Özet: Modern Mimarî söz konusu oldu¤unda Avusturya Mimarl›¤› Avrupa bütünü içinde Clemens Holzmeister öncü durumdad›r. Avusturya’da mimarlar benzeri pek görülmedik flekilde s›k de¤iflen politik sistemlerle ve buna ba¤l› olarak da de¤iflken ideolojik, kültürel ve estetik zih- Mimarl›¤› niyetle yüzleflmek zorunda kalm›fllard›r. Bu geliflmeler içinde Holzmeister’in mimarî Yrd. Doç. Dr. Elvan Erkmen e¤ilimi temel niteli¤ini muhafaza etmifl ve MSÜ Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Tarihi Ana Bilim Dal› mimar kendi ülkesinde de devlet otoritesini yans›tacak temsilî yap›lar tasarlamakla görevlendirilmifltir. Viyana’da etkili olan mimarî faaliyetlerdeki rolü daha ziyade kilise mimarl›¤›yla ilgili tart›flmalara kat›lmak ve dinî yap›lar›yla bu tart›flmalarda taraf teflkil etmekten ibaret kalm›flt›r. Özellikle kendi ülkesindeki mimarî davran›fl›n› tek bir belirli üslûbun s›n›rlar› içine dahil etmek oldukça zordur. Modern Mimarî ile ilgili tart›flmalardan uzak durmufl ve her türlü mimarî ideolojiyi reddetmifltir. Bununla birlikte geleneksel günlük biçim- leri an›tsal bir anlat›mla yorumlad›¤› yap›tlar› biçimsel aç›dan olmamakla beraber, davran›fl aç›s›ndan ’daki örnekleri hat›rlatmaktad›r. Ancak mimar Ankara’daki uygulamalar›yla ülkesinde- kilere k›yasla daha tutarl› ve biçimsel Cumhuriyet’in kuruluflu Köflkü (1931-32), Ulus Merkez Bankas› aç›dan daha baflar›l› çözümlere ulaflacakt›r. ve Ankara’n›n temsilî (1931-33), ‹çiflleri Bakanl›¤› (1932-34), Summary: aç›dan güçlü bir baflflehir Ankara Emlâk Bankas› (1933-34), In all over Europe, Austrian architecture may haline getirilmesi Yarg›tay (1933-34), Avusturya Sefareti be said to be a pioneer in Modern Architecture. In this country, architects had to face frequent- çabalar›n›n yan› s›ra (1933-34), Ticaret Bakanl›¤› (1933-35) ly changing political systems and ideological, sosyo-kültürel alanlardaki ve TBMM (1938-63) binalar›n› cultural and aesthetic conceptions changing accordingly. Despite these events, modernleflme ve buna ba¤l› yapm›flt›r. Bunun yan›s›ra Bay›nd›rl›k Holzmeister’s architectural tendency protected olarak Bat›l›laflma sürecine its essential qualities and the architect was Bakanl›¤›’ndaki dan›flmanl›k görevinin de missioned to design representative buildings paralel flekilde mimarl›¤›n etkisiyle, özellikle 1940-44 y›llar› aras›nda reflecting the State’s authority. His role in fiekil:1 was mainly to participate to discussions teori ve pratikte infla edilen hükümet yap›lar›n›n üslûp concerning church architecture and to express ça¤dafllaflt›r›lmas› amac›yla seçiminde de belirleyici olacakt›r. himself thanks to his religious buildings. It is quite difficult to assign a single style to the Türkiye’ye ça¤›r›lan yabanc› mimarlar Bilindi¤i gibi Holzmeister Ankara’daki architect’s work especially concerning his ten- aras›ndaki en önemli isimlerden biri dencies in his own country. The architect has ilk döneminde yurt d›fl›ndan gelen di¤er Clemens Holzmeister’dir. Hem yetifltirici, avoided every kind of argument about Modern mimarlarla birlikte yabanc› mimar Architecture and rejected everywhere he inter- hem de uygulay›c› kifliler olarak 1927’den preted the traditional common forms with a sorununa malzeme oluflturarak Millî ve bafllayarak yurda gelen mimarlar aras›nda monumental expression reminding us his build- Monümental Mimarî (II. Millî Mimarî) ings in Ankara, not in form, but in expression. en büyük sorumluluk Holzmeister’e veril- The architect’s work in Ankara is more suc- hareketinin bir antitez fleklinde ortaya cessful formally than those in his own country. mifl ve yeni kurulmufl genç bir devletin en ç›k›fl›nda etkili olmufl, 1940’tan sonra Anahtar Kelimeler: önemli yönetim binalar›n›n yap›m›yla da kendisi de mimarî anlay›fl›n›n Holzmeister, Modern Mimarî, An›tsal görevlendirilmek, onu birdenbire o günün Mimarî, Geleneksel, Bölgesel, Evrensel. elverifllili¤i nedeniyle bu hareket içinde Keywords: Türkiyesi’nde en söz sahibi mimarlardan yer alm›flt›r (Özer 1954, 53-72) Holzmeister, Modern Architecture, biri konumuna getirmifltir. Holzmeister . Monumental Architecture, Traditional, Ancak Holzmeister’in Ankara’daki Regional, Universal. Ankara’da 1927’den bafllayarak s›ras›yla Milli Savunma Bakanl›¤› (1927-30), mimarî davran›fl›n› incelemeden önce Genel Kurmay Baflkanl›¤› (1928-30), karfl›laflt›rabilme imkân› sa¤lamas› Bay›nd›rl›k Bakanl›¤› (1929-34), Harp aç›s›ndan onun kendi ülkesindeki Okulu (1930-35), Ordu Evi (1930-35), çal›flmalar›na bir göz atmak yerinde Çankaya Cumhurbaflkanl›¤› olacakt›r. Say› 3, May›s 2003 57 Elvan Erkmen

fiekil: 1 Holzmeister ad› Avusturya’da Haas taraf›ndan Postmodernizm tart›flmalar›yla birlikte son C. Holzmeister için y›llarda yeniden gündeme gelmifl ve bu tasarlanm›fl amblem. Resim: 1 konudaki görüflleri iki karfl›t kutba yönelt- Savafl an›t› taslaklar›. mifltir: birinci görüfl söz konusu ak›m›n Holzmeister miras›n› tehdit etti¤i düflüncesini savunurken, ikincisi Postmodernizm’in Holzmeister mimarl›¤›n› bir anlamda onaylad›¤›n› ileri sürmekte ve ak›m› Holzmeister Rönesans› olarak nitelendirmektedir.

Avusturya’da köprü ve elektrik santral›, tren istasyonu, oteller, kiliseler, tedavi yap›lar› ve okullardan, konut ve çeflitli idarî yap›lara kadar yay›lan oldukça genifl bir yelpazede ürünler vermifl olan Holzmeister, bugün de , Wilhelm Holzbauer, Gustav Peichl ve Johannes Spalt gibi ülkesinin önde gelen mimarlar› aras›nda yeralan ö¤rencileri Resim:1 arac›l›¤›yla mimarl›k üzerindeki etkisini sürdürmektedir. Ad› geçen mimarlar ihtiyaçlar›na yine gerçek imkânlarla cevap hocalar› aras›nda kendilerini en çok verecek objektif çözümlerin gerekli etkileyenin Holzmeister oldu¤unu ifade oldu¤unun bilincindedir. Ancak bir ederlerken bunu onun mimarî çözümlerine mimarl›k okulu yöneticisi ve bir proje de¤il, kiflili¤ine ve insan ve yaflam hocas› olarak ö¤rencilerine yeni ham- sevgisiyle yo¤urulmufl bir mimarî anlay›fla madde ve konstrüksiyon yöntemlerini kul- sahip olmas›na ba¤lamaktad›rlar lanmalar›n› ve art›k mimaride hayaller (Becker vd. 1995, 102). peflinde koflmamalar›n› tavsiye ederken (Holzmeister 1976, 37), kendisi bundan vazgeçe- Holzmeister’in kendi ülkesindeki memekte ve her zaman mimarî düfllere tasar›mlar›, özellikle de uygulanmam›fl karfl› özel bir e¤iliminin oldu¤unu vurgu- projeleri son derece güçlü bir öznelli¤i layarak (Holzmeister 1976, 273) flöyle söylemek- gözler önüne serer (Resim 1). Nitekim mimar tedir: "Bir iç yasan›n bilmeden takipçisi da biyografisinde "yarat›l›fl itibar› ile her oldum. Umar›m bu içsel sese daima sad›k zaman gerçek bir romantik oldu¤unu ve kal›r›m" (Holzmeister 1937, 7). bir romantik kalaca¤›n›" belirtmektedir (Holzmeister 1976, 16). Bu romantik zihniyet, Ülkesinde Modern Mimarî konusundaki toplumsal sorunlar›n mimarinin deste¤ine tart›flmalara girmemeye sanki özel bir en çok ihtiyaç duydu¤u durumlarda bile gayret sarfetmifl, ça¤›na özgü konstrüktif mimar›n kiflisel ve öznel anlay›fl›ndan yöntemleri ve yeni malzemeleri ancak vazgeçememesine neden olacakt›r. yap›sal kütleyi, strüktürel ya da estetik Asl›nda Holzmeister, döneminin aç›dan destekledikleri durumlarda flimdiki mimarl›¤›nda toplumun gerçek zamandan alm›flt›r (Holzmeister 1937, 91).

58 Say› 3, May›s 2003 Clemens Holzmeister Mimarl›¤›

‹ç mekânda tasvirden yanad›r ve bu etmifltir. Bunlardaki ortak noktalardan biri nedenle mimaride süsleme ve sembolle en basit bir köy flapelinden, ’daki ilgili tart›flma ve iddialardan uzak durmufl, Büyük Festival Yap›s›’na kadar yay›lan mimarl›kla ilgili felsefî düflüncelerle pek genifl bir yelpaze içinde bireysel ve öznel ilgilenmemifltir. Böylece onun mimarl›k bir mimarî anlay›fl›n sergilenmifl anlay›fl›, belki de ele ald›¤› konular›n, olmas›d›r. Yaln›z mimar›n sosyal ça¤›na özgü toplumsal sorunlarla direkt demokrat yönetim zaman›nda Viyana’da temas halinde olmamas›n›n verdi¤i bir gerçeklefltirmifl oldu¤u sosyal konutlar›n› al›flkanl›kla döneminin mimarî bunlar›n d›fl›nda tutmak gerekmektedir. düflüncelerinden ba¤›ms›z bir yol Avusturyal› mimar Roland Rainer izlemifltir. Ülkesindeki tutumu, "mimar Holzmeister’i, popüler Avusturya tasarlar, konuflmaz" (Muck vd. 1976, 117) gelene¤inin en önemli temsilcilerinden fleklindeki düflüncesine paralel olarak biri olarak tan›mlarken flöyle devam mimarî fonksiyonlar› asla bir etmektedir: "Onun mimarl›¤› geleneksel programa dönüfltürmemeye özen gösteren ve temsilidir, Barok ve Alpler ruhundan mimar›n ifadesiyle tamamen içinden ayn› ölçüde etkilenmifltir. Baro¤un Alpler geldi¤i gibi davrand›¤› bir yönde ile olan kaynaflmas› Avusturya ruhu için seyretmifl (Muck vd. 1976, 133) ve özellikle de vazgeçilmez bir unsurdur" (Noever 1991, 16). II. Dünya Savafl› sonras›nda kendi ülkesin- Reiner’in sözünü etti¤i temsilî etki deki faaliyeti daha ziyade kilise Holzmeister’in meslek hayat›n›n mimarl›¤›yla ilgili tart›flmalara kat›lmak bafllang›c›ndan itibaren karfl›m›za ç›kan ve ve dinî yap›lar›yla bu tart›flmalarda taraf özellikle Ankara’daki çal›flmalar› teflkil etmek olmufltur. Mimarl›kta herhan- aç›s›ndan da oldukça önem tafl›yan an›tsal gi bir ideolojiye ba¤l› olmamay› adeta bir anlat›m ve seçilen mimarî unsurlarla ideoloji halinde benimseyen mimar, her sa¤lanmaktad›r. Mimar romantik seferinde yeni bir mimarî yol izlemeyi kiflili¤inden de kaynaklanan teatral büyük bir özgürlük olarak nitelendirmekte gösterifle olan e¤ilimi nedeniyle "gelenek- ve ayn› dönem içinde bile temel anlay›fl sel yap› düflüncesini günlük ve ola¤andan aç›s›ndan birbirinden çok farkl› yollar› alarak, duygulu ve destans› bir düzeye denemektedir. Bu nedenle, üniter bir yükseltmifl" (Holzmeister 1976, 28) ve söz Resim: 2 üslûbu yoktur, özellikle de Türkiye’ye konusu an›tsall›¤a kütlelerdeki hacimsel Dornbach Papazl›k kilisesi, gelmeden önceki uygulamalar›n› tek bir büyüklükten ziyade mimarî düzenlemede Salzburg. belirli üslûbun s›n›rlar› içine dahil etmek yer verdi¤i biçimsel unsurlarla ulafl›rken oldukça zordur. Bir tak›m ön kabûllerin ve son derece yal›n ve soyut bir mimarî prensiplerin varl›¤› ve süreklili¤i belirgin dilden yararlanm›flt›r. olarak daha ziyade mimar›n Ankara’daki çal›flmalar› s›ras›nda karfl›m›za ç›kacakt›r Holzmeister’in ülkesinde özellikle (Erkmen 1998, 106). flehirlerde gerçeklefltirdi¤i baz› tasar›mlar›nda Avusturya Okulu’nun Holzmeister ülkesindeki tasar›mlar›nda rasyonalist evrensel anlay›fl›n›n etkisiyle birbirinden çok farkl› üslûplar› deneyerek küp ya da prizma biçiminde yap› parçalar› Lâtin Amerika koloniyal tarz›ndan ‹talyan belirli ritmde serpifltirilerek ayr›nt›lardan faflist mimarl›¤›na, Romanesk’ten ar›nd›r›lm›fl yal›n, tektonik bir an›tsall›k Avusturya Okulu Rasyonalizmi’ne kadar elde edilmifltir. Sa¤›r ve güçlü cephelere uzanan bir çizgide serbestçe hareket sahip bu tasar›mlar›n önemi yap›n›n Say› 3, May›s 2003 59 Elvan Erkmen

Resim: 3 Resim: 4

Resim: 5 hacimsel olarak basite indirgenmifl Holzmeister k›rsal kesimde daha kütlesinde dizayn aç›s›ndan adeta bir mütevazi ve pitoresk etkili tasar›mlar bafllang›ca dönüflün söz konusu ortaya koyarken yine hayli ilgi çekici olmas›d›r (Resim 2). Mimarî biçimleri ve zengin bir üslûpsal çeflitlili¤i gözler minimalize etmeye yönelik bu spontane önüne sermektedir. Mimar›n k›rsal e¤ilim, bugün Ça¤dafl Mimari’de hayli bölgede yeralan bir grup kilisesi, yöresel revaçta olan bir tutumdur. Mimar›n bu malzeme kullan›m›yla geleneksel davran›fl› onun Ankara’daki yap›lar›na tam mimariye yaklaflma çabas› içinde Resim: 3 anlam›yla yans›mad›ysa da, formlar›n genellikle gelene¤in aynen devam› Ankara Orduevi. serpifltirilmesiyle elde edilen kademelen- fleklinde ele al›nm›fl tasar›mlard›r, yani bu Resim: 4 Kressbach Köy fiapeli, Tirol. me özellikle Orduevi’ndeki cephe biçim- yap›larda al›fl›lagelmifl formun tekrar› söz Resim: 5 leniflinde izlenebilmektedir (Resim 3). konusudur (Resim 4). Telfs fiapeli, Tirol.

60 Say› 3, May›s 2003 Clemens Holzmeister Mimarl›¤›

Resim: 7 Resim: 8

K›rsal kesimde gerçeklefltirilmifl di¤er ç›kard›¤› kiliseleri, yine Ça¤dafl Mimari bir grup kilisede ise geleneksel mimariye içindeki Modern Sonras› baz› e¤ilimleri Resim: 6 ait al›flkanl›klar Modern Mimari’ye ait hat›rlatmas› aç›s›ndan ilgi çekicidir evrensel dille yeniden yorumlanm›flt›r (Resim 8). Nitekim onun geleneksel özü (Resim 5). Holzmeister’in Alpler’de yine rasyonalist soyutlaman›n geometrik ve yöreye özgü geleneksel mimariden yola evrensel dili ile biçimlendirdi¤i söz ç›karak gerçeklefltirdi¤i bir baflka konusu tasar›mlar›n› günümüz popüler kilisesinde ise bu kez ça¤dafl ekspresiy- mimarlar›ndan Aldo Rossi’nin yine onizme ulaflma çabas› görülmektedir "rasyonalist soyutlaman›n evrensel (Resim 6). Mimar›n Avusturya k›rsal kesi- geometrisi ile örülmüfl" (Yücel 1991, 118) minde baflvurdu¤u son derece ilgi çekici mimarî davran›fl›yla karfl›laflt›rmak bir di¤er yöntem de Romanesk’in mümkündür. Ancak Holzmeister’in temel Avusturya k›rsal kesim mimarisinde geometrik biçimleri tümevar›mc› bir sürmekte olan gelene¤inin bafllang›c›na flekilde olarak yanyana getirmeye yönelik adeta geri dönülmesidir. Tasar›mlarda tutumunda Romanesk etkinin varl›¤›, bu mimar›n cephedeki fazla detaylar› iki anlay›fl› birbirinden ay›rmaktad›r ay›klama, sadelefltirme, biçim diline (Resim 9). Bununla birlikte temel formlardan konsantre olma ve özü yakalama çabas› hareket, biçimlerde basite indirgeme ve tasar›m› minimalize etme, yal›n, basit ve aç›kça görülmektedir (Resim 7). Söz konusu oldukça sa¤›r güçlü cepheler, kuvvetli ›fl›k yap›larda hacimsel biçime var›rken temel gölge oyunlar› ve belirgin bir rasyonalizm formlardan hareket edilmesi bu her iki mimar›n mimarî davran›fllar›ndaki tasar›mlar›n yine güncel platformda ortak noktalard›r (Erkmen 1998, 181). de¤erlendirilmelerini mümkün Avusturya’n›n önde gelen mimarlar›ndan Resim: 6 k›lmaktad›r. Mimar›n Almanya’da ayn› Erpfendorf Kilisesi, Tirol. Hans Hollein da C. Holzmeister’in anlay›fl› dizayn›n temel ilkelerine bir geri Resim: 7 geçmifle dönük oluflumlar›n›n Rossi’nin Batschuns Papazl›k Kilisesi, Tirol. dönüfl fleklinde biraz daha gelifltirerek Resim: 8 çal›flmalar›yla paralellik gösterdi¤ini rasyonalist dizayn›n temel elemanlar›yla St Adalbert Kilisesi, Berlin. söylemekte ve bu ça¤dafl mimar›n yeni bir kompozisyon fleklinde ortaya Say› 3, May›s 2003 61 Elvan Erkmen

uygulamalar›n›n Holzmeister’in Ankara’daki yönetim yap›lar›n› güncel bir platforma tafl›d›¤›n› ileri sürmektedir (Muck vd. 1976, 133).

Siyasal rejimlerin ideolojilerinin yayg›nlaflt›r›lmas›nda baflvurduklar› yollardan biri de mimarl›k sanat›ndan yararlanmak olmufltur. Türk devletinin Holzmeister’den beklentisi de baflflehir Ankara’da kendi politik mimarl›¤›n›n gelifltirilmesidir. Romantik, bireysel ve öznel mimarî anlay›fl›n› sergileyebilece¤i temsilî binalar tasarlama fikri, özellikle de kendi an›tsal mimarl›k anlay›fl›n› sergi- leme f›rsat› verece¤i için mimara cazip gelmifltir. Gerçi dönemin Türkiyesi’nin aktüel beklentileri çok farkl›, imkânlar› k›s›tl›d›r. Ancak çözüm bekleyen esas konular bir kenara itilerek mimardan yeni kurulmufl bir devlet için belki de hakl› olarak büyük önem tafl›yan temsilî binalar

yapmas› istenmifltir. Ankara’y› Bat›l› bir Resim: 9 baflflehir görünümüne kavuflturabilmesi Avusturya’daki benzer yap›tlar›nda da için bütün olanaklar seferber edilmifl ve izlenen bir tutum, mutlak simetrinin genel- mimar kendi ülkesinde bile dizginlemek likle her iki aks üzerinde de belli belirsiz zorunda kald›¤› e¤ilimlerini art›k serbest kütle hareketleriyle yumuflat›lmas› ve b›rakm›flt›r. Nitekim Türkiye’de kendisine cephelerde Avusturya Erken Moderni Resim: 9 Ankara Yönetim Mahallesi, duyulan güveni Avrupa’da yapt›¤› inflaat- (1.Modern) gelene¤ine ait rasyonalist Holzmeister çizimi. lar s›ras›nda bulamad›¤›n› söylemektedir ç›kmalara yer vermesidir. Yönetim Resim: 10 Bismarck Meydan› (Mimarl›k 87-3, 29) yap›lar›n›n biçimleri genellikle dikdörtgen . Genç Cumhuriyet’in için bir düzenleme önerisi. imaj›ndan ve felsefelerinden etkilenmifl, bir iç avluyu çeviren prizmatik bileflkeler Resim: 11 çevresinin ön yarg›lar›ndan ve meslektafl- ve U ya da H plan flemal› eksensel Hotel Crime, Tirol. Resim: 12 lar›yla rekabet ortam›ndan uzakta daha simetrik kütle kompozisyonlar›ndan Cumhurbaflkanl›¤› Köflkü, verimli, elveriflli bir çal›flma ortam› oluflmaktad›r (Resim 10). Bunlar yal›n, Ankara, Holzmeister çizimi. bulmufl olarak, kendine verilen yetkilerin rasyonel, genellikle uzun koridorlar de rahatl›¤›yla Ankara’da biçimsel aç›dan boyunca yerlefltirilmifl odalardan oluflan çok daha etkileyici çözümler üretecektir. üç ya da dört katl› prizmatik bloklard›r. Holzmeister’in Bakanl›klar bölgesindeki Çat›lar›n ya çok az e¤imli tasarlanm›fl, genel tasar›m ilkelerine k›saca bir göz ya da yüksek parapet duvarlar› arkas›na atmak gerekirse; mimar devletin gizlenmifl olmas› da kütlelerdeki yatayl›¤› otoritesini yans›tacak flekilde tümden etkili k›lmaktad›r. Söz konusu oluflumlar›n gelim simetrik prizmatik kütleler, neo-klâsik biçimlerle desteklenmesi an›t- ya da kütle kompozisyonlar› ortaya sal ve temsilî bir etki sa¤larken, resmî tö- koymufltur. renlere uygun biçimler ortaya ç›karm›flt›r.

62 Say› 3, May›s 2003 Clemens Holzmeister Mimarl›¤›

Millet Meclisi, Yarg›tay ve Emlâk Kredi Bankas› yap›lar›nda da görülece¤i gibi neo-klâsik anlat›mdan yararlan›rken, üslû- ba ait al›flkanl›klar›n d›fl›na ç›km›fl ve daha önce de belirtildi¤i gibi yine son derece yumuflak, insan ölçe¤inde bir an›tsall›k elde etmifltir.

Ankara’daki çal›flmalar› s›ras›ndaki mima-rî yaklafl›m› da asl›nda mimar›n meslek hayat›n›n bafllang›c›ndan beri benimsemifl oldu¤u bir tutumdur. Nitekim Innsbruck’daki Bismarck Meydan› için haz›rlam›fl oldu¤u gerçeklefltirilmemifl Resim: 10 önerisinde Avusturya geleneksel mimarl›¤›na ait böl-gesel biçimler, Modern Mimari’ye ait ya-l›n ve evrensel bir dille yeniden yorumlanarak an›tsal bir düzenleme ve kütle an-lay›fl› içinde kul- lan›lm›flt›r (Resim 11). Ele al›nd›¤› mimarî dil aç›s›ndan Holzmeister’in Ankara’daki çal›flmalar›yla paralellik göstermesine ra¤men söz konusu proje ülkemizdeki örneklerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda son derece hantal ve kat› bir etkiye sahiptir. Holzmeister Alpler’deki otel yap›lar›n› Resim: 11 tasarlarken de yine Alpler geleneksel D›fl mekânlarda kolon dizilerine yer mimarl›¤›na özgü bölgesel dili, Modern verilmesi, girifl bölümlerindeki sütunlu Mimari’de hakim olan uluslar aras› düzenlemeler ve 2-3 kat yüksekli¤indeki anlay›fl›n genelgeçer, evrensel, soyut ritmik kolonadlarla belirli akslara yön- diliyle birlefltirdikten sonra an›tsal bir lendirme, bu yap›larda monümental etki ifadeyle yeniden yorumlam›flt›r Ayn› yaratmak için baflvurulan di¤er yöntem- yöntem mimar› Ankara’daki çal›flmalar› lerdir. Ancak Holzmeister, Türkiye Büyük s›ras›nda biçimsel aç›dan çok daha baflar›l› Resim: 12 sonuçlara götürecektir. Cumhurbaflkanl›¤› Köflkü bu aç›dan de¤erlendirildi¤inde oldukça etkileyici bir yap›d›r (Resim 12) . Holzmeister’in en sevdi¤i, hatta kendisinin de perspektifini çizerken kulland›¤› bak›fl aç›s›ndan yaklafl›ld›¤›nda, tasar›m bir yandan Modern Mimari’ye, di¤er yandan geleneksel Türk Evi’ne ait çizgileri tafl›maktad›r. Bu bölümde, birinci kat›n köflesinde yap›lan ç›kma hareketi, özellik- le gizli e¤imli çat›n›n görülebildi¤i Say› 3, May›s 2003 63 Elvan Erkmen

Resim: 13 noktalarda, yerel tafl›n kullan›ld›¤› sokl mimar›n yap›lar›nda belirgin bir flekilde ile de iliflki kuruldu¤unda, bölgeselci izlenmeye bafllam›flt›r. Clemens bir etki sa¤larken, yine ayn› noktadan Holzmeister’in Avusturya’daki baz› bak›ld›¤›nda ince ve s›k yuvarlak kesitli tasar›mlar›nda günlük ola¤an biçimleri ayaklar üzerinde tafl›nan birinci kat an›tsal bir anlat›mla yorumlad›¤›na daha balkonuna yönelmifl ç›kmal› bölüm daha önce de¤inilmiflti. Bu e¤ilimi, mimar›n ziyade uluslar aras› mimarl›k anlay›fl›n›n Türkiye’de Uluslararas› Mimarî yal›n, evrenselci dilini ça¤r›flt›rmaktad›r anlay›fl›n›n hâkim oldu¤u dönemde (Resim 13). evrensel bir mimari dile sahip yap›lar tasarlarken, Millî ve Monümental Holzmeister’in Ankara’daki faaliyetinin Mimarî hareketine de birdenbire ayn› bafllang›ç dönemine ait uygulamalarda rahatl›kla nas›l uyum sa¤layabildi¤ini baz› bölgeselci müdahalelere ra¤men daha gayet iyi aç›klamaktad›r (Resim 14). ziyade evrensel bir mimarî dilin Holzmeister’in Ankara’daki yönetim hakimiyeti söz konusudur. Ama o yap›lar›nda bir yandan Modern Mimarî Türkiye’de karfl›laflt›¤› bu yeni kültürü ve do¤rultusunda yal›n cepheler aran›rken, Türk mimarl›¤›n› daha yak›ndan ve daha di¤er yandan geleneksel Türk Evi’nde detayl› tan›ma f›rsat› buldukça mimarî gerçek bir fonksiyona hizmet eden ç›kma, anlay›fl›ndaki dengeler de¤iflmifl ve mimar›n baz› yap›lar›n›n özellikle girifl 1930’lu y›llar›n ikinci yar›s›ndan bölümlerinde biçimci bir yaklafl›mla bafllayarak bölgeselci bir tutum da bölgesel bir ifade sa¤layabilmek amac›yla Resim: 13 Ankara Teknik Yüksek Okulu projesi (Sedad Hakk› Eldem ile) Resim: 14 Milli Savunma Bakanl›¤› girifl detay› Resim: 15 Ticaret Bakanl›¤› girifl detay›.

Resim: 14

64 Say› 3, May›s 2003 Clemens Holzmeister Mimarl›¤›

kullan›lm›flt›r (Resim 15). Holzmeister’in pencere oranlar›n›n bire ikiye yak›n geleneksel Türk mimarisi al›flkanl›klar›na olmas› ve pencere aras› mesafelerinin yaklaflma çabas› içinde kulland›¤›n› söyle- azl›¤›, hatta di¤er yönetim yap›lar›n›n di¤i ç›kma hareketi (Rigele ve Loewit 2000, 118). tersine Holzmeister’in bu bölümde çat›n›n ‹ç ‹flleri ve Ticaret Bakanl›¤› girifl bölüm- e¤imini gizlemeye gerek görmemesi lerinde ahflap yal› mimarisine yaklaflma bölgeselci anlay›fl›n mimar›n bu çabas› olarak yorumlan›rken (Rigele ve Loewit döneminden bafllayarak art›k bariz olarak 2000, 123), yap›lar›n di¤er bölümlerindeki ortaya ç›kt›¤›n›n göstergesidir. hareket daha önce de belirtildi¤i gibi Avusturya Erken Moderni etkisine Görüldü¤ü gibi Holzmeister’in Ankara’da ba¤lanmaktad›r. sergilemifl oldu¤u mimarî tav›r da, ülkesinde, özellikle Alpler bölgesine ait tasar›mlar için sergilemifl oldu¤u, gelenek- sel mimarinin bölgeselli¤i ile Uluslararas› Üslûbun evrenselli¤inin sentezinin an›tsal bir ifadeyle yorumlanmas›na dayanan anlay›flla ayn›d›r. Ancak mimar›n Ankara’daki uygulamalar›, ülkesinde ayn› anlay›flla ele al›nm›fl di¤er yap›lar›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda hem plânimetrik, hem de hacimsel aç›dan çok daha etkileyicidir. Bunun en önemli nedeni kan›m›zca, geleneksel Türk-Osmanl› mimarisinin gerek plân oluflumunda, gerekse kütle kompozisyonunda, Modern Mimari’nin rasyonalist anlay›fl›na ve soyut, evrensel

Resim: 15 diline uyarlanabilme niteli¤ini tafl›yor Holzmeister’in Ankara’daki ilk tasar›m› olmas›d›r (Erkmen 1998, 183). Bunun yan› s›ra olan Millî Savunma Bakanl›¤›’na ait Türk-Osmanl› mimarisinde elemanter an›tsal giriflin üzerindeki simetrik geometri disiplininin hâkim olmas› ve cumbams› ç›kma Türk sivil mimarisinin birincil, saf, yal›n geometrik biçimlerin gelene¤ine gönderme yapan bariz bir dolays›z bir flekilde kullan›lmas›, biçimsel bölgeselci çabay› gözler önüne sererken, safl›k ve rasyonel-geometrik bir düzen yap›n›n di¤er bölümlerinde mimar›n aray›fl› hem Modern Mimari’ye ülkesindeki baz› tasar›mlardan hat›rlaya- (Kortan 1987, 56) hem de Holzmeister’in temel ca¤›m›z rasyonalist tarz üstünlü¤ünü geometrik formlar›n simgesel de¤erinden sürdürmektedir. Yap›n›n sözkonusu yararlanma e¤ilimine son derece uymak- bölümündeki ç›kma adeta aplike bir ele- tad›r. Bu ilgi çekici noktada yine mimar›n man etkisi yarat›rken, inflaat› 1935’te Ankara’daki uygulamalar›n›n daha baflar›l› tamamlanan Ticaret Bakanl›¤› giriflindeki olma nedenlerinden biridir. ç›kma hareketi Holzmeister’in mimarî anlay›fl›ndaki dengelerin de¤iflti¤ini haber Mimar›n ülkesinde de büyük önem verdi¤i vermektedir (Resim 15). yerel malzeme kullan›m› ve iklim Girifl kütlesinde cephe boyunca giden flartlar›na uyma çabas› Ankara’daki ç›kma derinli¤inin ortada artt›r›lmas›, mimarî faaliyetlerinde de ön plândad›r. Say› 3, May›s 2003 65 Elvan Erkmen

Böylece Holzmeister hem yöresel fiEK‹L KAYNAKLARI Achleitner, F. 1995. Österreichische Architectur im 20. malzeme kullanarak, hem de mahallî jahrhundert, Band III/2, Residenz Verlag, geleneksel biçimleri yeniden yorumla- Saltzburg, Wien. resim 2. yarak, yeni ve ça¤dafl bir rejyonalizme Aslano¤lu, ‹nci Arflivi ulaflmaya çal›flm›flt›r. resim 3. Erkmen Elvan Arflivi resim 12, resim 14, resim 15. Tasar›mlar›yla Türk mimarl›¤›n›n geliflme Holzmeister, C. 1976. Architect in der Zeitenwende çizgisinin seyrini etkilemifl, ancak bireysel Selbstbiographie Werkverzeichnis, Verlag das Bergland Buch, Salzburg, Stuttgart, Zürich. ve kiflisel mimarî anlay›fl› ve bu anlay›fl›na resim 1, resim 4, resim 5, resim 7, resim 8, uygun fonksiyonlar›n çözümüyle resim 9, resim 10. Muck, H., Mladek, G., Greisennegger, W. 1976. Architect görevlendirilmesi, mimar›n ister istemez in der Zeitenwende Clemens Holzmeister, Türkiye’nin mimarî alandaki gerçek Sakrallbau, Profanbau, Theater, Verlag das ihtiyaçlar›ndan uzakta kalmas›na neden Bergland-Buch, Salzburg, Stuttgart, Zürich. resim 6, resim 11. olmufltur. Rigele, G., Loewitz G. 2000. Clemens Holzmeister, Haymon- Verlag, Innsbruck. flekil 1, resim 13. Bununla birlikte Holzmeister ülkemize gelen di¤er yabanc› mimarlarla birlikte ça¤dafl mimarl›k düflüncelerinin ülkemize tafl›nmas›nda etkili olmufl son derece düzeyli uygulamalar›yla da Türk mimarl›k ortam›na, iflçisinden yap›mc›s›na kadar yay›lan bir çizgide örnek teflkil etmifltir l

KAYNAKÇA Becker, A., Steiner, D.,Wang, W. 1995. Architektur im 20.Jahrhundert Östereich, Prestel Verlag, Münih. Erkmen, E. 1998. Clemens Holzmeister ve Türk Mimarl›¤›ndaki Yeri, Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, M.S.Ü. ‹stanbul. Holzmeister, C. 1976. Architekt in der Zeiten wende Selbstbiographie Werkverzeichnis, Verlag das Bergland. Buch, Salzburg, Stuttgart, Zürich. Holzmeister, C. 1937. Bauten, Entwürfe und Handzeichnungen, Verlag Anton Pustet, Salzburg. Muck, H., Mladek, G. Greisennegger, W. 1976. Architekt in der Zeiten wende Clemens Holzmeister, Sakrallbau, Profanbau, Theater, Verlag das Bergland-Buch, Salzburg, Stuttgart, Zürich. Noever, Peter. 1991. Wiener Architekturgespräche, UMRISS und Ernst & Sohn, Verlag für Architektur und Technische Wissenschaften, Berlin. Özer, B. 1954. Rejyonalizm, Üniversalizm ve Ça¤dafl Mimarimiz Üzerine Bir Deneme, ‹TÜ Mimarl›k Fakültesi Yay›n›, ‹stanbul. Prof. Dr. Clemens Holzmeister ile Söylefli, 2000. Mimarl›k 87-3. Rigele G., Loewit G. 2000. Clemens Holzmeister, Haymon- Verlag, Innsbruck. Yücel, A. 1991. Kuramc› ve Sanatç› Aldo Rossi : Rasyonalizm ve Maniyerizm, Arredamento Dekorasyon 91/7.

66 Say› 3, May›s 2003