als immaterieel. om in het oog te houden. Zijn, Netwerken, Product- en Markt- Meer dan eens werd men verrast over hoeveel geld er denken: allemaal begrippen waar ik uit mezelf nooit op zou zijn gekomen, binnenkwam. Binnen de begroting van het project was Binnen Muzenis functioneerde een kerngroep, die het maar die nu mijn scheppingsdrang gerekend op € 30.000,-, maar bij het ter perse gaan van project intern regelmatig evalueerde. Zo werd een leef- wilden sturen. dit boek stond de teller al op meer dan € 50.000,-. tijdsgrens voor deelname van veertig jaar niet opportuun Maar op een mooie dag zat ik plotse- ling in het Leergeldtraject. Alwaar geacht, maar blijkt in de praktijk, dat er geen oudere Mariëtte Wildeboer me vroeg wie ik Waar het werken volgens het leergeldprincipe ook deelnemers zijn geweest en dat drie deelnemers in de nou eigenlijk was als Mens. En toen geschikt voor blijkt is paradoxaal genoeg het tegengaan loop van het traject die leeftijd hebben bereikt. De jong- werd alles anders. van de overproductie op de langere termijn. Op de korte ste deelnemer was eenentwintig jaar toen zij begon. De Ik kan me niet herinneren in het Leer- termijn lijkt het namelijk, of er alleen maar méér produc- twintigers gaan er meer van uit, dat wat ze willen ze wel geldtraject ooit het woord carrière te tie gestimuleerd wordt. Door de opgedane ervaringen zal lukken en de dertigers hebben inmiddels geleerd, dat hebben gehoord. De uitgangspunten zijn anders. Ik ervaar vooral tijd en en de gevolgde cursussen krijgen deelnemers echter een er veel (doorzettingsvermogen) bij komt kijken om de vertrouwen om mijn eigen weg te realistischer kijk op hun artistieke mogelijkheden in rela- eigenheid echt naar buiten te brengen en over het voet- gaan – met hard vallen en weer op- tie tot inkomen. Niet iedereen is bereid om jaren achter licht te krijgen. De kerngroep concludeerde in een van de staan, en zonder vrijblijvendheid of soft gepraat. Alles waar ik tegenaan elkaar van weinig geld rond te komen en doorlopend in vergaderingen, dat ‘de persoonlijke ontwikkeling van de loop wordt feilloos opgepakt, de kern onzekerheid te zitten over de continuïteit van hun werk; kunstenaar de Kunst was’, een echo met andere woor- wordt er ogenblikkelijk uitgelicht en uitgaan van subsidie als basis is aantoonbaar een on- den van het citaat van Jan Kassies op de voorgaande het is onmogelijk er omheen te pra- ten. En toch verloopt dit zo helder en betrouwbare bron van inkomsten. Werken in de schep- bladzijde: ‘belangrijker is de ontwikkeling van karakter’. menselijk dat het altijd weer voelt als pende kunst gaat gepaard met offers brengen en jezelf De selectie van de deelnemers was in dat opzicht vooral een bevrijding. in materieel opzicht beperkingen opleggen. Het doel van gedaan op de inschatting van de aanwezigheid van ‘cul-

In 2006 volgde ik een soortgelijk het leergeldtraject was per persoon te bekijken, of het turele ondernemerszin.’ Wat de zakelijke aspecten betreft traject in het Walter Maashuis in Bilt- initiatief vanuit de offerfase in de quittefase kon komen was er in te veel gevallen sprake van wat de kerngroep hoven. Erg duur, maar betaald door en of er op termijn een verdienfase in zou zitten. In de ‘economisch analfabetisme’ heeft gedoopt. Hoewel la- het Scholingsfonds voor Kunst en Cul- tuur. Als ik dat vergelijk met het Leer- offerfase kost het de initiatiefnemer(s) naast de tijd, die cunes op dat terrein verwacht werden op grond van de geldtraject kiept de weegschaal haast er in gestoken wordt ook geld om een productie van de langjarige ervaring van Muzenis, was de mate van achter- om. Het Leergeldtraject staat in mijn grond te krijgen. In de quittefase kost het nog steeds de stand vaak te groot om bij te kunnen spijkeren binnen de ogen voor: doelgericht, systematisch, on-vrijblijvend, diepgravend, veel tijd, maar worden de productiekosten gedekt en hoeft er beperkte tijd, die binnen de begroting van het leergeldtra- intensiever, goedkoper, langduriger – geen eigen geld meer in gestoken te worden, terwijl bij ject hiervoor beschikbaar was. Er zou afhankelijk van de en met een gegarandeerde creatieve de verdienfase ook de tijd, die er in een project gestoken persoon twee- tot viermaal zoveel tijd nodig zijn geweest uitkomst die is ingebed in de wereld om ons heen. Wie zorgt ervoor, dat wordt, (deels) betaald wordt. Alle tijd betaald krijgen om tot voldoende geïnternaliseerde kennis te komen. na de onderzoekfase er meer mensen op een redelijk niveau zou heel mooi zijn, maar wordt Als deze op de praktijk gerichte ontwikkeling niet vanaf van dit traject kunnen profiteren? bij deze doelgroep zelden bereikt; er zijn doorgaans ook dag één op de theaterscholen in de toekomst zal worden Scholingsfonds voor Kunst en Cultuur of Kunstenaars&Co – doe iets! andere inkomstenbronnen nodig. meegenomen, zal hier niet veel verandering in komen. In hoeverre een deelnemer het zich op termijn zou kun- nen permitteren om kunst te maken werd onderzocht Bij de deelnemers, bij wie gaande het traject het kwartje middels persoonlijk opgestelde tijds-, geld- en gezond- op zakelijk vlak viel, ontstond het besef, dat er wat hun heidsbegrotingen. In alle gevallen werkten de leergelders artistieke ontwikkeling betreft niet meer van project naar in een gemengde beroepspraktijk, waarbij ze diverse project zou moeten worden gedacht. Een idee vereist vaardigheden en werkzaamheden combineerden om in een meerjarenplanning om tot financiële levensvatbaar- hun onderhoud te voorzien. Van de vierendertig geselec- heid te komen. Ook het constant hameren op het feit, teerde deelnemers zaten er tegelijkertijd vier ook (een dat er beter één keer in de drie jaar wat goeds gemaakt deel van de looptijd) in de WWIK. Het nadenken over kan worden dan elk jaar wat middelmatigs, scherpte de bovenstaande begrotingen hielp met het onderzoek naar waarneming voor het feit, dat in een cultureel klimaat de persoonlijke ‘vrije ruimte’ om op termijn te kunnen van overproductie met jou als maker tien, zo niet hon- blijven maken. De basis is de geldbegroting, want als er derd anderen op de stoep staan bij werkplaatsen, impre- geen geld is om van te leven houdt het al gauw op. Hoe- sariaten, theaters etc. Het goed afronden van projecten, veel geld heeft men absoluut nodig (minimumbegroting) het op de hoogte houden van de achterban van de ont- en wat zou ideaal zijn (maximumbegroting)? Hoeveel wikkelingen, communicatie in het algemeen: op dat vlak tijd heeft men nodig om dat te verdienen met wat voor valt er nog een wereld te winnen voor de meeste leergel- soort werkzaamheden? Hoeveel energie kost dat? Hoe ders. Het argument, dat dit allemaal te veel zou zijn voor gaat men sowieso met zijn tijd om? artistieke zielen en dat dit alles hen uit handen genomen Een eye-opener voor alle docenten onder de deelnemers zou moeten worden, gaat alleen voor een kleine groep was het uitzoeken wat ze per uur verdienden, als ze bijzonder getalenteerden op. Het interessante feit is ech- naast effectieve lestijd ook voorbereidingstijd, reistijd en ter, dat ook bij deze kleine groep het ‘achterbanprincipe’ overlegtijd met opdrachtgevende instanties ed. op een werkt: in dat geval gaan mensen uit de professionele rijtje zetten. Dat bleek per uur vaak heel wat minder dan omgeving zich inzetten om te helpen het talent tot ont- het in eerste instantie leek, vooral als een lesopdracht wikkeling te brengen, omdat ze benieuwd zijn naar wat buiten de eigen standplaats was aangenomen. Het bege- het te zeggen zal hebben. In het verleden van Muzenis is leiden en regisseren van amateurproducties is ook vaak dat één keer voorgekomen bij een Amerikaanse danser/ tijdsverslindend. Wil men tijd en energie overhouden choreograaf, maar toen hij na tien jaar Nederland terug- voor ‘eigen’ werk, dan moet er ook naar de gezondheid ging naar New York ging zelfs hij alsnog een opleiding worden gekeken. Niet iedereen is fysiek of geestelijk ‘kunstadministratie’ volgen. 55 Statement Wat is in dit verband overigens echt de ruimte geven? Een paar leergelders kwam tot de teleurstellende conclu- Margriet sie, dat het opgepikt worden door een gevestigde kunst- instelling geen garantie geeft, dat hun werk ook beter Dantuma gezien wordt. Sterker nog, wat zij dachten dat een kans was, bleek uit te lopen op een deceptie. Vaak werden ‘Mijn grote doorbraak kwam met het spelen van Andy Warhol in ‘Het gedane beloften niet nagekomen of rezen er onverwacht beste uit A’, een grote productie bij de financiële problemen, omdat er (te) hoge eisen gesteld Profielen tentoonstelling ‘Other voices, other werden aan de productie. rooms’ in het Stedelijk Museum in 2007...... niet’ Jan Kassies gaf in zijn tijd echt de ruimte voor ontwik- Eindelijk!! keling en daar is een hele generatie artistieke mensen, Eindelijk is ie in zicht! Daar, aan de horizon, zie ik hem. waaronder schrijfster dezes, hem tot op de dag van Groots en blinkend in de zon! vandaag dankbaar voor. Vanaf 1990 ging hij op zoek naar Het gouden schip! een mogelijke opvolger en daarover voerde hij diverse ge- Eindelijk!!! Nu zal ik mijn gedroomde haven vol sprekken, o.a. met mij. Ik voelde me vereerd, begreep wel goud, geluk, sterrendom en eindeloze wat hij op dat vlak in Muzenis en mij zag, maar voelde aandacht bereiken! me daar met mijn veertig jaar op dat moment te jong leergeld- Maar zodra ik aan boort ben gegaan, voor; ik had nog te weinig praktische ervaring opgedaan en mijn schip koers zet, zie ik de op alle vlakken van het productieproces. Daarbij kwam, eerste druppels op de bodem dat de ontwikkeling van Muzenis in volle gang was en verschijnen. Dit schip is geloof ik niet helemaal alle ideeën, die daaraan ten grondslag lagen, nog lang waterdicht. niet tot bloei waren gebracht. Toch heb ik het gevoel, En al dat goud... dat ik nu met het Leergeldtraject en met de ruimte, die als ik het aanraak blijven er grote stukken aan mijn handen plakken. deze werkwijze geeft, in de geest van Jan Kassies met de Een minieme blinkende vernislaag deelnemers heb kunnen werken. Het Instituut voor The- verhult rot hout. ateronderzoek bekommerde zich te weinig om de zake- Nee, erger nog: papier!! Dit schip zuigt zichzelf vol, en zal lijke aspecten en vooral de verantwoording achteraf liet spoedig uit elkaar vallen! regelmatig te wensen over bij de makers die hij onder- deelnemers steunde. Maar het was een werkend ‘intendantenmodel’: Nog voor ik goed en wel besef dat het hier grondig mis is, hang ik als een je had als maker af en toe een inspirerend gesprek met aapje aan de mast. Het enige dat nog een wijs mens en je kon weer een jaar vooruit, want als boven het wateroppervlak uitsteekt. je idee klopte bij de ontwikkeling van je initiatief, kreeg

Er zit dus niets anders op dan terug je ook een zakje schenkgeld mee. Je werd persoonlijk te zwemmen naar mijn nogal karige gezien, gehoord en verder geholpen en dat niet eenmalig, haven vol noeste arbeid, liefdewerk maar over een langere periode. Dat is wat werkt en daar oud papier en een halve paardenkop die ernaar zit te kijken. Wonden kan natuurlijk geen onpersoonlijke commissie tegen op. likken. Ik maar wachten op het schip van Er kan als afsluiting van het Leergeldtraject van De Econo- goud, en dan komt ie – eindelijk – mische Werkplaats van stichting Muzenis i.s.m. het VSB- en dan blijkt ie een illusie. fonds maar één conclusie zijn. Laten we vanuit diverse Dat was dus totaal niet wat ik had subsidiebronnen zoveel mogelijk inspirerende mensen verwacht. Ik dacht ‘je wacht, dan komt het voor telkens vijf jaar met een budget op pad sturen om schip met goud, en dan ben je kunstenaars vooruit te helpen, op basis van hun uit binnen’. ervaring voortgekomen persoonlijke uitgangspunten.

In mijn haven ligt een klein, maar Werk bijvoorbeeld met makers, die na hun opleiding solide roeibootje, met alles erop en in een periode van minimaal drie jaar twee projecten 1 Jan Kassies (1920-1995) was cultuurfilosoof. Hij was eraan: een houten bankje, riemen, op eigen kracht en met eigen geld hebben gemaakt en zelfs een klein roer, en mogelijkheid directeur van de Federatie voor het plaatsen van een mast. Voor daarmee doorzettingsvermogen hebben getoond. Geef ze voor Kunstenaarsverenigingen, als je een zeil weet te bemachtigen. daarna eerst een op maat gesneden soort leergeldtraject was medeoprichter van de Tja. Boekmanstichting, algemeen en vervolgens pas, als ze na zo’n jaar of vijf nog steeds secretaris van de Raad voor Ik wil maar zeggen: je kunt eindeloos bevlogen, maar ook met een helderder zicht op hun plek de Kunst, directeur van de wachten op het schip met goud en in de maatschappij verder willen, toegang tot subsidie Toneelschool Amsterdam, voorzitter van de VPRO en een grote kans lopen dat het schip indien noodzakelijk. Doe dat vervolgens niet op project- van papier blijkt te zijn, of erger nog: van het Stimuleringsfonds nooit verschijnt. basis, maar ga in principe voor een periode van vijf jaar voor Nederlandse Culturele Je kunt ook in een roeibootje de zee met vooral ook de dertigers in zee. Geef ze alleen een Omroepproducties. Voor de PvdA zat hij in de Eerste Kamer. Hij leidde op gaan. artistieke coach als ze daar zelf behoefte aan hebben; de De kans dat je een nieuwe haven het Instituut voor Theateronderzoek bereikt – mooier, groter, met meer meesten willen persoonlijk het artistieke wiel uitvinden van 1970-1992. mogelijkheden, met mensen die je en al doende leren. Blijf als subsidiegever op gezette tij- 2 Kunstenaars&Co stimuleert en herkent – is stukken groter. ondersteunt kunstenaars bij het den meedenken en er zal véél tot bloei komen. Het gaat ontwikkelen van economische er primair om de verbinding met de mensen aan te gaan zelfstandigheid, o.a. via www. en als dat lukt, zal er ook ‘publiek’ gevonden worden, in beroepkunstenaar.nl. 3 Sinds 2006 de WWIK, de Wet welke vorm dan ook. Werk en Inkomen Kunstenaars. 4 Zie ook Mariëtte Wildeboer in Mariëtte Wildeboer Niemand begint in Carré: Het spel om de knikkers. 5 Passie voor Kunst, Marian Buys, Volkskrant d.d. 15-6-1996. 6 Verslag studiedag Terug naar Af? Over de beroepsmogelijkheden van beginnende podiumkunstenaars in de jaren negentig, ter gelegenheid van het eerste lustrum. 7 De teller van het aantal huurders in de Cliffordstudio sinds 1986 stond op dat moment op 1079. 56 Profielen leergeld- deelnemers In eerste instantie dacht ik dat theater de acteurs- meer heb opgepakt. Toch kan ik mij voorstellen Tijd en ruimte voor het opleiding was, tot ik geattendeerd werd op de dat ik op een gegeven moment op een punt Leergeldtraject gezocht opleiding theaterdocent. Vanwege de maakge- kom, waarbij ik een project onder leiding van richte wijze van werken, is dit voor mij de juiste het Leergeldtraject wil opzetten. Maar daar moet keuze geweest. ik eerst de juiste tijd en concentratie voor vinden.” Inmiddels ga ik alleen de theaterkant op. Er zitten zeker overeenkomsten tussen psychologie en theater: het draait om menselijke omgangs- Verantwoordelijkheid vormen, intuïtie en processen. Je hebt een berg nemen en dóen! materiaal en gaat vervolgens op zoek naar patro- nen. Psychologie heeft mij gevormd en het ana- lytische denken beïnvloedt onbewust mijn werk- wijze. Toch heb ik het idee dat ik met theater Ilgın Abeln (Amsterdam, 1979) nu meer kan zeggen. [email protected] Op dit moment neem ik deel aan een groot Leergeldtraject 2008-2009 internationaal project, waarin in verschillende landen een deel gemaakt wordt van een voor- “Doordat ik in Amsterdam ben opgegroeid is stelling, die uiteindelijk in zijn totaal gespeeld multiculturaliteit voor mij heel vanzelfsprekend. gaat worden in Brazilië. Wij werken aan de hand Het is een verrijking en heeft veel invloed op het van Visconti’s film Rocco en zijn Broers. Ik werk werk dat ik maak. Ik zie het terug in hoe ik met hiervoor in zowel Nederland als Turkije. Migra- mensen werk, in het eten, de omgangsvorm, tie speelt hierin een grote rol, een thema dat humor en gezelligheid. Ik ben wel Nederlandse, mij persoonlijk vanwege mijn multiculturele maar geen Hollandse; door mijn moeder ben achtergrond erg aanspreekt. ik ook Turkse. Dit geeft verschillende visies: in Arjen Arnoldussen Nederland ben ik een chaoot, maar in Turkije Ik ben met het Leergeldtraject begonnen, omdat (Wageningen 1980) vinden zij mij zeer gestructureerd. ik ondersteuning zocht voor een theateroplei- [email protected] ding, die ik op de langere termijn in Turkije wil Leergeldtraject 2008-2009 Alhoewel ik mijn hele schooltijd veel aan theater oprichten. Toen ik afstudeerde in 2008 aan de heb gedaan en de theatermaker al op de kleuter- Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten had “Sinds ik theater maak, ben ik bezig met het school geboren was, ben ik na de middelbare ik nog geen goed zicht op hoe ik de dingen, die aanscherpen, inzetten en vormgeven van mijn school psychologie gaan studeren. Ik kom uit ik wilde doen, moest vormgeven, ook financieel keuzes. Het is een zoektocht naar wat ik precies een gezin waar iedereen gestudeerd heeft en niet. Het enige dat ik wist was, dat ik geen les wil zeggen. Theater moet vanuit mijn buik ko- mijn moeder hechtte waarde aan wetenschap- wilde geven. Het Leergeldtraject leek een inte- men, zodat er een verhaal verteld wordt, dat ik pelijk denken. Theater zou misschien te op- ressante route te zijn om hier achter te komen. de moeite waard vind. pervlakkig kunnen zijn. Als specialisatie koos ik Alhoewel de gesprekken helder maakten hoe ik kinderpsychologie dat – toen ik stage liep – in- vooral praktisch aan de slag moest gaan, heb Na mijn middelbare school durfde ik niet direct eens een beroep bleek te zijn, in plaats van iets ik op een gegeven moment besloten om af te naar de toneelschool te gaan. Dat was nog een dat ik naast mijn sociale leven deed. Dit vond haken. In mijn privéleven vonden een aantal onbereikbare wereld, die je niet zomaar binnen- ik een enigszins enge gedachte en besefte me, grote en heftige ontwikkelingen plaats en de stapte. Dus ging ik een vriend achterna naar dat ik veel liever van theater mijn beroep wilde perikelen met het VSBfonds zorgden voor stag- Groningen om daar geschiedenis te studeren. maken, omdat ik dit zag als een onderdeel van natie. Daarnaast liepen er zoveel projecten en Ook al was dit een fijne en goede studie, toch mijn leven. werk dat ik het Leergeldtraject uiteindelijk niet bleef het theater jeuken en deed mij er toe 57 besluiten om auditie te doen voor de deeltijd- Wat voor mij het Kamertheater zo speciaal opleiding van de Toneelschool Maastricht Balanceren tussen illusie en maakt, is dat er op zo’n manier contact ge- (afgestudeerd in 2007). De bevrijding was, dat ik werkelijkheid maakt kan worden met het publiek, dat het daar werd aangesproken op mijn hele zijn: mijn zich bewust wordt van de eigen invloed op de lichaam en fantasie, in plaats van alleen mijn ontwikkeling van de voorstelling. Op deze ma- denkvermogen. Dat de energie, magie en onver- nier gaat theater verder dan alleen maar amuse- klaarbaarheid centraal stonden in plaats van de ment en kan men geraakt worden. onderzoeksvragen. Geschiedenis ben ik echter niet vergeten; tegelijk Het Leergeldtraject gaat voor mij over ‘theater met het afstuderen in Maastricht heb ik mijn in de wereld plaatsen’. Letterlijk heeft dit te doctoraal geschiedenis gehaald. Daarnaast maken met het vinden en behouden van een zou ik geschiedenis en theater graag meer met publiek. Dit gaat veel verder dan alleen maar elkaar verbinden door bijvoorbeeld te werken geld genereren. Niet geld, maar een publiek is met historische personen. Op deze manier essentieel om theater te kunnen maken: je kunt zouden psychologie en geschiedenis dichter bij wel mooie voorstellingen maken, maar men elkaar kunnen komen. moet deze wel zien. Voor mijn achterbanplan heb ik mijzelf de vraag In mijn werk moet de mens verantwoordelijk- gesteld waarom ikzelf het leuk zou vinden om heid nemen voor zijn eigen geluk en mag hij Manja Bedner (Laren 1967) het Kamertheater te steunen en wanneer ik nooit de omgeving de schuld geven van onge- www.kamertheater.nl geld zou geven. Dit kwam naar boven omdat ik luk. Dit positieve thema plaats ik vaak in sombere Leergeldtraject 2006-2008 wel aan goede doelen geef, maar het vaak veel stukken: De nacht, de moeder van de dag (Lars leuker vind om een straatartiest geld te geven Norén) was mijn afstudeervoorstelling en ook “Om mij als meisje te onderscheiden van een of iemand die iets moois maakt. Vervolgens in de productie Er zal iemand komen (Jon Fosse), oudere en een jongere broer, ging ik op jonge heb ik de oude club ‘Vrienden van het Kamer- die ik tijdens het Leergeldtraject maakte, kwam leeftijd naar de Balletacademie van het Konink- theater’ nieuw leven ingeblazen en onder an- deze thematiek terug. lijk Conservatorium in Den Haag. Ik logeerde deren hen aangeschreven. Deze warme mailing Tegelijkertijd met oudstudiegenoot Jacqueline regelmatig bij Peter van der Linden, acteur bij werkte fantastisch: al snel was er voldoende Korevaar begon ik met het Leergeldtraject. Al toneelgroep De Appel en eigenaar van een klein geld om een volgende kindervoorstelling te langere tijd hadden wij plannen om gezamen- verteltheater in zijn eigen huis. Een huis vol maken: Koning Arthur. lijk een voorstelling te maken. Wij zijn wel inspiratie, maar een in mijn ogen veel te klein De gesprekken met Mariëtte hebben mij een individueel in het Leergeldtraject gestapt, om toneel. Als klein meisje wist ik dat ik het anders aantal flinke schoppen gegeven om de ‘afge- op die manier ons gezamenlijk proces in een zou doen: ik zou een podium willen met ruimte sproken weg’ daadwerkelijk te gaan bewande- persoonlijke ontwikkeling te plaatsen. Aan Er om beelden te maken. Op deze manier werd len. Binnen het Leergeldtraject heeft de Spiritu- zal iemand komen werkten wij als collectief, het verteltheater van Peter van der Linden een ele Praatplaats een bijzondere rol gespeeld in wat een interessante en leuke tijd opleverde. voorbode van het Kamertheater. mijn persoonlijke en theatrale ontwikkeling.” Ik vind dat wij een mooie voorstelling heb- ben gemaakt en ben blij met alles wat ik heb Ik ben een positief ingesteld mens en wil graag geleerd. De samenwerking met begeleider Rob op deze manier tegenover elk dal staan. Ik wil de Graaf was voor mij zeer waardevol. Toch mensen liever op een spoor zetten, in plaats van hebben wij besloten om niet als collectief door alleen maar aanstoot te geven. Toen ik afstu- te gaan. De combinatie was uitgeput en er was deerde in 1992 aan de Toneelschool Maastricht, niet genoeg motivatie. Dit is een heldere keuze stond deze houding lijnrecht tegenover die geweest, waar ik geen spijt van heb. Daarnaast van de gevestigde orde: de regisseurs van toen sluit ik voor de toekomst niets uit. wilden choqueren en geen catharsis bewerkstel- ligen. Ik had een hekel aan dit soort theater en Het Leergeldtraject heeft mij de vraag doen dacht dat ik nooit meer theater zou maken. De ‘haastdraak’ voorbij stellen wat ik wil en wat er in het theaterveld Maar ook theaterbloed kruipt waar het niet leeft. Dit brengt een relativering met zich mee, gaan kan. Als aanvulling op de toneelschool ben waardoor ik afgestapt ben van het opkijken ik Theaterwetenschappen gaan studeren aan naar mensen in het veld, die ik respecteer. de Universiteit van Amsterdam (afgestudeerd in Het is een verhelderende gedachte dat dit ook 1997) en daar ontmoette ik mensen van een an- mensen zijn, die je kunt bereiken en die het in der kaliber, die op een andere manier nadenken de meeste gevallen leuk vinden om met jonge en filosoferen over theater. Een inspirerende tijd mensen samen te werken. die mij ook weer in de praktijk bracht: met een Het Leergeldtraject draait niet om geld. Wel om aantal studiegenoten ben ik een groep begon- ondernemen. Ondernemen is doen. Om dit te nen, waarmee wij op festivals door heel Europa kunnen, moest ik een drempel over. Dat deed speelden. ik op Koninginnedag 2008, waar ik samen met In diezelfde tijd startte ik samen met mijn man Jacqueline ‘poëzievoordrachten’ verkocht. We een theater in ons huis: het Kamertheater. Een verdienden er weinig aan, maar de dag was theater met een tribune voor 28 volwassenen zo leuk! De vraag: ‘wat wil ik doen?’ blijft aan- of 40 kinderen en een speeloppervlak van 2,5 wezig. Alleen weet ik nu hoe ik de rust moet bij 4 meter. Groter dan het verteltheater dat Katrien van Beurden (Amsterdam 1977) nemen om bij deze vraag stil te staan.” Peter van der Linden destijds had, maar ook www.teatropunto.net zeer intiem. Het publiek zit letterlijk op de huid Leergeldtraject 2007 – 2009 van de acteurs, dat zorgt voor een zeer intense Toen ik in 2000 na de acteursopleiding aan de vorm van spelen. In het Kamertheater maak Hogeschool voor de Kunsten Utrecht eenmaal ik kindervoorstellingen en voorstellingen voor als freelancer aan het werk was, zocht ik naast volwassenen. Bewust kies ik ervoor om mijn mijn freelance werk als actrice een collectief huiskamer niet als decor te gebruiken; er gaan met een spelersfilosofie. Ik wilde zo het spelers- luiken voor de boekenkast en ik draai de bood- vak en het theatermaken verder onderzoeken, schappenleitjes om. Op deze manier is er de uitproberen en samen als groep ontwikkelen. mogelijkheid voor transformatie en staat het Ik ging naar Italië om mij te verdiepen in de privéleven niet in de weg. commedia dell’arte, wat van oorsprong een 58 acteurstheater is. Ik ontmoette hier Carlos mediacollectief Nerdlab (www.nerdlab.nl). Het García Estévez en zijn gezelschap Teatro Punto. Vertrouwen om voor een eigen is fantastisch om te werken met mensen die Teatro Punto bestond al een aantal jaren en identiteit te staan helemaal meegaan in mijn idee en daarnaast had verschillende standplaatsen in Europa met eigen initiatieven komen. gehad. Vrij snel besloten Carlos en ik om samen Daarnaast was het financiële aspect van het het gezelschap en de methodiek voort te zetten Leergeldtraject belangrijk voor mij. Om geld in onder een gedeeld artistiek leiderschap vanuit te zamelen bij vrienden en familie moet je heel Amsterdam. Wij hebben hier mensen van ver- wat overwinnen. Je moet achter jezelf gaan schillende disciplines en met verschillende nati- staan en je afvragen, hoe je jouw product kan onaliteiten om ons heen verzameld; spelers, delen, wat je anderen wil geven. Nu besef ik: regisseurs, maskermakers, een dramaturg etc. het is belangrijk genoeg wat ik doe. Ik kan nu Door het fundament van de moderne com- de stap naar buiten maken. media dell’arte techniek, waar Carlos al lange Voor het achterbanplan wilde ik mensen zo tijd aan bouwde, traden wij direct met een betrokken maken, dat het meer is dan alleen helder artistiek beeld naar buiten en konden geld geven. Naar een idee van Maaike van de we verder bouwen en onderzoeken wat het Westeringh hebben wij een sponsordans op de commedia dell’arte vandaag de dag is, met en Lenneke Bisschop (Herveld 1983) Nieuwmarkt georganiseerd. Wij hebben zo lang zonder maskers. www.kudde.info mogelijk gedanst zonder te eten of te drinken. Leergeldtraject 2008-2009 Mensen konden ons sponsoren per kwartier Het is een bewuste keuze geweest zonder dat wij dansten en verder konden zij voor geld subsidie te werken, aangezien we heel graag “Mensen dansen op muziek. Dit gegeven wil ‘props’ inbrengen, die wij dan meenamen in onafhankelijk wilden zijn. Om te kunnen gaan ik omdraaien. Wat als de dans muziek gene- onze performance. Uiteindelijk heb ik vijf uur en staan waar we willen, was het belangrijk reert. Door middel van elektronica die op mijn gedanst en samen hebben we ruim € 1.500,- voor ons om op eigen krachten te leren je the- lichaam bevestigd is, beïnvloed ik het geluid. binnengehaald! Het was ook zo’n bijzondere er- atergezelschap in leven te houden. Met onze Dit geluid wordt op zijn beurt bewerkt door de varing, omdat wij vanuit allerlei (onverwachte) achterbanplannen hebben we in binnen- en muzikant, die als het ware zijn interpretatie van hoeken aangemoedigd werden! buitenland veel geld kunnen genereren. Het het gegeven aan mij teruggeeft. Op deze manier Ik wil nu ook een sponsorsysteem opzetten in is, zoals Mariëtte zo goed zegt, ‘warm geld’; de ontstaat een gesprek tussen de danser en de de kunstwereld, wat ons minder afhankelijk mensen die het geven zijn echt betrokken. muzikant. Een gesprek dat begint als een hel- gaat maken van subsidies. Het idee van geld Organisatorisch zat het echter nog niet hele- dere dialoog, waarbij er gereageerd wordt met vragen aan familie en vrienden deed mij den- maal goed. Omdat wij zonder subsidie werkten, de opgenomen geluiden van de danser, als een ken aan een boek dat ik gelezen heb over de zeiden wij op alles wat ons aangeboden werd schuivende rug of een stampende voet. Daarna boeddhistische Zen Peacemakers Orde. Om aan ‘ja’, waardoor we onnodige risico’s namen. Hier- wordt het een discussie van dans en geluid, een bepaald project deel te nemen moeten door waren wij eigenlijk niet eerlijk naar ons- waarbij uiteindelijk onduidelijk wordt van wie deelnemers geld inzamelen bij vrienden en zelf en naar het concept toe. Door veel te snel de impuls nu komt. Het stuk sluit af met twee familie. Ik citeer uit Erkennen wat is: ‘De vragers te (willen) gaan, raakte ik uitgeput en kreeg ik eigen interpretaties; danser en muzikant gebrui- stellen zich bloot aan afwijzing, woede en het gevoel, dat ik er tegelijkertijd wel en niet bij ken hun eigen idioom en geven hun perceptie. onverschilligheid. Maar het dwingt hen vooral was. Mariëtte noemde dit later het prototype zich af te vragen, waar ze mee bezig zijn. Ook van de ‘haastdraak’. De gesprekken met haar Ik ben een dansmaker. Wat ik doe is emotie hun vrienden stellen zich die vraag. En zo vindt tijdens het Leergeldtraject hebben mij gehol- maken met het pure lichaam. Ik werk met een er een verschuiving plaats in eenieders denkpa- pen om eerlijk te zijn naar mezelf. Een dag heeft eigen bewegingsidioom dat beïnvloed is door troon – en dat alles alleen maar omdat we geld maar een bepaald aantal uren en meer kun je verschillende dans- en andere kunstdisciplines. vragen.’ niet doen. ‘Het zit en komt goed, maar neem de Op de Fontys Dansacademie in Tilburg, waar ik Zelf ben ik sinds een jaar boeddhist bij het tijd’ – het bijzondere van dit besef vond ik, dat in 2005 afstudeerde, volgde ik de richting Uit- Nichiren Boeddhisme. Ik vind hierin het geloof het materiaal wat je ontwikkelt en maakt, op voerend Danstheater. Daarnaast volgde ik een dat ik al mijn grootste wensen kan omzetten in deze manier een veel grotere levensduur krijgt. Intensive Course op de School voor Nieuwe de praktijk. De afgelopen drie jaar heb ik nodig De verandering gaat dan vanzelf, in plaats van Dansontwikkeling (SNDO) en een oriëntatie- gehad om voor iets te gaan staan. Nu na drie dat ik het ben, die krampachtig een verandering cursus bij de Mime-opleiding van de Theater- jaar zoeken heb ik het vertrouwen om voor een probeert te bewerkstelligen. Niet voor niets ben school van Amsterdam. Ook werkte ik samen eigen identiteit te gaan!” ik nu al anderhalf jaar bezig met het maken van met verschillende muzikanten, theatermakers een onderzoeksvoorstelling, waarin ik volledig en beeldende kunstenaars. mijn ei kwijt kan. Door de tijd te nemen en te weten, dat die tijd er is, maak ik op een heel Een paar jaar geleden heb ik samen met ge- andere manier theater dan ik anders doe. Met luidskunstenaar Finsent van der Wees het eer- Teatro Punto gaan wij voorlopig door met rond- dergenoemde idee ontwikkeld, waarbij muziek reizen. Momenteel zijn we bezig met spelen in gecreëerd wordt door dans. Deze geluidskunste- Amerika en Europa en met een project waarin naar is helaas overleden, voordat wij dit project groepen uit Cyprus, Marokko en Tunesië betrok- samen konden uitvoeren. Terwijl ik bezig was ken zijn. In verschillende landen gaan wij op met het wijktheaterproject IKBLIK en hiervoor zoek naar de archetypes van nu en ontlokken aansluiting zocht bij wCTA, kwam ik in aanra- door middel van spelen de verhalen van daar.” king met het Leergeldtraject. Deze aanpak gaf de juiste stimulans om het lang gekoesterde idee op te pakken en ermee aan de slag te gaan. Ik had die stok achter de deur nodig. Dat dit pas drie jaar later is dan

dat het ontstond, klopt volgens mij. Ik heb nu het vertrouwen in mijzelf om dit werk te maken. Ik weet wat ik wil en leer mijn ideeën steeds meer te delen. Ik werk samen met mijn vriend, die ook geluidskunstenaar is (www. elektruck.nl), en krijg technische hulp van o.a. Martijn Kaars en Paul van Bavel van het multi- 59 nele spanning leidde, dat het moeilijk was de Meer begeleider dan schepper rode draad goed te bewaken en de kwaliteit Van object naar subject van mijn eigen artistieke product hiertegen te beschermen. Uiteindelijk stond de voorstelling er en werd er gedanst door heel het gebouw, maar was ik ge- vloerd. Mijn bestuur heeft zich naderhand ook hardop afgevraagd wat ik in mij heb, dat zij dit niet hebben zien aankomen. Hoe het mogelijk was dat ik de volledige verantwoordelijkheid nam over een voorstelling die a) met verschil- lende disciplines, b) op een zelfgeorganiseerde locatie was en waarvan ik c) de inhoud mede liet bepalen door iemand die ook zelf in mijn stuk meedanste. In het begin had ik het gevoel gefaald te heb- Saskia de Brauw (Amsterdam 1981) ben in het Leergeldtraject. Over elk doel wat www.saskiadebrauw.com Esther Borst (Amsterdam 1975) ik voor ogen had, was ik immers uitgegleden. Leergeldtraject 2008-2009 www.dansbalans.nl In plaats van de gesprekken met Mariëtte te Leergeldtraject 2006-2008 gebruiken om een pas op de plaats te maken, “Om een plek in de kunstwereld in te nemen, zorgden deze ervoor dat ik het gevoel had ach- moet je handig zijn en de juiste contacten vin- “Ik had een ideaalbeeld waarin ik, wanneer ik ter de feiten aan te lopen en constant brandjes den die bij je werk passen. Als kunstenaar ben een eigen stichting zou hebben, alleen maar te moeten blussen. Achteraf ben ik blij, dat ik je in eerste instantie niet dienend, maar zelf- artistiek kon bezig zijn met mijn eigen ideeën deze uitglijders heb kunnen maken en dat ik er scheppend. Daar moet je een plek voor vinden in plaats van met die van iemand anders. op deze manier goed achter ben gekomen wat in de wereld. Daarom richtte ik Dakini Beweegt op. Ik wilde ik wel en niet kan. Het Leergeldtraject heeft Maar toch geloof ik dat het uiteindelijk gaat danstheaterproducties maken, mijn artistieke voor mij veel meer van doen met het leren om de kwaliteit van wat je maakt en dat is ideeën in de praktijk brengen en had daarbij de keuzes maken, dan ergens in slagen of falen. een proces dat elke keer een stapje verder gaat. grote gesubsidieerde gezelschappen als voor- Toch moet ik zeggen dat mijn choreografische Beetje bij beetje ga je meer begrijpen hoe je beeld. Ook al wist ik rationeel dat dit nog lang én artistieke visie een behoorlijke deuk heeft jezelf in die wereld een plek kan geven. niet mogelijk was, toch had ik het idealistische opgelopen. Lange tijd heb ik gedacht dat ik dit beeld dat zoveel mogelijk mensen zich zouden nooit meer doe, tenzij ik een zakelijk leider vind Na een aantal jaar als model te hebben ge- gaan inzetten om mijn artistieke plannen te die tegenóver mij durft te staan en mij tegen- werkt, wilde ik zelf dingen maken. Lange tijd verwezenlijken. gas kan geven. ben ik een object geweest van iemand anders Wanneer je dan uiteindelijk zelf de choreogra- Dakini Beweegt staat inmiddels in de koelkast werk en voegde ik mij naar diens ideeën. In fieën maakt, de kaartverkoop doet, pleisters en de term ‘choreograaf’ heb ik van mijn visite- eerste instantie ben ik Kunstgeschiedenis gaan op de wonden van de spelers plakt, de ramen kaartje gehaald. Dat was een grote stap, maar studeren en vervolgens naar de Fotoacademie verduistert met ontelbare vuilniszakken, de ook een enorme opluchting. Ik maak nog wel gegaan. Omdat ik ontdekte dat ik met name bloemen koopt én het budget bijhoudt, kan er stukken, maar alleen in de context van mijn bezig was met de voorwaarden te scheppen eigenlijk niets anders volgen dan het crashen les praktijk of als coach. Ik werk nog steeds en ideeën te bedenken om een foto te kunnen van de trein. Dat is dan ook gebeurd. met veel liefde als dansdocent op scholen en maken, in plaats van de foto als doel op zich te Toen ik de cursus Begeleid een stichting oprich- ontwikkel mij tevens steeds meer als dans- en gebruiken, ben ik verder gaan zoeken. ten volgde bij de Economische Werkplaats, was bewegingscoach voor mensen, die met welke In 2008 ben ik afgestudeerd aan de Rietvelda- ik de eerste aan wie Mariëtte vroeg of ik wilde discipline dan ook op het podium staan en zich cademie, afdeling textiel. Textiel zie ik als iets deelnemen aan het Leergeldtraject. Het traject willen presenteren met meer zelfvertrouwen. ultiem vrouwelijks en dit vormde een schril stond nog in de kinderschoenen, maar ik twij- Momenteel ben ik bezig met een yogaopleiding contrast met de meer mannelijke fotografieaf- felde geen moment om deel te nemen. Ik was en ik hoop dat yoga in de toekomst een mooie deling. Textiel kan ik het best omschrijven als al een aantal jaar afgestudeerd aan de Voortge- plek kan gaan krijgen. Ik heb ruimte nodig om het lichaam in combinatie met architectuur. zette Opleiding Docent Dansexpressie (VODD, met de binnenkant van de mensen te werken Het heeft te maken met structuren, patronen, 2003) en ik wilde zelfstandig verder; mijn artis- en vind dit veel belangrijker en leuker dan het herhalingen, oppervlaktes en ruimte. Ik heb be- tieke ideeën en plannen op mijn eigen manier eindproduct. Bang om niet meer te dansen, hoefte aan schoonheid en harmonie en dit vind kunnen uitvoeren. Als zelfstandig ondernemer ben ik niet: ik heb nooit niet gedanst; ik danste ik hier in terug. Deze behoefte heb ik tijdens richtte ik Dansbalans op en de artistieke tak al voor ik kon lopen. Ik weet alleen nu dat ik de opleiding aan de Rietveld soms uit het oog hiervan werd Dakini Beweegt. veel meer een begeleider hiervan ben dan een verloren. Het leek of werk niet altijd schoon of Met Dakini Beweegt heb ik drie producties schepper. harmonieus mocht zijn. Sinds ik afgestudeerd gemaakt: twee kleinere onderzoeksprojecten en ben, kan ik mijzelf meer serieus nemen en durf een grote voorstelling. Met deze laatste voor- ik dingen die ik om mij heen zie, ruik, proef, stelling wilde ik danstheater maken; iets waar voel en hoor in te zetten. Hierdoor komt hoe ik dans, spel en ruimte samenkomen en wat niet leef en wat ik maak meer samen. Ik ben klaar in een studio speelt, maar op diverse plekken in met de rol van onzeker Rietveldmeisje en wil een gebouw. Na de twee onderzoeksprojecten nu graag naar buiten treden. dacht ik dat ik klaar was voor een grote totaal- Met deze instelling ben ik begonnen aan het voorstelling. Voor deze voorstelling gooide ik al Leergeldtraject, want ik was steeds zo onzeker mijn fantasieën op één hoop en nam de verant- als ik mijn eigen werk presenteerde. Daarom woordelijkheid voor alles. Ik stuurde iedereen ben ik gaan zoeken naar een vorm van presen- aan, maar niemand stuurde mij aan. Hierdoor teren die bij mijn werk past en waar vorm, ging ik grenzeloos aan het werk: ik had iets in inhoud en communicatie samenkomen. Met mijn hoofd en zodra dat er is, ga ik als een stier! hulp van mijn achterban heb ik daarom een Maar doordat ik als een stier ging, verloor ik al krant ontworpen die dient als mijn portfolio. snel de controle op mijn artistieke plan en er Deze krant wordt gedrukt in een oplage van was niemand die mij hierop kon wijzen. Daar- 500 stuks, is 32 pagina’s dik en zal verkocht naast kreeg ik ruzie met mijn hoogzwangere worden in verschillende winkeltjes en galeries. samenwerkingspartner, wat tot zoveel emotio- Door met de krant naar buiten te gaan, hoop 60 ik een grotere exposure te genereren voor mijn Door het regelmatige werk in de opera kon ik Omdat het lesgeven mij eerder goed af ging en werk en hiermee iets te kunnen geven, in tussendoor onbetaald eigen werk maken. Dit ik graag met kinderen omga, omdat ik speels plaats van alleen maar te vragen. kwam tot stand met subsidie en veel goodwill ben, en hou van vorm en structuur, koos ik van anderen. Zolang er nog weinig geld en veel voor de Pabo. In het theaterwerk heb ik vaar- Door Iris van Peppen ben ik in aanraking geko- liefde in omging was het als een warm bad. digheden ontwikkeld die ik goed kan inzetten men met het Leergeldtraject. Ik danste bij haar Toen ik een vaste relatie kreeg, koos ik voor voor de klas. Over een paar maanden ben ik en zij vroeg mij om met haar mee te denken en een gezin. Dat gaf een nieuwe wending in mijn afgestudeerd. Dan een baan op de basisschool werken aan haar solo-onderzoek. Omdat ik erg leven. Deze ervaring raakte iets in mij waardoor en... ook theater maken. Want dat zit in mijn van dans houd, was ik blij verrast dat zij mij ik anders ging denken. Diep in mijn hart wilde wezen. Op school met de kinderen, en ook vroeg. Maar we kenden elkaars werkwijze niet ik samen zijn en samen delen. Mijn werkzaam- buiten school, wanneer ik vrij ben. en de vraag die zij mij stelde was niet concreet. heden in de opera (overal in het land) werden Lange tijd dacht ik dat de vormen waarin wij lastig te combineren met een klein kindje thuis. bezig waren niet met elkaar samen gingen, Door mijn werkende partner kon ik nu wel maar op een gekke manier zijn deze twee met kiezen voor het leergeldtraject: mijn artistieke elkaar gaan communiceren. Daarnaast was ik werk serieuzer in de wereld gaan zetten. Daar- nog nooit met een performer een onderzoek mee werd ik tijdelijk financieel afhankelijk, met aangegaan. Het is best intiem om dan ineens het doel een inkomen te genereren uit Localita, met een (zwanger) lichaam in een ruimte mijn eigen onderneming. te zijn. Ik heb uiteindelijk de randen van het lichaam gezocht en geprobeerd om daar tijd Het Leergeldtraject stuurt haar deelnemers in aan te brengen. Het lichaam werd op deze aan op de combinatie van artistieke drive en manier een landschap, dat ik heb teruggebracht ondernemerschap. Met Localita maak ik poëti- naar lijnen en een punt. sche theaterscènes op locatie met live muziek. De ideologische realist Ik moest gaan bepalen wat de commerciële Op dit moment ben ik bezig om schaduwen waarde is van Localita. Wat eerst nog een in de stad te vangen. De schaduw van mijzelf inspirerende spanning gaf, botste al snel met in relatie tot oppervlaktes en structuren in de mijn innerlijk. Ik realiseerde me: Localita staat stad. Met deze lijnen zal ik tot een nieuw ver- voor kleinschaligheid en is niet bedoeld voor haal komen.” het nastreven van commerciële waarden. Ik wil niet groots en meeslepend; ik wil intiem en af- tastend. Ik wil niet veel en luid; ik wil eenvoud en verstilling. Alles wat er dan is, krijgt meer zeggingskracht. Daar werk ik in mijn voorstel- lingen naartoe en dan kan er plots ontroering ontstaan.

Wat heeft ontroering met commercie te ma- ken? Even dacht ik (hoopte ik) dat het dichtbij Theatermaker en leerkracht in elkaar lag: je wil mensen raken. Maar de doelen Margriet Dantuma (Leiden 1972) opleiding zijn anders. Bij de ondernemer is het geld, een [email protected] aards bestaan (op zich niks mis mee) en bij Leergeldtraject 2007-2009 de kunstenaar is het een persoonlijke emotie. Vluchtig en mysterieus. Tijdens het leergeld- “Op het Stedelijk Gymnasium van Leiden traject en met een gezin ervoer ik een te grote kwam ik voor het eerst in aanraking met thea- verantwoordelijkheid als artistiek ondernemer. termaken. Na al een keer afgewezen te zijn voor En ik ervoer geen vrijheid meer als kunstenaar. de jaarlijkse voorstelling, kreeg ik het jaar erop Kunst heeft een eigen plek in de maatschappij een rol met maar liefst één regel tekst. Toen en staat er eigenlijk boven: loskomen uit de tijdens een repetitie een scène helemaal vast- realiteit, vormgeven van de subjectieve bele- liep besloot ik een suggestie te doen en werd ving. Dat maakt het avontuurlijk, vrij en begeer- ik direct aangesteld als regieassistent. Vanaf Wendy van der Brugge lijk. De begeleiding van Mariëtte Wildeboer dat moment was me duidelijk dat ik een talent (Groningen 1969) is gericht op die puurheid, op datgene, wat bezat: regisseren. Ik wist dat ik van theater mijn [email protected] van binnen zit. Dat is heel waardevol geweest vak wilde maken. Leergeldtraject 2006-2007 in het maken van de belangrijkste keuze die volgde. Als ondernemer gaf Localita mij geen Voordat ik op de Toneelacademie van Maas- Direct na de Mimeopleiding heb ik drie jaar bevrediging. Ik was nog maar mondjesmaat tricht kwam, heb ik eerst Theaterwetenschap- lesgegeven op amateurtheaterscholen. Dat ging kunstenaar en ik miste werk met continuïteit pen in Utrecht gestudeerd en een parttime op- goed, maar toch had ik het idee dat ik teveel en inkomen. leiding gedaan aan een particuliere theateraca- met m‘n eigen creativiteit bezig was, te weinig demie. In Maastricht leek ik vanaf dag één ‘de met de leerlingen en hun ontwikkeling. Toen ik regisseur’ te zijn. Na mijn afstuderen in 2001 besloot te stoppen met lesgeven ben ik in de heb ik alles aangepakt wat op mijn pad kwam: opera gerold. Ik werkte gedurende zeven jaar als ik heb geregisseerd, gespeeld, geschreven, gaf freelancer in de functies van regieassistent, regis- workshops, werkte met professionele- en ama- seur, organisator en (assistent) stagemanager. teurspelers. Allemaal uit angst om op de bank Zelf mijn geld verdienen is voor mij altijd be- te belanden, maar ondertussen gaf ik mezelf langrijk geweest en heeft voor een groot deel de kans me heel breed te ontwikkelen, met mijn werkroute in het theater en de opera artistiek gezien veel mogelijkheden. Het waren bepaald. Ik heb daardoor een brede werkerva- leuke jaren, met veel chaos en veel gedoe. Een ring opgedaan en nieuwe talenten in mijzelf belangrijke meerwaarde van deze periode is ontwikkeld. dat ik heb geleerd om in opdracht te werken: mij aanpassen aan wensen, ideeën en stijlen van anderen, gaat me vrij gemakkelijk af.

61 Theater is voor mij het maken van een goed ik zakelijk leider en geen maker, maar ik heb en mooi kunstwerk. Een artistieke gebeurtenis. Jong & ambitieus wel theaterwetenschappen aan de Universiteit Het gaat erom dat je een vorm zoekt, waarin je van Amsterdam gestudeerd, met kunstbeleid mensen mee kunt nemen in een sfeer. Daar kan en management als afstudeerrichting (2007). je alle disciplines voor gebruiken: muziek, dans, Ik leid ook geen kunstenaarsbestaan, maar heb tekst etcetera. Samenwerken is hierin heel een vaste baan met een vast inkomen en een belangrijk. Als ik regisseer, ben ik niet het opper- gestructureerd levensritme. In het leergeldtra- hoofd, maar eerder de spil in het geheel; ieder- ject heb ik gemerkt, dat dit een groot verschil een die meewerkt moet de artistieke vrijheid maakt voor de invloed die Theatergroep Tho- hebben om uit te proberen en bij te dragen op mas heeft op mijn leven. Voor mij is het een zijn of haar manier. Uiteindelijk ben ik als regis- groep mensen waar ik in geloof en die ik zoveel seur wel degene die de knopen doorhakt. mogelijk wil laten groeien en ontwikkelen. In 2007 raakte ik betrokken bij een gigantisch Merel van Dijk (Diemen 1985) Het achterbanplan heeft mij geholpen een stap project: een voorstelling over Andy Warhol in [email protected] te zetten en mensen om geld te vragen. Een het Stedelijk Museum. Hoewel het project gou- Leergeldtraject 2008 – 2009 verrijking was het te ervaren, dat men het zelfs den bergen beloofde, was het achteraf gezien leuk vindt om geld te geven aan een goed pro- een onmogelijke opgave met scheve verhoudin- “Je bent jong en je wilt wat en mijn droom ject. Als plan hebben wij Maatjes S t/m XL ge- gen. Het betekende echter wel een kennisma- was het opzetten van een eigen theatergroep. worven: de vrienden van Theatergroep Thomas. king met het Leergeldtraject: samen met twee Op de Jeugdtheaterschool Amsterdam volgde Daarnaast verkochten wij op Koninginnedag anderen uit de Warhol-groep werd ik gevraagd ik een lesjaar waarin wij onder begeleiding een halve gedichten; men zocht de andere helft bij deel te nemen aan het traject. groep startten en een voorstelling produceer- andere klanten en mensen die de juiste com- Voor mij was dit de kans om eindelijk stil te den. Maar toen ik een paar jaar later aangaf binatie vonden, kregen een gratis kaartje voor staan bij wat ík wilde doen: het samenbrengen hiermee door te willen gaan, bleek dat ik dit de voorstelling. Voor het traject hebben wij de van mijn kwaliteiten en tot een eigen stijl ko- zelf mocht opzetten als ik vijftien deelnemers voorstelling Sproken gemaakt. Het was prettig men. Door de bijdrage van het achterbanplan verzamelde die allemaal dat we konden experimenteren met een nieuw kon ik een productie maken, waarbij ik als € 500,- zouden betalen. Ik kreeg tien mensen concept. Ik vond het heel interessant om een maker, schrijver en actrice betrokken zou zijn bij elkaar met elk € 100,-. Dus besloten we het keer met een groep professionele mensen te en waarin ik kon spelen, dansen en liedjes zelf te doen en werd Theatergroep Thomas een werken, die ook wat ouder waren. Zelf heb ik zingen. Ik kon langgekoesterde wensen realise- feit: voor € 1000,- maakten wij onze eerste meer afstand genomen als zakelijk leider en dat ren: samenwerken met de klassiek geschoolde productie Zie Mij Niet (2004). is me goed bevallen.” choreograaf Jean Louis Barning en muzikant en De ambitie met Theatergroep Thomas was zelf- geluidkunstenaar Joop van Dijk. En dat allemaal standig voorstellingen te maken zonder begelei- onder leiding van een geweldige regisseur: ding van een instituut, met hele jonge mensen; Mark Kingsford. de jongste was 16 jaar. Mensen konden zich Het werken was een groot feest, omdat al- inschrijven voor verschillende werkzaamheden, les bij elkaar kwam. Vroeger dacht ik dat een zodat je naast het spelen bijvoorbeeld ook soloperformer het moeilijkste beroep van de kostuums maakte. Daardoor ontstond er een wereld had, omdat hij er helemaal alleen voor grotere verantwoordelijkheid bij spelers en staat. Nu doe ik dit zelf en ben ik helemaal in medewerkers. We speelden in eerste instantie mijn element. Ik gebruik humor en vraag het in theater Perdu en het Pleintheater en stapten publiek via hun eigen fantasie mijn wereld in later over naar het Ostadetheater. Afhankelijk te gaan. van studies, doorstroming naar het kunstvakon- Mijn achterbanplan bestond uit een voorproefje derwijs en ambities stroomden mensen uit en van de productie die komen zou: op mijn eigen kwamen er nieuwe mensen bij. Daarnaast is verjaardag organiseerde ik De verjaardag van er een vaste kern van vier mensen, waaronder Krekel: een avond vol feest, muziek, theater en Roos van Rijswijk en ik, die de koers van The- een expositie. Dit zorgde voor een waanzinnige atergroep Thomas bepaalt. Per project worden Wie ben ik als mens? avond, waarbij ik ruim € 800,- heb opgehaald. nieuwe makers en theaterdocenten geworven om begeleiding te bieden. Het Leergeldtraject heeft ervoor gezorgd dat ik Inmiddels hebben wij zes producties achter mijzelf beter ben gaan leren kennen in wat ik de rug en de professionaliteit groeit. De doel- wel en niet kan en wil. Hierdoor ben ik mijzelf stelling is een beetje veranderd en staat nu in gaan verrassen en voel ik mij zekerder in wat ik het teken van talentontwikkeling: wij willen doe, omdat het uit mijzelf komt en omdat het ambitieuze jonge makers en spelers begeleiden publiek ervan geniet. Ik voel meer ruimte om die willen doorstromen naar het kunstvakon- ideologisch te zijn, omdat ik realistischer ben derwijs. Dit doen wij door zomerprojecten te geworden.” organiseren, waarin gewerkt wordt aan korte De voorstelling De Achtertuin wordt door De producties. Het was nodig om een toekomst- Zee Theaterproducties verkocht voor het thea- visie te formuleren en ons bewust te worden terseizoen 2010-2011. van de langere termijn om de keuzes, die ge- maakt moeten worden, helder te maken. Dat maakt ons als groep een stuk sterker. Graag zou Mendel Hardeman ik ook een professionalisering doorvoeren met (Thesinge 1977) betrekking tot de honoraria. www.zingendoog.com Ik had behoefte aan extra kennis en zo ben Leergeldtraject 2007-2009 ik via een cursus administratie van De Eco- nomische Werkplaats bij het Leergeldtraject “Ik noem mezelf verhalenverteller in beeld, terecht gekomen. Mariëtte nodigde mij samen geluid en woord. Zes jaar lang heb ik de op- met artistiek leidster Roos van Rijswijk uit om leiding compositie gevolgd aan het Koninklijk deel te nemen. Wij staan samen in het traject, Conservatorium in Den Haag. Daar kwam ik er maar worden aangesproken op onze eigen al achter dat het mij niet lukte mijn verhalen disciplines: Roos op het artistieke, ik op het te vertellen met muziek alleen, ik moest er zakelijke. Anders dan de meeste leergelders ben beelden, video of theater bij betrekken. Mijn 62 werk bestaat uit composities van verschillende ik een grote groep belangstellenden om mij zijn de gesprekken met Mariëtte belangrijk; zij disciplines, een soort meta-compositie. heen verzameld, die ik nog steeds op de hoogte reflecteert op waar ik mee bezig ben en hoe ik Tot die tijd had ik nog nooit een camera aan- houd via nieuwsbrieven en informatieavon- verder moet. geraakt, nooit het idee gehad om te filmen. Tot den. Dit deed ik al toen ik bezig was met de Het Leergeldtraject doe ik zonder Joeri en Anouk, ik op een dag langs een kerk in Den Haag liep, verhalenruimte: ik organiseerde bijeenkomsten alhoewel zij het van de zijlijn intensief meema- waar allerlei sloopmachines omheen stonden. in Den Haag, Amsterdam, Veenendaal en Zuid- ken. Door de onduidelijkheid rond de subsidie- ‘Deze kerk zal er over een week niet meer Duitsland. Ik vertelde over mijn ervaringen verstrekking van het VSBfonds in 2008, hadden staan’, dacht ik, ‘dit móet ik filmen!’. Ik leende en liet delen van het materiaal zien. Mensen wij een haperende opstartfase. Een doorstart een camera en heb een week lang de sloop werden heel enthousiast! Ze begrepen echt maakten wij toen er weer duidelijkheid was van die kerk gefilmd. Hier is een indrukwek- waarom ik verder wilde met dit verhaal en over het geld. Uit het achterbanplan is toen kende voorstelling uit ontstaan, met muziek, wilden daar ook financieel aan bijdragen. Wijland ontstaan. Wijland is een land, met performance en film, en voor het eerst had ik inwoners die een eigen stukje grond bezitten, het idee dat ik mijn verhaal écht had verteld. In het Leergeldtraject werd er voor het eerst een Wijlandpaspoort hebben en de Wijlander gevraagd wie ik nou eigenlijk was als mens. Courant lezen. Mensen die ons willen steunen Ook al ben ik in Groningen geboren, mijn roots Dat heeft me het meest geholpen en vanuit die kunnen dus een symbolisch stukje land kopen liggen gevoelsmatig meer in Paraná, Brazilië. vraag probeer ik nu mijn werk te doen.” en krijgen daar als bewijs een paspoort voor. Hier heb ik tien jaar van van mijn jeugd door- Via de Courant houden wij hen op de hoogte gebracht. Sinds die tijd kan ik eigenlijk niet van onze ontwikkelingen. Hierbij speelt de web- zonder Brazilië. Het project waar ik nu mee site www.wijland.nu een belangrijke rol. bezig ben – en waar het Leergeldtraject een De opening van Wijland vond plaats in mei belangrijke rol in heeft gespeeld – gaat over 2009. De eerste voorstelling van Wijland werd een belangrijke gebeurtenis in Brazilië: hoe de gespeeld: Kalk, Oen en de Dikke Prop. Dit is een woestijnstad Canudos een zee werd. Eind 19e fysieke kindervoorstelling voor 4+ rond het the- eeuw was er een rondtrekkende prediker die ma natuur en milieu. Wij hopen met deze voor- dit profeteerde. Rond deze geestelijk leider, stelling voornamelijk op basisscholen te spelen. genaamd ‘Conselheiro’ (de raadgever), ontstond Ik hoef niet te leven van theater De verkoop hiervan wordt mijn volgende fase een grote stad met vele aanhangers. De Brazili- van het Leergeldtraject. aanse regering voelde zich bedreigd en startte een grote oorlog tegen deze man en zijn volge- Dat ik graag voor kinderen speel, zal te maken lingen. Meer dan zeventig jaar later bleken het hebben met het lerarenbloed dat door mijn echter geen waanideeën te zijn, toen er op die aderen stroomt. Ik heb een geschiedenisop- plek een gigantische stuwdam gebouwd werd. leiding gedaan en werk als geschiedenis- en Zo werd woestijn daadwerkelijk zee. dramadocent op een grafisch lyceum in Utrecht. Ik ben op deze plek geweest en heb, in tachtig Juist de combinatie tussen het lesgeven en thea- uur beeld en geluid, verhalen verzameld over termaken is voor mij prettig: het één maakt het deze geschiedenis en over hoe mensen, die ander mogelijk. leven in de droogte, zich de zee voorstellen, die ze zelf nog nooit hebben gezien. Mensen zon- Marc Heijboer der water, die dromen van de zee. (Noordwijk aan Zee 1980) Voor het Leergeldtraject ben ik aan de slag [email protected] gegaan met dit materiaal. Hier is de verhalen- Leergeldtraject 2008 – 2009 ruimte De zee van Conselheiro uitgekomen, die speelde op het festival Klanken aan ‘t IJ. In deze “Samen met Joeri Pohan Simandjuntak en ruimte liep het publiek blootsvoets door de Anouk de Jager heb ik Wijland opgericht. Joeri woestijn, terwijl zij door de hele ruimte heen en ik hebben elkaar op de Amsterdamse Thea- mensen ontmoetten uit Canudos, die op video ter Academie (ATA) ontmoet en ontdekten de Zonder publiek bestaan mijn hun dagelijks leven lieten zien en vertelden gezamenlijke voorliefde voor het fysieke spel. bewegingen niet van hun dromen over de zee. Dit was een Al snel ontstonden twee typetjes: Kalk en Oen. gigantisch project dat veel werk, tijd en geld Toen wij in 2008 afstudeerden, wilden wij heeft gekost. Achteraf gezien was het veel te graag met elkaar en deze twee typetjes fysieke groot voor het festival; door een teleurstellend voorstellingen voor kinderen maken. Theater slechte organisatie heeft bijna niemand onze moet leuk blijven, ik wil er plezier in hebben. locatie weten te vinden. Van Wijland hoef ik dus niet persé te leven, Gelukkig is de verhalenruimte niet het eindre- het is iets dat ik met al mijn liefde en passie sultaat van mijn onderzoek naar Canudos. Het doe. Mocht dat ooit wel lukken is dat des te tachtig uur durende materiaal ben ik op dit leuker! moment aan het monteren tot een film met de titel Het dorre land bracht mensen voort die Ik ben met het Leergeldtraject in aanraking droomden van de zee. In een film heb ik meer gekomen, doordat wij via de ATA lessen Inlei- mogelijkheden om de verschillende lagen van ding op het cultureel ondernemerschap kregen het verhaal tot uitdrukking te laten komen; het bij de Economische Werkplaats van Muze- Ivan Hennetin (Die, Frankrijk 1977) is in die zin een geschikter medium dan een nis. Toen die lessen stopten, vroeg Mariëtte www.ivanhennetin.com installatie. In film kan ik het verhaal veel beter mij of ik wilde deelnemen aan het traject. Ik Leergeldtraject 2008-2009 structureren en meer to the point komen. belandde in de voorlaatste groep samen met Ivan Hennetin en Bert Wagenaar van Kreveld. “Ik ga mee in de clownstraditie; op straat maak Door het Leergeldtraject ben ik tot het inzicht De grootste vraag die ik had, was hoe ik voor ik theater. Het mooie aan straattheater vind ik gekomen dat ik het nodig heb, in ieder geval mijzelf kan beginnen en hoe ik dat in de hand dat je naar de mensen gaat, in plaats van dat tijdens het ontstaan van een werk, om hele- kan houden. Het achterbanconcept vind ik een zij naar jou toekomen. Publiek is vaak niet veel maal in m’n eentje te werken, zonder deadlines, goed idee en zie het als een begin van een pro- gewend en raakt enthousiast, omdat het ver- afspraken en druk van buitenaf. Ik ben blij fessionele carrière; je verzamelt de juiste men- baasd en verrast wordt door wat het ziet. Op met dit inzicht, het heeft mij uiteindelijk doen sen met het juiste vertrouwen om je heen. Je deze manier spreek je alle leeftijden aan. Het besluiten om mij nu puur op het filmproject leert creatief geld te vergaren en maakt je op straattheaterpubliek is eerlijker en gaat gewoon te gaan richten. Door mijn achterbanplan heb deze manier veel minder afhankelijk. Daarnaast weg als het hen niet boeit. 63 Ik ben opgegroeid in Zuid-Frankrijk, in de ber- die mij begeleidde bij mijn soloperformance, cent en maak voorstellingen voor kinderen. Thea- gen. Later ben ik verhuisd naar een grote stad betalen. Ik kreeg positieve reacties hierop, al- ter, kinderen en Rosanne: ze zijn een eenheid, ze en kwam toen pas in aanraking met cultuur. hoewel opvallend was dat er vanuit Frankrijk maken me gelukkig, ze laten me lachen, ze laten Straattheater is heel normaal in Frankrijk en er- meer gedoneerd werd dan vanuit Nederland; me voelen, ze laten me zijn. Samen met een col- mee in aanraking komen is niet moeilijk, maar de Nederlanders deden meestal pas na afloop lega ben ik de theatergroep Smoesjes! begonnen ik was zestien of zeventien jaar, toen ik echt een duit in het zakje!” en maken wij familievoorstellingen. Deze spelen bevangen werd door het circus en clownerie. wij niet alleen in theaters maar ook op locatie, Een vriend volgde een clownsworkshop en ik zoals het CODA Museum en campings op de wist toen, dat ik dat ook wilde. Veluwe. In de zomer van 2009 toerden wij langs In Parijs heb ik een tweejarige particuliere verschillende campings met de voorstelling: Wij clownschool gevolgd bij Le Samovar (2007). houden van kamperen, dat houdt ons jong en fris. Hier heb ik voornamelijk geleerd om een deel Ook in de zomer van 2010 zullen we weer met van mijzelf te gebruiken als clown. Dit vraagt deze voorstelling gaan touren. In oktober 2009 een grote kwetsbaarheid, omdat je binnen hebben we de première van De Draak van Lafti- jezelf een ander laat spelen; de clown is een doe, een kindervoorstelling, die NRG-producties acteur, dat ben ik niet zelf. Maar deze acteur is voor ons aan het verkopen is. Heel prettig, om- altijd aanwezig en zorgt er voor, dat ik niet niet dat het daar vaak op spaak loopt. bezig ben met acteren. Het woord zegt het al: In Apeldoorn kreeg ik werk als theaterdocent acteren is een actie doen. Voor mij betekent aangeboden en vanaf dat moment ben ik be- dit in beweging blijven; steeds zoeken naar de Waarom ga je niet terug naar vangen door een soort rust, alsof ik weer thuis juiste mood en state of mind om het publiek Apeldoorn? ben. Mijn familie was heel erg blij dat ik terug inderdaad te verrassen. Zonder dit publiek zou- kwam, maar sommige vriendinnen snapten er den de bewegingen immers niet bestaan. niets van. Bij mijzelf was er een sterk gevoel dat Mijn performances zijn een combinatie van het goed was. Ik verspreek mezelf vaak als ik het traditionele circusclowns, poëzie, beweging, over Apeldoorn heb en heb het dan over Neder- emotie en kennen geen tekst. Het moeilijke is land. In deze stad krijg ik het voor elkaar, omdat om dit herhaalbaar te maken; een improvisatie het culturele werkveld er kleinschaliger is. Ik kan goed zijn, maar om deze nog eens te doen, creëer mijn werk en weg zelf, in plaats van mij- dat is de kunst. ‘Een performance is pas goed zelf de vraag te stellen ‘hoe kom ik er?’ Daardoor als je hem twee keer kan spelen’ zei een be- doe ik en maak ik wat ik leuk vind en verdien roemde clownsdocent eens. ik er ook nog eens mijn brood mee. Dat het mij allemaal komt aanwaaien, komt vast omdat ik Toen ik naar Nederland kwam, was ik heel ver- op zondag geboren ben. baasd dat mensen zo open stonden voor mijn Het Leergeldtraject heb ik uiteindelijk niet afge- performances. Dat had ik niet verwacht van dit maakt. Het project dat ik samen met Daniëlle kleine kikkerlandje. Via Saskia de Brauw kwam Rosanne van Herksen Schel deed, kwam niet van de grond; wij moes- ik terecht bij het Leergeldtraject. Mariette was (Apeldoorn 1985) ten allebei een andere kant op. Toch ben ik er eerst nogal sceptisch; zij had eerder met clowns www.rosannevanherksen.nl blij mee; de vraag van Mariëtte heeft mij daad- gewerkt en twijfelde om mij toe te laten tot Leergeldtraject 2007 – 2008 werkelijk doen besluiten terug te gaan en met het traject omdat het in Nederland erg moeilijk kinderen te gaan werken. En mijn achterbanplan is om als clown geld te verdienen. Toen zij mij “Vroeger zag ik mezelf in Amsterdam wonen, loopt gewoon door; ik heb namelijk heel Apel- echter bezig zag tijdens het pannenkoeken bak- doorbreken op tv en spelen bij Toneelgroep Am- doorn als achterban!” ken op Koninginnedag – ik was al spontaan een sterdam. Maar dit viel in werkelijkheid tegen; ik achterbanactie begonnen om geld bij elkaar te voelde me niet thuis in die stad, had het gevoel krijgen, wilde zij mij alsnog toelaten. Wel stelde dat ik nooit op het juiste moment op de juiste zij een aantal voorwaarden, waaronder Neder- plaats was. Ik voelde me naar omdat ik steeds lands leren spreken. Dit heeft mij erg geholpen, achter de feiten aanliep. Ik liep al een tijdje met ook als artiest. Ik kan nu makkelijker mijn werk teruggaan naar Apeldoorn in mijn hoofd, maar naar de mensen brengen. durfde de knoop niet door te hakken, totdat Daarnaast heeft het Leergeldtraject mij ge- Mariëtte mij vroeg: ‘waarom ga je niet terug steund bij het opzetten van een normale boek- naar Apeldoorn…?’ houding en organisatie. De brede support en Gewortelde luisteraar de kennismaking met andere kunstenaars die Ik heb op de Amsterdamse Theater Academie (af- veelal dezelfde problemen hebben, zijn waarde- gestudeerd in 2007) in een kleine klas gezeten. vol voor mij. Wij zaten met vijf mensen in de klas, waardoor Tijdens het Leergeldtraject heb ik aan een persoonlijke problemen soms de overhand soloperformance gewerkt. Na een lange tijd kregen. Ik wilde er graag uit halen wat erin zat in groepen gewerkt te hebben, had ik hier en vond dat ik verantwoordelijk was voor mijn behoefte aan. Uit Frankrijk liet ik een regisseur eigen leerproces. Hiervoor had ik op de PABO overkomen, die mij hierin heeft begeleid. Voor gezeten en besefte te laat dat ik naar de theater- deze performance ben ik op zoek gegaan naar school wilde, vandaar dat ik op een particuliere een nieuwe esthetische stijl, binnen de technie- opleiding terechtkwam. ken waar ik de afgelopen jaren mee bezig ben Mijn drang om met kinderen te werken bleef geweest. Geïnspireerd op zwart-wit films met echter overeind. Ik gaf al theaterlessen aan kin- onder ander Charlie Chaplin, heb ik een sobere deren, maar kwam daar niet echt voor uit, alsof zwart-wit performance gemaakt. Een combina- ik bang was dat mensen het minder zouden tie tussen melancholie en poëzie. vinden. Een kindercabaretier zei hier eens over: Lenne Koning (Enschede 1983) Als achterbanplan heb ik een flyer laten maken ‘mijn vader was arts, maar niet zo’n goede, want [email protected] in zowel het Nederlands als Frans. Deze flyer hij was kinderarts’. Leergeldtraject 2006-2009 stond in het teken van het verleden en de toe- Mijn besluit om met en voor kinderen te werken komst, van groepswerk naar solowerk en van kwam pas tijdens het Leergeldtraject, waar- “Ik ben een goede luisteraar. Daardoor werk ik Frankrijk naar Nederland. Via dit plan en een schijnlijk vanuit mijn levenslange fascinatie voor makkelijk en graag met kinderen en senioren, investering van mijzelf kon ik o.a. de regisseur, het werk van Frank Groothof. Nu werk ik als do- hoewel ik dit van te voren nooit gedacht had. 64 Op de Opleiding Theaterdocent aan de Am- traject te plaatsen. Doordat dit los staat van kregen een positieve recensie in de Volkskrant. sterdamse Hogeschool voor de Kunsten (afge- een opleidingssysteem, zijn er meer mogelijk- Toch hebben we besloten om Arnoldussen, studeerd in 2006) was ik voornamelijk bezig heden tot ontmoetingen en samenwerkingen Kaat en Korevaar bij Er zal iemand komen te met het vormgeven van mijn eigen mening. met andere kunstenaars en disciplines. Er vindt houden. Het schortte denk ik aan een geza- De zoektocht naar wat ik wilde maken en het geen concurrentie plaats in de zin van wie menlijke ambitie om collectief te werken. Als denken in grote, veelomvattende onderwerpen heeft het grootste project, maar het inspireert we door waren gegaan, had het wat kunnen stond centraal. Na de opleiding kwam het ver- om tot nieuwe projecten te komen!” worden, maar dan hadden we dat nu moeten trouwen om mijn eigen kern te vatten en mijn doen en daarvoor alles op alles zetten. Als dit theaterwerk uit te breiden naar verschillende geen collectief besluit is, werkt het ook niet. doelgroepen. Nu ik zelf meer geworteld ben, kan ik ‘wortelen’ ook als thematiek en uitgangs- In december 2007 werd ik, na het repeteren punt voor mijn werk gebruiken. voor een voorsteling in De Cliffordstudio, ge- vraagd deel te nemen aan het Leergeldtraject. Met stichting Muzenis kwam ik in aanraking Omdat Arjen en ik al bezig waren met de voor- door de werkplaats Community Theatre Am- bereidingen voor Er zal iemand komen, stapten sterdam (wCTA). Hier wilde ik graag iets mee we uiteindelijk samen in het traject. Het was en vond aansluiting bij de ambities van wCTA. prettig om samen met iemand anders bezig te Mariëtte nodigde mij uit om met mijn com- (Hoe) werkt een collectief? zijn en naar buiten te treden en geld te verza- munityplannen ook aan het Leergeldtraject melen. Naast de poëzieverkoop op Koninginne- deel te nemen. Dit heb ik gedaan en hier is dag, hebben wij een benefietfeestje georgani- Levenswandelkaart uitgekomen: een visuele seerd ten behoeve van Er zal iemand komen. Ik audio-theatertour, waarin het publiek in groe- heb vooral van de begeleiding (zowel zakelijk pen en met een koptelefoon op, een route door als artistiek) tijdens het Leergeldtraject heel erg stadsdeel Westerpark loopt. Zij luisteren naar genoten en ook heel veel geleerd. Het lastige de verhalen van vier bewoners van Woon- en aan het collectieve werken was wel dat pro- Zorgcentrum De Werf en lopen ondertussen ductiewerk, spelen, maken en geld soms door langs de plekken waar deze vertellers ooit elkaar liepen. geworteld zijn. Een intensief project, omdat Subsidie is een vaag ding; je weet nooit wat het werken met ouderen tijd vraagt. Daarnaast en hoeveel je zal krijgen. Het Leergeldtraject is kreeg ik natuurlijk te maken met de hele buurt. wat dat betreft een stuk concreter en haalbaar- Voor het achterbanplan ben ik langs alle bedrij- der, omdat je stapje voor stapje geld bij elkaar ven en middenstanders gegaan, die een winkel sprokkelt. Op deze manier hadden wij de of zaak hebben langs de route die gelopen werd, Jacqueline Korevaar ruimte en de vrijheid om binnen een half jaar om te vragen, of zij een bijdrage wilden leveren (Amsterdam 1977) een voorstelling te maken, in plaats van twee aan het project. Omdat theater of kunst in het [email protected] jaar van te voren je plannen te hebben en deze algemeen niet het hoofddoel is voor deze men- Leergeldtraject 2007-2009 te moeten verantwoorden naar subsidiënten. sen, was dit niet heel makkelijk. De aanvankelijk gevraagde € 50,- is ook voor deze mensen niet “Na een vrij opgesloten propedeusejaar aan Ik ga door met het collectief werken; samen zomaar iets, daarvoor moet je minstens drie keer de Toneelacademie in Maastricht, ben ik in met Marius Bruijn maak ik voor het Amster- met hen spreken en zoeken waarom dit project 1998 Russisch gaan studeren. Op mijn 16e las dam Fringe Festival de locatietheatervoorstel- interessant is voor zo’n bedrijf. Op deze manier ik Dostojewski en viel toen al voor de extremi- ling Metroplan in de kelder van het Trouwge- leer je het culturele klimaat van een buurt wel teiten, voor de dramatische spanning van de bouw in Amsterdam. Hierover zijn Marius en heel goed kennen. Voor veel ondernemers was Russische literatuur. Ik vond het allemaal heel ik al langere tijd in gesprek. Het zal anders zijn dit bedrag te hoog, maar ze droegen wel vaak diepzinnig. Tijdens mijn studie vond ik vooral dan met Arjen en Ron, omdat we vanuit de een lager bedrag bij. het leven in Sint Petersburg, waar ik een jaar locatie werken in plaats vanuit de tekst, maar Ik heb plannen om Levenswandelkaart op ver- gewoond heb, heel spannend en interessant. het zal ook zijn overeenkomsten kennen. Het schillende manieren voort te zetten. Misschien De Toneelacademie bleef echter in mijn achter- is niet zo dat ik vanaf nu alleen nog maar col- in samenwerking met andere theatermakers hoofd zitten, ik moest er nog iets mee en had lectief wil werken, maar wanneer de mogelijk- in andere stadsdelen. Ook ligt er een idee om wat uit te zoeken. Vandaar dat ik er voor koos heid zich aandient, is het wel heel erg prettig met Mary Benjamins een Levenswandelkaart om de deeltijdopleiding docent/regisseur te om mijzelf erin te gooien.” met kinderen te maken, waarin de vraag ‘welke volgen. Ik was blij de kans te krijgen het thea- levenswandel heeft jou hier gebracht?’ centraal ter terug te vinden, maar het was ook anders staat. en raar om terug te komen. Het vergde een hoop nieuwe aanpassingen. Na drie jaar Maas- Op eigen gelegenheid en nog zonder van het tricht (2006) wist ik dat ik liever wilde gaan bestaan van het Leergeldtraject te weten, voerde maken dan spelen. ik tijdens een stage op Curaçao al een achter- bantraject uit. Om de productie daar tot stand Tijdens het Leergeldtraject heb ik samen met te brengen, zochten wij sponsoren en andere Arjen Arnoldussen en Ron Kaat onder de naam manieren om aan geld te komen. Arnoldussen, Kaat en Korevaar de voorstelling De inhoud van het Leergeldtraject is mij pas Er zal iemand komen gemaakt naar een tekst later duidelijk geworden. In de leergeldgroep zat van Jon Fosse. Wij werkten als collectief, waar- ik samen met Anne Aafke Sol en Wendy van der van ik de gezamenlijke verantwoordelijkheid Brugge, maar dit groepje viel snel uiteen. Mis- als maker en speler prettig vond. Wat er wel schien hebben de gesprekken die ik met Mari- moeilijk aan is, is het vertrouwen opbouwen ëtte had wel meer impact, dan het traject zelf. en vasthouden om samen de vloer op te gaan Dit komt doordat ik het gevoel had, dat het wel en al spelenderwijs verder te komen en elkaar klopte wat er gezegd werd, maar dat het op dit te begeleiden. Je bent je continu aan het ver- moment nog niet op mij van toepassing is. Mijn houden tot de anderen. Hierdoor deel je ook agenda zit nog even vol als voordat ik met het heel veel en kom je vaak tot inventieve vin- traject begon, alleen kies ik hier nu bewust voor. dingen. Op deze manier ga je met elkaar een Het prettige aan het Leergeldtraject is, dat je de ontwikkeling aan. We gingen in het Theater- ruimte krijgt om je eigen ontwikkeling in een festival TF2 in september 2008 in première en 65 mij te regisseren voor de voorstelling over mijn geen eindbestemming. Door op deze manier, Actrice, producent en jeugdidool prinses Diana. Deze keuze was puur met deze openheid, te staan voor een publiek, organisator in één intuïtief en was best risicovol, omdat we elkaar hoop ik een wederzijdse nieuwsgierigheid te nog niet zo goed kenden, maar ik wilde graag bewerkstelligen waarin contact maken moge- met een vrouwelijke leeftijdgenoot werken. lijk is. Ik denk dat de dans die ik maak zich zo Alhoewel de voorstelling goed is geworden, het beste laat omschrijven. Mijn werk is meer was het proces niet gemakkelijk: doordat ik ook intuïtief dan concreet; ik wil geen verhaallijn voor deze productie organisator, producent en meegeven, maar een sfeer. De vorm daarbinnen actrice in één was, heeft Margriet mij op een verandert steeds weer. gegeven moment echt moeten dwingen om alleen de positie van actrice in te nemen. Dat Door de jaren heen ben ik er achter gekomen was moeilijk, want de organisator in mij groeit, wat het is dat ik maak, in plaats van wat ik niet ontwikkelt zich vanuit de eigen wijsheid en is maak. Dat is een totale omschakeling in de ma- moeilijk los te laten. nier van denken. Toen ik in 1999 afstudeerde aan de School voor Nieuwe Dans Ontwikkeling Er heerst in het Leergeldtraject een heleboel (SNDO) ben ik even gestopt met dansen. Vanaf goodwill, vergelijkbaar met een productiehuis: 2001 heb ik het dans maken opgepakt en ben er worden middelen aangeboden die op al- mijn eigen onderzoek gaan doen. Hierin staat Julika Marijn (Utrecht 1972) lerlei fronten helpen in de totstandkoming van het ‘zijn’ centraal, de mind. De vraag is welke www.julikamarijn.nl jouw product. Waarin het zich onderscheidt betekenis de beweging nog heeft. Hierin is het Leergeldtraject 2006-2008 van een productiehuis, is dat je niet artistiek proces ‘voordat je een beweging maakt’ belang- wordt bevraagd. rijker dan de beweging zelf. Ik ontdoe mij van “En dan ben je ineens afgestudeerd. Vijf jaar Ik heb veel gehad aan de samenwerking met al het gedoe; zet alle maskers af en ben hele- Amsterdamse Kleinkunstacademie zorgde er- Johanna Breek met betrekking tot de subsidie- maal afgepeld. Een docent, Alfredo Fernandez, voor dat ik uitvoerend podiumkunstenaar ben. aanvraag voor Tegenover Lady Di, want geld die mij heeft gecoacht in het Leergeldtraject zei Of actrice. Of zingend actrice, eigenlijk. Ik was blijft helaas toch belangrijk. Als iedereen voor hier over: ‘Your skill is a dancer, but you don’t door school aangekleed met kilo’s bagage, maar een appel en een ei werkt, haal je nooit het have to show it’. voelde me na school weer helemaal uitgekleed maximale eruit. Ik ben van de eerste lichting Leergelddeelne- voor een nieuwe weg staan. De grote zoektocht Drie soloprogramma’s is voorlopig even genoeg. mers, maar waarschijnlijk ook degene, die er begon. Het wiel mocht weer opnieuw uitge- Ik ga nu in een voorstelling spelen van Anna het langst mee bezig is; nu pas zit ik in mijn vonden worden. Deze zoektocht was er een Rottier over Frida Kahlo en de relatie tot haar tweede fase. Dit komt onder andere door een naar de spirituele kant van het leven. Toen ik zus. Ik vind het prettig om dan puur als actrice zwangerschap, die een heel andere lading gaf afstudeerde in 1998 wilde ik meer op zoek naar te kunnen werken, zonder dat de organisator of aan het traject. Na de geboorte van mijn kind zingeving en inhoud en dus ging ik na twee producent in mijzelf om de hoek komt kijken!” moest ik eerst mijn leven oppakken, daarna seizoenen televisiewerk op reis naar India. kon ik weer dansen en verder gaan met het onderzoek. Het theater is hardnekkig en blijft knagen. Vier De zwangerschap gaf wel iets heel moois aan jaar na mijn afstuderen maakte ik daarom de het solo-onderzoek dat ik deed tijdens de eer- solovoorstelling In duizend zoete armen naar ste fase van het Leergeldtraject. Samen met het leven van Etty Hillesum. Dit was de eerste beeldend kunstenaar Saskia de Brauw heb ik voorstelling waarbij ik zelf organisator, produ- het eerder omschreven ‘zijn’ uitgezocht; het cent en actrice in één was en had een gigan- opzoeken van het non-productieve, de leegte. tisch succes: ik speelde 150 keer in Nederland Het niets dat uiteindelijk wel iets is. Het pro- en het buitenland, er waren goede kritieken, er ces wilde ik zichtbaar maken: mijn achterban kwam veel publiek op af én ik werd opgepikt nodigde ik uit voor een tussenpresentatie, om door een impresariaat. Het bijzondere was dat het onderzoek te toetsen voor een publiek. ik deze voorstelling in de voormalige woning Saskia documenteerde het beginproces door van Hillesum kon spelen en dat de huiseige- het maken van foto’s van mijn aanwezigheid. naar zo enthousiast was, dat hij vanaf toen Van die foto’s maakte zij tekeningen, tekeningen sponsor is geworden van de projecten die ik werden een lijnenspel. Hiervan maakte zij een initieer. Zo kon ik onder andere de volgende animatie met als laatste beeld een punt. Deze solovoorstelling De hoer en de heilige maken. De leegte die vol blijkt punt kreeg zoveel zeggingskracht! Op deze ma- Deze hele achtergrond zorgde er voor, dat ik nier probeert zij tijd te vangen in beeld. eigenlijk een bevoorrechte positie had binnen Dit onderzoek deed ik met een kind in mijn het Leergeldtraject. Ik had immers al een spon- buik. De ontblote buik en het meebewegende sor en een impresariaat. Wat ik echter miste kind gaf een intimiteit waar iedereen anders was een achterban en daar kon ik met het Leer- op reageerde. Sommige mensen waren geroerd geldtraject aan werken. door deze intimiteit, terwijl anderen zich af- Deze achterban wilde ik voornamelijk betrok- vroegen of zij dit wel mochten zien. Het inte- ken maken bij mijn werk. Ik heb hen uitge- ressante hieraan is dat alle gevoelens die men nodigd bij een openbare repetitie en hen hierbij had, te maken hebben met het door mij via kaarten vragen gesteld. Ook kregen zij de gezochte ‘contact maken’. In die zin is het on- mogelijkheid om VIPkaarten te kopen voor de derzoek meer dan geslaagd! ‘partypremière’ van Tegenover Lady Di. Hier is Maar het is nog niet klaar. Samen met Saskia redelijk wat geld uit gekomen en het is voor ga ik een tweede fase in: wij willen ons onder- mij een belangrijke stap geweest. Mensen om Iris van Peppen (Den Haag 1977) zoek naar ‘contact maken’ verder uitwerken. geld vragen zit niet echt in mijn natuur en het www.irisvanpeppen.com Het uitgangspunt hiervoor is dat het publiek duurde lang voordat ik gemotiveerd genoeg Leergeldgroep 2006-2009 de performance ondergaat, in plaats van aan- was om het achterbanplan te realiseren. Echter, schouwt. Ook de zwangerschap en het baren de hulp die ik hierdoor kreeg uit vaak onver- “Als danser en performer vraag ik iets van het van een kind krijgt een plek door de vraag aan wachte hoek, was ongelooflijk! publiek: je moet iets van jezelf geven, zodat er te gaan: wat kan ik nog meer vertellen met Door het Leergeldtraject heb ik kennisgemaakt een opening ontstaat waarin je je mee laat voe- mijn lichaam als ik eenmaal al leven heb ge- met Margriet Dantuma, die ik gevraagd heb ren in een reis. Een eindeloze reis, want ik bied geven? Voor de tweede fase zal Saskia draden 66 gaan spannen: een installatie die de ruimte zelf muziek te schrijven, tot een collega mij telkens verandert en zo het publiek wel en ook vroeg een tekst te schrijven op een melodie. Er Te nuchter om zwaar depressief weer niet met mij verbindt. ontstond een wisselwerking: ik vond de woor- onder een steen te leven Via een nieuwsbrief probeer ik mijn achterban den op zijn tonen, en hij vond muziek op mijn zo goed mogelijk op de hoogte te houden. Voor woorden. Langzaamaan ben ik op deze manier mij is de vraag steeds hoe ik deze ‘nazorg’ doe. een repertoire aan het opbouwen. Het leukste aan het achterbanplan vond ik om In De Ruimte heb ik voor het eerst een sneak nieuwe manieren te zoeken om aan geld te preview gegeven van mijn eigen nummers. komen, die specifiek aansluiten bij mijn plan. Niet eerder had ik zo’n persoonlijke presentatie Het Leergeldtraject heeft mij rust gegeven om gegeven, waarbij mensen via mijn muziek bij het onderzoek aan te gaan. Een onvoorwaar- mij naar binnen kunnen kijken. Ik stond met delijke rust die zolang mag duren als nodig is. de billen bloot, wat eng was, maar de reacties Daarnaast wordt er begeleiding geboden, wan- waren overweldigend. Het gaf een boost van neer ik dat nodig heb. Ik hoef het niet allemaal zekerheid en was de juiste bevestiging om door Roos van Rijswijk (Amsterdam 1985) meer alleen te doen, hulp vragen is een stuk te gaan en te gaan werken aan mijn eigen CD. [email protected] makkelijker geworden!” Ik heb mijn mensen kunnen laten weten wie ik Leergeldtraject 2008-2009 ben en wat ik wil bereiken. “Zwart-komische toneelstukken met lichtab- Het idee om een eigen CD op te nemen was surdistische personages; dat is wat ik schrijf nog niet zo concreet, toen ik begon met het en waar ik graag mee verder wil. Ik schrijf over Leergeldtraject. Ik volgde bij de Economische meisjes die leven in een supermarkt (Melk Werkplaats een cursus om een stichting op 2009) en jongens die een bedrijf hebben in te richten, zodat ik les kon geven in Suriname het schrijven van liefdesbrieven (Liefs, Peter of Afrika. Maar toen ik erachter kwam wat dit 2004). Mijn inspiratie haal ik uit krantenbe- allemaal inhield, vooral met betrekking tot richten en gesprekken op straat, maar bestaat Muziek als ritme voor het leven geld, wilde ik me liever bezighouden met mijn voornamelijk uit een stroom van (kort)sluiten- muziek. de hersenspinsels. Ik heb niet zo’n geduld voor Het Leergeldtraject heeft mij gestimuleerd om meditatie of maan kijken. de zakelijke kant van het muziekmaken in te zien en zelf te ondernemen. Je kunt wachten Toen Merel van Dijk mij vroeg om samen tot je een ons weegt, maar je kunt ook zelf met haar en acht anderen een theatergroep stappen ondernemen. Mariëtte is hier een grote te starten, kenden wij elkaar vaag. Ik had een steun in; zij is duidelijk, eerlijk en direct en geeft halfbakken jaar toneellessen gevolgd op de energie en hoop. Zij is goed in het controleren Amsterdamse Jeugdtheaterschool en gespeeld of ambities haalbaar zijn, maar wijst je er ook in verschillende producties, maar wist dat op dat niets moet en als iets niet lukt, dat niet mijn ambitie voornamelijk bij het schrijven lag. erg is. Hierdoor is bij mij genoeg lef ontstaan Omdat de werkwijze van Theatergroep Thomas om door te gaan en mij bezig te houden met behoorlijk collectief is – behalve het spelen dingen die ik echt wil, in plaats van mij steeds heeft bijna iedereen nog een andere verant- zorgen te maken over geld. Daarnaast heb ik woordelijkheid – heb ik ook gespeeld in een Jeannine la Rose (Paramaribo 1979) moeten accepteren dat ik het met mijn vak zo aantal producties. Maar naast het schrijven en www.jeanninelarose.com druk heb en dat ik weinig toe kom aan sociale spelen, nam ik steeds meer hooi op mijn vork Leergeldtraject 2007-2009 contacten. Anders wring ik mij in allerlei boch- en bemoeide mij uiteindelijk met alles wat op ten en kom ik beloften niet na. ons pad kwam. Daarom hebben Merel en ik be- “Muziek is mijn motor, het ritme van mijn le- sloten om de taken meer te verdelen. Zij richtte ven. Het is de grote drijfveer. Alles wat met Het is een heerlijk gevoel dat alles zo goed gaat; zich op de zakelijke kant en ik nam de artistieke muziek te maken heeft vind ik heerlijk, omdat ik ben gezegend met mijn familie, het gaat goed verantwoordelijkheid op mijn schouders. Deze het me doet thuis voelen. Mijn muziek is het in de liefde, ik ga regelmatig naar Suriname en scheiding was hard nodig, want allebei werden beste te omschrijven als popmuziek met een rond december 2009 komt mijn CD A piece of we gillend gek, omdat wij in elkaars vaarwater latintwist. Het is een stijlmengeling van mijn pure attention uit, te bestellen via mijn website.” aan het bewegen waren. Terwijl ik aan het ervaringen; latin, pop, jazz, rock. Mede door het maken was, liep ik steeds tegen mijn eigen Leergeldtraject kan ik nu mijn eerste solo CD op- begrotingen aan; ik beperkte me in het maken, nemen; iets waar ik van jongsafaan van droom! omdat ik mijn plannen baseerde op de hoeveel- heid geld die er was. Tijdens het Leergeldtraject Ik ben opgegroeid in Suriname. Tot mijn elfde werd mij pas duidelijk hoe belangrijk deze woonde ik daar heerlijk; mijn wortels waren scheiding is, om de Grote Chaos voor te zijn. zo gevestigd in dat land. Verschrikkelijk vond ik Om samen een theatergroep te leiden, hoef je het om op elfjarige leeftijd naar Amsterdam te niet beiden commercieel en ondernemend te verhuizen. Het was zo erg dat zelfs mijn moeder zijn. Ik mag hierin best leunen op Merel. zich geen raad wist met mij. Zang- en dansles Het Leergeldtraject is specifiek voor kunstenaars zorgden ervoor, dat ik mij rond mijn veertiende en daardoor voor Merel alleen niet aantrekke- meer thuis begon te voelen. En dat ik uitein- lijk. Daarom is het goed dat wij samen in het delijk het besluit nam dat ik – hoe onzeker die traject zitten. Mij helpt het om het gesprek aan toekomst ook zou kunnen zijn – met muziek te gaan met andere kunstenaars. Daarnaast verder moest gaan. Daarom ging ik naar de voor- vind ik het heel erg prettig om mijn achterban opleiding van het conservatorium in Alkmaar aan te kunnen spreken en op deze manier niet en vervolgens naar het Rotterdamse conserva- alleen afhankelijk te zijn van subsidies. torium, waar ik ben afgestudeerd als uitvoerend en docerend musicus in zang-latin (2003). Voor het Leergeldtraject heb ik de voorstelling Sproken gemaakt. Voor Sproken schreef ik geen Naast doceren en spelen in musicals, zing ik tekst vooraf, maar zocht naar een thema dat veel in bandjes en met andere artiesten. Lange alle artiesten bezighield. Hier kwam het thema tijd dacht ik dat ik niet de kwaliteit had om ‘verdwalen’ uit. Voor deze productie wilde ik 67 multidisciplinair te werk gaan, met gepassio- tweede jaar. Door de complimenten en de be- neerde mensen samenwerken die goed zijn en vestiging die ik toen kreeg, ben ik mij anders tot Al snel te groot voor ambitie hebben, maar nog geen betaalde klus- theater en mezelf gaan verhouden. Ik werd thea- het Leergeldtraject sen nodig hebben. Bewust koos ik ervoor om termaker/actrice en ben afgestudeerd in 2007. een productie te maken, waarbij het onderzoek en niet het resultaat centraal stond. Door het In het Leergeldtraject ben ik in eerste instantie Leergeldtraject konden wij het risico nemen samen met mijn ATA-klasgenoot Rosanne van om een productie te maken die onderuit kon Herksen gestapt. Wij zijn de Theatergroep Hallo! gaan. Mede door de hulp van Sanne van Wil- gestart en hiermee wilden wij kindervoorstellin- linswaard met wie ik Sproken samen maakte, gen maken. Hoewel wij heel goede vriendinnen is dit niet gebeurd. waren en nog steeds zijn, zaten wij artistiek he- lemaal niet op één lijn. Het werkte simpelweg Ik weet niet of ik mee wil in de ambities van niet. Daarnaast stonden wij beiden op kruispunt Theatergroep Thomas. Ik studeer nu Taal- en in ons leven tussen theater- en privé-ambities. Letterkunde en merk dat ik behoefte krijg aan Om deze redenen zijn wij toen allebei uit het wat meer vrije tijd en mij alleen wil richten op Leergeldtraject gestapt. Het leuke is, dat ik later toneelschrijven en creatief schrijven. Daarnaast weer aan kon kloppen bij Mariëtte en met een zou ik ook wel eens een financiële vergoeding nieuw, eigen project instromen. willen krijgen voor mijn werk. Misschien heb Ik ga een nieuwe voorstelling maken over een Marieke Simons (Tegelen 1978) ik daar wel te lang mee gewacht; ik kan niet meisje dat de wereld niet begrijpt en besluit www.tgplayback.nl altijd alleen maar crackers eten. Maar ik ben te om op het hoogste gebouw van de stad te gaan Leergeldtraject 2007-2008 nuchter om zwaar depressief onder een steen zitten. Deze voorstelling sluit goed aan op mijn te leven wanneer leven van schrijven alleen afstudeervoorstelling – én winnaar van de ATA- “Met theatergroep PlayBack maken wij theater niet zou lukken.” tour – Ben ik Dan?! Een muzikale voorstelling voor jongeren. Wij spelen interactieve voorstel- waarin een meisje/vrouw krampachtig haar 21e lingen op scholen en gaan uit van thema’s die verjaardag probeert te vieren. Ook middelbare jongeren bezig houden: grenzen aangeven, druk scholieren reageerden enthousiast op de voor- van buitenaf, eigenwaarde en opkomen voor stelling. jezelf. Daarnaast staat in elke voorstelling een Het twintigersdilemma van de jongvolwas- actueel thema centraal, zoals alcohol- en drugs- senen begint een vast thema in mijn werk te gebruik (Hot Spot), zelfvertrouwen en zelfbeeld worden. Wij kunnen en willen zoveel. Alles is (Gucci & Gabbana), schulden (Cash) en internet mogelijk, wat uiteraard fantastisch is, maar te- (Web). vens ook een luxeprobleem en daarmee kunnen Mezelf overwonnen! we ons behoorlijk lamslaan. Dit vraagstuk maak Sinds 2005 ben ik betrokken bij PlayBack. ik graag theatraal in absurd theater: contra’s en Door mijn studie aan de Hogere Hotelschool pijnlijke momenten met een komisch glazuur- in Leeuwarden (2001) en de Academie voor laagje. Theater waarin veel wordt afgewisseld. Drama in Eindhoven (2005), heb ik een brede Publiek wil ik tonen wat ik zelf mooi en interes- achtergrond en sprak het voor zich dat ik het sant vind. In tegenstelling tot vroeger wil ik nu zakelijke aspect op mij zou nemen. In eerste graag gezien worden en mijn verhaal kwijt. instantie wilde ik dit combineren met spelen, Van theatermaken wil ik leven. Ik weet dat maar PlayBack – ontstaan in 2003 – had tot ik er waarschijnlijk niet rijk van zal worden, dan toe nog geen duidelijke koers op zakelijk maar ik wil mijzelf in mijn veelzijdigheid laten en publicitair gebied: het waren allemaal be- zien. In de toekomst wil ik graag samenwerken vlogen mensen maar het was nog geen stich- met een groep mensen, misschien wel op een ting. Iedereen werkte vrijwillig mee en er wa- collectieve wijze. Dit zou ik graag vanuit Am- ren nog niet zoveel voorstellingen. Dat is sinds sterdam doen; deze stad is voor mij een groot 2005 erg veranderd: ik heb als zakelijk leider cultureel broeinest. contacten opgebouwd met scholen en gezorgd Daniëlle Schel (Naarden 1985) dat er veel aandacht aan publiciteit besteed [email protected] Om weer met het Leergeldtraject te starten, werd. Zo kregen wij intern onze zaken op de Leergeldtraject 2007-2009 moest ik mijzelf eerst over een drempel heen rails, kwam er een bedrijfsplan en werden wij zetten: vaak liep ik op tegen de vraag van an- interessant voor subsidiënten en de politiek. “Als kind stond ik thuis uren tussen de schuif- deren, maar ook van mijzelf, waarom ik een Op een gegeven moment kwam PvdA Tweede deuren, maar een schoolvoorstelling of muziek- particuliere opleiding heb gekozen? Daar kan Kamerlid Lea Bouwmeester kijken en zij was presentatie liet ik rustig aan mij voorbij gaan. Ik ik nu alleen maar op antwoorden dat dat een zo enthousiast dat wij haar in ons bestuur hoefde niet persé zo eigen te zijn, was liever zo keuze is geweest. Ik voelde me op de ATA op hebben gevraagd. normaal mogelijk. De uniciteit beangstigde mij mijn plek en kreeg veel vrijheid om mijn eigen- Van vijf voorstellingen per jaar vóór 2005 zijn eerder, dan dat het mij uitdaagde; ik vond aan- heid te ontplooien. Het gaat uiteindelijk om het wij gegroeid naar honderdnegentig voorstellin- dacht heerlijk, maar was vooral buitenshuis erg werk dat je laat zien. Ik hoop in de toekomst gen in schooljaar 2008-2009. Dat is gigantisch bang voor een oordeel van anderen. Dit nam mooie voorstellingen te maken en te spelen. Ik veel. De voorstellingen die wij maken duren vooral op de middelbare school toe. Dus nam weet nu wat ik aan mezelf heb en dat is heel 45 minuten, waarna er altijd een nagesprek ik mijn creativiteit niet al te serieus. Al ben ik prettig. plaatsvindt, onder leiding van de mensen van thuis altijd blijven spelen, schrijven en zingen. Tevens heb ik een hele fijne en ondersteunende PlayBack. Deze ‘verwerking’ is even belangrijk Nadat ik de MAVO had afgerond heb ik zonder familie- en vriendenkring; zij staan altijd voor als de voorstelling. Behalve voor de leerlingen, dat mijn ouders, familie of vrienden ervan wis- me klaar. Dit alles geeft mij het vertrouwen te is dit ook voor ons inspirerend: wij komen ten, me aangemeld bij de Amsterdamse Thea- kunnen zeggen dat ik theatermaakster ben!” veel over de jongeren te weten en verzamelen ter Academie (ATA). De beschrijving paste goed gaandeweg ook materiaal voor volgende pro- bij het beeld waar ik mezelf in de toekomst zag; ducties. Maar niet alleen gesprekken met leer- theater maken en spelen. Ik wilde uitvoerend lingen helpen ons verder, ook die met docen- theatermaakster worden. Toen ik na de auditie- ten. Zo kwam er een docent naar ons toe met procedure werd aangenomen heb ik het mijn de vraag of wij iets met MSN konden doen; ouders en vrienden het natuurlijk wel verteld, o.a. naar aanleiding daarvan is uiteindelijk de maar mensen uitnodigen deed ik pas in het productie Web ontstaan. 68 De werkwijze tijdens het maakproces blijft in eus geheel vormen en op andere momenten ontwikkeling. Playback is indertijd begonnen Theatermaken is binden schuren: het is de bedoeling dat het elkaar op basis van de filosofie van Boal vanuit impro- uitdaagt, inspireert en zorgt voor een continue visaties als collectief en vervolgens zijn wij met verdieping. Ik maak geen locatietheater, geen een regisseur gaan werken. Bij onze nieuwste bewegingstheater en geen teksttheater, maar voorstelling Loveland werken we met een zoekt een vorm van theater waar ruimte altijd regisseur en daarnaast een tekstschrijver, die met beweging te maken heeft, beweging met bij een groot aantal repetities aanwezig is en tekst en tekst met ruimte. zo de tekst helemaal ‘op maat’ en op basis van improvisaties op de vloer schrijft. Deze stijl verder uit te werken en te verdiepen, doe ik in het Leergeldtraject. Een proces met Bij Muzenis heb ik samen met de artistiek een zeer lange adem, op allerlei gebieden. Een leider van PlayBack Merel van Nes een cursus stijl heb je niet zomaar, een techniek leer je niet ‘subsidieaanvragen schrijven’ gedaan. Voor mij direct aan en goede mensen verzamel je niet was deze cursus heel concreet, omdat er op in één keer om je heen. Daar gaat tijd, zweet, dat moment een productie was waar geld voor moeite en geld aan vooraf. Mariette heeft mij moest komen. Aan het einde van de cursus lag daarom aangeboden om bij stichting Muzenis er een complete subsidieaanvraag klaar, wat Pepijn Smit (Zoeterwoude 1983) te komen werken, zodat ik een plek heb om heel erg prettig was, vooral omdat er daarmee www.pstheater.nl vanuit te werken, ervaring opdoe met betrek- subsidie is binnengehaald. Daarnaast heb ik Leergeldtraject 2008-2009 king tot productionele werkzaamheden en bij Muzenis een cursus ‘Publiciteit’ gevolgd en mensen ontmoet. Daarnaast heb ik de ruimte samen met Merel ‘Artistiek en zakelijk leiding “Theatermaken is voor mij binden: spelers gekregen om de tijd en flexibiliteit te hebben geven’. Vervolgens kwam de vraag of Merel en binden aan mij en mijn theatrale ideeën; hen om mij voornamelijk bezig te houden met thea- ik interesse hadden in het Leergeldtraject. Waar binden aan een publiek; het publiek binden termaken. Een unieke kans! Mariëtte en wij echter al snel op uitkwamen, aan hen, aan mij en ons theatraal plan. Ik was dat PlayBack voor het Leergeldtraject ei- wil involveren en passioneren zodat wat er Ik ben heel erg blij met de mensen die ik ont- genlijk al te professioneel was. Wij kregen net gezegd, getoond, verbeeld en vormgegeven moet en spreek. Dat maakt nieuwsgierig. Vanuit in die tijd subsidie en onze organisatie zat al wordt, niet alleen van mij is, maar van ons deze nieuwsgierigheid ben ik ook aan de inter- goed op de rails. Desalniettemin denk ik dat het allemaal: spelers, ontwerpers, vormgevers, views voor dit boek begonnen. Waar ik vooral Leergeldtraject een goed project is. Als je alleen technici, productiemedewerkers, de kapper op benieuwd naar was, is hoe het Leergeldtraject een kunstopleiding hebt gehad, zal het fijn zijn de hoek, de visboer en het publiek. Zodat het een rol heeft gespeeld in de artistieke ontplooi- om bij de hand genomen te worden de realis- een gemeenschappelijke taal gaat worden en ing van al deze kunstenaars. tische wereld in. En dat is wat Mariëtte doet. onderdeel wordt van het gezamenlijke, het Naast de projecten die ik met mijn stichting Zij is ons wel blijven volgen, we hebben Web gemeenschappelijke. PS|theater doe, ben ik op dit moment op zoek in de Cliffordstudio gemaakt en ik kon op een Theater moet geen vluchtige gebeurtenis zijn, naar de kern van de locatie. Dit doe ik nu niet moeilijk punt in onze ontwikkeling als groep bij maar iets dat doorleeft. Het zou aanspraak op grote velden, loodsen of duinpannen, maar haar terecht voor een coachingsgesprek. moeten doen op alle zintuigen; doorsuizen in een ruimte die het dichtst bij mij staat; mijn de oren, branden in de ogen en blijven smaken eigen woonkamer. Ik nodig maximaal vier We zijn bij PlayBack op dit moment aan het in de mond. Het zou iets moeten zijn waarmee mensen per keer uit om bij mij te komen eten zoeken: hoe groot willen we worden? En hoe je ‘s ochtends nog wakker wordt en niet iets en tussen de gangen door krijgen zij stukjes klein willen we blijven? Het is soms lastig om wat je alleen beleeft tijdens het uur van de theater en inspiratie te zien. Eten en theater; is afhankelijk te zijn van subsidies, maar eigenlijk voorstelling. er een betere manier om mensen aan mij te ontkom je daar niet aan als je nieuwe pro- binden?” ducten wilt ontwikkelen. Daarom zijn wij ook Met het Leergeldtraject ben ik in de zomer altijd op zoek naar andere financieringsmoge- van 2008 begonnen, na mijn afstuderen aan lijkheden, zoals bijvoorbeeld geld generen door de Theaterschool van de Amsterdamse Hoge- het ontwikkelen van aanvullende workshops school voor de Kunsten, met het idee dat ik of het geven van trainingen in bedrijven. Hierbij ooit – zeg over 20 jaar – een eigen productie- blijven wij wel altijd dichtbij onze idealen en huis zou willen opzetten voor jonge makers doelstellingen. En het leuke is: ik ga nu toch ook die locatietheater willen maken. De produc- één dag in de week spelen bij Playback!” tiehuizen in Nederland zijn een luxe voor veel makers, maar naar mijn idee is het te weinig een springplank naar het locatietheater. Ik vind dat wij jonge makers de kans moeten krijgen om met artistieke, financiële en productionele begeleiding voorstellingen te maken buiten het reguliere theater. De festivals en de animo is er zeker voor, alleen de praktijk van het maken is een hele moeilijke. Er komen hele andere facet- ten bij kijken dan wanneer je een theatervoor- stelling maakt. Je bent bezig je op alle mogelijke manieren te verhouden tot de ruimte; je werkt met concepten die alleen al door regen totaal anders kunnen worden, zet je spelers op een andere manier in etcetera. Binnen de bestaan- de productiehuizen schort het aan adequate begeleiding. Maar voordat ik deze begeleiding aan anderen kan bieden, moet ik eerst een eigen heldere theatertaal ontwikkelen. Ik maak theater dat bestaat bij de gratie van ruimte, beweging en tekst. Deze drie ingrediënten zullen een sym- biose met elkaar aangaan; soms een harmoni- 69 Met het idee voor Vrij Spel ben ik in het Leer- Tanya groeide op in Zuid-Afrika en werd als ac- Vrijheid is het belangrijkste geldtraject gekomen. Dit vond plaats in de tijd trice opgeleid aan de Academy of Live and Re- dat ik ook de open podia afging en dus erg in corded Arts in Londen. Na haar opleiding richt- de pushmodus zat. Het Leergeldtraject werkte te zij de Big Peach Theatre Company op. Met dit mij tegen en ik werkte het Leergeldtraject gezelschap maakte zij in Engeland voorstellin- waarschijnlijk tegen. De gesprekken waren voor gen voor kinderen tussen de 7 en 11 jaar oud. Al mij benauwend, beperkend, kleindenkend en direct viel niet alleen haar energieke speelstijl ik had het gevoel dat ik teveel gekaderd werd. op, maar bewees zij zich ook als een gedreven De vele hokjes en regeltjes sneden iets weg schrijfster. Om zich het schrijven meer eigen te van mijn vreugde. Deze orde en structuur wa- maken, studeerde zij Short Story Writing aan ren overigens wel prettig voor Vrij Spel en een de London School of Journalism. Als vertelster groot verschil met de wanorde en toestanden baseerde zij zich op mythen en legenden uit die je in de theaterwereld vaak tegenkomt. verschillende culturen. Tanya geloofde, dat hier Daarnaast stond het achterbanplan mij tegen: een schat aan betekenis verborgen zat voor Anne Aafke Sol (Woerden 1979) ik wilde dat Vrij Spel los stond van alles en op zowel kinderen als volwassenen. www.vrij-spel.nl deze manier zou ik mij toch weer afhankelijk In Engeland koos zij voor een zeer diverse car- Leergeldtraject 2006-2009 maken van (het geld van) anderen. Daarom heb rière en was zij actief als comédienne, presen- ik ook nooit het achterbanplan uitgevoerd en tatrice, actrice en schrijfster. Toen Tanya vanuit “Ik geloof niet in creativiteit die in het hoofd bleef Vrij Spel wat dat onderdeel betreft, los Londen naar Amsterdam verhuisde, richtte zij ontstaat, dat moet van binnen komen, uit de staan van het Leergeldtraject. zich nog op een ander aspect: filmmaken. Bij buik. Het is vertrouwen op je intuïtie. Dit had ik Sowieso kan ik niet goed tegen regeltjes, be- Open Studio volgde zij een allroundopleiding al als kind: als stil en observerend meisje had dachte structuren en denken vanuit angst. Dat en specialiseerde zich uiteindelijk op regie ik zin om een nieuwe visie te laten zien. Zon- geeft mij al snel het gevoel dat ik moet krim- en scenario. In Amsterdam richtte zij in 2001 der dat ik wist wat het was of hoe dat eruit pen, terwijl ik graag groots wil denken.” Blind Date op, een multimedia improvisation zag, zei ik dat ik actrice wilde worden. Mijn company en in 2005 het eerder genoemde leven loopt steeds even vast op het moment Purple People Productions. Purple People is dat ik denk ‘als ik alle vrijheid heb, dan…’. Dit een internationaal theatergezelschap, dat the- had ik op kostschool in India tijdens mijn pu- ater wil maken voor ‘kleine en grote kinderen berteit, dat had ik op de Amsterdamse Theater over de hele wereld’ en zoals zij zelf schreef op Academie (ATA) en dit heb ik ook nu nog in haar website: ‘not only theatre that thoroughly het werkveld. Het gaat mis wanneer ik mij niet entertains, but transforms, transcends and tou- meer kan afzetten tegen een orde. Dan werk ik ches the spirit’. teveel buiten mezelf, komt er niets meer uit de Tanya zocht naar een manier om mixed media buik voort en dan is alles wat ik doe leeg. theatre een plek te geven in het kindertheater Een kleurrijke wereld en zo een extra dimensie toe te voegen aan het Na het afstuderen aan de ATA (2002) heb ik vijf vertellen van een verhaal. Voor de Engelstalige jaar lang heel erg hard gezocht om mijn intuï- theaterproductie Tokolosh (2005) ging zij op tie terug te vinden. Mijn werk had succes en ik zoek naar de verhalen van het land waar zij maakte dit succes te belangrijk. De zoektocht opgroeide. Een tokolosh is een Zuid-Afrikaans naar intuïtie zette ik om in acts en liedjes en archetype in de vorm van een dwergachtig toetste deze door in heel Nederland mee te wezen dat geassocieerd wordt met kwaad en doen aan open podia. Tot ik op een avond in onheil. Voor deze productie werkte zij samen Groningen voor de zoveelste keer vijf minuten met leerlingen van de Media Academie van optrad voor tien dronken mensen en inzag, Amsterdam, waardoor dit wezen als een 3D- dat ik veel te veel aan het pushen was, ermee animatie op kon duiken. In deze solovoorstel- moest stoppen en voor een tijd heel ergens ling dichtte Tanya de kloof tussen theater en anders moest zijn. film en kwam tot een geslaagde combinatie Ik heb daarna lessen gevolgd aan verschillende tussen de orale wijze van het vertellen van een scholen in Amerika. Wat een verschil met verhaal en hoe je dit met techniek kunt doen. Nederland is dat! Hier hangen de wolken zo Tanya Sprong Het resultaat was een spannend avontuur voor drukkend laag, daar durft men te dromen en (Zuid Afrika 1968 - Nederland 2009) jong en oud. mee te werken aan jouw dromen. Een grote www.purplepeopleproductions.com verademing en een goede manier om terug te Leergeldtraject 2006-2009 Tanya maakte Tokolosh in de Cliffordstudio en komen bij de vraag wat ik wil maken en hoe ik viel op door haar gedreven ondernemingszin. wil spelen. ‘Finding my way magneticly’. Op zaterdag 1 augustus 2009 is Tanya Sprong Zij was één van de eerste mensen die gevraagd na een kort, maar heftig ziekbed op 41-jarige werd deel te nemen aan het Leergeldtraject, In de Huiskamer van de Cliffordstudio heb ik leeftijd overleden. Tanya was een Leergeldtra- om haar zo te kunnen helpen om ook in Ne- het project Vrij Spel opgezet: één avond in de jectdeelneemster van het eerste uur, die zich derland als theatermaker voet aan de grond twee weken waar verschillende professionele vol energie inzette voor haar stichting Purple te krijgen. Zij had Tokolosh met eigen geld theatermakers alles kunnen uitproberen wat People Productions. Direct na een weinig ruim- gemaakt en zij vond het moeilijk om via een zij willen en hierover in gesprek gaan met het te latende diagnose van het ziekenhuis belde achterbanplan de mensen om haar heen om publiek. Dit zorgde voor een naakte toestand, zij Mariëtte op met de mededeling, dat zij toch steun te vragen voor verdere ontwikkeling. In omdat al het werk dat getoond werd heel pril graag aan een profiel voor dit boek wilde mee- haar beleving kon dat alleen als een productie was: je liet je binnenkant zien en gaf op die werken. Tevens wilde zij proberen om de tekst helemaal af was. manier het publiek een kijkje in de keuken. Zelf voor een nieuwe productie af te maken. Helaas Voor het Leergeldtraject was het idee om een deed ik er ook aan mee en gaf mijzelf opdrach- heeft Tanya haar medewerking niet meer kun- Nederlandse versie van Tokolosh te maken, om- ten: om het pushen tegen te gaan, maakte ik nen verlenen aan het schrijven van dit profiel, dat de Engelse versie moeilijk aan de theaters met mijzelf afspraken dat ik zou gaan liggen maar het is haar wel gelukt de tekst Koning te verkopen bleek. Buiten Amsterdam speelde als het teveel werd. Dit waren heel erg leuke Arthur in de ruimte te voltooien. de productie nog wel in Zuid Afrika, waar deze avonden, die ik in de toekomst graag weer zou In dit profiel over Tanya Sprong probeer ik een goed door de pers werd ontvangen. willen oppakken, ook al kostte het erg veel tijd beeld te schetsen van deze kleurrijke, ambiti- Gaande het traject bleek dat de inhoud van om ze te organiseren. euze en liefdevolle vrouw. Tokolosh toch te cultuurgebonden was en Nederlandse kinderen te weinig zou aanspre- 70 ken. Ook het feit dat de productie vertaald beweging, ruimte, ritme en tijd naar tekst. Om moest worden en Tanya in het Nederlands zou deze materie verder uit te zoeken heb ik tijdens moeten spelen was een hindernis. Zij besloot de eerste fase van het Leergeldtraject een daarom een nieuwe Nederlandstalige productie workshop georganiseerd Op de grens van be- op touw te zetten: Koning Arthur in de ruimte, weging en taal, die we hebben afgesloten met die in oktober 2009 als theatrale lezing in de een presentatie. Wat ik in deze workshop heb Cliffordstudio als onderdeel van haar achter- ontdekt en geleerd, heb ik gebruikt in mijn vol- banplan zou worden gepresenteerd. Dat heeft gende voorstelling GRIP. Deze voorstelling, die niet meer zo mogen zijn. ik in de tweede fase van mijn Leergeldtraject maakte, werd een verdieping op de workshop. Tanya was een gedreven en harde werker. Met Dit zat voornamelijk in de helderheid: als uit- een breed pallet aan kwaliteiten heeft zij zich gangspunt werkten wij met een basisconcept, bewezen als een intelligente theatermaker, die dat bestond uit drie verhalen, drie personages spannende en ontroerende verhalen vertelde en het gebouw. Dit basisconcept ben ik samen en daarmee kleurrijke, nieuwe werelden wist met de spelers gaan uitdiepen in improvisatie- op te roepen, waarvan velen hebben genoten. en vormopdrachten, waarin de locaties in het Op zoek naar samenwerking gebouw centraal stonden. Daarnaast werkte ik met teksten, die ik samen met een vriendin schreef en die voortkwamen uit improvisaties van de spelers. Het lastige van tekst is, dat het snel te uitgesproken wordt, het overheerst dan en vormt geen toegevoegde waarde meer. Ik zou tekst eigenlijk pas willen gebruiken op het moment dat je iets niet kan verbeelden. Pas dan kan je taal inzetten op een manier die past bij de vorm van de voorstelling. Balanceren op de grens van GRIP is een locatievoorstelling geworden waarin beweging en taal zeven personages door confrontatie met verlies van controle op hun leven een eigen ontwikke- ling doormaakten. Drie verhalen waren door Bert Wagenaar van Kreveld onderlinge connecties met elkaar verweven. (Leeuwarden 1968) De voorstelling verplaatste zich door het hele www.bookbert.com gebouw en een groepje van twintig toeschou- Leergeldtraject 2008-2009 wers volgde dicht op de huid van de spelers. Het maken van zo’n locatievoorstelling is veel “Het Leergeldtraject komt naar jou toe, niet gedoe en organisatie. Ik heb dit jaar voor het andersom. Na het afstuderen aan de Theaterop- eerst een aantal vrijwilligers verzameld voor leiding Selma Susanna (THOPSS, 2005) was ik verschillende taken achter de schermen. In bij een festival in Spanje met theatermakers uit het begin zag ik dat als een bevrijding, maar verschillende landen in Europa. Dat inspireerde Nienke Tjallingii (Tricht 1974) met meer mensen werken betekent ook meer mij om terug in Nederland de mogelijkheid te [email protected] contacten onderhouden en meer overleggen. creëren om theatermakers hun werk in ontwik- Leergeldtraject 2007-2009 Uiteindelijk kost dit bijna evenveel tijd als het keling te laten presenteren voor een publiek; ik zelf doen. Het verschil is wel, dat het artistiek wil weten hoe iemand werkt, denkt en maakt, “Mijn Leergeldtraject startte eigenlijk al voordat gezien echt een verbetering is geworden. Bo- zodat uit deze ontmoeting misschien nieuwe ik in een leergeldgroep zat. In 2007 studeerde vendien is het ook leuker. gezamenlijke projecten kunnen ontstaan. Ik ik af aan de Kaderopleiding ‘Theaterregisseur stapte naar Mariëtte, die ik al lang ken, voor het voor de Amateurkunst’ in Alkmaar, met de Voorlopig wil ik graag verder met de combi- reserveren van een studio. Mariëtte zag hier mimevoorstelling LEF, gespeeld in theater De natie van het geven van workshops en het echter een Leergeldtraject in en nodigde mij Ruimte. Om deze voorstelling te financieren maken van voorstellingen. Daarin wil ik graag daarvoor uit. heb ik winkeltjes in de buurt gevraagd om mij samenwerken met verschillende disciplines Ik had Mariëtte eerder gesproken over het te sponsoren en verkocht ik zogenaamde spon- en theatermakers. Ik wil dit gaan vormgeven Leergeldtraject en wist toen niet goed wat ik sorkaartjes: één kaartje voor de prijs van twee. in een stichting, waar ik ook meer mensen er concreet mee moest. Maar nu merk ik dat Daardoor kon ik met terugwerkende kracht het bij wil betrekken, zodat er een gezamenlijke ik veel bewuster bezig ben met het proces. De Leergeldtraject in; het systeem had ik immers verantwoordelijkheid ontstaat en je elkaar kan ontwikkeling staat centraal en daarin word je al door. inspireren. ondersteund met kennis en adviezen. In het In het Leergeldtraject heb ik de ruimte en aan- begin was ik bang dat ik voor elke bon verant- Voor deze regie-opleiding had ik twee en een moediging gekregen om verder te leren. Ik heb woording moest afleggen, maar dat valt wel half jaar op de EDDC (European Dance Develop- mij kunnen ontwikkelen op organisatorisch, mee. Ik voel me bij de leergeldgenoten Ivan ment Centre) in Arnhem gezeten en Theaterwe- zakelijk en artistiek vlak. Er was een grote be- Hennetin en Marc Heijboer betrokken, alhoe- tenschappen gestudeerd in Amsterdam. Dans reidwilligheid om datgene wat ik wilde doen, wel ik er niet mee samenwerk. Wij hebben ook vond ik vaak te abstract en te vormgericht, je mogelijk te maken. Zeker bij GRIP, waarmee ik alle drie een ander startpunt: mede door mijn kreeg feedback op de buitenkant, de uitvoering, geregeld beslag legde op het hele gebouw. Ik leeftijd heb ik meer ervaring en al ontdekt dat in plaats van op wat je wilde zeggen. Ik was heb ontdekt dat het werken met amateurspe- ik geld kan verdienen met mijn talent. meer op zoek naar een combinatie van vorm lers een richting is waar ik graag mee verder en inhoud en naar de vraag hoe je betekenis wil. Mensen zijn enthousiast en het is geweldig Inmiddels hebben er al een aantal edities van kan overdragen in beeld en beweging. Daarom om te zien hoe ze zich ontwikkelen. Dat maakt, Nieuw Werk plaatsgevonden. Nieuw Werk is ben ik dramaturgie gaan studeren. Het ‘makers- naast de voorstelling, ook het proces heel waar- een theateravond waar professionele theater- kwartje’ viel daar in het derde jaar tijdens een devol. Mijn manier van beeldend theatermaken makers van verschillende disciplines elkaar regieproject, waarin ik een co-regie deed. is vaak nieuw voor amateurspelers, ik denk dat ontmoeten en nieuw werk kunnen tonen. Deze Mijn dansachtergrond blijft invloed hebben op ik hierdoor nog wel een gat kan vullen in de avond is ook toegankelijk voor publiek. Centraal de manier van werken die ik hanteer. Ik ben op markt van het amateurtheater.” staat de vraag hoe de theatermakers met hun zoek naar theater dat balanceert op de grens vak bezig zijn. Dit gebeurt niet alleen door het van beweging en taal. Daarin werk ik vanuit exposeren van nieuw materiaal en nieuwe in- 71 terpretaties, maar ook door een dialoog, die na dacht dat wij het niet langer dan drie uur vol woorden, wél vanuit menselijke handelingen. afloop van de presentaties georganiseerd wordt zouden houden. Tijdens het gesprek hebben Ik denk eerder vanuit psychologische denkwe- tussen de makers onderling en de makers en wij daar steeds een uur bij kunnen plakken, relden en dat een mens als performer goed het publiek. Nieuw Werk vindt één keer per totdat we op een vergunning voor zes uur uit- kan bewegen, is eerder een toevalligheid. maand plaats op de maandagavond. Gekozen is kwamen. voor deze avond, omdat de theatermakers dan Uiteindelijk heb ik maar vier en een half uur Het Leergeldtraject heeft voor mij het begrip vaak zelf niet hoeven te spelen. gedanst. Ik was die dag ziek en hield het niet geld minder abstract gemaakt. Ik ben mij nu Het idee voor een avond voor theatermakers is langer vol. Jammer, want achteraf had ik nog veel bewuster van het omgaan ermee. Subsi- er eerder geweest binnen het Leergeldtraject: wel langer door willen gaan. Wij hadden ver- die aanvragen is makkelijker, omdat je je er- Anne-Aafke Sol organiseerde Vrij-Spel. Deze schillende muzikanten gevraagd om te komen achter kan verstoppen; geld heeft immers geen avonden werden georganiseerd in de Huiska- spelen, wat een geweldige stimulans was. gezicht. Wanneer je je achterban aanspreekt, mer van de Cliffordstudio, maar de bijdragen De zware momenten ontstonden wanneer er weet je waar het geld vandaan komt. Daar- waren meer dan bij Nieuw Werk vaker al uitge- geen muziek was en wij in de stilte moesten naast maak je hen betrokken bij je zoektocht werkt en eerder gespeeld voor theaterpubliek. dansen. Je bent continu zichtbaar, kunt je ner- en worden zij onderdeel van het proces.” Ik miste een inhoudelijk gesprek hierover. Ter- gens achter verstoppen en bent constant in wijl ik juist dit gesprek interessant vind. beweging. En deze beweging moet ergens van- Op 11 december 2009 vindt er een avond in daan komen, muziek stimuleert dan en stilte Theater De Ruimte plaats: Nieuw Werk, de voor- veel minder. stelling, een voorstelling gevuld met een aantal Daarnaast is er de organisatorische druk: je theatermakers uit Nieuw Werk. Uiteindelijk bent steeds bezig om mensen te overtuigen hoop ik dat er uit Nieuw Werk samenwerkings- van de aard, de creativiteit en de oorspronke- verbanden ontstaan in de vorm van een nieuw lijkheid van het project. Je moet hen er in mee gezelschap met theatermakers uit alle discipli- krijgen, willen ze wat voor je doen. Gelukkig is nes en van verschillende nationaliteiten. dit gelukt en hebben we flink wat geld opge- Ik ben theatermaker Sinds december 2008 werk ik vanuit een eigen haald. ruimte: Podium Westerdok in Broedplaats Wes- terdok. Anna Rottier, die het muziektheaterge- Net als Lenneke ben ik in aanraking met stich- zelschap Dame Jeanne heeft, betrok mij bij deze ting Muzenis gekomen via onze stichting Kud- mogelijkheid. Door een eigen werkruimte te de en de community projecten die wij doen. hebben en bij wijze van spreken van het bu- Eén van de projecten die wij hebben gedaan, reau naar de repetitievloer te kunnen springen, IKBLIK, zullen wij voor wCTA gaan uitwerken wordt alles veel concreter. De inrichting van Po- en uitvoeren. Ik koos er bewust voor om met dium Westerdok werd uiteindelijk mijn achter- een project dat los staat van Kudde het Leer- banplan. Ik vroeg mensen ons te sponsoren in geldtraject in te stappen. natura; er werd een lange ‘bruidslijst’ verspreid Dit project is 3x Suzy, een dansvoorstelling, Ronald Wolthuis (Vroomshoop 1967) van allerlei spullen die wij nodig hadden: the- waarin ik samenwerk met Mirte Courtens www.ronaldwolthuis.nl aterspots, een keukenblokje, techniek, WC met en Lies Cuyvers. Met elkaar vormen we een Leergeldtraject 2006 – 2008 loodgieter, podiumonderdelen etcetera. En dit danscollectief. Lies en ik hebben in Tilburg de werkte! Zo hebben we gordijnen gekregen van opleiding Danstheater van de Fontys Academie “Vroomshoop is een dorpje in Twente. Hier ben de schouwburg in Winschoten, die gesloopt gedaan (afgestudeerd in 2004); Mirte zat op de ik opgegroeid op een boerderij. Wat ik echter wordt én stonden er ineens twee koelkasten in dansacademie in Rotterdam. In januari speel- van jongsafaan zeker wist, was dat ik geen boer plaats van één! den wij als trio de korte voorstelling I’m there wilde worden. Samen met een vriendinnetje and eye’m not in een voormalige gevangenis in maakte ik op de basisschool voorstellingen op Den Bosch tijdens Klub Koe #21. rolschaatsen. Eigenlijk kan je dat wel de ‘artis- Gefascineerd door het begrip ‘identiteit’ zijn tieke oerknal’ noemen. Pas veel later kwam wij het project 3x Suzy gestart. Dit bestaat de regisseur in mij naar boven: tijdens de op- uit twee elementen, waarvan we het eerste leiding Theatervormgeving van de Hogeschool deel in drie weken hebben gemaakt in de Clif- voor de Kunsten in Utrecht (afgestudeerd in fordstudio. Onze belangrijkste onderzoeksvraag 1993), merkte ik dat ik theatermaken als beden- was, in hoeverre drie personen eenzelfde ker veel boeiender vond, dan als uitvoerder: ik persoon kunnen worden. Uit de ideeën die wij wilde niet als vormgever ten dienste staan van Werken vanuit menselijke thema’s hadden rond het begrip identiteit is voorna- een regisseur, ik wilde zelf maken en creëren! melijk de beweging ‘samenkomen’ gekomen: Maar dat ik mijzelf ook daadwerkelijk ‘theater- samenkomen in één persoon en deze geza- maker’ noem, is een proces van lange adem menlijke identiteit omarmen en vormgeven. Zo geweest. Het credo ‘ik ben theatermaker’ heb werkten wij met ‘schaduwduetten’, waarbij de ik mij pas tijdens het Leergeldtraject eigen ge- één de liggende schaduw vormt van de ander. maakt en dit is zeer waardevol geweest. Hier kwam heel scherp en fascinerend bewe- gingsmateriaal uit, dat wij hebben omgevormd Toen ik in 2006 in de Cliffordstudio een ruimte Maaike van Westeringh tot een presentatie van twintig minuten. huurde om met mijn gezelschap Factor 1 aan (Jaquariuna, Brazilië 1982) Met het tweede deel zijn wij nu bezig en we de komedie Dokter Bernard te werken, werd ik www.kudde.info komen hiervoor uit op het tegenovergestelde benaderd door Mariëtte of het Leergeldtraject Leergeldtraject 2008-2009 van samenkomen, namelijk loskomen/losbre- iets voor mij zou zijn. Omdat ik ook in die tijd ken. Je afzetten tegen de persoon die je bent hard op zoek was naar een andere manier om “Op de Nieuwmarkt heb ik samen met Lenneke geworden. Dit is niet alleen de beweging in de aan geld te komen dan via subsidie, bleek het Bisschop een sponsordans georganiseerd. Bij voorstelling, maar ook in het proces. Leergeldtraject inderdaad bij mij te passen. een ambtenaar van het stadsdeel hebben wij, Als maker werk ik meer vanuit een theatraal/ Waardevol is dat je hier mensen tegenkomt die om een vergunning aan te vragen, ons in heel menselijk thema dan vanuit een dansthema. in hetzelfde vaarwater zitten, die dezelfde pro- wat bochten moeten wringen. De opzet van Als ik maak, wil ik beginnen vanuit een beper- blemen ondervinden en vooral dezelfde passie het project was, om zo lang mogelijk, zonder king en een menselijk dilemma. Vaak wordt delen. te drinken en te plassen, te dansen en hiervoor dans een soort vorm, maar ik wil proberen die Tijdens het traject heb ik mij op een nieuwe hadden wij in principe onbeperkt de tijd nodig. buitenkant-vorm te doorbreken en de mens productie en een nieuwe manier van thea- Deze man snapte er helemaal niets van en zichtbaar te maken. Ik werk niet zo zeer vanuit termaken gericht: bewegingstheater. Deze 72 wens en het idee waren er al langer, maar het Leergeldtraject (met de laboratoriumfunctie) vormde een goede aanleiding om het ook daad- werkelijk te gaan doen. Theatermaken viel door het bewegingstheater op zijn plek: het werken werd meer vanzelfsprekend. De voorstelling die hieruit gekomen is, heet Een Soort Ding en heeft gespeeld op andere plekken en ruimtes dan in de reguliere theaterzaal. Spelen op zulke plekken is de kwaliteit van Factor 1 en bete- kent dat het publiek veel dichter op de huid van de spelers zit en dat er sprake is van een andere confrontatie dan wanneer er in de zaal gespeeld wordt. Een Soort Ding speelde op festival Etcetera in Amersfoort en in het gebouw van stichting Muzenis hebben wij gespeeld in de gang en in de huiskamer. Een andere plek waar deze voor- stelling speelde, was in de huiskamer van mijn oom en tante in Gaanderen. Een zeer bijzon- dere plek en tevens de plek waar ik mijn achter- banplan heb uitgevoerd. Wij voerden delen uit Een Soort Ding op voor familie en vrienden en hebben hen vervolgens gevraagd een bijdrage te leveren, zodat wij de voorstelling af konden maken. En dit werkte: op een middag haalden wij € 400,- euro op, wat – door de bijdrage van het VSB-fonds – verdubbeld kon worden. Een goede start om de productie ‘voorstellingsklaar’ te maken! Door het Leergeldtraject en de cursussen die ik bij de Economische Werkplaats heb gevolgd, ben ik meer een leidersfiguur geworden die projecten initieert. Ik ben zelfstandig cultureel ondernemer geworden en heb een bijbaan in een copyshop opgegeven. Nu ben ik bezig met een vervolgproductie op Een Soort Ding: Net deed ‘ie het nog. Een voorstelling waarin weer de alledaagse handelingen centraal staan, maar nu beïnvloed door dagelijks gebruikte appa- raten zoals een keukenmachine, stofzuiger of broodrooster. De vraag hierbij is hoe afhankelijk we zijn geworden van de alledaagse techniek.”

73 Achterbanplan ‘Sponserdans’ op de Nieuwmarkt (2009)

74 Leergeld sponsorplannen 2006-2009:

Op de Leergelddag in november 2008 is aan de aanwezige leergelders - Workshop geven over je voorstelling voor belangstellenden in het alge- gevraagd, welke manieren zij bedacht hebben om aan (financiële) mid- meen of specifiek voor familie en vrienden. delen te komen teneinde hun artistieke plannen uit te kunnen voeren. - Zangworkshop geven. Hieronder een opsomming van wat er aan mogelijkheden om de achter- - Kleine huisconcertjes geven voor vrienden en dan met de pet rond ban te bereiken naar voren kwam. gaan.

Algemeen: Ideeën voor specifieke voorstellingen of projecten: - Benefietfeestje. - Publiek vragen een alledaags voorwerp in te leveren dat gebruikt gaat - Benefietdiner met korte acts van bevriende artiesten. worden in de voorstelling EenSoortDing. Er wordt ter plekke een scène - Benefietmiddag met rosé, kleine theatrale presentaties, uitleg van het gemaakt met bijvoorbeeld jouw slacentrifuge. Publiek sponsort dus project en veel gezelligheid. ‘live’ en in natura. - Een VIP-champagneparty na de première, waarvoor kaarten verkocht - Het publiek kan zich alledaags laten fotograferen. Men krijgt dan een zijn. foto van zichzelf en betaalt daarvoor. De foto’s passen bij de voorstel- - In een nieuwsbrief om concrete materialen vragen. Wij hebben nodig: ling EenSoortDing over alledaagse handelingen. - 350 waxinelichtjes, kussens, melkpakken, etcetera. - De voorstelling EenSoortDing spelen in winkels/winkelcentra/zwem- - Vrienden en familie een gratis voorstelling geven en dan een bijdrage baden en op andere alledaagse plekken. De locatie draagt financieel bij vragen om vriend te worden van de groep/project. aan de voorstelling en krijgt daarvoor in ruil een nieuw publiek binnen. - Tweedehands apparatuur gratis afhalen. - NSreizigers binnenloodsen in de voorstelling EenSoortDing die plaats- - Je eigen verjaardagsfeest gebruiken om sponsors te krijgen en je ver- vindt in de NS HiSpeed Lounge. jaardagsgeschenken in de pot stoppen. - Een avond met verhalen, muziek, eten/drinken, films en beelden van - Een alter ego hebben/bedenken dat beeldend kunstenaar is en zijn mijn reis door Brazilië. Iedereen die het project steunt mag een geiten- werk veilen. bel uitkiezen. - Een website die verandert als er geld binnenkomt. - Optreden in Suriname. - Achterbanbrief op de website. - Voor Levenswandelkaart een stukje wandelkaart kopen of stappen op - Rijke ooms of andere achterban ‘paaien’ met bijvoorbeeld een etentje. de kaart kopen of mede de route bepalen. Winkeliers die op de route - Een portier/uitsmijter bij je voorstelling die op ‘ludieke’ wijze om geld liggen het project laten sponsoren, hiervoor krijgen ze terug: een pos- bedelt. ter, een vrijkaartje en hun naam op het programma. Dat laat ook zien - Huiskamerrestaurant met theatrale intermezzi tussen de gangen door. dat deze onderneming cultuur in de buurt ondersteunt. - Een spaarpot bij je voorstelling; het publiek kan de meerwaarde die de - Wij vormen een land dat Wijland heet. Dit is een nieuw, prachtig, ide- avond voor hen had uitdrukken in geld. aal en perfect land, waar je inwoner van kan worden door een stukje - Impresariaten en productiehuizen benaderen voor financiële steun/ grond te kopen. Zo steun je ‘Wijland speelt’. Op termijn zal er ook ‘ge- sponsoring. bouwd’ gaan worden. - Sponsorkaartjes; toegangskaartjes voor dubbele prijs. - Het verkopen van ‘emigratiekoffertjes’. - Persoonlijke bedelbrief of -mail schrijven. - Maatje(s) worden van Theatergroep Thomas: maatje S, M, L & XL. - Uurtje(s) repetitieruimte verkopen. - Een ‘ladiesnight’; Teatro Punto organiseert Lady dell’Arte voor moeders, - De mensen, die je hebben geholpen en/of hebt ontmoet via je thea- tantes, oma’s en vriendinnen van deze vrouwen. trale activiteiten, aanschrijven. - Teatro Punto: presentatie voor jonge ondernemers: ‘Wijn en welk Ar- - Bij winkeltjes in de buurt gratis producten vragen in ruil voor vrijkaart- chetype ben jij?’ jes, bijvoorbeeld bloemen. - Teatro Punto: open dag en workshops voor vrienden en familie. - Voor winkeltjes in de buurt: tegen betaling van € 50,- een advertentie - Deelnemers aan workshops vragen om te helpen geld voor een voor- op de flyer. stelling in te zamelen. - Een krant, nieuwsbrief, portfolio uitgeven. Discipline specifiek: - Een boekje uitgeven t.b.v. het achterbanplan. - Clownsworkshop geven. - ‘Dans aan huis’ op bestelling. De deuren langs met een dansmenu; mensen kunnen op elke gewenste plek in huis een korte voorstelling krijgen. - Sponsordans: sponsors geven een bedrag per gedanste minuut. Op een feest zijn ze allemaal uitgenodigd om te zien hoe lang er non-stop ge- danst wordt. Dit kan ook op straat gedaan worden. - Straatdansers i.p.v. de bekende straatmuzikanten. Dans op onverwach- te plekken in de stad en daarna met de pet rond. - Poëzie verkopen/voordragen op Koninginnedag. 75 Ruimte en- mogelijk heden

(2003)

Een interview met de facilitator van het ben om op een gegeven moment Muzenis op letles mocht. Dat mocht en vervolgens leerde Leergeldtraject: Mariëtte Wildeboer te richten, net zoals ik alle leergelddeelnemers ik in een koud, oud schooltje in de Pijp mijn (Amsterdam 1950) naar hun inspiratiebron(nen) gevraagd heb. eerste plié en jeté en promoveerde ik binnen ‘Wat ik wilde doen, toen wij Muzenis op- een jaar naar leidende kabouter in de ballet- ‘Mijn artistieke oerknallen blijken allemaal richtten, was ruimte verschaffen aan jonge, schoolvoorstelling Sneeuwwitje en de zeven verbonden met gebouwen, die mij opeens ambitieuze mensen, zodat er in het theater dwergen.’ Naast deze bloeiende balletcarrière heel helder voor de geest staan. Gek, want ik op termijn op zielsniveau iets losgemaakt zou bouwde Mariëtte vanaf zevenjarige leeftijd ook heb altijd gedacht dat ik niets met gebouwen worden.’ een theaterrepertoire op met haar toneelgroep had.’ Mariëtte en ik zitten in de Cliffordstudio, Victorie: tussen de schuifdeuren maakte en een voormalig schoolgebouw, dat door haar ‘Toen ik in het voorjaar van 1954 met mijn speelde zij met buurtgenootjes voorstellingen toedoen verbouwd is tot een werkplaats voor ouders naar een voorstelling van het Scapino voor de verjaardagen van haar ouders, waar theaterprojecten. Een gebouw dat goed en met Ballet in de Stadsschouwburg van Amsterdam zelfs de hond in mee moest spelen. zorg onderhouden is en waar menig kunste- ging, wist ik: dit wil ik ook. In de pauze zeurde Gedurende haar hele jeugd is Mariëtte als naar zijn artistieke driften in alle hoeken en ik net zolang aan mijn vaders hoofd, totdat toeschouwer en praktiserend ‘theatermaker’ gaten heeft uitgeleefd. Ik wilde weten welke hij na afloop van de voorstelling aan Hans (zowel spelend als regisserend) actief geweest. (artistieke) ervaringen haar ertoe gebracht heb- Snoek ging vragen of ik bij Scapino op bal- Snel was duidelijk dat zij voor de klas zou gaan 76 staan of iets met toneel zou doen. Een oudere daartoe een plan ingediend, wat o.a. een com- dat beviel mij, hiermee kon ik anderen ruimte voordrachtskunstenaar, bij wie zij in haar tie- binatie met lessen op de dagopleiding inhield, verschaffen.’ nerjaren toneellessen volgde, gaf haar ook een maar dat kon niet. Daarnaast had ik via een Maar het Holland Festival is groots, meesle- gerede kans om aangenomen te worden op docent productiewerk bij het Holland Festival pend en pretentieus. Mariëtte zag dertig tot een toneelacademie. Daarnaast was het voor aangeboden gekregen, maar de school vond vijfendertig voorstellingen per festival, maar haar al vroeg duidelijk dat zij ooit in de kunst dat ik dat niet kon combineren met de oplei- werd zelden geraakt. Om zich heen zag zij zou gaan werken. ‘Mijn middelbare school zat ding. Toen werd het voor mij duidelijk dat ik genoeg jonge mensen met ambitie, maar te in een gebouw van architect Duintjer en er mijn eigen weg zou moeten gaan.’ weinig plekken voor deze mensen. ‘Waar ik was daar een schitterende middentrap met naar zocht waren plekken waar ‘de geest hing’: heel veel licht. Ergens in 1967 liep ik op die Zij schreef een brief aan Frans Marijnen, des- er moest op zielsniveau iets gebeuren, alles trap naar boven en ik kreeg daar het gevoel: tijds artistiek leider van het RO-theater in Rot- wat alleen op intellectueel gebied gebeurde, ik ga ooit in de kunst werken. Dit was een terdam, waarin zij vroeg om een stageplek. Die raakte mij niet meer.’ Een plek waar die geest vreemd gevoel, want het kunstmilieau associ- kreeg zij in 1980. Mariëtte koos voor een stage hing, vond zij bij het eerste Orlando Festival eerde ik met een ander soort milieu dan waar bij het RO-theater, omdat Marijnen mooie beel- van Stefan Metz, dat zij produceerde. Amateur- ik uit kwam.’ Toch koos zij niet in één keer dende producties maakte. Het werk viel echter en professionele musici werkten daar voor het voor de Toneelschool. ‘Mijn leraar Nederlands tegen: ‘Ik liep stage bij de productie Midzomer- eerst twee weken samen rond kamermuziek. zei mij: ‘het lijkt mij niet verstandig als je daar- nachtdroom en deed regie-assistentie. Waar Tijdens een van de concerten sprak de klank heen gaat; daar ben je veel te gevoelig voor en het echter al snel op neerkwam was, dat van een viool tot haar hart. En daar gaat het daar breken ze je op zo’n jonge leeftijd af. Ik werken bij een dergelijke theatergroep eigenlijk kennelijk over, de geest die fysiek voelbaar heb toen naar hem geluisterd en ben naar de een gewone kantoorbaan is met CAO-acteurs. wordt. universiteit gegaan.’ De mooie beelden kwamen tot stand door een Zij koos ervoor om sociologie en geschiedenis hechte samenwerking tussen regisseur, licht- Toen Mariëtte 33 jaar oud was, richtte zij sa- aan de Vrije Universiteit in Amsterdam te stu- ontwerper en decorontwerper. Het gaat erom men met Jaap Montagne stichting Muzenis deren en in 1970 weer eens om de hoek van een tijd met dezelfde vaste mensen te werken op. Hier kon zij mensen samenbrengen, inspi- de Toneelschool te kijken. ‘Omdat ik benieuwd en zo een ‘handschrift’ te ontwikkelen.’ Tijdens reren en begeleiden. In de tweede helft van was of ik iets had gemist, volgde ik de drie de eerste bijeenkomst met acteurs werd echter de jaren ’90 zat Mariëtte met collega’s in de maanden durende vooropleiding. Vervolgens wel een uitspraak gedaan, die in Mariëtte’s nis van de Cliffordstudio te praten: ‘Ik hoopte, had ik naar de acteursopleiding mogen gaan, geheugen staat gegrift: ‘Het is het niet mogelijk dat ik mensen nog eens zo kon inspireren, dat maar de grote vraag werd – ook voor mijzelf om met elkaar een verkeren aan te gaan’, in zij niet meer zo naar hun navel keken en iets – of ik nog wel kneedbaar genoeg was. Ik had het vertrouwen op een gegeven resultaat. De maatschappelijker zouden worden. De navel- inmiddels al ervaring als docent en was met acteurs vroegen daarom, maar Frans Marijnen staarderij in de kunst begon mij tegen te staan. mijn 20 jaar ‘op leeftijd’. Daarnaast liep ik met zei dat dat onhaalbaar was. Deze uitspraak lijkt Dit was voor mij het startpunt van zowel het gevoel rond dat ik met spelen een leeg vat tot op heden de motivatie om te bewijzen dat community theatre als het Leergeldtraject. Ik zou moeten worden, waar een regisseur zijn dat wél kan: Muzenis is juist een plek om met hoopte dat ik jonge mensen hierin mee zou opvatting in kon gieten en dat wilde ik niet. De elkaar een ‘verkeren aan te gaan’. kunnen nemen.’ school gaf mij het advies om met mijn talent De cirkel is rond. Waar Muzenis en met name de richting pedagogie/regie op te gaan, maar Wat haar destijds veel meer inspireerde, was het Leergeldtraject over gaat, is dat er geïnspi- dat heb ik toen niet gedaan. Het was op dat de opera Satyagraha van Philip Glass, die reerd wordt en men daardoor met elkaar een moment voldoende, dat mijn talent benoemd tijdens haar werk bij het RO-theater gemaakt ‘verkeren’ aangaat. Er wordt ruimte gegeven en gezien was.’ werd in de Rotterdamse Schouwburg, over om met hart en ziel theater te maken. Rest er het geweldloze leven van Mahatma Ghandi. één vraag: zal Mariëtte ooit zelf nog iets ma- Mariëtte wist toen al, dat er op termijn een Teksttheater ging een ware symbiose aan met ken? parttime opleiding docent drama zou komen bewegingstheater en alhoewel zij de taal (San- ‘Ja, het begint weer te kriebelen, maar mis- – voor mensen die werkzaam waren in de skriet) niet verstond, wist het een onbenoem- schien moet ik wachten tot mijn vijfenzestig- sector welzijn en onderwijs – en besloot die baar gevoel te raken. Eenzelfde ervaring had ste, want dan is er een basisinkomen en kan ik af te wachten. Zij verhuisde naar Geldrop, zij met een uitvoering van de Peking Opera: vrij mijn gang gaan.’ waar zij geschiedenis en dramatische expres- ‘In eerste instantie hoor je een hoop gejen- sie onderwees op een middelbare school en gel, maar langzaam ging er een golf door het Pepijn Smit een tweejarige kadertraining dramadocent aan publiek heen…‘liefde’. Het was alsof men het de Stichting Kunstzinnige Vorming Eindhoven elkaar in de oren fluisterde. Iets heel persoon- (SKVE) volgde. Twee jaar later startte zij met lijks (het gevoel) werd collectief en zong echt de parttimeopleiding docent drama in Maas- door de zaal’. Er was sprake van ‘iets’ dat het tricht. ‘Ik ging daarheen omdat ik wilde leren gebeuren op het toneel oversteeg: theater zou regisseren en mijn artistieke kant verder wilde voor haar hier over moeten gaan. Een andere ontwikkelen. Mijn ambitie lag bij de regieafde- productie, die een inspirerende invloed op Ma- ling, het dramadocentschap interesseerde mij riëtte had, was het stuk De Heilige Johanna van minder; ik stond al voor de klas en mede door het Slachthuis van Berthold Brecht door het de SKVE waren mijn lessen al behoorlijk ‘thea- Schauspielhaus Bochum, dat in 1980 op het traal gevuld’. Holland Festival gespeeld werd in de Amster- De klas splitste zich op een natuurlijke wijze damse Koopmansbeurs. De voorstelling was op: de ene groep was speltechnisch goed, de groots gemonteerd in een ruimte waarin het andere goed in theoretische vakken. Dat zorgde publiek van locatie naar locatie werd geleid. al snel voor intern gekissebis, waar ik niet ge- ‘Dit was een puur artistieke ervaring, die ging lukkig van werd. Op een dag kregen wij de tijd over ruimte en wat ervan gemaakt wordt.’ om iets voor te bereiden. Ik zat in een hoekje Alhoewel zij als toeschouwer een aantal inten- op de gang, in een al tien jaar afgekeurd, vies se ervaringen beleefde in de grote zaal, besloot schoolgebouw, met het inspirerende adres zij dat deze plek voor haar als regisseur niet de ‘Achter de barakken’. Ik hoorde buiten de zwa- juiste was. ‘Ik had er niets mee en ik had mis- luwen en bij mij doemde de vraag op: hoe kan schien wel talent, maar niemand die het zou ik hier in godsnaam iets moois maken?!’ missen. Steeds meer kwam ik er achter dat ik Mariëtte besloot na twee jaar om de opleiding meer voor elkaar zou krijgen als facilitator dan in Maastricht achter zich te laten. ‘Ik wilde als zelfstandig regisseur. Bij het Holland Festi- regisseur worden. Bij de schoolleiding had ik val was ik een drietal jaar productieleider en 77 Inbedding in de samenleving78 (2000) Inbedding in de samenleving79 Schooltheater in een multiculturele

De wieg van het schooltheater in stadsdeel cipline, zowel bij de docenten als bij de kinde- Westerpark stond in het Polanentheater in de ren én een goed aanbod. Het één kan volgens Spaarndammerbuurt, opgericht rond 1976. Van- mij niet zonder het ander. Een voorstelling kan samenlevingaf 1981 tot 1992 werden in het Polanentheater niet op zijn merites beoordeeld en ontvangen elke zondag vrije voorstellingen georganiseerd. worden, als er al bij aanvang geen aandacht is De scholen uit de buurt konden door de week en wel veel storend gedrag. Andersom dwingt aanwezig zijn bij voorstellingen in voorpremi- een goede aansluitende voorstelling aandacht ère, of bij eigen producties van het theater. Het en respect af en meteen ook positieve bereid- Polanentheater was opgezet als buurttheater. willigheid van de docenten en de kinderen ten Met de opdeling van Amsterdam in stadsdelen opzichte van voorstellingen in de toekomst. in 1990 kwam het Polanentheater in handen van Westerpark. Na een aantal jaren van finan- Het aanbod van jeugdtheater in Nederland is ciële problemen is het doek gevallen voor het groot en divers. Er wordt veel en ook hoog- Polanentheater als buurttheater. Het stadsdeel waardig theater geproduceerd. De andere vond de culturele scholing van de schoolkin- kant van de medaille is helaas dat men de deren echter zo belangrijk, dat zij besloot de doelgroep qua thema, taal, tempo, verbeel- schoolvoorstellingen doorgang te laten vinden. ding en de sociaal-culturele achtergrond van Waar in aanvang nog een ambtenaar van het de kinderen regelmatig uit het oog verliest. stadsdeel de programmering voor de scholen Dat is al helemaal gauw het geval voor een op zich had genomen, is Muzenis in 1997 bena- multicultureel samengestelde doelgroep. Heel derd om het schooltheater vanuit de stichting veel voorstellingen vallen af. Zo heb ik door de te organiseren. jaren heen een aantal wetmatigheden menen te ontdekken, waardoor sommige voorstel- Van meet af aan is het mijn doel als theater- lingen het goed deden en andere minder. Ik zal programmeur geweest om de kinderen uit proberen er hier een aantal van op een rijtje het stadsdeel voor theater te winnen. Dat te zetten, in de wetenschap dat het hier om heb ik gedaan door kwalitatief theater aan te deze Westerparkse multiculturele doelgroep bieden, dat tevens aansluit bij deze multicul- gaat; ieder anders samengestelde doelgroep zal tureel samengestelde groep schoolkinderen. weer verschillend reageren. Aansluitend theater zonder daarbij meteen een knieval te maken naar de voor hen toch al Wat is nu een kwalitatief goede voorstelling bekende en makkelijker bereikbare popcultuur. voor deze multiculturele schoolkinderen? Sommige scholen zagen -en zien – het liefste Theoretisch: een begrijpelijk verhaal, gespeeld voorstellingen, die aansluiten op de op school door charismatische persoonlijkheden, in een al behandelde thema’s. Afgezien van de vraag, voor de kinderen herkenbare leefwereld, afge- of die aansluitende voorstellingen er zijn en de stemd op hun leeftijd. extra kosten die de organisatie daarvan met Anders gezegd: zorg vanaf het begin voor een zich mee zou brengen, heeft het feit dat de goed en spannend verhaal, het liefste met meeste van deze kinderen zelden of nooit naar (een) kind(eren) als hoofdpersonage. Zet het theater gaan, mij destijds gesterkt om kwa- verhaal vervolgens om in scènes en schrijf liteit voorop te stellen. Van meet af aan heb daar, waar het echt nodig is, dialogen voor. ik geprobeerd de kinderen het beste van het Zoek bij voorkeur jonge dynamische en geloof- beste voor te schotelen, om hen zodoende van waardige spelers met overwicht. het begin af aan positief tegen het fenomeen schooltheater te laten aankijken. Gebruik spreektaal en laat het spel zich in het Dat geldt net zo goed voor de docenten, wier hier en nu afspelen. Gebruik als het kan ook bijdrage heel belangrijk is in de begeleiding nog één of meerdere voor hen onverklaarbaar tijdens de voorstellingen. Een bijdrage, die ik al verrassende theatereffecten en dan kom je al vrij vroeg heb bijgestuurd door het consequent een heel eind in de goede richting. Vermijd te opsturen van theaterhuisregels met duidelijke allen tijde monologen. Veel van de kinderen richtlijnen, die regelmatig aangevuld werden. hebben een taalachterstand en dan is veel Waar ik aanvankelijk nog met de handen in tekst sowieso niet aantrekkelijk. Het gaat bij het haar zat vanwege het rumoerige gedrag deze kinderen om het kleine of grote drama, bij de eerste voorstellingen, is er veel bereikt niet om de mooie taal. De schaduwzijden van op het gebied van theaterdiscipline. Er zijn nu de emotionele waaier zoals ruzie maken, hui- voorstellingen, waarbij de stiltes oorverdovend len, zeuren, vervelen: het kan allemaal, maar zijn en de kinderen elkaar tot stilte aanmanen. nooit lang. Laat je je daar als maker toch toe Succesvol schooltheater is mijns inziens een verleiden dan raak je daarmee gauw hun aan- combinatie van het bijbrengen van theaterdis- dacht kwijt.

80 voor de kinderen geldt: wat ze zien en horen, Pittige thema’s kunnen best maar moeten licht daar gaat het stuk over. Alles wat sterk is in geserveerd worden. Met een dansje of liedje de vormgeving, zicht- of hoorbaarheid, wint tussendoor, wat inhoudelijk niets toevoegt aan het bij de inhoud. In het verlengde hiervan: je het verhaal, maak je de kinderen doorgaans kan beter seksuele, gewelddadige, racistische Schooltheater niet blij. Vaak beschouwen ze dit als een pauze of grove opmerkingen achterwege laten als je of kletsmoment. Ook voor de grap uit de rol voorstelling daar niet over gaat. Het zijn vaak stappen, terwijl de kinderen net in het verhaal die dingen die bij de kinderen blijven hangen. zitten, vinden ze hoogst irritant. Herhalingen in tekst of spel waarmee de makers wat voor be- Dit zijn, in zeer beknopte vorm, mijn ervarin- doeling dan ook hebben, is vaak aan hen niet gen met deze multiculturele doelgroep in dit in een multiculturele besteed. ‘Dat hebben we al gezien of gehoord’ stadsdeel van de afgelopen twaalf jaar. Een is meestal de geërgerde reactie. Elke belemme- spontane doelgroep, die nu heel goed weet ring in de voortgang van het verhaal vinden ze waar de grens ligt en hoe men zich hoort te vervelend. gedragen in het theater, maar die grens nog net zo graag weer even opzoekt. Een doelgroep samenleving Humor werkt goed maar niet alle vormen van waarvoor het niet onmogelijk is om te pro- humor zijn geschikt. Een parodie, persiflage, sa- grammeren, maar waar mijns inziens relatief tire of ironie kan, maar is voor hen regelmatig heel weinig aanbod voor is. Het is ook niet niet als zodanig herkenbaar en mist daardoor onmogelijk om voorstellingen voor deze doel- gemakkelijk zijn doel. Ook moet het gepersi- groep te maken. De maker moet echter van het fleerde hen goed bekend zijn, wil het werken. begin af aan deze kinderen in zijn achterhoofd Dynamiek en tempowisselingen zijn belangrijk. houden. Kortom, hier moet je als maker echt De Westerparkkinderen leven in een hectische voor kiezen. Als het je lukt en de voorstelling is stad en zijn de zapcultuur en een hoog tempo succesvol, dan heb je zeker een productie, die gewend. Een rustig tempo kan wel, maar dan ook elders in het land voor anders samenge- moeten de vertolkers van hele goede huize stelde doelgroepen gespeeld kan worden. komen. Zorg voor een continue spanningsboog en maak de voorstelling niet langer dan vijftig If you can make it in Westerpark, you can minuten. make it anywhere!

Allochtone spelers op het toneel leveren de Marc Note eerste minuten extra aandacht op door de identificatie. Daarna gelden dezelfde normen als voor de autochtone spelers: ‘hoe doe je het en wat is je verhaal?’ Vermijd al te subtiele voorstellingen of performers als er voor grote aantallen moet worden gespeeld; een paar on- rustige kinderen zijn voldoende om de rest op sleeptouw te nemen en het spel te verstoren.

Muziekvoorstellingen zijn door de kinderen hier in het verleden met matig enthousiasme ontvangen. Dramatisch gebeurt er waarschijn- lijk te weinig voor hen. Als het daarenboven swingt en ze moeten blijven zitten, is het meer een kwelling dan een zegen voor hen. Mee- speelvoorstellingen werken alleen met gedis- ciplineerde kinderen en duidelijke aangevers; zo niet, dan ontaardt het in een zootje. In het verlengde hiervan: bepaal vooraf of je contact aangaat met de zaal of niet. Doe je dat niet dan weet niemand of er gereageerd mag worden en word je onbedoeld geregisseerd. Dat gaat zeker op voor deze niet geoefende theaterbe- zoekers. Een verteller doet veel appèl op de verbeelding en heeft doorgaans weinig of geen decor. Daardoor valt er voor deze kinderen te weinig te zien en vinden ze het meestal saai.

Vermijd daarom ook een leeg toneelbeeld met lange, slechts hóórbare scènes. Deze kinde- ren willen alles zien, dus zorg ervoor dat ze dat qua zichtlijn ook kunnen. Prachtig decor, belichting, muziek en kostuums kunnen de kinderen zeer waarderen, maar is altijd on- dergeschikt aan het spannende verhaal en de overtuigende vertolking. Allerlei lichamelijke behendigheden en onverklaarbare trucs weten (2009) ze zeer te waarderen, al gaat dat meestal ten koste van de aandacht voor de inhoud. Wat de makers ook vaak hebben mogen bedoelen,

81 Kindertheater in De Ruimte sinds 1998

(2001)

82 Edwin de Leeuwerk, Theatre Graphics

83 84 (2008)

85 Werkplaats Community Theatre Amsterdam (wCTA)

Seizoen 2008-2009

86 Werkplaats Community Theatre Amsterdam (wCTA)

Levens- Ik heb ontzettend genoten van uw mooie verhalen. Ik ga nu zeker wat vaker in Amsterdam rondlopen. wandelkaartGroeten, Carolyn Smalley Wat heerlijk dat u zo graag nog naar concerten gaat. Die liefde voor Chopin hebben we gemeen. Als ik aan ouder worden denk, hoort daar ook heerlijk Chopin luisteren bij. Ik hoop dat ik ooit op dezelfde wijze zo blij ouder mag worden. Dat concert(je) was een zeer aangename verrassing. Veel groeten, Aline Hetsen Ik hou van verhalen. Dit waren lévende verhalen. Dank lieve oudere buurtbewoners ons hierin te hebben gedeeld. Dank Lenne, nieuwere buurtbewoner dat je ze hebt samengebracht. Judith de Jong

Leuk om nu te weten hoe ‘bikkelen’ echt ging. Robin Al die leuke herinneringen van u en de drie andere gidsen, maken dat de Westerparkbuurt een levend stukje Amsterdam voor me is geworden. Dank u wel! Nynke

Dag mevrouw Wildeboer, ik durfde nooit op zo’n glijbaan te glijden en ik stond altijd als meisje wat jaloers aan de kant. Dat u dat durfde, geweldig! Bedankt voor uw verhaal. Nelly Bakhuizen, moeder van Lenne Dag mevrouw Jurgens, ik heb genoten van uw levensverhaal. Wat zijn de tijden veranderd! U heeft een boeiend leven gehad en nog. Leuk dat u, net als ik nu, in een operakoor hebt gezongen. Eigenlijk zijn we buren. Ik woon in de hoge flat naast De Werf. Wie weet, tot ziens! Hennie Dillen

87 Enige tijd geleden sloot ik mijn weblog af met: Na afloop kon ik met de regisseur en de vrou- geven. Als je mensen behandelt als compleet, ‘Als je mensen behandelt als incompleet, dan wen napraten. Een half jaar praten, oefenen dan gaan ze zich ook als compleet gedragen. Stroomstoringgaan ze zich ook als incompleet gedragen. Dan en spelen, een dagdeel per week, heeft de Dan krijg je krachtige en zelfbewuste mensen krijg je precies wat je niet wilt: uitgebluste Turkse vrouwen veel verder gebracht dan alle die op eigen benen kunnen staan. mensen die niet vooruit te branden zijn. Kan inburgeringscursussen die ze ooit volgden. Ze Dat betekent dat we op een andere manier dat niet anders?’ Afgelopen vrijdag zag ik een hebben met andere vrouwen met volstrekt moeten gaan denken over de middelen die we voorbeeld hoe het anders kan: de theatervoor- andere achtergronden samen gespeeld, zoals inzetten: geen cursusfabrieken meer waarvan stelling Stroomstoring in De Ruimte (in de Clif- een vrouw die ervoor koos om zonder man we weten dat het rendement minimaal is, fordstraat). zelf een kind te krijgen en op te voeden. Dat maar waar we bij gebrek aan beter toch stug Vrouwen die hun eigen leven speelden. Deels is een heftige culturele confrontatie. Maar het mee door gaan. Het begint ermee dat we vra- Turks, eerste en tweede generatie, een joodse lukte door wederzijds respect. gen waar iemand van droomt, en dan samen vrouw en een Nederlandse vrouw en twee De Turkse vrouwen van de eerste generatie een plan bedenken hoe die droom dichterbij jonge meiden die hier geboren en getogen zijn. hebben nooit eerder zo hard op hun Neder- gehaald kan worden. Piloot? Waarom niet! Allemaal met hun eigen geschiedenis, op een lands geoefend; en ze zijn er zoals alle spelers heel ingenieuze manier in één verhaal door zó sterk van geworden, zó trots op wat ze heb- Dick Jansen elkaar gevlochten. Vrouwen die nog nooit eer- ben bereikt. De mensen zijn compleet geble- portefeuillehouder cultuur der op het toneel hadden gestaan. ven, zij zijn sterker geworden en hebben onze bron: www.westerpark.amsterdam.nl Van dit theater krijg ik een brok in mijn keel. samenleving iets heel waardevols teruggege- En dat krijg ik niet snel. De verhalen zijn hart- ven: het besef dat al die levens uniek zijn en verscheurend echt. Je weet dat in de zaal ook dat regie over je eigen leven het belangrijkste familie zit die de verhalen soms voor het eerst is wat je kunt bereiken. hoort. De pijnlijke verhalen over gokverslaving Toneel is niet voor iedereen weggelegd, maar in de familie, de schaamte, maar ook de trots laten we eens creatiever omgaan met alle als het lukt om boven het probleem uit te werkvormen die denkbaar zijn om mensen stijgen. in te burgeren en maatschappelijke kansen te

88 Mooie dames, wat een mooi stuk, ik heb genoten van jullie intenseHerkenbaar onderwerp, verhalen. Liefs Eva emotioneel en ontroerend. Ik heb gehuild en gelachen, Wat bijzonder te zien en jullie krijgen allemaal een 10. mee te voelen met jullie Darifa Ben Kadhoum geschiedenisverhaal!! Ik heb intens genoten van jullie prachtige stuk. Ik vond de spelers heel Liefs van June mooi. Het was erg mooi, ik vond het goed! Het was allemaal heel erg mooi. Hazal Yildirim Ik werd emotioneel. Veel succes voor jullie. Beyrhan Lieve Els & Kamuran, en natuurlijk de anderen, we hebben van jullie genoten! De overblijfmoeders, Theo Thijssenschool Stroomstoring

89 Wij Westerpark

90 Hey, ik vond het heel leuk jullie kunnen echt veel bekijken. Ufuk Hoi jongens en meisjes, Wij Westerparkga zo door, met plezier maken en anderen plezier geven. We vonden het geweldig! Heb een goed leven. Een stukje uit jullie leven Angelique mee te maken! Dank jullie wel. Het smaakt naar meer. Tamna en Anneke Een mooi stuk over de buurt en zijn bewoners. Modern, snel, hip. Oké!

Het was fantastisch, ik was blij dat ik er was. Goed gedaan! Massoud Thea

91 Honderd!

92 Ad: Ik zeg als je twee poten aan je reet hebt han- gen dan kan je wat gaan doen, wat dat betreft ben ik nog een rooie klootzak hoor, wat dat betreft. Zo rood als de pest. Altijd al geweest, niet in het overdrevene natuurlijk, maar ik vind gewoon, jongens, ja kom op zeg. Honderd! Piet: Ze zeiden tegen mij, jij bent toch gewend om met een pannetje soep te lopen voor de be- jaarden, dus eh wil jij bejaardenzorg hebben. Piet: En omdat die bejaarden altijd op drie hoog Ik was van te voor helemaal niet enthousiast zaten, ik weet niet hoe dat kan maar ze zaten van nou ga ik buurtwerk doen. Ik ben er eigen- altijd op drie hoog, wilden ze bereikbare wo- lijk pas goed bij betrokken toen ik de verhalen ningen. van die mensen hoorde. Dat was zo verras- Dus zo raakte ik betrokken bij het stadsvernieu- send wat al die mensen konden vertellen over wingswerk. wat ze in de oorlog hadden meegemaakt, wat ze beleefd hadden. De hongertochten die ze maakten om eten te verzamelen. Dat vond ik Irving: geweldig interessant om te horen hoe inven- Ik ben beschermd, beschermd ja, door de tief die mensen waren. Ze woonden hier vroe- buurt. Want ik ken iedereen in de buurt en ger met laten we zeggen man vrouwen zes iedereen kent mij. Ik sta voor de deur dus kinderen in een tweekamerwoning. Dan denk iedereen die langs komt die ziet je gewoon je hoe gaat dat, hoe lukt dat in hemelsnaam. en maakt een praatje of een babbeltje. En ze Daar was ik straalverwonderd over. weten precies als iemand zou vragen, die man met die kinderen, oh dan weet iedereen waar (Openingsfragment) ze naar toe moeten.

Tekst: Merel Bruning

93 Waterkant

94 (Twee dames en een heer op leeftijd zitten aan Mevrouw W. Meneer L. de kade. De man zit op een bankje en speelt Ik heb m’n hele leven geroeid, want mijn man Ik fiets nog. Ik heb net nieuwe lichtjes gekocht. met twee fietslichtjes. Op de achtergrond een was gymnastieker. Nodig heb ik ze niet. Ik ga ’s avonds niet fiet- vrouwenfiguur en een mannenfiguur) Hij heeft van thuis geld geleend en een twee- sen. tje, een tub gehuurd, gekocht. Heerlijk was Maar overdag ga ik daar ’t bruggetje over dat Mevrouw P. dat. Dus bij elk bootje dat langsgaat, zeg ik: ‘O! nu nog niet klaar is, en dan zo het park door, Meestal zeggen ze: ‘zullen we een busritje Als ik als ik nog es miljonair word, wil ik zo’n aan de andere kant er weer uit en zo weer maken?’ bootje. (lacht) terug. Dat is één van m’n favoriete fietstocht- Je gaat ’s ochtends de bus in en dan koffie. jes. Dat Westerpark, dat is zo mooi. D’r is een Moet de hele handel Mevrouw P. Engelse tuinarchitect geweest, die heeft ’t hele- weer d’r uit en dan weer d’r ín. Even later on- Zorgen dat al die rolstoelen op de boot komen. maal in orde gemaakt…….. derweg lunchen, Wie heeft daar nou zin in? zelfde verhaal. Kom je om een uur of vijf terug (Openingsfragment) en dan heb je (Mevrouw J. komt met haar rollator tevoor- eigenlijk de hele dag in de bus gezeten. schijn, knippert tegen het spiegelende licht en Met zo’n busrit zie je feitelijk aldoor dezelfde gaat naar de drie op het bankje) Tekst: Patricia Kuiper taferelen, toch? Je hoeft toch niet juist zo ver? Mevrouw J. Als ik buiten loop denk ik steeds: ‘Oh God, laat Mevrouw W. het niet gebeuren.’ Toen ik hier kwam zeiden ze: ‘We gaan ook op Ik bedoel van het ene moment op het andere het water.’ was het ineens of ik op een boot stond. Enkel Ik zit hier nou bijna anderhalf jaar, maar eh, maar naar links en naar links, ik stond bij het veel water heb ik niet gezien (lacht) aanrecht. Net voor ik niet goed werd, kon ik mijn zus nog bellen. Ik roep: ‘Gevaar! Politie, Mevrouw P. Familie-ie-ie-ie! Ja, de mensen willen heel graag met de boot, Toen ik bijkwam lag ik in het ziekenhuis. Dat is maar dan moeten ze d’r wel op gebracht wor- nu vijf jaar geleden. Soms spookt het hierbo- den. ven (wijst op haar hoofd), daar moet ik mee leren leven. Mijn anker is uit ba- lans, … in m’n oor dan.’

95 Colofon Fotografie leergeldprofielen Deze publicatie is tot stand gekomen Oktober 2009 Kylie Abbott dankzij financiële steun van Een kwestie van doorzetten! Saskia de Brauw Amsterdams Kleinkunst Festival Jubileumuitgave ter gelegenheid van het vijfde Marius de Bruijn Bert Apeldoorn lustrum Mich Buschman Menno Aukema en Marion Breekhof Valerie Delvoie Marjolein Baars N.H.G. Beltman Redactie Julien Dufetelle Harrie Bemelmans Harrie Bemelmans Sandra Hoogeboom C.A.M. Berger Nico de Bruijn Jan Hordijk Jeroen Boersma Herman Bodt Ella Montagne Anouk de Jager Arthur Boni Ivonne Valk Nivan Kisoensing Lindai Boogerman Mariëtte Wildeboer Lilian van Rooy Johanna Breek Mevrouw Van Breemen Caroline Schaay VOF Briljant Bijdragen Robin van der Spek Basisschool De Bron Manja Bedner Hans Speekenbrink Merel Bruning Nico de Bruijn Johanna Breek Diederik Paauwe, Spontaneous Services Stichting Buurtwerkplaatsen Wendy van der Brugge Bert Viergever Oudercommissie Catamaran Carla Custers Petra van Vliet J. de Cock Bruning en A. Jansen Monique Dames Margriet Dantuma Joyce Vlietstra DesignArbeid Shiri Esh-har, Shirkan.nl S.U. Dick Mendel Hardeman Muzenis heeft haar best gedaan alle fotografen Jolanda van Dijk Bianca van Dillen Vera Kaye te achterhalen; desondanks is het helaas toch Koos Dubbelman Dick Jansen mogelijk dat enkele namen ontbreken. Mevrouw Gitsels Edwin de Leeuwerk, Theatre Graphics Frank Gunning Poppentheater Hans Schoen Jaap Montagne Strips en illustraties Mendel Hardeman Marc Note Pieter Geenen: strips Anton Dingeman M.A.J.C. Heemskerk Sylvia Panhuise Ilja Kleynjan Frank van Hemert Janny Hofman Pepijn Smit Matthias Mohr Annemarie Hoogland Marion Stekelenburg Stichting Het Toonder Auteursrecht; Roy Jongeling Paul Struijk, Imagelab copyright © 1973 Mark Kingsford Flora Kleijnjan Mariëtte Wildeboer Eddy Varekamp Jantine Kraayeveld Stichting Kempenaerstudio Fotografie Grafische Vormgeving E.A. van Kreveld Lenne Koning Paul Struijk, Imagelab; foto’s gebouwen 2009 DesignArbeid (i.s.m. Anouk Voogt) Stichting Kunstenaars en Co Carla Custers Els Launspach Jantine Kraayeveld Productie E.C.M. van der Meer J.P van der Meer Edwin de Leeuwerk Nico de Bruijn Ella Montagne Evert van Netten Mariet Montagne Bert Viergever Druk Stichting Nomade Mimoun Oaissa Mariëtte Wildeboer MECO offset Frans van Oosterbosch Jaap Oostra © Stichting Muzenis Amélie Picard Stichting Purple People Artikelen mogen alleen met schriftelijke Randstad Bewaking toestemming worden overgenomen. Rini Rongen www.muzenis.nl Frank Schoevaart Woningbouwvereniging Stadgenoot STIP-Produkties Te bestellen via [email protected] of STT Producties T. 020-6828509 SVP Kunst Tiny Hero Productions Prijs: €25,- Stichting Ultramarijn Ivonne Valk De Varkensfabriek Stadsdeel Westerpark Schoonmaakbedrijf De Wieken Jacobus Wieman D. van der Zalm

Met speciale dank aan: Pieter Geenen Toonder Compagnie B.V.

2002

96 Een kwestie van doorzetten!

Muzenis 25 jaar

Muzenis 25 jaar door Een boek met alle gezichten van Muzenis in heden en verleden; een document van 25 jaar doorzettingsvermogen met de blik gericht op de toekomst. Met de Cliffordstudio, werkplaats voor theaterprojecten, de kindervoorstellingen in De Ruimte, het schooltheater Westerpark, de werkplaats Community Theatre Amsterdam, De Economische Werkplaats en de profielen van de theatermakers, die hebben deelgenomen aan het Leergeld- traject van deze werkplaats. zetten