Dołubowo

Rejon Dołubowa był zamieszkały ju Ŝ w czasach przedhistorycznych, o czym świadcz ą liczne znaleziska archeologiczne opisywane w fachowej literaturze 1. Miejscowo ść Dołubowo jest bardzo stara, powstała zapewne jeszcze przed XV wiekiem, czyli czasem polskiej kolonizacji w tym rejonie. Świadczy o tym rusi ńska nazwa, wywodz ąca si ę od słowa „dołubati”, czyli dłuba ć2. Jednak z czasem Dołubowo stało si ę o środkiem parafii katolickiej. Parafia Dołubowo została zało Ŝona (erygowana) w dniu 31 pa ździernika 1465 roku. Pierwotnie miała wezwanie Naj świ ętszej Maryi Dziewicy Bogarodzicy Matki Miłosierdzia i Świ ętych Apostołów Piotra i Pawła. Fundatorem ko ścioła był s ędzia bra ński i bielski Wit, zmarły przed 1470 rokiem oraz jego Ŝona Dorota z Łyczków (zm. przed 1501). Fundatorzy nadali parafii 4 włóki ziemi oraz dziesi ęciny z trzech wsi. Dodatkowo pleban otrzymał trzy rodziny kmiece (chłopskie). Pierwszym znanym proboszczem był ksi ądz Marcin 3. Kolejne dane o miejscowo ści pochodz ą z pocz ątku XVI wieku. W dniu 22 lutego 1501 roku Aleksander Jagiello ńczyk, wielki ksi ąŜę litewski (1492-1506), potwierdził Janowi Steczkowiczowi (Steczko) Dołubowskiemu zwanemu Cybulka oraz (zm. przed 05.04.1541), staro ście drohickiemu (1501-1506), marszałkowi hospodarskiemu (1520-1541), posiadanie wsi Dołubowo po ciotce Dorocie z Łyczków Dołubowskiej. Przypuszczalnie ona te Ŝ ufundowała altari ę ku czci św. Leonarda, uposa Ŝaj ąc j ą w trzy włóki ziemi i poszerzaj ąc wcze śniejsze nadania o ogród, karczm ę, ł ąkę (Mokrzec), staw rybny, itd 4. Nast ępnym dziedzicem (po 1541), wła ścicielem wsi był Jan Niecicki i Maciej Rospond wraz z synem Mikołajem i bratankiem Maciejem 5. W nast ępnych latach dobra dołubowskie zostały zastawione u Jana Harynka (Arinka), podkomorzego drohickiego. Wła ściciele nie wykupili tych dóbr i stały si ę one własno ści ą Harynków. Według danych z 1580 roku Dołubowo nale Ŝało do Adam Arinka (syn Jana). Ten Ŝe nie mieszkał tutaj, zarz ądc ą był niejaki Jan Godaczewski. Według tych danych wioska i całe dobra dołubowskie liczyły 25 włók ziemi. Istniały przysiółki Smoluchy oraz Chro ścianka. Według zapisu wła ścicielem był Arinek , lecz po polsku był to Adam Harynek, starosta nurski i podkomorzy łom Ŝyński, do ść bogaty pan. Jego potomkowie Jakub i Andrzej pisali si ę „na Dołubowie”, odziedziczywszy ten dobra. śyli na przełomie XVI i XVII wieku 6. Kolejnymi dziedzicami wsi byli Oborscy z Mazowsza. W 1653 roku notuje si ę te Ŝ Jana Oborskiego i jego Ŝon ę El Ŝbiet ę. Nast ępnie cz ęść Dołubowa odziedziczyła ich córka Anna, Ŝona Władysława Jarzyny 7. Pierwszy drewniany ko ściół w Dołubowie z XV wieku dotrwał do 1645 roku. W tym Ŝe roku zapewne z powodu po Ŝaru uległ zniszczeniu. Nie wiadomo gdzie odbywały si ę nabo Ŝeństwa przez nast ępne kilkadziesi ąt lat, poniewa Ŝ kolejny ko ściół powstał dopiero na pocz ątku XVIII wieku 8. W połowie XVII wieku wiele maj ątków na Podlasiu zostało spustoszonych, wszystko z powodu wojny ze Szwecj ą, Moskw ą i Siedmiogrodem. Jednak na wojnie niektórzy si ę wzbogacili. Był w śród nich na przykład Arnolf Łaguna herbu Grzymała, oficer kawalerii pancernej, od 1660 roku chor ąŜ y zakroczymski. W dwa lata pó źniej był ju Ŝ notowany jako wła ściciel Dołubowa 9.

1 Informacje Archeologiczne , 1976, s. 188-189 2 Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, tom I-VI, Kraków 1996-2005, tom II, s. 396. 3 Katalog zabytków sztuki w Polsce , województwo białostockie, Siemiatycze i okolice, seria nowa, Warszawa 1996, s. 3-4. 4 Serwis internetowy diecezji drohiczy ńskiej/ Dołubowo. 5 Katalog zabytków sztuki ....., s. 4-5. 6 Boniecki A, Herbarz Polski, tom I- XIV, Warszawa 1899-1913, ....., - t. 7, str. 245: Harynkowie v. Harinkowie 7 Laszuk A , Za ścianki i królewszczyzny , Warszawa 1998, s. 84. 8 Serwis internetowy diecezji drohiczy ńskiej, Dołubowo. 9 Katalog zabytków. .., s. 5.

1 Cz ęść tych dóbr przekazała mu Anna Jarzynowa, te ściowa Łaguny. Inne działy Dołubowa otrzymał Łaguna od rodziny Chrz ąstowskich i w 1674 roku pozyskał ju Ŝ cało ść dóbr dołubowskich. W ten sposób na krótko był on najwi ększym wła ścicielem ziemskim w okolicy 10 . Łaguna dbał o rozwój Dołubowa, próbował podnie ść stan gospodarczy maj ątku. Przy jego biogramie w Herbarzu A. Bonieckiego zapisano ciekaw ą informacj ę: otrzymał 1662 r. przywilej na jarmarki dla miasta swego Dołobow, w drohickim 11 . Mogło by to wskazywa ć na próby lokowania miasta w Dołubowie, lecz jest to zapis na temat ustanowienia w Dołubowie jarmarków wiejskich, o których wspomina J. Maroszek w swoim opracowaniu „ Targowiska wiejskie. ....”. W Dołubowie, na mocy przywileju królewskiego, corocznie w dzie ń św. Piotra i Pawła (patrona miejscowej parafii) odbywały si ę jarmarki 12 . By ć mo Ŝe była to odpowied ź na ustanowienie jarmarków rok wcze śniej w Dziadkowicach przez tamtejszego plebana. Ustanowienie tu jarmarków było motywowane zapewne równie Ŝ tym, i Ŝ przez Dołubowo wiódł wa Ŝny szlak drogowy z Warszawy na Grodno 13 . Arnolf Łaguna pocz ątkowo mieszkał na Mazowszu, w tamtejszych swoich maj ątkach, lecz od lat sze ść dziesi ątych XVII wieku swoje Ŝycie zwi ązał ju Ŝ z Podlasiem, o czym świadczy jego udział w elekcji króla Michała w 1669 roku, na której reprezentował województwo podlaskie 14 . Łaguna zmarł przed 1681 rokiem, poniewa Ŝ z tego roku pochodzi wzmianka, i Ŝ wdowa (ju Ŝ ówcze śnie Ŝona Aleksandra Łuszczewskiego) po nim sprzedała cz ęść Dołubowa braciom Łyczkom 15 , inne działy przej ął Mikołaj Firlej kanonik krakowski 16 . W ko ńcu XVII stulecia cz ęś ci Dołubowa skupił Andrzej Orzeszko herbu Pobóg. Herbarz hrabiego Uruskiego zapisał na jego temat: Andrzej [Orzeszko], dziedzic Dołobowa, elektor 1669 z ziemi mielnickiej, podstarosta mielnicki, nast ępnie 1681 podstoli podlaski, miał dwie Ŝony, Ew ę Wolsk ą i Maryann ę Wisłouchówn ę (....) i z nich pozostawił córki: Franciszkę za Anzelmem Gąsowskim, Joann ę za Michałem Karwowskim, Łucj ę za Władysławem Markowskim, Teodor ę, Ŝon ę Antoniego Siestrzewitowkiego, i sze ściu synów: Antoniego, Floriana, Karola Jezuit ę, Kazimierza, ksi ędza, Mikołaja i Pawła 17 . Andrzej Orzeszko nale Ŝał do średniozamo Ŝnych szlachciców i zapewne Dołubowo nie było jego jedynym maj ątkiem. Dołubowo zostało nast ępnie podzielone mi ędzy Joann ę, Łucj ę i Mikołaja. Ten ostatni obj ął Dołubowo w 1701 roku. Posiadał urz ąd komornika granicznego podlaskiego (1702), pods ędka mielnickiego (1703), podczaszego mielnickiego (1710), uczestniczył w elekcji królewskiej w 1733 roku. O Ŝenił si ę i miał dwóch synów 18 . Pozostałymi wła ścicielkami Dołubowa zostały dwie siostry Orzeszkówny, z których Joanna wyszła za m ąŜ za Michała Karwowskiego, łowczego i cze śnika bielskiego, natomiast Łucja za Władysława Józefa Markowskiego (1663-1748) cze śnika wyszogrodzkiego. Wła śnie Karwowskiego i Markowskiego wymienia si ę, jako fundatorów nowego ko ścioła w Dołubowie na podwalinach sosnowych . Został oddany wiernym w dniu 20 maja 1724 roku, natomiast po świ ęcenie miało miejsce w dniu 8 listopada 1745 roku. Dokonał tego biskup łucki Franciszek Antoni Kobielski. Funkcj ę proboszcza pełnił w tym czasie ksi ądz Tomasz Zar ęba (zm. 1761) 19 . W połowie XVIII wieku dobra Dołubowo stały si ę własno ści ą potomków Karwowskiego i Markowskiego. Synem Karwowskiego był Antoni Karwowski, który pozostał bezdzietny 20 .

10 Laszuk A , Za ścianki...... , s. 84. 11 Boniecki A, Herbarz.. .., t. 15, str. 159: Łagunowie czasem Łagonowie h. Grzymała odmien 12 Maroszek J, Targowiska wiejskie w Koronie w drugiej połowie XVII wieku i w XVIII wieku, Białystok 1990, s. 100. 13 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk k. Siemiatycz, Dzieje ziemi i mieszka ńców, Grodzisk 2004, s. 67. 14 Boniecki A, Herbarz.. .., t. 15, str. 159: Łagunowie czasem Łagonowie h. Grzymała odmien 15 Laszuk A , Za ścianki i królewszczyzny , Warszawa 1998, s. 79. 16 Tam Ŝe. 17 Rodzina, Herbarz. ..., tom XIII, s. 25. 18 Tam Ŝe. 19 Serwis internetowy diecezji drohicza ńskiej/ Dołubowo. 20 Rodzina, Herbarz. ..., tom VI, s. 243.

2 Natomiast Władysław Józef Markowski zmarł w 1748 roku, pozostawiaj ąc czterech synów: Józefa - łowczego drohickiego, Michała, Franciszka i Adama. Po bezpotomnej śmierci Antoniego Karwowskiego, to wła śnie bracia Markowscy i ich potomkowie, dziedziczyli w Dołubowie do 1830 roku 21 . W ko ńcu XVIII wieku parafia Dołubowska wł ączyła si ę w obron ę ojczyzny. Jej proboszcz ks. Antoni Kierznowski (1784-1807) w czasie powstania ko ściuszkowskiego przekazał jeden z dzwonów ko ścielnych na cele wojenne 22 . Po 1830 roku Dołubowo kupili Potoccy, zapewne był to Jan Potocki dziedzic Tykocina i Bociek 23 . Około 1850 roku Dołubowo przeszło na własno ść Dominika Pie ńkowskiego. Nast ępnie dobra te odziedziczyli synowie Dominika: Jan, Michał i Ludwik. Ten ostatni wł ączył si ę w organizacj ę Powstania Styczniowego, sprawował funkcj ę naczelnika powiatu bielskiego w czasie powstania 24 . W tym czasie równie Ŝ miejscowy ksi ądz uczestniczył w przygotowaniach powsta ńczych. W dniu 3 maja 1864 roku został osadzony w wi ęzieniu w Bielsku Podlaskim ks. Jan Witkowski (ur. 1823), proboszcz dołubowski od 1856 roku. Nast ępnie został wywieziony w gł ąb Rosji. Natomiast kolejny proboszcz dołubowski otaczał opiek ą wiernych z parafii dziadkowickiej, gdy była ona zamkni ęta 25 . Opis miejscowo ści z drugiej połowy XIX wieku informuje: Dołubów, Dołubowo, wie ś i dobra, powiat bielski, gubernia grodzie ńska, gmina Grodzisk, 26 wiorst od Bielska. Wie ś ma 30 domów, 213 mieszka ńców, ko ściół, 233 dziesi ęcin [ziemi] wło ści wło ścia ńskiej i 30 dzies. Ko ścielnej. Dobra [Dołubowo] własno ść Pie ńkowskich, z folwarkiem Chro ścianka 1 303 dzies. Osada nale Ŝy do Twarowskich, ma 85 dz 26 . W 1896 roku w Dołubowie było 45 domów, 222 męŜ czyzn i 247 kobiet 27 . Wła ścicielem Dołubowa był Ludwik Kajetan Pie ńkowski (1830-1905), dawny komisarz powsta ńczy powiatu bielskiego. Jego Ŝon ą była Wiktoria z Władczy ńskich (1845-1894). Mieli oni dwóch synów, pierwszy z nich o Ŝenił si ę i miał syna Jerzego (ur. 1901), drugi z synów Ludwika Kajetana - Franciszek był wła ścicielem maj ątku Sutno 28 . Na pocz ątku XX wieku maj ątek Dołubowo liczył około 1 000 ha ziemi, w tym wi ększo ść stanowiły lasy. Wkrótce po narodzinach Jerzego Pie ńkowskiego, jego ojciec zmarł, a matka wyszła za m ąŜ za brata zmarłego m ęŜ a Franciszka i przeprowadziła si ę do Sutna. W Dołubowie pozostał tylko stary wła ściciel Ludwik Kajetan Pie ńkowski, który w latach 1902-1904 roku wraz z miejscowym ksi ędzem Wincentym Gabsiewiczem (1833-1910) zbudował kościół, stoj ący po dzi ś dzie ń29 . Pocz ątki budowy obecnego ko ścioła w Dołubowie si ęgaj ą roku 1901. Zorganizowano wtedy komitet budowy zło Ŝony z 37 osób, po 2-3 osoby z 18 wsi, wchodz ących ówcze śnie do parafii. Rozpocz ęto zbieranie funduszy. Zachowała si ę w archiwach do tej pory „Ksi ąŜ ka ofiar na nowy dołubowski ko ściół 1901”. Pieni ądze we wsiach zbierał ks. Wincenty Gabszewicz, potem jego nast ępca równie Ŝ na terenie s ąsiednich parafii. Wszyscy ofiarodawcy spoza parafii zostali zapisani w ksi ędze „Kolenda ks. Dawidowicza po obcych parafiach w roku 1908. Ofiara na wielki ołtarz”. Zamówiono nast ępnie ołtarz w firmie J. Szpetkowski w Warszawie, ale zapłata za wykonanie

21 Katalog zabytków. .., s. 5. 22 Serwis internetowy diecezji drohicza ńskiej/ Dołubowo. 23 Rodzina, Herbarz... ., tom XIV, s. 298. 24 Katalog zabytków. ..., s. 4. 25 Serwis internetowy diecezji drohicza ńskiej/ Dołubowo. 26 Słownik Geograficzny.. .., tom XV/1, s. 427. 27 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk koło Siemiatycz, Grodzisk 2004, s. 129. 28 Włodek J . Dzieje zagłady ziemia ństwa południowo-wschodniej Białostocczyzny 1939-1944, Ciechanowiec 2006, s. 273-282. 29 Tam Ŝe i serwis internetowy diecezji drohicza ńskiej/ Dołubowo.

3 ołtarza została zrealizowana dopiero w 1929 roku 30 . Zapewne budowa ko ścioła była bardzo kosztowna dla Pie ńkowskiego i zbankrutował on w 1904 roku, w rok pó źniej zmarł. Maj ątek Dołubowo kupił Stanisław Jakub Łowicki 31 . Łowicki wkrótce potem o Ŝenił si ę z Mari ą Czarkowsk ą. W 1909 roku urodził si ę Stanisław Łowicki, nast ępnie Władysław, w 1911 roku Aleksandra. Była jeszcze córka Maria, urodzona tu Ŝ przed wybuchem I wojny światowej 32 . Łowiccy tu Ŝ przed I wojn ą światow ą w latach 1909-1911 zbudowali nowy drewniany dwór, w miejsce starego wro śni ętego ju Ŝ w ziemi ę. Według wspomnie ń okolicznych ziemian, Łowiccy utrzymywali stosunki towarzyskie głównie z pa ństwem Wołków z Czartajewa, gdy Ŝ rodzina ta równie Ŝ od niedawna posiadała swój maj ątek 33 . W 1915 roku weszły na Białostocczyzn ę wojska niemieckie. Dziedzic tych dóbr został zmuszony do ewakuacji w gł ąb Rosji i wcielony do wojska. W Dołubowie za czasów okupacji niemieckiej gospodarzył Roman Czarkowski, szwagier Łowickiego. Czarkowski uratował maj ątek przed spaleniem i upa ństwowieniem. Stanisław Łowicki słu Ŝył w wojsku do 1918 roku, jego rodzina mieszkała pocz ątkowo na Litwie, potem w Moskwie. W czasie tej tułaczki zmarła najmłodsza Maria Łowicka 34 . W 1918 roku Łowiccy wrócili do swojego maj ątku, którym zarz ądzał Roman Czarkowski, zabudowania istniały, lecz brakowało zupełnie inwentarza Ŝywego. Rozpocz ęła si ę powolna odbudowa maj ątku. Dzi ęki gospodarno ści Łowickich doprowadzono maj ątek do ładu i troje dzieci Łowickich sko ńczyło wy Ŝsze studia. Najstarszy Stanisław sko ńczył SGGW w Warszawie, Władysław Uniwersytet Rolny w Poznaniu, a Aleksandra Szkoł ę Gospodarstwa Domowego pod Lwowem. Po zako ńczeniu nauki wszyscy powrócili do Dołubowa. Stanisław zajmował si ę pomoc ą ojcu w gospodarstwie, Władysław zajmował si ę lasami, natomiast Aleksandra pomagała matce i udzielała korepetycji w Bielsku. Obaj synowie po studiach sko ńczyli Szkoł ę Podchor ąŜ ych Piechoty w Zambrowie 35 . W latach trzydziestych Łowiccy zmeliorowali swoje dobra. W tym czasie wojsko wykupiło od wła ścicieli tych dóbr około 100 ha, które przeznaczono na lotnisko wojskowe. Do wybuchu II wojny światowej ten tereny przygotowywano na cele wojskowe36 . Młody Stanisław Łowicki po powrocie ze studiów o Ŝenił si ę z miejscow ą nauczycielk ą Łucj ą Obuch - Woszczaty ńsk ą, która tu uczyła od siedmiu lat. Była to bratanica Władysława Obucha – Woszczaty ńskiego twórc ę i dowódcy 10 Pułku Ułanów Litewskich w Białymstoku. Ojciec panny Łucji był zarz ądc ą maj ątków na Wołyniu. Sama Łucja sko ńczyła szkoł ę w Kijowie. Stanisław Łowicki był wielkim społecznikiem. Działał w harcerstwie, współpracował z Wojewódzk ą Izb ą Rolnicz ą w Białymstoku i organizacjami rolniczymi w terenu powiatu. Zakładał

30 Wilczewski F. Waldemar, Zwiastuny powszechnej rado ści, Białystok 1995, s. 48-49. Histori ę parafii Dołubowo spisał S. Mazur (lata 1465-1939), maszynopis z 1991 roku znajduje si ę w Archiwum Diecezjalnym w Drohiczynie. 31 Ciekawy jest sposób w jaki Łowicki wszedł w posiadania gotówki umo Ŝliwiaj ącej zakup maj ątku Dołubowo. Odziedziczył on po swoim stryju lekarzu Macieju Łowickim spory obszar lasu koło Nurczyka. Maciej Łowicki był uczestnikiem powstania 1831 roku, nast ępnie spiskował wraz z Szymonem Konarskim i za to został zesłany na Sybir. Tam uratował Ŝycie jakiemu ś carskiemu dygnitarzowi i powrócił do Białegostoku, zostaj ąc powiatowym lekarzem. Tutaj o Ŝenił si ę i urodziło mu si ę dziecko. Jednak wskutek pomyłki aptekarza zmarła zarówno jego Ŝona, jak i dziecko. Łowicki załamał si ę i wyjechał z Białegostoku. Kupił las koło Nurczyka i zamieszkał w le śniczówce. Po wielu latach poprosił swego brata o oddanie jednego z synów na wychowanie. Był nim wła śnie Stanisław Jakub Łowicki, który sko ńczył szkoły w Białymstoku. Na staro ść Maciej Łowicki powrócił do praktyki lekarskiej, lecz ąc ludzi koło Milejczyc. W testamencie zapisał swój lat bratankowi. Ten po śmierci stryja sprzedał cz ęść lasu i kupił Dołubowo. 32 Włodek J . Dzieje zagłady ziemia ństwa .... , s. 273-282. 33 Tam Ŝe. 34 Tam Ŝe. 35 Tam Ŝe. 36 Tam Ŝe.

4 w Dołubowie i s ąsiednich wsiach poletka do świadczalne. Był te Ŝ organizatorem drobnej wytwórczo ści w regionie. Zorganizował chałupników w Dołubowie i ruszyła tu produkcja dywanów, obrusów, obi ć meblowych i innych z podlaskimi wzorami. Podobno Łowiccy fundowali równie Ŝ stypendia dla ubogich mieszka ńców Dołubowa 37 . Drugi z braci Łowickich miał si ę o Ŝeni ć na pocz ątku wrze śnia 1939 z pann ą Halin ą Choroszuch ą, córk ą architekta z Białegostoku. Do ślubu tego nie doszło, z powodu wybuchu wojny 38 . Sama miejscowo ść Dołubowo w okresie mi ędzywojennym była do ść du Ŝa, w 1921 roku w Dołubowie wsi notowano 65 domów i 313 mieszka ńców, w tym 18 prawosławnych i 1 ewangelika. W Dołubowie folwarku naliczono 6 domów i 159 mieszka ńców, wszyscy Polacy i katolicy. Istniała jeszcze osada Dołubowo Wyr ęby (kolonia) z 9 domami i 69 mieszka ńcami (3 prawosławnych) 39 . Dołubowo nale Ŝało w okresie mi ędzywojennym do gminy Grodzisk. St ąd pochodził nawet jeden z wójtów tej gminy, Jan Wasilewski, który pełnił urz ąd w latach 1927-1929 40 . W tym czasie istniała tu ju Ŝ stra Ŝ ogniowa 41 . W okresie mi ędzywojennym wybudowano szos ę z Dołubowa do Grodziska 42 . Planowo te Ŝ budow ę w pobli Ŝu lotniska wojskowego, na co wykupiono grunty od Łowickich. Według Ksi ęgi Adresowej Polski z 1929 roku istniała tu filia Spółdzielni Spo Ŝywców z Grodziska, działał młyn nale Ŝą cy do F. Sawickiego, istniał sklep spo Ŝywczy Franciszka Stuligrosza, stolarzem był J. Pot ęga 43 . W 1937 roku w Dołubowie powstał sklep spo Ŝywczy, nale Ŝą cy do Doli ńskiego (prawdopodobnie z Siemiatycz) 44 . W sierpniu 1939 roku obydwaj bracia Łowiccy, synowie Stanisława Jakuba Łowickiego, zostali zmobilizowani do wojska. Stanisław Łowicki słu Ŝył w 42 pułku piechoty w kompani karabinów ci ęŜ kich, jako podporucznik rezerwy. Walczył pod Andrzejewem i nast ępnie na Polesiu, gdzie trafił w r ęce sowieckie. Zim ą 1939/1940 Łowicki trzy razy pisał z obozu w Kozielsku. Zwłoki Stanisława Łowickiego zostały odnaleziony w Katyniu i jest on na li ście zamordowanych przez NKWD pod numerem 03629 45 . Jego brat Władysław równie Ŝ we wrze śniu został zmobilizowany i walczył w obronie Białegostoku. Nast ępnie ukrywał si ę w Białymstoku u rodziny narzeczonej i wrócił do Dołubowa. Tutaj nowa władza radziecka nakazała mu dzielenie ziemi folwarcznej mi ędzy okolicznych mieszka ńców. Niedługo potem został, wraz z wujem Romanem Czarkowskim, aresztowany. Starszego ju Ŝ Czarkowskiego władze zwolniły, natomiast Władysław został umieszczony w obozie dla polskich oficerów w Kozielsku. Spotkał si ę tam z bratem Stanisławem, o czym tamten pisał w swoich listach, jednak potem ich rozdzielono i los Władysława nie jest znany, najpewniej zgin ął w Katyniu, tak jak brat, lub te Ŝ jak przypuszcza Józef Włodek, został zastrzelony w czasie ucieczki 46 . Nie ma jego nazwiska na li ście katy ńskiej. Zaraz po wybuchu wojny Stanisław Jakub Łowicki (senior) wyprzedał zapasy zbo Ŝa i ryby ze stawów i wypłacił pracownikom folwarku pensje do kwietnia 1940 roku 47 . W czasie okupacji radzieckiej w Dołubowie stacjonował oddział wojsk sowieckich. Plebania i dwór zostały zaj ęte na kwatery. Chłopów z folwarku rozproszono po wiejskich zabudowaniach. Starsi pa ństwo Łowiccy zostali wysiedleni do Dołubowa Wyr ębów. Mieszkaj ąca we dworze rodzina pa ństwa Łowickich równie Ŝ została wysiedlona, na przykład Józefina z Łowickich Steckiewiczowa

37 Włodek J . Dzieje zagłady ziemia ństwa .... , s. 273-282. 38 Tam Ŝe. 39 Skorowidz miejscowo ści. ..., s. 20. 40 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. ...., s. 147. 41 Tam Ŝe, s. 152. 42 Tam Ŝe, s. 201. 43 Ksi ęga Adresowa. ..., s. 123. 44 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. ...., s. 204. 45 Włodek J . Dzieje zagłady ziemia ństwa ..... , s. 273-281. 46 Tam Ŝe. 47 Tam Ŝe.

5 zamieszkała w Smolugach. Brat Stanisława Jakuba Łowickiego, Władysław (dawny pracownik kopalni na Uralu) zmarł przed ko ńcem wojny 48 . Do Dołubowa przyjechała pani Choroszucha z Białegostoku i zabrała sw ą córk ę Halin ę, niedoszł ą Ŝon ę Władysława Łowickiego, zabrała te Ŝ ze sob ą niedoszłych te ściów córki 49 . W Dołubowie została tylko Łucja Łowicka, Ŝona Stanisława Łowickiego (juniora), która jako nauczycielka pozostała we wsi. Niestety nie otrzymywała pensji przez kilka miesi ęcy, poniewa Ŝ „ popłoch wojenny w Bielsku Podlaskim sprawił, Ŝe po tym wzgl ędem o nauczycielach z gminy Grodzisk zapomniano całkowici e” 50 . W ten sposób pani Łowicka i jej dzieci na jesieni 1939 roku zostali bez środków do Ŝycia. „ Na szcz ęś cie ludno ść wsi Dołubowa i wsi s ąsiednich pami ętała o swojej nauczycielce i dostarczała ró Ŝne produkty, g ąski, kury. Przynosili ludzie najbiedniejsi, którzy r ąbali drzewo opałowe i świadczyli ró Ŝne usługi tłumacz ąc Ŝe Pan Łowicki dawał im na przednówku, pszenic ę, ł ąkę na siano, kartofle, wi ęc ofiarujemy to wszystko Pani, dla jego dzieci” 51 . Łucja Łowicka mieszkała w Dołubowie do dnia 13 kwietnia. Dzie ń wcze śniej przybyła do niej siostra Anna Niepokólczycka wysiedlona z Kowla ze swoimi dzie ćmi. W nocy z 12 na 13 kwietnia obie siostry wraz z dzie ćmi zostały aresztowane i wywiezione do Kazachstanu. Łucja Łowicka miała trójk ę dzieci: Mari ę, Marka (zmarł w wieku 4 lat w Kazachstanie) i Jana. Łucja i jej dwoje dzieci w 1945 roku wrócili do kraju 52 . W Dołubowie w czasach radzieckich nie było sowchozu ani kołchozu, ziemi ę rozdzielono mi ędzy bezrolnych mieszka ńców. Stanisław Jakub Łowicki na jesieni 1939 roku złamał nog ę i poruszał si ę o kulach, mieszkał poza Dołubowem 53 . Niedługo po wej ściu Niemców (lato 1941) dawni pracownicy folwarczni przybyli do starego Łowickiego i poprosili, aby wrócił do swojego maj ątku i dalej nim zarz ądzał. Chłopi folwarczni i bezrolni z Dołubowa oddali grunty przydzielone przez Sowietów i znowu powstał maj ątek ziemski Dołubowo, z tym, Ŝe został upa ństwowiony przez Niemców i Łowicki zarz ądzał nim z ich ramienia. W tym czasie ponownie zaorano tereny przeznaczone dawniej na lotnisko wojskowe. Stanisław Jakub Łowicki zarz ądzał maj ątkiem, a jego Ŝona Maria zajmowała si ę ogrodem. W dniu 12 pa ździernika 1942 roku Stanisław Jakub Łowicki zmarł nagle, jego Ŝona opu ściła Dołubowo i przeniosła si ę do Białegostoku 54 . W Dołubowie zarz ądzał nast ępnie pan Jabło ński, uwa Ŝany za kuzyna Łowickich, jednak nie łączyły ich wi ęzy pokrewie ństwa. Ten Ŝe Jabło ński po pewnym czasie zapadł na jak ąś chorob ę umysłow ą i został zastrzelony przez Niemców. Kolejnym zarz ądc ą maj ątku był Kazimierz Jokisz, nast ępnie Stanisław Wołk, który doczekał tu wyzwolenia. Jesieni ą 1944 roku Dołubowo zostało doszcz ętnie rozparcelowane, a Wołka wywieziono do Ostaszkowa w Rosji 55 . W ten sposób sko ńczył si ę czas istnienia maj ątku ziemskiego Dołubowo, istniej ącego od XV wieku. W Dołubowie zabytkiem jest ko ściół pod wezwaniem św. Piotra i Pawłą. Pochodzi z lat 1902-1904. Jest w stylu neogotyckim. Fasada zwrócona na wschód. Murowany z cegły, nie tynkowany. Wybudowano go na planie prostok ąta, z czteroprz ęsłowym trójnawowym halowym korpusem. Wewn ątrz znajduj ą si ę arkady mi ędzynawowe ostrołukowe, sklepienie jest krzy Ŝowo Ŝebrowe na gurtach spływaj ących na filary. Okna ostrołukowe, w transepcie parzyste. Otwory drzwiowe zamkni ęte łukiem odcinkowym. Wyposa Ŝanie ko ścioła jest neogotyckie, wykonane w wi ększo ść przez warszawski zakład Józef Szpetkowski i spółka. Ołtarz główny pochodzi z 1910 roku. Ołtarze boczne z 1907 roku. Wewn ątrz znajduj ą si ę dwa konfesjonały, pochodz ące z Siemiatycz z 1744 roku. Ze starego ko ścioła zachowała si ę barokowa, drewniana chrzcielnica z

48 Tam Ŝe. 49 Włodek J . Dzieje zagłady ziemia ństwa ..... , s. 273-281. 50 Tam Ŝe. 51 Tam Ŝe. 52 Tam Ŝe. 53 Tam Ŝe. 54 Tam Ŝe. 55 Tam Ŝe.

6 1750 roku. Zachowała si ę te Ŝ monstrancja z około 1740 roku oraz kielichy z przełomu XVII i XVIII wieku. Zabytkowe s ą te Ŝ dzwony ko ścielne. Jeden barokowy z 1720 roku, drugi z 1774 i trzeci z 1903 roku 56 . Na dawnym cmentarzu ko ścielnym znajduje si ę nagrobek Wiktorii z Władczy ńskich oraz Ludwika Pie ńkowskiego z piaskowca i rze źbą Matki Boskiej z Dzieci ątkiem z 1905 roku 57 . Zabytkiem wsi jest ponadto dwór drewniany, zbudowany około 1912 roku, u Ŝytkowany przez szkoł ę. Do zabytków zalicza si ę te Ŝ kapliczki przydro Ŝne. Jedna z nich stoi przy ko ściele. Jest słupowa, murowana z cegły tynkowana, z półkolist ą nisz ą, nakryta dwuspadowym dachem. Druga z kapliczek usytuowana jest w pobli Ŝu dworu, datowana jest na rok 1918. Jest dwukondygnacyjna, w górnej cz ęś ci znajduje si ę nisza z rze źbą św. Jana Nepomucena o charakterze barokowym 58 .

Brzeziny-Janowi ęta

Nazwa tej miejscowo ści powstała od nazwiska tutejszych rycerzy Brzezi ńskich, których po białorusku zwano Berezynskij. Obecnie istnieje tylko wie ś Brzeziny Janowi ęta, lecz w przeszło ści istniały jeszcze oddzielne osady Brzeziny Nied źwiadki i Brzeziny Wytrykusy , jest to pozostało ść po okolicy szlacheckiej Brzeziny, czyli zespole osiedli zamieszkałych przez drobn ą szlacht ę. Brzeziny powstały zapewne w ko ńcu XV wieku. Była to niewielka osada drobnoszlachecka. Pierwsze dokumenty pisane o Brzezinach pochodz ą z 1523 roku. Wła śnie z tego roku zachował si ę dokument ksi ąŜę cy, w którym „ bielscy ziemianie Berezy ńskije otrzymali list na ziemi ę pozostał ą po stryju Andrzeju Berezy ńskim ”. List ten zapewne otrzymali rycerze Jan i Maciej lub ich potomkowie. Bardziej szczegółowe dane pochodz ą z 1528 roku i spisu podatkowego ziemi bielskiej. W tym czasie cała miejscowo ść Brzeziny Janowi ęta została zapisana, jako Seło Berezy ńskich Janowiat zemiane (patrz aneks), w tym czasie ziemia bielska nale Ŝała do Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego i st ąd nazwa pisana w j ęzyku ruskim, oficjalnym j ęzyku Ksi ęstwa 59 . W tej wsi mieszkało zaledwie dwóch rycerzy (prawdopodobnie z rodzinami), byli to Mikołaj Janowicz i Paweł Janowicz, zapewne bracia - potomkowie Jana 60 . W pobli Ŝu tej wsi istniała te Ŝ mała osada zwana Seło Berezy ńskoho Wytrykusza. Mieszkał tu tylko jeden szlachcic Mikołaj Ma ćkowicz, syn Macieja, który zapewne pełnił funkcj ę dozorcy ko ścielnego (zakrystian, świ ątnik, skarbny parafii), gdy Ŝ takich ludzi zwano wytrykusami. Istniała jeszcze jedna osada Seło Chrosia ńka Bere źnicka, zamieszkała przez dwie rodziny; Michała Janowicza i Jakuba Koska 61 . W parafii dołubowskiej istniały ówcze śnie w sumie cztery osiedla drobnoszlacheckie, zamieszkałe przez szlacht ę katolick ą, oprócz trzech osad Brzeziny była jeszcze osada Wojencza. W sumie, według przegl ądu pospolitego ruszenia z 1528 roku, mogły one wystawi ć 7 konnych je źdźców (z toie Parafei 7 koney) 62 . Tutejsi rycerze uczestniczyli w Ŝyciu politycznym Podlasia. W 1569 roku wi ększo ść rycerstwa bielskiego stawiała si ę w Bielsku i przysi ęgała wierno ść nowemu władcy, królowi polskiemu, w śród nich byli te Ŝ rycerze z Brzezin. W czasie spisu podatkowego z 1591 roku parafia dołubowska została spisana ł ącznie z parafi ą bra ńsk ą, według tego spisu we wsiach Malinowo i Brzeznicza uprawiano ówcze śnie 11 włók szlacheckich, czyli włók uprawianych własnor ęcznie przez szlacht ę, ponadto było tu 6 włók

56 Katalog zabytków. ..., s. 4-5. 57 Katalog zabytków. ..., s. 4-5. 58 Tam Ŝe. 59 Źródła Dziejowe, tom XVII/1, opisane przez A. Jabłonowskiego, Warszawa 1910, tom XVII/1, s. 222. 60 Tam Ŝe. 61 Tam Ŝe. 62 Tam Ŝe.

7 uprawianych przez chłopów poddanych, oraz o śmiu ogrodników (czyli zagrodników, ubogich chłopów), funkcjonował tu ponadto młyn 63 . W tych źródłach z drugiej połowy XVI wieku nie wyró Ŝniano poszczególnych cz ęś ci Brzezin, jednak w miar ę rozwoju wsi powstały ró Ŝne cz ęś ci osady, niektóre z nich nazwano ju Ŝ wcze śniej. W źródłach z XVII wieku pojawia si ę nowe osiedle zwane Brze źniki Małe , powstała ono w lesie zwanym Nied źwied źczyzna i st ąd od XVIII wieku zwano j ą Brzeziny Nied źwiadki. Była to niewielka osada, licz ąca zaledwie kilka zabudowa ń. Specyfik ą osiedli drobnoszlacheckich w tym okresie było to, Ŝe cz ęsto powstawały i równie cz ęsto zanikały. Na mapach z ko ńca XVIII wieku zaznaczono tylko jedn ą wiosk ę o nazwie Brzeziny, jednak dzieliła si ę ona na mniejsze cz ęś ci: Janowi ęta, Nied źwiadki i Wytrykusy. Słownik Geograficzny z ko ńca XIX wieku podaje jeszcze istnienie wsi Brzeziny Chrzczony, jest to jedyne źródło podaj ące tak ą wiosk ę, by ć mo Ŝe pod t ą nazw ą kryła si ę osada Nied źwiadki, która w tym czasie istniała, lecz Słownik z 1880 roku jej nie wykazywał 64 . Według danych z 1896 roku w Brzezinach Janowi ętach notowano 25 domów oraz 66 męŜ czyzn i 67 kobiet. Pobliska osada Brzeziny Nied źwiadki liczyła zaledwie 4 domy, 14 m ęŜ czyzn i 13 kobiet 65 . W dodatku do Słownika Geograficznego z pierwszych lat XX wieku podawano ju Ŝ tylko dwie wsie Janowi ęta i Nied źwiadki. W sumie miały one liczy ć 72 dziesi ęcin ziemi (1 dziesi ęcina około 1 ha). Nale Ŝały do gminy Grodzisk 66 , tylko te dwie osady dotrwały do XX wieku. W tym źródle nie wspomina si ę ju Ŝ Wytrykusów ani wsi Chrzczony. W tym okresie Nied źwiadki były ju Ŝ niewielkie i z czasem stały si ę cz ęś ci ą Janowi ęt. Spis powszechny z 1921 roku wyró Ŝnia Nied źwiadki oraz Janowi ęta, lecz spisano je ł ącznie, co świadczy o post ępuj ącym ł ączeniu si ę wsi. W sumie liczyły one ówcze śnie 31 domów i 168 mieszka ńców, wszyscy podali narodowo ść polsk ą i wiar ę katolick ą67 .

63 Tam Ŝe, s. 150. 64 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego . Tomy I-XIV, tom I, s. 417. 65 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk k. Siemiatycz, Grodzisk 2004, s. 129. 66 Słownik Geograficzny...., tom XV/1, s. 246. 67 Skorowidz miejscowo ści Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludno ści z dnia 30 IX 1921 roku, województwo białostockie,. Warszawa 1925, s. 25.

8

Dziadkowice

Pierwotnie obszar dzisiejszej gminy Dziadkowice nale Ŝał w wi ększo ści do ziemi drohickiej. Był to teren rywalizacji pomi ędzy Polsk ą, Mazowszem, Rusi ą i Litw ą. W XIII wieku liczne były pustosz ące najazdy Ja ćwingów. Ostatecznie w XIV stuleciu ziemia drohicka wraz z ziemi ą bielsk ą znalazły si ę w granicach Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego. Litwini jednak sami stali si ę celem najazdów Krzy Ŝackich. To niebezpiecze ństwo skłoniło Litwinów do szukania pojednania z niedawnymi wrogami, czyli Mazowszem i Polsk ą. Ksi ąŜę litewski Kiejstut wydał za m ąŜ swoj ą córk ę - Danut ę za ksi ęcia mazowieckiego Janusza I. Aktem z 1 wrze śnia 1391 Kiejstut nadał zi ęciowi ziemie: bielsk ą i drohick ą, które były prawie niezamieszkałe 68 . Ksi ąŜę Janusz sprowadzał tu liczne drobne rycerstwo z zachodnich rejonów Mazowsza (Ksi ęstwo Mazowieckie) oraz z Polski. Miało ono za zadanie strzec wschodnich rubie Ŝy pa ństwa. Wła śnie w tym czasie mo Ŝna si ę doszukiwa ć pocz ątków pierwszych osad na tym terenie. Zatem pierwszymi osadnikami byli głównie Polacy - Mazowszanie. Jednak na pocz ątku XV wieku nast ąpiły du Ŝe zmiany. Około 1416 roku ksi ąŜę litewski Witold zagarn ął ziemi ę bielsk ą oraz drohick ą, ponownie wł ączaj ąc j ą do Litwy. W ten sposób liczne grono polskiej szlachty znalazło si ę w granicach obcego dla nich pa ństwa, z innym ustrojem i nawet innym j ęzykiem urz ędowym. Ziemia bielska i drohicka nale Ŝały ówcze śnie do województwa trockiego. Mimo ponownego wł ączenia ziemi drohickiej do Litwy, ksi ąŜę ta litewscy nie zaprzestali sprowadzania osadników z Polski i Mazowsza. Powstawały nowe rycerskie osady po śród nielicznych wsi ksi ąŜę cych, zamieszkałych przez białoruskich prawosławnych chłopów. Nowym osadnikom brakowało katolickich ko ściołów, erygowali wi ęc nowe parafie. Wła śnie podczas zakładania tych parafii wspominano po raz pierwszy wiele wsi w tej okolicy. Trudno orzec, czy polskie osadnictwo w tym rejonie pochodzi z czasów ksi ęcia Janusza, czy dopiero z czasów panowania ksi ąŜą t litewskich. Nowi władcy nie dyskryminowali Polaków, wr ęcz przeciwnie. Polacy uzyskiwali od nich wysokie stanowiska i urz ędy na Podlasiu. Najlepszym przykładem s ą wła śnie Dziadkowice. W 1429 roku Stanisław zwany Dziadkiem otrzymał od ksi ąŜą t litewskich przywilej wójtostwa w Drohiczynie 69 . Posiadał zatem spory plac w tym mie ście, uzyskał cz ęść dochodów miejskich. Przyjmuje si ę, Ŝe jest to pierwsza wzmianka o Dziadkowicach. Stanisław Dziadek zapewne zało Ŝył tutejsze Dziadkowice, lecz mógł urodzi ć si ę w innych Dziadkowicach. Do tej pory na południowy-wschód od miejscowo ści Szadek, w pobli Ŝu dzisiejszej Zdu ńskiej Woli, istnieje miejscowo ść Dziadkowice (dawna ziemia sieradzka) 70 . W XV wieku była to wioska szlachecka i to zapewne wła śnie stamt ąd pochodził ów Stanisław. Świadcz ą o tym dane z erekcji parafii w tutejszych Dziadkowicach. Stanisław Dziadek otrzymał dochodowe wójtostwo w Drohiczynie i jego ród bardzo szybko zacz ął si ę bogaci ć. Syn Stanisława – Piotr z Dziadkowic postanowił podnie ść rang ę rodowej siedziby. W dniu 4 marca 1431 roku wspomniany Piotr wraz ze Stefanem z Oczyc ufundowali ko ściół w Dziadkowicach. Miał on wezwanie Boga Wszechmog ącego, Chwalebnej Matki Dziewicy Maryi, Wszystkich Świ ętych, św. Jakuba Starszego Apostoła i św. Floriana M ęczennika. Miejscowy

68 Maroszek J , Struktura osadnictwa rycerskiego i drobnoszlacheckiego dawnej ziemi bielskiej do ko ńca XVIII wieku [w:] Białostocczyzna , nr 1-2 z 2002 roku, s. 91. 69 Źródła Dziejowe.. .., s. 186. 70 Atlas historyczny Polski, województwo sieradzkiej i ł ęczyckiej w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1998.

9 pleban otrzymał 3 włóki ziemi, plac, ogrody i budynki. Rozpocz ęto budow ę pierwszej świ ątyni pod kierunkiem Chwalisława z Osmoli. Pierwszym plebanem został Jakub syn Mikołaja z Chodowa 71 . O tym, Ŝe pierwsi mieszka ńcy Dziadkowic mog ą pochodzi ć z Wielkopolski świadcz ą wła śnie powy Ŝsze dane. Wspomniany Stefan z Oczyc pochodził z parafii Nowe koło Kro śniewic w ziemi ł ęczyckiej, czyli równie Ŝ w Wielkopolsce (dzi ś Oczyce ju Ŝ nie istniej ą). Mikołaj z Chodowa wywodził si ę z Chodowa Wi ększego wsi na zachód od Kro śniewic (dzi ś siedziba urz ędu gminy). Zatem pierwsi osadnicy w tej okolicy pochodzili najpewniej z ziemi łeczyckiej i sieradzkiej. Z sąsiedniej okolicy, w stosunku do parafii Szadek (gdzie istniej ą Dziadkowice), pochodzili zapewne równie Ŝ Osmolscy, gdy Ŝ notowano tam miejscowo ść Osmolin 72 . Było to typowe dla ówczesnego rycerstwa, Ŝe jego przedstawiciele nadawali nazwy swoich rodowych wsi nowym osiedlom. Zapewne na pocz ątku XV wieku grupa rycerstwa z ziemi ł ęczyckiej i sieradzkiej przeniosła si ę na Podlasie. Otrzymali oni tutaj hojne nadania ziemskie, o których nie mogli marzy ć w przeludnionej Wielkopolsce. Zało Ŝyli nowe wioski, takie jak: Dziadkowice, Chodów (w pobli Ŝu Sokołowa Podlaskiego), Osmola i inne, nazwane na pami ątk ę swoich rodzinnych wsi. Wła śnie stamt ąd pochodzili pierwsi osadnicy w tej okolicy. Był to wyj ątek, poniewa Ŝ wi ększo ść okolicznych rodów szlacheckich wywodziła si ę z Mazowsza. Ta grupa rycerzy z Wielkopolski trzymała si ę razem, wspólnie erygowali w 1431 roku parafi ę w podlaskich Dziadkowicach. Wybór tej miejscowo ści na siedzib ę parafii świadczył o znaczeniu rodu Dziadków. W 1452 roku kapelanem w Dziadkowicach był ks. Jan. Na pocz ątku XVI wieku plebanem był ks. Maciej Biszewski. Za jego czasów w dniu 15 czerwca 1526 roku biskup łucki potwierdził przywileje i dziesi ęciny w Dziadkowicach. Odnowiono wtedy erekcj ę parafii i zmieniono jej wezwaniem na: T rójcy Przenaj świ ętszej, Wniebowzi ęcia NMP, św. Jakuba Starszego i Wszystkich Świ ętych 73 . Posiadaczem ziemskim w Dziadkowicach był miejscowy pleban, posiadaj ący 3 włóki ziemi. Pozostałe grunty nale Ŝały do Dziadkowskich, potomków Stanisława i Piotra. Mieszkało ich tu niewiele, najwy Ŝej kilka rodzin i nale Ŝeli do bogatej oraz utytułowanej szlachty. W zapiskach herbowych zapisano, i Ŝ Mikołaj [Dziadkowski] , ziemianin mielnicki, nabył 1540 r. Zwiadn ę, w 1541 r. został pods ędkiem mielnickim. Jan Dziatkowski na Dziatkowicach, wspólnie z synami: Jerzym i Wojciechem, procesuje Hornowsk ą 1542 r . Wojciech, syn Jerzego, pods ędek mielnicki 1580 r., Ŝonaty z Benign ą Raczkówn ą. Daniel na Dziatkowicach, podstaro ści mielnicki 1580 r. W nast ępnych latach wielu Dziadkowskich przeniosło si ę na Litw ę i Ukrain ę, uzyskali tam kilka urz ędów ziemskich 74 . AŜ do 1569 roku teren obecnej gminy Dziadkowice nale Ŝał do Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego, w ramach ziemi drohickiej. Wszystko zmieniło si ę na sejmie lubelskim w 1569 roku. Jeden z posłów z Podlasia powiedział wtedy: „ Bądzcie Wm ć nas pewni, Ŝeśmy s ą Wmci braci ą. Nie wątpiemy te Ŝ w tem, i Ŝ Wm ć pomo Ŝecie do tego i Ŝ to niewolnictwo litewskie b ędzie z nas zło Ŝone, gdy Ŝ my dla wolno ści polskich jeste śmy przystali ”75 . Na tym sejmie uchwalono słynn ą uni ę polsko - litewsk ą i zadecydowano o wł ączeniu do Korony Królestwa Polskiego Podlasia oraz Ukrainy. Szlachta podlaska zło Ŝyła przysi ęgę na wierno ść królowi polskiemu, a w akcie przysi ęgi wymienione s ą liczne nazwiska rycerzy z obecnej gminy. Od tej pory ziemie: bielska i drohicka tworzyły województwo podlaskie. Ziemie te dzieliły si ę na powiaty, a te na parafie. Z czasem z ziemi drohickiej wydzielono ziemi ę mielnick ą (Mielnik). Obecna gmina Dziadkowice le Ŝała dokładnie na styku tych trzech ziem. Wsie: Dziadkowice, K ąty, Lipiny, śurobice, Jasionówka, nale Ŝały do ziemi mielnickiej. W ziemi drohickiej znajdowały si ę

71 Serwis internetowy diecezji drohicza ńskiej/ Dziadkowice 72 Atlas historyczny Polski, województwo..... 73 Serwis internetowy diecezji drohicza ńskiej/ Dziadkowice. 74 Boniecki A, Herbarz ....- t. 5, str. 164: Dziatkowscy v. Dziadkowsc 75 Plewczy ński M , Szlachta podlaska w wojsku polskim [w:] Drobna szlachta Podlaska w XVI-XIX wieku , Białystok 1991, s. 22.

10 miejscowo ści: Zar ęby, Osmola, Wojence, Brzeziny, Smoluchy, Dołubowo, natomiast do ziemi bielskiej nale Ŝało Zamianowo. Wi ększo ść mieszka ńców Dziadkowic i okolic stanowiła drobna szlachta. W pozostałych rejonach Rzeczpospolitej nie istniały aŜ tak wielkie obszary zamieszkałe przez ubogich „panów braci”, zatem stawali si ę oni cz ęsto obiektem niewybrednych Ŝartów ze strony bogatszej cz ęś ci szlachty. W literaturze zachowało si ę wiele danych na ten temat. Profesor Maroszek zanotował na przykład nast ępuj ący zapis kronikarski wy śmiewaj ący szlacht ę podlask ą: -Fortuna szlachcica podlaskiego długa jak bicz, szeroka jak nó Ŝ, a gł ęboka a Ŝ do samego środka Ziemi. -szlachcic podlaski ma błotko i karaski -Bór-leszczyna wróbel-zwierzyna goł ębie-dobytek serwatka-napitek ryby-karaski Wiwat szlachcic podlaski! -Szlachcic podlaski z małej chałupki -Kiszka podlaska [przezwisko chudych szlachciców] -Gdzie idziesz do Tykocina, zaskar Ŝyć pana Marcina, Ŝe u mego syna wybił szyb ę z okna. Cho ć nie umiem czyta ć, ani pisa ć, ale królem mog ę zosta ć. -Cho ć łata na łacie, kłaniam si ę panie bracie, -Z kordem ale boso -Cho ć mam fortun ę szerok ą, ale dług ą, wysok ą i gł ębok ą. -Jak pies na jednej fortunie usi ądzie, trzyma ogon na drugiej 76 .

Synowie szlacheccy, z braku ziemi, zmuszeni byli opuszcza ć rodowe wsie i podejmowa ć prac ę u bogatszych s ąsiadów. Miasta, same ubogie, nie mogły ich przyj ąć , wielu udawało si ę wi ęc na puste obszary dawnej Rzeczpospolitej 77 . Poło Ŝenie ludno ści (szlacheckiej), która została na miejscu niewiele ró Ŝniło si ę od sytuacji chłopów. Nierzadko kilka rodzin mieszkało w jednej chacie. Szlachcice mieli jednak szans ę zmieni ć swój los. Przynale Ŝno ść do stanu uprzywilejowanego umo Ŝliwiała tym, którzy mieli szcz ęś cie i byli pracowici, doj ść do maj ątku i znaczenia. Jak pisze wspomniany ju Ŝ profesor Jerzy Wi śniewski: „st ąd we wsiach drobnoszlacheckich nast ępował ci ągły ruch, ci ągłe zmiany, jedni si ę bogacili, inni ubo Ŝeli by po pewnym czasie odzyska ć straty. Ksi ęgi ziemskie (....) pełne były od samego pocz ątku transakcji sprzeda Ŝy, zastawów, dzier Ŝaw nawet bardzo drobnych kawałków ziemi (płos, sznurów, klinów, smugów, ł ąk), zapisów długów, po Ŝyczek, czynszów itd. Jedni zbywali swe kawałki ziemi, inni skupywali je stopniowo lub od razu od kilku wła ścicieli. Ziemie wykupywane przez bogac ącego si ę s ąsiada zamieniały si ę w folwarczek lub odwrotnie, folwark wskutek działów i rozprzeda Ŝy zamieniał si ę w wie ś drobnoszlacheck ą. Przemiany w jedn ą lub drug ą stron ę powtarzały si ę w ci ągu wieków, zamieniaj ąc w cało ści lub cz ęś ciowo charakter wsi ”78 . Mimo braku zamo Ŝno ści w śród drobnych szlachciców, stanowili oni pełnoprawn ą warstw ę rz ądz ącą w Rzeczpospolitej. Mieli prawo uczestnictwa w sejmikach. Ka Ŝdy z tutejszych szlachciców przy odrobinie szcz ęś cia i sprytu, mógł si ę dorobi ć wielkiego maj ątku. Ka Ŝdy z nich mógł by ć nawet teoretycznie wybrany na króla (przodkowie Jana III Sobieskiego, czy Stanisława Augusta Poniatowskiego sami pochodzili z takich za ścianków). Przysługiwało im pełne prawo własno ści, inaczej ni Ŝ w śród chłopów. Z tego powodu grunty szlacheckie nigdy nie podlegały

76 Maroszek J , Struktura osadnictwa rycerskiego i drobnoszlacheckiego dawnej ziemi bielskiej do ko ńca XVIII wieku [w:] Białostocczyzna , nr 1-2 z 2002 roku, s. 66. 77 Tam Ŝe, s. 99. 78 Wi śniewski Jerzy, Pocz ątek i rozwój...... , s. 100.

11 ograniczeniom, jak grunty kmiece (chłopskie), gdzie pan wsi miał wpływ na podziały maj ątkowe. Dlatego te Ŝ gospodarstwa drobnoszlacheckie ulegały cały czas podziałowi, rzadko konsolidacji. Rozdrobnienie gruntów w tutejszych wsiach zostało zlikwidowane dopiero w XX wieku. Od czasów XV wieku do połowy XVII wieku panował pokój. Co jaki ś czas tylko przechodziły zarazy. Ludno ść Ŝyła we wzgl ędnym dobrobycie. Wszystko zacz ęło si ę zmienia ć w 1648 roku w zwi ązku z powstaniem Chmielnickiego na Ukrainie. Miejscowa ludno ść chłopska cz ęsto sympatyzowała z tym powstaniem. Zanotowano lokalne wyst ąpienia chłopskie, jednak najgorsze dopiero miało nadej ść . W 1653 roku w parafii dziadkowickiej szalała zaraza, która spowodowała śmier ć wielu mieszka ńców 79 . W 1655 roku weszły tu wojska szwedzkie (potop szwedzki). Ich pojawienie nie było jeszcze najgorsze. W ko ńcu kwietnia 1657 roku w rejony te zawitały wojska ksi ęcia Siedmiogrodu - Rakoczego. Był to sprzymierzeniec Szwedów, a jego wojsko trudno było nazwa ć wojskiem, była to zbieranina łotrów i pospólstwa, która narobiła najwi ęcej zniszcze ń w czasie tej wojny. Wojska Rakoczego wyspecjalizowały si ę paleniu i grabieniu mieszka ńców Rzeczpospolitej. W okolicy Drohiczyna Rakoczy „zabawił” przez dwa miesi ące, zostawiaj ąc niemal doszcz ętnie spalony Drohiczyn, wszystkie okoliczne wsie i miasteczka 80 . Miary nieszcz ęś cia dopełniły jeszcze wojska moskiewskie, grasuj ące tu na przełomie 1659 i 1660 roku. W dwa lata pó źniej pojawiła si ę jeszcze zaraza 81 . Jednak w tym samym czasie Dziadkowice stały si ę centrum handlowym. W 1661 roku w Dziadkowicach miejscowy pleban uzyskał zezwolenie na ustanowienie corocznych jarmarków 82 . Trudno ustali ć wła ścicieli ziemskich w Dziadkowicach w XVII wieku. Na pocz ątku tego Ŝ stulecia byli to zapewne jeszcze Dziadkowiccy. W drugiej połowie tego Ŝ stulecia byli by ć mo Ŝe Zaszcze ńscy, poniewa Ŝ dobroczy ńcą miejscowej parafii był Paweł Zaszczy ński, podstaro ści grodzki i podstoli mielnicki, który dnia 12 lutego 1699 roku uposa Ŝył hojnie miejscowy ko ściół. Jednak miejscowa świ ątynia była w złym stanie po licznych wojnach. W tym czasie władze ko ścielne zobowi ązały proboszcza ks. Wojciecha Kluzi ńskiego (1680-1710) do wystawienia nowej świ ątyni 83 . Około 1702 roku został wystawiony kolejny drewniany ko ściół, staraniem wspomnianego ks. Wojciecha Kluzi ńskiego. Na nieszcz ęś cie w kilka lat pó źniej, w czasie wojny północnej (1700- 1721) ko ściół ten został zniszczony. Według wizytacji z przełomu XVIII i XIX wieku świ ątynia ta „chyliła si ę ku ruinie” 84 . Na pocz ątku XVIII wieku Dziadkowice nale Ŝały do Stanisława W ąsowskiego, miecznika mielnickiego. Nast ępnie dobra te nale Ŝały do Łuniewskich, potem do Mikułowskich 85 . W Dziadkowicach mieszkali chłopi, brak danych o za ścianku szlacheckim. W ko ńcu XVIII wieku dobra trafiły w r ęce rodziny Uszy ńskich i były zapewne poł ączone z pobliskimi K ątami, równie Ŝ stanowi ącymi ich własno ść . Czasy Rzeczpospolitej szlacheckiej zacz ęły si ę ko ńczy ć wraz z powstaniem ko ściuszkowskim w 1794 roku. Powstanie upadło i rok później (1795) Rzeczpospolita uległa całkowicie rozbiorom. Dawna ziemia drohicka i mielnicka znalazła si ę pod panowaniem pruskim. Nie trwało to długo, w czerwcu 1807 roku wojska napoleo ńskie wypieraj ąc Prusaków i Rosjan. Jeszcze w tym samym roku utworzono Ksi ęstwo Warszawskie, jednak tereny obecnej gminy Dziadkowice weszły w skład Cesarstwa Rosyjskiego, o takim przebiegu granicy zadecydowali: car Rosji i cesarz Napoleon. Powstał wtedy obwód białostocki w granicach Rosji. Rosjanie początkowo zachowali s ądownictwo szlacheckie, na wzór tych z czasów I RP 86 . S ędzi ą powiatu

79 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. ...., s. 65. 80 Tam Ŝe. 81 Tam Ŝe, s. 66. 82 Maroszek J, Targowiska wiejskie .... ,s. 99. 83 Serwis internetowy diecezji drohicza ńskiej, Dziadkowice. 84 Tam Ŝe. 85 Katalog zabytków sztuki. ..., s. 9. 86 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk k. Siemiatycz, Dzieje ziemi i mieszka ńców, Grodzisk 2004, s. 95-97.

12 drohickiego w latach 1822-1831, w skład którego wchodziły ówcze śnie Dziadkowice, był Feliks Uszy ński, (1764-1853), dziedzic Dziadkowic 87 . W 1812 roku wojska napoleo ńskie wkroczyły do Rosji. W szeregi armii Napoleona masowo wst ępowała drobna szlachta z tych okolic, jednak Napoleon nie wł ączył obwodu białostockiego do Ksi ęstwa. Dodatkowo, zim ą 1812/1813, cesarz doznał kl ęski i musiał opu ści ć tereny dawnej Rzeczpospolitej. Ponownie wkroczyli tu Rosjanie. Ci wydali rejestr osób, które walczyły w armii napoleo ńskiej i ich maj ątki zostały skonfiskowane 88 . Wł ączenie obwodu białostockiego do Rosji spowodowało wł ączenie wielkiej rzeszy polskiej szlachty w granice pa ństwa carów. W Rosji nie istniała drobna szlachta i carowie postanowili zweryfikowa ć liczne grono polskiej szlachty. Ukaz carski z 19 listopada 1831 roku przyznawał prawa szlacheckie tylko tym, którzy otrzymali potwierdzenie szlacheckie przez Heroldi ę Senatu Rz ądz ącego w Petersburgu, pozostali byli zaliczani jako jednodworcy -mieszka ńcy wsi. Wi ększo ść nie miała odpowiednich dokumentów i funduszy. W ten sposób cała rzesza drobnej szlachty nie uzyskała praw szlacheckich, staj ąc si ę chłopami. Jednak mieli oni mo Ŝliwo ść „zapisania si ę do miast”, stawali si ę wi ęc mieszczanami. Dla szlachcica było to lepsze ni Ŝ by ć chłopem. St ąd wła śnie w wielu okolicznych wsiach w urz ędowych spisach wyst ępuj ą obok szlachty, chłopów równie Ŝ mieszczanie. Potomkowie dumnych rycerzy nie rezygnowali z uzyskania praw szlacheckich, ale nie było to łatwe. Na pocz ątku lat sze ść dziesi ątych XIX wieku 200 000 przedstawicieli szlachty podlaskiej (m ęŜ czyzn) nie było w stanie udowodni ć swoich praw szlacheckich 89 . Wa Ŝnym wydarzeniem w historii tych okolic był dzie ń 14 kwietnia 1839 roku - rz ąd carski zlikwidował wtedy ko ściół unicki w Imperium. Parafie unickie zostały zamienione na prawosławne. Unici, głównie chłopi, stali si ę „urz ędowo” prawosławnymi. Na pocz ątku XIX wieku dobra dziadkowickie nale Ŝały do rodziny Uszy ńskich. Za ich czasów wybudowano tu obecnie istniej ący ko ściół. Pochodzi on z 1802 roku. W historii parafii dziadkowickiej czytamy: Został wybudowany kosztem miejscowej szlachty i byłego proboszcza dziadkowickiego (1745 - 1791) ks. Wojciecha Jabło ńskiego. Pracami kierował ówczesny proboszcz (1791-1824) ks. Józef Krzy Ŝanowski (ur. 1751). W 1828 roku ks. Józef Michał W ąsowicz (ur. 1793), proboszcz dziadkowicki (1824-1834) zbudował chór oparty na czterech marmurowych kolumnach. Nowe organy ufundował ziemianin dziadkowicki - Feliks Uszy ński i jego Ŝona Marianna z Pie ńkowskich (ur. 1799). Nowy ko ściół dziadkowicki konsekrował dnia 23 lipca 1850 roku ks. Wacław śyli ński (1803-1863), biskup wile ński (1848-1856) 90 . W 1861 roku w ramach pa ństwa carskiego utworzono wołosti, okr ęgi - co ś na kształt dzisiejszych gmin. Były to pocz ątki samorz ądu w pa ństwie carów. Nale Ŝało do nich od kilkunastu do kilkudziesi ęciu miejscowo ści. W ramach tych okr ęgów płacono podatki, tworzono spisy ludno ści. Na czele takiej gminy stał naczelnik, wybierany przez mieszka ńców. Wybory odbywały si ę co trzy lata. Istniał urz ąd gminy, zajmuj ący si ę podatkami i sprawami porz ądkowymi. Przy takim urz ędzie istniała turma, czyli wi ęzienie 91 . W tym samym roku przeprowadzono uwłaszczenie ziemi dworskiej. Chłopi otrzymali ziemi ę na własno ść za wykupem. Reforma ta tylko w cz ęś ci dotyczyła okolic Dziadkowic, poniewa Ŝ du Ŝą cz ęść gruntów posiadała drobna szlachta. W styczniu 1863 roku wybuchło powstanie, zwane pó źniej styczniowym. Ziemie te nie nale Ŝały do Królestwa Polskiego, jednak równie Ŝ one zostały obj ęte powstaniem. Ludno ść polska wyst ąpiła przeciw zaborcy. Najwi ększ ą grup ę powsta ńców stanowili mieszka ńcy za ścianków szlacheckich. Była to wielka rzesza bezimiennych bohaterów, wielu z nich oddało Ŝycie. Du Ŝa ich

87 Serwis internetowy diecezji drohicza ńskiej, Dziadkowice. 88 Tam Ŝe. 89 Studia i materiały do dziejów Siemiatycz , pod. Red. H. Majeckiego, Warszawa 1989, s. 119-120. 90 Serwis internetowy diecezji drohicza ńskiej, Dziadkowice. 91 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk k. Siemiatycz, Grodzisk 2004, s. 128.

13 grupa została wywieziona na Syberi ę. Wielu Polaków dotkn ęły wtedy ró Ŝnego rodzaju represje. Tomasz Jaszczołt w opracowaniu historii gminy Grodzisk podaje okrutne sposoby walki z Polakami, równie Ŝ z cywilami, z tego okresu. Podobne historie miały zapewne równie Ŝ miejsce w okolicach Dziadkowic. Wielu mieszka ńców za ścianków szlacheckich zostało pozbawionych maj ątku. Najwi ęcej konfiskat w guberni grodzie ńskiej spotkało mi ędzy innymi wsie: Brze źnica, Zar ęby, Korzeniówka, Malinowo i Wojeniec92 . W czasie powstania styczniowego ko ściół w Dziadkowicach został zamkni ęty. We wszystkich opracowaniach mówi si ę o zamkni ęciu ko ścioła przez władze rosyjskie w ramach represji po powstaniowych, tak w istocie było, lecz za nim to nast ąpiło, ko ściół został zamkni ęty przez władze ko ścielne-katolickie. Tak przynajmniej wynika z zachowanych akt korespondencji władz carskich. Wszystko zacz ęło si ę wiosn ą 1863 roku, miała wtedy miejsce bitwa pod Siemiatyczami (luty) i nast ępnie bitwa pod Hornowem (maj). W akcj ę pomagania powsta ńcom wł ączył si ę miejscowy ksi ądz Cyprian Sieklucki. Latem lub jesieni ą 1863 roku rosyjskie władze wojskowe postanowiły aresztowa ć ksi ędza. Zapewne przybyły tu oddział carski wtargn ął do ko ścioła w czasie odprawiania nabo Ŝeństwa. Doszło do szamotaniny i ksi ądz Sieklucki został raniony w r ękę i aresztowany. Po tym zaj ściu dziekan bielski ks. Stanisław Włodkowski, demonstruj ąc sprzeciw wobec takim poczynaniom władz wojskowych i przelaniu krwi w ko ściele, kazał zamkn ąć ko ściół w Dziadkowicach. Władze rosyjskie nakazały otwarcie ko ścioła, lecz ksi ęŜ a byli nieugi ęci. Nabo Ŝeństwa odprawiano w kaplicy cmentarnej 93 . Naczelnik wojskowy powiatu bielskiego pisał do zwierzchników. „ W swej odezwie z 8 grudnia 1866 roku nr 2551 raczył W. J. Pan tak pisze Departament Spraw Duchowych Obcych Wyzna ń z 30 grudnia 1866 nr 2437 do jenerała gubernatora wile ńskiego przesła ć do Ministerstwa Spraw Wyznaniowych pro śbę gubernatora grodzie ńskiego o skasowanie ko ścioła w Dziatkowicach, powiat bielski, guberni grodzie ńskiej, który zamkn ął dziekan bielski ks. Stanisław Włodkowski wskutek przelanej krwi, gdy wojsko zraniło w r ękę ks. Cypriana Siekluckiego w czasie jego aresztowania. Wzi ąwszy pod uwag ę tak złowrogie czyny proboszcza parafii Dziadkowice, jak i miejscowego dziekana, w szczególno ści samowolne zamkni ęcie wzmiankowanego ko ścioła, które dokonało miejscowe duchowie ństwo rzymsko-katolickie po wspomnianym wypadku, a nast ępnie odmówiło otwarcia na powrót tego Ŝ ko ścioła, nie widz ę powodów przeszkadza ć do skasowania kościoła rzymsko-katolickiego w Dziatkowicach 94 . Po tym pi śmie gubernator wile ński dnia 9 stycznia 1867 roku polecił gubernatorowi grodzie ńskiemu zamkn ąć ko ściół. Dnia 17 marca 1867 (decyzja nr 227 ) gubernator grodzie ński powiadomił, i Ŝ zamkn ął ko ściół. W dniu 25 maja 1867 jenerał gubernator wile ński pisał do gubernatora grodzie ńskiego „ Nie znajduje przeszkód wzgl ędem przerobienia skasowanego ko ścioła katolickiego w Dziatkowicach na cerkiew prawosławn ą i u Ŝycie jej jako parafialnej dla parafii prawosławnej Ŝurabiackiej, upowa Ŝniam pana do wydania odpowiednich zarz ądze ń, a tak Ŝe do przekazania w u Ŝywanie słu Ŝby tej cerkwi gruntów jakie nale Ŝały do ko ścioła katolickiego w Dziadkowiacj z budynkami, które si ę tam znajduj ą95 . W efekcie tego wszystkiego w 1867 roku parafia dziadkowicka przestała istnie ć, jej mienie przekazano prawosławnym. Poszczególne wsie zostały przył ączone do s ąsiednich parafii, najwi ęcej do Bociek. Kto wie, mo Ŝe gdyby ksi ęŜ a nie zaprotestowali przeciw przelaniu krwi ks. Siekluckiego, to parafia istniała by nadal. Zamkni ęcia ko ściołów w tych okolicach nie były a Ŝ tak liczne po powstaniu styczniowym. Okres, od czasu powstania styczniowego do 1905 roku, był bardzo ci ęŜ ki dla mieszka ńców

92 Tam Ŝe, s.123. 93 Kubicki P, Bojownicy kapłani za spraw ę Ko ścioła i Ojczyzny w latach 1861-1915 , Sandomierz 1915, cz ęść II, tom IV, s. 17-18. 94 Tam Ŝe. 95 Tam Ŝe.

14 tych ziem. Po powstaniu władze przyst ąpiły do zbierania zaległych czynszów od chłopów, które nie były zbierane w latach powstania. Chłopi nie chcieli płaci ć i władze carskie wysyłały w teren wojsko, które sił ą zmuszało opornych do uiszczania „długu”. Maj ątki „buntowników”zostały zlicytowane 96 . Wielu mieszka ńców wysłano na Syberi ę. Zakazano kupowania ziemi przez Polaków (dekrety grudniowe). Ziemia mogła by ć przekazywana tylko rodzinie w spadku. Polakom nie wolno było kupowa ć gruntów, takie prawo mieli tylko Rosjanie. Katolicyzm nie mógł si ę swobodnie rozwija ć, szkoły były narz ędziem rusyfikacji. W urz ędach mo Ŝna było si ę porozumie ć tylko po rosyjsku. W Królestwie Polskim istniała pewna autonomia, natomiast te obszary były poło Ŝone bezpo średnio na terenie Rosji z wszelkimi tego konsekwencjami. Dziadkowice w tym czasie nie rozwiały si ę. Zamkni ęto parafi ę oraz istniej ącą tu niegdy ś stacj ę pocztow ą. Słownik Geograficzny z pocz ątku lat '80 XIX wieku informował: Dziatkowice, Dziadkowice, wie ś, powiat bielski, gubernia grodzie ńska. Była tu parafia katolicka dekanatu bielskiego i stacja pocztowa mi ędzy Bielskiem a Drohiczynem (...) 97 . Upadł równie Ŝ miejscowy maj ątek ziemski, własno ść Uszy ńskich. W ko ńcu XIX wieku dziedziczyli tu Marianna i Aleksander Uszy ńscy. Nast ępnie maj ątek przej ęła ich córka Bogusława śochowska. śochowska w 1899 roku sprzedała cało ść maj ątku Dziadkowice spółce chłopskiej zło Ŝonej z 9 chłopów i 1 „mieszczanina”. W momencie sprzeda Ŝy maj ątek liczył jeszcze 333 dziesi ęcin 98 . Spółka chłopska rozparcelowała grunty i powstały mniejsze gospodarstwa. W 1914 roku wybuchła I wojna światowa. W rok pó źniej wkroczyły tutaj wojska niemieckie. Przez obecn ą gmin ę przechodził front (sierpie ń 1915). Rosjanie ewakuowali si ę, zabieraj ąc ze sob ą wielu mieszka ńców, głównie urz ędników i prawosławnych W czasie walk rosyjsko-niemieckich znacznie ucierpiał miejscowy ko ściół (do 1915 roku cerkiew). Od jesieni 1915 roku zacz ęła si ę okupacja niemiecka. Była ona twarda i surowa, kraj był eksploatowany gospodarczo, jednak w tym czasie do szkół i urz ędów powrócił j ęzyk polski. Niemcy wycofali si ę st ąd jesieni ą 1918 roku. Powiat bielski został wł ączony do pa ństwa polskiego. Powstała wtedy gmina K ąty. Jej organizatorem był Wacław Malinowski z K ątów. Gmina ta obejmowała miejscowo ści: Andryjanki, Choroszczewo, Chronibry, Dziadkowice, Hornowszczyzna, Hornów, Jasienówka Mała, Jasienówka Stara, K ąty, Korzeniówka, Lipiny, Lubejski, Malewice, Osmola, Piotrowo, Piotrowo Krzywokoły, Wałki, Wygonów, śurobice 99 . Pokój trwał niedługo. W ko ńcu lipca 1920 roku weszły tu wojska bolszewickie, rozpocz ęło si ę tworzenie komitetów rewolucyjnych, jednak w połowie sierpnia bolszewicy zostali st ąd wyparci. W 1919 roku, po wielu latach, ko ściół w Dziadkowicach został zwrócony prawowitym wła ścicielom. Świ ątynia była bardzo zniszczona. Ponownej erekcji parafii dokonał w dniu 3 lutego 1920 roku, ks. abp Jerzy Matulewicz (1871-1927), biskup wile ński (1918-1925). Dzi ęki staraniom ks. Mikołaja Ikonowicza (1889-1937), proboszcza dziadkowickiego (1919-1930) i wydatnej pomocy parafian w latach 1919-1921 świ ątynia została odbudowana. W dniu 30 pa ździernika 1921 roku ko ściół został uroczy ście po świ ęcony 100 . W okresie mi ędzywojennym najwi ększym gospodarzem w Dziadkowicach był Daniel Pietruczak, posiadaj ący 53 ha 101 . W tym czasie Dziadkowice nie były zbyt rozwini ęte gospodarczo. Ksi ęga Adresowa Polski z 1929 roku notuje jedynie dwa sklepy spo Ŝywcze: J. Krakówki i Franciszka Porzezi ńskiego, istniał te Ŝ zakład szewski P. Marciniuka 102 . Jednak powoli miejscowo ść zyskiwała znaczenie. Znowu była o środkiem parafialny, od lat trzydziestych ponownie ustanowiono

96 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk k. Siemiatycz,...., s. 125. 97 Słownik Geograficzny.. ., tom II, s. 267. 98 Studia i materiały do dziejów Siemiatycz , pod. Red. H. Majeckiego, Warszawa 1989, s. 125. 99 Jemielity W, Podziały administracyjne powiatów bielskiego i siemiatyckiego , [w:] Studia Łom Ŝyńskie , tom XIII, s. 116. 100 Serwis internetowy diecezji drohicza ńskiej/ Dziadkowice. 101 Ksi ęga Adresowa. ...., s. 127. 102 Tam Ŝe.

15 tu urz ąd pocztowy. Ten wzrost znaczenia Dziadkowic przyniósł ustanowienie tu urz ędu gminnego, ale to dopiero w 1952 roku 103 . Od 1931 roku do gminy K ąty przeniesiono mi ędzy innymi wsie: Brzeziny Janowi ęta, Brzeziny Nied źwiadki, Woje ńce i Zar ęby 104 z gminy Grodzisk. Jednak ju Ŝ w 1934 roku gmina K ąty została zlikwidowana. Jej teren podzielono mi ędzy s ąsiednie gminy. Do gminy Grodzisk wł ączono miejscowo ści: śurobice, Jasienówka. Do gminy Milejczyce wł ączono Hornowszczyzn ę. Najwi ęcej miejscowo ści wł ączono do gminy Bo ćki: Dziadkowice, Hornowo, Malewice, K ąty, Osmola, Wojeniec i Zaniewo 105 . Według danych z 1921 roku w Dziadkowicach notowano 22 domy i 107 mieszka ńców, w tym 36 prawosławnych (32 z nich podało narodowo ść białorusk ą), mieszkało tu równie Ŝ 4 śydów 106 . W nast ępnych latach wzrastała liczba prawosławnych. W 1938 roku w Dziadkowicach mieszkały ju Ŝ 83 osoby wyznania prawosławnego 107 . W latach 1919-1921 ko ściół w Dziadkowicach został odbudowany po zniszczeniach wojennych. Remontowano go równie Ŝ w 1938 roku, nast ępnie w latach 1959 i 1983-1985. Jest to budowla barokowo-klasycystyczna. Ko ściół jest trzynanawowy. Prezbiterium jest wydzielone we wn ętrzu, zamkni ęte półkolist ą apsyd ą. Po bokach w przedłu Ŝeniach naw bocznych znajduj ą si ę piętrowe prostok ątne pomieszczenia skarbczyka i zakrystii. We wn ętrzu ko ścioła ściany dzielone s ą pilastrami. Podział nawy został dokonany trzema parami filarów. W nawie głównej znajduje si ę strop beczkowy, w bocznych płaski. Fasada jest trójosiowa, z których górna uj ęta jest parami pilastrów toska ńskich, zwie ńczona trójk ątnym ogzymsowanym naczółkiem. Dach jest dwuspadowy, nad apsyd ą wyokr ąglony, kryty blach ą miedzian ą. Ołtarz główny jest klasycystyczny, z pocz ątku XIX wieku, o czterech przy ściennych kolumnach, w zwie ńczeniu znajduj ą si ę rze źby kl ęcz ących aniołów. W polu głównym widnieje obraz Trójcy Świ ętej z 1920 roku malowany przez Ignacego Pie ńkowskiego. Do zabytków nale Ŝą te Ŝ liczne obrazy i feretrony. Zabytkowa jest barokowa monstrancja z pocz ątku XVIII wieku. Jest tu te Ŝ ornat z 1770 roku 108 . Do zabytków w Dziadkowicach nale Ŝy dzwonnica z 1849 roku, remontowana w latach 1984-1985. Jest ona klasycystyczna, murowana z cegły, tynkowana. Znajduje si ę w południowo- zachodnim naro Ŝniku cmentarza. Zbudowana na planie kwadratu. Dwukondygnacyjna uj ęta na naro Ŝach pilastrami toska ńskimi. W górnej cz ęś ci otwarta czterema półkoli ście zamkni ętymi przezroczami. Dach namiotowy kryty blach ą109 . Zabytkowe jest ogrodzenie z bram ą z 1860 roku - murowane, tynkowane. Brama jest zwie ńczona trójk ątnym szczytem w profilowanym obramieniu, z półkoli ście zamkni ętym przejazdem i furtkami po bokach 110 . Zabytkiem jest tak Ŝe kaplica cmentarna, zbudowana w 1826 roku z fundacji Uszy ńskich. W 1867 roku została zdemontowana i zmontowana jako kaplica cmentarna w śurobicach. W 1919 roku znowu przeniesiono j ą do Dziadkowic. Jest na planie wydłu Ŝonego o śmioboku z nowsz ą krucht ą od północy. Prezbiterium jest zwrócone na południe. Wn ętrze jest przykryte stropem. Dach wielopołaciowy, kryty gontem. Na kalenicy jest wie Ŝyczka na sygnaturk ę czworoboczna, nakryta gontowym daszkiem namiotowym 111 .

103 Jemielity W, Podziały administracyjne powiatów ,.....s. 132. 104 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. ...., s. 153. 105 Jemielity W, Podziały administracyjne powiatów...., s. 121-123. 106 Skorowidz miejscowo ści ..., s. 20. 107 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. ...., s. 179. 108 Katalog zabytków ..., s. 29. 109 Tam Ŝe. 110 Tam Ŝe. 111 Tam Ŝe.

16

Hornowo

Nazwa Hornowo jest pochodzenia białoruskiego, pochodzi od słowa horny, czyli górny. Hornowo nale Ŝy do jednej z najstarszych miejscowo ści na terenie gminy. Pierwsze dokumenty świadcz ące o istnieniu wsi pochodz ą ju Ŝ z 1443 roku ( Hornowo )112 . Jednak zapewne ludzie mieszkali tu ju Ŝ du Ŝo wcze śniej. Według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego z ko ńca XIX wieku mi ędzy Hornowem a Malewiczami znajduje si ę sze ść kurhanów 113 . By ć mo Ŝe były to pozostało ści dawnego osadnictwa. Zało Ŝycielami wsi byli rycerze zwani Hornami, pochodzili z okolic Brze ścia Litewskiego, gdy Ŝ tam istniała wioska o tej samej nazwie. Pierwsze dane o tym rodzie pochodz ą z 1477 roku kiedy to Mi śko Hornowski świadczy (....) przy zamianie dóbr Ilinicza 114 Hornowscy nie stanowili drobnej szlachty, lecz średniozamo Ŝny ród, który posiadał du Ŝe działy ziemi. Nawet teraz spogl ądaj ąc na mapy wida ć jak du Ŝe obszaru nale Ŝał do Hornowskich. Rozci ągał si ę na wschód i południowy wschód od obecnej wsi Hornowo, le Ŝą cej nad rzek ą, a Ŝ do obszaru obecnej wsi Hornowszczyzna. Nale Ŝały do nich równie Ŝ wsie Wałki, Lubiejki i Choroszczewo, był to wielki maj ątek ziemski. W 1528 roku wła ściciel wsi – Juri Hornowski wystawił na popis szlachty litewskiej 5 konnych je źdźców (jego krewniacy z okolic Brze ścia 12 je źdźców) 115 . Hornowscy piecz ętowali si ę herbem Korczak. Mieszkali tu jeszcze w połowie XVI wieku, kiedy to Jerzy, wła ściciel Hornowa i Chrzczonowa, zeznał 1534 r. zapis Ŝonie Poliksenie. Dokumenty wspominaj ą jeszcze nast ępuj ących rycerzy z tej wsi Szymon i Maciej, synowie Mikołaja, wła ściciele Hornowa 1542 r. Maciej, dziedzic Hornowa 1556 r .116 . W nast ępnych latach na skutek sprzeda Ŝy lub te Ŝ posagu Hornowo przechodzi na własno ść rodziny Suchodolskich. Spis podatkowy z 1580 roku zapisał: ślachetny Bartosz Suchodolski z cz ęś ci swojej Ornowa, Chorosczewa, z Wasków, Lubiejków, dał z włók osiadłych 13 i pół, po złotemu. Od jednego koła dorocznego, gr. 12 117 . Wynika z tego, Ŝe te du Ŝe dobra ziemskie nie były zagospodarowane, liczyły zaledwie 13 i pół włóki, lecz notowano tu młyn. Hornowscy przestali tu dziedziczy ć, lecz ród ten był znany pó źniej w całej Rzeczpospolitej. Pochodziło z niego wielu urz ędników ziemskich, głównie w Wielkim Ksi ęstwie Litewskim. Byli dziedzicami Łochowa i Ceranowa 118 . Hornowo nie stanowiło jednego zwartego maj ątku ziemskiego, istniało ich przynajmniej kilka, jeden wi ększy i kilka mniejszych. W XVII wieku Hornowo (wi ększa cz ęść ) przeszła na własno ść rodziny K ąckich z K ątów w pobli Ŝu Dziadkowic. W ich genealogii zapisano: Marcin, z miecznika, chor ąŜ y mielnicki 1647 r.,

112 Nazwy miejscowe Polski ...., tom III, Hornowo. 113 Słownik Geograficzny.. ., tom XV/1, s. 577. 114 Boniecki A , Herbarz.. .., t. 7, str. 343: Hornowscy h. Korczak . 115 Źródła Dziejowe.., s. 160. 116 Boniecki A , Herbarz.. .., t. 7, str. 343: Hornowscy h. Korczak . 117 Źródła Dziejowe. ..., tom XVII/1, s. 63. 118 Boniecki A , Herbarz.. .., t. 7, str. 343: Hornowscy h. Korczak .

17 umarł 1650 r. Synowie jego: Marceli i Samuel. Samuel został po ojcu chor ąŜ ym mielnickim 1650 roku i umarł w tym Ŝe roku. Marceli był w tym Ŝe czasie wła ścicielem Hornowa i Malewic 119 . Marceli K ącki lub jego spadkobiercy sprzedali Hornowo rodzinie Brodeckich herbu Jastrz ębiec. W ich genealogii czytamy: Jakób, syn niegdy Mikołaja, 1663 r. Wojciech, syn niegdy Jakóba, z Ŝoną, Dorot ą Jarzyniank ą, zeznali zapis 1677 r. Ten Ŝe Wojciech Kazimierz nabył wie ś Kąty Malewice, Hornowo, Lubiejki i Horoszczewo, Walki od K ąckiego 1688 r 120 . Z drugiej połowy XVII wieku pochodz ą te Ŝ dane na temat Stanisława Suchodolskiego (zm. 1674), dziedzica cz ęś ci wsi oraz Floriana Kossowskiego, bogatszego gospodarza, który posiadał „gromad ę chłopów” 121 . Byli to wła ściciele mniejszych maj ątków hornowskich. Jak wida ć Suchodolscy dziedziczyli tu ponad 100 lat (notowani od 1580). Brak danych jak długo maj ątek Hornowo i okoliczne wsie nale Ŝały do Brodeckich. W ko ńcu XVIII wieku wła ścicielami była ju Ŝ rodzina Dersevillów, zapewne pochodzili od zagranicznych oficerów. Przy ich nazwisku w Herbarzu Adama Bonieckiego zapisano: Józef, syn niegdy Adolfa Gustawa, sprzedał w 1788 r. Hornowo, w ziemi mielnickiej, Bobrownickiemu 122 . W pierwszej połowie XIX wieku Hornowo podzielone było mi ędzy drobn ą szlacht ę oraz wi ększ ą własno ść ziemsk ą. W 1838 roku oprócz działów drobnoszlacheckich notowano tu 6 maj ątków ziemskich o nazwie Hornowo. Najwi ększy z nich licz ący 38 dusz nale Ŝał do rodziny Obuchowiczów, pozostałymi wła ścicielami byli: Hilary Puniewski (18 dusz), spadkobiercy Pawła Glinki (17 dusz), spadkobiercy Andrzej Harmaty (15 dusz), spadkobiercy Antoniego Obuchowicza (8 dusz) oraz Leon Swierzbi ński (3 dusze) 123 . Warto wspomnie ć, Ŝe Hornowo było miejscem gdzie rozegrała si ę jedna z bitew powstania styczniowego. Tak opisuje to wydarzeniem S. Zieli ński: „ Druga cz ęść bielskiej organizacji [powsta ńczej] zbierała si ę w lasach dziatkowickich pod dowództwem Latkowskiego. Przeciw oddziałkowi temu generał-major Beklemiszew wyst ąpił z Kliszczel z 1 rot ą kozaków i napotkał Latkowskiego pod Hornowem. Powsta ńcy ukryli si ę za wałami w wybornej pozycji w lesie, przez 2 godziny wytrzymywali ogie ń moskiewski, raz po raz tylko odpowiadaj ąc celnymi strzałami z ukrycia, a Ŝ po 2 godzinnym strzelaniu Bekleniszew uznał za stosowne zaprzesta ć ognia, maj ąc 11 zabitych i prawie tylu Ŝ rannych, podczas gdy powsta ńcy w swej dogodnej pozycji nie ponie śli strat 124 . Miało to miejsce w dniu 2 maja 1863 roku. W ko ńcu XIX wieku w Hornowie było ju Ŝ 7 wi ększych maj ątków ziemskich obejmuj ących 838 dziesi ęcin. Najwi ększy maj ątek nale Ŝał do Jana Zawadzkiego (od 1861), który był dawnym porucznikiem wojsk carskich. W 1886 roku ten maj ątek przej ęły w spadku po nim Ewelina Zawadzka jego Ŝona, oraz Maria Szumska córka. W tym samym roku liczył on jeszcze 260 dziesi ęcin, jednak Zawadzka i Szumska stopniowo go rozparcelowały mi ędzy ró Ŝnych uŜytkowników, głównie chłopów. Na pocz ątku XX wieku pozostało ść tego maj ątku przej ął Petersbursko-Tulski Bank Ziemski i w 1904 roku ostatnie 180 dziesi ęcin w drodze licytacji kupiło 10 miejscowych chłopów jako wspóln ą własno ść 125 . Inny z miejscowych maj ątków nale Ŝał w ko ńcu XIX wieku do Bronisława Dobrogowskiego (szlachcica), liczył 130 dziesi ęcin. W 1908 roku ten maj ątek został sprzedany przez Ŝon ę i dzieci Dobrogowskiego czterem chłopom z powiatu brzeskiego126 . W 1878 roku maj ątek 113 dziesi ęcin w Hornowie kupił na licytacji Józef Gabrielewski (urz ędnik pa ństwowy). W 1888 roku owe 113 dziesi ęcin za po średnictwem Banku Wło ścia ńskiego

119 Boniecki A, Herbarz... ., t. 9, str. 371: Kąccy v. K ątscy 120 Boniecki A, Herbarz. ...., t. 2, str. 124: Brodeccy h. Jastrz ębiec 121 Laszuk A, Ludno ść województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku , Warszawa 1999, s. 24. 122 Boniecki A, Herbarz.. ..., t. 4, str. 262: Dersevil 123 Studia i materiały do dziejów Siemiatycz, pod. Red. H. Majeckiego, Warszawa 1989, s. 123-124 124 Bitwy i potyczki 1863-1864, opracował S. Zieli ński, Repperswil 1913, s. 323. 125 Studia i materiały do dziejów ..... , s. 123-124. 126 Tam Ŝe.

18 sprzedał spółce chłopskiej z Hornowa 127 . Po Dymitrze Harmacie (szlachcic) zmarłym w 1875 roku maj ątek (112 dziesi ęcin) przej ęła jego siostra Maria Harmatowa. Od 1889 roku ten maj ątek był dzier Ŝawiony przez Franciszk ę Kry ńsk ą (szlachciank ę), ona to przej ęła ten maj ątek po śmierci Harmatowej i w 1904 roku wystawiła go na licytacji. Kupił go Bank Wło ścia ński i nast ępnie sprzedał spółce chłopskiej 128 . Zatem na przełomie XIX i XX wieku dawne maj ątki hornowskie zostały wyprzedane spółkom chłopskim, które podzieliły grunty mi ędzy swoich członków. W ten sposób obok dawnej wsi Hornowo powstały liczne kolonie. Wokół koloni wytyczono nowe drogi, które miały regularne kształty. W ten sposób powstała rozległa wie ś w kształcie zbli Ŝonym do współczesnego, z typowo kolonijn ą rozrzucon ą zabudow ą. Wobec rozległo ści wsi istniała potrzeba nazwania jej poszczególnych cz ęś ci. Tu Ŝ po pierwszej wojnie światowej wyró Ŝniano ju Ŝ śuniewo (zapis ówczesny Zuniewo) . Natomiast dopiero po II wojnie zacz ęto wyró Ŝnia ć urz ędowo Zaporo śle, chocia Ŝ osadnictwo istniało tu ju Ŝ wcze śniej. W 1921 roku w Hornowie notowano 81 domów i 489 mieszka ńców, w tym 64 prawosławnych i 17 śydów 129 . W okresie mi ędzywojennym nie było tu ju Ŝ wi ększych maj ątków ziemskich, jednak Ksi ęga Adresowa Polski wymienia Ignacego Szmurło, posiadaj ącego 58 ha 130 . Hornowo w tym czasie było du Ŝą rozwini ętą gospodarczo miejscowo ści ą. W Hornowie notowano cegielni ę nale Ŝą cą do A. Borysiewicza. Cie ślą we wsi był Drabiuk, felczerem W. Bajena-Tatarczuk. Działał tu równie Ŝ felczer weterynarii S. Sowa. Działało spółdzielcze Kółko Rolnicze oraz Stowarzyszenie Spo Ŝywców Powiatu Bielskiego. Istniały dwa zakłady kowalskie: A. Kaczy ńskiego i P. Kołeckiego. Usługi krawieckie wykonywali: Okłata i Pozna ński. Sklepy spo Ŝywcze prowadzili: A. Bystra ński i I. Niewiarowski. Istniał zakład stolarski B. Tatarczuka i szewski B. Leonczuka 131 .

Hornowszczyzna

W drugiej połowie XIX wieku maj ątki ziemskie Hornowo były parcelowane mi ędzy spółki chłopskie. W ten sposób powstały liczne kolonie chłopskie (Zaporo śle, śuniewo). W Hornowie istniały te Ŝ działy, nale Ŝą ce do drobnej szlachty, która utrzymała swoje działy ziemi. Wła śnie ten rejon, w odró Ŝnienia od „chłopskich kolonii”, zwano Hornowszczyzną. Pierwszy raz nazwa ta wymieniana jest w dokumentach z lat 1878-1886 132 . Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1900 roku zapisał: Hornowszczyzna - okolica [szlachecka], powiat bielski, gubernia grodzie ńska, gmina Siemiatycze, 33 wiorsty od Bielska, 84 dziesięciny 133 . We wsi Hornowszczyna w 1921 roku było 19 domów i 124 mieszka ńców, w tym 27 prawosławnych 134 .

Jasienówka

Jasienówka została zało Ŝona w XVII wieku jako osiedle drobnej szlachty. U Ŝywano te Ŝ innej nazwy wsi – Gęsikowina. Pierwsze dane o jej istnieniu pochodz ą z 1673 roku i ówczesnych

127 Tam Ŝe. 128 Studia i materiały do dziejów Siemiatycz , pod. Red. H. Majeckiego, Warszawa 1989, s. 123-124 129 Skorowidz miejscowo ści.. ., s. 20. 130 Ksi ęga Adresowa...... , s. 127. 131 Tam Ŝe. 132 Nazwy miejscowe Polski ...., tom III, s. 492. 133 Słownik Geograficzny ...... , tom XV/1, s. 577. 134 Skorowidz miejscowo ści. ..., s. 20.

19 spisów podatkowych ( Jasionowka) 135 . Mieszkała tu pewna grupa drobnej szlachty. Zarejestrowano wtedy nazwisko podatnika Łukasza Zaszczy ńskiego, który „ ułomny (...) na ło Ŝu le Ŝą cy dano jednak [podatek] ”136 . Według danych z przełomu XIX i XX wieku wioska liczyła 112 dziesi ęcin ziemi uprawnej i nale Ŝała do gminy Siemiatycze 137 . W okresie mi ędzywojennym Jasienówka dzieliła si ę na dwie cz ęś ci Jasienówk ę Mał ą i Star ą. Pierwsza z nich liczyła 6 domów i 34 mieszka ńców, druga 10 domów i 74 mieszka ńców. W sumie mieszkało w nich 10 prawosławnych, pozostali to byli katolicy 138 .

Kąty

Kąty s ą notowane od 1528 roku. W tym Ŝe roku na przegl ądzie rycerstwa ziemi bielskiej stawili si ę rycerze ze wsi Kuty. Miejscowo ść ta nale Ŝała do ziemi mielnickiej. W tym czasie K ąty stanowiły niewielk ą miejscowo ść drobnoszlacheck ą139 . Równie Ŝ w ko ńcu XVI wieku była to miejscowo ść drobnoszlachecka. Spis podatkowy z 1580 roku podaje, i Ŝ podatek oddał z tej wsi (Kąnthi ) „ ślachetny Stanisław, niegdy Janów, z braci ą sw ą, dał z włóki ziemskiej, gr. 15 ”. Miejscowa szlachta sama uprawiała swoje działy ziemi 140 . Zamieszkuj ąca t ę miejscowo ść szlachta przyj ęła nazwisko K ącki. Według Herbarzy ju Ŝ w 1484 roku Grzegorz i Jan z K ąt otrzymali od ksi ęcia Konrada Mazowieckiego las zwany Połazie . W 1542 roku Jan K ącki był współdziedzicem K ąt i Galewic, natomiast jego syn Feliks dziedziczył w tych wsiach w ko ńcu XVI wieku. Jego z kolei synami byli: Stanisław, Maciej, Jan i Mikołaj. Notowani s ą w 1598 roku 141 . W XVII wieku niektórzy K ąccy doszli do pewnego znaczenia na Podlasiu. Marcin K ącki został w miecznikiem mielnickim, nast ępnie w 1647 chor ąŜ ym mielnickim. Zmarł w 1650 roku. Jego synami byli Marceli i Samuel. Ten ostatni odziedziczył po ojcu (w 1650 roku) urz ąd chor ąŜ ego mielnickiego, lecz zmarł jeszcze w tym samym roku. Jego brat Marceli w tym czasie dziedziczył na cz ęś ciach K ąt, Malewic i Hornowa 142 . Równie Ŝ w nast ępnych latach K ąccy posiadali działy w K ątach oraz w kilku s ąsiednich wsiach. Jednak w drugiej połowie XVII wieku ród ten zubo Ŝał i zacz ął wyprzedawa ć swoje maj ątki. Cz ęść K ątów, a mo Ŝe nawet cało ść kupił Brodecki herbu Jastrz ębiec, świadczy o tym zapis „ Wojciech [Brodecki], syn niegdy Jakóba, z Ŝon ą, Dorot ą Jarzyniank ą, zeznali zapis 1677 r. Ten Ŝe Wojciech Kazimierz nabył wie ś K ąty Malewice, Hornowo, Lubiejki i Horoszczewo Walki od Kąckiego 1688 r. 143 Od tego czasu miejscowo ść K ąty była ju Ŝ jednym du Ŝym maj ątkiem ziemskim. W ko ńcu XVIII wieku wła ścicielem tych dóbr została mo Ŝna rodzina Uszy ńskich. W pierwszej połowie XIX wieku wła ścicielem K ątów był Feliks Uszy ński, był on s ędzi ą powiatu drohickiego 144 . W drugiej połowie XIX wieku maj ątek K ąty nale Ŝał ju Ŝ do rodziny Malinowskich, wspomina o tym Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego , który zapisał: Kąty - wie ś i dobra, powiat bielski, gubernia grodzie ńska, gmina Siemiatycze, 30 wiorst od Bielska. Wie ś ma 150 dzisi ęcin. Dobra Malinowskich, 422 dz. Była tu stacja pocztowa. Ludno ść wsi polska 145 . Zatem w tym czasie była to spora osada ze stacj ą pocztow ą. Mieszkała tu grupa chłopów, dawnych

135 Nazwy miejscowe. ..., tom IV, s. 114. 136 Laszuk A, Ludno ść województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku , Warszawa 1999, s. 22. 137 Słownik Geograficzny.. .. ,tom XV/2, s. 10. 138 Skorowidz miejscowo ści. ..., s. 20. 139 Źródła Dziejowe ...., tom XVII/1, s. 186. 140 Tam Ŝe, s. 63. 141 Boniecki A, Herbarz... ., t. 9, str. 371: Kąccy v. K ątscy 142 Boniecki A, Herbarz... ., t. 9, str. 371: Kąccy v. K ątscy 143 Boniecki A, Herbarz. ...., t. 2, str. 124: Brodeccy h. Jastrz ębie 144 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. ...., s. 96. 145 Słownik Geograficzny. ..., tom XV/2, s. 69.

20 poddanych Malinowskich, była to ludno ść polskiego pochodzenia. W K ątach dziedziczył Karol Malinowski, nast ępnie Jan Malinowski, po nim na pocz ątku XX wieku dobra te obj ęło rodze ństwo Ewa i Wacław Malinowscy 146 . Wacław Malinowski był przywódc ą ludno ści w tej cz ęś ci Podlasia. To wła śnie on w dniu 10 stycznia 1918 roku wystosował pismo do Rady Regencyjnej w Warszawie nast ępuj ącej tre ści: Podlasianie zabu Ŝni ziemi Drohickiej i Bielsiej, czyni ąc zadość nieodpartej potrzebie rozumu i serca, spiesz ą zło Ŝyć wam, Dostojni Panowie, zapewnienie najgł ębszej czci i kornego hołdu, nale Ŝnych pierwszej Władzy Zwierzchnej zmartwychwstaj ącego pa ństwa polskiego. Ten nasz hołd powinny racz, Najja śniejsza Rado, przyjąć zarazem jako zdokumentowanie gor ącego pragnienia oraz niezłomnej nadziei, Ŝe Podlasie nasze- to bezspornie historyczne Polski dziedzictwo - wł ączone niebawem b ędzie do składu tej cało ści politycznej, nad któr ą si ę Wasza, Najdostojniesi, najwy Ŝsza rozci ąga władza i Ŝe tem samej danem nam b ędzie - dałby Bóg najrychlej - wzi ąć czynny współudział w twórczej pracy budownictwa pa ństwowego 147 . Do pisma doł ączone były podpisy 55 znacznych osób z wielu wsi w tym rejonie Podlasia. Pismo miało zaakcentowa ć polsko ść Podlasia i d ąŜ enie tutejszej ludno ści do wł ączenia do Polski, bowiem region ten le Ŝał od 1807 roku w pa ństwie rosyjskim i były głosy, aby tak pozostało 148 . St ąd wła śnie wzi ął si ę powy Ŝszy apel. Warto wspomnie ć posta ć Wacława Malinowskiego, gdy Ŝ był on nie tylko przywódc ą ludno ści polskiej w czasie wł ączania tych rejonów do II RP, ale te Ŝ został w 1922 roku wybrany na senatora Rzeczpospolitej. Urodził si ę w 1864 lub 1867 roku w Grodnie i tam te Ŝ si ę kształcił (gimnazjum), studiował filozofi ę w Petersburgu i Dorpacie (obecnie Estonia). Nast ępie przyjechał do K ątów do rodzinnego maj ątku i tu zaj ął si ę prac ą społeczn ą i narodow ą. Po 1905 roku uczestniczył w pracach Grodzie ńskiego Towarzystwa Rolniczego. Brał udział w przygotowaniach do Dumy rosyjskiej (wybrano wtedy polskich posłów). W czasie okupacji niemieckiej (1915-1918) Malinowski nie mógł opuszcza ć K ątów. W 1918 i 1919 roku wł ączył si ę w prace nad ustanowieniem polskiej władzy w tym terenie, czego efektem był wy Ŝej wymieniony list. Organizował równie Ŝ wybory do Sejmu Ustawodawczego w 1919 roku. Nast ępnie był członkiem Rady Gminy K ąty (ustanowienie gminy K ąty by ć mo Ŝe te Ŝ było jego zasług ą). Wybrano go do Rady Powiatowej. Działał w Bielskim Towarzystwie Rolniczym. Nale Ŝał do Stronnictwa Narodowego i w 1922 roku, z ramienia organizacji ziemia ńskich, został wybrany senatorem. Funkcj ę senatora pełnił do 1928 roku. W tym czasie cały czas gospodarował w maj ątku K ąty, uwa Ŝano go za rzetelnego i porz ądnego człowieka. Inni ziemianie zarzucali mu tylko, Ŝe był „zbyt ksiąŜ kowym” rolnikiem 149 . Sama miejscowo ść K ąty stała si ę po wojnie siedzib ą urz ędu gminy. W 1921 roku w tej miejscowo ści notowano 26 domów i 136 mieszka ńców, w tym 1 prawosławnego. W miejscowym folwarku było w tym czasie 5 domów i 89 mieszka ńców, w tym 10 prawosławnych 150 . Miejscowo ść K ąty w okresie mi ędzywojennym nie była rozwini ęta gospodarczo. Brak danych o rzemie ślnikach, czy zakładach przemysłowych. Głównym pracodawc ą był miejscowy folwark, licz ący prawie 400 ha 151 . Zabudowania folwarczne usytuowane były na południowo-wschodnim kra ńcu wsi. Wacław Malinowski miał dwie córki, starsza zmarła jako dziecko i prze Ŝyła tylko Wanda Malinowska. W 1933 roku uko ńczyła wydział rolny na SGGW. To wła śnie ona obj ęła maj ątek K ąty po śmierci ojca na kilka lat przed wybuchem II wojny światowej 152 . Po wybuchu wojny Wanda Malinowska wraz z matk ą pozostały w K ątach. Po zaj ęciu tych

146 Studia i materiały do dziejów Siemiatycz , pod. Red. H. Majeckiego, Warszawa 1989, s. 124/. 147 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. ...., s. 144. 148 Tam Ŝe. 149 Włodek J, Dzieje zagłady ziemia ństwa. ..., s. 312-314. 150 Skorowidz miejscowo ści.. ., s. 20. 151 Ksi ęga Adresowa ....., s. 127. 152 Włodek J, Dzieje zagłady ziemia ństwa. ..., s. 312-314.

21 terenów przez Armi ę Czerwon ą i ustanowienie granicy na Bugu, Wanda pomagała tym, którzy chcieli uciec ze strefy radzieckiej do niemieckiej. Przez zamarzni ęty Bug przeprowadziła szereg osób, w tym słynn ą pisark ę Mari ę Rodziewiczówn ę. Podczas jednej z takich wypraw załamał si ę lód i Wanda Malinowska wpadła do wody, zmarła wkrótce potem na zapalenie płuc 153 . W K ątach pozostała tylko wdowa po senatorze Malinowskim. Brak danych jak radziła sobie w czasie okupacji radzieckiej, jednak prze Ŝyła j ą przy pomocy miejscowej ludno ści i mieszkała przez jaki ś czas (rok 1941) w Dołubowie. Po wkroczeniu Niemców (lato 1941) przeniosła si ę do Kąt i tam te Ŝ zmarła przed ko ńcem okupacji. Pogrzebem zaj ął si ę ówczesny zarz ądca maj ątku Ślązak - Franciszek Wieczorek. Przed śmierci ą senatorowa Malinowska zapisała K ąty jakiemu ś zgromadzeniu zakonnemu. Urz ąd Ziemski w Bielsku próbował w 1944 roku uratowa ć ten maj ątek przed parcelacj ą, gdy Ŝ ziemia klasztorna nie podlegała dekretowi o reformie rolnej. Z ramienia Urz ędu Ziemskiego zarz ądzał maj ątkiem in Ŝ. Stefan Łab ęcki, lecz został on aresztowany przez NKWD i wywieziony na Syberi ę. Znalazł si ę w Ostaszkowie nad jeziorem Seniger (łagier nr 45) i co ciekawe spotkał tam.... Franciszka Wieczorka, poprzedniego zarz ądc ę maj ątku, tyle Ŝe z ramienia Niemców. Wieczorek i Łab ęcki zostali zwolnieni w lutym 1946 roku. Obydwaj pracowali potem w pa ństwowym instytucjach rolniczych 154 . Natomiast K ąty zostały przez władz ę PKWN wywłaszczone i rozparcelowane tu Ŝ po zako ńczeniu wojny 155 .

Korzeniówka

Korzeniówka istniała ju Ŝ w XV wieku. Akta ziemskie drohickie z 1474 roku wspominaj ą Piotra Korzeniewskiego oraz Pawła i Tomasza z Korzeniówki 156 . W 1569 roku w Drohiczynie i Bielsku szlachta podlaska przysi ęgała nowemu władcy, królowi polskiemu. Z tych uroczysto ści zachowały si ę dokumenty opisuj ące poszczególnych rycerzy i miejsce ich pochodzenia. W śród szlachty byli te Ŝ ci z Korzeniowki. W czasie spisu podatkowego z 1580 roku dziedziczył tu Mikołaj, który oddał podatek z 2 włók ziemskich 157 . Co ciekawe mieszkali tu wytwórcy alkoholu. W tym samym czasie podatek zwany czopowe zapłaciła w tej wsi Dorota Korzeniewska od „ warów 3, po gr. 10, zł 1. ”158 . Z tej wsi wywodzi si ę ród Korzeniowskich alias Korzeniewskich herbu Nał ęcz. Istniały jednak jeszcze inne rody o tym samym nazwisku i herbie ale pochodz ący z innych ziem Rzeczpospolitej. Trudno wi ęc wszystkich okre śli ć, Ŝe pochodzili wła śnie st ąd. Jednak wielu z nich mo Ŝna jednoznacznie okre śli ć jako pochodz ących z tej Korzeniówki. Byli to na przykład: Wojciech Korzeniewski, pisarz ziemski mielnicki 1534 roku. Wojciech Korzeniewski, burgrabia drohicki 1598 roku 159 . Ponadto Jan Korzeniowski, dziedzic cz ęś ci Korzeniówki, z Anny Osmólskiej, miał synów: Marcina, ur. 1682 r. i Mateusza, ur. 1684 r. (metr. w Dziatkowicach). Marcin, o Ŝeniony z Barbar ą Kossowsk ą, miał dzieci: Jana Gwalberta, ur. 1708 r., Piotra, ur. 1709 r., Pawła ur. 1711 r., Maryann ę, ur. 1712 r., Andrzeja, ur. 1717 r. i Michała, ur. 1720 r. (metr. w Dziatkowicach). Z nich: Michał za ślubił 1-o v. 1753 r. w Zarembach Ew ę Lipi ńsk ą, a 2-o v. 1765 roku Rozali ę Zarembiank ę i umarł 1782 r.. Andrzej za ślubił 1743 r. Maryann ę Zarembiank ę, córk ę Dionizego, wdow ę po Józefie Dobrogowskim i pozostawił z niej: Tomasza, ur. 1743 roku, Antoniego, ur. 1744 roku, o Ŝenionego z Katarzyn ą Zarembiank ą, Maryann ę, wydan ą 1763 r. za Piotra Kry ńskiego, Rozali ę, Ŝon ę Krzysztofa

153 Tam Ŝe. 154 Tam Ŝe. 155 Tam Ŝe. 156 Nazwy miejscowe ...., tom V, s. 154. 157 Źródła Dziejowe ..., s. 63. 158 Tam Ŝe. 159 Boniecki A, Herbarz.. .., t. 11, str. 224: Korzeniowscy v. Korzeniewscy h. Nał ęcz

22 Lipi ńskiego 1770 r., Stanisława, ur. 1752 r. i Andrzeja, ur. 1754 r 160 . (....) Adam Korzeniowski, syn Jana, o Ŝenił si ę 1670 r. w Dziatkowicach z Ann ą Wi ńsk ą, córk ą Macieja i pozostawił z niej synów, urodzonych w Korzeniówce: Krzysztofa 1680 r., Andrzeja 1683 r., Marcina 1690 r. i Bła Ŝeja 1696 r. Z nich Marcin, zmarły 1767 r., z Ŝony Maryanny, miał syna Kaspra, ur. 1718 r. w Korzeniówce, zmarłego 1775 r., po którym, z Kunegundy Zarembianki dzieci: Franciszek, ur. 1750 r., Antoni Norbert, ur. 1753 r., Jan, ur. 1756 r., Konstanty, ur. 1759 r., Maryanna, ur. 1760 r., Katarzyna, ur. 1765 r. i Rafał, ur. 1767 r. Z nich: Antoni Norbert miał synów: Szymona, ur. 1792 r. i Józefa, ur. 1798 r., po którym, z Teofili Boczkowskiej, Julian Teofil, Emilian Tomasz, Aniela i Wacław Kazimierz, ur. 1838 r. w Kamie ńcu. Jan, syn Kaspra, pozostawił synów: Jana Pawła, ur. 1792 r., Piotra, ur. 1799 r., Józefa, ur. 1802 r., Franciszka, ur. 1807 r., Feliksa, ur. 1809 r. i Pawła, ur. 1813 r. Linia ta legitymowała si ę ze szlachectwa w guberni grodzie ńskiej, w latach 1817, 1841 i 1843. W tej Ŝe gubernii i w Petersburgu legitymowali si ę ze szlachectwa: Klemens, Józef, Adolf i Ksawery, synowie Wincentego, Krescenty, ur. 1802 r. i Jan, synowie Kazimierza, a wszyscy wnukowie Józefa, prawnukowie Wincentego, syna Antoniego, wnuka Jana Karola 161 . Jak wida ć wielu Korzeniewskich zdołało udowodni ć swoje prawa szlacheckie, nale Ŝeli wi ęc do zamo Ŝniejszej szlachty, przynajmniej niektórzy z nich. Sama miejscowo ść Korzeniówka rozbita była przez pewien czas na mniejsze cz ęś ci zwane Jeziorki (notowana ju Ŝ w XVI wieku) Świechy i Korzeniówka. Jeziorki oraz Świechy s ą notowane jeszcze w pierwszej połowie XVIII wieku, pó źniej istniała ju Ŝ tylko jedna Korzeniówka. Liczyła w sumie 9 włók szlacheckich 162 . Ciekawostk ą jest fakt odnosz ący si ę do tej wsi a pochodz ący z roku 1674. W tym Ŝe roku przeprowadzono pobór podatku pogłównego na podstawie wcze śniej sporz ądzonych spisów ludno ści. Według A. Laszuk która badała przy pomocy spisów stan zaludnienia Podlasia szlachta, która nie była uj ęta w spisach (z ró Ŝnych powodów) uchylała si ę od płacenia podatków. Na całym Podlasiu w 1674 roku były tylko dwa przypadki zapłaty podatku mimo braku nazwiska na li ście podatkowej. Jeden dotyczył Tołwina, a drugi Korzeniówki. Z tej wsi Wojciech Ciszewski mimo, Ŝe „lubo nie był podpisany dał a nobilitate” . Stanowiło to chlubny wyj ątek na Podlasiu 163 . Miejscowi Korzeniowscy mieszkali na terenie Rosji carskiej. Wła śnie w tym pa ństwie urodził si ę Józef Korzeniowski (1857-1924) znany na świecie jako Joseph Conrad, kto wie mo Ŝe jego przodkowie wywodzili si ę wła śnie st ąd? W ramach represji po powstaniu styczniowym wiele maj ątków drobnoszlacheckich w tej wsi zostało skonfiskowanych 164 . We wsi Korzeniówka w 1921 roku było 26 domów i 138 mieszka ńców, w tym 1 prawosławny i 2 śydów. Miejscowo ść nale Ŝała do gminy K ąty 165 .

Lipiny

Lipiny nale Ŝą do bardzo starych osiedli. Ju Ŝ z 1470 roku pochodzi zapis na temat wsi Lypyny w tej okolicy. Na dawnym Podlasiu notowano jeszcze dwie inne wioski o tej nazwie i wszystkie one były siedzib ą drobnej szlachty- Lipi ńskich herbu Gozdawa. Herbarz Adama Bonieckiego podaje sporo szczegółowych danych na temat Lipi ńskich, ale nie wiadomo do której z wsi podlaskich to si ę odnosi 166 . Lipiny przez wieki nale Ŝały do niewielkich osiedli. W 1528 roku mieszkało tu dwie mo Ŝe

160 Tam Ŝe. 161 Tam Ŝe. 162 Słownik Geograficzny. ..., tom IV, s. 436. 163 Laszuk A, Ludno ść województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku , Warszawa 1999, s. 24. 164 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. ...., s. 123. 165 Skorowidz miejscowo ści.. .., s. 20. 166 Boniecki A, Herbarz. ..., - t. 14, str. 286: Lipi ńscy h. Gozdawa

23 trzy rodziny. W sumie wioska wystawiła tylko jednego konnego je źdźca na przegl ąd pospolitego ruszenia 167 . Wiadomo jednak, Ŝe zapis z 1580 roku o wsi Lipini i jej dziedzicu Andrzeju Lipi ńskim odnosi si ę wła śnie do tej miejscowo ści 168 . W 1712 roku miało tu by ć 5 włók szlacheckich 169 . W 1921 roku notowano w tej wsi 20 domów i 91 mieszka ńców, w tym tylko 1 prawosławnego, wioska nale Ŝała do gminy K ąty 170 .

Malewice

Malewice stanowiły osad ę drobnoszlacheck ą. Pierwsze ślady jej istnienia pochodz ą z pocz ątków XVI wieku. W 1528 roku mieszkało tu kilka rodzin rycerskich i byli oni w stanie wystawi ć i wyposa Ŝyć dwóch konnych je źdźców na przegl ąd pospolitego ruszenia Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego 171 . Tutejsza szlachta przyj ęła nazwisko Malewski. Spis podatkowy z 1580 roku wspomina o Jeronimie Malewskim z cze śniakami swemi , który uprawiał trzy włóki ziemi 172 . Zapewne ci rycerze wywodzili si ę z Malewa w dawnej ziemi wyszogrodzkiej sk ąd pochodzili Malewscy herbu Jastrz ębiec 173 . Niestety nie wiele danych pozostało o Malewskich z tej wsi, herbarze ich nie wspominaj ą. Dziedziczyli tu równie Ŝ szlachcice, na przykład K ąccy. W ich genealogii zapisano mi ędzy innymi Feliks K ątski, syn Jana, dziedzic K ąt i Malewic 1580 r. Synowie jego: Stanisław, Maciej, Jan i Mikołaj, dziedziczyli na tych dobrach 1598 r 174 i dalej: Marcin, z miecznika, chor ąŜ y mielnicki 1647 r., umarł 1650 r. Synowie jego: Marceli i Samuel. Samuel został po ojcu chor ąŜ ym mielnickim 1650 roku i umarł w tym Ŝe roku. Marceli był w tym Ŝe czasie wła ścicielem Hornowa i Malewic 175 . Cz ęść Malewic nale Ŝała do mo Ŝnych bogatszych szlachciców, takich jak K ąccy, pozostała stanowiła za ścianek szlacheckie. Wspomina o tym Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego . W którym czytamy, Ŝe Malewice to wie ś i folwark w gminie Siemiatycze (rok 1895). W częś ci drobnoszlacheckiej mieszkali głównie Malewscy, ich dział zajmował 108 dziesi ęcin, natomiast cz ęść folwarczn ą posiadał ród Świ ęckich i liczył 84 dziesi ęciny. W Słowniku zapisano te Ŝ ciekaw ą informacj ę: Pod wsi ą 6 kurhanów 176 . W 1921 roku we wsi i folwarku notowano w sumie 16 domów i 116 mieszka ńców, w śród nich 24 prawosławnych. Miejscowo ść nale Ŝała do gminy K ąty 177 . Według danych z tego okresu wła ścicielem 55 ha ziemi folwarcznej w tej wsi był Władysław Świ ęcki 178 . W latach dwudziestych przeprowadzono tutaj scalenie gruntów 179 .

167 Źródła Dziejowe. ..., s. 186. 168 Źródła Dziejowe ...., s. 51. 169 Słownik Geograficzny. ...,tom V, s. 266. 170 Skorowidz miejscowo ści.. .., s. 20. 171 Źródła Dziejowe. ..., s. 186. 172 Tam Ŝe, s. 62. 173 Rodzina, Herbarz. ...,tom X, s. 148. 174 Boniecki A, Herbarz. .., - t. 9, str. 371: Kąccy v. K ątscy 175 Tam Ŝe. 176 Słownik Geograficzny.. .., tom XV/2, s. 295. 177 Skorowidz miejscowo ści. .., s. 20. 178 Ksi ęga Adresowa. ..., s. 127. 179 Archiwum Pa ństwowe w Białymstoku, sygnatura: 4/498/0/103, Akta w sprawie scalenia gruntów wsi Malewice; 1927-1931

24

Malinowo

W czasie przegl ądu rycerstwa Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego z 1528 roku wspomina si ę miejscowo ść Malinawo z liczb ą dwóch konnych je źdźców 180 . W kilkadziesi ąt lat pó źniej podatek zapłacili tutaj Daniel syn Jana z cze śnikami swemi z włók ziemskich 20 181 . Zapewne tutejszy ród szlachecki przyj ął nazwisko Malinowski, lecz trudno w Herbarzach znale źć dane o Malinowskich z Malinowa z ziemi drohickiej. Zachowało si ę za to nieco danych o innych szlachcicach mieszkaj ących wła śnie tu lub posiadaj ących tu swoje działy ziemi. Byli to na przykład Grzybowscy herbu Poraj. W ich genealogii czytamy: Benedykt [Grzybowski] , syn Jacentego, o Ŝeniony, z Franciszk ą Kosi ńsk ą, której Jan Tołwi ński sprzedał cz ęść Malinowa. 1789 roku (Gr. Drohickie). Synowie Benedykta: Wojciech i Karol, chrzczeni 1793 r. i Wincenty, chrzczony 1796 r. (metr. w Dziatkowcach), dowiedli pochodzenia szlacheckiego 1817 r. w obwodzie białostockim. Antoni Adolf legitymował si ę ze szlachectwa w Królestwie 1854 r. Bonawentura, Ŝonaty 1793 r. z Krystyn ą Borowsk ą, syn Ludwika i Franciszki z Kłopotowskich, wnuk Mateusza, sprzedał 1791 r. cz ęś ci Malinowa Kami ńskiemu 182 . O Malinowie mo Ŝna te Ŝ znale źć dane w rodowodzie Kosi ńskich herbu Rawicz: Franciszek, łowczy ro Ŝański 1720 r. Jan, syn Sebastyana, nabył 1773 r. cz ęść Malinowa, w ziemi drohickiej, od Smorczewskiej. Synowie jego, urodzeni z Zofii, w parafii Dziadkowickiej, Wincenty 1759 r., Szymon 1761 r., Kasper 1764 roku i Piotr 1773 r., legitymowali si ę ze szlachectwa 1804 r., w Galicyi zachodniej. Franciszka Benedyktowa Grzybowska i Justyna Franciszkowa Malinowska, córki Franciszka Kosi ńskiego, nabyły 1789 roku cz ęść Malinowa, od Tołwi ńskiego 183 . W powy Ŝszym tek ście znajduje si ę wzmianki o Malinowskich, którzy niew ątpliwie tu mieszkali. Zapewne piecz ętowali si ę oni herbem Ślepowron i pochodzili z ziemi lubelskiej. Hrabia Uruski zapisał na ich temat: Z województwa lubelskiego, swojego gniazda, przenieśli si ę w ró Ŝne strony Rzeczpospolitej, a szczególnie na Litw ę i Ukrain ę184 . W czasie powstania styczniowego drobna szlachta uczestniczyła masowa w walkach. Spotkała ich za to sroga kara, wielu wysłano na Syberi ę, cz ęść z nich straciła swoje maj ątki. Mi ędzy innymi w Malinowie skonfiskowano liczne gospodarstwa 185 . Według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego z 1900 roku była to „ okolica szlachecka ” licz ąca 159 dziesi ęcin w gminie Siemiatycze 186 . W 1921 roku w Malinowie notowano 36 domów i 189 mieszka ńców, w tym 12 prawosławnych. Miejscowo ść nale Ŝała ówcze śnie do gminy Grodzisk 187 .

Osmola

Osmola stanowiła jedn ą z wi ększych osad w okolicy Siemiatycz zamieszkał ą przez drobn ą szlacht ę, głównie Osmolskich herbu Bo ńcza. Według „Herbarzy” pochodzili oni z ziemi lubelskiej 188 . Jednak mo Ŝliwe jest te Ŝ inne pochodzenie Osmolskich, nie z ziemi lubelskiej ale z ziemi sieradzkiej. Podczas erygowania parafii w Dziadkowicach (1431 rok) wspomina si ę Chwalisława z Osmoli. Mo Ŝe to świadczy ć o istnieniu Osmoli ju Ŝ w tym czasie, lecz by ć mo Ŝe

180 Źródła Dziejowe ...., s. 186. 181 Tam Ŝe, s. 50. 182 Boniecki A , Herbarz. ...., t. 7, str. 166: Grzybowscy h. Poraj 183 Boniecki A, Herbarz. ..., t. 11, str. 272 (poprawione w t. 11): Kosi ńscy v. Kossi ńscy v. Kosie ńscy h. Rawicz 184 Rodzina, Herbar z..., tom X, s. 158. 185 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk... ., s. 123. 186 Słownik Geograficzny.. .., tom XV/2, s. 296. 187 Skorowidz miejscowo ści. ..., s. 20. 188 Rodzina, Herbarz. ...., tom XIII, s. 48.

25 Chwalisław pochodził z Osmolina, wsi w pobli Ŝu Dziadkowic w okolicach Szadka, w ziemi sieradzkiej 189 . Wyst ępowanie Dziadkowic i Osmolina w Wielkopolsce i następnie równie Ŝ obok siebie na Podlasiu na pewno nie jest przypadkiem. Pierwsze dane o istnieniu wsi pochodz ą z 1431 roku. 190 Wi ększo ść miejscowo ści na terenie gminy powstało w XV stuleciu, lecz tylko niektóre maj ą po świadczony tak odległy czas istnienia. Herbarz Uruskiego tak pisze o rodzie Osmolskich „ od niego [maj ątku Osmoły] od pocz ątku XVI wieku wzi ęła nazwisko Osmolski, i z tej maj ętno ści winna dostarcza ć czterech konnych je źdźców na potrzeby wojenne ”191 . Wiosk ę Osmoły wzmiankowano w 1548 roku w czasie rozgraniczania tej wsi od Woje ńca i Dziadkowic. W 1557 roku dziedziczyli tu Adam i Feliks Osmolscy. W 1569 roku w śród dziedziców wsi wymienia si ę nast ępuj ących rycerzy: Osmolski, Koperda, Patro, Trusk, Czarkowski, Malewski i Wyganowski 192 . Wi ększo ść z nich nosiła nazwisko Osmolski. Według Herbarza hrabiego Uruskiego w 1581 roku dziedziczył w tej wsi: Grzegorz syn Adama, miał on Ŝon ę Zofi ę z Giedrojciów i synów: Adama, Szymona i Tomasza. Synami Szymona byli: Andrzej, Bartłomiej, Leonard i Paweł, notowani w 1649 roku 193 . Brak dokładniejszych danych o nast ępnych Osmolskich z tej wsi, jednak mieszkali tu nadal, stanowi ąc główn ą cz ęść mieszka ńców. Był to liczny ród a jego przedstawiciele licznie wyje ŜdŜali na inne ziemie Rzeczpospolitej. Historyczne wzmianki po świadczaj ą o tym, Ŝe wielu z nich było bohaterskimi rycerzami. O Osmolskich wspomina te Ŝ Polski Słownik Biograficzny, jednak nie wiadomo, którzy pochodzili z Osmoli, a którzy z Osmolic pod Lublinem, lub te Ŝ Osmolina w ziemi sieradzkiej. Osmola była przez wieki osiedlem drobnoszlacheckim. Mieszkali tu głównie Osmolscy, ale te Ŝ inne rody drobnoszlacheckie. Nale Ŝy jednak zaznaczy ć, Ŝe wielu Osmolskich otrzymało prawa szlacheckie w urz ędach rosyjskich. W okr ęgu białostockim prawa szlacheckie otrzymali: Antoni syn Mikołaja (rok 1852), Karol syn Felicjan z synem Janem, Łukasz syn Felicjana wraz z synami: Stanisławem, Józefem, Michałem i Pawłem (1847), Józef syn Wojciecha (1853), Jakub syn Pawła z synami: Efimem i Antonim, Antoni syn Rafała, Józef syn Pawła z synem: Tomaszem, Tomasz syn Stanisława (1862). Zapewne wielu z nich mieszkało wła śnie w Osmoli 194 . W ko ńcu XIX wieku Osmola nale Ŝała do najwi ększych osiedli drobnoszlacheckich w okolicach Siemiatycz. Obszar wsi liczył 1 036 dziesi ęcin, w tym głównie działy Osmolskich. Mieszkali tu pełnoprawni szlachcice, mieszczanie (dawni szlachcice) oraz chłopi, ci ostatni mogli pochodzi ć ze szlachty. W Osmoli istniały te Ŝ niewielkie działy dworskie. Nale Ŝały mi ędzy innymi do Piotra Biszewskiego i Feliksa Obniskiego. Cała wioska liczyła w 1914 roku około 100 gospodarstw, w tym tylko 22 nale Ŝały do szlachty, pozostali mieszka ńcy byli zaliczani do chłopów i mieszczan 195 . Osmola nale Ŝała pierwotnie do parafii katolickiej w Bo ćkach, jednak było to daleko, a wioska była du Ŝa i w 1914 roku udało si ę utworzy ć samodzieln ą parafi ę pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej. Pocz ątki parafii były skromne. Powstała wówczas prowizoryczna kaplica. Dopiero w latach 1924-1929 wzniesiono obecnie istniej ący ko ściół wg projektu Z. Wóycickiego 196 . W okresie mi ędzywojennym Osmola dzieliła si ę na trzy cz ęś ci: wie ś, osad ę mły ńsk ą oraz osad ę proboszczowsk ą. W sumie w tej wsi notowano 81 domów i 418 mieszkańców, w śród nich głównie katolików, tylko 7 osób podało wiar ę prawosławn ą, 8 moj Ŝeszow ą, 1 ewangelick ą i 1 inn ą.

189 Atlas historyczny Polski, województwo sieradzkie i ł ęczyckiej w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1998. Dzi ś ta wie ś ju Ŝ nie istnieje, została wchłoni ęta przez Zdu ńsk ą Wol ę. 190 Katalog zabytków. ...., s. 50. 191 Rodzina, Herbarz. ...., tom XIII, s. 48. 192 Katalog zabytków. ...., s. 50. 193 Rodzina, Herbarz. ...., tom XIII, s. 48. 194 Tam Ŝe, s . 49. 195 Studia i materiały do dziejów Siemiatycz , pod. Red. H. Majeckiego, Warszawa 1989, s. 119-120. 196 Katalog zabytków....., s. 50.

26 Miejscowo ść nale Ŝała do gminy K ąty 197 . Na pocz ątku lat dwudziestych XX wieku wielkim problemem wsi było rozdrobnienie gruntów. Ziemia w tej wsi od stuleciu podlegała podziałom, scaleniom, spadkom, sprzeda Ŝy itp. Spowodowało to bardzo skomplikowan ą szachownic ę gruntów. Czasem niewielkie pola le Ŝały po śród poletek s ąsiadów. Nale Ŝało uzgadnia ć zasiewy i czas zbiorów. Jak pisał S. Rosłoniec „ praca zwłaszcza uprawa mechaniczna wymagała ci ągłego skupienia uwagi, szlachcic nie mo Ŝe pogr ąŜ yć si ę w niej całkowicie, uwaga jego przede wszystkim zajęta jest tym, Ŝe do południa czy wieczora uprawi ć płósk ę t ę i t ę, Ŝe to tych płósek ma si ę dosta ć przez płósk ę s ąsiada, który niezbyt ch ętnie na to pozwala, nast ępnie zwraca ć uwag ę by nie zdepta ć płósek s ąsiada, wie dobrze, Ŝe s ąsiad odpłaci mu z nawi ązk ą198 ”. W 1923 roku mieszka ńcy Osmoli przyst ąpili do prac scaleniowych (komasacja). Był to trudny proces i trwał a Ŝ do 1930 roku 199 . Równie Ŝ w latach dwudziestych trwały inne prace nad regulacj ą własno ści gruntów. Regulowano serwituty (wspólnoty gruntowe dworu i chłopów) nale Ŝą ce niegdy ś do Piotra Biszewskiego i Feliksa Obniskiego. W archiwum białostockim zachowało si ę wiele dokumentów z tamtych lat 200 . Przed II wojn ą światow ą w Osmoli notowano cegielni ę nale Ŝą cą do A. Borysiewicza. Istniała tu Okr ęgowa Spółdzielnia Stowarzyszenia Spo Ŝywców. Działał młyn nale Ŝą cy do J. Niestierowicza, sklep spo Ŝywczy we wsi prowadził A. Osmolski 201 .

Smolugi

Smolugi zwane były niegdy ś Smoluchami. Według j ęzykoznawców nazwa pochodzi od nazwy osobowej Smolucha 202 . Pierwotnie była to cz ęść dóbr dołubowskich ( do Dołubowa Harynków 1555, nale Ŝą Wid źgowo, Smoluhy, Chro ścianka 203 ). Wiosk ę wspominaj ą spisy podatkowe z 1676 roku oraz mapy z ko ńca XVIII wieku, jednak trudno ustali ć, czy stanowiły one nadal cz ęść dóbr Dołubowo, czy stały si ę samodzielnymi dobrami. Na pewno nie był to za ścianek szlachecki. Słownik Geograficzny z ko ńca XIX wieku zapisał: Smolugi, alias Smoluchy, wie ś i dobra, powiat bielski gubernia grodzie ńska, gmina Grodzisk, parafia Dołubowo, o 23 wiorsty od Bielska 204 . Ten zapis mo Ŝe odnosi ć si ę do samodzielnych dóbr. Nie zapisano nic na temat przynale Ŝno ści do dóbr dołubowskich. Dane z pocz ątku XX wieku nie wspominaj ą o wi ększej własno ści ziemskiej. W 1896 roku cała wioska liczyła 12 domów, 56 m ęŜ czyzn i 51 kobiet 205 . Spis powszechny z 1921 roku wspomina o podziale na dwie cz ęś ci Smolugi i Smolugi Kruszewo . Pierwsza z tych miejscowo ści liczyła 18 domów i 113 mieszka ńców, w tym 7 prawosławnych, w drugiej notowano 10 domów, 80 mieszka ńców, w tym 13 prawosławnych. Wioski te nale Ŝały do gminy Grodzisk 206 . Mapy z okresu mi ędzywojennego nie pokazuj ą podziału

197 Skorowidz miejscowo ści.. ..., s. 21. 198 Rosłoniec Stanisław, Samorzutne scalanie gruntów w śród mazowieckiej i podlaskiej szlachty zagrodowej , Warszawa 1928, s. 100 i 122 199 Archiwum Pa ństwowe w Białymstoku , zespół nr 498, sygn 108. Akta w sprawie scalenia gruntów wsi Osmola, gm. Kąty; 1923-1930, hasła indeksu: wie ś Osmola, gm. K ąty, opis: poszyt; stan dobry; mieszana; ; polski; k. 169; A4; 200 Archiwum Pa ństwowe w Białymstoku , sygnatura: 4/498/0/162. Sprawa likwidacji serwitutów obci ąŜ aj ących maj ątek b.wła ściciela Piotra Biszewskiego na rzecz wsi Osmola; 1922-1929, sygnatura: 4/498/0/163 tytuł i daty: Sprawa likwidacji serwitutów obci ąŜ aj ących maj ątek b.wła ściciela Feliksa Obniskiego na rzecz wsi Osmola; 1923-1929, sygnatura: 4/498/0/164 tytuł i daty: Sprawa likwidacji serwitutów na rzecz wsi Osmola; 1928-1929 201 Ksi ęga Adresowa ...., s. 127. 202 Kondratiuk M, Nazwy miejscowe ...., s. 186. 203 Źródła Dziejowe ..., s. 179. 204 Słownik Geograficzny. ..., tom X, s. 913. 205 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. ...., s. 129. 206 Skorowidz miejscowo ści... , s. 20.

27 na mniejsze cz ęś ci.

Wojeniec

Wojeniec powstał zapewne jeszcze w XV wieku, poniewa Ŝ na pocz ątku XVI wieku była to ju Ŝ du Ŝa i rozległa wioska. By ć mo Ŝe zamieszkali tu rycerze Woje ńscy, o których wspominaj ą ró Ŝne herbarze, jednak brak jest danych o Woje ńskich na Podlasiu. Nie ma o nich wzmianki w herbarzach, nie ma ich w spisach urz ędników podlaskich. Mo Ŝna to tłumaczy ć, tym Ŝe miejscowa szlachta była dosy ć uboga i nie wyró Ŝniała si ę spo śród rzeszy drobnej szlachty. Nazwa wsi pochodzi od słowa wojen - wojownik. W 1528 roku mieszkało tu ju Ŝ dziesi ęć rodzin rycerskich, które wystawiły 3 konnych je źdźców na pospolite ruszenie, wi ęcej ni Ŝ s ąsiednie wsie szlacheckie 207 . Przez nast ępne wieki była to średniej wielko ści wioska szlachecka. Miejscowa szlachta uczestniczyła w przysi ędze królowi polskiemu w 1569 roku, lecz w nast ępnych latach brak danych o Woje ńcu. Nie pojawia si ę nawet w genealogii okolicznych rodów. Jednak miejscowa szlachta wyró Ŝniała si ę patriotyzmem. W śród licznych gruntów, jakie zostały skonfiskowane uczestnikom powstania styczniowego, znalazły si ę te Ŝ obszary w tej wsi 208 . W ko ńcu XIX wieku była to „okolica szlachecka” w powiecie bielskim, w gminie Grodzisk, liczyła 130 dziesi ęcin ziemi, w tym 4 dziesi ęciny ł ąk i 4 dziesi ęciny lasu 209 . W 1896 roku istniały tu 24 domy, z liczb ą 56 m ęŜ czyzn i 69 kobiet 210 . W 1921 roku w tej wsi notowano ( Wojencze) 20 domów i 88 mieszka ńców. Nale Ŝała ona do gminy Grodzisk 211 .

Zaminowo

Obecna nazwa wsi została przekształcona, wła ściwsz ą nazw ą byłoby Zamianowo, gdy Ŝ nazwa pochodzi od słowa zamiana, zamienia ć. Zaminowo powstało w połowie XVI wieku. Nazwa wsi wskazuje na okoliczno ści powstania - po prostu dobra te zostały zamienione w latach 1549-1553 w ramach dzier Ŝaw królewskich. Z tego wła śnie czasu pochodz ą zapisy na temat „ zamiany dóbr dzier Ŝawy suraskiej (Sura Ŝ) za maj ętno ść rzeczon ą Sielec”. Jeden z magnatów zyskał Sielec i okolice, drugi Sura Ŝ. Nowy gospodarz, zapewne starosta bra ński, w „zamienionych” dobrach rozpocz ął akcj ę osiedle ńcz ą. Z 1558 roku pochodz ą dane na temat wsi Zamianowo 212 w ramach starostwa bra ńskiego. Pocz ątkowo była to niewielka wioska. Spis podatkowy z 1580 roku przekazuje, i Ŝ w Sielcu i Zamianowie było zaledwie 4 włóki uprawiane przez chłopów 213 . Zaminowo stanowiło własno ść królewsk ą przez około 100 lat. W 1664 roku wioska została oderwana od starostwa bra ńskiego i stała si ę własno ści ą prywatn ą. Przeszła na własno ść rodziny szlacheckiej Obr ąpalskich 214 . Niestety trudno ustali ć kolejnych dziedziców wsi, wiadomo jednak, Ŝe była to wie ś zamieszkała przez chłopów, brak danych o folwarku. W 1861 roku Zaminowo zostało uwłaszczone. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1890 roku zapisał: Zamianowo, wie ś wło ścia ńska, powiat bielski, gubernia grodzie ńska, w 2 okr ęgu polskim, gmina Aleksin, parafia

207 Źródła Dziejowe ...., s. 222. 208 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. .., s. 123. 209 Słownik Geograficzny. .., tom XIII, s. 748. 210 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. ...., s. 129. 211 Skorowidz miejscowo ści.. .., s. 20. 212 Kondratiuk M, Nazwy miejscowe ...., s. 226. 213 Źródła Dziejowe. ..., tom XVII/1, s. 150. 214 Laszuk A, Za ścianki i królewszczyzny ...., s. 43.

28 Dołubów, 1861 roku miała 69 mieszka ńców katolików, o 27 wiorst od Bielska, 269 dziesi ęcin wło ścia ńskich 215 . W czasach II RP wioska nale Ŝała do gminy Wid źgowo (do 1934 roku). W 1921 roku liczyła 33 domy i 178 mieszka ńców, w tym 10 prawosławnych. W pobli Ŝu istniała jeszcze Zamianowo osada z jednym domem i 6 mieszka ńcami 216 . Ówczesne źródła podaj ą jeszcze star ą nazw ę - Zamianowo . Na północnych kra ńcach wsi przed wojn ą stał wiatrak, zaznaczono go na ówczesnych mapach.

Zaporo śl

Nazwa Zaporo śl zacz ęła by ć u Ŝywana dopiero po II wojnie światowej. Źródła z lat wcze śniejszych nie notuj ą tej miejscowo ści. Według mapy z okresu mi ędzywojennego nad rzek ą istniał młyn wodny.

Zar ęby

W dawnej Polsce rozpowszechniony był ród szlachecki piecz ętuj ący si ę herbem Zaremba. Wielu z jego przedstawicieli mieszkało w XIV wieku na Mazowszu i gdy w XV wieku pojawiła si ę mo Ŝliwo ść kolonizacji na s ąsiednim Podlasiu liczni Zarembowie osiedlili si ę wła śnie tutaj. Du Ŝa ich grupa zamieszkała w okolicach Zambrowa, gdzie to tej pory wyst ępuj ą wioski o takiej nazwie (Zar ęby). Ówczesne rycerstwo cz ęsto przenosiło nazwy gniazd rodowych do nowych siedzib. W ten sposób na Podlasiu i Mazowszu bardzo cz ęste jest wyst ępowania tych samych nazw. Nie jest to przypadek, lecz pozostało ść po dawnych migracjach rycerstwa. Tak samo było z Zar ębami w gminie Dziadkowice. Zamieszkali tu w XV wieku przedstawiciele tego rodu nadaj ąc nowej wsi nazw ę Zar ęby (alias Zaremby ). Typowe nadanie dla rycerza w XV wieku wynosiło 10 włók, czyli około 180 ha. Proces osadniczy rozci ągał si ę na wiele lat. Najpierw powstawało gospodarstwo pierwszego osadnika, pocz ątkowo bez chłopów - wszystkim zajmowali si ę tylko rycerz i jego słu Ŝba. Pierwszy osadnik budował dom i karczował las oraz zaro śla, aby przygotowa ć ziemi ę pod upraw ę. Wykarczowanie 10 włók ziemi cz ęsto zajmowało wiele dziesi ątek lat. Ziemia była dziedziczona przez synów i od razu dzielona, co uniemo Ŝliwiało powstanie folwarku, w zwi ązku z tym, powstawała wie ś szlachecka. Obszary pierwszego gospodarstwa były dzielone mi ędzy synów. W ten sposób powstawały kolejne gospodarstwa „tworz ąc lu źną i bezładn ą osad ę potomków pierwszego osadnika” . W XV wieku istniały w tej okolicy wioski zło Ŝone z jednej chaty, a w XVI wieku, w miar ę rozrastania si ę wiosek, liczyły ju Ŝ po kilkana ście chat. Te wioski po dzi ś dzie ń cz ęsto zachowuj ą swoj ą bezładn ą struktur ę osadnicz ą217 . Ka Ŝdy sukcesor (spadkobierca) otrzymywał odpowiedni ą cz ęść gruntów, wskutek tego pogł ębiało si ę ich rozdrobnienie. Jeden szlachcic cz ęsto posiadał po kilkana ście lub nawet kilkadziesi ąt niewielkich kawałków ziemi ró Ŝnej wielko ści. Cz ęś ci dóbr le śnych nie karczowano, zostawiaj ąc j ą na opał, st ąd mi ędzy wsiami drobnoszlacheckimi jest du Ŝo lasów i zagajników 218 . Pierwsze dane o tym osiedlu (Zar ęby) pochodz ą z 1528 roku. W kilkadziesi ąt lat pó źniej Jan, Marcin i Lenart ze wsi Zaremba przysi ęgało wierno ść królowi polskiemu 219 . Zar ęby przez wieki stanowiły niewielki za ścianek szlachecki. Nazw ę wsi pisano rozmaicie.

215 Słownik Geograficzny.. .., tom XIV, s. 369. 216 Skorowidz miejscowo ści.. ., s. 30. 217 Wi śniewski J., Pocz ątek i rozwój osadnictwa w ziemi łom Ŝyńskiej [w:] Studia Łom Ŝyńskie, Warszawa 1989, tom I, s. 77-71. 218 Tam Ŝe, s. 71. 219 Kondratiuk W, Nazwy miejscowe... ., Zar ęby.

29 Na mapach z XVIII wieku zaznaczono j ą jako Zar ęby. Natomiast Słownik Geograficzny Królestwa Polskieg o zapisał nazw ę Zaremby - okolica szlachecka, powiat bielski, gubernia grodzie ńska, w 3 okr ęgu polskim, gmina Grodzisk, o 31 wiorst od Bielska, 114 dziesi ęcin (2 ł ąk i pastwisk, 15 lasu i 72 nieu Ŝytków) 220 . W czasie powstania styczniowego miejscowa szlachta wzięła udział w walkach, co spowodowało liczne konfiskaty maj ątkowe 221 . W 1896 roku notowano tutaj 38 domów oraz 208 mieszka ńców 222 . W 1921 roku w tej wsi były 34 domy i 176 mieszka ńców, w śród nich 1 prawosławny i 3 śydów. Miejscowo ść nale Ŝała ówcze śnie do gminy Grodzisk 223 .

śuniewo

śuniewo nale Ŝy do bardzo młodych miejscowo ści. Powstało na gruntach wsi Hornowo. Na przełomie XIX i XX wieku poszczególne maj ątki Hornowa były parcelowane mi ędzy spółki chłopskie (patrz Hornowo). W czasie jednej z takich parcelacji powstało śuniewo. Wydarzyło si ę to by ć mo Ŝe tu Ŝ przed I wojn ą światow ą, lub zaraz po niej, poniewa Ŝ spis powszechny z 1921 roku wspomina, Ŝe miejscowo ść Zuniewo kolonia liczyła zaledwie 2 domy i 16 mieszka ńców. Wszyscy podali narodowo ść polsk ą i wiar ę katolick ą224 . Według danych z Ksi ęgi Adresowej Polski z 1929 roku w tej wsi istniał wiatrak nale Ŝą cy do J. Czarnackiego 225 .

śurobice

śurobice były w przeszło ści wsi ą królewsk ą. Nale Ŝała ona do starostwa mielnickiego. W Mielniku rezydował starosta królewski, czyli urz ędnik zarz ądzaj ący tymi dobrami królewskimi. Wsie starostwa mielnickiego z reguły były du Ŝe i dobrze rozwini ęte gospodarczo. Tak te Ŝ było w przypadku śurobic. Od pocz ątku mieszkali tu chłopi białoruscy, którzy posiadali własn ą cerkiew. Nazwa wsi ma pochodzenia białoruskie, pochodzi od słowa Ŝurob, podobna nazwa wyst ępuje koło Witebska na Ukrainie. Pierwsze dane o istnieniu śurobic pochodz ą z 1528 roku i zapisano je cyrylic ą,226 zapewne sama wie ś istniała ju Ŝ du Ŝo wcze śniej. Istniał tu przywilej wójtostwa, została wi ęc lokowana na prawie niemieckim, zapewne za czasów królowej Bony. W 1536 roku przywilej wójtostwa nadano Piotrowi Borychowskiemu chor ąŜ emu drohickiemu 227 . Wie ś była zorganizowana na prawie niemieckim. Chłopi mieli ści śle okre ślone prawa i obowi ązki, dzier Ŝawili ziemi ę opłacaj ąc czynsz. Mieli prawo wychodu, czyli prawo odej ścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowi ązków. Na czele wsi stał sołtys (zwany te Ŝ wójtem) posiadaj ący to stanowisko na prawach dziedzicznych. Wójt miał prawo zakładania karczem, jatek. Przysługiwało mu prawo do 1/6 cz ęś ci z czynszów i 1/3 z opłat s ądowych. Bardzo wa Ŝnym uprawnieniem było przewodniczenie sołtysa w ławie wiejskiej, czyli w s ądzie wiejskim. Szczegółowe dane o śurobicach pochodz ą z 1580 roku i ówczesnego spisu podatkowego.

220 Słownik Geograficzny...... , tom XIV, s. 418. 221 Jaszczołt T, Gmina Grodzisk. ...., s. 123. 222 Tam Ŝe, s. 129. 223 Skorowidz miejscowo ści..., s. 20. 224 Skorowidz miejscowo ści ...., s. 21. 225 Ksi ęga Adresowa. ..., s. 127. 226 Kondratiuk M, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny , Wrocław 1974, s. 233. 227 Katalog Zabytków. ..., s. 79.

30 Zapisano tam: Z Zurobicze, z włók osiadłych 101 (....), krawców 2, (....) szewców 2, komornic, kół miejskich 4 (co latem nie mielaj ą, jeno na wiosn ę, a na zim ę dano z ka Ŝdego po gr. 12) 228 . Z powy Ŝszego opisu wynika, i Ŝ była to bardzo du Ŝa wioska, licz ąca ponad 100 łanów, czyli ponad 1 600 ha. Mieszkała tu du Ŝa grupa chłopów, przynajmniej 200 rodzin. Notowano te Ŝ licznych rzemie ślników wiejskich. Była to najwi ększa miejscowo ść w okolicy. Miejscowa ludno ść prawosławna posiadała własną cerkiew. Mie ściła si ę ona pierwotnie na południe od zabudowa ń wiejskich. Nosiła wezwanie Św. Michała Archanioła 229 . Według danych z 1591 roku miejscowa parafia miała 2 włóki ziemi, jednego duchownego (popa) i jeden obiekt sakralny 230 . Nie wiadomo dokładnie kiedy powstała ale, wiadomo, Ŝe istniała ju Ŝ w 1576 roku 231 . Wsie królewskie cz ęsto były dzier Ŝawione, na przykład w drugiej połowie XVII wieku śurobice u Ŝytkował Jan Stanisław Szymanowski, skarbnik sochaczewski, nast ępnie Kazimierz Karski, łowczy podlaski. Gdy poszczególne wsie starostwa nie były dzier Ŝawione podlegały bezpo średnio starostwu. Starost ą był szlachcic wyznaczony przez króla 232 . Wsie królewskie ucierpiały bardzo w czasie wojny ze Szwecj ą (1655-1660). Obie strony uwa Ŝały takie wioski za swoj ą własno ść i same wybierały sobie Ŝołd. W ten sposób według oblicze ń historyków w wyniku wojen z połowy XVII wieku liczba ludno ści Podlasia spadła o połow ę. Wi ększo ść strat odnotowały wła śnie wsie królewskie. 233 śycie chłopów w ówczesnej Polsce było dosy ć ci ęŜkie, mimo Ŝe ich status materialny był czasem wi ększy ni Ŝ mieszka ńców s ąsiednich za ścianków szlacheckich, nie dysponowali osobist ą wolno ści ą. Grunty były tylko przez nich dzier Ŝawione, o wielu aspektach ich Ŝycia decydował starosta lub dzier Ŝawca. Jednak chłopi królewscy mieli okre ślone w dokumentach starostwa prawa i obowi ązki. Okre ślano tam wymiary ich powinno ści, danin, robocizn, czego nie było we wsiach chłopskich - prywatnych. W razie gwałcenia ich prawa mieli prawo odwołania si ę do s ądów referendarskich. Na szcz ęś cie mieszka ńcy śurobic nie cz ęsto mieli powody do skarg na swoich panów. W Ksi ęgach Referendarii Koronnej zachował si ę tylko jeden zapis pochodz ący z 23 wrze śnia 1720, roku w którym gromada wsi śurobice s ądowała si ę z Wiktorem Kuczy ńskim podkomorzym drohickim, ówczesnym dzier Ŝawc ą tej wsi. Powodem było „ zmuszanie do niezwyczajnych robót, uci ąŜ liwej stró Ŝy, wybierania podatków i hiberny z gruntów pustych, zakaz wyr ębu lasów, korzystania z wolnych pastwisk i obsiewania pustych ogrodów, rozbierania budynków i chałup na stajnie dworskie, dopuszczenie do zabrania 14 wołów w ramach hiberny, pogwałcenie glejty. S ąd dawał list Ŝelazny przedstawicielom gromady wiejskiej i nakazał do czasu rozstrzygni ęcia sprawy odrabiania 2 dni robocizny tygodniowo oraz innych powinno ści ustalonych w lustracji dóbr królewskich 234 . Do 1795 roku śurobice stanowiły własno ść królewsk ą, zarz ądzan ą przez starostów lub dzier Ŝawców. Nast ępnie stała si ę carsk ą wsi ą rz ądow ą, a Ŝ do czasów uwłaszczenia w 1861 roku. Wioska zajmowała bardzo du Ŝy obszar. Według danych z ko ńca XIX wieku śurobice była to wie ś i obr ęb le śny , w powiecie bielskim, guberni grodzie ńskiej, w 4 okr ęgu polskim, w gminie Siemiatycze . Chłopi uprawiali tu 947 dziesi ęcin ziemi (w tym 125 dziesi ęcin ł ąk i pastwisk). Wokół rozci ągały si ę lasy licz ące 1 594 dziesi ęciny nale Ŝą ce do obr ębu le śnego śurobice 235 . W czasach II Rzeczpospolitej śurobice wł ączono do gminy K ąty. W 1921 roku wioska liczyła 88 domów i 438 mieszka ńców, w śród nich 148 katolików, 263 prawosławnych i 27 śydów.

228 Źródła Dziejowe ....., tom XVII/1, s. 60. 229 Katalog Zabytków. ..., s. 79. 230 Mironowicz A, Podlasie o środki i organizacje prawosławne , Białystok 1991, s. 279. 231 Tam Ŝe, s. 271. 232 Laszuk A , Za ścianki i królewszczyzny , Warszawa 1998, s. 41. 233 Tam Ŝe. 234 Ksi ęgi Rerefendarii Koronnej z czasów saskich , 1698-1732, Warszawa 1969, s. 119. 235 Słownik Geograficzny. .., tom XIV, s. 866.

31 Prawosławni w wi ększo ści podali narodowo ść białorusk ą (250 osób 236 ). Mieszka ńcy zajmowali si ę głównie rolnictwem, pracowali te Ŝ przy wyr ębach okolicznych lasów. W okresie mi ędzywojennym w śurobicach notowano zakład zajmuj ący si ę przerobem drzewa Sz. Płotnickiego 237 . Brak danych o wi ększej własno ści ziemskiej w tej miejscowo ści, jednak w archiwum w Białymstoku zachowały si ę dokumenty na temat parcelacji z 1946 roku 238 . Zabytkiem śurobic (stan z połowy lat '90 XX wieku) jest cerkiew pod wezwaniem Św. Michała Archanioła, stanowi ąca fili ę parafii z śerczycach. Pierwotnie znajdowała si ę na południe od wsi, została przeniesiona w 1805 roku w obecnie miejsce. Rozbudowano j ą w 1953 roku. Jest orientowana, drewniana o konstrukcji zr ębowej. Ma prostok ątny korpus z trójbocznie zamkni ętą cz ęś ci ą ołtarzow ą, poprzedzon ą od zachodu prostok ątnym przedsionkiem i dostawion ą w 1953 roku kwadratow ą dzwonnic ą przekształcon ą w wie Ŝę . Pokryta jest o śmiobocznym hełmem. Wewn ątrz znajduje si ę barokowa ikona (Deesis) z przełomu XVII i XVIII wieku, druga ikona ( św. Michał Archanioł) pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku. Są te Ŝ dwie ikony (jedna na drugiej - przybita) z tematem św. Mikołaja Cudotwórcy z XVII (starsza) i XVIII wieku. Pi ątą ikona przedstawia Chrystusa w otchłani z XVII wieku naklejona na deskę. Szóst ą ikon ą jest „cudowne nakarmienie św. Onufrego z XVII wieku, została ona w XIX wieku całkowicie przemalowana. Jest te Ŝ ikona przedstawiaj ąca św. Mikołaja oraz ósma ikona ze św. Michałem Archaniołem z ko ńca XVIII wieku. Do zabytków nale Ŝą te Ŝ dwa fretrony z XVIII i pierwszej połowy XIX stulecia. Zachował si ę te Ŝ całun z 1828 roku malowany na płótnie i chor ągwie, jedna z nich została ofiarowana przez Matwieja Kucharczuka z 1860 roku. Notuje si ę równie Ŝ krucyfiks procesyjny z XVIII wieku i krzy Ŝ ołtarzowy z z drugiej połowy XIX wieku oraz ewangeliarz z 1838 roku 239 . Warto wspomnie ć, Ŝe w śurobicach istnieje te Ŝ kaplica katolicka, dojazdowa zorganizowana w zaadaptowanym budynku mieszkalnym, staraniem ks. Józefa Barszczewskiego.

236 Skorowidz miejscowo ści. .., s. 21. 237 Ksi ęga Adresowa. ...., s. 127. 238 Archiwum Pa ństwowe w Białymstoku, zespół 76, sygn 215 . Akta parcelacji maj ątku śurobice, gm. Siemiatycze, pow. bielski; 1946-1946, opis: poszyt; stan dobry; mieszana; ; polski; k. 4; A4; ; ; 239 Katalog zabytków.... ., s. 79.

32