Arkusz GĄBIN (482)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz G ĄBIN (482)

Warszawa 2010 Autorzy: Kamila Andrzejewska-Kubrak*, Izabela Bojakowska*, Anna Gabry ś-Godlewska*, Olimpia Kozłowska*, Paweł Kwecko*, Iwona Walentek*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak**,

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny Planszy A: Dariusz Grabowski* Redaktor regionalny Planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA , ul. Wierzbowa 15 , 50-056 Wrocław

ISBN…

Spis tre ści I. Wst ęp (O. Kozłowska) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (O. Kozłowska) ...... 4 III. Budowa geologiczna (O. Kozłowska) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (I. Walentek, A.Gabry ś-Godlewska) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (I. Walentek) ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (I. Walentek) ...... 17 VII. Warunki wodne (A.Gabry ś-Godlewska) ...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne...... 23 VIII. Geochemia środowiska...... 26 1. Gleby (P.Kwecko) ...... 26 2. Osady wodne (I.Bojakowska) ...... 28 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 32 IX. Składowanie odpadów (J. Król, M.Marczak) ...... 34 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (O. Kozłowska, A.Gabry ś-Godlewska) ...... 41 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (K. Andrzejewska-Kubrak) ...... 43 XII. Zabytki kultury (K. Andrzejewska-Kubrak) ...... 50 XIII. Podsumowanie (O. Kozłowska) ...... 51 XIV. Spis literatury (O. Kozłowska, J. Król, M.Marczak)...... 53

I. Wst ęp

Arkusz G ąbin Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 opracowany został w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza A oraz plansza B – warstwa geochemia środowiska) i Przedsi ębior- stwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu (plansza B – warstwa składowanie odpa- dów) w 2010 r. Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Krogulec, Wierchowiec, 1999) . Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja…, 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodaro- waniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wyko- nywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz pla- nów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych, oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w: Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie, starostwach powiatowych w Gostyninie i Płoc-

3 ku oraz w Urz ędach Gminnych w Gąbinie, Szczawinie Ko ścielnym, Nowym Duninowie oraz Łącku. Korzystano równie Ŝ z materiałów znajduj ących si ę u konserwatorów zabytków archeologicznych i architektonicznych, w Nadle śnictwach oraz w Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej we wrze- śniu 2009 roku.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Gąbin poło Ŝony jest pomi ędzy 19°30’ a 19°45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52°20’ a 52°30’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie znajduje si ę w zachodniej cz ęś ci województwa mazowieckiego, na styku powiatów płockiego i gostyni ńskiego. W powiecie gostyni ńskim teren arkusza nale Ŝy do miasta i gminy Gostynin, gminy Szczawin Ko ścielny i Pacyna, natomiast w obr ębie powiatu płockiego do gmin G ąbin, Łąck, Nowy Duninów, a w cz ęś ci północno-wschodniej tak Ŝe gminy miejskiej Płock. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2002) omawiany teren znajduje si ę na Ni Ŝu Eu- ropejskim, w prowincji Nizin Środkowoeuropejskich i nale Ŝy do trzech mezoregionów. Pół- nocna cz ęść obszaru poło Ŝona jest w mezoregionie Pojezierze Dobrzy ńskie, nale Ŝą cym do makroregionu Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie, które oddzielone jest dolin ą Wisły od poło Ŝonego w cz ęś ci południowej Pojezierza Kujawskiego, b ędącego cz ęś ci ą Pradoliny To- ru ńsko-Eberswaldzkiej. Niewielki północno-wschodni kraniec nale Ŝy do Wysoczyzny Pło ń- skiej, nale Ŝą cej do Niziny Północnomazowieckiej (fig. 1). Kotlina Płocka (315.36) jest cz ęś ci ą Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej, stanowi ącą rozszerzenie pradoliny Wisły pomi ędzy G ąbinem a Włocławkiem o powierzchni ok. 850 km². Na wysokim tarasie Wisły po lewej stronie zachowały si ę formy zwi ązane z zanikiem jeziora lodowcowego i ostatniego zlodowacenia, które post ępowało w kierunku południowo-wschodnim. Znajduj ą si ę tu pi ękne jeziora, ozy i kemy, cz ęś ciowo przemodelowane przez wiatr w wały wydmowe, stanowi ące najbli Ŝszy Warszawy zalesiony fragment krajobrazu pojezier- nego, nazywany niekiedy Pojezierzem Gostyni ńskim. Nad kotlin ą góruje poło Ŝony na pra- wym brzegu Wisły Płock, natomiast w północnym jej ko ńcu, na lewym brzegu, le Ŝy uprze- mysłowiony Włocławek (poza obszarem arkusza). Północno-zachodni ą cz ęść Niziny Środkowomazowieckiej stanowi Równina Kutnow- ska (318.71). Równina Kutnowska le Ŝy na pograniczu województw łódzkiego i mazowieckiego. Mezoregion ten jest płask ą, pochylon ą ku południu równin ą denudacyjn ą poło Ŝon ą na wysoko ści 90–100 m n.p.m. W zachodniej cz ęś ci równiny wyst ępuj ą wzgórza morenowe w formie osta ńców (tzw. moreny kutnowskie) o wysoko ściach dochodz ących do 160 m.

4 Głównymi ciekami wodnymi regionu s ą rzeki Ochnia i Słudwia (dopływy Bzury). Na terenie Równiny Kutnowskiej wyst ępuj ą urodzajne gleby, co nadaje jej charakter rolniczy.

315.14

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Gąbin na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Prowincja Niziny Środkowoeuropejskie Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.14 – Pojezierze Dobrzy ńskie Mezoregiony Pradoliny Toruńsko-Eberswaldskiej: 315.36 – Kotlina Płocka Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.57 – Pojezierze Kujawskie Podprowincja Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.15 – Wysoczyzna Kłodawska Mezoregiony Niziny Północnomazowieckiej: 318.61 – Wysoczyzna Pło ńska Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.71 – Równina Kutnowska, 318.73 – Kotlina Warszawska

Omawiany obszar obejmuje dwie jednostki geomorfologiczne – wy Ŝyn ę lodowcow ą oraz dolin ę Wisły zajmuj ącą niewielki, północno-wschodni odcinek. Wysoczyzna lodowcowa buduje pozostał ą cz ęść arkusza, i jest znacznie zró Ŝnicowana pod wzgl ędem morfogenetycz- nym. Wyst ępuj ą tu dwa poziomy zasypania lodowcowego – wy Ŝszy i ni Ŝszy, a tak Ŝe zdenu- dowana wy Ŝyna gliny zwałowej, których powierzchni ę urozmaicaj ą drobniejsze formy rze źby terenu takie jak: moreny czołowe, ozy, kemy i kompleksy kemowe, którym towarzysz ą rynny

5 jeziorne, a tak Ŝe inne – doliny odpływowe, zagł ębienia bezodpływowe, zdenudowane zbocza, młodoplejstoce ńskie doliny, tarasy i falezy jeziorne oraz wydmy i pola piasków przewianych. W obr ębie doliny Wisły wyró Ŝni ć mo Ŝna tarasy zalewowe i nadzalewowe oraz zatorfione starorzecza (Skompski, Kawecka, 1958, Skompski, 1970). Obszar obj ęty arkuszem Gąbin nale Ŝy do środkowej dzielnicy klimatycznej, obejmuj ą- cej dorzecze środkowej Wisły i Warty. W rejonie tym średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8,2°C, najchłodniejszym miesi ącem jest grudzie ń ( średnia temperatura –5,7°C), naj- cieplejszy lipiec (19,7°C). W opisywanym rejonie roczna suma opadów wynosi 550–600 mm, w okresie wegetacji ro ślin uprawnych (IV–VIII) trwaj ącym 205–210 dni, opady osi ągaj ą 250 mm. Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę od 60 do 70 dni, a średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7º–7,5ºC. Dominuj ą wiatry północno-zachodnie latem, zim ą południo- wo-zachodnie (Wo ś, 1999). W obr ębie omawianego obszaru najwi ększym miastem jest Gąbin. Według danych GUS w 2009 roku miasto to liczyło 4069 mieszka ńców, znajduj ących zatrudnienie w drobnych zakładach produkcyjnych, handlu, usługach oraz w przetwórstwie zwi ązanym z rolnic- twem i le śnictwem. Miasto posiada bardzo dobre poł ączenie drogowe z Płockiem, Wyszogro- dem, śychlinem i Ł ąckiem poprzez wojewódzkie drogi: 574 – relacji Dobrzyków-Gąbin- Szczawin, 575 – relacji Płock-Iłów-Kamion i 577 – relacji Ł ąck-Gąbin-Ruszki. Na terenie arkusza Gąbin dominuj ą gleby bielicowe: rdzawe i płowe, wykształcone na piaskach słabo gliniastych i osadach piaszczysto-Ŝwirowych. Sporadycznie, w południowo- zachodniej cz ęś ci, w miejscach podmokłych i bagiennych, wyst ępuj ą gleby murszowe i czar- ne ziemie. Gleby podlegaj ące ochronie klas I–IVa utworzyły si ę na podło Ŝu zbudowanym z glin zwałowych w cz ęś ci wschodniej, zachodniej i północnej. Na obszarze arkusza w dolinach rzek wyst ępuje tak Ŝe kilka płatów ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, a wi ększe połacie ł ąk znajduj ą si ę na lewym brzegu Wisły w rejonie Dzierz ąŜ nej. Obszar arkusza G ąbin jest terenem intensywnej działalno ści rolniczej, dominuj ą tutaj gospodarstwa rolne średniej wielko ści. W śród upraw najwa Ŝniejsze znaczenie maj ą zbo Ŝa: Ŝyto i pszenica, rozwini ęte jest tu sadownictwo i warzywnictwo, popularna jest uprawa tru- skawek i innych ro ślin jagodowych. Najwi ększ ą powierzchni ą upraw cechuje si ę gmina G ą- bin (powy Ŝej 200 ha). Lasy wyst ępuj ą w zwartych, do ść du Ŝych kompleksach w cz ęś ci północnej, zachodniej i wschodniej. Charakteryzuj ą si ę one du Ŝym zró Ŝnicowaniem glebowym i siedliskowym. Prze- wa Ŝaj ą bory mieszane świe Ŝe, bory świe Ŝe i lasy mieszane świe Ŝe. Dominuj ącymi gatunkami s ą: sosna, brzoza, grab, olsza i dąb.

6 Generalnie teren ma charakter rolno-le śny. Ze wzgl ędu na bliskie poło Ŝenie od War- szawy i Płocka, a tak Ŝe du Ŝe walory krajobrazowe rejon arkusza ma tak Ŝe dobre warunki dla rozwoju turystyki. Dzi ęki lasom i poło Ŝonym w ich otoczeniu jeziorom jest znakomitym miejscem rekreacji i wypoczynku. Znajduje si ę tu wiele o środków wypoczynkowo-turys- tycznych, usytuowanych najcz ęś ciej nad jeziorami, stanowi ącymi najwi ększ ą atrakcj ę tury- styczn ą tego obszaru. Szczególnie popularny o środek wypoczynkowy, wyposa Ŝony w baz ę hotelow ą i biwakow ą znajduje si ę w Ł ącku. Nale Ŝy wspomnie ć o słynnej ju Ŝ na całym świe- cie stajni ogierów w Ł ącku, gdzie z kilkuwiekow ą tradycj ą hoduje si ę doceniane w Polsce i innych krajach konie.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Gąbin opisano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Gąbin (Skompski, Kawecka, 1958, Skompski, 1970). Obszar arkusza poło Ŝony jest na północno-wschodnim skrzydle wału kujawsko-pomorskiego. Osady kenozoiku pod ścielaj ą skały górnokredowe (margle mastrychtu), które na obszarze arkusza stwierdzono jedynie jednym otworem – w G ąbinie – na gł ęboko ści 60,9 m p.p.m. Utwory trzeciorz ędu to mioce ńskie piaski i iły o mi ąŜ szo ści łącznej od 19 do 44 me- trów. Nad nimi wyst ępuj ą plioce ńskie iły i mułki, mi ędzy którymi tylko miejscami pojawiaj ą si ę piaski kwarcowe, jasnoszare, drobnoziarniste. Barwa iłów plioce ńskich jest zmienna, najcz ęściej s ą one zielone, jasnoszare z Ŝółtymi lub czerwonymi smugami. Zarówno w iłach, jak i w piaskach spotyka si ę cz ęsto wkładki w ęgla brunatnego. Z powodu zaburze ń glacitekto- nicznych mi ąŜ szo ść osadów plioce ńskich jest bardzo zmienna – waha si ę od 8 do 158 me- trów. Na powierzchni terenu osady plioce ńskie odsłaniaj ą si ę w Suserzu Wło ścia ńskim, Szczawinie Borowym, Szczawinku, Lubie ńku, Tr ębkach, G ąbinie oraz pod Ciechomicami. Osady czwartorz ędu, o maksymalnej mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 100 m (w dolinie Wi- sły) odsłaniaj ą si ę na całej powierzchni omawianego obszaru (fig. 2). Osady plejstocenu zaliczono do: preglacjału, zlodowace ń południowopolskich, interglacjału wielkiego, zlodowace ń środkowopolskich i zlodowace ń północnopolskich. Na pocz ątku czwartorz ędu powstały osady preglacjalne, które na badanym obszarze stwierdzono otworami wiertniczymi. S ą to piaski i mułki o mi ąŜ szo ści maksymalnej 28,3 m, przykryte utworami wodnolodowcowymi (około 2 m mi ąŜ szo ści) i dwoma poziomami gliny zwałowej (około 3 i 15 m mi ąŜ szo ści), przedzielone piaskami rzecznymi (5,4 m mi ąŜ szo ści),

7 po dwukrotnym wkroczeniu l ądolodu zlodowacenia południowopolskiego. Interglacjał wielki pozostawił piaski rzeczne znane jedynie z otworu w G ąbinie o mi ąŜ szo ści nieco ponad 5 m. Zlodowacenia środkowopolskie rozpocz ęły si ę akumulacj ą piasków wodnolodowcowych z wkładkami gliny zwałowej i iłów warwowych o mi ąŜ szo ści 20–28 m. Odsłaniaj ą si ę one w Dobrzykowie-Górkach i Ciechomicach. Na nich wyst ępuj ą miejscami iły i mułki war- wowe. Iły s ą plastyczne, barwy czekoladowej, mułki s ą przewa Ŝnie szare, a ich mi ąŜ szo ść waha się od 0,5 do 16,5 m. Powy Ŝej wyst ępują dwa kompleksy glin zwałowych (15 i 1–7 m), rozdzielonych interstadialnymi piaskami rzecznymi. W ko ńcowej fazie cofania si ę l ądolodu osadziły si ę piaski wodnolodowcowe, wyst ępuj ące na południe i południowy zachód od G ą- bina oraz w okolicy Kamienia i Rybia. W interglacjale eemskim wyerodowane zostały gł ębokie doliny, które nast ępnie zasypa- ły cz ęś ciowo piaski wodnolodowcowe zlodowace ń północnopolskich. Przy wkraczaniu l ądo- lodu tych zlodowace ń wody subglacjalne wyerodowały gł ębokie rynny zaj ęte obecnie przez jeziora oraz miejscami rozmyły gliny zlodowace ń środkowopolskich pozostawiaj ąc ich rezi- dua (rejon Stawu, G ąbina, Łokietnicy, Szczawina Ko ścielnego i Szczawinka). Mi ąŜ szo ść osa- dów rezidualnych nie przekracza 1,5 m. Zlodowacenie północnopolskie pozostawiło piaski i Ŝwiry ozów i kemów (okolice Ł ąc- ka i Zdworza), powstałych subglacjalnie lub w szczelinach l ądolodu, a tak Ŝe gliny zwałowe stadiału pozna ńskiego. Zachowały si ę one na wy Ŝynie lodowcowej i s ą silnie piaszczyste, w stropie zwietrzałe, wapniste, miejscami ze skupieniami w ęglanu wapnia. Mi ąŜ szo ść glin waha si ę w granicach 0,3–10,0 m i wyst ępuj ą one na znacznej powierzchni omawianego obszaru, przewa Ŝnie bezpo średnio na glinach zwałowych zlodowace ń środkowopolskich. Ze stadiału pomorskiego zlodowace ń północnopolskich pochodz ą piaski rzeczne tarasu nadzale- wowego Wisły, dolin na wy Ŝynie zdenudowanej oraz ni Ŝszego poziomu zasypania lodowcowego. U schyłku plejstocenu powstały eluwia piaszczyste gliny zwałowej mi ąŜ szo ści maksymalnej 1,5 m, w płytkich zagł ębieniach bezodpływowych i dolinach rzek – kreda jeziorna i mułki jeziorne (mi ąŜ szo ści 0,4 m), a tak Ŝe piaski eoliczne w wydmach i piaski eoliczne – najwi ęcej w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru, w wydmach o wysoko ści wzgl ędnej do 23 m. W wyniku erozji i spływów skał starszego plejstocenu powstały tak Ŝe osady deluwialne. Mo Ŝna je spotka ć na zboczach wy Ŝyny lodowcowej i w zagł ębieniach bezodpływowych. Do osadów holoce ńskich nale Ŝą : piaski rzeczne (piaski tarasu zalewowego Wisły), piaski jeziorne (np. nad jeziorem Zdworskim), oraz namuły piaszczyste i torfy, wyst ępuj ące w obr ębie

8 wy Ŝyny lodowcowej, w rynnach jeziornych, dolinach rzecznych i starorzeczach oraz na powierzchniach tarasów akumulacyjnych Wisły. Ich mi ąŜ szo ść nie przekracza z reguły 5 m.

Fig. 2 Poło Ŝenie arkusza G ąbin na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.), 2006 Czwartorz ęd: holocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 2 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 3 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 4 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 5 – piaski i mułki jeziorne, 6 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 7 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 8 – piaski i mułki kemów, 9 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 10 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 11 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 12 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 13 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 14 – piaski i mułki kemów, 15 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 16 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; interglacjał mazowiecki: 17 – piaski i mułki rzeczno-jeziorne; 18 – zasi ęg zlodowacenia wisły; ci ągi drobnych form rze źby: 19 – ozy, 20 – moreny czołowe, 21 - kemy; 22 – kry utworów starszych od czwartorz ędu – neoge ńskich i paleoge ńskich.

9 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza G ąbin w wyniku prowadzonych prac geologicznych udokumentowano dotychczas trzyna ście złó Ŝ kopalin (Wołkowicz i in. (red.), 2009). Kryteria kopalin u Ŝy- tecznych spełniaj ą kruszywa naturalne piaszczysto-Ŝwirowe. Wszystkie wyst ępuj ące tu zło Ŝa z punktu widzenia ich ochrony s ą zło Ŝami powszechnymi i łatwo dost ępnymi. Charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Parame- try geologiczno-górnicze i jako ściowe kopalin okruchowych udokumentowanych w granicach arkusza G ąbin zostały zestawione w tabeli 2.

W północno-wschodnim obszarze arkusza udokumentowane s ą w kategorii C 1 zło Ŝa „Karolew” (Lichwierowicz, 1992) i „Karolew II” (Koszalski, 2008). Kopalin ą u Ŝytkow ą w obu zło Ŝach s ą piaski akumulacji wodnolodowcowej wyst ępuj ące w ozach. W zło Ŝu „Karolew” s ą to piaski drobnoziarniste o niewielkiej zawarto ści pyłów mineralnych ( śr. 0,8%), które mog ą by ć stosowane w budownictwie ogólnym i drogownictwie. Piaski wyst ępuj ące w zło Ŝu „Karolew II” s ą miejscami zaglinione i zawieraj ą niewielk ą domieszk ę ziaren Ŝwiru. Surowiec ten mo Ŝe by ć stosowany do nawierzchni drogowych oraz tynków i zapraw budowlanych. Z uwagi na duŜą zawarto ść pyłów mineralnych ( śr. 6,6%) nie mo Ŝna go wykorzysta ć do produkcji betonów. Piaski i Ŝwiry w rejonie miejscowo ści Zdwórz zostały rozpoznane kart ą rejestracyjn ą (Wiśniewska-Denis, 1982; Krzy śków i in., 1995). Kopalin ą w zło Ŝu „Zdwórz” s ą utwory okruchowe ozów, które maj ą zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. W południowo-zachodnim obszarze mapy wyst ępuj ą piaski wodnolodowcowe (sandr) udokumentowane w kategorii C 1 w zło Ŝach „Helenów Tr ębski” (Koszalski, 2006) i „Helenów Tr ębski II” (Koszalski, 2009). Oba zło Ŝa granicz ą ze sob ą. Pod nadkładem gleby o średniej grubo ści 0,3 m wyst ępuje seria piasków ró Ŝnoziarnistych. Mi ąŜ szo ść kompleksu okruchowego wynosi od 2,0 do 5,6 m. Poni Ŝej serii zło Ŝowej nawiercono gliny piaszczyste. Zło Ŝe jest cz ęściowo zawodnione, poziom wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści 2,8–4,4 m p.p.t. Piaski, ze wzgl ędu na niewielk ą zawarto ść pyłów, maj ą zastosowanie głównie w budownictwie (murowanie, fundamentowanie) oraz w mniejszym stopniu w drogownictwie. Kopalin ę w zło Ŝu „Kiełpieniec II” (Palczuk, 1997) stanowi ą wodnolodowcowe piaski drobno- i średnioziarniste, które zostały udokumentowane w dwóch polach o powierzchniach 2,57 ha (pole A – północne) i 1,26 ha (pole B – południowe).

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr geologiczne- Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Wiek zagospodarowa- Przyczyny kon- zło Ŝa bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny Zło Ŝa Nazwa zło Ŝa Rodzaj kompleksu nia zło Ŝa fliktowo ści na (tys. t) kopaliny litologiczno- zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2008 r. (Wołkowicz, 2009) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 KAROLEW p Q 3 C1 Z 0 Sd, Sb 4 A –

2 ZDWÓRZ pŜ Q 312 C1* Z 0 Sd, Sb 4 A –

3 KIEŁPIENIEC p Q 0 C1 Z 0 Sd, Sb 4 A –

4 KIEŁPIENIEC II p Q 392 C1 Z 0 Sd, Sb 4 A –

5 KAROLEW II p Q 44 C1 N 0 Sd, Sb 4 A – 1 1 6 OSOWIA p Q 300 C1 Z 0 Sd, Sb 4 A –

7 OSOWIA II p Q 177 C1 G 0 Sd, Sb 4 A –

11 11 2 8 OSOWIA III p Q 185 C1 G 0 Sb 4 A – 2 9 OSOWIA IV p Q 248 C1 G 0 Sd, Sb 4 A – HELENÓW 10 p Q 114 C G 0 Sd, Sb 4 A – TR ĘBSKI 1 HELENÓW 11 p Q 121 C N3 b.d. Sd, Sb 4 A – TR ĘBSKI II* 1 Rubryka 2: * – zło Ŝe nie figuruje w „Bilansie zasobów…”, 2009, zasoby wg dokumentacji Rubryka 3: p – piaski; p Ŝ – piaski i Ŝwiry, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: 1 – zasoby wg „Bilansu...” są nieaktualne, nie zostało uwzgl ędnione wydobycie prowadzone w ramach udzielonej koncesji * Rubryka 6: C1 – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: G – zagospodarowane; N – niezagospodarowane; Z – zaniechane; 1 (wg „Bilansu...” niezagospodarowane); 2 – zło Ŝe posiada wa Ŝną koncesj ę, eksploatacja nie została podj ęta; 3 – w czasie wizji terenowej wrzesie ń 2009 r. w granicach zło Ŝa była prowadzona eksploatacja (dokumentacja zło Ŝa (Koszalski, 2009) została zatwierdzona 06.10.2009 r.) Rubryka 8: b.d. – brak danych Rubryka 9: Sd – drogowe; Sb – budowlane Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ kruszywa naturalnego oraz parametry jako ściowe kopalin Parametry jako ściowe kopaliny zawarto ść ci ęŜ ar nasypo- zawarto ść Mi ąŜ szo ść Grubo ść zawarto ść ziaren pyłów mineral- Nu- wska źnik wy w stanie: [%] Powierzchnia zło Ŝa nadkładu Zawodnienie o ϕ do 2 mm nych zanieczyszczenia mer Nazwa zło Ŝa N/Z * piaskowy utrz ęsionym [m 2] od–do ( śr.) od–do ( śr.) zło Ŝa (punkt piaskowy) (<0,063 mm*) organiczne zanie- zło Ŝa od–do ( śr.) lu źnym * [m] [m] od–do ( śr.) (<0,075 mm) [barwa] grudki czysz- od–do ( śr.) [%] [%] od–do ( śr.) gliny czenia [t/m 3] [%] obce 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 4,0–6,3 0,0–5,8 śr. 1 KAROLEW 1983 suche b.d. b.d. b.d. b.d. 5,3 1,1 0,2 96,0 0,8* 1,910 2,2–22,7 śr. cz ęś ciowo 26,8–100 2 ZDWÓRZ 50127 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 12,7 0,3 0,03 zawodnione 71,9 1,3* 3 5,4–5,8 0,2–0,6 śr. cz ęś ciowo 95,5–98,9 0,6–1,2* KIEŁPIENIEC 7019 b.d. b.d. brak b.d. 5,6 0,4 0,7 zawodnione 97,2 0,88* 1,800

12 12 1,4–1,8* KIEŁPIENIEC 9,6–9,8 0,2–0,4 0,2– cz ęś ciowo 96,1–98,9 72,2–86,6 – 1,800–1,800 4 38329 b.d. brak b.d. II 9,7 – 0,4 zawodnione 97,9 79,8 2,8–4,0 1,800 3,3 4,9–5,1* 1,410–1,450 1,6–8,1 77,1–94,8 46–58 5,0* 1,424 ciemniejsza od 5 KAROLEW II 9781 0,0 0 suche brak b.d. 3,4 88,2 53,3 5,2–7,8 1,311–1,368* wzorcowej 6,6 1,331* 3,0–3,8 0,2–0,2 śr. 95,8–99,9 0,1–0,9* ja śniejsza od 6 OSOWIA 59651 zawodnione b.d. b.d. brak brak 3,4 0,2 0,06 98,2 0,62* wzorcowej 1,5–2,6* 3,1–3,6 0,2–0,2 śr. 87,1–88,7 67–85 ja śniejsza od 7 OSOWIA II 78947 zawodnione 1,9* b.d. brak brak 3,4 0,2 0,06 88,1 – 2,2–3,0 wzorcowej 2,5 5,0–6,2 0,3–0,6 0,05– 97,5–98,1 90–96 1,0–1,1 * 1,600–1,614 ciemniejsza od 8 OSOWIA III 19806,5 zawodnione brak brak 5,8 0,4 0,12 97,8 92,8 1,1* 1,606 wzorcowej

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 6,5–6,8 0,2–0,5 0,03– 99,2–99,7 1,4–4,0 * 9 OSOWIA IV 19998 zawodnione b.d. b.d. brak 6,7 0,3 0,08 99,45 2,7 * 1,8 0,9–1,1* 1,468–1,600 HELENÓW 2,0–5,6 0,3–0,4 0,07– cz ęś ciowo 93,1–97,1 77–81 0,94* 1,530 ciemniejsza od 10 19935 brak brak TR ĘBSKI 3,7 0,3 0,2 zawodnione 94,54 80,2 1,8–2,9 1,284–1,468* wzorcowej 2,24 1,390* 0,9–1,1* 1,491–1,570 HELENÓW 2,3–5,6 0,3–0,4 0,05- cz ęś ciowo 93,1–97,1 80–82 1,0 1,530 ciemniejsza od 11 19834 brak brak TR ĘBSKI II 4,0 0,3 0,13 zawodnione 94,54 80,8 1,8–2,5 1,284–1,448* wzorcowej 2,1 1,370*

rubryka 6: * – stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa rubryki 10, 11, 12, 13: – b.d. – brak danych (badań nie wykonano)

13 13

W 2002 r. zostały zaktualizowane zasoby zło Ŝa. Pozostałe w polu B piaski (159 tys. t), które wyst ępuj ą poni Ŝej zwierciadła wód gruntowych zostały przekwalifikowane do zasobów pozabilansowych (Kwiatkowski, 2002). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione, gł ęboko ść wód gruntowych wynosi od 2,5–7,8 m p.p.t. Jako ść kruszywa pozwala na produkcj ę nieklasyfiko- wan ą piasków budowlanych. Około 2 km na południe od zło Ŝa „Kiełpieniec II” znajduje si ę zło Ŝe „Kiełpieniec”, w którym udokumentowane zostały w kat. C 1 piaski wodnolodowcowe (Trochimczuk, Sałyga 1993). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione, zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ębo- ko ści od 3,1 do 3,8 m. Aktualne zasoby zło Ŝa wynosz ą 0. W rejonie miejscowości Osowia znajduj ą si ę cztery zło Ŝa kruszywa naturalnego piaszczystego: „Osowia” (Kwiatkowski, 1999), „Osowia II” (Kwiatkowski, 2001), „Osowia III” (Koszal- ski, 2007); „Osowia IV” (Posyniak i in., 2008). Genetycznie kruszywo piaszczyste udokumentowane w tych zło Ŝach jest pochodzenia wodnolodowcowego stadiału Warty (zlodowacenia północnopolskie). S ą to piaski drobno- i średnioziarniste z niewielk ą domieszk ą głazików oraz przewarstwieniami pospółki lub muł- ków. W granicach zło Ŝa „Osowia” seria okruchowa została rozpoznana 8 wierceniami wykonanymi do gł ęboko ści 4–5 m. Poni Ŝej piasków znajduj ą si ę gliny piaszczyste. Zło Ŝe jest zawodnione. Piaski drobnoziarniste, o dobrze wyselekcjonowanym ziarnie (94,75% stanowi ą ziarna kwarcu) mog ą by ć zastosowane jako kruszywo naturalne do nawierzchni drogowych, zapraw budowlanych, do produkcji mieszanek mineralno-bitumicznych i betonów cementowych. Na południowy wschód od zło Ŝa „Osowia” poło Ŝone jest zło Ŝe „Osowia II”. Kopalin ę stanowi ą piaski drobno- i średnioziarniste, które zostały rozpoznane wierceniami do gł ęboko- ści 5 m p.p.t. W spąg zło Ŝa nawiercono piaski gliniaste i gliny. Piaski mog ą by ć stosowane do nawierzchni drogowych i zapraw budowlanych oraz do produkcji betonów cementowych Kopalin ą udokumentowan ą w zło Ŝu „Osowia III” s ą piaski drobno- i średnioziarniste. W nadkładzie o grubo ści od 0,3 do 0,6 m wyst ępuje gleba i lokalnie, we wschodniej cz ęś ci zło Ŝa, piaski gliniaste. Poni Ŝej serii zło Ŝowej nawiercono piaski pylaste. Poziom wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści od 0,9 do 1,7 m p.p.t. Seri ę okruchow ą udokumentowan ą w zło Ŝu „Osowia IV” rozpoznano wierceniami wykonanymi do gł ęboko ści 7 m. Poni Ŝej warstwy piaszczystej o średniej mi ąŜ szo ści 6,7 m wyst ępuj ą gliny zwałowe. Zwierciadło wód gruntowych zostało nawiercone na gł ęboko ści 0,6–

14 1,4 m p.p.t. Piaski wykorzystywane b ędą na potrzeby lokalne budownictwa ogólnego i ko- munikacyjnego. Z punktu widzenia ochrony środowiska wszystkie zło Ŝa udokumentowane w obszarze arkusza G ąbin zostały zakwalifikowane do klasy A – złó Ŝ małokonfliktowych, mo Ŝliwych do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń. Zło Ŝa s ą zlokalizowane poza obszarami obj ę- tymi przyrodnicz ą ochron ą prawną oraz w oddaleniu od siedzib ludzkich. Dla złó Ŝ „Karolew” i „Kiełpieniec”, w których eksploatacja została zako ńczona, wła- ściwe organy administracji pa ństwowej powinny skierowa ć wniosek do Krajowego bilansu zasobów kopalin w Polsce o skre ślenie złó Ŝ z ewidencji.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie w granicach obj ętych arkuszem G ąbin prowadzona jest w ramach koncesji eksploatacja piasków ze złó Ŝ „Osowia II” i „Helenów Tr ębski”. Zło Ŝe „Osowia II” jest eksploatowane okresowo, w miar ę zapotrzebowania na kruszywo. Koncesja wydana przez Wojewod ę mazowieckiego obowi ązuje w okresie 24.08.2001– 31.12.2020 r. Dla zło Ŝa ustanowiony został obszar górniczy (7,95 ha) i teren górniczy (8,96 ha). Eksploatacja prowadzona jest jednym pi ętrem wydobywczym z warstwy zawodnionej. Kopalina nie podlega przeróbce. W wyniku eksploatacji powstało, w zachodniej cz ę- ści zło Ŝa, wyrobisko wypełnione wod ą. Po zako ńczeniu eksploatacji planuje si ę rekultywacj ę w kierunku wodno-rekreacyjnym. Firma Kopalnia Kruszyw Naturalnych prowadzi eksploatacj ę zło Ŝa „Helenów Tr ębski” w ramach koncesji wydanej przez Starost ę gostyni ńskiego, której okres wa Ŝno ści obejmuje lata 2007–2022. Ustanowiony obszar i teren górniczy jest zgodny z granic ą zło Ŝa i wynosi 1,99 ha. Eksploatacja kopaliny prowadzona jest w obr ębie warstwy suchej i zawodnionej (bez odwodnienia wyrobiska). W wyniku eksploatacji powstało rozległe wyrobisko, miejscami wypełnione wod ą, które od strony północno-wschodniej obj ęło teren s ąsiaduj ącego zło Ŝa „Helenów Tr ębski II”. Wła ściciel zło Ŝa „Helenów Tr ębski II” (Kopalnia Kruszyw Natural- nych) prowadzi eksploatacj ę z obszaru tego zło Ŝa bez wymaganej koncesji. Wydobyta kopal- na nie podlega przeróbce, jest przekazywana bezpo średnio odbiorcy. Po zako ńczeniu eksploatacji wyrobisko planuje si ę zrekultywowa ć w kierunku le śnym i cz ęś ciowo wodnym. Koncesje na eksploatacj ę piasków uzyskali równie Ŝ wła ściciele złó Ŝ: „Karolew II”, „Osowia III” i „Osowia IV”. Pomimo wa Ŝnych koncesji u Ŝytkownicy nie rozpocz ęli eksploatacji.

15 Firma Usługi Transportowe ze Słubic uzyskała od Starosty Płockiego koncesj ę na pro- wadzenie eksploatacji kopaliny ze zło Ŝa „Karolew II” w latach 2009–2019. Zgodnie z pra- wem geologicznym dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 0,98 ha. W obszarze obj ętym aktualnie granicami zło Ŝa, jeszcze przed jego udokumentowaniem pozyski- wano piaski. Usuni ęty został nadkład oraz prawdopodobnie du Ŝa cz ęść kopaliny wyst ępująca na tym obszarze wcze śniej, przed udokumentowaniem zło Ŝa. Ślady eksploatacji widoczne s ą w północnej cz ęś ci zło Ŝa oraz na zachód od jego granic. Planowana w ramach uzyskanej koncesji eksploatacja b ędzie prowadzona w obrębie wyrobiska stokowo-wgł ębnego, maksymalnie do rz ędnej 77,95 m n.p.m. jednym pi ętrem wydobywczym. Nie przewiduje si ę przeróbki kopaliny. Wyrobisko powstałe po zako ńczeniu eksploatacji planuje si ę zrekultywowa ć w kierunku le śnym. Koncesja przyznana przez Starost ę Powiatu gostyni ńskiego firmie IZOLBET z Gosty- nina na eksploatacj ę zło Ŝa „Osowia III” obejmuje lata 2008–2018. Dla zło Ŝa został wyzna- czony obszar i teren górniczy, w granicach równych obszarowi zło Ŝa (1,98 ha). Planowana eksploatacje prowadzona b ędzie dwoma pi ętrami wydobywczymi – pierwsze pi ętro obejmuje eksploatacj ę kopaliny suchej, a drugie kopaliny zawodnionej. Nie przewiduje si ę odwadniania wyrobiska. Wydobyta kopalina b ędzie przewo Ŝona samochodami ci ęŜ arowymi do zakładu przeróbczego w Gostyninie (lokalizacja na arkuszu Gostynin), którego wła ścicielem jest firma IZOLBET. Kruszywo b ędzie podlega ć suszeniu, przesiewaniu na frakcje, a nast ępnie w zale Ŝno ści od frakcji dalszej obróbce. Powstałe w wyniku eksploatacji wyrobisko proponu- je si ę zrekultywowa ć w kierunku wodnym. Koncesja wydana przez Starost ę Powiatu gostyni ńskiego firmie GLINPIAS Sp. z o.o. z siedzib ą w Warszawie na eksploatacj ę zło Ŝa „Osowia IV” jest wa Ŝna w latach 2009–2014. Ustanowione dla zło Ŝa obszar i teren górniczy s ą równe obszarowi zło Ŝa i wynosz ą 2,00 ha. Planowana eksploatacja kopaliny b ędzie prowadzona cz ęś ciowo spod wody. Wydobyta kopalina przekazywana będzie bezpo średnio odbiorcy. Po zako ńczeniu eksploatacji, wyrobisko planuje si ę zrekultywowa ć w kierunku wodno-le śnym. Przedmiotem eksploatacji były równie Ŝ kopaliny okruchowe udokumentowane w obr ę- bie złó Ŝ: „Karolew”, „Zdwórz”, „Kiełpieniec” i „Kiełpieniec II”. Zło Ŝe „Karolew” eksploatowane było od roku 1993 w ramach koncesji wydanej przez Wojewod ę płockiego obowi ązuj ącej do 1998 r. Wyrobisko powstałe w wyniku eksploatacji znacznie przekracza granice zło Ŝa. Prac rekultywacyjnych nie wykonano, obecnie teren ten jest wykorzystywany jako „dziki” tor dla quadów.

16 Po eksploatacji zło Ŝa „Zdwórz”, któr ą zako ńczono na pocz ątku lat 90. pozostało rozle- głe wyrobisko, które swoim zasi ęgiem wykracza poza granice zło Ŝa. Planowanych prac rekultywacyjnych (w kierunku le śnym lub rolnym nie wykonano). W dnie wyrobiska występuje woda, natomiast stoki poro śni ęte zostały ro ślinno ści ą drzewiast ą. W czasie wizji terenowej, w północno-zachodniej cz ęś ci wyrobiska, stwierdzono ślady niedawnej eksploatacji (punkt wyst ępowania kopaliny nr 3). W obr ębie zło Ŝa „Kiełpieniec II” była prowadzona eksploatacja piasku w latach 2000– 2004. W polu B (południowym) została ona zako ńczona w 2002 r. po wyeksploatowaniu pia- sków wyst ępuj ących w warstwie suchej. Z projektowanej w drugim etapie eksploatacji kopaliny wyst ępuj ącej poni Ŝej zwierciadła wód gruntowych zrezygnowano z uwagi na trudne warunki geologiczno-górnicze. Eksploatacja w obu polach prowadzona była tylko w obr ębie warstwy suchej. Powstałe wyrobiska, podlegaj ą procesom samorekultywacji Po eksploatacji (w latach 1993–1996) piasków ze złoŜa „Kiełpieniec” powstało wyrobisko zrekultywowane w kierunku wodnym. Kopalina z obszaru zło Ŝa „Osowia” była pozyskiwana przez okolicznych mieszka ńców na potrzeby lokalnego budownictwa mieszkaniowego i do budowy dróg jeszcze przed udokumentowaniem zło Ŝa. Wydobycie było kontynuowane w latach 1999–2007 w ramach koncesji wydanej przez Wojewod ę Mazowieckiego. W wyniku eksploatacji powstały rozległe wyrobiska, obecnie wypełnione wod ą i zarybione. Dno wyrobisk znajduje si ę na gł ęboko ści ok. 1,0–1,3 m poni Ŝej zwierciadła wody wypełniaj ącej wyrobiska. W czasie zwiadu terenowego przeprowadzonego we wrześniu 2009 r. zostały zarejestrowane punkty, w których prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja piasków i pia- sków ze Ŝwirem. Pozyskiwana kopalina wykorzystywana jest na potrzeby lokalne. Najwi ęk- sze wyrobiska powstałe w wyniku „dzikiej” eksploatacji zlokalizowane są w rejonie miejscowo ści: Wyrobki Gostyni ńskie, Łokietnica, Grabie Nowe, Helenów i Zdwórz. Dla punktów tych zostały sporz ądzone karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza G ąbin nie nale Ŝy do zasobnego w surowce mineralne. Wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych, które były prowadzone w tym rejonie, nie wskazuj ą na zbyt du Ŝe mo Ŝliwo ści powi ększenia bazy surowcowej. Budowa geologiczna przypowierzchniowych warstw daje jedynie przesłanki do udokumentowania złó Ŝ kopalin okruchowych i torfów o niewielkich zasobach i zasi ęgu, które zaspakajałyby potrzeby lokalne.

17 Osady okruchowe piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe na obszarze arkusza wyst ępuj ą do ść powszechnie. S ą one zwi ązane głównie z czwartorz ędowymi formami działalno ści lo- dowców i procesów eolicznych. Dawniej, utwory piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe były do ść powszechnie wykorzystywane na potrzeby lokalnej ludno ści. Perspektywy na arkuszu zostały wyznaczone głównie na podstawie zinwentaryzowanych w terenie punktów dawnej eksploatacji kruszywa piaszczystego prowadzonej na potrzeby lokalne i Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Skompski, Kawecka 1958; Skompski 1970). Piaski wodnolodowcowe tworz ące zwarte pokrywy w cz ęś ci centralnej i południowo- zachodniej arkusza zwi ązane s ą z recesj ą l ądolodu stadiału wielkopolsko-dobrzy ńskiego zlodowace ń północnopolskich. Przewa Ŝnie s ą to piaski średnioziarniste o mi ąŜ szo ści od 2 do 8 m, w cz ęś ci stropowej cz ęsto wyst ępuje strefa zawieraj ąca domieszki Ŝwirów (Skompski, Ka- wecka 1958; Skompski 1970). W rejonie miejscowo ści Kiełpieniec, Osowia, Helenów Tr ębski piaski te s ą aktualnie eksploatowane (zło Ŝa: „Kiełpieniec”, „Kiełpieniec II”, „Osowia”, „Osowia II”, „Osowia III” i „Osowia IV”, „Helenów Tr ębski” i „Helenów Tr ębski II”). Z uwagi na znacz- ny zasi ęg wyst ępowania piasków oraz brak szczegółowego rozpoznania poza obszarem udokumentowanych złó Ŝ, zrezygnowano z wyznaczania perspektyw tej kopaliny. Perspektywy na udokumentowanie złó Ŝ piasków wodnolodowcowych wyst ępuj ą w rejonie miejscowo ści Karolew – Małe Górki. Udokumentowane zostały tu dwa zło Ŝa „Karo- lew” i „Karolew I” oraz zinwentaryzowano 7 wyrobisk, o do ść znacznych rozmiarach (najwi ększe z wyrobisk osi ąga 100x300 m) i gł ęboko ści do 12 m (Osendowska, Kału Ŝa, 1991). Piaski w strefie na północ od rzeki wyst ępuj ą w ozach. Mi ąŜ szo ść serii okruchowej w ozach waha si ę od 1,6 do 8,1 m. Piaski charakteryzuj ą si ę zawarto ści ą frakcji poni Ŝej 2 mm od 77,1–96% i zmienn ą zawarto ści ą pyłów mineralnych od śr. 0,8 w zło Ŝu „Karolew” (Li- chwierowicz, 1992) do 4,9 – 5,1% w zło Ŝu „Karolew II” (Koszalski, 2008). Piaski mog ą by ć stosowane w ogólnym budownictwie i drogownictwie. Piaski wodnolodowcowe były pozyskiwane na potrzeby lokalne równie Ŝ w rejonie miejscowo ści Wyrobki Gostyni ńskie. Mi ąŜ szo ść serii piaszczystej wyst ępuj ącej pod nadkła- dem gleby o grubo ści 0,2–0,3 m w analizowanych wyrobiskach wynosi do 4 m (sp ągu serii okruchowej nie osi ągni ęto) (Osendowska, Kału Ŝa, 1991). W obr ębie wzgórza morenowego zlokalizowanego na południe od miejscowo ści Podla- sie wyst ępuj ą piaski ró Ŝnoziarniste miejscami z wkładkami piaszczysto-Ŝwirowymi. Bada- niami makroskopowymi wykonanymi w obr ębie serii okruchowej, odsłoni ętej w nieczynnej Ŝwirowni, okre ślono punkt piaskowy warstwy piaszczystej na 90%, natomiast w warstwie

18 piaszczysto-Ŝwirowej na 65% (Lichwierowicz, 1991). Mi ąŜ szo ść kompleksu okruchowego w wyrobisku wynosi ok. 4 m. Na północ od Zwolenia wyst ępuj ą piaski wydmowe rozpoznane do gł ęboko ści 3,5 m (Osendowska, Kału Ŝa, 1991). Piaski były pozyskiwane na potrzeby lokalne. Prace poszukiwacze prowadzone w obszarze odwzorowanym w granicach arkusza G ą- bin, których celem było udokumentowanie kopalin ilastych do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Badania prowadzo- no w rejonie miejscowo ści: Sende ń Mały (5 otworów), Ł ąck – Ludwików (5 otworów), Gra- bina (2 otwory), Zofiówka (3 otwory). We wszystkich obszarach w profilach wierce ń stwierdzone zostały, pod nadkładem gleby o grubo ści od 0,2 do 0,3 m, piaski drobno- i ró Ŝnoziarniste zawieraj ące du Ŝe domieszki pyłów oraz przewarstwienia mułków, piaski pylaste, piaski gliniaste, glina piaszczysta. Zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści od 1 do 2 m p.p.t, gł ębiej w obszarze Grabinia 2,5–5,1 m p.p.t. (Sta śkiewicz, 1977). W obszarze obj ętym badaniami, w rejonie miejscowo ści Szczawin Ko ścielny – Budy Suserskie, wykonano 12 otworów wiertniczych o gł ęboko ści 15 m, które nie potwierdziły wyst ępowania iłów plioce ńskich b ędących przedmiotem zainteresowa ń (Osendowska, 1988). W wykonanych otworach, pod warstw ą gleby o grubo ści 0,4 m stwierdzono piaski drobnoziarniste, piaski gliniaste i gliny piaszczyste. W rejonie miejscowo ści Łuszczanów przedmiotem bada ń były gliny zwałowe. W wykonanych otworach wiertniczych zlokalizowanych na północ i południe od drogi pomi ędzy miejscowo ściami Rybie – Gołas, natrafiono na gliny pylaste, piaszczysto-pylaste i piaski gliniaste. W Ŝadnym z otworów nie nawiercono wód gruntowych. Powszechnie wyst ępuj ące na obszarze arkusza gliny zwałowe, pomimo braku laboratoryjnych bada ń jako ściowych, s ą całkowicie nieprzydatnym surowcem do produkcji wyro- bów ceramiki budowlanej z uwagi na du Ŝą zawarto ść frakcji piaszczystych i pylastych oraz w ę- glanu wapnia. Torfy wyst ępuj ące na północ od miejscowo ści Szczawin-Borowy zostały zaklasyfiko- wane do krajowej bazy zasobowej dla torfów opracowanej przez Instytut Melioracji i Upraw Zielonych w Falentach (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). S ą to torfy typu niskiego, rodzaju szuwa- rowego. Zasoby torfów w wyznaczonym obszarze prognostycznym o powierzchni 21 ha wynosz ą 318 tys.m 3. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny zostały zamieszczone w tabeli nr 3. Wi ększe nagromadzenia torfów wyst ępuj ą w rejonie miejscowo ści Emilianowo (Ła- szek 1965), Kiełpieniec (Turowski 1961b), na północ od Ciechomic (Turowski 1961a), po-

19 mi ędzy jeziorami Zdworskim a Ł ącko Małe (Krajewski 1965), w dolinie rzeki Osetnicy (Dur- ski 1962; 1965). W rejonie Emilianowa miejscami poni Ŝej torfów wyst ępuje gytia wapienna o średnich mi ąŜszo ściach od 0,4 do 1,0 m. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Numer Wiek Średnia Powierz- Parametry kompleksu Zasoby obszaru Rodzaj kompleksu grubo ść Zastosowanie chnia jakościowe litologiczno- w kat.D na kopaliny litologiczno- nadkładu 1 kopaliny (ha) śr. surowcowego (tys. m 3) mapie surowcowego (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Popielno ść – 19,7% max. – 1,8; I 21 t Q Stopie ń rozkładu – – 318 Sr śr. – 1,6 33% Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – kopaliny skalne: rolnicze

Powy Ŝsze wyst ąpienia torfów nie spełniaj ą kryteriów bilansowo ści i nie zostały zakla- syfikowane do krajowej bazy zasobowej. Ponadto torfy wyst ępuj ące na południe oraz na wschód od Jeziora Zdworskiego zlokalizowane s ą na obszarach le śnych i chronionych przyrodniczo.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Według podziału hydrograficznego (Czarnecka, 2005) obszar arkusza G ąbin le Ŝy w ca- ło ści w dorzeczu Wisły, której krótki odcinek znajduje si ę w północno-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu. Zachodnia cz ęść arkusza odwadniana jest przez, płyn ącą w kierunku północnym, Osetnic ę do Skrwy Lewej, natomiast cz ęść południowa przez Przysow ę do Słu- dwi (lewy dopływ Bzury). W obr ębie arkusza wyst ępuj ą liczne jeziora, które odgrywaj ą wa Ŝną rol ę ekologiczn ą i krajobrazow ą oraz stanowi ą podstaw ę gospodarki rybnej. Najwi ększym z nich jest Jezioro Zdworskie (zlewnia Kanału Dobrzykowskiego), które- go powierzchnia przekracza 350 ha. Jezioro to poło Ŝone jest na terenach o urozmaiconej rze źbie, w pobli Ŝu du Ŝych kompleksów le śnych. Na lewym brzegu jeziora zlokalizowanych jest wiele o środków wypoczynkowych, zespołów działek rekreacyjnych oraz pola biwakowe i namiotowe.

20 W okolicach miejscowo ści Ł ąck poło Ŝone s ą dwa jeziora nale Ŝą ce do zlewni Kanału Dobrzykowskiego: Ł ąckie Małe o powierzchni ponad 35 hektarów i dwukrotnie wi ększe Je- zioro Ł ąckie Du Ŝe. Bezpo średnie otoczenie jezior stanowi ą lasy oraz ł ąki i pastwiska. Od Je- ziora Zdworskiego oddziela je rozległy obszar bagien i podmokło ści. Na północny wschód od wspomnianych jezior poło Ŝone s ą dwa inne zbiorniki o charak- terystycznym dla jezior rynnowych wydłu Ŝonym kształcie – Jezioro Górskie i Jezioro Cie- chomickie. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza poło Ŝone jest najgł ębsze w tym rejonie Jezioro Białe (zlewnia Skrwy Lewej), osi ągaj ące maksymaln ą gł ęboko ść ponad 30 m. Bezpo średnie otoczenie jeziora stanowi ą u Ŝytki rolne, w śród których przewa Ŝaj ą pola uprawne. W ąski pas łąk nad jeziorem wyst ępuje na wschodnim i południowo-zachodnim brzegu zbiornika. Jezioro otoczone jest prywatnymi domkami letniskowymi oraz licznymi polami namiotowymi. Na południowy wschód od Jeziora Białego poło Ŝone jest 15-hektarowe Jezioro Drzesno a na południe 35-hektarowe Jezioro Sumino. W południowej cz ęś ci arkusza, w pobli Ŝu wsi Lubieniek, zlokalizowane jest Jezioro Szczawi ńskie, o powierzchni 138 ha, które otoczone jest szeregiem mniejszych zbiorników wodnych i podmokło ści. Teren ten stanowi unikaln ą ostoj ę ptactwa wodnego. Na obszarze arkusza G ąbin, oprócz opisanych jezior i rzek, wyst ępuj ą liczne niewielkie cieki, rowy melioracyjne, obni Ŝenia terenu i starorzecza wypełnione wod ą stale lub tylko okresowo, podczas okresów roztopowych i deszczy nawalnych. W obr ębie arkusza stwierdzono wyst ępowanie 3 źródeł, w obr ębie terenów osuwisko- wych w skarpie Wisły. W roku 2009 Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie w ramach prowadzonego monitoringu wód powierzchniowych wykonał badania trzech jezior: Białego, Łąckiego Du Ŝego i Zdworskiego. Zakres i cz ęstotliwo ść bada ń wód jezior były przeprowa- dzone według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dn. 13 maja 2009 r. (DzU nr 81, poz. 685 z dnia 2 czerwca 2009 r.) a ocena stanu wód zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Śro- dowiska z dnia 20.08.2008 r. (DzU nr 162, poz. 1008 z dnia 10 wrze śnia 2008 r.). Woda Jeziora Białego, na podstawie elementów biologicznych, charakteryzowała si ę bardzo dobrym stanem ekologicznym. Potwierdziły to równie Ŝ warto ści st ęŜ eń wska źników wchodz ących w skład elementów fizykochemicznych. Natomiast stan chemiczny wody nie osi ągn ął stanu dobrego. Ocena stanu wody jeziora wykonana na podstawie porównania wyni- ków stanu ekologicznego z wynikami stanu chemicznego, wskazuje na zły stan wód zbiornika.

21 Woda Jeziora Ł ąckiego Du Ŝego, na podstawie elementów biologicznych, spełniała wymogi okre ślone dla IV klasy jako ści wód, co wskazuje na jej słaby stan ekologiczny. Pod wzgl ędem stanu chemicznego woda nie osi ągn ęła stanu dobrego. Ocena stanu ekologicznego oraz stanu chemicznego wody wskazuje na zły stan wód jeziora. W przypadku Jeziora Zdworskiego, na podstawie elementów biologicznych, woda speł- niała wymogi okre ślone dla III klasy jako ści wód, czyli charakteryzowała si ę umiarkowanym stanem ekologicznym. Pod wzgl ędem stanu chemicznego woda nie osi ągn ęła stanu dobrego. Zestawienie stanu ekologicznego ze stanem chemicznym wody wskazuje na zły stan wód jeziora. Jeziora Ł ąckie Du Ŝe i Zdworskie charakteryzuj ą si ę niekorzystnymi cechami morfome- trycznymi, m.in.: mał ą gł ęboko ści ą, dług ą lini ą brzegow ą w stosunku do pojemno ści oraz niekorzystnymi warunkami zlewniowymi np. bezpo średnim zagospodarowaniem zlewni, któ- re wskazuj ą na podatno ść tych zbiorników na degradacj ę. Zdecydowanie lepszymi parame- trami odznacza si ę Jezioro Białe, które jest bardziej odporne na degradacj ę. Wody jezior Drzesno i Sumino badane były w ramach monitoringu prowadzonego przez WIO Ś w Warszawie w roku 2006, a jezior Ł ąckiego Małego i Ciechomickiego w roku 2005. Wody jezior Drzesno i Sumino w ogólnej klasyfikacji odpowiadały III klasie czysto ści z uwagi na wysokie warto ści ChZT-Cr i przewodno ści elektrolitycznej wła ściwej oraz du Ŝe st ęŜ enie azotu mineralnego i całkowitego. Stan czysto ści wody Jeziora Ciechomickiego odpowiadał II klasie i jak wynika z analizy wyników bada ń uzyskanych w latach wcze śniejszych uległ on poprawie. Jedynie czysto ść wody Jeziora Ł ąckiego Małego była na poziomie pozaklasowym. Jest to płytki i bardzo zamulony zbiornik o charakterze naturalnego stawu. Woda jeziora charakte- ryzowała si ę wysok ą koncentracj ą zwi ązków organicznych, mineralnych oraz biogenów. Wody rzek: Osetnica, Wielka Struga i Dopływu z Bud Kale ńskich oceniane były w roku 2007 zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11.02.2004 r. (DzU nr 32, poz. 284 z dnia 1 marca 2004 r.). Najgorsz ą jako ści ą (V klasa – zła) wykazały si ę wody Osetnicy, w których, w punkcie pomiarowo-kontrolnym w Mo ściskach (10,2 km biegu rzeki), stwierdzono przekroczone zawarto ści dopuszczalne dla fosforanów i azotanów a tak Ŝe wysokie warto ści ogólnego w ęgla organicznego, ogólnej liczby bakterii coli oraz bakterii coli typu fekalnego. Jako ść wód Wielkiej Strugi badana była w punkcie pomiarowo-kontrolnym w Dobrzy- kowie I (0,6 km biegu rzeki). Stwierdzono tu wysokie st ęŜ enia ChZT-Cr i ogólnej liczby bak-

22 terii coli oraz bakterii coli typu fekalnego. Wyniki te pozwoliły zaliczy ć rzek ę do IV klasy (jako ść niezadowalaj ąca). Równie Ŝ wody dopływu z Bud Kale ńskich, badane we wsi Pasek (0,9 km biegu rzeki), charakteryzowały si ę IV klas ą jako ści, z uwagi na wysokie st ęŜ enia azotanów i azotu ogólne- go oraz du Ŝą ogóln ą liczb ę bakterii coli i bakterii coli typu fekalnego. Dominuj ącą rol ę w zanieczyszczeniach wód powierzchniowych na omawianym terenie maj ą zrzuty ścieków komunalnych oraz pochodzenia rolniczego z pól.

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza G ąbin przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami (Nowicki, 2002). Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński red., 1995) teren arkusza naleŜy do makroregionu północno-wschodniego, regionu mazowieckiego (I). W obr ębie arkusza wydzielono dwie jednolite cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd): nr 47, obejmuj ącą tereny poło Ŝone w północnej i centralnej cz ęś ci arkusza i nr 63 w połu- dniowej cz ęś ci arkusza (Paczy ński, Sadurski red., 2007). Na omawianym terenie wody podziemne, o znaczeniu u Ŝytkowym, wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych, trzeciorz ędowych i górnokredowych. W obr ębie obszaru arkusza w utworach czwartorz ędowych mo Ŝna wyró Ŝni ć trzy poziomy wodono śne: przypowierzchniowy, śródmorenowy i podglinowy. Poziom przypowierzchniowy zwi ązany jest z piaszczysto-Ŝwirowymi utworami wyst ę- puj ącymi nad glinami zwałowymi. Gł ęboko ść do zwierciadła wody wynosi tu od kilku cen- tymetrów (podmokło ści) do 10 m. Poziom ten jest silnie zagro Ŝony zanieczyszczeniem z uwagi na brak izolacji od powierzchni terenu. Ujmowany jest jedynie przez płytkie studnie gospodarskie. Pod zwartym poziomem glin zwałowych wyst ępuje poziom śródmorenowy, zwi ązany z wodoprzepuszczalnymi utworami piaszczystymi o ró Ŝnej granulacji (współczynnik filtracji zmienia si ę w przedziale od 1,9x10 -5 do 1,5x10-4 m/s). Gł ęboko ść statycznego zwierciadła wody dochodzi do kilkunastu metrów a mi ąŜ szo ść omawianego poziomu wynosi od kilku do 20 m (rejon G ąbina). Wydajno ści studzien zmieniaj ą si ę od kilku do kilkudziesi ęciu m 3/h. Poziom ten na wielu terenach pozostaje w kontakcie hydraulicznym z ni Ŝej wyst ępuj ącym poziomem podglinowym. Poziom podglinowy ma najwi ększe rozprzestrzenienie w obr ębie arkusza. Jego mi ąŜ- szo ść mo Ŝe lokalnie przekracza ć 30 m a współczynnik filtracji wynosi najcz ęś ciej ok.

23 4x10 -4m/s. Wydajno ści studzien mieszcz ą si ę w przedziale od 30 do 50 m 3h przy depresjach 3–5 m, cho ć lokalnie mog ą by ć wy Ŝsze. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne ma znaczenie u Ŝytkowe na wi ększo ści omawianych terenach arkusza, poza cz ęś ci ą centraln ą (w pasie Wola Ł ącka–Władysławów–Annopol) i po- łudniowo-zachodni ą. Najwi ększa eksploatacja tego poziomu prowadzona jest na uj ęciu nale Ŝą cym do Samo- dzielnego Publicznego Zespołu Zakładów Opieki Zdrowotnej Gostynin-Kruk. Studnie o nieco mniejszym poborze (wi ększym jednak ni Ŝ 25 m 3/h) zlokalizowane s ą w Sendeniu Małym, Bu- dach Starych, Ł ącku, Ciechomicach, Górkach, Za ździerzu, Bielawach i Szczawinie Kościelnym. W obr ębie czwartorz ędowego poziomu wodono śnego wyznaczono zazwyczaj niski lub średni stopie ń jego zagro Ŝenia. Wysoki lub bardzo wysoki stopie ń zagro Ŝenia zwi ązany jest z terenami o braku izolacji od zanieczyszcze ń powierzchniowych i łatwej dost ępno ści. S ą to tereny poło Ŝone w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza w s ąsiedztwie Wisły (w obr ębie Ko- tliny Płockiej), oraz w północno-zachodniej (okolice Gorzewa) i południowej (Adamów – Rybie) cz ęś ci omawianego terenu. Na terenie arkusza w obr ębie utworów czwartorz ędowych przewa Ŝaj ą wody średniej jako ści, wymagaj ące prostego uzdatniania. Na omawianym obszarze nie ma wi ęzi hydraulicznej mi ędzy trzeciorz ędowym i czwartorz ędowym pi ętrem wodono śnym. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje tu w piaszczystych osadach miocenu środkowego a lokalnie tak Ŝe w piaszczystych soczewkach wci śni ętych w ilaste utwory plio- cenu. Strop osadów wodono śnych stwierdzono na gł ęboko ści od kilkudziesi ęciu do ponad stu metrów p.p.t. S ą one dobrze izolowane od zanieczyszcze ń z powierzchni utworami słabo przepuszczalnymi. Poziom ten ma u Ŝytkowy charakter w okolicy Helenowa Tr ębskiego i No- wej Wsi (południowo-zachodnia cz ęść omawianego terenu) oraz w centralnej cz ęś ci arkusza, w pasie Wola Ł ącka-Władysławów-Annopol, gdzie jest eksploatowany uj ęciem komunalnym we Władysławowie. Kredowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści ok. 130 m w szczelinowych osadach wapiennych. W okolicy Józefkowa i Suserskiej Wsi (południowa cz ęść arkusza) ma on znaczenie u Ŝytkowe. Mi ąŜ szo ść tego poziomu przypuszczalnie nie przekracza 50 m. Wody poziomów trzeciorz ędowego i kredowego pozostaj ą ze sob ą w kontakcie hydraulicznym. W północno-wschodniej cz ęści arkusza wyst ępuje fragment rozległego leja depresyjne- go, który powstał w wyniku eksploatacji wód z poziomu trzeciorz ędowo-kredowego przez

24 „Wodoci ągi Płockie” Sp. z o.o. Nie jest on dokładnie rozpoznany, jednak przypuszcza si ę, Ŝe swym zasi ęgiem obejmuje okolice Płocka po obu stronach Wisły i wykracza poza omawiany arkusz na s ąsiednie arkusze: Płock, Staro źreby i Słubice. Cały obszar arkusza G ąbin poło Ŝony jest w granicach głównego zbiornika wód podziemnych nr 215 „Subniecka Warszawska” (Kleczkowski, 1990) (fig. 3). Jest to zbiornik trzeciorz ędowy w ośrodku porowym.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza G ąbin na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 2 – granica GZWP w ośrodku porowym 3 – granica GZWP w o środku szcze- linowym Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Subzbiornik Warszawa, trzeciorz ęd (Tr); 215A – Subzbiornik Warszawa – cz ęść centralna, trzeciorz ęd (Tr); 220 – Pradolina Środkowej Wisły, czwartorz ęd (Q); 225 – Zbiornik mi ędzymorenowy Chodcza – Łani ęta, czwartorz ęd (Q); 226 – Zbiornik Kro śniewice-Kutno, jura górna (J 3)

Północn ą cz ęść obszaru arkusza obejmuje udokumentowany główny zbiornik wód podziemnych nr 220 „Pradolina Środkowej Wisły” (Dominko i in., 1998). Jest to zbiornik czwartorz ędowy, w ośrodku porowym, charakteryzuj ący si ę du Ŝą zasobno ści ą i łatw ą odnawialno- ści ą wód podziemnych. Na wi ększo ści swojego terenu zbiornik jest praktycznie nieizolowany

25 od zanieczyszcze ń z powierzchni terenu, w zwi ązku z tym potencjalne zagro Ŝenie wód jest silne. Cały obszar zbiornika w granicach arkusza obj ęty jest stref ą szczególnej ochrony, w której obowi ązuje mi ędzy innymi zakaz lokalizowania nowych inwestycji szczególnie uci ąŜliwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 482 – G ąbin, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon-

26 trolę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7) Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 482 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Gąbin bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 482 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Gąbin

Metale N=11 N=11 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7–26 14 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–5 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–28 17 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–5 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 7–12 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 482 – G ąbin 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 11 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 11 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 11 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 11 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 11 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza Co Kobalt 11 zagro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Mied ź 11 obszarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wy- Ni Nikiel 11 nikaj ące ze stanu faktycznego, Pb Ołów 11 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 11 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i za- sza 482 – G ąbin do poszczególnych grup u Ŝytkowania krzewione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane (ilo ść próbek) i zurbanizowane z wył ączeniem terenów przemy- słowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komu- nikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, 11 tereny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

27 Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Osady powstaj ą na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzaj ący si ę materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów s ą równie Ŝ substancje wytr ącaj ą- ce si ę z wody. W osadach zatrzymywane s ą tak Ŝe zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi oraz unieruchamiana jest w nich wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ących do rzek i jezior. Zanieczyszczone osady mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowia człowieka. Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę ła ńcuchu zywieniowym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów wodnych, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe

28 mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania wcześniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mo- gą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU n55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopo- dobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i meliora- cyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Pol- ski i warto ści PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3- cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

29 Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobierane s ą z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osa- dów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Cen- tralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o przekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

30 Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior: Drzesna, Gór- skiego, Sumina, Białego, Ciechomickiego, Ł ąckiego Du Ŝego, Ł ąckiego Małego i Zdworskie- go. Osady jezior: Drzesno, Sumino i Zdworskiego charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do warto ści ich tła geochemicznego. Osady jezior: Górskiego, Białego, Cichomickiego, Ł ąckiego Du Ŝego i Ł ąckiego Małego zawieraj ą podwy Ŝszone zawarto ści badanych pierwiastków, zwłaszcza ołowiu, cynku, kadmu i rt ęci. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądze- nia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tak Ŝe stwierdzone zawarto ści wielopier ścieniowych węglowodorów aromatycznych w osadach jezior s ą za wyj ątkiem jezior Białego i Ł ąckiego Du Ŝego, s ą porównywalne z przeci ętnymi zawarto ściami tych zwi ązków w osadach jezior. Jedynie osady jeziora Ł ąckiego Du Ŝego zawieraj ą WWA w st ęŜ eniu zbli Ŝonym do warto ści PEL , ale jest one ni Ŝsze od dopuszczalnego st ęŜ enia wg rozporz ądzenia M Ś. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach jeziornych (mg/kg) Ciecho- Łąckie Łąckie Zdwor- Drzesno Górskie Sumino Białe Pierwiastek mickie Du Ŝe Małe skie 2001 r. 2009 r. 2009 r. 2009 r. 2009 r. 2009 r. 2007 r. 2009 r. Arsen (As) <5 5 4 11 9 5 <5 <3 Chrom (Cr) 4 8 7 18 24 8 7 2 Cynk (Zn) 54 105 69 129 122 137 115 12 Kadm (Cd) 0,5 0,7 0,5 1,5 1,4 1,2 1,1 <0,5 Mied ź (Cu) 8 17 12 19 22 23 15 6 Nikiel (Ni) 4 9 7 16 20 12 9 2 Ołów (Pb) 29 47 30 69 62 52 44 4 Rt ęć (Hg) 0,073 0,193 0,243 0,323 0,319 0,290 0,132 0,021

WWA 11 WWA * n.o. 724 1787 3906 1052 5452 n.o. 89,5

WWA 7 WWA ** n.o. 525 1553 3310 1094 5190 n.o. 41 PCB*** n.o. < 0,7 0,7 < 0,7 1,3 < 0,7 n.o. < 0,7 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

31 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od 13,0 do 41,4 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 22,9 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od 10,5 do 33,8 nGy/h, przy przeci ętnej war- to ści wynosz ącej 22,3 nGy/h. W profilu zachodnim najwy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (ok. 30-40 nGy/h) wyró Ŝniaj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskie- go zalegaj ące wzdłu Ŝ południowego kra ńca profilu oraz nierozdzielone utwory rzeczne i wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) zlodowacenia północnopolskiego (faza pomorska), wyst ępuj ą- ce na północy. Najni Ŝsze dawki promieniowania gamma (ok. 15-20 nGy/h) s ą zwi ązane z wodnolodowcowymi piaskami i Ŝwirami (zlodowacenie północnopolskie, faza pozna ńsko- dobrzy ńska) wyst ępuj ącymi wzdłu Ŝ środkowej cz ęś ci profilu.

32 482W PROFIL ZACHODNI 482E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5819608 5818782 5816785

5812766 5813744 m m5810791

5808534 5807695

5804907 5801843 5801510 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 nGy/h nGy/h 33 33

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5819608 5818782 5816785

5812766 5813744 m m5810791 5808534 5807695 5804907 5801843 5801510 0 1 2 3 4 5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza G ąbin (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu wschodnim najwy Ŝsze zarejestrowane dawki promieniowania gamma (30– 35 nGy/h) s ą tak Ŝe zwi ązane z glinami zwałowymi zalegaj ącymi wzdłu Ŝ południowej cz ęś ci profilu. Ni Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (ok. 15–20 nGy/h) charakteryzuj ą si ę utwory lodowcowe (piaski, Ŝwiry i głazy) i osady kemów (mułki, piaski i Ŝwiry) fazy pozna ń- sko-dobrzy ńskiej oraz osady rzeczne (piaski, Ŝwiry i mady) fazy starszego dryasu (zlodowacenie północnopolskie) wyst ępuj ące w dolinie Wisły. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale od 0,8 do 4,1 kBq/m 2 wzdłu Ŝ profilu wschodniego, a wzdłu Ŝ profilu zachodniego – od 0,4 do około 3,3 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2007) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składo- wisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu.

34 Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadów piaszczystych o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szość lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s) -9 N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1 – 5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego (GPU), przeniesiony z arkusza G ąbin Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Nowicki, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wy- znacza si ę w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu-

35 ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza G ąbin bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: - obszary wyst ępowania osadów holoce ńskich: piasków rzecznych (w okolicy Lejdyko- wa), piasków jeziornych (nad Jeziorem Zdworskim), namułów piaszczystych (w dolinach rzecznych i zagł ębieniach bezodpływowych), torfów (w obr ębie obni Ŝeń wysoczyzny, w rynnach jeziornych, dolinach rzecznych, w zagł ębieniach bezodpływowych oraz w starorzeczach na powierzchni tarasów akumulacyjnych Wisły); - tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zajmuj ące niewielkie obszary poło Ŝone głównie w dolinie Osm ętnicy, Przysowy, w rejonie Jeziora Zdworskiego oraz w północno-wschodnim naro Ŝu arkusza, wraz ze stref ą 250 m; - obszary zwartej zabudowy miasta G ąbina i miejscowo ści Ł ąck, stanowi ącej siedzib ę gminy; - zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, zajmuj ące du Ŝe tereny w pół- nocnej i zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza; - tereny chronionego środowiska przyrodniczego (na północy arkusza) w ramach Euro- pejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: Kampinoska Dolina Wisły (PLH 140029) oraz Uroczyska Ł ąckie (PLB140021); - obszar rezerwatów przyrody: „Jastrz ąbek”, „Ł ąck”, „Jezioro Drzezno”, „D ąbrowa Ł ąc- ka”, „Korze ń”, „Osetnica” i „Jezioro Szczawi ńskie”; - obszar w północnej cz ęś ci arkusza poło Ŝony w obr ębie udokumentowanego GZWP nr 220 – Pradolina środkowej Wisły; - obszar płytkiego wyst ępowania głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego (<5 m) w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza (w obr ębie Kotliny Płockiej), z uwagi na brak izolacji GPU i du Ŝą podatno ść na ró Ŝnego rodzaju zanieczyszczenia antropogeniczne; - otoczenie jezior Pojezierza Gostyni ńsko-Włocławskiego (w promieniu 250 m): Zdwor- skiego, Białego, Ł ąckiego Du Ŝego i Małego, Górskiego, Ciechomickiego, Szczawi ń-

36 skiego, Sumina, Drzesna, Jeziorka oraz licznych oraz oczek wytopiskowych, wyst ępu- jących głównie w dolinie Przysowy; - tereny spadkach powy Ŝej 10°, cz ęś ciowo predysponowane go wyst ąpienia ruchów masowych (rejon D ębowej Góry oraz Karolewa) (Grabowski i in., 2007). Obszary bezwzgl ędnie wył ączone zajmuj ą niemal 85% waloryzowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 15% powierzchni arkusza. Potencjalne obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów (POLS) wydzielono w miejscach wyst ępowania gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 7). Przewiduj ą one istnienie bezpo średnio w podło Ŝu składowiska co najmniej jednometrowej warstwy osadów słabo przepuszczalnych o współczynniku filtracji ≤ 1 x 10 -7. Wskazane na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Gąbin Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Skompski, Kawecka, 1958; Skompski, 1970). Podkre śli ć nale Ŝy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą, przedstawiona w obja śnieniach do SMGP, a tak Ŝe w analizowanych profilach otworów archiwalnych jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. W obr ębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniaj ące warunki dla bezpo średniej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wykazuj ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie) odsłaniaj ące si ę w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza oraz zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie) – na południu i południowym wschodzie. W rejonach ich przypowierzchniowego wyst ępowania stanowi ą one naturaln ą barier ę geologiczn ą (NBG). Gliny zwałowe zlodowacenia wisły s ą glinami piaszczystymi, w stropie silnie zwietrza- łymi, wapnistymi, miejscami ze skupieniami w ęglanu wapnia. Analiza archiwalnych otworów wiertniczych oraz przekrojów do mapy geologicznej wskazuje, Ŝe mi ąŜ szo ść tych glin nie przekracza 10 m. Poniewa Ŝ le Ŝą one przewa Ŝnie bezpo średnio na glinach zwałowych zlodowacenia warty, tworz ą kompleks o mi ąŜ szo ści 9,4–26,0 m w rejonie Woli Ł ąckiej, 8,0– 20,3 m (Podgórze–Bolesławów), 5,0–31,0 m (Władysławów) i 10,5–18,5 m (w okolicy Bie- law).

37 Gliny zwałowe zlodowacenia warty na powierzchni s ą silnie zwietrzałe, niekiedy zawieraj ą wkładki piasków i Ŝwirów. Analiza archiwalnych otworów wiertniczych oraz prze- krojów do mapy geologicznej wskazuje, Ŝe mi ąŜ szo ść omawianych glin jest zmienna i waha si ę od 2–3 m (rejon Guzewa i Szczawina Borowego), 5–6 m (Chor ąŜ ek, Suserz), 8 m (Mo- czydła), do 10 m (rejon G ąbina). Zwarta pokrywa omawianych glin w rejonie Szczawina Bo- rowego, Guzewa oraz G ąbina zalega bezpo średnio na starszych glinach zlodowacenia odry, tworz ąc kompleks słabo przepuszczalny o mi ąŜ szo ści osi ągaj ącej 16 m. W sp ągu tego kompleksu, w rejonie G ąbina, wyst ępuj ą ilaste osady neogenu, dodatkowo zwi ększaj ące mi ąŜ- szo ść naturalnej bariery geologicznej (NBG) do ponad 40 m. W okolicy Suserskiej Wsi i Adamowa gliny zlodowacenia warty bezpo średnio pod ścielone s ą neoge ńskimi utworami ilastymi. Mi ąŜ szo ść NBG przekracza tutaj 12 m (osadów ilastych nie przewiercono). Mi ąŜ szo ść utworów słabo przepuszczalnych wyst ępuj ących w granicach wyznaczonych POLS jest wystarczaj ąca i zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowisk odpadów obo- jętnych. Na waloryzowanym obszarze wyznaczono równie Ŝ rejony POLS o zmiennych wła ści- wo ściach izolacyjnych naturalnej bariery geologicznej dla składowisk odpadów oboj ętnych. Wyst ępuj ą w miejscach, gdzie NBG przykryta jest wodnolodowcowymi utworami piaszczystymi oraz eluwiami piaszczystymi i rezyduami glin zwałowych, o mi ąŜ szo ści nieprzekracza- jącej 2,5 m. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wymagała usuni ęcia warstwy przepuszczalnej oraz wykonania bada ń geologicznych na etapie prac przygotowaw- czych w celu potwierdzenia wyst ępowania słabo przepuszczalnych osadów spoistych w pod- ło Ŝu i okre ślenia ich wła ściwo ści jako naturalnej bariery geologicznej. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych i lodowcowych, ozów, kemów, akumulacyjnych moren czołowych, piasków rzecznych oraz mułków i pyłów zastoiskowych zlodowace ń środkowopolskich i północnopol- skich, okre ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska na tych terenach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą wykonania sztucznej przesłony izolacyjnej jego dna i skarp. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę czwartorz ędowe, trzeciorz ędowe oraz kredowe u Ŝytkowe pi ętra wodono śne. Pi ętro czwartorz ędowe w obr ębie arkusza składa si ę z trzech poziomów wodono śnych. Poziom przypowierzchniowy zwi ązany jest z piaszczysto-Ŝwirowymi utworami wyst ępuj ącymi w zagł ębie- niach glin zwałowych do gł ęboko ści 10 m p.p.t. Poziom śródmorenowy wyst ępuje w wodo- przepuszczalnych utworach piaszczystych na gł ęboko ści do kilkunastu metrów. Najgł ębiej

38 wyst ępuje poziom podglinowy, który charakteryzuje si ę najwi ększym rozprzestrzenieniem. Wodono śne utwory trzeciorz ędowe reprezentowane s ą przez dobrze izolowane piaszczyste osady środkowego miocenu, które wyst ępuj ą na gł ęboko ści od kilkudziesi ęciu do ponad stu metrów. W obr ębie wyznaczonych obszarów POLS bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia główne- go poziomu u Ŝytkowego (GPU) wyznaczono w rejonach wyst ępowania wodono śnych osa- dów piaszczystych w utworach trzeciorz ędowych (rejon od Woli Ł ąckiej i Władysławowa do Annopola, w okolicach Suserskiej Wsi oraz Nowej Wsi). Niski stopie ń zagro Ŝenia GPU obejmuje obszary, na których utwory wodono śne wyst ępują pod izolacj ą glin zwałowych, na gł ęboko ści 5–50 m, a na powierzchni nie wyst ępuj ą ogniska zanieczyszcze ń (okolice Felik- sowa, Helenowa Tr ębskiego oraz Korzenia Rz ądowego). Średni stopie ń zagro Ŝenia, ze wzgl ędu na wyst ępowanie źródeł zanieczyszcze ń, wyró Ŝniono przede wszystkim na połu- dniowym-wschodzie obszaru arkusza oraz w rejonie od Podgórza do Zwolenia. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia obejmuje pas od Adamowa po Rybie. Został on wydzielony ze wzgl ędu na brak izolacji GPU. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe w przypadku omawianego rejonu ka Ŝdorazowa lokalizacja skła- dowiska odpadów wymaga ć b ędzie przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologicznych (maj ących na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej), hydrogeologicznych oraz geologiczno-in Ŝynierskich. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ist- nienia obszarów podlegaj ących ochronie przyrody oraz ze wzgl ędu na blisko ść zwartej zabudowy. Warunkowe przyrodnicze ograniczenie (oznaczone indeksem „p”) dotyczy terenów obejmuj ących: Gostyni ńsko-Gąbi ński Obszar Chronionego Krajobrazu, Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Przysowy, Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Skrwy Lewej oraz otu- lin ę Gostyni ńsko-Gąbi ńskiego Parku Krajobrazowego. Warunkowe ograniczenie zwi ązane z obecno ści ą zabudowy (znaczone indeksem „b”) obejmuje stref ę w odległo ści do 1 km od zwartej zabudowy miasta G ąbina. Lokalizacja składowisk w obr ębie rejonów posiadaj ących powy Ŝsze ograniczenie po- winna by ć rozpatrywana w sposób zindywidualizowany, w ramach oceny jego oddziaływania na środowisko, a w dalszej procedurze – w ustaleniach z jednostkami administracji lokalnej, odpowiednimi słu Ŝbami ochrony przyrody.

39 Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), poniewa Ŝ w przypo- wierzchniowej strefie nie wyst ępuje tutaj wymagana dla tego typu składowisk warstwa grun- tów spoistych o współczynniku filtracji ≤1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Budowa na tym terenie takiego składowiska b ędzie wi ązała si ę z konieczno ści ą wykonania sztucznych przesłon izolacyjnych. Na obszarze arkusza zlokalizowane jest jedno zamknięte składowisko odpadów komunalnych w miejscowo ści Ludwików.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Spo śród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpa- dów oboj ętnych najkorzystniejsze parametry wykazuj ą rejony, w obr ębie których u Ŝytkowe poziomy wodono śne cechuj ą si ę niskim i bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych oraz nie posiadaj ą ogranicze ń warunkowych. Jako najkorzystniejsze wskaza ć mo Ŝna rejony poło Ŝone w okolicach Suserskiej Wsi, gdzie gliny zwałowe pod ścielone s ą ilastymi utworami neogenu, charakteryzuj ącymi si ę do- brymi wła ściwo ściami izolacyjnymi. Stosunkowo korzystne warunki wskaza ć nale Ŝy w rejonie Szczawina Borowego oraz Guzewa (południowo-wschodnia cz ęść arkusza), gdzie NBG tworzy pakiet glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich, osi ągaj ący mi ąŜ szo ść dochodz ącą do 16 m. Na obszarze tym wyznaczono średni stopie ń zagro Ŝenia GPU oraz brak jest ogranicze ń warunkowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk znajduj ą si ę dwa wyrobiska, stanowi ące niecki umo Ŝliwiaj ące składowanie odpadów. W rejonie miejscowo ści Podgórze zlokalizowane jest wyrobisko po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego. Posiada ono ograniczenie warunkowe wynikaj ące z blisko ści zabudowy wiejskiej oraz poło Ŝenia w granicach obszaru chronionego krajobrazu. Drugie wyrobisko poło Ŝo- ne jest w południowo-zachodniej cz ęś ci waloryzowanego obszaru i powstało w wyniku eksploatacji kruszywa naturalnego drobnego na obszarach s ąsiaduj ących ze sob ą złó Ŝ „Helenów Tr ębski” oraz „Helenów Tr ębski II”. Wyznaczone ograniczenia warunkowe dla tego wyrobiska wynikaj ą z uwarunkowa ń przyrodniczo-kulturowych (poło Ŝenie w granicach obszaru

40 chronionego krajobrazu i s ąsiedztwo stanowisk archeologicznych), konieczno ści ochrony złó Ŝ kopalin oraz blisko ści zabudowy wiejskiej. Poniewa Ŝ pierwsze z wymienionych wyrobisk znajduje si ę na terenach pozbawionych naturalnej warstwy izolacyjnej, a drugie – w strefie wyst ępowania glin zwałowych o niewielkiej mi ąŜ szo ści, ewentualne wykorzystanie tych miejsc pod składowiska odpadów b ędzie wi ązało si ę z wykonaniem sztucznych zabezpiecze ń dna i skarp wyrobiska przy u Ŝyciu izolacji syntetycznych lub barier gruntowych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Gąbin ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz G ąbin (Skomp- ski, Kawecka, 1958, Skompski,1970), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 i mapy topograficznej. Z analizy warunków podło Ŝa budowlanego wył ączone zostały obszary gleb chronionych I–IVa i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, tereny le śne, obszary parków krajobrazowych, rezerwatów, obszary złó Ŝ kopalin, zwartej zabudowy miejskiej G ąbina, a tak Ŝe obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. W wyniku tej analizy wydzielono dwa rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczono na gruntach spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz na gruntach niespoistych (sypkich): średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a poziom wody gruntowej znajduje si ę gł ębiej ni Ŝ 2,0 m p.p.t Obszary o warunkach niekorzystnych i utrudniaj ących budownictwo wyznaczono w rejonie wyst ępowania gruntów słabono śnych organicznych, spoistych w stanie plastycznym oraz na gruntach niespoistych w stanie lu źnym i wszystkich terenach, gdzie poziom wód gruntowych wyst ępuje płycej ni Ŝ 2,0 m p.p.t. Korzystne warunki budowlane na omawianym obszarze zwi ązane s ą z wyst ępowaniem gruntów sypkich i spoistych. Do gruntów niespoistych ( średniozag ęszczonych i zag ęszczo- nych) nale Ŝą piaski i Ŝwiry lodowcowe i wodnolodowcowe zlodowace ń północno- i środko- wopolskich oraz piaski i Ŝwiry tarasów nadzalewowych (3,0–5,0 m n. p. rzeki) ze zlodowacenia północnopolskiego. W obr ębie tych gruntów nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wody znajduje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Opisane grunty sypkie wyst ępuj ą w okolicach: Dobrzykowa, Grabi Nowych oraz Wincentowa. Do gruntów spoistych nale Ŝą skonsolidowane gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich stanowi ące podło Ŝe budowla-

41 ne w okolicach Sendenia Małego, Smolenty, Stawu, Waliszewa i Kamienia Starego. Gliny te są na ogół szare lub br ązowo-szare o zmiennej ilo ści frakcji ilastej, z wkładkami piasków drobnoziarnistych lub pyłów. W rejonie Bolesławowa, Zwolenia, Władysławowa i Mysłowni Nowej na powierzchni wyst ępuj ą nieskonsolidowane gliny zwałowe zlodowacenia północno- polskiego. S ą one piaszczyste, w stropie silnie zwietrzałe, wapniste barwy brunatnoŜółtej lub szarej. Niekorzystne warunki budowlane na omawianym obszarze s ą zwi ązane przede wszystkim z gruntami organicznymi, rejonami tarasów zalewowych, oraz płytkiego wyst ępowania wód gruntowych. Do gruntów słabono śnych nale Ŝą holoce ńskie grunty organiczne (torfy, gytie, namuły) w dnach dolin rzek oraz w obni Ŝeniach wysoczyzny morenowej. Grunty te s ą zawodnione, a woda niejednokrotnie zalega na ich powierzchni. Warunki takie panuj ą w rejonie wsi: Stefanów, Ciechomice Nowe, Helenów, Łokietnica, Józefków oraz nad jeziorami: Zdworskim i Szczawi ńskim. Dodatkowo, na obszarach wyst ępowania torfów nale Ŝy si ę liczy ć z wodami agresywnymi wobec betonów. Grunty spoiste w stanie plastycznym to mułki i iły zastoiskowe wyst ępuj ące w północ- no-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza oraz mułki stwierdzone na powierzchniach ozów i ke- mów (Zdwórz, Dobrzyków-Korolewo), a tak Ŝe piaski i gliny deluwialne wypełniaj ące doliny denudacyjne i pokrywaj ące zbocza wysoczyzny. Niekorzystne warunki budowlane wyznaczono równie Ŝ w obr ębie gruntów niespoistych, gdzie stwierdzono płytkie wyst ępowanie wód gruntowych (płycej ni Ŝ 2 m p.p.t.). Do gruntów tych nale Ŝą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe ze zlodowace ń środkowo- i północno- polskich oraz piaski i Ŝwiry tarasów zalewowych doliny Wisły. Opisane grunty wyst ępuj ą w północno-wschodniej i północno-zachodniej cz ęś ci obszaru. Zasadnicze trudno ści budowlane zwi ązane s ą z terenami predysponowanymi do powstawania i rozwoju ruchów masowych. Zjawiska takie stwierdzono w dolinie cieku wpada- jącego do jeziora Ciechomickiego, pomi ędzy Ciechomicami i Dobrzykowem, oraz w rejonie Dębowej Góry, gdzie znajduje si ę jedno osuwisko poro śni ęte lasem (Grabowski (red.), 2007, Grabowski i in. 2010). Tereny wyst ępowania osuwisk przedstawiono na Planszy A mapy, a wskazane w opracowaniach archiwalnych rejony predysponowane do powstawania powierzchniowych ruchów masowych zaliczono do obszarów o niekorzystnych warunkach budowlanych.

42 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie arkusza G ąbin wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego s ą gleby chronione klas I–IVa, zajmuj ące około 20 % powierzchni arkusza, głównie w południowo- wschodniej jego cz ęś ci . Tereny te charakteryzuj ą si ę stosunkami wodnymi prawidłowymi dla rozwoju upraw ro ślin zbo Ŝowych i okopowych. Ochronie podlegaj ą równie Ŝ ł ąki rozwini ęte na gruntach pochodzenia organicznego wyst ępuj ące na niewielkich obszarach w dolinie Oset- nicy i jej bezimiennego lewego dopływu. Lasy zajmuj ą około 25 % powierzchni arkusza, a ich najwi ększe kompleksy rozrzucone są na całym omawianym obszarze poza jego południowo-wschodni ą cz ęś ci ą. Lasy te wchodz ą w skład Le śnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Gostyni ńsko-Włocławskie utworzonego w celu trwałego zachowania lub odtworzenia naturalnych walorów lasu metodami racjonalnej gospodarki le śnej prowadzonej na podstawach ekologicznych. PrzewaŜaj ącymi typami siedli- skowymi lasów s ą bory mieszane świe Ŝe oraz lasy mieszane świe Ŝe. Podstawowym gatun- kiem lasotwórczym jest: sosna, olsza, d ąb, grab i brzoza. Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru obj ętego arkuszem G ąbin s ą wyj ątkowe nie tylko w skali regionalnej, ale równie Ŝ krajowej. Ponad 75% powierzchni arkusza chroniona jest w granicach parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu oraz obszarów chronionych europejskim systemem Natura 2000. Północno-zachodnia cz ęść arkusza G ąbin, obejmuj ąca fragmenty terytorium Nadle- śnictw Gostynin i Ł ąck, wchodzi w skład Gostyni ńsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowe- go i jego otuliny. Park ten, utworzony w 1979 roku, jest wa Ŝnym elementem naturalnego korytarza ekologicznego ł ącz ącego Kampinoski Park Narodowy z Puszcz ą Bydgosk ą i dalej – z Borami Tucholskimi. O atrakcyjno ści tego terenu decyduj ą wyj ątkowe walory krajobrazowe i warto ści przyrodnicze. Na terenie całego GWPK znajduje się 12 rezerwatów przyrody, z czego a Ŝ pi ęć zlokalizowanych jest omawianym terenie. Zarówno Park jak te Ŝ jego otulina kontynuuj ą si ę na s ąsiednich arkuszach Gostynin (481) i Płock (444). Nadwi śla ński Obszar Chronionego Krajobrazu, o powierzchni 44 504 ha, utworzony został w 2002 r. i jeden z jego fragmentów zajmuje północno-wschodni ą cz ęść arkusza. Na granicy administracyjnej miasta Płocka i gminy G ąbin Nadwi śla ński OChK ł ączy si ę z Go- styni ńsko-Gąbi ńskim Obszarem Chronionego Krajobrazu, utworzonym w 1988 r. na całkowi- tej powierzchni wynosz ącej 22 520 ha. Jego zachodnia granica przylega do kolejnego na tym terenie obszaru chronionego krajobrazu – Doliny Skrwy Lewej, utworzonego w 1998 r. na obszarze 3 422 ha i le Ŝą cego w zachodniej cz ęś ci arkusza. Trzy te obszary przylegaj ą bezpo-

43 średnio od strony południowo-wschodniej i południowej do granicy otuliny Gostyni ńsko- Włocławskiego Parku Krajobrazowego, tworz ąc wraz z innymi obszarami chronionymi regionu ekologiczny system zapewniaj ący przyrodnicz ą ci ągło ść terenów o cennym, mało znie- kształconym środowisku. Równie Ŝ południowo-zachodnia cz ęść arkusza obj ęta jest ochron ą prawn ą w granicach kolejnego, czwartego na tym terenie, obszaru chronionego krajobrazu, utworzonego w 2006 r. na powierzchni 5 540 ha. Jest nim obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Przysowy” obejmuj ący cenny, zró Ŝnicowany pod wzgl ędem przyrodniczym rejon podmokłych ł ąk torfowych z k ępami lasów, zakrzacze ń oraz płatami szuwarów. Obszar ten dzi ęki naturalnemu i urozmaiconemu krajobrazowi jest ostoj ą dzikiej przyrody wyró Ŝniaj ącą si ę bogactwem Ŝyj ących tu gatunków zwierz ąt i ro ślin. Na obszarze obj ętym arkuszem G ąbin znajduje si ę siedem rezerwatów przyrody (tabela 8). W ścisłych granicach Gostyni ńsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego utworzono dwa rezerwaty „Jastrz ąbek” i „Ł ąck”. W rezerwacie „Jastrz ąbek”, który na obszarze arkusza usytuowany jest tylko fragmentarycznie, ochronie podlegają ekosystemy le śne, bagienne i je- ziorowe znajduj ące si ę we wschodniej cz ęś ci Kotliny Płockiej. Natomiast celem ochrony rezerwatu „Ł ąck” jest zachowanie starodrzewu sosnowego w wieku 190 lat, jedynego tego rodzaju na terenie Niziny Mazowieckiej oraz miejsca lęgowego czapli siwej. Obecnie brak jest miejsca l ęgowego czapli, gdy Ŝ według le śników czaple opu ściły ten rezerwat ze wzgl ędu na ci ęŜ kie składy towarowe, które zacz ęły je ździ ć na pobliskich torach kolejowych. W strefie ochronnej Gostyni ńsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego utworzono trzy kolejne rezerwaty przyrody: „Jezioro Drzezno”, „D ąbrowa Ł ącka” oraz „Korze ń”. Rezerwat „Jezioro Drzezno” wraz ze stref ą ochronn ą utworzono w 2008 roku na powierzchni 30,36 ha. Chroniony jest tu ekosystem jeziora z naturalnym, strefowym układem zbiorowisk. Celem ochrony, utworzonego w 1987 roku, rezerwatu „Korze ń” (36,32 ha) jest zachowanie gr ądowego zbiorowiska le śnego z drzewostanem grabowo-dębowym z domieszk ą sosny. W rezerwacie wyst ępuje ponad 200-letni drzewostan sosnowo-gr ądowo-dębowy z boga- tym runem. W 1990 roku na powierzchni 306,08 ha utworzono rezerwat „D ąbrowa Ł ącka”, obejmu- jący ochron ą ró Ŝnorodne zbiorowiska le śne borów mieszanych, gradów i ł ęgów oraz Jezioro Łąckie Małe. W jego skład, oprócz jeziora i bagien wchodz ą tak Ŝe porosłe lasem obni Ŝenia nadjeziorne oraz wyniosło ści terenu (oz łącko-zdworski). Na południe od wsi Ga śno powołano w 1988 roku rezerwat krajobrazowy „Osetnica”, chroni ący krajobraz doliny Osetnicy wraz z zachowanymi zbiorowiskami le śnymi boru mie-

44 szanego, gr ądu subkontynentalnego i ł ęgu jesionowo-olszowego oraz rzadkiego zbiorowi- skiem mszaru sosnowego. W 2009 roku powołano rezerwat „Jezioro Szczawi ńskie”. Na powierzchni 137,88 ha ochronie podlega obszar jeziora wraz z otaczaj ącymi je torfowiskami i lasami oraz fragmenty dolin rzek – Osetnicy i Przysowy. Celem ochrony w tym rezerwacie i ustanowionej dla niego otuliny jest zachowanie zbiorowisk wodno-le śnych wraz z l ęgowiskami ptaków. Najcenniejsze obiekty przyrody i krajobrazu s ą chronione równie Ŝ ochron ą konserwatorsk ą w formie: 36 pomników przyrody Ŝywej (drzewa i grupy drzew), 2 pomników przyrody nieo Ŝywionej (głazy narzutowe), 20 u Ŝytków ekologicznych, 6 zespołów przyrodniczo- krajobrazowych (tabela 8) oraz parków podworskich. Podczas zwiadu terenowego zlokalizowano w Dobrzykowie jeden głaz narzutowy o średnicy wi ększej ni Ŝ 1,5 m, który dotychczas nie został obj ęty ochron ą prawn ą. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr obiektu Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ma- ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) pie 1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Jastrz ą- Nowy Duninów K – „Jastrz ąbek” 1 R 1987 bek Płock (459,64) Le śnictwo Podgó- Łąck, L – „Ł ąck” 2 R 1979 rze Płock (15,50) Gostynin, Ł ąck, W – „Jezioro Drzezno” 3 R Drzezno 2008 Gostynin, Płock (30,36) Le śnictwa: Podgó- Łąck, L – „D ąbrowa Ł ącka” 4 R 1990 rze i Ł ąck Płock (306,08) Łąck, L – „Korze ń” 5 R Le śnictwo Ł ąck 1987 Płock (36,35) Gostynin, K – „Osetnica” 6 R Ga śno 1988 Gostynin (51,47) Szczawin Ko ściel- Szczawin Ko ścielny, W – „Jezioro Szczawi ńskie” 7 R 2009 ny Gostynin (137,88) Gostynin, 8 P Białe 1983 PŜ – aleja 50 lip drobnolistnych Gostynin Gostynin, 9 P Białe 1983 PŜ – aleja 15 lip drobnolistnych Gostynin Gostynin, 10 P Gorzewo 1973 PŜ – lipa drobnolistna Gostynin Gostynin, 11 P Gorzewo 1992 PŜ – lipa drobnolistna Gostynin Le śnictwo Kiełpin Łąck, PŜ – d ąb szypułkowy 12 P 1973 (Sende ń) Płock „Samotny D ąb” Le śnictwo Podgó- Łąck, 13 P 1992 PŜ– 2 d ęby szypułkowe rze Płock

45 1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Podgó- Łąck, 14 P 1989 PŜ – sosna pospolita rze Płock Le śnictwo Podgó- Łąck, 15 P 1989 PŜ – modrzew europejski rze Płock Le śnictwo Podgó- Łąck, 16 P 1990 PŜ – d ąb bezszypułkowy rze Płock Le śnictwo Podgó- Łąck, 17 P 1990 PŜ – 2 sosny pospolite rze Płock Le śnictwo Podgó- Łąck, 18 P 1989 PŜ – 16 d ębów szypułkowych rze Płock Le śnictwo Podgó- Łąck, 19 P 1990 PŜ – d ąb szypułkowy rze Płock Le śnictwo Podgó- Łąck, PŜ – 2 lipy drobnolistne, 20 P 1992 rze Płock w tym jedna 2-pniowa Łąck, 21 P Grabina 1955 PŜ – 4 d ęby szypułkowe Płock Łąck, 22 P Grabina 2004 PŜ – lipa drobnolistna Płock Łąck, 23 P Grabina 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Płock Łąck, 24 P Le śnictwo Ł ąck 1980 P Ŝ – aleja 60 lip drobnolistnych Płock Łąck, 25 P Łąck 1992 PŜ – 3 d ęby szypułkowe Płock Łąck, 26 P Łąck 1974 P Ŝ – lipa drobnolistna Płock Le śnictwo Ł ąck Łąck, 27 P 1955 P Ŝ – dąb szypułkowy (Podgórze) Płock Le śnictwo Ł ąck Łąck, 28 P 1985 P Ŝ – 5 d ębów szypułkowych (Podgórze) Płock Łąck, 29 P Łąck 1992 PŜ – kasztanowiec biały Płock Le śnictwo Ł ąck Łąck, 30 P 1992 PŜ – dąb szypułkowy (Podgórze) Płock Le śnictwo Ł ąck Łąck, 31 P 1980 PŜ – buk pospolity (Podgórze) Płock Le śnictwo Ł ąck Łąck, 32 P 1992 P Ŝ – d ąb szypułkowy (Podgórze) Płock Gąbin 33 P Le śnictwo Ł ąck 1985 PŜ – d ąb szypułkowy Łąck Gąbin 34 P Karolew G ąbi ński 1985 P Ŝ – d ąb szypułkowy Łąck Łąck, 35 P Władysławów 1989 P Ŝ – 4 lipy drobnolistne Płock Łąck, 36 P Władysławów 1989 PŜ – lipa drobnolistna Płock Łąck, 37 P Le śnictwo Ł ąck 1989 PŜ – d ąb bezszypułkowy 7-pniowy Płock Łąck, 38 P Zdwórz 1992 PŜ – 3 d ęby szypułkowe Płock Łąck, P Ŝ – jałowiec pospolity 39 P Zdwórz 1975 Płock "Jałowiec Kłusowników"

46 1 2 3 4 5 6 Łąck, 40 P Koszelówka 1992 P Ŝ – lipa drobnolistna Płock Gąbin 41 P Grabie Nowe 1992 P Ŝ – lipa drobnolistna Łąck Gąbin 42 P Grabie Nowe 1992 P Ŝ – lipa drobnolistna 9-pniowa Łąck Łąck, 43 P Le śnictwo Korze ń 1955 Pn – G – granit gruboziarnisty Płock Szczawin Ko ścielny 44 P Helenów 1987 PŜ – d ąb szypułkowy Gostynin Szczawin Ko ścielny 45 P Waliszew 1992 Pn – G Gostynin Marianów Lucie ń- Gostynin, pastwisko 46 U 2001 ski Gostynin (0,06) Marianów Lucie ń- Gostynin, las (haliza) 47 U 2001 ski Gostynin (0,56) Łąck, las 48 U Łąck 2001 Płock (0,60) Łąck, las 49 U Łąck 2001 Płock (2,51) Gostynin, zakrzewione bagno 50 U Emilianów 2001 Gostynin (3,81) Gostynin, bagno z rowem 51 U Emilianów 2001 Gostynin (2,23) Łąck, las 52 U Ludwików 2001 Płock (0,06) Łąck, las 53 U Ludwików 2001 Płock (0,51) Gostynin, łąka 54 U Kiełpieniec 2001 Gostynin (0,30) Gostynin, łąka 55 U Kiełpieniec 2001 Gostynin (1,54) Gostynin, łąka 56 U Łokietnica 2001 Gostynin (0,07) Gostynin, nieu Ŝytek 57 U Łokietnica 2001 Gostynin (0,25) Gostynin, nieu Ŝytek 58 U Łokietnica 2001 Gostynin (0,29) Szczawin Ko ścielny łąka 59 U Budy Kale ńskie 2001 Gostynin (0,77) Szczawin Ko ścielny zakrzaczenie i las 60 U Annopol 2001 Gostynin (0,03) Szczawin Ko ścielny bagno 61 U Krzymów 2001 Gostynin (3,38) Szczawin Ko ścielny Las (halizna) 62 U Przychód 2001 Gostynin (0,77) Szczawin Ko ścielny bagno 63 U Przychód 2001 Gostynin (1,28) Szczawin Ko ścielny bagno 64 U Przychód 2001 Gostynin (1,07) Szczawin Ko ścielny bagno 65 U Przychód 2001 Gostynin (0,82)

47 1 2 3 4 5 6 Gostynin, Ł ąck Jezioro Białe 66 Z Gorzewo 1998 Gostynin, Płock (223,60) Gostynin, Jezioro Sumino 67 Z Gorzewo 1998 Gostynin (71,60) Łąck, Jezioro Ciechomickie 68 Z Grabina 1998 Płock (91,10) Łąck, Jezioro Górskie 69 Z Grabina 1998 Płock (87,00) Łąck, G ąbin Jezioro Ł ąckie Du Ŝe 70 Z Łąck 1998 Płock (96,60) Łąck, Jezioro Zdworskie 71 Z Koszelówka 1998 Płock (452,50) Rubryka 2: R – rezerwat , P − pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: K – krajobrazowy, L – le śny, W – wodny; rodzaj pomnika przyrody: PŜ − Ŝywej; Pn – nieoŜywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy.

Na terenie obj ętym zasi ęgiem arkusza G ąbin wyznaczono w 1998 roku sze ść zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, obejmuj ących zbiorniki wodne wraz z pasami przybrze Ŝnymi. Utworzono je w celu ochrony wyj ątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania jego warto ści estetycznych. Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 to sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci NATURA 2000 wchodz ą: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków tzw. „Ptasiej” (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków NATURA 2000) oraz specjalne obszary siedlisk (SOO) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrody oraz dzikiej fauny i flory, tzw. „Siedliskowej”. Zgodnie z systemem Natura, w obr ębie terenu arkusza znajduj ą si ę fragmenty dwóch ostoi siedliskowych (Uroczyska Ł ąckie, Kampinoska Dolina Wisły) i fragment ostoi ptasiej (Dolina Środkowej Wisły), których charakterystyk ę zawiera tabela 9. Bli Ŝsze informacje o obszarach sieci NATURA 2000 zamieszczone s ą na stronie in- ternetowej Ministerstwa Środowiska (http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl). W systemie sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1998) znajduje si ę niewielki północno- wschodni fragment w ęzłowego Obszaru Puszczy Kampinoskiej (fig. 4) o znaczeniu mi ędzy- narodowym a prawie cała powierzchnia omawianego arkusza zajmuje w ęzłowy Obszar Poje- zierza Gostyni ńskiego o znaczeniu krajowym.

48 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie Nazwa obszaru punktu centralnego obsza- Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Lp. Kod obszaru i symbol oznaczenia ru obszaru obszaru na mapie (ha) Kod Wojewódz- Dł. geogr. Szer. geogr. Powiat Gmina NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Uroczyska Ł ąckie 19º38’01’’ 52º28’15’’ 1 B PLH140021 1 620,4 PL071 mazowieckie płocki Nowy Duninów, Ł ąck (S) N E

Kampinoska Dolina 19º44’49’’ 52º29’18’’ 2 K PLH140029 Wisły 77 806,5 PL071 mazowieckie płocki m. Płock, Słupno, G ąbin N E (S) 3 Dolina Środkowej

49 49 19º44’55’’ 52º29’08’’ D PLB140004 Wisły 30 777,9 PL071 mazowieckie płocki m. Płock, Słupno, G ąbin N E (P)

Rubryka 2:B – specjalny obszar ochrony siedlisk, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 D – obszar specjalnej ochrony ptaków, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina K – specjalny obszar ochrony siedlisk, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z obszarem specjalnym ochrony ptaków Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza G ąbin na tle systemów ECONET (Liro,1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 20M – Obszar Puszczy Kampi- noskiej. 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 7K – Obszar Pojezierza Gosty- ni ńskiego. 3 – granica krajowego korytarza ekologicznego, jego numer i nazwa: 30k – Korytarz pojezierza Kujaw- skiego, 40k – Korytarz Słudwi.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza G ąbin ślady bytno ści człowieka datowane s ą od mezolitu i neolitu, poprzez epok ę Ŝelaza, okres wpływów rzymskich, średniowiecze do czasów nowoŜytnych. Dotychczas zinwentaryzowano tutaj ponad 400 stanowisk archeologicznych, spo śród których na mapie przedstawiono 53 stanowisk o du Ŝej warto ści poznawczej, cz ęsto wielokulturowych, świadcz ących o ci ągło ści osadnictwa na tym obszarze. Najstarsze zachowane ślady działalno- ści człowieka pochodz ą z epoki kamienia (obozowiska, ślady osadnictwa i osady w okolicach Gorzewa, Ga śna, Ł ącka i Szczawina Ko ścielnego). Znacz ące stanowiska archeologiczne zwi ązane z wczesnym średniowieczem reprezentowane s ą przez obozowiska i osady zlokalizowane głownie wokół jezior (Białego, Sumino, Zdworskiego) oraz w dolinach Wisły i Oset- nicy, co świadczy o atrakcyjno ści tych terenów jako terenów osiedle ńczych ju Ŝ od czasów najdawniejszych.

Na omawianym terenie zachowały si ę nieliczne zabytki architektury i komponowanej zieleni. Do najstarszych i najwa Ŝniejszych nale Ŝy zabytkowy układ urbanistyczny miasta G ą- bina z XV–XIX w., na czele z klasycystycznym ratuszem wzniesionym w 1826 roku wg projektu Jakuba Kubickiego oraz drewnianymi i murowanymi kamienicami z pocz ątku XIX wieku. Na uwag ę zasługuj ą tak Ŝe, poło Ŝony nad brzegiem jeziora Ł ąckiego Du Ŝego, neorenesan- sowy pałac, zbudowany w latach 1872–79 wg projektu Kornela Gabrielskiego, otoczony XIX-wiecznym parkiem. W okresie mi ędzywojennym pałac w Ł ącku był letni ą rezydencj ą marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. W Koszalewie zachował si ę XIX-wieczny dwór muro- wany zbudowany z gliny oraz le Ŝą cy obok drugi dworek z XX w. wraz z zabytkow ą stajni ą z połowy XIX w. oraz parkiem. W Ciechominach znajduje si ę równie Ŝ zabytkowy zespół dworski z 1 połowy XIX w. z dworem, oficyn ą i parkiem. Parki podworskie wpisane do reje- stru zabytków zachowały si ę tak Ŝe w miejscowo ściach: Waliszew i Staw. Ponadto w G ąbinie wybudowano obelisk upami ętniaj ący Ŝołnierzy poległych w walkach w latach 1939–1945, a w Szczawinie Ko ścielnym pomnikiem oddano hołd mieszka ńcom gminy poległym w czasie II wojny światowej wojny. Na omawianym terenie zachował si ę tylko jeden zabytkowy obiekt sakralny – w Szcza- winie Ko ścielnym. Jest nim Zespół Klasztorny Reformatów z XVII–XX wieku z wielokrotnie przebudowywanym po 1661 r., barokowo-klasycystycznym ko ściołem pod wezwaniem Wniebowzi ęcia NMP.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza charakteryzuje si ę rolniczo-le śnym zagospodarowaniem terenu. Naj- wi ększym miastem jest G ąbin, b ędący o środkiem drobnych zakładów produkcyjnych, handlu, usług, oraz przetwórstwa zwi ązanego z gospodark ą roln ą i le śną. Pod wzgl ędem surowcowym obszar arkusza nie nale Ŝy do zasobnego w surowce mineralne. Dotychczas udokumentowano tu 13 złó Ŝ kruszyw naturalnych piaszczysto-Ŝwirowych. Są to zło Ŝa o niewielkich zasobach, z których tylko dwa obj ęte s ą obecnie eksploatacj ą. Wy- niki przeprowadzonych bada ń geologiczno-poszukiwawczych nie wykazały du Ŝych mo Ŝliwo- ści powi ększenia bazy surowcowej, jednak analiza budowy geologicznej pozwala na wskaza- nie kilku rejonów perspektywicznych dla udokumentowania nowych złó Ŝ kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych i torfów, dla pokrycia lokalnego zapotrzebowania. Pod wzgl ędem hydrograficznym teren le Ŝy w cało ści w dorzeczu Wisły, która na krót- kim odcinku przepływa przez omawiany obszar w cz ęś ci północno-wschodniej. Wyst ępuj ą tu te Ŝ liczne jeziora, odgrywaj ące wa Ŝną rol ę ekologiczn ą, krajobrazow ą i stanowi ące podstawę

lokalnej gospodarki rybnej. Stan czysto ści jezior badany był w 2005 i 2006 roku, kiedy kon- trolą obj ęto jeziora Drzewno, Sumno, Ł ąckie Małe i Ciechomickie. Badania wód płyn ących przeprowadzono w 2007 roku i obj ęto nimi Osetnic ę, Wielk ą Strug ę i Dopływ z Bud Kale ń- skich. Najgorszym stanem charakteryzowały si ę wody Osetnicy (V klasa), a pozostałych za- kwalifikowano do klasy IV. Dominuj ącym czynnikiem powoduj ącym zanieczyszczanie wód powierzchniowych s ą zrzuty ścieków komunalnych oraz zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego jako spływy z pól. W granicach opisywanego terenu do celów komunalnych i przemysłowych wykorzystywane s ą głównie wody pi ętra czwartorz ędowego. Poziom trzeciorz ędowy ma charakter uŜytkowy w południowo-zachodniej i centralnej cz ęś ci, natomiast pi ętro kredowe ma znaczenie u Ŝytkowe w cz ęś ci południowej. Cały obszar arkusza znajduje si ę w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych nr 215 „Subniecka Warszawska” (Tr), a północn ą cz ęść obszaru obejmuje udokumentowany główny zbiornik wód podziemnych nr 220 „Pradolina Środkowej Wisły”. Cały obszar tego zbiornika w granicach arkusza obj ęty jest stref ą szczególnej ochrony, w której m.in. obowi ą- zuje zakaz lokalizowania nowych inwestycji uci ąŜ liwych dla środowiska. W granicach arkusza G ąbin wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniej lokalizacji jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Wymogi przewidziane dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych spełniaj ą gliny zwałowe zlodowace ń wisły oraz warty, wyst ępuj ące na obszarach wysoczyznowych. Naj- korzystniejsze wskazania lokalizacyjne okre ślono dla obszarów poło Ŝonych w okolicy Suser- skiej Wsi, Szczawina Borowego oraz Guzewa, gdzie wyst ępuj ą niezaburzone gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich, tworz ące pakiet osadów słaboprzepuszczalnych o mi ąŜszo ści dochodz ącej do 16 m. Lokalnie s ą one pod ścielone skonsolidowanymi utworami ilastymi neogenu. Występuj ący na tych terenach czwartorz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono śny charakteryzuje si ę przewa Ŝnie średnim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych. Wyznaczone obszary POLS, z wyj ątkiem obszarów w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, posiadaj ą ograniczenia warunkowe wynikaj ące z ochrony walorów przyrodniczych oraz blisko ści zabudowy miasta G ąbina. Na arkuszu zlokalizowano dwa wyrobiska powstałe w wyniku eksploatacji kruszywa naturalnego, które mogłoby by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpa- dów, pod warunkiem wykonania sztucznej (w tym gruntowej) bariery izolacyjnej. Oba wyrobiska posiadaj ą ograniczenia warunkowe wynikaj ące z ochrony przyrody oraz blisko ści zabudowy wiejskiej, jedno z nich – ograniczenie zwi ązane z konieczno ści ą ochrony złó Ŝ.

Na omawianym terenie wa Ŝnym elementem środowiska naturalnego s ą dobrej jako ści gleby chronione klas I–IVa, zajmuj ące około 20% powierzchni. Ochron ą obj ęte s ą tak Ŝe ł ąki powstałe na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ące w dolinie Osetnicy i jej bezimiennego lewego dopływu. Lasy porastaj ą około 25% obszaru, a ponad 75% powierzchni arkusza chronione jest w granicach rezerwatów, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, a tak Ŝe obszarów chronionych w europejskim systemie Natura 2000, co świadczy o wyj ątkowych walorach przyrodniczo-krajobrazowych omawianego terenu. Wa Ŝnym celem lokalnych władz powinno by ć utrzymanie wysokiej jako ści środowiska poprzez ci ągł ą rozbudow ę sieci kanalizacyjnych, powstawanie nowych oczyszczalni ścieków, porz ądkowanie gospodarki odpadowej, a tak Ŝe edukacj ę ekologiczn ą społeczno ści.

XIV. Spis literatury

CZARNECKA H., 2005 – Atlas podziału hydrograficznego Polski. IMGW Warszawa. DOMINKO L., KOBYLI ŃSKI A., KALI ŃSKI I., BRODECKI A., 1998 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód podziemnych Pradolina Środkowej Wisły (GZWP- 220), Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DURSKI R., 1962 – Dokumentacja geologiczna torfowisk „Skoki–Kale ń”. Arch. IMUZ, Fa- lenty. DURSKI R., 1965 – Dokumentacja geologiczna torfowisk „Ga śno–Kuczki”. Arch. IMUZ, Falenty. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł. 2007 – System Osłony Prze- ciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępo- wania ruchów masowych w województwie MAZOWIECKIM. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D., KWECKO P., BIEL A., KOŁECKI T., MARKOWSKI W., 2010 – Rejestr terenów zagro Ŝonych ruchami masowymi ziemi dla powiatu płockiego; Warszawa http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Pa ń- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:50 00. AGH, Kra- ków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa.

KOSZALSKI J., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku)

„Helenów Tr ębski” w kat. C 1. Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOSZALSKI J., 2007 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego

(piasku) „Osowia III” w kat. C 1. Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOSZALSKI J., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku)

„Karolew II” w kat. C 1. Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOSZALSKI J., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku)

„Helenów Tr ębski II” w kategorii C 1. Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa KRAJEWSKI T., 1965 – Dokumentacja geologiczna torfowisk „Zdwórz–Kępina”. Arch. IMUZ, Falenty. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 1999 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz: G ąbin, Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa KRZY ŚKÓW T., MERLE B., GRYKO K., KRZY ŚKÓW M., 1995 – Weryfikacja zasobów złó Ŝ kopalin pospolitych województwa płockiego. Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KWIATKOWSKI M., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa piasku „Osowia” zlokalizowanego na działkach gruntowych 17/8, 17/9, 17/3. Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KWIATKOWSKI M., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa piasku „Osowia II” zlokalizowanego na działce gruntowej 17/4 o powierzchni wi ęk- szej ni Ŝ 2,0 ha. Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KWIATKOWSKI M., 2002 – Dodatek do uproszczonej dokumentacji geologicznej

w kategorii C 1 zło Ŝa piasku – „Kiełpieniec II – pole A i pole B” zlokalizowanego na działce gruntowej nr 126 i 129, o powierzchni wi ększej ni Ŝ 2,0 ha. Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWIEROWICZ T., 1991 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych, wyrobisk i skła- dowisk odpadów w systemie Ingsurmin gminy Ł ąck (stan na dzie ń 28.02.1991). Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWIEROWICZ T., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Karolew”. Arch. Urz ędu Wojew., Warszawa. LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Funda- cja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

ŁASZEK G., 1965 – Dokumentacja geologiczna torfowisk „Sende ń – Janowo”. Arch. IMUZ, Falenty. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. NOWICKI Z., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz G ąbin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSENDOWSKA E., 1988 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac poszukiwawczych za zło Ŝami surowców ilastych przydatnych dla cienko ściennej ceramiki budowlanej w województwie płockim. Arch. Przedsi ęb. Geol. POLGEOL SA Warszawa, Oddz. w Łodzi. OSENDOWSKA E., KAŁU śA E., 1991 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych, wyrobisk i składowisk odpadów w systemie Ingsurmin miasta i gminy G ąbin, woje- wództwo płockie (stan na dzie ń 1991.03.30). Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMUZ, Falenty PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Cz ęść II. Pa ństwo- wy Instytut Geologiczny, Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom I. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PALCZUK B., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Kiełpieniec II” w kat. B. Centr. Arch. Państw. Inst. Geol., Warszawa. POSYNIAK A., GRYSZKIEWICZ I., BEDNARSKI L., 2008 – Dokumentacja geologiczna

zło Ŝa piasków „Osowia IV” w kat C 1. Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i pre- zentacji stanu tych wódz. Dziennik. Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków NATURA 2000, Dziennik Ustaw nr 229, poz. 2313 z dnia 21 lipca 2004 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008 z dnia 10 wrze śnia 2008 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych i podziemnych Dziennik Ustaw nr 81, poz. 685 z dnia 2 czerwca 2009 r. SKOMPSKI S., KAWECKA., 1958 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz: G ąbin, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa SKOMPSKI S., 1970 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz: G ąbin, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STA ŚKIEWICZ E., 1977 – Zestawienie wyników prac zwiadowczych za zło Ŝami surowców ilastych do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlane. Arch. Przed- si ęb. Geol. POLGEOL SA, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S. , SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski cz. I. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S. , SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski cz. II. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

TROCHIMCZUK M., SAŁYGA J., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Kiełpieniec”. Arch. Urz ędu Wojew., Warszawa. TUROWSKI M., 1961a – Dokumentacja geologiczna torfowisk „Góry”. Arch. IMUZ, Falenty.

TUROWSKI M., 1961b – Dokumentacja geologiczna torfowisk „Dolina rzeki Przysowy (odcinek źródła Kaczkowizna)”. Arch. IMUZ, Falenty. USTAWA o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WI ŚNIEWSKA-DENIS S., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Zdwórz”. brak dokumentacji w Archiwach. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M., 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008. Pa ństw. Inst.. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwa Naukowe PWN.