2

Medallas Castelao 2001

Consello da Xunta de Galicia, mento do seu pobo, no aprobou o decreto polo que se eido artístico, litera r i o , Oconceden as Medallas Castelao doutrinal ou de calquera correspondentes ó ano 2001. faceta da actividade huma- Así, segundo acordou o Goberno gale- na. go, serán distinguidos con este galardón: Segundo se recolle no Amancio Amaro Varela; Ramón Gómez decreto de creación deste Crespo; Arturo López Domínguez; Juan galardón, a perfección, o José Olive i ra Vieitez; Fernando Ónega simbolismo ou a transcen- López; Carlos Otero Díaz; Antonio Pol dencia das deva n d i t a s González; Sergio Rábade Romeo; obras é o froito da entrega Hipólito Rey Mosquera; e Javier Riera dunha vida e o reflexo dun traballo cons- Nieves. cientemente realizado con entrega e con Con esta medalla —creada en 1984 fe na cultura, na historia e máis no ser dun para conmemorar o retorno a Galicia dos pobo. Neste sentido, a Medalla Castelao restos de Castelao, o 28 de xuño daquel pretende que sirva de exemplo á obra ano—, o Executivo autonómico distingue daqueles galegos que deben ser guía para aqueles galegos e galegas que sexan auto- f u t u ras xeracións que queiran seguir res dunha obra merecedora do recoñece- engrandecendo a realidade de Galicia. 3

Número 5 • Maio • 2002 SUMARIO Limiar 4 Adhesión Á construcción da Cidade da Cultura de Galicia 5 Saúdo do Conselleiro 6 Día das Letras Galegas Frei Martín Sarmiento 7 Loito nas letras galegas 10 Unha viaxe pola nosa Terra Comarca do Ribeiro 12 O termalismo en Galicia: Balneario de Cortegada 16 Un anaco da nosa Historia A etapa castrexa 21 Galegos que fan camiño Cándido Pazos 24 A migración de Galicia a Vitoria 26 O noso Centro 29 Topónimos A oliveira en Galicia 33 Curiosidades 36 O mito dos homes lobo O home lobo de Allariz 37 Páxinas abertas Historias na media noite 43 O segredo do avó 45 Unha viaxe polo Caribe 47 Sueño paradigmático 48 Contos falados 48

Edita: Colaboran neste número: Centro Galego de Vitoria-Gasteiz. C/ Gernikako Arbola, 11 Directiva do Centro 01011 Vitoria-Gasteiz Alberto Xil Castro Teléfono: 945 27 98 01 Tomás Veigas Fax: 945 27 29 34 Vicente Touzón e-mail: [email protected] Félix Ortiz de Zárate www.centrogallegovitoria.es.vg Beni Rojo Mónica Calvo Presidente: Ramón Pampín Merche Espiño Coordinan: Maeba García Sánchez Vicente Touzón Veiga María Luisa Campillo Alberto Xil Castro Rodrigo Martínez Ángela Serna Portada: Alberto Xil Castro Viñetas: Fina

Depósito legal: VI-279/00 4

Limiar

Damos paso a outro número de Raiola con esta introducción, que nos números prece- dentes utilizamos como instrumento de chamada, convidando a entrar neste eido que é de todos e tomar parte na revista a aqueles e aquelas que tiveran algo que dicir. Quizais froito desas chamadas fóronse achegando colaboradores (poucos) que axudan a sacar adiante este traballo ¡gracias a todos! Eu sigo a petar nas aldrabas de quen se pare a ler estas primeiras liñas, porque, pobriños de nós, ¡se souberades o moito que precisamos da vosa colabora- ción! Polo de agora imos andando cara a diante con ilusión, anque sexa paseniñamente. Sabemos que hai moitas persoas que senten as cousas do Centro, que traballan e cola- boran para que este recuncho noso teña vida, que nel se desenrolen diversas actividades culturais e de entretemento que fan que o sintamos máis noso, e sabemos tamén que todo eso é moi importante para que o Centro medre en todos os sentidos e sexa máis atractivo, que turre de nosoutros porque garda ese anaquiño do sabor da nosa terra. Todos facedes un importantísimo labor co voso traballo e as vosas aportacións, prestando atencións e cola- borando cos diferentes grupos culturais, traballando polas festas... Que os ánimos non decaian, meus amigos, nesta primavera chea de luz, por onde amosa o sorriso da vida. Miremos ó redor co noso sorriso nos beizos e o corazón aberto. Lembro que alá polo mes de febreiro, o día 23 concretamente, pasei por Ourense, eran as 5 da tarde, e vista a cidade dende o alto (vindo de Santiago) era un regalo para os sentidos: o sol a piques de caer, a paisaxe sementada de mimosas floridas, contrastando cos verdes incipientes e os ocres, rodeando o núcleo urbano (con esa Ponte do Milenio pendurando riba do Miño), pro- xectando un colorido desbordante e enchendo o aire dese cheiro que se mete no nariz como un bálsamo de paz. Dígovos en verdade que pagou a pena a viaxe só por ver aquelo.

T. V. 5

Cidade da cultura de Galicia

O noso apoio a ese proxecto de construír a Cidade da Cultura de Galicia no Monte Gaiás, preto de Santiago.

O gañador do concurso, Peter Eisenman, Comprométese a acabar a obra en catro anos e emplear a pedra do país na súa construcción, incluso nos tellados.

Ante a chegada do novo milenio xorde a necesidade de aglutinar toda a Cultura Galega nun novo complexo arquitectónico, que sirva de referente ineludible tanto no presente como no futuro; trátase, pois, de recoller a herdanza dos nosos devanceiros e presentala como o valioso legado que chegou ós nosos días.

Para iso créase unha sólida estructura que, materializada na Cidade da Cultura de Galicia, sirva para compendiar o pasado e enriquecer o pre- sente coa chegada de novas ideas, que pouco a pouco irán formando o pasado e a historia do futuro. 6

Saúdo para a revista do Centro Galego de Vitoria-Gasteiz

ompráceme dispoñer desta oportunida- de que me ofrece a revista do Centro CGalego de Vitoria, para enviar o meu saúdo persoal a cada un dos galegos pertencen- tes a esa entidade social e a todos aqueles que residen nesa capital alavesa, que así mesmo é a oficial e representativa de Euskadi, e facelo, ade- mais, desde a capital de Galicia, Santiago de Compostela, destino e meta dun Camiño que tamén atravesa nun dos seus traxectos algunhas comarcas e fermosos paraxes desa provincia.

O esforzo xeral de todos vosoutros, da vo s a comunidade, propiciou que ese voso Centro de Vitoria conte hoxe cunhas instalacións sociais modernas, amplas e axeitadas, que fan que sexa unha das mellores sedes galegas de España. Ta l feito, certamente, xusta causa é para que todos vosoutros os sintades satisfeitos e, ó mesmo tempo de seguro que é unha obriga inescu- sable para un crecente desenvo l vemento das actividades e dos quefaceres asociativo s .

Aínda que non sin as naturais dificultades que houberon de resolverse, como en calquera empresa humana, esa mesma realidade material e todo o logrado na historia dese Centro ben merecente é dun novo e permanente empuxe do que ningún galego de Vitoria pode afastar- se, pois todos e cada un, desde o apaixonamento pola terra natal, sodes necesarios para pro- seguir engrandecendo a conv ivencia e as accións desa comunidade. Unha activa participa- ción de todos é o mellor que se pode facer a prol da presencia e proxección de Galicia nesa cidade e nesa provincia. A honra do pasado require un continuado alento de cara ó porvir.

Xuntos, compartindo ilusións, afáns e aspiracións, acadaremos un mellor e máis gra n- de futuro para os nosos pobos, sen que os correspondentes e sinceros fervores por man- ter as identidades propias rompan ou estraguen unha cooperación xa asentada e vella, tal e como demostra a longa e amigable acollida dos alaveses, nin aminoren ese sentido fra- ternal dunha cooperación fecunda e cordial.

A g o ra, cando estas páxinas sinxelas convértense nun voceiro corpora t ivo da vo s a comunidade galega, eu quixera deixar moi nidia esa mensaxe de cordial irmandade, tan fonda e claramente demostrada pola mesma historia dese Centro Galego e pola conducta e actitude das súas xentes, que evidenciaron sempre unha postura colabo- ra d o ra, limpa e aberta, recoñecendo con gratitude os apoios recibidos e esa amizade que nunca faltou. Aurelio Miras Portugal Conselleiro de Emigración e Cooperación Exterior 7

A Real Academia Galega dedica a Frei Martín Sarmiento o Día das Letras Galegas 2002

Martín Sarmiento vai ter ó fin a homenaxe das Letras Galegas

Vicente Touzón Veiga

esde que a Real Academia Galega decidira que os actos Doficiais do Día das Letra s Galegas se dedicaran este ano a Frei Martín Sarmiento, a Consellería de C u l t u ra comezou a desenvo l ver un variado programa de actividades para homenaxear a este escritor. Realizará unha curtametraxe de animación para d ivulgar a figura de frei Martín Sarmiento nos colexios; tamén se publicará un libro e unha fotobiografía sobre este pensador.

Frei Martín Sarmiento é o prototipo chegaría a ser un gran defensor. do saber enciclopédico do denomina- No ano 1726 traballa afanosamente do Século das Luces. Foi un grande nos códices do arquivo da Catedral de defensor das ciencias e cultivou as máis Toledo, achegándose de preto ó estudio variadas investigacións sobre Galicia. da poesía medieval. Volta a Galicia no Martín Sarmiento nace en ano 1745 e novamente en 1754; pro- Vilafranca do Bierzo en 1695. A súa longa entón a súa estadía interesado, infancia transcorre en Pontevedra, onde sobre todo, polos temas da natureza: o seu pai se trasladara a traballar. flores, plantas, cunchas e animais. Entra na orde benedictina e cursa Sarmiento foi un autor verdadeira- Artes no mosteiro de Lérez. Ós quince mente prolífico, que a penas publicou anos marcha para Madrid a vestir o en vida (a "Aprobación" á Ilustración hábito benedictino. Estudiará ademais Apologética del Theatro Crítico Filosofía no mosteiro de Ireche, e Universal de Feijoo, 1729; un Soneto al Teoloxía en Salamanca. impugnador del Theatro Crítico, 1749; Emprende viaxe por terras de a Demostración crítico-apologética del Asturias e Galicia, anotando coidado- Theatro Crítico Universal, 1732; e a samente os seus percorridos que serán Dedicatoria na Flora Española de José fonte de noticias, curiosidades e futuras Quer), permanecendo boa parte da súa iniciativas. En Asturias, atopámolo nos obra inédita. Os máis de setenta traba- conventos de Celorio e de S. Vicente de llos da súa bibliografía impresa —unha Oviedo, onde coñece a Feijoo, de quen mínima parte dos manuscritos— son 8

pois póstumos. Os orixinais foron reco- o nome de Marcos da Portela, que logo llidos e copiados polo seu amigo se convertería no título do primeiro xor- Francisco Dávila, que os reuniu en 17 nal en galego, dirixido por Lamas volumes, hoxe gardados na Biblioteca Carvajal. Como gran defensor do idio- Nacional. Outra colección foi compila- ma galego propuxo a edición de textos da polo duque de Medina Sidonia e tres e a creación de cátedras para o seu dos seus tomos foron doados ó Museo ensino. Martín Sarmiento foi o primeiro de Pontevedra. en interesarse polo idioma e dignifica- lo, non só como lingua de estudio, Vocación de naturalista senón tamén de uso coloquial.

«El estudio de la Historia Natural, A galeguidade de Sarmiento dicía, trae consigo dulce embeleso que todo lo hace tolerable.» Luis Moure Mariño fala O seu estilo foi sempre cualificado da galeguidade de Martín de natural polo seu carácter oral. Sarmiento no seu libro A paixón de frei Sarmiento pola « Temas Gallegos», e di: Natureza quedou reflectida nas súas «teño o atrevemento de o b s e r vacións e estudios de Historia comezar este estudio afir- Natural. Nas súas viaxes a Galicia sem- mando que a figura máis pre andou pluma en man e chegou a densa de saberes que en reunir infindos materiais de voces gale- todo tempo produciu gas e nomes de plantas. Galicia (o espírito que mer- A b a rcou case tódolos campos gullou en máis ramas e curiosidades, do saber: Xeografía, Historia, aquel que sentiu a incitación dos máis Arqueoloxía, Numismática, variados temas e problemas, e, sobre Arte, Filoloxía, Litera t u ra , todo, o que máis estudiou, engave l a n d o Ciencias Naturais, Matemáticas, pasmosa erudición), foi o pai Sarmiento. Física, Medicina, Socioloxía, Ó pronunciar o seu nome parécenos etc. A súa figura supuxo a aper- que unha figura de xigante emerxe sobre t u ra dun novo camiño para o da terra galega, á que sentiu como esen- estudio e o ensino, sendo considera d o cia e raíz da súa mesma alma. xunto con Feijoo e Jovellanos un dos Sarmiento estudiou, observou e g randes no campo da didáctica. escribiu sobre unha multitude de Respecto á súa relación con temas, pero o maior misterio da súa Galicia, sempre sentiu un enorme amor actitude como escritor foi que se nega- pola súa terra e a súa lingua. Sen ra a publicar as súas obras, se excep- embargo deixou moi poucos textos tuamos, como queda dito, a súa escritos en galego: unha conversa versi- Demostración do Teatro Crítico, escrita ficada (as Coplas de Perucho e Maruxa) para defender ó seu amigo, paisano e e anacos soltos en tratados e cartas. mestre, o pai Feijoo. Para o finxido autor das Coplas adoptou O convento madrileño de San Martín, 9

onde pasou a maior parte da portugués como fillo do galego. El súa vida, rodeado dos 7.500 demostra como o galego enxendrou ó volumes da súa biblioteca, portugués, no que coincide con Teófilo anotando e lendo catorc e Braga, o cal di «antes de la indepen - h o ras diarias, publicou des- dencia política detentada por el conde pois do seu pasamento as don Enrique, Portugal era parte de Memorias para la historia de Galicia y la lengua gallega se generalizó la poesía, e tamén se deron ó prelo outra s en todos estos territorios.» como a súa Disertación sobre a carquei - E Sarmiento escribe «sábese que la x a . O pai Sarmiento dicía da carqueixa conquista de Portugal ha sido desde que «está dotada da benigna omnipoten - Galicia hacia el mediodía y en tiempo en cia de Deus para curar moitas enfermida - que ya Galicia estaba con su idioma vul - des distintas.» El mesmo se tratou e curou g a r. Así, la lengua portuguesa pura no es con carqueixas despois de caer dunha o t ra cosa que la extensión de la galle - mula preto de Ribadavia na súa primeira ga..., Si Duarte Núñez hubiera atendido viaxe a Galicia «aunque el magullamien - a este origen del puro portugués, no nos to fue grande, con tres baños de carquei - d i j e ra que tales y tales voces eran anti - xa de rodillas abajo quedé como si nada quísimas y priva t ivas de Portugal. Las me hubiese pasado.» voces ‘s a u d a d e ’ y ‘ m i x i r i q u e i r o ’ , q u e O do pai Sarmiento é un caso de creo pone por ejemplo, son latinas y galeguidade que induce á meditación, siempre han sido gallegas.» pois só viviu en Galicia ata os 15 anos Sarmiento, dotado dunha grande e despois só estivo en Galicia 3 veces, intuición, presentiu a existencia dos que xuntas aínda non chegaron a deza- «Cancioneiros» antes do seu descubri- oito meses, segundo confesa el mesmo mento, e, como di Murguía «con su acos - no seu estudio sobre a orixe e a forma- t u m b rado tino, echó las seguras bases ción da lingua galega.» sobre la formación e índole del gallego.» Todo o galego ocupou e preocupou a frei Martín Sarmiento. No seu estudio Sarmiento precursor sobre a orixe da lingua galega, dicía «si tuviese veinte años menos y viviese en Así mesmo, Martín Sarmiento foi un Galicia, tomaría con gusto el trabajo de adiantado, toda a súa obra está espare- leer libros antiguos y de recoger xida de atinadas suxerencias: a cons- muchas frases y voces del idioma de trucción dun novo camiño desde o hoy. No digo con esto que yo sea capaz interior cara a Galicia; a creación de de hacer el Diccionario gallego, pero fábricas de panos e sedas e o comercio ayudaría en algo a los que tomasen ese por mar e terra; a creación de cátedras asunto a su cargo.» de agricultura; a súa repulsa á pena de Di Moure Mariño que as indica- morte; a súa defensa da igualdade entre cións do pai Sarmiento para elaborar os sexos. Entre os seus escritos perdidos un bo Diccionario da lingua galega había un que trataba sobre o xeito de aínda teñen vixencia hoxe. fabricar unha ponte dun só arco sobre o El foi tamén o primeiro en sinalar ó río Sil, etc. 10

Loito nas letra galegas

Tomás Veigas

s letras galegas están de loito. Acaban de deixarnos dous dos persoeiros literarios galegos máis significativos. Primeiro Camilo José Cela, logo ACarlos Casares. Todos nós levamos unha mágoa no corazón e na alma pola perda destes dous eminentes literatos galegos. Para o noso deleite e das xeracións vindeiras queda a súa obra, abondosa e universal.

e no que escribía unha colaboración diaria, "Á marxe".

• Como escritor, deuse a coñecer no ano 1967 cun libro de relatos Vento ferido. A esta primeira entrega seguiron: • Cambio en tres (1969), novela. • Xoguetes pra un tempo prohibido (1975), premio de novela Editorial Galaxia. Carlos Casares • Os escuros soños de Clío (1979), relatos, Premio Crítica Galicia (1980). • Ilustrísima (1980), novela;. ARLOS CASARES naceu en • Os mortos daquel verán (1987), Ourense o día 24 de agosto novela. Cdo ano 1941. Cando tiña • Deus sentado nun sillón azul catro anos foi vivir a Xinzo de Limia, (1996), novela. onde transcorreu a súa infancia. Estudiou Filosofía e Letras en Santiago. Ten publicado, tamén, ensaios bio- gráficos sobre Curros Enríquez (1980), Dirixía a Editorial Galaxia e a revis- Risco (1981), Otero Pedrayo e Ramón ta Grial e presidía o Consello da Piñeiro. Cultura Galega. Escribiu pezas de teatro, As laranxas • Membro da Real Academia máis laranxas de tódalas laranxas Galega. Contos, 0 can Rin e o lobo Crispín • Colaborador da Voz de Galicia, A serie que ten por protagonista ó onde desenvolveu unha sección sema- neno inventor Toribio. nal de crítica literaria, "A ledicia de ler", ...... 11

• Premio Nacional de Literatura (1984). • Premio D. Dinis ( Vila Real, Portugal, 1985). • Premio Godó Lallana (Barcelona, 1986). • Premio Príncipe de Asturias (1987). • Premio Nobel (1989). • Premio Mariano de Cavia (1992). • Premio Planeta (1994). • Premio Cervantes (1995). • Medalla de Ouro do Mérito ó Traballo (1996). • Premio Anual da Asociación de Pe r i o d i s t a s de Galicia na súa IV Edición (1999). • Orden do Libertador San Martín, Camilo José Cela Arxentina (1999). • Doctorados honoris causa por máis de AMILO JOSÉ CELA nace o 11 20 universidades de todo o mundo. de maio de 1916, en Iria • Membro de número da Real Academia CFlavia, provincia da Coruña. E s p a ñ o l a . A familia instálase en Madrid, onde • Membro de número da Real Academia é destinado o pai. Camilo José asiste ó Galega de Ciencias. colexio dos escolapios de Porlier. • Membro honorario da Real Academia No ano 1931 foi internado no sana- G a l e g a . torio de Guadarrama, con problemas Entre outros moitos méritos, medallas e de tuberculose pulmonar. Emprega os nomeamentos que recibiu. períodos de repouso para ler a obra Foi fundador e director da revista completa de Ortega e Gasset e mais a Papeles de Son Armadans. colección completa de clásicos espa- Fundador e primeiro director da ñois de Rivadeneyra. editorial Alfaguara. En 1934 inicia Medicina na Fundador e director da revista El Universidade Complutense, pero logo Extramundi y los Papeles de Iria Flavia. deixa estes estudios para asistir, na nova Facultade de Filosofía e Letras, ás A súa producción literaria abarca clases de Literatura española contem- Poesía, Romances de Cego, Novela, poránea de Pedro Salinas. Alí faise ami- N o vela Curta, Contos, Memorias, go do escritor e filólogo Alonso Zamora Viaxes, Artigos, Teatro, Lexicogra f í a Vicente, de Miguel Hernández e María Adaptacións, etc., entre as que figuran: Zambrano, na casa desta coñece en ter- Pisando la dudosa luz del día; Tres tulia a Max Aub e outros escritores e poemas gallegos; Romances de ciego; intelectuais. La familia de Pascual Duarte; La colme - Cela acadou as máximas honra s na; San Camilo 1936; Mazurca para que un escritor pode acadar: dos muertos; La cruz de San Andrés; Madera de boj; Viaje a la Alcarria; Del • Premio da Crítica (1956). Miño al Bidasoa...... 12

Ribadavia, capital do Ribeiro

Félix Ortiz de Zárate

O Ribeiro

Ribeiro es una comarca de la provincia de Ourense, que Oagrupa los municipios de Arnoia, Avión, Beade, Carballeda de Avia, Castrelo de Miño, Cenlle, Cortegada, Leiro, Melón, Ribadavia y Toén.

El vino del Ribeiro

Aquí se producen los famosos vinos Porta Nova en Ribadavia del Ribeiro. Dicen las crónicas que fue- caro que entra en Santiago; en el s. XVI ron los romanos quienes descubrieron es el más exportado de la península las bondades vinícolas de estas riberas, Ibérica y considerado por Cervantes bien servidas por el río Miño y sus como uno de los mejores de Europa. afluentes Avia y Arnoia. Esta herencia histórica viene condi- Fue en la Edad Media cuando se cionada por las particularidades del extiende el cultivo de las cepas, impul- medio natural, en el que la vid encuen- sado dicho cultivo y el cuidado del tra las condiciones óptimas para expre- vino por los monasterios cistercienses sar su máximo potencial de calidad y de Santa María de Melón y San Clodio. por el esfuerzo, experiencia y saber de estas gentes, en la selección de varie- Tierra de vino, clima benigno, espacios dades y en el primoroso cuidado que abiertos y grandes ríos «los ejes con - ponen en la elaboración de sus vinos. ductores de la fisonomía, vida, cultura Alonso Herrera describe, en 1513, y paisaje del Ribeiro, propician el estos vinos «mejores que otro blanco carácter abierto de estas gentes.» ninguno, guardándose por mucho tiem- po, es muy claro, oloroso y suave.» El Ribeiro, color de vendimia, rumor de ríos. Los judíos, se encargaron de expor- tarlo a diversos países de Europa, Es tal su fama desde hace siglos, donde las comunidades hebreas se que merece un capítulo específico. encargaban de comercializarlo. El vino Constituye el principal protagonista de fue en el pasado, y es en el presente, la vida comarcal desde el lejano uno de los motores de la actividad eco- momento de su implantación en el nómica de la comarca y de su capital Ribeiro. En el año 1133 es el vino más Ribadavia. 13

Ribadavia, capital de la comarca

Historia

Ribadavia comenzó siendo un villo- rrio en la margen izquierda del río Avia. Fue capital del reino de Galicia en tiempos del rey don García entre los años 1065 y 1071 Con la llegada del rey García, se produjo la expansión de la villa, exten- diéndose de manera notable en la otra orilla del río Avia. Entre los caballeros, nobles, admi- nistradores y demás personajes inte- grantes de la Corte, llegaron los judíos, Plaza de la Magdalena comenzando por el propio privado del teros, etc., y, precisamente, la confor- Rey, llamado Vérnula. mación de sus tiendas y talleres ha dado al barrio de la judería un aspecto La comunidad israelita, alcanzó muy peculiar, mediante los rellanos y rápidamente una densidad considera- voladizos existentes en las fachadas de ble. Siendo los judíos del medievo sus casas. Así, los balcones protegían g r andes comerciantes, se hicieron de la lluvia sus talleres, al tiempo que cargo de la comercialización del vino, les permitía colocar delante de sus que exportaban a Inglaterra, Flandes, puertas los productos que fabricaban. Alemania e Italia, y más tarde a Este barrio se conserva en muy buen América. Los judíos, además de comer- estado y es uno de los más importantes ciantes, ejercieron oficios artesanos de España; con sus rúas largas y estre- como zapateros, sastres, herreros, pla- chas que mantienen todo el sabor Medieval.

El centro del barrio judío lo consti- tuye la Plaza de la Magdalena, allí se encuentra la edificación que albergó la Sinagoga, erigida en los siglos XII o XIII. Cegada por una capa de unos dos metros de tierra, todavía puede verse la pequeña piscina de 5x3 metros, donde los judíos practicaban el baño probáti- Plaza de García Boente 14

co todos los viernes, así se purificaban para recibir al sábado, día sagrado para los judíos. La comunidad judía persistió en Ribadavia durante siglos, aún a par- tir de la expulsión de los judíos por los Reyes Católicos, ya que muchos se convirtieron al cristianismo y mantuvie- ron sus riquezas. Los que no quisieron convertirse, se asentaron en Portugal, regresando cuando las persecuciones se calmaron.

En el paseo por el barrio judío no Casa de la Inquisición está de más hacer un alto en una de sus tabernas más típicas, Papuxa, en la calle mido. Al lado está la Taberna de Puerta Nueva, que mantiene todo el H e r m i n i a , especializada en dulces sabor. Se sirve el vino uno mismo y le hebreos artesanales. dice a Pepe (Papuxa) lo que ha consu - En el año 1375, se asienta en la población don Pedro Ruiz Sarmiento, iniciándose el señorío de los Sarmiento, Condes de Ribadavia. Los Sarmiento construyeron el actual casti- llo, hoy en ruinas.

Monumentos

Ribadavia nos ofrece un castillo, casas blasonadas, museos, iglesias, etc. Entre las iglesias destacan las de Santiago, joya del Arte Románico del siglo XII, al igual que la de San Juan; la Iglesia Conventual de Santo Domingo, gótico regional de los siglos XIV y XV. Vecino a este monumeneo está la capi- lla que alberga a Nuestra Señora del Portal, patrona de Ribadavia y de todo el Ribeiro. Otro edificio interesante es la Casa de la Inquisición y todo el Barrio Judío. De los restos de la muralla oeste que defendía Ribadavia se con- serva la Porta Nova.

Castillo de Ribadavia 15

al 11 de Septiembre. La mejor forma de conocer Ribadavia y la belleza de toda esta Comarca del Ribeiro es visitándola. Sus gentes muy amables y generosas te esperan.

De interés

En Francelos, aldea cercana a Ribadavia, se encuentra la capilla de Soportales San Xes, que es un ejemplar único de arquitectura mozárabe, y los pozos del Ribadavia fue declarada Bien de río Outeiro. Siguiendo el curso del río Interés Cultural en 1947. El conjunto Avia hasta Leiro encontramos impresio- Histórico Artístico de Ribadavia revela nenates cascadas formadas a partir de la riqueza y el poder que gozó la villa las presas de antiguos molinos. en la época medieval. Muy próximo a Leiro, y en un valle Museos cubierto de viñedos, está San Clodio, con su puente medieval y el monasterio Museo Etnológico, la Rectoral de de Santa María, monumento histórico- San Andrés, futuro museo gallego del artístico, iniciado en el siglo IX, con vino, así como el Pazo de los Condes iglesia románica del XIII. En la actuali- de Ribadavia, convertido en Centro de dad está en restauración. Ta m b i é n Interpretación Sefardí de Galicia. merece la pena acercarse hasta el pue- blo abandonado de Vi l ave rde, con Fiestas lagares y toneles.

Entre los días 1 y 4 de Mayo tiene Siguiendo el Avia, entramos en el lugar la «Festa do Viño do Ribeiro.» cañón del río, por una carretera con El sábado anterior al 8 de hayas y un puente románico del siglo Septiembre se celebra la «Festa da XII, nos topamos con Pazos de Historia.» Se trata de una amplia Arenteiro, Monumento Nacional, todo ambientación medieval y judía que de piedra, donde se pueden admirar la tiene por escenario todo el casco iglesia románica de San Salvador y Histórico de la villa, incluídas las ruinas varios pazos. del castillo; ambas fiestas están declara- das de Interés Turístico Nacional. Las Fiestas Patronales en honor de la Virgen del Portal se celebran del 7 16

O termalismo en Galicia Balneario de Cortegada

Beni Rojo

alicia é unha comunidade Cortegada p r ivi lexiada, dunha gra n d e Gbeleza natural, polo seu HISTORIA verde permanente, a pedra, os seus O topónimo Cortegada, antigamente contrastes e a situación xeográfica, foi coñecida como Cortegada do Miño e merecente das loanzas de escritores e Cortegada de Baños, parece provir da vo z visitantes ilustres, a esta terra cantaron c o h o r t i c a t a , derivada do latín c o h o r s - e seguen a cantar os poetas propios e os c o h o r t i s , que fai referencia a un espacio foráneos. rodeado de muros. Pode ser que esa fora a súa orixe, unha pequena vila romana ó No seu interior, quizais o menos pé do Miño, con baños termais. coñecido, posúe unha riqueza oculta, que abrolla aquí e alá en forma de A historia da vila de Cortegada está bosque, fraga, devesa, cumio, carro- vencellada ós coutos monacais da zo ou fonte. Existen numero- sos mananciais de augas cura t ivas, os «mananciais sana- dores.»

Un destes ma- nanciais deu lugar ó balneario de Cortegada, situado nun lugar de enso- ño, nun para d o i r o único afastado do ruído, onde se res- p i r a sosego e tra n- quilidade e os visi- tantes poden gozar das súas augas ter- mais que, segundo as crónicas, teñen g r andes propieda- des cura t iva s .

Vista de Cortegada 17

Idade Media, época na que formaba o seu uso vén de moi lonxe. Xa eran parte das terras do mosteiro de famosas en 1497, ano en que o mostei- Celanova. De feito, un dos maiores ro de Celanova afora un monte e os p r i o r ados de Celanova estaba en baños de Cortegada. Con posteriorida- Refoxos, que aínda conserva a casa de, sendo propiedade dos veciños de prioral. Contan que os veciños desta Cortegada, consistían nunhas simples parroquia, en 1673 erguéronse en rebe- charcas nas que se tomaban os baños á lión contra o incremento abusivo dos intemperie, coñecidas como “Baño do impostos, atacando pola noite o priora- Campo” e “Baño da Pedra”. do coa intención de asasinar ós monxes A proximidade das fontes ó río facía administradores e estragar o edificio. moi difícil o acondicionamento das Como consecuencia dos feitos, manti- mesmas pois as enchentes destruían a veron un preito con Celanova que miúdo as melloras practicadas. Por iso, durou 17 anos. aínda que as augas foran recoñecidas como unhas das mellores de Galicia, as Hoxe Cortegada é un municipio con instalacións resultaron sempre moi cati- crecemento ve x e t a t ivo negativo, no que vas. Co tempo, fixéronse uns tanques e a actividade económica máis importan- comezaron a montarse na tempada de te non está ligada ó viño, senón á madei- verán, ó lado de cada baño, na marxe ra. O 72 por cento da súa superficie está do río, unhas casopas provisionais de ocupada por montes de piñeiros e euca- m a d e i ra que foron substituídas por pav i- liptos, sobre todo. Concretamente en llóns permanentes de perpiaño na Valongo existe unha senlleira industria dedicada a este sector. O municipio de Cortegada está for- mado por cinco parroquias: Meréns, San Bieito do Rabiño, Cortegada, Valongo, Refoxos e dous anexos, Louredo da parroquia de Rabiño e Zaparín da parroquia de Refoxos.

Balneario de Cortegada

O balneario de Cortegada está a uns 400 metros da vila, nunha baixada cara Balneario de Cortegada ó Miño, na ribeira mesmo deste. Orixe: Probablemente romana, pero segunda metade do século XIX. Estas hai opinións de que xa os fenicios pequenas reformas coincidiron co gozaban das súas augas. nomeamento dos primeiros m é d i c o s - d i r e c t o r e s e non afectaban máis que ó I g n o ramos a época do descubri- exterior; dentro, as divisións e teitos mento destas augas, pero sabemos que seguían a ser de madeira para facilitar o 18

desarmado a finais da tempada. ños de Cortegada, propietarios do Naquela época, o Baño do Campo com- mesmo, reabrírono no verán de 1995, poñíase dun gran estanque dividido en pero por desgracia non lograron que o catro compartimentos ou tanques e, o funcionamento se normalizara por mor Baño da Pe d ra, en tres sinxelos tanques. das disputas entre diferentes sectores Na década dos 30 deste século fíxo- dentro da asociación veciñal. se co balneario Xosé Álvarez Puga que, O edificio-balneario, totalmente no ano 1937, construíu un fermoso edi- rehabilitado, é unha obra moi intere- ficio máis afastado do río que os manan- sante e fermosa de estilo modernista, ciais. Lamentablemente, iso non impe- planta baixa con espléndida balconada diu que, uns e outro quedaran debaixo sobre a presa e unha terraza-bar, na das augas do encoro de Fr i e i ra porque, azotea, á que se accede dende o cando se fixo este, ninguén tivo en conta zaguán central por unha tra b a l l a d a as negativas repercusións ecolóxicas e escaleira. Está dotado de baños, cho- termais que suporía para o lugar. O rros, salas de masaxe, salas de estar, t ram o do río nos arredores do balneario etc., completamente novos. e ra couto abundancial en miles de zam- Os arredores, cos soutos baixando b o rcas, desaparecidas coas augas ata o encoro, conforman unha paraxe remansadas. Mais, a presa de Fr i e i ra non de beleza extraordinaria, coa posibili- só deixou ó río orfo de peixes, senón dade de refrescantes paseos, en barca que estragou e afundiu o balneario sen ou catamarán, en perfecta harmonía compaixón, malia ser un edificio moder- coa natureza. no ó que ían centos de persoas. Incluso existía unha pasarela sobre o río, a falta Xeoloxía, caudal e temperatura de ponte máis resistente, para que a xente da outra ribeira puidera acudir e Os dous mananciais do balneario beneficiarse das augas. de Cortegada abrollaban na marxe Este balneario era famoso pola cali- esquerda do río Miño, en terreo graníti- dade das súas augas termais, e a el acu- co, nun lugar afectado pola prolonga- dían xentes de toda Galicia e de outros ción S.O. do sistema de fallas do lugares. A vila chegou a contar con Carballiño-Berán. Ámbolos dous, o dous hoteis e moitos veciños alugaban Baño do Campo e o da Pedra, posuían habitacións para atender a gra n d e abondosos caudais e temperaturas de demanda. 25 e 23 °C respectivamente. Abrollaba tamén alí algún manancial de augas Arquitectura e urbanismo ferruxinosas frías, que proviñan do souto de enriba. Nos últimos anos, gracias ós traba- Todas as nacentes descritas desapa- llos da escola taller Os Baños creada receron co encoro de Fr i e i ra. Hoxe en coa intención de recuperar o balneario, día, as augas mineromedicinais do bal- foi saneada e urbanizada a zona onde neario proceden de dúas perfora c i ó n s se tentaba facer a restauración. Os veci- feitas a carón do mesmo. 19

Baños do Monte fixo que, nos últimos anos, os Baños do Monte tive ran un desenvo l ve m e n t o Pasando a vila cara ó sudoeste, independente ó do balneario de nun pequeno outeiro, atópanse uns Cortegada. mananciais coñecidos como os Baños do Monte, dotados dunhas Actualmente hai dúas pequenas pequenas instalacións. construccións: a máis cative i ra, sen pretensións estéticas, contén os baños novos, a outra, situada preto do manan- cial, é máis recente, está feita en pedra e conta con duchas e unha fonte de auga sulfurosa. O lugar está acondicio- nado para o lecer, constituíndo un agra- dable escenario de paseo e descanso.

Baños do Monte

A historia destes baños está intima- mente relacionada coa do balneario de Cortegada, xa que sempre se emprega- ron conxuntamente. O seu desenvolve- mento é semellante ó doutros moitos mananciais: ó principio só era unha charca, despois construíuse unha pía para o baño dunha soa persoa e, final- mente, un t a n q u e comunal dentro dunha caseta de madeira substituída por outra de pedra. Estes eran os baños vellos. Tras o asolagamento do balnea- rio do río, construíuse unha pequena edificación de planta baixa, na que se instalaron uns novos baños para aten- der a demanda de todos os que seguían a acudir na procura das augas de Cortegada. Unhas mesquiñas liortas entre os paisanos membros das xuntas veciñais Escudo no pazo do conde de Ximonde 20

Os dous balnearios, o de Cortegada marzo e 11 de xullo), sendo as máis e o do Monte, están abertos de xuño a importantes de toda a comarca e ás que outubro e as súas augas sulfurosas, acoden persoas tamén da comarca de ferruxinosas e termais, que acadan os Terra de Celanova e Paradanta (esta na 38 ºC, posúen recoñecidas propiedades veciña provincia de Pontevedra). Os para as enfermidades hepáticas, respi- principais monumentos da parroquia ratorias, gastrointestinais, xenético-uri- son o Santuario de San Bieito e na súa narias e enfermidades da pel. parte posterior o humilladoiro, cons- trucción única en Galicia.

Na parroquia de Valongo é de espe- cial relevancia a Igrexa parroquial de San Martiño, construída gracias ó dona- tivo de Frei Diego Martín de Vergara, que chegou a arcebispo nas Américas.

En Zaparín atópase o único vestixio que se conserva do paso dos romanos por este municipio, un Miliario que foi «Cristianizado» xa que hoxe forma a base dun cruceiro na praza da igrexa.

San Bieito do Rabiño

De interese

Na parroquia de Meréns existen os restos do Pazo do conde de Ximonde (1789), onde se atopa o escudo heráldi- co máis grande de Galicia, con dezaoi- to cuarteis rematados por unha coroa condal. Nel pódense ler os apelidos de Araujo, Feijoo, Ortigueira, Mosquera, Cismero, Figueroa, Nóvoa e Sarmiento.

Na parroquia de Rabiño está o Santuario de San Bieito, famoso santo polos seus diversos milagres, onde se celebran dúas romarías ó ano (21 de San Martiño de Valongo 21

A etapa castrexa

Vicente Touzón Veiga

c u l t u ra castrexa ou cultura dos castros, florece na segun- Ada metade da Idade de Ferro, con características diferenciadas segun- do o lugar da Península no que apare- za. No N.O. o núcleo central situaríase na actual Galicia ata o Navia polo leste e o Douro polo sur. Esta cultura castrexa será o resulta- Viladonga (Lugo). Castro moi estudiado e coidado. Conserva do da fusión das formas culturais pro- foxos, parapetos, murallas, antecastro e croa. É importante o cedentes xa da época do Bronce, e museo que se atopa na entrada do xacemento. incluso de antes, e de numerosas apor- Habitado ata o século V d.C. tacións novidosas. En moitos casos per- Coñécense como castros os poboa- durará ata a época Baixo Romana. Os dos da Idade do Ferro, situados en luga- celtas traerán novas variedades de res de fácil defensa, dende o que domi- gando, o cabalo domesticado e proba- nan estratexicamente un territorio blemente o centeo. (pasos, vales, zonas de cultivo), e arro- O primeiro pobo celta que invade deados de fortificacións. Polo xera l Galicia é o dos Saefes, no XI a.C. situábanse nos cumios dos outeiros Someterá ó Oestrymnio, pero este (Viladonga, Torroso, Penalba), ou máis influirá no primeiro sobre todo no eido frecuentemente, nos espolóns das da relixión, da organización política e ladeiras (Troña). Na costa, ás veces das relacións marítimas con Bretaña e construíanse sobre promontorios cos- Inglaterra. O seu carácter eminente- teiros (Santa Tegra), ou en pequenas mente guerreiro fixo que Estrabón dixe- illas (Toralla) ou penínsulas, defendidas ra deles que eran os máis difíciles de por un istmo (Baroña, Neixón). Común vencer de toda Lusitania. a todos eles é o feito de que o home se adapta ó terreo e non ó contrario.

En canto ós templos, a única cons- trucción atopada é a de Elviña. O de Meirás conserva unha necrópoles. Noutros castros existían pequenas construccións en forma de caixa onde se gardaban as cinzas. Existen tamén o u t r as parcialmente soterradas, cun depósito para a auga, nas que os vesti- xios de lume indican que debían servir para incinerar os cadáveres. Castro de Santa Tegra. A Garda (Pontevedra) 22

estaban postas anteriormente á con- quista romana.

Unha das características que dife- rencian a Cultura Castrexa de outros asentamentos da Idade do Ferro son as peculiaridades da súa arquitectura . Principalmente, o tamaño reducido das súas habitacións, e a presencia maiori- taria da planta circular. Esto está en Castro de Elviña (A Coruña) relación co tipo de cubertas emprega- Poboado dende o século V a.C. ata o V d.C. do, e coa adaptación da arquitectura ó clima. As cubertas de palla son efecti- Dende finais do Megalítico apare- vas con inclinacións de 45 a 50º, polo cen insculturas sobre as rochas graníti- que non son aptas para cubrir grandes cas a ceo aberto das que se descoñece superficies de planta angular sen erguer aínda a verdadeira orixe e significado. algún dos muros ata alturas considera- bles. Por iso, os castrexos preferiron a A Cultura Castrexa destaca, sobre planta circular, cuberta de colmo, e de todo, por ser a primeira cultura, na área superficie cativa, o que terá gra n do Noroeste, da que coñecemos o seu influencia na configuración da trama hábitat con bastante exactitude. No pri- urbana. meiro milenio a. de C., o poboamento castrexo caracterizouse polos seus En canto á planta circular, foron for- pequenos asentamentos, pequenas muladas numerosas hipóteses sobre a aldeas esparexidas polo territorio posible orixe e as causas da súa pervi- dunha maneira bastante uniforme, vencia ata os primeiros séculos da nosa cunha economía agraria baseada no era. A hipótese máis razoable parece cultivo de cereal, na gandería (especial- ser a do seu endoxénese, a partir das mente nas zonas menos aptas para o construccións circulares feitas de mate- cultivo), e en boa medida na colleita de riais vexetais (estacas con varas flexi- froitos secos panificables, e mariscos na costa. A chegada dos conquistado- res romanos coincidiu co auxe do Castrexo: a partir do século I a.C. comezan a construírse as grandes cita- nias, sobre todo na metade meridional, e todos os aspectos da cultura material dan o mellor de si, con exemplos sobresaíntes nas artes plásticas e sobre todo na orfebrería. Polo tanto, as bases do florecemento da Cultura Castrexa xa Castro de San Cibrao de Las (Ourense) Un dos castros máis impresionantes 23

bles entrelazadas para construír os muros), que deberon constituír a viven- da das poboacións da Idade do Bronce.

As cabanas de materiais vexetais tiveron unha longa pervivencia ó longo de todo o primeiro milenio a.C., retro- cedendo definitivamente ante as cons- truccións de pedra, aló polos séculos III e II a.C. Áchanse ben documentadas no Castro de Cameixa, escavado por Castro de Troña (Pontevedra) Estivo ocupado desde o século VI a.C ata o V d.C. López Cuevillas nos anos 40. As cabanas de pedra non son poste- que durante longo tempo os castrexos riores ás cabanas vexetais. Esta opinión v ivisen en habitacións de materiais está baseada no feito de que en moitos vexetais non se debía a dificultades téc- castros onde existen varios niveis de nicas, pois o seu dominio das técnicas ocupación (Castromao, Cameixa, A de cantería quedan de manifesto nas G r aña, Troña, Saceda), as cabanas súas fortificacións. vexetais aparecen nos niveis máis anti- gos, mentres que as construccións de A época de esplendor dos castros pedra son as máis modernas. Anque coincidiu coa Conquista do Noroeste, tamén están datados niveis de construc- en dúas ondadas invasoras, primeiro cións pétreas no período formativo da con Decimo Julio Bruto, e despois nas Cultura Castrexa, no século IX a.C. G u e r r as Cántabras, na época de (Coto da Pena, Portugal), ou no VIII-VII Augusto. Os castros floreceron ata a a.C. (Torroso, Monte das Croas). época flavia, na que os cambios admi- nistrativos e a concesión do ius latii, Por outra banda, construccións de contribuíron á decadencia deste tipo de materiais perecedeiros parecen pervivir hábitat, que ata entón conformara a ata a Conquista romana, anque polo auténtica trama urbana do noroeste. século III-II a.C. as cabanas de pedra Algúns destes castros eran maiores en comezan a se xeneralizar. O feito de poboación e extensión ás pequenas cidades fundadas polos romanos, e aínda mantiveron a súa importancia como capitais políticas durante os pri- meiros séculos da nosa era. Polo sécu- lo IV os castros foron abandonados, dando paso a outras formas de hábitat, abertas e nos vales. Aínda foron os cas- tros ocupados en épocas de crise, como cando as invasións suevas.

Castro de San Román (Lugo) 24

CÁNDIDO PAZOS, escultor

Tomás Veigas

exposición titulada Galicia e E u r o p a foi inaugurada polo Apresidente do Pa r l a m e n t o Europeo e é a primeira dun escultor español que se celebra nesta institución

As esculturas de Cándido Pazos representan a Galicia nos salóns do Parlamento Europeo

As esculturas do artista composte- lán Cándido Pazos representan a Galicia nos salóns do Pa r l a m e n t o Europeo, en Bruxelas. Esta mostra, que se presentou co nome de Galicia e Europa, foi inaugurada polo presidente marzo; a obra constaba de varias pezas do Parlamento Europeo, Leo Cox, e é a que representan fenómenos propios da p r i m e i ra dun escultor español que se antropoloxía galega como a tradición amosa nesta institución europea. xacobea, os cruceiros, a Santa D u rante a presentación, Cox asegurou Compaña, e, con especial preponde- que celebra que sexa Galicia o centro rancia, a vida en torno ó mar. deste primeiro evento enmarcado na Presidencia española, e asegurou que Azaira algúns dos temas abordados na exposi- ción sonlle moi familiares por aseme- As Esculturas que conforman llarse ós da cultura irlandesa. Galicia e Europa son obras de pequeno e mediano tamaño realizadas, basica- Neste acto tamén estiveron presen- mente, en serpentina e azaira con tes o eurodeputado Daniel Varela, o algúns detalles en prata. A serpentina ministro de Fomento, Álvarez Cascos; e utilizada nestas pezas foi extra í d a o vicepresidente do Pa r l a m e n t o dunha canteira de Santiago de Europeo, Alejo Vidal Cuadras, así como Compostela, mentres que a azaira é un representantes políticos da maioría dos material cunha textura e cor semellante países integrados na Unión Europea. ó acibeche, creado por Cándido Pazos Esta exposición permaneceu aberta a partir da fusión deste material con ó público en Bruxelas ata o 25 de outros minerais. 25

rica en 1996, no Hostal dos Reis Católicos, onde a partir desta data pre- senta tódolos meses de decembro as súas novidades nesta materia.

Entre as produccións máis destaca- das deste artista galego salienta o dese- ño da vaixela realizada para a Casa Real española con motivo 25 aniversa- rio da Coroación do Rei Juan Carlos I, así como diferentes traballos para Paradores de Turismo de España, Xunta de Galicia, Parques Nacionales, e o Ministerio de Medio Ambiente. Agasallo As súas obras foron seleccionadas Segundo informou o artista galego pola World Gallery para expoñer con na inauguración desta mostra en Subirachs, Bifill e Lorenzo Quinn. En Bruxelas, remitirá á Cámara europea 2001, expuxo en Expogalicia en unha esfera armilar deseñada para México D.F., coincidindo coa visita do representar o globo terráqueo con tóda- presidente da Xunta, Manuel Fraga, a las cidades que levan o nome de este país norteamericano. Na actualida- Santiago. Con este agasallo, quedará de, os seus traballos están distribuídos no Parlamento europeo unha mostra da en varios países. Durante o pasado mes arte escultórica de Galicia. de outubro, Cándido Pazos presentou algunhas das súas obras na Casa de Traxectoria multidisciplinar Galicia en Madrid.

Pazos naceu na praza do Toural de Santiago de Compostela en 1943, e foi alumno de Fernando Mayer, na Escola de Arte Mestre Mateo. Ó longo da súa carreira artística destacou en numero- sas disciplinas como a pintura, a foto- grafía e a escultura. En 1957 foi distin- guido co Premio Nacional de Debuxo, e posteriormente recibiu o Primeiro Premio de Fo t o g r afía en Cor da Deputación de Pontevedra e o Primeiro Premio de Fotografía en branco e negro da Escola Naval de Marín. Pazos reali- zou a súa primeira exposición escultó- 26

La migración de Galicia a Vitoria

Mónica Calvo

itoria vivió desde 1955 un Tal Avalancha de foráneos convirtió cambio brusco y acelerado en Vitoria en una auténtica ciudad, el cre- Vsu estructura económica, cimiento demográfico fue espectacular. cimentado principalmente en el fuerte En 1.950 vivían en Vitoria 53.571 per- crecimiento del sector metalúrgico y sonas y, en 1.960, la cifra subió a mecánico. 74.936 habitantes. Quince años des- pués, en 1.975, la población vitoriana La prosperidad económica de fina- se disparó hasta los 173.137 ciudada- les de los 50 y de la década de los 60 nos. Álava estaba habitada ese año por se debió, entre otros factores, a la ópti- 541.795 personas. ma situación geográfica de Vi t o r i a como nudo de comunicaciones, a la Muchos fueron los gallegos que en s a t u r ación de suelo industrial en la década de los 50, dejaron su tierra, Vizcaya y Guipúzcoa, a las ventajas fis- para venir a trabajar a Vitoria. cales y a la numerosa mano de obra, procedentes principalmente de la pro- No hay diferencias significativa s pia provincia, de Vizcaya y Navarra, de entre hombres y mujeres: En el periodo Castilla y León, Extremadura, además estudiado han llegado 1.968 gallegos y de otras zonas como Andalucía, 1.938 gallegas. Galicia y Castilla-La Mancha.

EVOLUCIÓN DE LOS MIGRANTES DE VITORIA-GASTEIZ PROCEDENTES DE GALICIA, POR SEXOS.

700

600

500 HOMBRES 400

300 MUJERES

200

100

0 <1965 1966-1975 1976-1985 1986-1995 1996 27

Hoy todavía el saldo migratorio con la comunidad de Galicia es positivo. En los cuatro últimos años han llegado a Vitoria-Gasteiz un total de 497 gallegos y se han ido a la comunidad gallega 350, resultando un saldo positivo de 147 personas.

SALDO MIGRATORIO CON GALICIA

AÑO 1997 1998 1999 2000 TOTAL

ALTAS EN EL PADRÓN DE VITORIA-GASTEIZ 120 112 120 145 497

BAJAS EN EL PADRÓN DE VITORIA-GASTEIZ 64 62 116 108 350

SALDO CON GALICIA 56 50 4 37 147

Según el Padrón Municipal de Habitantes de Vitoria-Gasteiz, a fecha 1 de enero de 2001, hay registradas un total de 4.311 personas que han nacido en Galicia, 211 personas menos que hace quince años; representan el 2% del total de la población empadronada en el municipio de Vitoria-Gasteiz.

RESIDENTES EN VITORIA-GASTEIZ NACIDOS EN GALICIA

CENSO DE POBLACION PADRÒN

1986 1991 1996 enero-01

HOMBRES NACIDOS EN GALICIA 2.295 2.379 2.507 2.228

MUJERES NACIDAS EN GALICIA 2.275 2.292 2.492 2.083

TOTAL RESIDENTES EN VITORIA NACIDOS EN GALICIA 4.570 4.671 4.999 4.311

TOTAL RESIDENTES EN VITORIA-GASTEIZ 199.499 206.116 214.234 220.254

% TOTAL 2,29% 2,27% 2,33% 1,96% 28

Desde el punto de vista del lugar de procedencia, en torno al 4% de las perso- nas que llegan a Vitoria-Gasteiz proceden de Galicia y además de forma constante en todos los períodos analizados. Desde el punto de vista del lugar de asentamiento, en torno al 8% de los galle- gos que llegan a Euskadi se asientan en Vitoria-Gasteiz, con variaciones importan- tes según el periodo de llegada.

POBLACIÓN DE MIGRANTES DE GALICIA A EUSKADI

PROCEDENTES DE GALICIA <1965 1966-1975 1976-1985 1986-1995 1996 TOTAL

LLEGAN A EUSKADI 22.735 13.289 5.269 4.760 315 46.386

LLEGAN A ALAVA 1.584 1.445 879 856 44 4.808

LLEGAN A VITORIA 1.077 1.231 785 779 34 3.906

% ASENTADOS EN VITORIA 5% 9% 15% 16% 11% 8%

POBLACIÓN DE MIGRANTES DE GALICIA SEGÚN EDAD

EDAD 0-14 15-29 30-44 45-59 60-74 75-89 90-99 100

FUENTES: - Censos de población y vivienda. ESAT (Instituto Vasco de Estadísticas) - Padrón Municipal de Habitantes. Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz. 29

O noso Centro camiña

Mónica Calvo Actividades do Centro en fotos no que vai do ano 2.002

Entroido

Representación da obra de teatro «A tía Lambida» a cargo do grupo Alecrín

Actuación do coro «Aturuxo» 30

Cea para socios e familiares, o día do entroido, despois baile ata preto da mañá coa orquestra Ritmo.

Grupo de montaña «Saraibas»

O grupo de montaña «Saraibas» segue a per- correr a xeografía alave- sa e limítrofe; o día 10 de marzo andaron polo alto de Toloño, visitaron o mosteiro (en ruínas) e tamén as neve i ras, onde os monxes acumulaban o xelo aproveitando as n e va d a s .

Cea de traba- llo, na que parti- ciparon algúns c o l a b o r a d o r e s desta revista. 31

Lembrando a Ramón Cabanillas

Do 15-01-02 ó 03-02-02 houbo unha exposición de libros, e material recollido de revistas e periódicos, sobre a vida e a obra do poeta Ramón Cabanillas, unha obra propiedade do Concello de Cambados.

Campionato de axedrez

O axedrecista Valentín Álva r e z Núñez xogando unha partida simul- tánea contra 21 xogadores.

33

Topónimos

Merche Espiño (Santiago de Compostela)

A OLIVEIRA EN GALICIA (UNHA APROXIMACIÓN Á TOPONIMIA)

e a calquer galego lle pregunta- aceite virxe era importante para a súa mos polas oliveiras de Galicia, aplicación en eccemas ou calquera tipo Shabería responder como din de enfermidade da pel das persoas ou que fan todos os galegos, con outra pre- para os animais (mamitis das vacas, gunta: "...E logo... ¿quen lle dixo que en carrachas nos cans, etc...) Galicia hai oliveiras? ¿E onde as viu • Remedio de menciñeiras, curan- vosté?" deiras ou meigas: mentres untaban con E vostede, que está a ler isto, pénseo aceite a parte do corpo danada, "bendi- detidamente... ¿seguro que nunca repa- cíase", ou sexa recitaban oracións ou rou en algunha? ¿Nen sequer lembra ladaíñas correspondentes á curación unha oliveira? ¿Non as haberá perto da que querían facer. igrexa da súa parroquia? ¿Ou na horta do veciño? ¿Ou na súa propia leira? Pénseo ben..., verá como aparecen tres ou catro na súa memoria. Aínda que moitas persoas cren que a oliveira é unha árbore autóctona do Sur de España, o certo é que chegou á Península Ibérica importada polos romanos, que trouxeron o seu cultivo tamén á antiga Gallaecia. Durante moitos séculos, sobre todo na parte sur de Galicia, sementáronse e coidáronse oliveiras para a produción familiar de aceite, pero que paseniña- mente foron desaparecendo. Porén, é estraño o ámbito rural en que non se encontren exemplares, que hoxe só serven como elementos deco- Nos adros das igrexas había olivei- rativos ou simplemente lembranza dos ra(s), pois é árbore de connotacións seus diversos fins: relixiosas para o catolicismo, sobre • Consumo propio: o aceite elabo- todo na celebración do Domingo de rado artesanalmente servía para uso Ramos. Case todas as nenas e algúns familiar, non para comercializar. nenos portaban palmas para seren ben- • Propiedades curativas para perso- dicidas (palmas nun principio arranca- as e animais: o valor medicinal deste das de palmeiras tamén existentes en 34

UNHA APROXIMACIÓN Á TOPONIMIA

Como recordo de épocas máis prós- peras e fructíferas para as oliveiras gale- gas (en Portugal aínda se coñece co nome de "aceitona galega" un tipo de oliva pequeniña, que produce un bo aceite, a maioría das veces exprimido artesanalmente), na nosa toponimia encontramos nomes de lugar referidos á "oliveira e variantes" nas catro provin- cias galegas: Galicia), as persoas adultas e os nenos l e vaban unhas pólas de olive i ra, a LUGO maior parte delas cortadas dos exem- Lugo é o lugar que menos restos plares das súas propias casas ou das c o n s e r va, só temos recollidos dous casas veciñas. nomes: O l v e d a e Santa María de No ano 1780, século XVIII, o Olveda no concello de Antas de Ulla. Ilustrado marqués de Santa Cruz de Rivadulla, dono do pazo de Ortigueira, PONTEVEDRA sito en Vedra, A Coruña, quixo poñer Xunto con A Coruña, é a provincia en práctica un amplo proxecto de ela- que máis topónimos posúe do campo boración de aceite, e mandou plantar semántico de que estamos a falar: varias hectáreas de oliveiras nas súas Olivas, situado en Pazos de Reis, no terras. O resultado foi moito menos concello de Tui; San Lourenzo de rendábel do que el supuxo, polo que a O l ive i ra, San Mateo de Olive i ra e produción de aceite a grande escala foi Santiago de Olive i r a pertencen a abandonada. Como lembranza da Ponteareas; encontramos un S a n t a época da Ilustración, existen no pazo María de Olives en A Estrada; Oliveira un muíño de aceite e un impresionante pertence á parroquia de Borreiros, en paseo de oliveiras, con medio millar de Gondomar e outro Oliveira é de Vigo, exemplares, case todos eles anteriores e mesmo existe un Oliveira en San ao século XIX. O General Armada, Salvador de Poio. actual dono, lembra como na súa infancia aínda se elaboraba aceite en Non podemos esquecer que Vigo é Santa Cruz de Rivadulla. a CIDADE OLÍVICA por excelencia, A verdade é que hoxe xa case nin- posúe un enorme exemplar de oliveira guén extrae aceite das olivas galegas. no Paseo de Alfonso, que pasa por ser o De feito, nos comezos deste século símbolo da cidade, filla da que está XXI, tan só funciona un muíño de acei- representada no seu escudo heráldico. te en Larouco, perto de Montefurado, nas beiras do río Sil. 35

CORUÑA RÚAS EN CIDADES En Coruña, encóntranse varios luga- Tamén nas cidades e vilas de res coa variante de Oliveira moi esten- Galicia hai referencia a estas árbores dida. Por exemplo en Ribeira atopamos que criamos que non existían na nosa Oliveira de Arriba e a parroquia de terra, pero que parece que si que as Santa María de Oliveira; outra aldea houbo, e en cantidade, polas pegadas chamada Oliveira aparece en Reis, no deixadas: Santiago, Coruña, Ourense, concello de Teo; en Dumbría recolle- Pontevedra, Lugo, Vigo e Tui posúen mos topónimos como San Martiño de rúas adicadas á oliveira (¿será só unha Oliveira, e na variante Oliveiro; áchan- curiosa casualidade?): se tamén en Dumbría Santiago de • Santiago de Compostela, no casco Oliveiroa ou simplemente Olveiroa; se histórico: Rúa da Oliveira. imos a Corcubión, na parroquia de • A Coruña cidade: Calle da Oliva. Redonda, existe un lugar denominado • Corcubión: Rúa da Oliveira Oliveira; e por último, en Fontecada, • Lugo cidade: Rúa da Oliveira. Santa Comba, aparece un curioso • Ourense: Camiño das Oliveiras. Almozara, que ten que ver co nome • Po n t e ve d r a cidade: a Rúa da árabe dos muíños de aceite, similar a Oliva é a arteria comercial principal do outro de Boborás, Ourense. casco urbano, mentres a Rúa da Oliveira é moito máis pequena. OURENSE • Tui: non hai un nome de rúa con- A pesar de ser lugar de tradición creta, senón o “Bairro da Oliveira”. ancestral olivareira, polo seu clima, na toponimia achamos poucos restos, só Oliveira, na parroquia de San Salvador de Arnoia, ou Olivar, en Esposende, concello de Cenlle. Pero, relacionado con "almozara", aparece tamén Almuzara en Xubencos, Boborás.

Aparte dos topónimos reseñados, existen RÍOS e MONTES con esta denominación, por exemplo o Monte da Oliva, de 761 m. de altitude, sito en Pardellán, Rubián, Ourense, ou o Alto da Olive i ra , monte de 398 m., en Mougás, Oia, Pontevedra. En canto a RÍOS, só recollemos o Olivedo, que é un afluente do río Sil pola esquerda, e que pasa por Penín, Ourense. 36

Le e pensa...

«Ni en los objetos, ni en las fortunas encontraremos una felicidad que sólo podemos bus- car en nosotros mismos». Federico el Grande.

«Nadie puede ser feliz si no se valora a sí mismo». Jean Jacques Rousseau.

«La constitución sólo garantiza el derecho a perseguir la felicidad. Hay que luchar para obtenerla». Benjamin Franklin.

«La Historia atestigua que la felicidad del hombre, desde que Eva comió la manzana, depende de la comida». Lord Byron.

«Unos nos hacen felices cuando llegan; otros cuando se van». Oscar Wilde.

¿Sabías que...

...En Caldas de Reis (Pontevedra) atópase o único taller de fundición de campás de Galicia?

...O primeiro libro impreso en Galicia, titulado «Misal de Monterrey», xoia bibliográfica, que data do ano 1494, foi impreso en Verín (Ourense) polos impresores Porres e Lapassera? Hoxe atópase con outros exemplares no Museo da Catedral de Ourense.

...«GALDRUPAR» é a particular maneira de falar que tiñan os cesteiros en Galicia?

...Os ríos galegos, aínda que pequenos, teñen un considerable caudal. O Miño ocupa o pri- meiro lugar peninsular por caudal relativo e o cuarto por caudal absoluto. Ademais, é o río máis longo de Galicia con case 350 Km. e, xunto co Ulla, é navegable no seu treito inferior?

O Refraneiro

O que non monta a cabalo, nunca se cae Envexa non teñas do campo do veciño, do cabalo. antes fai o que el fai e atoparás o camiño.

Unha mala verba non resga a roupa, pero Mentres está enriba dela o capador, non rompe a alma. digas que a porca é túa.

O labor dos rapaces é pouco, mais quen o Non busques por amigo ó rico nin ó perde é un louco. nobre, senón ó bo, aínda que sexa pobre. 37

O mito dos homes lobo

Tomás Veigas

s historias, lendas, anécdotas e contos de lobos, coido que Aveñen de moi lonxe no tempo. A lenda di que unha loba deu de mamar a Rómulo e Remo, pero tal vez o respecto, os medos que os humanos lles temos ós lobos xa ve ñ e n de antes.

Na aldea onde nacín contaban os maiores moitas historias de lobos, e a A loba dando de mamar a Rómulo e Remo min chamábame a atención o feito de que os lobos malos, os que atacaban correr tras da sombra del ata acabar á xente ou facían falcatruadas de desfalecidos. Xa preto da mañá, tamén sona, sempre o facían noutras aldeas, cansiño de tanto puxar dun lado para nas de lonxe. outro, sentiu ladrar os cans que batían Un contaba que un rapaz agatuñou nos lobos e puido ceibar un asubío, ó bico dun freixo cando un lobo lle logo berrou canto puido e agardou que quería fincar o dente, logo o lobo o viñeran baixar os homes da aldea, comezou a ouve a r, chamando a outros porque el estaba abrazado ó freixo e lobos, ata que se xuntaron media ducia non era quen de se soltar. deles e nun momento dado comezaron Outros contaban as moitas maneiras a roer no pé do freixo. Era noite de que había de cazar lobos; das súas loi- l u a r, o rapaz xa se vía comido polas tas en tempo de celo, da maneira que f e ras e non era quen de ceibar un tiñan de chamar polos compañeiros berro, mais tivo a ocorrencia de abane- cando precisaban deles... ar a árbore e os animais deron en Tampouco faltaban os contos de nenos criados por unha loba e de

Xogos, loitas e ouveos do lobo 38

homes (nunca mulle- rantes e cambios da personalidade, non res) que se transfor- sendo capaces de xebrar a realidade do maban en lobos imaxinado. cando a fase da lúa e a conxunción dos Na época das bruxas, ademais, con- astros eran propicios. tribuíron a espallar o mito algúns psicó- ticos e outros enfermos mentais como O mito do home- esquizofrénicos, sádicos, necrófilos e lobo estendeuse na Idade Media e per- psicópatas que en moitas ocasións terí- durou ó longo do tempo ata hoxe. an acudido á licantropía para dar saída Naquela época cometíanse gran canti- ós seus delirios ou ós seus instintos dade de crimes sádicos e sexuais que morbosos. Estes personaxes aseguraban sempre se atribuían a seres sobrenatu- poder transformarse en lobo, e que nas rais, debido á superstición e tamén ó noites de lúa chea o seu corpo se medo da xente. cubría de pelo, os seus dentes transfor- mábanse en caninos e as unllas medra- Quizais por esa razón resulta curio- ban ata se converter en poutas. Ó so comparar eses delictos cos de tipo pouco tempo atopábanse va g a n d o sexual cometidos polos criminais con- polas rúas axexando a unha víctima á temporáneos, pois vemos que as viola- cal atacarían, morderían e nalgunhas cións e os asasinatos que se atribuían ocasións desgarrarían e incluso comerí- ós homes-lobo son exactamente iguales an cachos do seu corpo... ós de hoxe en día. Hoxe tamén son coñecidas outro En psiquiatría, a licantropía é tan só unha enfermidade mental con tenden- cia caníbal na que o enfermo imaxina estar transformado en lobo e incluso imita os seus ouve- os, con tendencia a negarse a comer outro alimento que non sexa carne crúa e ben san- grante. Estes enfer- mos sofren de his- terismo con aluci- nacións, ideas deli- Algúns homes soñan que se converten en lobo 39

século XV, ¿é a explicación do fenóme- no a que está equivocada desde entón?

Manuel Blanco Romasanta: «O Home Lobo de Allariz»

No Arquivo Histórico do Reino de Galicia consérvase un insólito proceso xudicial baixo a referencia «Causa 1788, do home-lobo», datado no ano 1852. Este curioso documento consta de 2000 páxinas de texto manuscrito, e recolle a sentencia contra un dos asasi- nos máis coñecidos na historia do crime español. Neste proceso, o único coñecido en que se xulga e se condena O home-lobo de Allariz legalmente a un personaxe tratándoo tipo de enfermidades que poderían abertamente de «lobo», interveu a explicar parte da licantropía, como a mesma raíña Isabel II... porfiria conxénita. Esta caracterízase por problemas cutáneos, fotosensibilidade e O home do que estamos a falar era depósitos de porfina, un pigmento dos Manuel Blanco Romasanta, de 42 anos glóbulos vermellos que avermellan os de idade, aparencia agradable, coñeci- dentes e mais a ouriña, dando a impre- do e apreciado polos veciños de Allariz sión que o enfermo bebeu sangue. (Ourense). El dedicábase á ve n d a ambulante entre Galicia e Po r t u g a l , Outras enfermidades como a hiper- ademais de ser un gran coñecedor dos tricosis ou o hirsutismo, provocan o bosques da rexión e axudar ós viaxeiros crecemento desmesurado do cabelo a atravesar as montañas desde Galicia a por todo o corpo incluída a face, que se León, Asturias e Cantabria. ben hoxe as interpretamos como enfer- midades hereditarias, antano a supersti- As dúas primeiras víctimas, nai e ción inducía ós pacientes a crer que se filla, de 47 e 17 anos, faleceron no ano converteran en bestas... 1846. Elas dispuxeron abandonar o seu pobo natal e ir cara a Santander, onde Por outra banda, ó longo da historia esperaban atopar un emprego e mello- xurdiron algúns criminais considerados res condicións de vida, lonxe do duro «homes-lobo» polas súas afeccións t raballo no campo. Acordaron que caníbales á hora de matar unha vícti- Romasanta as acompañase na viaxe, e ma. Entón, se os crimes e a violencia do os tres se puxeron en camiño. A señora licántropo son reais e existiron dende o deixábase guiar en silencio, confiando 40

plenamente naquel home tan agradable e servicial, sen imaxinar sequera o que Cando volve, conta unha historia ós ocorrería unha vez metidos nun daque- familiares das víctimas: les frondosos bosques galegos... «Están felices as dúas, sempre que as vexo todo é un darme gracias por De súpeto, Manuel Romasanta habelas levado a Santander. Bos amos, detense sacudido por un calafrío e boa comida, e ata bo tempo, que o sali- movementos espasmódicos. Comeza a tre do mar é sempre mellor ca humida- golsar unha escuma espesa contraendo de e a friaxe destes montes...» a boca coma se a súa mandíbula esti- Non tardou en convencer a máis vera a se desencaixar, cos ollos inex- mulleres para que seguiran o mesmo presivos e mirada perdida, mentres que camiño cas dúas «afortunadas», emi- as dúas mulleres non atinan máis que a grar a Cantabria, onde o nivel de vida é miralo, asustadas, aterecidas. De súpe- moi próspero e os máis adiñeirados to, sen lles dar tempo a reaccionar, buscan mozas para telas nas súas casas bótase enriba da nai ruxindo salvaxe- como serventas. Así, outras veciñas se mente, e o mesmo que unha besta mór- farían acompañar do guía nas súas via- delle o colo. xes, á procura dunha boa colocación. Excitado polo sabor do sangue que comezaba a manar da ferida segue a Os seguintes serían unha señora de dilacerar a pel da señora ata que cae 34 anos e o seu fillo. Anque descon- morta. Acto seguido lánzase riba da fiando en parte porque só tiñan as noti- filla, que permanecía hipnotizada cias oídas a Romasanta e non da observando a escena entre bágoas, sen mesma veciña. Ó cabo termina por ser quen de se mover. Unha vez morta c o n vencerse, vende o pouco que tamén esta, oculta o que queda dos posuía e lánzase á aventura... cadáveres entre uns matos, e como se non houbera pasado nada, métese no Como sucedera coas outras dúas, bosque, onde permanece varios días nun lugar do bosque con vexetación antes de regresar ó pobo. espesa o guía comeza a comportarse de forma estraña. Insiste para que se dete- ñan a «comer algo» (nunca mellor dito). Acende o lume, e como xa era noite propón que durman un pouco a carón do lume. Evidentemente, el non tiña intención de durmir, pero si de espreitar os movementos dos seus acompañantes. Estivo axexando un bo pouco, notándose cada vez máis exci- tado, ata que chegou o momento que lle pareceu propicio, entón ergueuse sen facer ruído e sacando un coitelo do O lobo excitado, ollando a súa presa 41

zurrón que lle colgaba do ombro, ases- obxectos nos ta unha coitelada mortal no corazón da m e rcados do muller. Fixo o mesmo co neno que dur- l u g a r. Un mes mía sen decatarse de nada. Logo, vícti- máis tarde foi ma de novas convulsións, dedicouse a conducido á pri- dilacerar os corpos cos dentes e a bebe- sión de Allariz, lo sangue que saía das feridas, rema- onde confesa tando a carnicería con novas coiteladas cunha estremece- nos colos sen vida. Despois rexistra os d o ra frialdade e petos das víctimas e rouba os poucos con todo luxo de cartos que levaban; logo oculta os detalles, como asasinou e devorou a cadáveres e senta para beber un grolo doce persoas nos bosques galegos. de viño que levaba na bota, finalmente deitouse a durmir a pé do lume, como «Todo foi por culpa dunha maldi- se nada houbese ocorrido. ción de un dos meus parentes, ou qui- zais dos meus pais —dixo—, o caso é A mesma sorte correrían cinco per- que me convertía en lobo. Sentía aquel soas máis, todas mulleres e nenos, que desacougo, unha carraxe que me facía partían na procura de mellores condi- tolear, comezaba por quitar a roupa, cións de vida. esmequellándoa, logo a me revolquiñar polo chan ata que ía tomando forma de Como os anos pasaban e os familia- lobo... Coido que a maldición termina- res non volvían ter noticias, máis que o rá o día de San Pedro, cando se cum- que Romasanta contaba, empezaron a pran trece anos dende a primeira meta- correr rumores por todo o pobo de que morfose...» os viaxantes foran asasinados. As sos- peitas, que evidentemente xiraban arre- Acto seguido, o asombrado xuíz dor do guía, resultarían fundadas cando ordena ós médicos realizar un recoñe- un veciño dixo que sempre vira a cemento psiquiátrico ó acusado, para Romasanta viaxar só, sen rastro das determinar o seu estado mental. Tres mulleres nin dos nenos. Logo pasou de médicos e dous cirurxiáns emitirían un ser sospeitoso de nove crimes a se con- informe: verter en acusado. Pero liscou do lugar antes de que o consigan deter. «O acusado pretende facerse pasar Abandonou Galicia e foise a unha por un ser fatal e misterioso, un xenio vila de Toledo, onde estivo tra b a l l a n d o do mal, lanzado por Deus nun mundo como segador ata que foi recoñecido e que non é o seu, que foi creado polo denunciado en xullo de 1852 por un mal alleo, el é impelido pola forza veciño. O alcalde desa localidade dicta oculta dunha lei irresistible, en virtude un auto de detención no que se lle acusa da cal cumpre o seu fatídico e tenebro- dos nove crimes, ademais de roubos nas so destino... casas das víctimas para vender logo os Na persoa hai dous fundamentos de 42

facultades: o cerebro, para as do enten- de morte polo xuíz de Allariz, que o con- demento, e as vísceras para os arrinques dena a garrote vil e a unha indemniza- ou ímpetos, e da ocorrencia de ambas ción de 1000 reais por cada víctima. Sen orixes resulta un terceiro estado potente e embargo, a sorte estaría do seu lado, pois temible: esaxeradas estas facultades pro- antes da execución, un hipnólogo fran- ducen efectos diversos proporcionais á cés que seguira o caso do Home-Lobo, súa orixe, e na terceira o concurso de envía unha carta ó ministro de Gracia e ambas tornan á persoa parva ou tola. A Xustiza afirmando que Romasanta era un licantropía pertence á terceira, por iso se afectado dunha monomanía coñecida presta especial atención ó exame do esta- como licantropía, e que debido a un do visceral do reo así como da craneos- desorde das funcións do seu cerebro non copia... era responsable dos seus actos. Di que a través da hipnose el mesmo tiña tratado Non se presenta no organismo do esa enfermidade con algúns dos seus detido nin sinales amnésicas, nin causas pacientes, polo que pide que non se exe- nin motivos actuais capaces de dar orixe cute a sentencia e que se lle permita a perturbacións violentas da intelixencia. estudiar o caso. As inclinacións que del poden inferirse, non son suficientes para explicar por Ó mesmo tempo, a defensa do acusa- suposta licantropía, nin os actos que do protesta que non se pode asegurar inducen son coactivos e inve n c i b l e s , rotundamente que o verdadeiro asasino polo que Manuel Blanco Romasanta obra fora Romasanta, alegando con razón, con libre albedrío, coñecemento e fin que non é suficiente unha confesión para moral... xustificar un delicto. E en efecto, como nada proba que o home matase realmen- A súa inclinación ó vicio é voluntaria te ás víctimas, mandan unha carta á raíña e non forzosa. O procesado non é tolo, Isabel II para que a causa sexa revisada nin imbécil, nin monomaníaco, nin o foi polo Tribunal Supremo de Xustiza. nin o logrará ser mentres estea preso, e polo contrario resulta que é un perverso, En consecuencia, a raíña firma unha un consumado criminal capaz de todo, orde que libra a Romasanta da pena frío e sereno, sen bondade e con albe- capital, reducíndose esta a unha menor drío, liberdade e coñecemento. O obxec- como era a condena a cadea perpetua. to moral que se propoñía era o interese. A súa confesión explícita foi efecto da sorpresa, crendo que todo estaba descu- berto. A súa exculpación é un subterfu- xio. Os actos de piedade, argucia sacríle- ga. A súa metamorfose, un sarcasmo...»

O xuízo contra o Home-Lobo dura aproximadamente un ano, tras o cal, o 6 de abril de 1853 emítese unha sentencia 43

Historias na media noite

Maeba García Sanchez (Santiago de Compostela)

os tempos antigos considerá- con tempo e moita paciencia todo se base que Galicia era unha entenderá. A min custoume moito, Nterra chea de trasnos e habi- pero aquí me tés. tada por meigas, demos e outros seres A quen non lle é tarefa fácil de crer polo estilo, supoño que por iso se todas estas cousas que che acabo de inventou a frase de "habelas hailas". A contar é a un crego. ¿Como pensas ti verdade é que unha non cre nestas cou- que o tomaría? Imaxina que un día apa- sas, pero o colmo é que che digan que reces na sancristía berrando que acabas na túa cidade, nesa que naciches e de ver a un lobishome... agora vives hai unha porta que condu- Probablemente, e se puidese face- ce ó inferno; xa sei que é difícil de crer, lo, excomungaríate, pero, ti, un ser a ninguén lle fai gracia ter diante da súa crente que vai todos os domingos (e xa casa un portal que conduce ás tebras, e non falemos de cando é festa) á misa, ti, dito desta maneira resulta imposible. ¿como vas crer en trasnos, meigas, demiños e así? Non, non viviches nin- Segundo contan os vellos había tan- gunha destas cousas, aínda que estás tas portas como catedrais temos hoxe, nunha terra habitada por miles destes seguramente non imaxinarás a rela- seres. Pero ti non coñeces esta parte de ción, pero para moita xente a cousa Galicia, a Galicia no estado máis puro, está ben clara: «Deus tiña unha serie de a auténtica, a única, Galicia terra míti- portas ciscadas por todo Galicia, antiga ca. Fíxate, a palabra xa o di. terra das tebras, ou como outros enten- didos din o inferno», ( s i n c e ra m e n t e Imaxina... Indo un día pola fraga cústame moito crer que Galicia fose escoitas un ouveo penetrando no teu inferno, ¿a ti non?), o caso é que había oído como o ruxido máis agudo, dúas portas, se non me trabuco, e por meténdose aí e non querendo saír. O elas podían entrar tanto deuses como primeiro que vén á mente é a imaxe demos. Difícil é crer que existían tales dun lobo, pensas que é algo normal, portas. O que din que pasou, cando o nunha fraga... De repente pensas: «¿E home camiñaba xa erguido, é que se non fose un lobo...?» Ti toleas, pode- Deus se fartou de que Satán andase ríasme contestar, pero... ¿e se eu che entrando e saíndo sen pedirlle permiso digo que iso que ti a ninguén. O Todopoderoso decidiu escoitas e que vén cara pechar a porta, e que mellor maneira a ti non é tal lobo, que cun elemento clave na nosa terra: senón outro ser chama- Os ósos do Apóstolo Santiago, mata- do lobishome...? Agora mouros. Pois si, esa é a chave. Acouga, si, agora decátaste e por 44

iso saes correndo. Por moito que corras que queres. Observa, observa como o non has chegar antes, pero, tranquilo, cabelo dourado dun rapaz brilla cos acouga, colle folgos e senta, non che últimos raios do sol, como as pólas da vai facer nada, non é real, ¿ou si? Iso carballa centenaria se abanean acom- nunca o saberás, pero se lle preguntas á pasadas pola brisa do verán. Como a avoa dirache que non sabe que aspecto luz da grande bola de fogo se esconde ten, iso é certo, seguro que ela nunca entre os vales afastados, deixando paso tivo a oportunidade de estar preto de á escuridade fría da noite, na que o un. Pero eu non cho aconsello (poden camiñante se guía pola feble luz das morder), iso é o que din, pero non che estrelas e do coitelo de prata. faría mal saber como son, aínda que non te culpo por non sabelo, algún día O b s e r va a terra, o mar, adquire has ter a oportunidade de ver un. coñecementos, en definitiva... Vive... Nunca se sabe. Aprovéitate das cousas boas que ten O que deberías facer é ir dar unha a vida, unha das cales é o pasado, mito- volta e coñecer a túa terra, déixate de lóxico no noso caso. Por certo, terás videoxogos e internet, que non condu- que aprender a distinguir as meigas... cen a nada. Aprende observando, pre- ¿Quen che di que non convives con gúntalle á avoa, con gusto che dirá o unha... ou que falas con unha delas...? 45

O segredo do avó

Mª Luisa Campillo

ando aquela noite petaron na pondese e que non tirase daquela som- porta, ninguén fixo caso bra para a cociña. Baixei as catro esca- Cdaquela chamada. Era unha leiras que separaban a miña alcoba da noite de treboada e lóstregos que non dos meus avós e, ó pasar por diante deixaban durmir a ninguén e aqueles dela, un lóstrego alumeou a cara da tombos quediños foron afogados por miña avoa que durmía allea a todo. un lóstrego asubiante que fixo retombar Lembro que pensei que era unha bei- todos os cristais das xanelas. Despois a zón que a avoa fose xorda, pois estaba noite volveu a quedar por un intre seguro que o que estaba a ocorrer lle nunha calma ameazante. Foi entón, era totalmente alleo. Non sei qué foi o cando de novo petaron e xa non que- que encendeu unha luz no meu maxín dou dúbida ninguna de que alguén que me dicía que o avó gardaba un estaba a chamar. grande segredo. O corazón púxose a galopar no meu peito coma se fose a O primeiro que escoitei foron os pés estoupar. Seguín polo corredor adiante, do meu avó que arrastraba unhas chi- paseniño e baixei as escaleiras ata a nelas polo corredor adiante. As chama- soleira. Trala porta da cociña oíanse das, esta vez máis insistentes volveron a voces quedas. Non había dúbida, era soar na casa e a voz do meu avó con un unha muller a que estaba a falar. Peguei “xa vou”, esta vez nas escaleiras, fixo a orella á porta e, aínda que eu sabía calar aquela chamada agustiosa por un que aquilo non estaba ben, o que se intre. Seguín a escoitar os pasos do meu estaba a falar mantíñame pegado a ela. avó nas vellas escaleiras e xa non A muller choraba e pregáballe ó avó podendo aturar a miña curiosidade saín que a protexese, mentres o avó lle repe- ó corredor e mirei cara a abaixo polo tía que xa non se podía facer nada, que oco das escaleiras. O meu avó, cun o que ía ocorrer ocorrería pola súa candeeiro na man, xa chegara á soleira mala cabeza, por non saber gardar os e ficaba varado diante da porta coma segredos. A muller seguía a pregar e a dubidando. chorar. De súpeto, calou coma se sos- peitase que alguén estaba a escoitar. Naquel intre, escoitouse un berro Corrín polas escaleiras sen poder aturar arrepiante e as chamadas xa non tive- a angustia que apertaba o meu peito e ron vagar. O meu avó abriu a porta e tirado sobre aquela cama chorei por viu unha sombra que se lle botaba todo o que escoitara aquela noite. Tiña derriba, mentres repetía unha e outra o corazón ferido. Comprendín todo o vez: “Axúdame, axúdame”. que acontecera na miña curta vida de Estrañoume que o avó non lle res- dez anos. Entendín o porqué daquela 46

fuxida da casa dos meus avós cando sospeita desde que eu nacera. O meu tiña catro anos. O interese do meu pai avó non era o meu avó senón o meu pai por írmonos á cidade coa desculpa de e polo tanto el era o meu irmán. O que que ían comenzar na escola. Eu despe- pasou despois é outra historia. dinme dos avós coa promesa de que volvería polo verán. Aquel verán alon- Eu hoxe vivo coa miña avoa que gouse seis anos nos que, a miúdo, oín segue sen entender por qué o seu fillo rifar ós meus pais dicindo cousas que non vai vela e por qué a miña nai desa- non entendín ata aquel intre. A miña pareceu. Ela séguelle a levar flores ó inocencia quedou ferida para sempre avó ó cemiterio mentres repite en voz aquela noite. Á fin a miña nai conferá- baixiña: “Estas flores son para ti e mais relle ó meu pai o que para el era unha para os mortos que aínda viven”.

lberto Xil Castro, socio do Centro Galego de Vitoria-Gasteiz e colaborador desta revista, foi galardoado co Segundo Premio «Mimosa» de Debuxo 2001 e mais co ASegundo Premio «Camelia» de Pintura 2001, convocados pola Xunta de Galicia. A nosa noraboa para este amigo e colaborador.

Desexamos que continúe traballando nesas cousas que el sabe facer tan ben: o debuxo, a pintura e mais a escultura . 47

Unha viaxe polo Caribe

Rodrigo Martínez

odo comezou naquela viaxe expoñían. Ó saírmos fomos paseando polo Caribe. Alí foi onde coñe- pola praia ata o faro. Dende alí viamos Tcín a Micaela, muller alegre e pasar os barcos mercantes, bergantíns e fermosa. Traballaba como guía turística pesqueiros. Malia ser perigoso baixa- ensinando ós viaxeiros coma min os mos ata a enseada por un camiño moi lugares máis fermosos da súa terra. Pola estreito e pedregoso. Contoume, coa tarde, cando remataba a súa xornada, súa doce voz, que o seu soño era poder levábame polas zonas menos turísticas v ivir nunha illa deserta coa persoa pero máis esotéricas da cidade. As rúas amada. Démonos unha aperta con e ran angostas e nelas había postos moito agarimo e os nosos beizos xuntá- ambulantes de bagatelas, teas de cores ronse con tenrura. Cando nos demos de moi rechamantes, mulleres ofrecendo conta xa era de noite, a lúa asomábase os seus servicios a cambio dunha mise- polo horizonte e había unha inmensi- ria, adiviños con abalouros estraños dade de estrelas brillantes. De volta á lendo as mans. Camiñando polas beira- cidade Micaela deume un colar cunha rrúas de pedra podía observar a beleza pedra preciosa para que me protexese e das casas de madeira cos balcóns cheos me dese sorte. Xamais me separei del. de flores ata as ventás. Levoume ata o porto e preto do embarcadoiro había Todas as tardes volviamos á nosa unha taberna de mariñeiros. Na entrada pequena baía pasando pola taberna tiña un temón pintado con cores azuis dos mariñeiros e tomabamos uns xuriks e brancas. No interior destacaban os coas cuncas de codia de coco. E así bocois colgados do teito que contiñan foron transcorrendo os días na compa- bebidas xamais imaxinables. M i c a e l a ña de Micaela ata o remate da viaxe. A pediu dous xuriks —beberaxe moi coñe- despedida, coma todas, foi triste e os cida polos vellos do lugar— e bebemos dous vertemos unhas bágoas. en silencio. Os pescadores que alí había Desexámonos sorte mutuamente e falaban do tempo, das viaxes que ían démonos un bico inesquecible. facer polo mar e dos riscos ós que se 48

Xogos falados Sueño paradigmático Recollido por Alberto Xil Castro rève paradigmatique Detrás do outeiro, Gárgola centenaria, testigo de gestos y ademanes; na Pedra Furada, ;senameda y sotseg ed ogitset airanetnec alográg había un bacelo Gorge pleine de mélodies, que o vello plantara. donde el eco apacible resuen a Veu a cabra e comeu o bacelo Ánima de un bosque humano poblado por peregrinos; que o vello plantara ;sonirgerep rop odalbop onamuh euqsob nu ed aminá detrás do outeiro, Alíbi magique pour celui qui aime 1a poésie, na Pedra Furada. ¡Pensamientos de alas blancas!, ni gimamos ni. . . Veu o can Límite de una tierra que el mar empuja hacia dentro; e matou a cabra ;ortned aicah ajupme ram le euq arreit anu ed etimíl que comera o bacelo Liaison dangereuse pour les coeurs sensibles, que o vello plantara que tierra tan feliz no halles ninguna como mi detrás do outeiro, Galic. . . na Pedra Furada.

Invitacion de akelarres, faunos y romerías; Veu o pao e matou o can ;saíremor y sonuaf ,serraleka ed nóicativni que matara a cabra Itinéraire dessiné aux sons d’une cornemuse, que comera o bacelo ... apacible y halagüeño. Sí que o vello plantara detrás do outeiro, Cántico del tiempo de los cantos; na Pedra Furada. ;sotnac sol ed opmeit led ocitnác Cicatrices de la mémoire, Veu o lume no sé por qué temo al ver su ansia mortal e queimou o pao que matara o can Iniciático lamento de un más allá de las tierras; que matara a cabra ;sarreit sal ed álla sám nu ed otnemal ocitáicini que comera o bacelo Epitaphe des marins que o vello plantara la paz ansiada en la apacible siesta detrás do outeiro, na Pedra Furada. Alameda de sueños velados por dioses acuáticos. Veu a auga .socitáuca sesoid rop sodalev soñeus ed ademala e apagou o lume yo la amo, yo la oigo... Así es mi añorada aicilag que queimara o pao que matara o can que matara a cabra Angela Serna «A Rosalía de Castro» que comera o bacelo que o vello plantara detrás do outeiro, na Pedra Furada...... 49

Medalla de Galicia 2001

Medalla de Ouro de Galicia servicio da Comunidade Autónoma, en 2001 foille concedida á caixa de c a l q u e ra aspecto da súa realidade social, Aaforros Caixa Galicia, a primeira c u l t u ral e económica, sexan dignas de entidade financeira da Comunidade gale- obteren o recoñecemento do pobo galego. ga e unha das grandes caixas de España, en recoñecemento á súa implicación con Galicia. Así mesmo, o Goberno foi infor- mado da resolución do presidente da Centro Galego de Bizcaia Xunta pola que se concede a Medalla de en Bara k a l d o foi fundado Galicia 2001 nas súas categorías de prata Ooficialmente o 24 de xuño e bronce. de 1901, declarado "de utilidade Na categoría de prata a Medalla de pública" en 1972. O principal promo- Galicia foi concedida este ano, entre tor da fundación deste centro foi o u t r as entidades e personalidades, ó Salustiano Ferreiro Carballo. Esta enti- Centro Galego de Bizcaia en Barakaldo. dade forma parte da Irmandade de A nosa noraboa a estes Centros Galegos de Euskadi e da amigos por se facer Fe d e rac ión de Centros Rexionais en merecedores de tal Barakaldo. No presente ano, con moti- galardón. Coas medallas de vo da celebración do centenario do Galicia trátase de dis- Centro, a Irmandade de Centros tinguir a tódalas perso- Galegos en Euskadi concedeulle a as ou entidades que Andoriña de Prata, máximo galardón polos seus méritos ó desa Institución.