Polski mit sarmaty. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska

Starter:

ilustracja z książki: Przygody Jana Chryzostoma Paska: według jego Pamiętników; informacja o popularności pamiętników w XVII wieku; polecenie opisania (na podstawie dowolnych źródeł) odmian i charakterystyk pamiętników (dziennik, diariusz, pamiętnik, annał, blog);

Rozdział: Jan Chryzostom Pasek – autor Pamiętników

informacja o wydaniu "Pamiętników" Paska;ilustracja z książki: Przygody Jana Chryzostoma Paska: według jego Pamiętników, Jerzy Laskarys, 1882; biogram Jana Chryzostoma Paska; Czesław Hernas "Literatura baroku" (dwa fragmenty: tematyka "Pamiętników",pożegnanie z koniem);

Rozdział: Pasek – szlachcic i żołnierz

obraz: Jan Chryzostom Pasek pod Lachowiczami, Juliusz Kossak; obraz nieznanego autora przedstawiający alegoryczny portret Jerzego Sebastiana Lubomirskiego na koniu; ; ćwiczenie interaktywne; Jan Chryzostom Pasek "Pamiętniki"(fragment o bitwie pod Trzemeszną) i cztery ćwiczenia związane z interpretacją i analizą fragmentu; Pomnik w Tykocinie przedstawiający Stefana Czarnieckiego, dowódcę Jana Chryzostoma Paska; Jan Chryzostom Pasek "Pamiętniki" (fragment o najeździe Rakoczego na Polskę) i pięć poleceń związanych z rozumieniem i interpretacją fragmentu; ćwiczenie interaktywne; obraz nieznanego autora przedstawia alegoryczny portret Jerzego Sebastiana Lubomirskiego na koniu;

Rozdział: Barokowa stylizacja i makaronizmy

Informacja o obecności w "Pamiętnikach" języka łacińskiego; definicja makaronizmu; Czesław Hernas "Literatura baroku" (fragment o stylu "Pamiętników"); Roman Pollak "Wstęp" (fragment o narracji "Pamiętników"); Władysław Czapliński "Wstęp" (fragment o języku "Pamiętników"); ćwiczenie otwarte związane z powyższymi tekstami.

Rozdział: Sarmaci obraz: Stanisław Antoni Szczuka w tradycyjnym stroju sarmackim, autora nieznanego; mapa środkowo-wschodniej Europy przedstawia m.in. Sarmację, Scytię i Ruś; informacje o sarmatyzmie;

Rozdział: Teksty do wyboru

Jan Chryzostom Pasek "Pamiętniki" (fragment o męstwie Rubieszowskiego) i cztery polecenia otwarte związane z interpretacją fragmentu; Janusz Tazbir "Paskowe zwierciadło epoki"; polecenie otwarte;

Rozdział: O megalomanii

polecenie: Czy megalomania narodowa to postawa, którą można usprawiedliwiać? Odpowiedź z uzasadnieniem; polecenie: Czy twórca pamiętników powinien pisać prawdę i tylko prawdę? Odpowiedź z uzasadnieniem.

Rozdział: Zadaniowo

polecenie napisania rozprawki na temat: Liberum veto – narzędzie w rękach bezmyślnych czy przekupnych?; ćwiczenie interaktywne związane z analizą archaizmów i makaronizmów i obcych zwrotów; ćwiczenie interaktywne słowa klucze. Polski mit sarmaty. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska

Ilustracja z książki: Przygody Jana Chryzostoma Paska: według jego Pamiętników Jerzy Laskarys, 1882, domena publiczna

W XVII stuleciu wiele dzieł pisanych było z myślą o obiegu rękopiśmiennym, a nie - o druku. Część dzieł ma charakter prywatnych pamiętników. Wśród nich wyszczególnia się różne odmiany, w zależności od tego, czy zachowano w nich chronologiczny układ wydarzeń, albo od tego, czy zapiski tworzone były na bieżąco. Innym kryterium podziału tego typu piśmiennictwa był podejmowany temat. Osobną kategorię stanowią opisy podróży, inną - relacje z wyprawy wojennej itd.

Z pewnością najsłynniejszym polskim pamiętnikiem baroku są zapiski szlachcica Jana Chryzostoma Paska.

Już wiesz

Na podstawie dowolnych źródeł opisz odmiany pamiętników (dziennik, diariusz, pamiętnik, annał, blog): zapisując w zeszycie ich krótkie charakterystyki. Pisz własnymi słowami.

Jan Chryzostom Pasek – autor Pamiętników Jan Chryzostom Pasek to autor prawdopodobnie tylko jednego dzieła – Pamiętników. Niemal przez półtora wieku dzieło było nieznane, bowiem autor go nie wydrukował go. Historia żołnierskiego i gospodarskiego życia Jana Chryzostoma Paska ujrzała światło dzienne dopiero w romantyzmie – Edward Raczyński, korzystając z XVIII‐wiecznej kopii, wydał tekst w 1836 r. Dzieło zachwyciło nie tylko reprezentantów tej epoki, bo i później widziano w nim wspaniałe odwzorowanie XVII‐wiecznej rzeczywistości i przede wszystkim – mentalności ludzi żyjących w tamtych czasach.

Ilustracja z książki: Przygody Jana Chryzostoma Paska: według jego Pamiętników Jerzy Laskarys, 1882, domena publiczna Jan Chryzostom Pasek 1636–1701 to najbardziej znany barokowy pamiętnikarz, przedstawiciel nurtu sarmackiego w polskim baroku. Urodził się ok. 1636 r. w województwie rawskim na Mazowszu w rodzinie szlacheckiej. Wiedzę zdobywał w kolegium jezuickim w Rawie. Co najmniej od 1656 r. służył w wojsku, a jego dowódcą był Stefan Czarniecki (znany m.in. z naszego hymnu). Walczył ze Szwedami na terenie Polski oraz w Danii (1658–1659), następnie z Węgrami i Moskwą, wziął też udział w wojnie domowej nazywanej rokoszem Lubomirskiego. W 1667 r. ożenił się i od tej chwili zajął się gospodarką. Zmarł w 1701 lub 1702 r., najprawdopodobniej w Niedzieliskach. Pozostawił po sobie Pamiętniki, uznawane za najlepszy zabytek pamiętnikarstwa staropolskiego.

Czesław Hernas “ Literatura baroku Pamiętniki powstawały prawdopodobnie od 1690 r. Nie wiadomo, jaki okres życia Paska został w nich przedstawiony, bo rękopis przetrwał tylko w kopii, w której brak pierwszych ok. 50 kart, ale też fragmentów partii środkowej i zakończenia. Część zachowana (rozpoczynająca się wierszem) opowiada o latach 1656–88, przy czym można ją podzielić na dwa okresy: wojenny (1656–66) i ziemiański. Okres pierwszy obejmuje kampanie wojskowe, w których autor wziął udział, sporo też w nich interesujących uwag na temat obyczajów, np. dotyczących sypiania nago przez Duńczyków. Część druga jest mniej zajmująca, bo w życiu Paska – ziemianina mniej się działo. Dlatego nawet epizody niekiedy były przez niego rozbudowane ponad miarę (najsłynniejszy jest fragment o udomowionej wydrze, podarowanej przez pamiętnikarza królowi Janowi III).

Mimo że Pamiętniki nie są w pełni szczerym zapisem dziejów Paska (to raczej autokreacja, w której autor nieraz pokazuje się lepszym niż był rzeczywistości), dzieło uznaje się za ważne źródło dotyczące nie tylko tego konkretnego żołnierza i gospodarza, ale również innych przedstawicieli jego grupy społecznej, tzn. średniozamożnej szlachty. Zapiski Jana Chryzostoma Paska ukazują bowiem niemal klasycznego sarmatę. Wartość dokumentu obyczajowego i językowego (podkreśla się, że styl Pamiętników jest bardzo sugestywny i żywy) docenili nie tylko historycy literatury, ale też pisarze, zwłaszcza Henryk Sienkiewicz, zapożyczający się w dziele Paska podczas tworzenia Trylogii.

Jakie kryteria stosował przy selekcji materiału i dla kogo pisał? Choć robi to na ogół dyskretnie, postać opisywana przez niego ma charakter wzoru. Czasem powie w dygresji coś na ten temat: „Kto będzie po mnie sukcesorem tej książki mojej, postrzegam i napominam, żeby się tym moim i [z] wielu inszych temu podobnych przykładów budował” […]. Kto miał być sukcesorem i kto miał czytać pamiętnik? W czasie wojen Pasek myślał o swojej przyszłej rodzinie. Zbierał nawet dokumenty, by […] „pozostały dla potomności jako świadectwa życia mego” […]. I chyba o żadnym innym czytelniku Pasek nie myślał. Wiemy natomiast, że liczy na opinię słuchaczy opowieści o jego czynach, skrupulatnie (choć dyskretnie) odnotowuje te opinie w pamiętniku. Dbał o to, jak rysuje się jego portret w świadomości współczesnych i jak zobaczą go kiedyś „synkowie”. I to decydowało o selekcji materiału.

Wzór osobowy, jaki przyświeca biografii Paska, każe mu pomijać sprawy ganione przez opinię szlachecką (a więc np. pieniactwo, stosowanie przemocy przy zatargach), ale rzecz znamienna – Pasek opowie czasem o jakimś akcie okrucieństwa jako o rzeczy normalnej, np. opis sporu o to, kto osobiście zetnie pojmanego oficera. […] Charakteryzując wzór osobowy, który przyświeca postępowaniu Paska, nie należy zapominać, że przez kilkanaście lat odbierał on edukację życiową w ciężkich warunkach wojen polskich […].

Jan Chryzostom Pasek “ Pamiętniki Rok 1656 Apostrophe

Nie umiejętność moja to sprawiła, Ale natura dobrym cię czyniła; Ta zaś łaskawość i kochanie z tobą Z tej okazyjej, żeśmy rośli z sobą. Kiedym wsiadł na cię, tak mi się widziało, Że na mnie wojska sto tysięcy mało; Było i męstwo, było serca dosyć, Nie trzeba było w pierwszy szereg prosić. Ustaną teraz we mnie te przymioty. Ubędzie owej, co była, ochoty; Zawsze od bystrej wody sokół stroni, Gdy czuje, w skrzydłach że piora wyroni. Nie takieć nasze miało być rozstanie, Nie z takim żalem ciężkim pożegnanie; Tyś mię donosić miał jakiej godności, A ja też ciebie dochować starości. Ciężkież to na mnie będą peryjody, Gdy sobie wspomnę na owe swobody, Których, na tobie jeżdżąc, zażywałem I com zamyślił, tego dokazałem. Gdy wojska staną w zwykłej bataliej, Ja nie wygodzę swojej fantazyjej. Więc ciężko westchnąć i zapłakać cale, Na cię wspomniawszy, moj dereszu, Vale!

Pamiętniki

Ćwiczenie 1.1

Omów, kto jest adresatem wiersza.

Ćwiczenie 1.2

Wyjaśnij na podstawie tekstu, dlaczego odbiorca jest aż tak ważny dla postaci mówiącej.

Ćwiczenie 1.3

Postać mówiąca przewiduje swoją przyszłość po stracie adresata. Omów, jaka to będzie przyszłość. W odpowiedzi przywołaj odpowiednie cytaty.

Ćwiczenie 1.4

Kim jest postać mówiąca w wierszu? Uzasadnij swój wybór.

Ćwiczenie 1.5

Czego można dowiedzieć się o autorze z lektury wiersza? Sformułuj dwa argumenty.

Ćwiczenie 1.6

Nadaj własny tytuł wierszowi. Uzasadnij swoją propozycję. Ćwiczenie 1.7

Napisz referat o tym, jakie znaczenie miało dla rozwoju polszczyzny stosowanie obcych wyrazów.

Czesław Hernas “ Literatura baroku Przypadek [...] (bo w rękopisie brak 50 pierwszych kartek) zrządził, że pamiętnik zaczyna się od pozbawionego początku wiersza, ale właśnie ten przypadek narzucił pewną symbolikę pamiętnika: Pasek żegna się ze swoim koniem, dereszem, który widocznie padł w czasie bitwy. Jest to jedyna w całym pamiętniku naprawdę liryczna wypowiedź Paska. Ani w swoich dialogach z Bogiem, ani w sprawach romansowych nie odnalazł w sobie takich głębokich przeżyć lirycznych, jakie wywołało rozstanie z ulubionym koniem. Domyślamy się z tekstu, że na tym dereszu wyjechał z rodzinnego domu na wojnę […]. Żegna więc deresza zwrotką miłosnej walety […].

Pasek – szlachcic i żołnierz Jan Chryzostom Pasek pod Lachowiczami 1660 Juliusz Kossak, Jan Chryzostom Pasek pod Lachowiczami 1660, XIX wiek, akwarela, domena publiczna

Jan Chryzostom Pasek “ Pamiętniki Piąta potrzeba, a prawie też już ostatnia z Szwedami inter viscera pod Trzemeszną kiedyśmy z samą tylko Czarnieckiego dywizyją, […], sześć tysięcy Szwedów tych, co się byli z różnych fortec zgromadzili i już się za królem do Prus przebierali z wielkimi dostatkami, których nabyli w Polszcze, tak wycięli, jak owo mówią, nec nuntius cladis nie został się i jeden, któryby był królowi o zginieniu tego wojska [wieść] zaniósł; bo który z pobojowiska do lassa albo na błota uciekł, tam od ręki chłopskiej okrutniejszą zginął śmiercią; kogo chłopi nie wytropili, musiał wyniść do wsi albo do miasta: po staremuż mu zginąć przyszło, bo już nigdzie nie było Szwedów. (A ta okazyja była od Rawy mila). Ze wszystkich tedy tych zginionych, nie wiem, jeżeliby się który znalazł, któryby nie miał być egzenterowany, a to z tej okazyjej: zbierając chłopi zdobycz na pobojowisku, nadeszli jednego trupa tłustego z brzuchem, okrutnie szablą rozciętym, tak, że intestina z niego wyszły. Więc że kiszka przecięta była, obaczył jeden czerwony złoty; dalej szukając, znalazł więcej: dopieroż inszych pruć, i tak znajdowali miejscami złoto, miejscem też błoto. Nawet i tych, co po lassach żywcem znajdowali, to wprzód koło niego poszukali trzosa, to potem brzuch nożem rozerznąwszy i kiszki wyjąwszy, a tam nic nie znalazłszy, to dopiero: „Idźże, złodzieju pludraku, do domu: kiedy zdobyczy nie masz, daruję cię zdrowiem”. Bito i po inszych miejscach Szwedów znacznie w tym roku. Ale gdziem nie był, trudno o tym pisać. Bo ja przez wszystkie wojny tego trzepaczki trzymałem się, Czarnieckiego, i z nim zażywał czasem okrutnej biedy, czasem też i rozkoszy; gdyż właśnie był wódz maniery owych wielkich wojenników i szczęśliwy; sufficit, że po wszystek czas mojej służby w jego dywizyi nie uciekałem, tylko raz, a goniłem — mógłby razy tysiącami rachować. Po prostu wszystka moja służba była sub regimine jego i miła bardzo.

Pamiętniki

Ćwiczenie 2.1

Wymień przywołane przez Jana Chryzostoma Paska dowody świadczące o sukcesie militarnym Polaków w czasie najazdu szwedzkiego na ziemie polskie.

Ćwiczenie 2.2

Wyjaśnij, dlaczego według Jana Chryzostoma Paska śmierć z rąk chłopów była gorsza od umierania na polu bitwy.

Ćwiczenie 2.3

Scharakteryzuj chłopów, o których pisze Jan Chryzostom Pasek. Co taki sposób przedstawienia chłopów mówi o autorze i ukazywanych postaciach?

Ćwiczenie 2.4

Jakiego języka (poza polszczyzną) użył autor? Wskaż kilka fragmentów w języku obcym. Pomnik w Tykocinie przedstawia Stefana Czarnieckiego, dowódcę Jana Chryzostoma Paska. Jolanta Dyr, Tykocin, licencja: CC BY 3.0

Jan Chryzostom Pasek “ Pamiętniki Jako Kserkses ob caricas Atticas podniósł przeciwko Grecyi wojnę, tak i pan Rakocy podobnąż szczęśliwością we czterdziestu tysięcy Węgrów z Multanami, Kozaków zaciągnąwszy alterum tantum, wybrał się na czosnek do Polski; aleć dano mu nie tylko czosnku, ale i dzięgielu z kminem. Bo jak on tylko wyszedł za granicę, zaraz Lubomirski Jerzy poszedł w jego ziemię, palił, ścinał, gdzie tylko zasiągł, wodę a ziemię zostawił. A potem od matki Rakocego wielki okup wziąwszy, wyszedł synowi perswadować, żeby nie wszytkiego czosnku zjadał, przynajmniej na rozmnożenie zostawił. A my też już z Czarnieckim posługowali, jakeśmy umieli; i tak szczęśliwie najadł się czosnku, że wojsko wszystko zgubił, [sam się w [nasze] ręce dostał]sam się w nasze ręce dostał, potem uczyniwszy targ o swoję skórę, potem uczyniwszy targ o swoję skórę, pozwolił miliony i uprosiwszy sobie zdrowie, jako Żyd kałauzowany, do granice [w] bardzo małym poczcie samokilk tylko, zostawił in opptigneratione umówionego okupu wielgomożnych grofów Katanow, którzy zrazu wino pili, na śrebrze jadali w Łańcucie, jak było nie widać okupu, pijali wodę, potem drwa do kuchni rąbali i nosili i w tej nędzy żywot skończyli. Okup przepadł, on też sam, że nigdzie nie miał oka wesołego, bo gdzie się obrócił, wszędzie płacz i przekleństwo słyszał od synów, mężów, braci, których na wojnie polskiej pogubił, wpadł w desperacyją i umarł. Otóż tobie czosnek!

Kiedy na tę wojnę wyjeżdżał, pożegnawszy się z matką, wsiadł na konia; w oczach jej padł koń pod nim. Kiedy mu matka perswadowała, żeby zaniechał tej wojny, mówiąc, że to znak jest niedobry, odpowiedział, że to nogi końskie złe, ale nie znak. Przesiadł się tedy na inszego; złamał się pod nim dyl w moście, znowu spadł z konia: i na to powiedział, że dyl był zły. Jak to przecie te praesagia zwyczajnie rady się weryfikują.

Pamiętniki

Dzieło nieznanego autora przedstawia alegoryczny portret Jerzego Sebasana Lubomirskiego na koniu. ok. 1667, olej na płótnie, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, domena publiczna

Ćwiczenie 3.1

Przedstaw ukryte powody najazdu Jerzego Rakoczego na Polskę. Wyjaśnij, do czego pretekstem była wyprawa po czosnek. Ćwiczenie 3.2

Ćwiczenie 3.3

Określ, jaką postawę przyjmuje narrator wobec Rakoczego.

podziw neutralność ironia niezrozumienie rozgoryczenie

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 3.4

Co oznacza fakt, że Jerzemu Rakoczemu dano nie tylko czosnku, lecz także dzięgielu z kminem? Aby udzielić odpowiedzi, wykorzystaj przypis do tekstu.

Ćwiczenie 3.5

Opisz, jak ukazana historia skończyła się dla Jerzego Rakoczego.

Ćwiczenie 3.6

Co ostatni akapit mówi na temat Jerzego Rakoczego, a co - na temat Jana Chryzostoma Paska? W odpowiedzi ustosunkuj sie do rozumienia przez bohaterów tekstu przesądów i wróżb. Ćwiczenie 3.7

Jaka jest główna idea tego fragmentu Pamiętników? Wybierz odpowiedź z poniższego zestawu propozycji. Uzasadnij swój wybór.

Nie należy słuchać matki.

Czosnek szkodzi zdrowiu.

Zdrada zostaje ukarana.

Miłe złego początki.

Barokowa stylizacja i makaronizmy

Z fragmentów Pamiętników wynika, że chętnie wprowadzał on do swej narracji i dialogów łacińskie wyrazy, a nawet całe zdania. W rzeczywistości stosował słownictwo wywodzące się z różnych języków, ale łacina dominowała. W polskiej szkole był to wciąż język najważniejszy, używano go również w trakcie oficjalnych uroczystości. Łączenie polszczyzny z łaciną uznawano za eleganckie, wysublimowane.

Definicja: Makaronizm

wyraz, zwrot albo forma gramatyczna włączane do języka ojczystego z języka obcego.

Popularność Pamiętników Paska nie wynika jednak ze stosowania makaronizmów, ale z nietypowego ukształtowania stylu w tym dziele. Autor połączył tu bowiem różne formy pamiętnikarskie i literackie.

Czesław Hernas “ Literatura baroku Zamierzona wieloznaczność tego typu epizodów, […] odtwarzanie dialogów i zwrotnych momentów zdarzeń tworzą razem tak duże zbliżenie do techniki pisania romansów, że dawno już postawiono przy dziele Paska pytanie: pamiętnik czy romans (powiedzielibyśmy dziś: czy powieść autobiograficzna?). Problem jest jednak trochę sztuczny. Jest to oczywiście pamiętnik, tyle tylko, że bardzo niejednolity w koncepcji. Spotkały się tu różne tradycje zapisków pro memoria: jest i styl raptularzowych informacji syntetycznie opisujących rok, co minął, jest i diariuszowy nawyk gromadzenia dokumentów do opisywanego zdarzenia historycznego, i charakterystyczne dla itinerariuszy opisy egzotycznych krajów i ludów, ale wśród tych zmieniających się technik pisania na plan pierwszy wychodzi tendencja naczelna: w tej materii życia gawędziarz dokonuje wyboru tematów, którym nadaje charakter zwięzłych, lecz przemyślanych konstrukcyjnie i stylistycznie opowieści spiętych wewnętrzną anegdotą.

Czy opowieści prawdziwych? Jest w nich sporo prawdy, ale raczej trzeba je mierzyć skalą sugestywności i prawdopodobieństwa, a więc miarą literacką raczej niż historyczną; faktami włada gawędziarz i podporządkowane są one prawom gawędy.

Roman Pollak “ Wstęp Skala wojennych przeżyć, a więc i żołnierskiej gawędy, nie zacieśnia się do orężnych rozpraw i pochodów, do przeżyć godnych bohaterskiego eposu czy rapsodu, gdzie surowa prawda i prostota starczą za największą okrasę. Ogarnia też ona tego twardego żywota stronę drugą, pogodną, wesołą, co przy hucznej zabawie i towarzyskiej pogwarce pozwala zapomnieć o grozie wojny, o dalekiej rodzinie, o miłosnej tęsknocie. W tej odmianie narracji śmiech rozlega się szeroko. Zwłaszcza te koloryzowane, humorem i fantazją zaprawne gawędy szczególne budziły ukontentowanie.

Takim to z krwi i kości narratorem okazał się Pasek w ciągu służby wojskowej. […]

Wrodzonych a wybitnych narratorskich uzdolnień nie mogła rozwinąć szkolna retoryka. Przeciwnie, raczej je tłumiła i krzywiła przez swoje szablony i przerosty, bo przecież wcale nie uczyła, jak wysławiać własne przeżycia i wzruszenia z prostotą i bezpośredniością wyrazu. A to właśnie stanowi istotę swobodnej, bezpretensjonalnej opowieści. Pasek […] w kręgu życia wojennego i koleżeńskiego, obudził się jak ze snu z retorycznego czadu i rozwinął w najświetniejszego – rzec można śmiało – ze staropolskich narratorów, jakby na przekór temu wszystkiemu, czego się w szkole wyuczył, temu, co wbrew swym wrodzonym zdolnościom sam sobie wbijał w mózgownicę.

Mimo to czad szkolnej retoryki zagnieździł się w niej na zawsze […]. Ilekroć bowiem jemu samemu […] przyszło listy pisać albo wykoncypować przemówienie […], to nawet nie odważył się uchybić w czymkolwiek obowiązującej w tych wypadków manierze, aby „nie podrwić głową”, a na despekt się nie narazić […].

Władysław Czapliński “ Wstęp Trzeba jednak przyznać, że Pamiętniki swe pisze Pasek jakby dwoma piórami albo też jednym piórem maczanym w różnych inkaustach. Gdy opowiada swe przygody, pisze językiem prostym, jędrnym, oszczędnym, żywym, pisze krótko, dobiera słowa celne i dobitne. Dopiero gdy zacznie przytaczać rzekomo autentyczne, a w gruncie rzeczy skomponowane przez siebie mowy, gdy cytuje wysmażone według prawideł poetyki swe rozpaczliwe wiersze, staje się ciężki i niestrawny. Nie można jednak pominąć faktu, że nawet wówczas, jeśli przytacza swe przemówienia […], potrafi […] pisać z rozmachem i pięknie.

Ćwiczenie 4

Na podstawie fragmentów tekstów historycznoliterackich dotyczących Pamiętników określ, na czym polega niezwykłość dzieła Paska. Sarmaci

W opracowaniach dotyczących Pamiętników Jana Chryzostoma Paska często pojawia się słowo sarmata. Tego określenia używali w stosunku do samych siebie polscy szlachcice, zwłaszcza średniozamożni. Wytworzyli ideologię objawiającą się w obyczajowości, sztuce, polityce Rzeczypospolitej. Ta ideologia a źródło m.in. w poszukiwaniach (podobne czynili Francuzi, Anglicy, Litwini itd.) swych przodków. Polacy, skoro sięgali do takich dzieł, jak Kroniki Jana Długosza, uznali się za potomków Sarmatów, czyli ludu, o którym pisali już starożytni historycy, umieszczający go nad Dniestrem. Od XVI wieku przekonanie o pokrewieństwie Stanisław Antoni Szczuka (1654– z Sarmatami stało się dla polskiej szlachty 1710; polski szlachcic, polityk i pisarz) w tradycyjnym pewnikiem. Pojęcie „sarmata” oznaczało więc stroju sarmackim Polaka (stosowano je zamiennie), a z czasem – autor nieznany, 1735-1740, olej na płótnie, Muzeum Pałacu katolika (i wiernego czciciela Maryi) – Króla Jana III w Wilanowie, domena publiczna wytworzy się wówczas charakterystyczna religijność, nastawiona na obrzędowość. Innym komponentem ideologii sarmackiej było przywiązaniedo tradycji republikańskiej wywodzącej się z Rzymu, co objawiało się nie tylko używaniem łaciny, lecz także w odwoływaniu się do wzorca osobowego w postaci rycerza broniącego ojczyzny, a w czasie pokoju gospodarującego na wsi. Ten model życia miał służyć odróżnianiu się szlachty od chłopów i mieszczan oraz od magnaterii - oskarżanej o uleganie obcym wpływom. Sarmaci zamieszkiwali głównie prowincję: ośrodkami ich kultury były dworki, uważane za ostoję prawdziwej polskości, która (tak sądzili zanikała w wielkich miastach. Szlachta wytworzyła specyficzny styl życia, na który składały się:

– przekonanie, że wszyscy Sarmaci są sobie równi („szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”), – przekonanie, że liberum veto służy wywieraniu wpływu na losy kraju, – kult wolności (przeradzający się zresztą w anarchię), – bliskie megalomanii poczucie wyższości nad innymi narodami, – tradycjonalizm obyczajowy, – pogarda dla pracy fizycznej (jedyna dopuszczalna „praca” to walka na polu bitwy).

Zdecydowaną większość tych cech dostrzec można u sarmaty – Jana Chryzostoma Paska. XVII-wieczna mapa środkowo-wschodniej Europy przedstawia m.in. Sarmację, Scyę i Ruś. domena publiczna

Ciekawostka

Przekonanie o wyższości sarmatów nad innymi narodami owocowało np. tak niecodziennymi ustaleniami jak to: „Nie pozwalamy, by obrazy […] Najświętszej Marii Panny były malowane lub rzeźbione […] w stroju zagranicznym”!

Teksty do wyboru

Jan Chryzostom Pasek “ Pamiętniki Rubieszowski, czterdziestą kilą razów strzelanych, sztychowych i rapirami sieczonych, na pobojowisku położony za nieżywego, którego gdyśmy w kilim z placu zbierali, bo ten zacny kawaler do półboków prawie w swojej pławił się krwi tak, że w niej ledwie nie spłynął, lubośmy wszyscy rozumieli, że po tak ciężkim pokaleczeniu już też obmierzi sobie wojnę, ale nic to, virescit vulnere virtus, jako mówią, piłka a męstwo bite większy impet bierze. Nie ustawa odważny Cynegirus w przedsięwziętej imprezie, Kodrus zdrowia pozbył dla ojczyzny i stąd mają na cały świat wieczystą sławę i zalecenie – a ten wszystko pokaleczone ciało niesie do ostatniej za ojczyznę wiktymy. Kąpała Tetis Achillesa w jakichsić tam wymyślnych wodkach, żeby go żadne zabić nie mogły horęże; ja tak bezpiecznie moralizować mogę, że tego to Achillesa, naszego ulubionego kommilitona, poważniejsza jakaś od tamtych przyprawnych wodek krwie Chrystusowej konserwowała kąpiel i od tak ciężkich szwanków zginąć nie pozwoliła.

Pamiętniki

Ćwiczenie 5.1

Opisz, do czego (i w jakim celu) Pasek porównał męstwo.

Ćwiczenie 5.2

Wyjaśnij, czemu służy zestawienie Rubieszowskiego z bohaterami antycznymi.

Ćwiczenie 5.3

Na podstawie fragmentu Pamiętników wymień cechy polskiego rycerza.

Ćwiczenie 5.4

Zaznacz w tekście słowa, których nie rozumiesz. Spróbuj samodzielnie wyjaśnić ich znaczenie, korzystając z dowolnych źródeł.

Janusz Tazbir “ Paskowe zwierciadło epoki Podziwiany za styl bywał nieustannie krytykowany za charakter, mentalność, horyzonty polityczne i religijne. Wielbiący Paska pamiętnikarza Mickiewicz tłumaczył równocześnie słuchającym go Francuzom, iż sami widzą, jak trudno było rządzić państwem złożonym z dziesiątków tysięcy takich szlachciców, jak autor Pamiętników. […] We wszystkich niemal charakterystykach jego dzieła dźwięczą echa znanego powiedzenia: O Boże, gdzie lokujesz talenta. […] Na negatywnej ocenie Paska jako człowieka zaważyło przede wszystkim to, co sam o sobie z naiwną szczerością w Pamiętnikach napisał. Prokurator miałby tu aż nadto łatwe pole do popisu, wymieniając pierwsze z brzegu przykłady, jak zabójstwo w niejasnych okolicznościach szlachcica Gorzkowskiego, rozciągnięcie obuszkiem Bogu ducha winnego burmistrza Nowogródka, bezpodstawne danie na tortury karbowego, który wraz ze zdrowiem i pracę stracił. […] Dalszych materiałów do aktu oskarżenia dostarczyli już sami historycy, ustalając, co robił po 1688 roku, na którym urywa się zachowany tekst Pamiętników. A zajmował się pan Pasek sporami granicznymi, toczył procesy o skradzioną krowę, najeżdżał sąsiadów, więził w dybach ich poddanych, pojmawszy zaś obcego sługę kazał mu zjeść połowę zająca na surowo […]. Było to za wiele nawet dla współczesnych, toteż w 1700 roku skazano Paska na wieczną banicję z kraju. Słabość władzy wykonawczej sprawiła, że w parę lat później umarł spokojnie w ojczyźnie. Pasek, jeśli idzie o cechy jego charakteru, był przeciętnym polskim szlachcicem, pełnym nieufności wobec magnatów, swoistego przywiązania do króla, gotowym do wojaczki i bijatyki, walczącym [...] o byt szablą, pięścią i… językiem.

Ćwiczenie 6

Na podstawie poznanych fragmentów Pamiętników oraz tekstu Janusza Tazbira przygotuj notatkę na temat: „Jaki naprawdę był Pasek?”.

O megalomanii Ćwiczenie 7

Jedną z cech widocznych w kulturze szlacheckiej XVII wieku była megalomania, wynikająca z przekonania o wielkości własnego narodu. Czy według ciebie megalomania narodowa to postawa, którą można usprawiedliwiać? Odpowiedź uzasadnij.

Ćwiczenie 8

Pasek w Pamiętnikach nieraz koloryzuje, np. prezentuje samego siebie w korzystniejszym świetle niż w rzeczywistości. Czy twórca pamiętników powinien pisać prawdę i tylko prawdę? Odpowiedź uzasadnij.

Zadaniowo

Ćwiczenie 9

Wypisz z cytowanych fragmentów Pamiętników Paska archaizmy, makaronizmy, trudne wyrazy i obce zwroty. Przeprowadź ich analizę: wypełnij pola w mulmedialnym dzienniku. Zaproponuj ich współczesne odpowiedniki, jeśli to możliwe.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 10

Liberum veto – narzędzie w rękach bezmyślnych czy przekupnych? Rozważ problem w rozprawce i zajmij stanowisko na podstawie wybranych tekstów kultury. W swojej pracy wykorzystaj fakty historyczne.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.