vereniging Landelijk Samenwerkingsverband Aandachtswijken (LSA)

JAARVERSLAG 2006 COLOFON

Tekst & redactie: Henk Cornelissen Diana van Oort

Eindredactie: Diana van Oort

Coverfoto: Diana van Oort

Foto’s: Gineke Annink Mustapha Charifi Hans Haubrich Elvira Jansen Christel Krebber Lidy Noorman Diana van Oort

Ontwerp: ML Beniers,

Druk: Stimio DD

Secretariaat LSA: Oudkerkhof 13b 3512 GH Utrecht Tel. 030 - 231 75 11 [email protected] WWW.LSABEWONERS.NL WWW.KANWEL.NL

Dit is een uitgave van het Landelijk Samenwerkingsverband Aandachtswijken

© 2007 Landelijk Samenwerkingsverband Aandachtswijken, Utrecht VOORWOORD

Prachtmensen

Een jaar vliegt voorbij tegenwoordig. Er gebeurt zoveel dat je nooit ver vooruit kunt plannen, zeker als je met de politiek te maken hebt. Zo dachten we nog tot mei 2007 te hebben om het project Tweede Kamerleden adopte- ren een wijk te kunnen afronden met een leuke publicatie en dan geven ze er in oktober al de brui aan. In januari van 2006 hadden we voor onze Landelijke Bewonersdag in november de ministers Dekker en Pechtold uitgenodigd, maar in november waren ze al vertrokken en bijna weer vergeten. Bijna, want wij zijn nog niet vergeten dat mevrouw Dekker het LSA geholpen heeft om Kan wél! van de grond te trekken en dat is nu juist één van onze suc- cessen van het afgelopen jaar. In februari ging het van start in 11 wijken verspreid over het land en op 31 december waren er in die wijken al ruim 100 projecten en initiatieven door bewoners gerealiseerd! Dankzij een extra bijdrage van onze vaste subsidiegever, het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties konden we ook een begin maken met een Kan wél! experiment speciaal gericht op jongeren en daar verwachten we veel van. Verder hebben we dankzij het ministerie van VROM, coaches in kunnen zetten in verschillende wijken. Op aanvraag van bewoners die iets nieuws wilden leren, zoals beter samenwerken met nieuwe Nederlanders in de wijk, of die met een probleem zaten, zijn coaches aan de slag gegaan. Soms is een beetje hulp van buiten nodig om een nieuwe stap te kunnen maken. Klapstuk voor ons aan het eind van het jaar was natuurlijk de Landelijke Bewonersdag die we in november in organiseerden en waar ruim 500 bewoners uit het hele land aan hebben meegedaan. Het was fantastisch alle bewoners op de markt te zien die aan elkaar hun buurten presenteerden en daarover informeel van gedachten wisselden. De aanwezigheid van minister Winsemius als wijkexpert en opsteller van het rapport Vertrouwen in de buurt, was voor ons een onverwachte bonus. Hij nam de tijd om zich uitgebreid te laten informeren over wat bewoners in deze wijken allemaal aan het doen zijn. Het tweede jaar als zelfstandige organisatie van actieve bewoners uit aandachtswijken is ons dus heel goed bevallen.

In 2007 gaan we volop door. Met nieuwe Tweede Kamerleden die een wijk adopteren, met Kan wél!, ook voor jongeren, met bijeenkomsten voor bewoners, met coaches in de herstructurering en… met een nieuw kabinet dat ondermeer inzet op ‘prachtwijken’, zoals minister dat noemt. Toch zit hier nog een addertje onder het gras. Het is namelijk veel moeilijker om de mensen die er wonen dusdanige kansen te bieden dat ze echt een stapje hoger op de maatschappelijke ladder komen, dan om mooie hui- zen te bouwen die ze toch niet kunnen betalen. Dat is wat tot nu toe teveel is gebeurd en waardoor alom geconstateerd wordt dat sommige problemen nog steeds niet min- der worden. Prachtwijken zijn mooi, maar wij zetten in op prachtmensen die zonder voedselbank kunnen leven. Tot slot wil ik nog een prachtmens hartelijk bedanken, ons scheidend bestuurslid Cees van der Veur. Deze LSA bewoner die vanaf het begin voor onze organisatie veel heeft gedaan en veel heeft meegemaakt, gaat het rustiger aan doen. Hij gaat verdiend uit- rusten en verhuizen naar een prachtwijk.

Lorna Koenen, Bestuursvoorzitter LSA VERENIGING LANDELIJK SAMENWERKINGSVERBAND AANDACHTSWIJKEN (LSA)

JAARVERSLAG 2006

VOORWOORD...... 3 ACTIVITEITEN UITWISSELING VAN KENNIS EN ERVARING LANDELIJKE BEWONERSDAG...... 8 PRAKTIJKDAGEN ...... 11

PROJECTEN KAN WÉL! ...... 15 TWEEDE KAMERLEDEN ADOPTEREN EEN WIJK ...... 17 PRAKTIJKDAGEN HERSTRUCTURERING...... 18 VOORGENOMEN ACTIVITEITEN DIE IN 2006 NIET GEREALISEERD ZIJN...... 19

BIJDRAGEN AAN BIJEENKOMSTEN MET DERDEN RIJKSAMBTENAREN OP WERKBEZOEK IN AANDACHTSWIJKEN...... 21 BEWONERS OVER STEDELIJKE VERNIEUWING (REURBA2) ...... 21 PILOT SOCIALE HEROVERING ...... 21 PRESENTATIES LSA OP CONGRESSEN VAN DERDEN ...... 21 OVERIG ...... 21

COMMUNICATIE LSA BEWONERSBERICHTEN ...... 22 LSA WEBSITE ...... 22 PUBLICATIES ...... 22 ORGANISATIE BESTUUR ...... 25 BEWONERSPLATFORM ...... 25 PERSONEEL ...... 25 BIJLAGEN LEDENLIJST BEWONERSPLATFORM EN LEDEN VAN DE VERENIGING ...... 26 OVERZICHT KAMERLEDEN EN ADOPTIEWIJKEN ...... 27 DE STEDEN VAN HET GROTESTEDENBELEID...... 28 WERKZAAMHEDEN LSA SECRETARIAAT...... 28 ORGANISATIES EN INSTANTIES WAARMEE IS SAMENGEWERKT IN HET KADER VAN DIVERSE ACTIVITEITEN...... 29 FINANCIËLE VERANTWOORDING...... 31

5 IN FLEUREN EN KLEUREN Afgerond project ARNHEM, MALBURGEN Initiatiefnemer Silvia Danen organiseert moeten leveren als ze hun bloembakken samen met vriendinnen Corrie Bal en Beb komen vullen. van Ring, op 9 juli 2006 een rommelmarkt Op woensdag 5 juli komt vroeg in de och- en feest in de Goudwindestraat en de tend kweker Gerritsen uit het nabije Graslaan. Silvia wil vooraf graag alle bewo- Huissen de planten, bakken en potgrond ners van de Goudwindestraat bloembak- leveren. Het zijn 9 veilingkarren vol! ken aanbieden met bloeiende planten voor Samen met de gemobiliseerde hulptroe- erkers en balkons. Ze wil heel graag de pen wordt alles uitgepakt en in de tuin van nieuwe bewoners van de Graslaan (13 ate- Silvia en die van haar overbuurvrouw lierwoningen, nieuwbouw net opgeleverd) Corrie neergezet. Twee tuinen echt hele- bij de buurt betrekken door ook hen maal vol met planten! Dat ziet er waan- bloembakken aan te bieden. zinnig kleurig uit. Ze organiseren zaterdagmiddag 8 juli de Op zaterdagmiddag 8 juli om 14 uur bloembakkenmiddag op de hoek van de begint dan eindelijk het bloemenfestijn. Goudwindestraat en de Graslaan. Vooraf Bewoners komen met hun afhaalbon twee kopen ze planten in bij een kweker, regelen bakken halen en vullen deze met planten zakken potgrond en bloembakken. Voor naar keuze. Vrijwel iedereen doet mee. iedere woning zijn twee bloembakken en Voor bewoners die niet kunnen komen, 10 plantjes beschikbaar. Bewoners moeten worden de bakken gevuld en voor de deur zelf hun bloembak komen vullen en naar gezet. Uiteindelijk blijken er nog veel plan- huis brengen. Als al het werk gedaan is, ten over te zijn. Ook de kweker is enthou- borrelen de buurtbewoners nog even lek- siast over het idee en heeft royaal gele- ker na met elkaar op de stoep. De dames verd. De bewoners kunnen dus nog extra zorgen voor fris met iets lekkers erbij. planten meenemen voor in de voortuin. Vooraf gaan de drie dames huis aan huis Een goed idee: van zoveel kleuren en geu- om de bewoners te vertellen over de ren in een straat wordt iedereen vrolijk. bloembakkenmiddag en de feestdag op 9 Kan wél! in samenwerking met woningcorporatie Volkshuisvesting juli. Ze krijgen een ‘afhaalbriefje’, dat ze in Arnhem

6 ACTIVITEITEN

UITWISSELING VAN KENNIS EN ERVARING

Het LSA organiseert praktijkdagen voor bewoners die gericht zijn op uitwisseling van kennis en ervaring tussen actieve bewoners. Daarnaast worden bijeenkomsten georgani- seerd waar workshopleiders hun expertise inzetten om bewoners handvatten te geven voor het oplossen van door hen ervaren knelpunten. Een verdere uitwerking daarvan is het aanbieden van coaches voor 20 uur aan bewonersorganisaties om een specifiek knel- punt aan te pakken (zie kopje Praktijkdagen Herstructurering). De onderwerpen en thema’s die aan bod komen, worden bepaald door het Bewoners- platform, waardoor ze aansluiten bij de interesses van bewoners en er altijd veel belang- stelling voor deze dagen is. Praktijkdagen worden meestal gehouden op locatie in een wijk waar een duidelijke relatie gelegd kan worden met het gekozen thema. Het aandeel (uitvoerend) professionals onder de deelnemers ligt veelal rond de 20%. Doel van de praktijkdagen is van elkaar leren, nieuwe ideeën opdoen en contacten leggen tussen bewoners uit verschillende ste- den. Het afgelopen jaar zijn er twee grote bijeenkomsten georganiseerd: het symposium van Kan wél! op 12 oktober en de Landelijke LSA Bewonersdag op 18 november. Hierdoor is een van de reguliere praktijkdagen komen te vervallen.

Overzicht bijeenkomsten

17 februari Praktijkmiddag: Bewoners pak die ruimte! in Utrecht (110 deelnemers) (zie kopje Praktijkdagen Herstructurering)

23 juni Praktijkdag: Haal eens een coach in huis! in ’s Hertogenbosch (60 deelnemers) (zie kopje Praktijkdagen Herstructurering)

12 oktober Symposium Kan wél! In Vogelvlucht in ’s Hertogenbosch (300 deelnemers) (zie kopje Kan wél!)

18 november Landelijke LSA Bewonersdag: Dag van de Buurt, Evoluon Eindhoven (500 deelnemers)

7 LANDELIJKE LSA BEWONERSDAG Dag van de Buurt 18 november, Evoluon Eindhoven Deze sfeervolle, gezellige landelijke bewo- den alleen teveel problemen naar boven nersdag met veel workshops en andere gehaald en te weinig leuke dingen. Hij activiteiten trekt ruim 500 bezoekers. In vindt ook dat woningcorporaties moeten het midden van het gebouw is ruimte voor investeren in de buurt. Veel zijn er al goed zo’n dertig marktkraampjes waar bewo- op weg, maar anderen blijven achter. Er ners hun buurten en projecten presente- moeten afspraken gemaakt worden om ren. Vooral in de pauzes is het hier een samen een probleem op te lossen. drukte van belang. Gastheer Prem Andere ‘bankzitters’ met een verhaal zijn Radhakishun praat de dag aan elkaar. onze voorzitter Lorna Koenen en bestuurs- Eén van de gasten is minister lid Cees van der Veur en de Eindhovenaren Pieter Winsemius van het ministerie van Erik van Merriënboer (wethouder) en VROM. Als één van de auteurs van het Marion van Beurden (bewoner Bennekel). WRR rapport Vertrouwen in de Buurt is Vervolgens is het tijd voor één van de hij goed bekend met de situatie in de aan- workshops. Voor ieder wat wils, aangezien dachtswijken. Hij vertelt dat hij tijdens zijn de onderwerpen net zo divers zijn als de vele bezoeken aan de wijken ziet dat overal bezoekers van deze dag: Jongerenteams, mensen bezig zijn voor hun buurt. Er wor- Utrecht: van Straat naar Toekomst; Wijken

8 voor Kunst, Klarendal Arnhem; Hand in De bank op het podium (een geschenk van Hand, Rotterdam Hillesluis; Jongeren- de gemeente Arnhem) zal uiteindelijk als festival, Zaandam; Coachingsproject bestemming Schiedam krijgen. Helmond, Mag ik ook een coach?; NISA, Ook verdedigen kandidaat kamerleden Rotterdam Hillesluis; Enschede: een eigen stellingen die door bewoners worden toe- huis, maak er werk van!; In Amersfoort gelicht en de zaal kan stemmen op de par- werd naar bewoners geluisterd; Kan wél!; tij die het meest aanspreekt. Deelnemers Gewoon Zelf Doen!; De moskee is hier zijn (PvdA), Mária van welkom, Amersfoort; Rappen met Teddo Veen (GroenLinks), Juice; Taekwondo en Dans. (ChristenUnie), Aangezien er nieuwe verkiezingen komen, (CDA) en Jan Steen (EénNL). Martijn van is ook het adoptieproject van het LSA afge- Dam, Cynthia Ortega en Bas Jan van sloten. Dit hebben we gedaan door het Bochove zitten inmiddels in de Tweede beste adoptiekamerlid 2002-2006 te kie- Kamer. Mária van Veen en Jan Steen heb- zen. Uit de acht geselecteerde kandidaten ben het niet gehaald. Er is gediscussieerd ging de prijs uiteindelijk naar Bas Jan van over 140 wijken in de dip, het probleem Bochove, adoptiekamerlid van Schiedam. van de lege knip of met andere woorden

9 wie kan de nieuwe woningen van na de herstructurering nog betalen en tot slot wordt een imagoverbetering van multicul- turele wijken aan de orde gesteld.

10 PRAKTIJKDAG Bewoners pak die ruimte! 17 februari in Utrecht Hoe kun je als bewonersorganisatie meer dat de problematiek in de grote steden ruimte en macht pakken als je wijk op de toch echt een stuk complexer is dan in de schop gaat? Uit alle workshops komt naar kleinere steden. Dit maakt het voor een voren dat de invloed die bewonersorgani- bewonersorganisatie een stuk moeilijker saties hebben in herstructureringstrajec- om de vinger aan de zere pols te houden. ten sterk verschillen. De ene organisatie Toch slagen deze organisaties, door hun heeft niets in te brengen terwijl een andere vasthoudendheid, er wel in om steeds bewonersorganisatie een erkende meer invloed te krijgen. Een gezamenlijke gesprekspartner is en als volwaardige par- conclusie is dat de terugkeergarantie een tij meedoet. De erkende gesprekspartners wassen neus is. Vaak geven woningcorpo- hebben ook vaak een budget en krijgen raties aan dat bewoners kunnen terugke- voldoende ondersteuning. Bij de organisa- ren, terwijl later blijkt dat maar 40% socia- ties die niets in te brengen hebben, ont- le huurwoningen of zelfs minder wordt breekt vaak een structuur die zorgt dat de teruggebouwd. Vervolgens geven de bewo- organisatie een officiële status heeft. Deze nersorganisaties en workshopleiders organisaties hebben vaak ook minder con- elkaar tips over het sociaal plan, de terug- tact met hun achterban. Een ander opval- keergarantie, klankbordgroepen, over hoe lend punt is dat veel bewonersorganisaties je meer invloed kunt krijgen als bewoners- invloed krijgen nadat er actie is gevoerd organisatie en over sociale cohesie: de door een groot aantal bewoners tegen bij- samenwerking tussen autochtonen en voorbeeld de gemaakte sloopplannen. nieuwe Nederlanders. Verder geven een aantal deelnemers aan

11 Een van de deelnemers uit Den Bosch wil graag een actie starten: ‘Integreren is leuk. Wij zijn bevoorrecht dat we in deze kansrijke wijken kunnen wonen. Er mogen dan wel eens problemen zijn, maar doorgaans zijn nieuwe Nederlanders gezellige mensen en brengen ze veel cultuur en lekker eten mee. Altijd maar weer die problemen naar voren schuiven is vervelend, niet goed voor onze wijken en het werkt vaak averechts op de integratie.’

Je hebt als bewonersgroep pas invloed in de herstructurering als je je tanden kunt laten zien. Invloed verwerf je het beste door huis aan huis met bewoners in contact te blijven, maar dit is wel een tijdrovende klus die door weinig schouders wordt gedragen.

PRAKTIJKDAG Haal eens een coach in huis! 23 juni in ’s Hertogenbosch Er zijn 12 coaches ingezet om bewoners- organisaties in het land te ondersteunen met vragen over herstructurering of de participatie van nieuwe Nederlanders. Het blijkt dat als het gaat om schoon, heel De bewonersorganisaties krijgen deze en veilig in de wijk, de meeste bewoners- 20 uur gratis advies, dankzij een subsidie (organisaties) erkend en gerespecteerd van het ministerie van VROM. Op deze worden door gemeenten en corporaties. praktijkmiddag worden de eerste ervarin- Maar als het gaat om de toekomst van de gen gedeeld en worden knelpunten wijk, zoals bij herstructurering, dan is de besproken waarbij de ondersteuning van invloed veel kleiner en moet er echt voor een coach wenselijk kan zijn. geknokt worden.

Pier Pennings van Laagland Advies stelt dat mensen zelf in actie moeten komen en zich niet moeten laten afschrikken door vooraf veronderstelde onmogelijkheden.

Daarnaast gaf VACpunt Wonen een work- De vuistregel lijkt hoe kleiner de schaal, shop over waar bewoners op moesten let- des te meer succes. Hét voorbeeld hiervan ten bij de plannen en tekeningen voor is Emmen, waarbij men de organisatie (nieuwbouw) projecten. heeft opgebouwd vanaf straatniveau. Dus in elke straat een actieve contactpersoon die de communicatie verzorgt.

12 SYMPOSIUM KAN WÉL! In Vogelvlucht 12 oktober, Talentfactory ’s Hertogenbosch Na zeven maanden Kan wél! is het tijd Vervolgens worden vijf Kan wéllers geïnter- voor een presentatie in vogelvlucht. Bij viewd over hun projecten en ideeën wor- binnenkomst in de Talentfactory staat den uitgewisseld. iedereen op de markt waar de Kan wéllers Voor projecten in het kader van Kan wél!, uit alle deelnemende steden een eigen zie elders in dit jaarverslag of op de kraam hebben ingericht waar zij hun pro- website: www.kanwel.nl. jecten presenteren. Iedereen is trots op wat zij intussen hebben bereikt. De reac- ties van de bezoekers zijn enthousiast: ‘Dat project wil ik ook!’ Alle bezoekers kunnen daarnaast een stem uitbrengen op het project dat hen het meeste aanspreekt. Om het geheugen een beetje op te frissen hangen alle projecten op een heuse ‘Wall of Fame’. Uiteindelijk is het project ‘Gouden Leefregels’ uit Venray als meest aansprekende project uit de bus gekomen.

13 HET STERRENSCHIP Project in uitvoering LEIDEN, DE KOOI, SLAAGHWIJK, NOORDERKWARTIER Initiatiefnemer Govert Schouten, een zeil- matiecentrum over opleidingen voor jon- instructeur uit Noorderkwartier, wil een geren wordt. Er zijn al plannen gesmeed oud, liefst houten zeilschip op de kop tik- om van de restauratie een film te maken, ken (zoals een platbodem) en dit gaan samen met een goede vriend die filmma- restaureren met (werkloze) jongeren uit ker is. Uiteindelijk kan Het Sterrenschip Leiden Noord. Doel van het project is de commercieel de vaart in als groepsacco- jongeren werkervaring te laten opdoen en modatie en voor teambuilding. De opgelei- een doel in hun bestaan te laten vinden. de jongeren die echt iets met de boot heb- Hij kan zelfstandig zeilles geven en heeft ben, wil hij vasthouden en binnen zijn daarnaast zowel een achtergrond in het stichting inzetten op de langere termijn: cultureel werk als een opleiding als werk- om het schip te onderhouden, om de uit- tuigbouwkundige. Zijn jarenlange sleutel- jes de organiseren, om te koken of om te ervaring, ervaring met lesgeven plus de serveren. nodige persoonlijke levenslessen, kan hij Dit project vergt uiteraard de nodige voor- goed inzetten in dit project. bereiding, fondsenwerving en het zoeken De boot kan een ligplaats krijgen in de werf naar een geschikte boot. Inmiddels is een van de Merenwijk. Zelf zal hij de restaura- stichting opgericht: Het Sterrenschip. Ook tiecursussen verzorgen. Ook wil hij oudere is een kleine zeilboot, de Thetis, gevonden mensen met ervaring zoeken die deze erva- en gekocht. Er kan alvast gestart worden ring kunnen overbrengen op de jongeren. met een groep van vijf jongeren. Govert De deelnemende groep jongeren is tussen Schouten is begonnen met de onder- de 16 en 30 jaar oud en kan, afhankelijk van houdswerkzaamheden, samen met 3 vrij- de grootte van de boot, bestaan uit vijf tot willigers. Daarvan komen er twee uit tien deelnemers. In een half jaar tijd doen Leiden noord en één uit Leiderdorp. zij allerlei vaardigheden op. Zo ontdekken Daarnaast heeft hij een groot schip aange- de jongeren welke interesses ze hebben en boden gekregen. Dit schip wilde hij graag over welke vaardigheden ze beschikken. van Wormerveer naar Leiden halen, maar Hopelijk is er iets bij waar ze verder mee dat kost veel te veel (minimaal 6000,-). willen. De cursus wordt afgesloten met een Daarom heeft hij besloten dit schip te feest waarbij de jongeren aan vrienden en slopen. Het kostbare teakhout slaat hij op familie kunnen laten zien wat ze hebben bij een boer. Hij is nu bezig om bij twee gedaan. fondsen geld aan te vragen. Hij wil name- Als er een keuken beschikbaar is, zal zijn lijk een grote tent bouwen bij diezelfde broer, die kok is, kookles gaan geven op boer en in die tent wil hij van het hout met het schip. Hij runde het restaurant van nog veel meer vrijwilligers (jongeren) een Nighttown in Rotterdam. Ook aan de vikingschip gaan bouwen. Een kennis die kooklessen kunnen vijf tot tien jongeren hij heeft leren kennen door dit project, deelnemen. Ter ontspanning willen ze de maakt een gedetailleerde bouwtekening. jongeren leren zeilen. Kan wél! in samenwerking met woningcorporaties Ons Doel, Portaal en Doel is dat het schip op termijn een infor- De Sleutels Van Zijl en Vliet

14 PROJECTEN

KAN WÉL! Ingegeven door de verharding van het Revisited, Leiden De Kooi/ Slaagwijk/ maatschappelijke klimaat komt het kabinet Noorderkwartier en Haarlem Slachthuis- Balkenende eind 2004 met het Breed buurt). De overige 7 zijn tot stand geko- Initiatief Maatschappelijke Binding men omdat de betrokken woningcorpora- (BIMB). Het LSA is een van de genodigde ties rechtstreeks interesse toonden. In alle organisaties uit het maatschappelijk 11 wijken zijn de uitvoeringskosten gefi- middenveld om samen met andere organi- nancierd door woningcorporaties, met uit- saties na te denken over wat er gedaan kan zondering van Emmen waar Emmen worden om de anonimiteit in aandachts- Revisited projectpartner werd. Emmen wijken te doorbreken en sociale cohesie te Revisited is een lokale samenwerkingscon- bevorderen. Het initiatief Kan wél! dat het structie waarin behalve corporaties en LSA naar voren brengt, slaat aan en Aedes bewoners ook de gemeente participeert. biedt zich aan als samenwerkingspartner Voor de uitvoering is een kleine projector- voor dit project. Dankzij de financiële hulp ganisatie opgezet door het LSA met als van een aantal andere partijen zoals belangrijkste onderscheiden functies coör- VROM, woningcorporatie Het Oosten en dinatie en communicatie. Hiervoor zijn de SEV kan het project verder ontwikkeld twee tijdelijke medewerkers aangetrokken worden. De ervaring van het LSA met het die tevens de functie van ontwikkelings- Amerikaanse A(sset) B(ased) C(ommuni- werker hebben in een van de wijken. Het ty) D(evelopment) ligt ten grondslag aan management wordt door het LSA uitge- dit project. Zeker bij dit thema is het pro- voerd. Vooraf is een vrij gedetailleerd regi- blematiseren van het gebrek aan cohesie stratiesysteem opgezet en is de methodiek en professionele inzet om dit op te lossen voor zover mogelijk, omschreven aan de niet de weg naar succes gebleken. Alleen hand van informatie van de Scarmantrust bewoners van deze wijken zelf kunnen een over de uitvoering in Engeland. onderlinge verstandhouding opbouwen Projectpartner Aedes heeft tot taak het sti- die een wijk leefbaar en vertrouwd maakt. muleren van landelijke publiciteit over het Van buiten af kan dat gestimuleerd worden project en voert het secretariaat voor de door beleid en problemen even te vergeten supportgroep waarin alle betrokken corpo- en bewoners individueel uit te dagen zelf raties en landelijke financiers zitting heb- met initiatieven te komen die ze met wat ben. De supportgroep heeft als belangrijk- geld en hulp (coaching) ook zelf uitvoeren. ste taak het project als geheel te volgen, De naam van het project is een vrije verta- eventuele knelpunten te bespreken en de ling van een Engels initiatief van The bespreking van het resultaat en een even- Scarmantrust (Can Do) en blijkt ook de tueel vervolg aan het eind van de project- spijker op de kop te slaan. Kan wél! is een periode in 2007. Om goed inzicht te krij- project waarbij de ontwikkelingswerkers gen in wat deze manier van werken voor veel tijd besteden aan het coachen van wijken en bewoners kan betekenen, is aan mensen die bureaucratische regels en de afdeling Bestuurskunde van de institutionele logica moeten doorbreken Universiteit van Tilburg opdracht gegeven om hun originele en praktische ideeën uit- om een resultaatmeting uit te voeren die voerbaar te maken en onteigening (van voor het eind van het project in 2007 klaar hun project) te voorkomen. zal zijn. De centrale vraag die hierin aan de orde komt, is in hoeverre deze manier Uitvoering, coördinatie en resultaatmeting van werken in de beleving van bewoners Bij de ontwikkeling van het project is er kan bijdragen aan leefbaarheid en sociale van uitgegaan dat de uitvoering zou cohesie. De resultaatmeting wordt gefi- plaatsvinden in een aantal van de bij het nancierd en (mede) begeleid door de LSA aangesloten wijken, mede op initiatief tweede projectpartner SEV. van bewonersorganisaties. Dat bleek slechts beperkt haalbaar, uiteindelijk is in Uitvoering in wijken 4 bij het LSA aangesloten wijken een pilot Voor de uitvoering in de 11 projectwijken gestart (Arnhem Malburgen, Emmen zijn in het totaal 8 werkers aangetrokken

15 waarvan 3 de uitvoering in 2 wijken doen om de target van 132 projecten te halen, en de overige 5 elk 12 uur per week in een lijkt dit aantal makkelijk haalbaar. wijk werken. De werkers zijn aangetrokken op grond Tweede traject Kan wél! van specifieke kwaliteiten die ontleend zijn In september van 2006 is begonnen met aan de Engelse functieomschrijvingen en de voorbereiding van een tweede Kan wél! kwalificatie-eisen. Bij de selectie van de project aansluitend aan het eerste met als werkers is een van Engelse local directors startdatum 1 mei 2007. De reden om nog als adviseur direct betrokken geweest. een tweede traject te starten, is uiteraard Omdat ervoor gekozen was de aanpassing gelegen in het succes van het lopende pro- van de Engelse methodiek aan de ject, maar daarnaast is verdere ontwikke- Nederlandse situatie tijdens het werken uit ling en verspreiding van deze activerings- te voeren, hebben de werkers vrij veel methode de belangrijkste motivatie voor moeten registreren en rapporteren. dit voornemen. Omdat gebleken is dat Daarnaast vindt om de 6 weken centraal deze manier van werken ook jongeren erg overleg in Utrecht plaats, onder leiding aanspreekt, is een Kan wél! pilot speciaal van de coördinator, waarbij knelpunten en gericht op jongeren ontwikkeld. In mini- dilemma's worden uitgewerkt en bespro- maal 3 en maximaal 5 wijken wil het LSA ken om zodoende al lerend gezamenlijk deze werkwijze gebruiken om jongeren te tot een goed werkmodel te komen. activeren tot positieve acties in de wijk die de leefbaarheid bevorderen. Daarnaast is Resultaten in 2006 verbetering van de relatie van (meest all- Vrij snel na de start in februari bleek Kan ochtone) jongeren met volwassen bewo- wél! een succesformule in een aantal wij- ners in de betrokken wijken een van de ken, waar vrijwel direct initiatieven tot doelen. Het tweede Kan wél! traject moet stand kwamen. In een aantal andere wij- tevens een aantal producten opleveren die ken duurde de aanloop wat langer. Dit had de landelijke verspreiding van deze metho- mede te maken met de omvang van de diek zullen stimuleren, namelijk: metho- wijken, maar ook daar bleek de vooraf ge- diekomschrijving en methodisch hand- uite zorg of dit mensen wel zou aanspre- boek voor werkers; trainingsmodule voor ken overbodig. Met alle lokale financiers werkers en een handboek voor bewoners. was vooraf overeengekomen dat minimaal 12 nieuwe initiatieven per wijk tot stand zouden komen in de projectperiode van 15 maanden. Ongeveer halverwege het pro- ject, dus na 7 maanden, is in elke wijk een tussenevaluatie gehouden, waarbij de betrokken corporaties het recht hadden het project te stoppen als niet de helft van dat aantal gehaald zou zijn. Alle corpora- ties besloten op grond van de resultaten om door te gaan. In het verslagjaar is door het LSA een praktijkdag gehouden over Kan wél! in samenwerking met Aedes, waarin alle initiatiefnemers uit de 11 wijken tot dan toe centraal stonden. De dag was gericht op bewoners van alle GSB wijken en de belangstelling hiervoor was groot (300 deelnemers, zie ook symposium Kan wél!). Eind december 2006 stond de teller op 116 initiatieven en projecten uitgevoerd of in uitvoering door bewoners van de 11 projectwijken. Met nog 4 maanden te gaan

16 TWEEDE KAMERLEDEN ADOPTEREN EEN WIJK De adoptie van aandachtswijken door afspraken worden vastgelegd, zoals over Tweede Kamerleden is nu al drie kabinets- het minimum aantal bijeenkomsten met periodes lang een succesformule en dat is elkaar en een bezoek van de bewoners aan bi j z o n d e r . Alle geweeklaag over de kloof de Tweede Kamer. De rol van het LSA is tussen burgers en politici ten spijt, lukt het beide partijen bij elkaar brengen, via bewo- in een groot aantal wijken om een relatie ners het verloop van de adoptie volgen, op te bouwen die vier jaar lang standhoudt. het project onder de aandacht van de Hoe kan dat? Een mentaliteit van gewoon media brengen en bemiddelen bij eventue- doèn, menselijk contact en afspraak is le geschillen. In 2006 is het adoptieproject afspraak, zijn de voornaamste ingrediënten gestopt op 22 november, toen de verkie- van een geslaagde adoptie, zo blijkt uit de zingen plaatsvonden. reacties van zowel bewoners als kamerle- den. Sinds de start van de wijkadopties in Het adoptieproject is in 2002 (deels in de negentiger jaren, zijn de doelen hetzelf- 2003) een derde ronde ingegaan. de gebleven en nog steeds actueel: Aangezien er na de val van het eerste kabi- • Tweede Kamerleden volgen de uitvoe- net Balkenende weinig wijzigingen waren ring van overheidsbeleid in de praktijk; bij de Tweede Kamerleden die een wijk • Bewoners en kamerleden krijgen begrip hebben geadopteerd, is besloten om voor elkaars werk; gewoon verder te gaan en nieuwe • Bewoners kunnen af en toe de hulp Kamerleden uit te nodigen voor een adop- inroepen van iemand die beschikt over tie. In totaal zijn 34 wijken geadopteerd in kennis, een netwerk en publiciteits- 23 steden, waarvan 31 door één kamerlid waarde. en in de overige 3 wijken is er sprake Bewoners die dag en nacht in touw zijn geweest van meerdere kamerleden. In om van hun buurt iets moois te maken, totaal hebben 37 kamerleden deelgeno- zijn positief ingestelde mensen die blijven men aan de adoptie. Vier kamerleden zijn geloven in een betere toekomst voor de gestopt, omdat ze in de tussentijd elders mensen in hun buurt. Kamerleden die zijn gaan werken (Hubert Bruls, Peter van open staan voor menselijk contact en Heemst, Evelien Tonkens en Jan Geluk). maatschappelijke betrokkenheid niet alleen met de mond belijden, worden in Ter afsluiting van het project is een evalua- deze wijken met open armen ontvangen. tie gehouden onder de bewonersorganisa- Politieke kleur speelt geen rol, eerlijkheid ties die bij de adoptie betrokken waren. en echte belangstelling des te meer. Deze evaluatie leverde ook de informatie Uiteindelijk moet het tussen de partijen voor de jury die zich gebogen heeft over de klikken om er allebei voordeel van te heb- vraag wie zich het beste adoptiekamerlid ben. Dat dit niet altijd lukt, is niet te voor- van de afgelopen periode mocht noemen. komen en geen ramp: beide zijn een erva- De jury bestond uit twee ex-tweede kamer- ring rijker. Om het risico op mislukken zo leden uit het LSA bestuur (Pieter Jan klein mogelijk te maken, wordt door beide Biesheuvel en Rob van Gijzel) en een van partijen een adoptiecontract ondertekend, de leden van het Bewonersplatform uit een waarin de spelregels zijn opgenomen. wijk die niet geadopteerd was (Mieke Verberne, Den Bosch Oost). Spelregels Van de 38 verstuurde evaluatieformulieren, Een wijkadoptie is niet vrijblijvend en zijn er 23 teruggekomen. Over 4 andere vraagt van zowel bewoners als kamerleden adopties is mondeling informatie doorge- behalve interesse in elkaars werk, een geven. In totaal zijn 18 adopties succesvol bepaalde tijdsinvestering. In principe geweest, 2 waren matig, 4 adopties waren wordt de adoptie aangegaan voor de hele eenmalig, 2 zijn er niet van de grond geko- regeringsperiode van vier jaar, tenzij het men en over 1 adoptie is geen informatie parlement eerder ontbonden wordt. De beschikbaar, omdat de contactpersoon is bewonersorganisatie en het kamerlid slui- vertrokken. Over de overige 11 andere ten een adoptieovereenkomst waarin adopties is geen informatie beschikbaar,

17 omdat de contactpersonen ondanks her- komt. Om dit te stimuleren, is vervolgens haalde verzoeken geen gegevens hebben gekozen voor de formule om praktijkda- opgestuurd. gen te combineren met een coachingsaan- Uit de 8 genomineerden voor de titel beste bod. Bewonersorganisaties die aan de slag adoptiekamerlid 2002- 2006 is door de willen met een onderwerp dat op deze jury een winnaar aangewezen: Bas Jan van dagen aan bod komt, konden voor maxi- Bochove (CDA) die Schiedam geadopteerd maal twintig uur ondersteuning krijgen had. Op de landelijke bewonersdag in het van een coach. Evoluon in Eindhoven is de winnaar be- Het programma bestond uit drie praktijk- kendgemaakt en werd de prijs, symbolisch, dagen en een coachingsaanbod van maxi- overhandigd. Deze bestond uit een bank maal twintig uur per bewonersorganisatie. die later als Bas Jan van Bochove bankje is In het totaal konden zestien bewoners- geplaatst op een door de Schiedamse groepen hiervan gebruik maken. Het pro- bewoners aangewezen plek. Over de adop- gramma is gestart in de tweede helft van tie verscheen ter gelegenheid van de bewo- 2005 en liep door tot eind 2006. De finan- nersdag een beknopte publicatie. In 2007 ciering van dit programma komt voor het zal het project opnieuw van start gaan met grootste deel van het ministerie van nieuwe Tweede Kamerleden. VROM en een deel van de drie praktijkda- gen zijn bekostigd uit het reguliere BZK PRAKTIJKDAGEN HERSTRUCTURERING budget (zie kopje Praktijkdagen). Meer Weten, Zeker Meedoen Begin 2005 is in overleg met het ministerie Overwegingen uit de evaluatie van VROM gewerkt aan een vervolg op de Eind 2006 is het project geëvalueerd met serie praktijkdagen die in 2004 zijn geor- de direct betrokkenen. De inzet van een ganiseerd. Deze eerste serie praktijkdagen coach als ‘wegenwacht’ voor bewoners- waren gericht op uitwisseling van kennis, groepen is zondermeer nuttig, omdat het informatie en ervaringen over de herstruc- de betrokken groep in vrijwel alle gevallen turering voor bewoners van de 56 priori- aanzet om iets te doen aan een situatie die teitswijken. Hoewel er vanuit bewoners als ongewenst wordt beschouwd. In vrijwel voldoende belangstelling was voor deze alle gevallen is de eerste winst die praktijkdagen en de evaluaties uitwezen gemaakt werd het feit dat duidelijk werd dat de geboden informatie relevant is voor wat het probleem is en welke mogelijkhe- de meeste bewonersorganisaties, bleef den er zijn om dit te beïnvloeden. De vra- toch de vraag overeind of toepassing van gen om toekenning voor een coach door het ‘geleerde’ in de praktijk er wel echt van bewonersgroepen waren vaak niet het

Overzicht aanvragen die in 2005 en doorlopend in 2006 zijn gehonoreerd Waar Coachingsvraag Den Bosch Eikendonk participatie nieuwe Nederlanders en meer invloed Den Bosch Boschveld participatie; betrekken achterban Dordrecht Krispijn participatie nieuwe Nederlanders Den Haag Morgenstond participatie nieuwe Nederlanders Deventer Rivierenwijk o.a. participatie nieuwe Nederlanders en invloed op besluitvorming Deventer Keizerslanden invloed op besluitvorming Eindhoven Woensel-West participatie nieuwe Nederlanders en sociaal plan renovatie Eindhoven Lakerlopen verstoorde verhoudingen tussen bewonersgroepen Eindhoven Lakerlopen participatie nieuwe Nederlanders Emmen Emmerhout onderhandelen over deelplan Helmond Binnenstad participatie nieuwe Nederlanders Hengelo Berflo Es participatie, betere profilering bewonersorganisatie Rotterdam IJsselmonde start jongerencentrum

18 VOORGENOMEN ACTIVITEITEN DIE IN 2006 NIET GEREALISEERD ZIJN echte probleem of onderwerp waar men Vertrouwen in de buurt mee zat of aan wilde werken. Bij de vraag Naar aanleiding van het rapport Ver t r o u w e n om hulp bij het betrekken van nieuwe in de buurt van de WRR, had het LSA zich Nederlanders bleek in een aantal gevallen voorgenomen in 2006 een of meer prak- bijvoorbeeld dat de communicatie met de tijkdagen te organiseren en daarvoor achterban als geheel slecht was. Hulp om samenwerking te zoeken met de VNG. De invloed bij de besluitvorming was een gedachte hierachter was dat de meeste vraag die een aantal malen is gesteld, maar aanbevelingen uit dit rapport gericht al snel bleek dat men eerder hulp nodig waren aan het lokaal bestuur en dat via de had om eigen doelen te formuleren of dat VNG gemeentebesturen betrokken zouden men geen idee had welke rol de bewoners- kunnen worden. Na een aantal verkennen- groep zou willen spelen. De drie meest de gesprekken hierover besloot de VNG af voorkomende vragen voor ondersteuning: te haken, omdat het niet paste binnen hun • Verbetering van de eigen positie en prioriteiten. Ook een voorstel aan de G27 invloed op de besluitvorming over de om rond dit thema een uitwisseling tussen toekomst van de wijk; steden te organiseren met bewoners en • Meer en betere communicatie met all- bestuurders, kreeg geen bijval omdat men ochtone bewoners; er geen meerwaarde in zag. • Ondersteuning bij het oplossen van een conflict; zowel intern als extern. Participatie-Charter Het voorgenomen experiment met de toe- Het geven van kortstondige ondersteuning passing van het Particpatie-Charter in een aan bewonersgroepen is een effectief middel aantal steden kon wegens gebrek aan om bewonergroepen, die ergens mee zitten financiering geen doorgang vinden. of niet over (specifieke) kennis beschikken, op weg te helpen. Het is zeker geen wonder- middel waarmee in alle situaties binnen 20 uur oplossingen gevonden worden. Bewonersorganisaties zijn in de herstructu- rering de zwakste partij (als ze al partij zijn) en zijn voor het merendeel afhankelijk van de bereidheid van de andere partijen om naar ze te luisteren. Daarbij speelt mee dat er vaak een tekort is aan kwalitatief goede ondersteuning op lokaal niveau. Het LSA wil in 2007 praktijkdagen en de inzet van coaches voor bewonersorganisa- ties in de herstructurering voortzetten en heeft daarvoor opnieuw een plan inge- diend bij VROM.

Succescolle coaching in Haagse wijk Morgenstond

19 LEKKER SPELEN Project in uitvoering EMMEN, EMMERHOUT ‘Kinderen moeten meer buiten spelen’ Op elk stukje schatkaart staat een aanwij- vindt initiatiefnemer Tamara Vernie. Daar zing naar de volgende locatie waar een gaan we wat aan doen. Leuke activiteiten opdracht gedaan moet worden voordat er bedenken en gewoon doen, zoals ze dat gezocht mag worden naar het volgende zelf vroeger ook deed. Veel kinderen zitten stukje schatkaart. Pas met het laatste stuk- binnen, achter de computer of weten je schatkaart weten de kinderen waar de gewoon niet hoe leuk het is om buiten te schat ligt. Na afloop is er een klein presen- spelen. Dat is niet goed voor hun sociale tje voor iedereen die mee heeft gedaan. Er ontwikkeling en lichamelijke gezondheid. zijn snoepschatkistjes, piratensnoep, gifti- De bedoeling van Tamara is om zes maan- ge (groene) limonade en knakworstjes met den lang elke maand een leuke activiteit te ketchup die lijken op afgehakte vingers. organiseren. Dit gaat ze samen doen met Er zijn inmiddels de volgende activiteiten Sandra Djordjevic. Dit gebeurt in de wijk georganiseerd: eieren uitblazen, piraten- Emmerhout, om precies te zijn in de Laan speurtocht, levend ganzenbord, website van de Bork en de Laan van de Kwekebos. bouwen, kerstkoekjes bakken, vlag verove- De school in de buurt heeft ruimte vrij, ren, speurtocht veenpark, bosactiviteiten, waar bij slecht weer gebruik van gemaakt spelletjesmiddag. kan worden. De eerste activiteit op woens- Als laatste activiteit van dit project is dag 12 april zal in het teken staan van de samen met de kinderen een heuse website Pasen. Iedereen in de genoemde straat opgezet. Veel typen en vierkante oogjes, kan in de brievenbus meer informatie ver- maar het resultaat mag er zijn. Kijk dus wachten. zeker even op www.projectlekkerspelen.nl De eerste zes activiteiten zijn zo’n succes De piratenspeurtocht is op 17 mei. Er is geweest dat Tamara doorgaat met dit pro- een route uitgezet die door twee groepen ject. Vanuit Kan wél! zijn nog eens zes acti- wordt gelopen. De ene groep gaat de ene viteiten gefinancierd en Tamara heeft kant op en de andere de andere kant, maar structurele sponsoring gevonden bij de het eindpunt is hetzelfde. De kinderen Brede School waar het project inmiddels komen pas aan het eindpunt (waar de onder gebracht is. Tamara kan doorgaan. schat ligt) als de schatkaart compleet is. Kan wél! in samenwerking met Emmen Revisited

20 BIJDRAGEN AAN BIJEENKOMSTEN VAN DERDEN

RIJKSAMBTENAREN OP WERKBEZOEK PRESENTATIES LSA OP CONGRESSEN IN AANDACHTSWIJKEN VAN DERDEN Op verzoek van jonge ambtenaren die • Aedes congres 16 november Apeldoorn; deelnamen aan een Studium Generale presentatie Kan Wél! over toekomstig beleid voor achterstands- • Tilburg de Combinatie; presentatie wijken, is door het LSA een aantal werk- Kan wél! bezoeken voorbereid in verschillende • Primo Noord Holland; presentatie wijken. In Amsterdam Zuidoost, Kan wél! Rotterdam Hillesluis en Alkmaar Overdie • Congres 15 miljoen Nederlanders, hebben deze werkbezoeken plaatsgevon- Den Haag 2 november; presentatie den. Helaas is het niet mogelijk gebleken Kan wél! na de werkbezoeken enige vorm van • VROM congres; stand LSA. reactie te verkrijgen de bezoekers. OVERIG BEWONERS OVER STEDELIJKE • 22 september Gastcollege Universtiteit VERNIEUWING (REURBA2) van Tilburg, afdeling bestuurskunde Op verzoek van het Europese samenwer- over beleidsbijeenkomsten. kingsproject ReUrbA2 waarin ondermeer • 1 december Tilburg panel beoordeling de provincie Zuid Holland participeert studentenpresentaties Universiteit van heeft een groepsintervieuw plaatsgevon- Tilburg, afdeling Bestuurskunde. den met leden van het bewonersplatform uit Emmen, Rotterdam, en Arnhem. Dit vond plaats in Rotterdam Hillesluis. Van het interview is een videoimpressie gemaakt die op de slotconferentie van ReUrbA2 op 16 november in Madurodam in Den Haag is vertoond als statement van Nederlandse bewoners over stedelijke ver- nieuwing.

PILOT SOCIALE HEROVERING Op verzoek van minister Pechtold heeft LSA-lid Joke Bakker uit Emmen deelgeno- men in een commissie van wijzen die de voorstellen van 12 gemeenten in het kader van de extra impuls sociale herovering hebben beoordeeld. De andere commissie leden waren ex-minister , ex-wethouder van Arnhem Chris de Ronde en de burgemeester van Delft, Bas Verkerk. Alle 12 aanvragen zijn door de betreffende gemeenten op 25 augustus tij- dens een marathon zitting gepresenteerd aan de commissie. De commissie heeft vervolgens alle voorstellen ter goedkeuring aan minister Nicolaï voorgelegd. De 12 gemeenten konden direct daarna met de uitvoering van hun plannen begin- nen. Begin van 2008 zal een slotconferen- tie worden georganiseerd door de gemeente Leeuwarden die daarvoor extra budget kreeg toegekend.

21 COMMUNICATIE

LSA BEWONERSBERICHTEN LSA WEBSITE In 2006 zijn vier dikkere nummers van het In 2006 is de website opnieuw opgezet blad uitgekomen. Er is meer aandacht om de gebruiksvriendelijkheid te vergroten besteed aan de ontwikkelingen in de wij- en om de site meer up to date te maken ken en de activiteiten van bewonersorgani- en te houden. Daarnaast hebben de uitge- saties. De werkwijze van de verschillende breide verslagen van studiedagen en aan- bewonersorganisaties en wat ze daarmee kondigingen op de website een meer pro- bereiken komt uitgebreid aan de orde. minente plaats gekregen. Daarnaast zijn een aantal portretten van bewoners en hun bijzondere activiteiten in PUBLICATIES het blad opgenomen. Ook de projecten en In 2006 heeft het LSA twee nieuwe publi- ontwikkelingen van Kan wél! hebben een caties uitgebracht. Daarnaast zijn er van vaste plaats gekregen. De verslagen van de de twee voorafgaande publicaties nog LSA Praktijkdagen zijn korter geworden en exemplaren beschikbaar. inmiddels in zijn geheel op de LSA website te vinden. Het aantal abonnees is constant Politici in de buurt. Tweede Kamerleden gebleven (ongeveer 1400). Het blad is voor adopteren een wijk, 2002-2006 bewonersorganisaties en andere betrokke- Door de val van het kabinet en de ver- nen kosteloos te bestellen via de website. vroegde verkiezingen was het helaas niet mogelijk om een uitgebreid verslag te maken van de afgelopen adoptieronde. Wel hebben we aandacht voor enkele goed verlopen adopties. Na een schriftelijke vra- genlijst onder de betrokken bewonersorga- nisaties kwamen acht politici naar voren die door hun speciale inzet en betrokken- heid bij hun buurt, in aanmerking komen voor de titel ‘Beste adoptiekamerlid 2002- 2006’. Hun visie op de adoptie en die van de betrokken bewoners vindt u terug in het boekje. Dit boekje is gratis op te vragen bij het LSA secretariaat.

‘Profileer je niet als kamerlid, maar als iemand die belangstelling heeft voor de situatie van bewoners. Profileer je in dis- cussies ook niet als lid van een politieke partij en kom niet met partijpolitieke praatjes. Bewoners zitten daar niet op te wachten. Ga in op hun concrete proble- men en wat je daar aan zou willen en kun- nen doen, of niet, wees ook daar duidelijk in.’ Jan de Jong, bewoner, Utrecht Overvecht

‘Vooral adoptieouder van een wijk worden, zodat je met beide benen in de samenleving blijft staan. Zodat je ook met alle facetten van de samenleving geconfronteerd wordt, van werkgelegenheid tot werkloosheid, van rijkdom tot armoede, van integratie tot renovatie en de infrastructuur die van belang is voor wijken, steden en dorpen. Een kamerlid die geen adoptieouder is, mist gigantisch veel.’ Rikus Jager, adoptiekamerlid, Groningen Oosterparkwijk

22 Kan wél! Mensen in beweging Je wilt je inzetten voor je buurt. Wat moet er dan gebeuren en hoe pak je dat aan? In dit boekje staan praktische tips over hoe je kunt beginnen, hoe je andere mensen bij je ideeën kunt betrekken, wat mogelijke valkuilen zijn en wat de kwaliteiten van Wijkontwikkeling op eigen kracht mensen en de hulpmiddelen zijn waarvan Hét boek over de ABCD aanpak is nog je gebruik kunt maken. Daarnaast worden steeds voorradig. Leesbaar, duidelijk en enkele Nederlandse Kan wél! voorbeelden vooral van groot praktisch nut voor bewo- beschreven. Dit alles in heldere, korte en ners en allen die hen willen steunen. Het duidelijke taal. Kortom een echt boekje is een bewerkte vertaling van Building voor de doener. Communities From The Inside Out. De Het boekje is een vertaling van Getting auteurs John Kretzman en John McKnight Self-propelled van Tony Gibson dat hij deden jarenlang onderzoek in de aan- heeft geschreven voor de Scarmantrust, de dachtswijken in de grote steden van de Engelse organisatie die Can Do uitvoert. Verenigde Staten. Ze onderzochten met Het is te bestellen bij het LSA voor 5,00 name de succesvolle voorbeelden van excl. verzendkosten. wijkontwikkeling en wijkvernieuwing die op initiatief van bewoners tot stand kwa- men. Op grond daarvan ontwikkelden ze een strategie voor de wijkaanpak die in dit praktisch handboek in klare taal uiteenge- zet wordt. Het oorspronkelijke boek is vertaald en bewerkt door het LSA in samenwerking met Fontys Hogeschool Sociaal Werk Eindhoven. In het boek is een aantal voor- beelden opgenomen uit Nederlandse ste- den waar met Asset Based Community Development (ABCD) is gewerkt. Ook in Nieuwe Nederlanders: meedoen levert wat Nederland leidt deze aanpak tot verrassen- op! de, vernieuwende en inspirerende resulta- Praktische tips over hoe je beter met ten. elkaar kunt samenwerken Bewoners zullen in hun eigen kracht en in Een boekje met praktische tips, waarmee u hun wijk moeten geloven om te komen tot zelf aan de slag kunt in uw eigen wijk. Het leefbare en krachtige wijken de ook in de is vooral bedoeld voor autochtone en nieu- toekomst levensvatbaar zijn. Er is simpel- we Nederlanders uit herstructureringswij- weg geen andere weg naar succes dan ken, want zeker daar is het belang groot deze. dat mensen meer met elkaar gaan samen- Het boek is te bestellen bij het LSA voor werken. U vindt in het boekje niet DE for- 29,95 excl. verzendkosten. mule. Want uit de interviews met de bewo- Verkocht in 2006: 49 exemplaren; nog ners en beroepskrachten van verschillende 80 op voorraad. culturele afkomsten blijkt dat de eigen instelling en houding het belangrijkste is. Het communiceren van mens tot mens en interesse hebben in elkaar. Deze uitgave van het LSA is gerealiseerd dankzij een bijdrage van VROM en is te bestellen bij het LSA voor 7,50 incl. ver- zendkosten. Verkocht in 2006: 23 exemplaren.

23 KOSTBAAR LEVEN Project in uitvoering BREDA, TUINZIGT Bets Timmers is de beheerder van de De tweede bijeenkomst was rondom Kerst. speeltuin in Tuinzigt in Breda. Daarnaast Bets wilde voor de mensen met een inko- werkt zij als vrijwilliger bij het buurtcen- men onder het minimum een kerstpakket trum de Meidoorn. Bij de speeltuin is maken. Het ging daarbij met name om altijd aanloop, want Bets heeft altijd een gezinnen met kinderen: ‘Want zwervers kop koffie klaar en een vlotte babbel. De hebben niets aan een pak koffie, zonder gesprekken kunnen over het weer gaan, koffiezetapparaat’. Ook had ze de gemeen- maar ook over serieuze zaken als politiek te uitgenodigd om voorlichting te geven of problemen in de wijk. Bets is vanaf de over de Wet Maatschappelijke zomer gestart met het project Kostbaar Ondersteuning. Twee voorlichters hebben Leven en heeft twee bijeenkomsten geor- de hele middag op informele wijze met ganiseerd. De eerste had als doel om men- bewoners gepraat die een kerstpakket kwa- sen voorlichting te geven over het incasso- men halen. Opvallend is dat iedereen in systeem bij de woningcorporatie Wonen- Breda een folder gehad heeft over de Breburg en de sociale dienst van de ge- WMO, maar dat de meeste bewoners nog meente Breda. Hiervoor heeft zij het steeds onbekend zijn met deze wet, terwijl buurtcentrum de Meidoorn afgehuurd en juist deze doelgroep waarschijnlijk gebruik bewoners uitgenodigd. Er waren ongeveer gaat maken van de nieuwe wet. twintig mensen aanwezig. Bets vertelde Bets Timmers heeft ook een tienerdochter, dat een aantal mensen niet durfden te Christel Timmers, die zich maatschappe- komen, maar dat ze wel specifieke vragen lijk betrokken voelt. Op het moment dat zij hadden. Er was een gesprek tussen de in aanraking kwam met Kan wél! is zij aanwezigen en de twee professionals. De allerlei projecten gaan bedenken om kin- bewoners konden alles vragen. Voor de deren, jongeren en volwassenen van aller- professionals was het zichtbaar even wen- lei culturen met elkaar in aanraking te nen om ‘gewoon aan tafel’ met de bewo- brengen. Christel organiseert maandelijks ners in gesprek te gaan. De boodschap van een nieuwe bijeenkomst met diverse the- de professionals was heel duidelijk: zit je in ma’s. De kinderdisco is nu een regelmatig de problemen, bel dan! Dan valt er altijd terugkerend thema, de kinderen zijn er dol over te praten. Want als de instanties niet op en ook de allochtone moeders laten weten wat er aan de hand is, of er kan geen hun kinderen achter. Ook heeft ze een betalingsregeling getroffen worden, dan informatieavond over verschillende religies moeten ze de formele procedures volgen. georganiseerd en een goedbezochte Bets vond het een hele geslaagde bijeen- ‘blingbling party’. komst en wil dit graag vaker organiseren. Kan wél! in samenwerking met woningcorporatie WonenBreburg

24 ORGANISATIE

BESTUUR Het bestuur van het LSA bestaat uit zeven verslagjaar vertrok Jeannette Trompert uit leden, vier daarvan zijn bewoners uit aan- Rotterdam Delfshaven, omdat ze voor de dachtswijken, de overige drie bestuursle- PvdA gekozen werd in de raad van de deel- den zijn leden die vanwege hun kwaliteiten gemeente Delfshaven. Nieuwe leden tra- en netwerken zijn aangezocht. Om goede den toe uit Hengelo en Den Bosch Oost. contacten tussen Bestuur en Bewonersplatform te onderhouden en bij PERSONEEL SECRETARIAAT vacatures over goed ingewerkte kandida- Het LSA beschikte in 2006 over 2,6 fte ten te kunnen beschikken, is steeds een lid personeel in dienst voor onbepaalde tijd van het Bewonersplatform aanwezig op verdeeld over 4 personen; daarnaast over bestuursvergaderingen. 4,4 fte personeel in tijdelijke dienst. Het Aan het eind van het verslagjaar heeft merendeel van het personeel is in dienst bestuurslid van het eerste uur, Cees van van het WGI te Rotterdam en gedeta- der Veur, aangegeven zijn lidmaatschap te cheerd bij het LSA. Daarnaast is er een zullen beëindigen per ingang van 1 januari detachering vanuit de SEV en de stichting 2007. welzijn Enschede en opereert een van de Het bestuur is in 2006 vier maal bijeenge- ontwikkelingswerkers vanuit een zelfstan- komen. dig bureau (Kind aan Zet).

BEWONERSPLATFORM Het Bewonersplatform is in het verslagjaar vier maal bij elkaar geweest in Utrecht. Het aantal deelnemers aan deze werkbij- eenkomsten is het gehele jaar door con- stant gebleven op rond de veertig. De meeste bijeenkomsten zijn gesplitst in een plenair gedeelte en een werkgroepgedeel- te, waar de geplande activiteiten verder werden uitgewerkt en voorbereid. In het

Personeelsomvang per 1 januari 2007

Gineke Annink ontwikkelingswerker (zelfstandig op uurbasis) Mustapha Charifi financieel administratief medewerker (60%) Lex Casteelen medewerker communicatie en ontwikkelingswerker (75%) Henk Cornelissen directeur (100%) Elvira Jansen medewerker coördinatie en ontwikkelingswerker (75%) Diana van Oort staf medewerker communicatie 50% Liesbeth Saaltink staf medewerker organisatie praktijk- en studiedagen 50% Thijs van Mierlo ontwikkelingswerker (66%) Pia Rauhala ontwikkelingswerker (66%) Christel Krebber ontwikkelingswerker (66%) Jikky Dincelek-Lettinga ontwikkelingswerker (33%) Lidy Noorman ontwikkelingswerker (33%)

25 BIJLAGEN

LEDENLIJST BEWONERSPLATFORM EN LEDEN VAN DE VERENIGING

Alkmaar Dhr. R. van de Burg Nijmegen Mw. T. Verdijk Dhr. A. van Diepen Dhr. T. Vermeer Dhr. B. Hoes Rotterdam Dhr. C. Blake Mw. M. Zuurbier Dhr. J. van der Linden Almelo Mw. C. Aaldenberg Mw. J. Ravestein Mw. C. van Drongelen Mw. Y. Saïdi Mw. M. Neurink Mw. G. Torun Ayhan Dhr. G. Zwoferink Mw. D. Weeda-Zijlmans Amersfoort Mw. H. Deurloo Schiedam Mw. A. van de Bersselaar Amsterdam Dhr. H. Haubrich Mw. W. van Leeuwen Dhr. J. Jonker Tilburg Dhr. R. Beerens Mw. I. Zamzam Nawawi Dhr. T. van Ham Arnhem Mw. C. Arnold Utrecht Dhr. G. Hoogenberg Dhr. T. Lubbers Dhr. W. Hoogendoorn Breda Dhr. R. Blokland Mw. N. Konst Mw. A. Ceelie Venlo Dhr. A. Sterk Den Bosch Dhr. J. van den Wildenberg Zwolle Mw. C. Gertges Mw. M. Verberne Mw. A. de Wijk Dhr. Jan Wijers Den Haag Dhr. A. Ebing Deventer Dhr. J. ten Bulte Dhr. J. van der Meer DordrechtMw. J. Koopman-Spruit Dhr. D. Vogelezang Eindhoven Mw. M. van Beurden Dhr. H. van Geffen Mw. A. Schouwenaars Emmen Mw. J. Bakker Dhr. C. Kamies Mw. M. Korving Enschede Dhr. E. Jonker Groningen Dhr. C. van der Veur Haarlem Dhr. C. Balk Dhr. P. Out Heerlen Dhr. H. Werst Helmond Mw. C. Hurkmans Dhr. F. van Kraaij Hengelo Dhr. G. Walgemoed Dhr. H. van de Wetering Leeuwarden Dhr. F. van den Berg Leiden Dhr. E. Walbeehm Lelystad Dhr. C. Kok Dhr. U. van Maastrigt Mw. N. ter Voort Dhr. A. Wennekes

26 OVERZICHT KAMERLEDEN EN ADOPTIEWIJKEN

Kamerlid Partij Adoptieplaats Bewonersorganisatie/wijk PvdA Amsterdam Indische Buurt PvdA Amsterdam Zuidoost Eveline Tonkens (vertrokken) GroenLinks Amsterdam Zuidoost CDA Den Haag Transvaal VVD Den Haag Schilderswijk Arno Visser VVD Rotterdam Bospolder/ Tussendijken Jan Geluk (vertrokken) VVD Rotterdam Het Nieuwe Westen Myra Koomen CDA Rotterdam Het Nieuwe Westen Hannie Stuurman PvdA Rotterdam Hillesluis Mariëtte Hamer PvdA Rotterdam Schiemond/Delfshaven & Historisch Delfshaven Staf Depla PvdA Utrecht Overvecht CDA Utrecht Kanaleneiland D66 Utrecht Hoograven Frans Heemskerk PvdA Alkmaar Overdie Anja Timmer PvdA Almelo Ossenkoppelerhoek Marleen de Pater-van der Meer CDA Arnhem Klarendal PvdA Arnhem Malburgen Cisca Joldersma CDA Breda Heuvel Aleid Wolfsen PvdA Deventer Keizerslanden Jan de Vries CDA Dordrecht Oud-Krispijn Peter van Heemst (vertrokken) PvdA Eindhoven Woensel-West Martijn van Dam PvdA Eindhoven Woensel-West CDA Eindhoven Bennekel Martijn van Dam PvdA Eindhoven Doornakkers Jan Mastwijk CDA Emmen Emmermeer Annie Schreijer-Pierik CDA Enschede Oost-Boswinkel Rikus Jager CDA Groningen Oosterparkwijk Niny van Oerle CDA Haarlem Meerwijk-Noord PvdA Heerlen Vrieheide Ine Aasted-Madsen CDA Helmond Binnenstad Oost Piet Straub PvdA Leeuwarden Achter de Hoven Pauline Smeets PvdA Maastricht Malberg

Joanneke Kruijsen PvdA Nijmegen GSB-overleg Hubert Bruls (vertrokken) CDA Nijmegen GSB-overleg Bas Jan van Bochove CDA Schiedam Schiedam CDA Venlo Venlo-Noord PvdA Zwolle Kamperpoort

27 DE STEDEN VAN HET WERKZAAMHEDEN LSA SECRETARIAAT GROTESTEDENBELEID Het secretariaat bereid alle interne en Het Grotestedenbeleid (GSB) is een geza- externe bijeenkomsten, praktijkdagen en menlijk meerjaren project van het Rijk en studiedagen voor. 31 steden met als doel aandachtswijken te Interne bijeenkomsten: verbeteren en bewoners kansen te bieden • 4 bijeenkomsten Bewonersplatform; om hoger op de maatschappelijke te • 4 bijeenkomsten bestuur; komen. Naast de inzet van (extra) • 8 bijeenkomsten werkgroepen diverse Rijksmiddelen gaat het vooral om ver- activiteiten (bewonersdag 2006). nieuwing, betere afspraken met elkaar en Externe bijeenkomsten: zie overzicht acti- efficiënter werken van Rijk, gemeenten en viteiten. alle andere berokken partijen. Meer beleidsruimte voor de betrokken gemeen- Daarnaast: ten is daarbij een belangrijk uitgangspunt. • voorbereiding en ontwikkeling activitei- De vier grote steden, Amsterdam, ten en projecten, in samenwerking met Rotterdam, Den Haag en Utrecht krijgen leden van het Bewonersplatform; het meeste geld. Vervolgens komen de • maken van verslagen en notities voor G27; Almelo, Arnhem, Breda, Den Bosch, bovenstaande bijeenkomsten; Deventer, Dordrecht, Eindhoven, • maken van notities, werkplan, evalua- Enschede, Groningen, Haarlem, Heerlen, ties, artikelen en toespraken; Helmond, Hengelo, Leeuwarden, Leiden, • beleidsinformatie over landelijke ontwik- Maastricht, Nijmegen, Schiedam, Tilburg, kelingen GSB bewerken en leesbaar aan- Venlo, Zwolle, Alkmaar, Amersfoort, bieden aan bewoners in de steden; Emmen, Lelystad en Zaanstad. Vanaf 2006 • contacten onderhouden met vele lande- maakt ook Sittard/Geleen deel uit van lijke instellingen en organisaties; deze groep steden. De vier grote steden • werkbesprekingen met subsidiegevers; trekken gezamenlijk op in hun overleg met • samenwerken en contacten onderhou- het Rijk als de G4. De 27 overige steden den met lokale instellingen, gemeenten werken samen onder de naam G27. en bewonersorganisaties; • conferenties, bijeenkomsten en werk- groepen van derden, waar het LSA een bijdrage aan leverde; • redactie LSA Bewonersberichten en web- site, uitnodigingen activiteiten; • financiële administratie en budgetbewa- king.

28 ORGANISATIES EN INSTANTIES WAARMEE IS SAMENGEWERKT IN HET KADER VAN DIVERSE ACTIVITEITEN • ABCD Institute of Chicago, Ariene Bot (jongerenwerker) en Professor John McKnight Davey Dekker (politiebegeleider) en met • Amersfoort, wooncorporatie Alliantie, als deelnemers: Rachid, Amal, Faisel, Toon Colpa medewerker wijkbeheer Kamal, Bilal • Amersfoort, Moskee El Fath, • Teddo Juice, rap Abdelkarim Elkarti • Tychara Angels, dans • Arnhem, Wijken voor Kunst, • VACpunt Wonen, Nelleke Nelis Zefanja Hoogers en Jos Schouten • Zaanstad Jongerenraad, Sven van • Ferda Arslan, coach Nimwegen • B&A advies, Aad de Booij, coach • Jeroen Biegstraaten, taekwondo Organisaties waarmee Kan wél! samenwerkt • Lieneke Boven, opbouwwerker en • Aedes (landelijk koepel van woningcor- freelancer poraties) • Arie van Diepen, lid bewonersorganisatie • The Scarman Trust, Londen, Alkmaar Matthew Pike, David Fallon • Fontys Hogeschool, Johan Bodd • Ministerie Volksgezondheid Ruimtelijke • G27 Ordening en Milieu (VROM) • Gemeente Eindhoven • Stuurgroep Experimenten • Gemeente Eindhoven, Volkshuisvesting (SEV) Erik van Merriënboer (wethouder) • Woningcorporatie Het Oosten, • Enschede, woningcorporatie Amsterdam De Woonplaats, Johan Oude Breuil • Universiteit Tilburg, Mirjam Oude coördinator participatie Vrielink, Ted van de Wijdeven • Dr. Tony Gibson • Emmen Revisited (samenwerkings- • Helmond, Coachingsproject, verband gemeente Emmen, woning- M’hamed Yahia, projectcoördinator corporatie Wooncom en woningcorpora- Stichting Welzijn Helmond (SWH) tie Inter Pares), Emmen: Angelslo, • Hofman Allianties, Joop Hofman Bargeres en Emmerhout • Huurdershuis, Willem Richter, • Volkshuisvesting Arnhem, Arnhem: Guido Roelofs, Dik Gersen Malburgen • Laagland Advies, Klaas Mulder, • Woningcorporaties Ons Doel, Portaal en Pier Pennings, Saskia Ruijsink, De Sleutels Van Zijl en Vliet, Leiden: Jan Dirk de Boer Leiden-Noord • Ministerie van Binnenlandse Zaken en • Woningcorporatie Rochdale, Koninkrijksrelaties Amsterdam: Slotermeer • Ministerie van VROM • Woningcorporatie WonenBreburg, • Prem Radhakishun Breda: Tuinzigt • Rotterdam, Hand in Hand, • Woningcorporatie WonenBreburg, Frans van Meggelen, Jan van der Linden Tilburg: Groeseind-Hoefstraat • Rotterdam, NISA, Joke Steenbergen • Woningcorporatie Ymere, Almere: (CDA) en Gulbahar Torun-Ayan en De Wierden en Bouwmeesterbuurt Diana Weeda-Zijlmans • Woningcorporatie ZVH, Zaandam: • The Scarman Trust London, Matthew Poelenburg Pike (Can Do) • Woningcorporatie Wonen Venray onder- • Tweede Kamerleden Bas Jan van Bochove, deel van Wonen Limburg: Venray Wim van de Camp, Staf Depla, • Woningcorporatie Wonen Heerlen Rikus Jager, Joanneke Kruijsen, onderdeel van Wonen Limburg: Kerkrade Mirjam Sterk, Hannie Stuurman, Aleid Wolfsen • Tweede Kamerleden (beoogd) Martijn van Dam, Mária van Veen, Cynthia Ortege, Jan Steen • Politie Utrecht, jongerenteams, Cock Smeulders in samenwerking met

29 WEERBAARHEID Project in uitvoering ALMERE, BOUWMEESTERBUURT Willem Vellema heeft een cursus weerbaar- komt machtsmisbruik of geweldservarin- heid opgezet voor zo’n tien jongens, zon- gen en de kans is groter dat het geweld der inschrijfgeld te innen en een lowbud- stopt wanneer er effectief gereageerd get bijdrage voor de les te vragen. wordt. Ook bij het verwerken van gewelds- Willem Vellema: ‘Er waren hier in de buurt ervaringen kan een fysiek/mentale weer- problemen met hangjongeren en met baarheids training een positieve bijdrage name de manier van communiceren naar leveren. Fysiek mentale weerbaarheid is elkaar en naar medebewoners. Ik wilde gericht op het vergroten van het gevoel een cursus opzetten die de weerbaarheid van veiligheid, door mensen te leren effec- van deze jongens verbetert.’ Willem heeft tiever te reageren in ongewenste situaties. veel ervaring met weerbaarheidtrainingen. Tijdens de cursus worden met name oefe- Hij besteedt daarbij altijd veel aandacht ningen uit de Oosterse gevechtsport toe- aan mentale weerbaarheid: oefeningen die gepast en gewerkt met groepsgesprekken. inzicht geven in je eigen handelen. ‘Het Twee jongens uit de doelgroep hebben idee is, dat deze jongeren meer zelfver- inmiddels een cursus weerbaarheidtrai- trouwen krijgen en zich daardoor minder ning in Amsterdam kunnen volgen. Nu snel agressief gedragen. Daar heeft de kunnen ook zij zelf training gaan geven. hele buurt baat bij.’ Voor de trainingen heeft Willem Vellema Weerbaar zijn betekent in verschillende een gymzaal afgehuurd. Inmiddels zijn de situaties kunnen aangeven wat je wel en trainingen zo’n succes dat ze ook zonder niet wilt, zonder je daarbij te forceren. steun van Kan wél! en Ymere door kunnen Handelen zoals je wilt en zoals je voelt. gaan. Weerbaar zijn werkt preventief. Het voor- Kan wél! in samenwerking met woningcorporatie Ymere

30 FINANCIËLE VERANTWOORDING

Met ingang van 1 januari 2005 functioneert het LSA als zelfstandige vereniging. Het financieel overzicht geeft inzicht in de besteding van de inkomsten en de subsidies die door verschillende overheden en anderen aan het LSA zijn verstrekt. Bij de uitvoering van de financiële administratie en de opstelling van de jaarrekening is gebruik gemaakt van de diensten van Orbis uit Rotterdam. De accountantscontrole is uitgevoerd door Barneveld Schevers accountants te Breda. Financieel jaaroverzicht LSA 2006 Te besteden, subsidies, bijdragen en inkomsten Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties (activiteiten GSB) 231.147 27 GSB gemeenten (G27) 71.660 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties (pilot jongerencoaches) 20.000 Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (project Meer Weten, Zeker Meedoen) 81.233

Project Kan wél! Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu 40.000 Woningcorporatie het Oosten 50.000 Aedes, vereniging van woningcorporaties 31.488 •het project Kan wél! Woningbouwcorporaties (11 corporaties) 465.750 loopt door t/m Restant ABCD projectontwikkeling .834 30 april 2007 •Nog te ontvangen: Inkomsten activiteiten 26.728 restant subsidie Inkomsten verkoop boeken ministerie VROM (ABCD, Nieuwe Nederlanders en Participatie-Charter) 1.618 10.000, Rente inkomsten 6.926 bijdrage Aedes 31.487,50 en Bestemming pilot jongerencoachen (2007) - 17.691 bijdragen woningbouw- Bestemming Kan wél! (2007) - 272.919 corporaties 103.500 ______Totaal 736.774 Uitgaven, kosten en reserveringen Personeel LSA 165.633 Activiteiten BZK 117.796 Huisvesting-en organisatiekosten 69.959 Project Meer Weten, Zeker Meedoen 67.944 Pilot jongerencoaches 2.309 Afschrijvingen 8.050 Rentelasten en bankkosten .643 Bijzondere lasten 3.517 Bestemmingsreserve (aanschaf inventaris, hardware, software) 8.000

Project Kan wél! Personeel 225.576 Organisatiekosten 18.095 Activiteitenkosten 71.482 ______Totaal 759.004 Totaal inkomsten 736.774 Totaal uitgaven 759.004 Nadelig resultaat- 22.230

31 32