Arkusz GIERZWAŁD (212)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy: Paweł Ró Ŝański*, Cezary Sroga*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp (C. Sroga) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (C. Sroga) ...... 4 III. Budowa geologiczna (P. Ró Ŝański, C. Sroga) ...... 8 IV. Zło Ŝa kopalin (P. Ró Ŝański, C. Sroga) ...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (C. Sroga, P. Ró Ŝański) ...... 17 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (P. Ró Ŝański, C. Sroga) ...... 19 VII. Warunki wodne (C. Sroga, P. Ró Ŝański) ...... 26 1. Wody powierzchniowe...... 26 2. Wody podziemne...... 27 VIII. Geochemia środowiska ...... 31 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 31 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 33 IX. Składowanie odpadów (J. Król) ...... 36 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (C. Sroga, P. Ró Ŝański) ...... 42 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (P. Ró Ŝański) ...... 44 XII. Zabytki kultury (P. Ró Ŝański, C. Sroga) ...... 51 XIII. Podsumowanie (P. Ró Ŝański, C. Sroga, J. Król) ...... 52 XIV. Literatura ...... 54

3 I. Wst ęp

Arkusz Gierzwałd Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w 2011 r. w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytu- cie Badawczym w Warszawie (plansza B). Arkusz wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania MGP w skali 1:50 000 (Instrukcja..., 2005). Przy jego opracowywaniu wykorzystano ma- teriały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Gierzwałd Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym przez Przedsi ębiorstwo Geolo- giczne Sp. z o.o. w Kielcach (Doroz, Kowalik, 2006). Map ę sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współ- rz ędnych „1942”. Składa si ę ona z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowan ą w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny i górnictwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Plansza B zawiera warstw ę informa- cyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowa- niu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środo- wiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Podstawowe materiały do niniejszego opracowania zebrano w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – PIB w Warszawie, archiwum geologicznym Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie oraz w archiwach starostw powiatowych w Ostródzie, Olsztynku i Przedsi ębiorstwa Geologicznego POLGEOL SA w Warszawie. Pozostałe materiały i informacje zebrano w: Instytucie Uprawy, NawoŜenia i Gleboznawstwa – PIB w Puławach, Instytucie Melioracji i U Ŝytków Zielonych w Falentach, Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Olsztynie i jego Delegaturze w Elbl ągu, Re- gionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, Nadle śnictwach: Olsztynek, Jagiełek i Stare Jabłonki oraz we wła ściwych terenowo urz ędach miast i gmin. Zebrane informacje zweryfikowano zwiadem terenowym. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo środo- wiskowej Polski w skali 1:50 000. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kar- tach informacyjnych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice obszaru arkusza Gierzwałd (o powierzchni 307 km 2) wyznaczaj ą współrz ędne 20 o00’ −20 o15’ długo ści geograficznej wschodniej i 53 o30’ −53 o40’ szeroko ści geograficznej północnej. Jest on poło Ŝony w południowo-zachodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko- mazurskiego, na pograniczu powiatów ostródzkiego i olszty ńskiego. W obr ębie powiatu ostródzkiego obszar arkusza obejmuje fragmenty gmin Ostróda i D ąbrówno oraz znaczn ą cz ęść gminy Grunwald (z siedzib ą w Gierzwałdzie), a w obr ębie powiatu olszty ńskiego obejmuje fragmenty dwóch gmin – Gietrzwałd i Olsztynek. Przez obszar omawianego arkusza przebiega granica dwóch du Ŝych jednostek fizycznogeograficznych – prowincji, czego konsekwencj ą jest odmienno ść cech morfologicznych terenu (Kondracki, 2002). Południowo-zachodnia cz ęść omawianego obszaru nale Ŝy do prowincji Ni Ŝ Środkowoeuropejski (podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie), a zgodnie z podziałem na mniejsze jednostki – znajduje si ę w makroregionie Pojezierze Chełmi ńsko- Dobrzy ńskie, obejmuj ąc cz ęść mezoregionu Garb Lubawski oraz niewielki fragment mezoregionu Równina Urszulewska. Pozostała, północno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza, nale Ŝy do prowincji Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyc- kie) i obejmuje cz ęść mezoregionu Pojezierze Olszty ńskie w makroregionie Pojezierze Ma- zurskie (fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Gierzwałd na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) Granice: 1 – prowincji, 2 – podprowincji, 3 – makroregionów, 4– mezoregionów; 5 – rzeki i jeziora

Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski (31) Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie (314-316) Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie (842) Makroregion: Pojezierze Iławskie (314.9) Makroregion: Pojezierze Mazurskie (842.8) Mezoregion: 314.90 – Pojezierze Iławskie Mezoregion: 842.81 – Pojezierze Olsz- ty ńskie Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie (315.1) Mezoregion: 842.87 – Równina Mazurska Mezoregion: 315.13 – Dolina Drw ęcy 315.15 – Garb Lubawski 315.16 – Równina Urszulewska Podprowincja: Niziny Środkowopolskie (318) Makroregion: Nizina Północnomazowiecka (318.6) Mezoregion: 318.63 – Wzniesienia Mławskie

Pod wzgl ędem morfologicznym teren arkusza Gierzwałd jest urozmaicony. Deniwelacje dochodz ą do 130 m; najni Ŝej poło Ŝone jest dno doliny Drw ęcy na północ od Grabina (około 100 m n.p.m.), najwy Ŝej – wzgórza moreny czołowej na wschód od Gierzwałdu (około 232 m n.p.m.). Deniwelacje w silnie urze źbionej cz ęś ci południowej sprawiaj ą, Ŝe krajobraz przypomina tereny podgórskie. Wi ększ ą cz ęść arkusza – zarówno nale Ŝą cą do Garbu Lubaw- skiego jak i do Pojezierza Mazurskiego – zajmuje falista wysoczyzna, która obni Ŝa się ku północnemu zachodowi i północy do 130 m n.p.m. Jest ona urozmaicona wzgórzami moreny akumulacyjnej i spi ętrzonej, osi ągaj ącymi do kilkunastu metrów wysoko ści wzgl ędnej. Ob-

5 szar wysoczyznowy w cz ęś ci pokrywaj ą sandry o urozmaiconej rze źbie. Tarasy sandrowe s ą porozcinane gł ębokimi rynnami polodowcowymi, zaj ętymi przez ci ągi niewielkich jezior przepływowych. Zachodnia i południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza jest u Ŝytkowana rolniczo pomimo zró Ŝnicowanej jako ści gleb i trudnych warunków uprawy. Cz ęść północno- wschodnia i wschodnia (fragment Pojezierza Mazurskiego) pokryta jest zwartymi lasami. Obszar obj ęty opracowaniem pod wzgl ędem klimatycznym nale Ŝy do regionu zachodniomazurskiego, który wyró Ŝnia si ę na tle innych regionów kraju wi ększ ą cz ęsto ści ą dni z po- god ą umiarkowanie ciepł ą z du Ŝym zachmurzeniem latem, a w okresie zimowym − dni przymrozkowych bardzo chłodnych, z opadem i dni przymrozkowych z du Ŝym zachmurzeniem, bez opadu. Latem dominuj ą masy powietrza polarno-morskiego z zachodu i północnego zachodu, zim ą przewa Ŝaj ą masy powietrza polarno-kontynentalnego pochodz ące ze wschodu. Średnia temperatura roczna wynosi 7 oC. Średnia temperatura lipca wynosi 18 oC, a najzim- niejszego stycznia –4oC. Pokrywa śnie Ŝna zalega około 80 dni. Wielko ść opadów jest zró Ŝni- cowana w zale Ŝno ści od rze źby terenu i jego ekspozycji i wynosi od 580 do 600 mm rocznie (maksimum w lipcu i wynosi 90 mm). Okres wegetacyjny trwa około 200 dni (Wo ś, 1999). Na obszarze arkusza u Ŝytki rolne stanowi ą około 60% powierzchni, w tym grunty orne – ponad 40%. Warunki glebowe s ą zró Ŝnicowane. Na wysoczy źnie morenowej przewa Ŝaj ą gleby brunatne wyługowane i pseudobielice wytworzone na piaskach gliniastych naglino- wych i na glinach lekkich. Nale Ŝą one do kompleksu pszenno-Ŝytniego i pszennego dobrego. Są to gleby urodzajne, o dobrej strukturze, zasobne w składniki pokarmowe. Gleby średnio urodzajne kompleksu Ŝytniego dobrego dominuj ą w cz ęś ci południowo-zachodniej. S ą to gleby wytworzone z piasków gliniastych lekkich, wra Ŝliwe na przesuszenie. W rejonie Wzgórz Dylewskich wyst ępuj ą gleby nale Ŝą ce do kompleksu Ŝytniego słabego: kamieniste gleby brunatne i bielice, silnie zakwaszone, poddawane procesom erozji na stromych stokach. W dolinie Drw ęcy przewa Ŝaj ą gleby niskiej jako ści. S ą to namuły lekkie piaszczyste, gleby torfowo- mułowe, murszowo-torfowe i piaszczyste gleby aluwialne. W wi ększo ści s ą one zaj ęte przez trwałe u Ŝytki zielone: ł ąki i pastwiska średnie jako ściowo. W zagł ębieniach bezodpływowych wykształciły si ę gleby pobagienne. Tereny le śne zajmuj ą 35% powierzchni arkusza. Tworz ą one stosunkowo zwarty i du Ŝy kompleks w kierunku na północny wchód od doliny górnej Drw ęcy. Na pozostałym obszarze lasy zajmuj ą niewielkie przestrzenie w zabagnionych obni Ŝeniach terenu, wokół jezior i w dolinach potoków. Dominuj ą siedliska lasowe – las mieszany świe Ŝy i las świe Ŝy, gdzie gatunkiem przewa Ŝaj ącym jest sosna, ze znacznym udziałem brzozy i buka oraz domieszk ą dębu i świerka. Na Wzgórzach Dylewskich wyst ępuje charakterystyczne zbiorowisko buczy-

6 ny pomorskiej. Wokół śródle śnych jezior i w obni Ŝeniach terenu wyst ępuje bór wilgotny i bór świe Ŝy (ze świerkiem i sosn ą). Udział siedlisk borowych wzrasta na północy i północnym wschodzie; tam gatunkiem dominuj ącym jest sosna. Administracyjnie lasy pa ństwowe nale Ŝą do trzech nadle śnictw: Olsztynek, Stare Jabłonki i Jagiełek. Lasy prywatne stanowi ą na omawianym obszarze niewielki odsetek powierzchni le śnej. Obszar arkusza z racji uwarunkowa ń środowiskowych jest przede wszystkim regionem rolniczym. Na terenach o urodzajnych glebach wiod ącą funkcj ą jest wielokierunkowe rolnic- two indywidualne: uprawa ro ślin zbo Ŝowych (pszen Ŝyto, Ŝyto), hodowla drobiu i trzody chlewnej. Na terenach byłych PGR-ów dominuj ą du Ŝe, prywatne zakłady rolne specjalizuj ące si ę w uprawie zbó Ŝ i ro ślin przemysłowych (ziemniaki, rzepak). Du Ŝe znaczenie dla gospodarki całego regionu ma pozyskiwanie surowca drzewnego w lasach pa ństwowych. W rejonie jeziora Mielno istniej ą o środki wypoczynkowe, rozwija si ę zabudowa letniskowa i gospodarstwa agroturystyczne. Najwi ększ ą miejscowo ści ą w granicach arkusza jest Gierzwałd – siedziba gminy i lo- kalny o środek obsługi rolnictwa. Na omawianym obszarze brak jest zakładów przemysło- wych; w okolicznych miejscowo ściach funkcjonuj ą małe firmy handlowo-usługowe, trans- portowe i drobnej wytwórczo ści. W Ostrowinie, Dur ągu, Szyldaku, Wy Ŝnicach, Rychnowie, Gierzwałdzie, Dylewie i Mielnie istniej ą fermy drobiu, w Mielnie funkcjonuje młyn zbo Ŝowy, a w Szyldaku produkcj ę prowadzi oddział Pomorsko-Mazurskiej Hodowli Ziemniaka Sp. z o.o. w Strzek ęcinie. Sie ć drogowa jest dobrze rozwini ęta, aczkolwiek stan techniczny lokalnych dróg jest zły. Przez Rychnowo i Szyldak przebiega odcinek drogi krajowej nr 7 z Warszawy do Gda ń- ska. Planuje si ę budow ę nowej drogi ekspresowej S 7 (dwujezdniowej) równolegle do istnie- jącej. W południowej cz ęś ci omawianego obszaru przebiega droga wojewódzka nr 537 z Lu- bawy przez Tułodziad, Frygnowo, Mielno i dalej na wschód do Pawłowa. Z południowego zachodu przez Frygnowo i Gierzwałd prowadzi odcinek drogi nr 542 (Działdowo–Rych- nowo). Stosunkowo g ęsta jest sie ć dróg powiatowych i gminnych, z których znaczna cz ęść nie ma utwardzonej nawierzchni. Na obszarze arkusza brak jest linii kolejowych. Gospodarka wodno-ściekowa jest stopniowo porz ądkowana. Wszystkie wi ększe miejscowo ści s ą zwodoci ągowane, a lokalne wodoci ągi zasilaj ą około 85% gospodarstw. Na omawianym terenie działaj ą 4 oczyszczalnie ścieków i jeden nowoczesny zakład utylizacji odpadów w Rudnie, obsługuj ący cały region. Problemem w skali lokalnej jest zbyt mała sie ć kanalizacyjna i brak oczyszczalni ścieków w tym rejonie, co powoduje (poprzez zrzut ście- ków do gruntu i rowów melioracyjnych) degradacj ę wód powierzchniowych i podziemnych.

7 III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Gierzwałd opisano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Gierzwałd wraz z obja śnieniami (Gał ązka, Marks, 2001)oraz opracowa ń dotycz ących stratygrafii plejstocenu tego obszaru (Gał ązka i in. 2006a,b). Wykorzystano równie Ŝ Map ę geologiczn ą Polski w skali 1:200 000, arkusz Olsztyn wraz z obja śnieniami (Ma ńkowska, Słowa ński, 1978; 1980). Omawiany obszar jest zlokalizowany w marginalnej częś ci prekambryjskiej platformy wschodnio-europejskiej, na pograniczu syneklizy bałtyckiej z nieck ą brze Ŝną. Utwory krysta- liczne tworz ące platform ę znajduj ą si ę w tym rejonie na gł ęboko ści około 2000–2500 m. Plat- forma jest przykryta osadowymi utworami kambru, ordowiku i syluru, na których le Ŝy pokrywa permsko-mezozoiczna. Mi ąŜ szo ść pokrywy osadowej wzrasta od wschodu ku połu- dniowemu zachodowi, co jest uwarunkowane strukturalnie istnieniem południkowych wynie- sie ń i obni Ŝeń podło Ŝa. Pełny profil utworów pokrywy osadowej został rozpoznany gł ębokim otworem Nidzica IG-1 (na południowy wschód od omawianego obszaru), w którym stwierdzono: piaskowce, wapienie, mułowce i iłowce triasu; piaski, piaskowce i mułowce jury oraz piaski, kred ę pisz ącą i wapienie kredy o sumarycznej mi ąŜ szo ści ponad 2300 m. Rozpoznanie budowy podczwartorz ędowego podło Ŝa bazuje na pi ęciu otworach wiertniczych z obszaru arkusza i dwóch z obszaru przyległego od zachodu (rejon Nowej Wsi) oraz na licznych ci ągach sondowa ń elektrooporowych i grawimetrycznych. W paleogenie i neogenie trwała tu sedymentacja, zako ńczona seri ą iłów górnomioce ńskich. Pó źniejsze procesy glacitektoniczne, zachodz ące ju Ŝ od najstarszego zlodowacenia Narwi, zwielokrotniły mi ąŜ- szo ść tych osadów w cz ęś ci zachodniej arkusza (rejon Wzgórz Dylewskich), tworz ąc kilka łusek oderwanych od podło Ŝa. Były one dobudowywane do wyniesionego ju Ŝ w neogenie masywu w ci ągu kolejnych zlodowace ń. W profilach wierce ń w rejonie Góry Dylewskiej (poza map ą) do gł ęboko ści ponad 400 m stwierdzono kilkakrotne powtarzanie si ę sekwencji osa- dów mioce ńskich i oligoce ńskich. Podobna sytuacja ma najprawdopodobniej miejsce na wy- niesionym, wschodnim skłonie Wzgórz Dylewskich w rejonie Tułodziada i Szczepankowa. Ku wschodowi stwierdza si ę naprzemian depresje i elewacje podło Ŝa podczwartorz ędowego. W depresjach mi ąŜ szo ść osadów paleogenu i neogenu jest silnie zredukowana w wyniku pro- cesów egzaracji, w elewacjach osady te s ą wyniesione wskutek procesów glacitektonicznych (np. w rejonie Domkowa). Osady paleocenu s ą wykształcone prawdopodobnie w formie ci ągłej pokrywy o nieusta- lonej mi ąŜ szo ści, jako piaski glaukonitowe i mułki piaszczyste. Wy Ŝejległe utwory dolnego

8 miocenu: mułki, mułowce i piaski kwarcowe o mi ąŜ szo ści kilku metrów stwierdzono w otworach: Wigwałd i Tomaszyn na gł ęboko ści około 260 m. W rejonie Rychnowa osi ągaj ą one maksymaln ą mi ąŜ szo ść 90 m. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza stanowi ą one bezpo- średnie podło Ŝe osadów czwartorz ędowych. Iły, piaski i mułki górnego miocenu rozprze- strzenione s ą szerzej i osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od kilku metrów w dolinie Drw ęcy do 90 m w elewacji St ębark-Rychnowo-Szyldak. W Domkowie na utworach tych spoczywa 20-metrowy pakiet iłów z w ęglem brunatnym. Osady czwartorz ędowe pokrywaj ą cały obszar arkusza (fig. 2). Gł ębokie depresje egza- racyjne w podło Ŝu czwartorz ędu s ą wypełnione glinami zwałowymi. W glinach tych z kolei są wyci ęte rynny subglacjalne, wypełnione grubymi seriami osadów wodnolodowcowych. Mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędowych w depresjach podło Ŝa dochodzi do 260 m (otwór Wi- gwałd), a w elewacjach wynosi około 80 m (otwór Domkowo) i s ą one tu zachowane frag- mentarycznie. W całym profilu czwartorz ędu wydzielono 12 glin zwałowych, rozdzielonych zwykle osadami wodnolodowcowymi, podrz ędnie – zastoiskowymi i jeziornymi. Decyduj ący wpływ na stopie ń zachowania osadów czwartorz ędowych miało powstanie egzaracyjnej depresji górnej Drw ęcy oraz silne deformacje glacitektoniczne, zachodz ące intensywnie w czasie zlodowace ń narwi, nidy i sanu w rejonie elewacji Domkowa i na Wzgórzach Dylewskich. W obr ębie omawianego arkusza wyst ępuj ą osady zlodowace ń: najstarszych, południo- wopolskich, środkowopolskich i północnopolskich oraz osady interglacjału eemskiego. Osady zlodowacenia narwi: dwa poziomy piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz dwa – glin zwałowych, rozdzielone mułkami i piaskami zastoiskowymi stwierdzono w kilku gł ębszych otworach i wyinterpretowano z sondowa ń elektrooporowych. Sumaryczna mi ąŜ- szo ść tych utworów wynosi od 25–40 m w rejonie Grabina i Wigwałdu, 45 m w otworze Fry- gnowo, do 60 m w rejonie Korsztyna i Domkowa. Gliny zwałowe zawieraj ą porwaki neoge ń- skich iłów pstrych. Osady zlodowacenia nidy: drobnoziarniste piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ą w depresjach podło Ŝa, a wy Ŝej ległe gliny zwałowe znane s ą z kilku otworów w rejonie Gra- bina, Wigwałdu, Pacółtowa i Tułodziada, gdzie maj ą mi ąŜ szo ść do 15 m. Trzy poziomy glin zwałowych, pod ścielone i rozdzielone piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, jak równie Ŝ mułkami i piaskami zastoiskowymi zlodowacenia sanu rozprzestrzeniaj ą si ę szerzej od po- przednich. Gliny stadiału dolnego s ą wapniste, zwykle piaszczyste, wyj ątkowo ilaste. Gliny zwałowe stadiału górnego są wapniste, zwykle ilaste, lokalnie z głazami. Sumaryczna mi ąŜ- szo ść osadów zlodowacenia sanu jest zmienna i wynosi od 15 m w otworze Grabin, 24 m w Domkowie, 38 m w otworze Frygnowo, do 102 m w rejonie Wigwałdu.

9 Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Gierzwałd na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.), (2006)

10 Kompleks osadów zlodowace ń środkowopolskich stwierdzono w otworach i sondowa- niach na obszarze całego arkusza. Jest to kolejno: jeden poziom piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz glin zwałowych zlodowacenia odry, cztery poziomy piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych wraz z towarzysz ącymi im mułkami i piaskami zastoiskowymi i trzema ho- ryzontami glin zwałowych zlodowacenia warty. Piaski i Ŝwiry zlodowacenia warty stanowi ą zasobny, u Ŝytkowy poziom wodono śny. Mi ąŜ szo ść kompleksu jest zmienna: od 23 m w Wi- gwałdzie i 34 m w Tomaszynie, przez 42 m w Domkowie, 12 m w Marcinkowie, do 42 m w otworze Frygnowo. Górne gliny zwałowe odsłaniaj ą si ę na powierzchni na zachodnim skraju rynny górnej Drw ęcy w rejonie Pacółtówka. Strop tych glin wyst ępuje na wysoko ści od 130 m n.p.m. w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza do 180 m n.p.m. w cz ęś ci południo- wo-zachodniej. Organiczne osady jeziorne interglacjału eemskiego znane s ą z rejonu Frygnowa, gdzie są udokumentowane palinologicznie. Tworz ą je gytie w ęglanowe i mułki wapniste oraz torfy z przewarstwieniami piasku. Wyst ępuj ą one na gł ęboko ści od 10 do 16 m i osi ągaj ą mi ąŜ- szo ść do 2 m. Spo śród utworów zlodowace ń północnopolskich na obszarze arkusza stwierdzono osady środkowego i górnego stadiału zlodowacenia wisły. Osady stadiału środkowego ( świecia) rozpoznano niemal wył ącznie w otworach wiertniczych. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne stwierdzono w rejonie Domkowa i Szczepankowa (15 m mi ąŜ szo ści), gliny zwałowe do 4 m mi ąŜ szo ści w rejonie Rychnowa, Domkowa, Frygnowa, a tak Ŝe na powierzchni koło Wo- li Rychnowskiej. Mułki i piaski zastoiskowe rozpoznano w otworach w rejonie Domkowa i Grabina, a piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne – w Wigwałdzie, Rychnowie i Kitnowie. Poszczególne pakiety maj ą mi ąŜ szo ść kilkunastu metrów. Dolny horyzont glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły wyst ępuje w otworach niemal na całym obszarze arkusza, a na powierzchni terenu w formie licznych i rozległych płatów o mi ąŜ szo ści do 10 m. S ą to gliny zwykle piaszczyste i wapniste, lokalnie z brukiem morenowym. Wy Ŝej ległe w profilu piaski i Ŝwiry lodowcowe (wodnolodowcowe) oraz gliny spływowe wyst ępuj ą w s ąsiedz- twie moren czołowych w strefach oscylacji ostatniego zlodowacenia. Najwi ększe mi ąŜ szo ści (do 10 m) osi ągaj ą w rynnie górnej Drw ęcy koło Woli Rychnowskiej, przy kraw ędzi rynny Grabiczka koło Domkowa i na wschód od Kiersztanówka. Piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe górne buduj ą fragmenty wysoczyzny na północ i wschód od Mielna, osi ągaj ąc mi ąŜ szo ść do 3 m, lokalnie – w pobli Ŝu rynien polodowcowych – do 10 m. Wy Ŝsze partie terenu wzdłuŜ głównych ci ągów morenowych buduj ą utwory moren spi ętrzonych: piaszczyste gliny zwałowe, miejscami gliny, piaski i Ŝwiry. S ą to osady silnie

11 zaburzone glacitektonicznie, st ąd ich mi ąŜ szo ść jest ró Ŝna; rzadko przekracza 8 m. Stopniowa recesja czoła l ądolodu była przerywana krótkimi postojami, zaznaczonymi przez ci ągi moren czołowych akumulacyjnych, zbudowanych przez piaski i Ŝwiry z otoczakami i głazami do 2 m średnicy oraz gliny. Utwory te nie s ą zaburzone, a ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 10 m. Pasy moren występuj ą na południowym zachodzie i południu: od Frygnowa do Dylewa, w rejonie Lichtajny–Drw ęck–Gierzwałd–Szczepankowo, a w cz ęś ci północnej od Rychnowa do Dur ąga i pomi ędzy Ostrowinem a Elgnówkiem. Na wzgórzach morenowych zlokalizowana jest wi ęk- szo ść udokumentowanych złó Ŝ kopalin okruchowych i punktów ich eksploatacji z obszaru arkusza. Utwory kemów na wysoczy źnie to bardzo dobrze wysortowane piaski drobnoziarniste i mułki (np. w rejonie Pacółtowa); kemy w rynnach polodowcowych zbudowane s ą z piasków ró Ŝnoziarnistych, glin spływowych, sporadycznie głazów. Osi ągaj ą one mi ąŜ szo ść do ponad 10 m. Z kolei osady akumulacji szczelinowej: ró Ŝnoziarniste piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe, bardzo źle wysortowane, s ą wykształcone w formie podłu Ŝnych wałów i wzgórz o wysoko ści wzgl ędnej do 15 m w południowej cz ęś ci arkusza. W rejonie Gaju i Platyn (w północno- wschodniej cz ęś ci arkusza) osadziły si ę gruboziarniste, lecz cz ęsto zaglinione i słabo przemy- te osady moren martwego lodu – piaski i Ŝwiry z głazami. Najmłodsze osady wodnolodowcowe to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe kolejnych ta- rasów sandrowych. Utwory tarasu sandrowego I wyst ępuj ą tylko w południowej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie tworz ą rozległe powierzchnie na wysoko ści od 200 m n.p.m. koło Tułodzia- da, Korsztyna i Frygnowa do 175 m n.p.m. w rejonie Mielna – tam s ą udokumentowane jako zło Ŝa kopalin okruchowych o mi ąŜ szo ści ponad 10 m. Kilkumetrowej grubo ści utwory tarasu II zachowały si ę we wschodniej cz ęś ci arkusza (rejon Lichtajn). Z kolei poziom III, zbudowany z piasków średnio- i gruboziarnistych z domieszk ą Ŝwirów tworzy rozległe powierzchnie w centralnej cz ęś ci omawianego obszaru i osi ąga tam mi ąŜ szo ść od 6 do 15 m. Osady tarasu sandrowego IV: słabo wysortowane piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami, znajduj ą si ę na wysoko- ści 160–140 m; zachowały si ę one w rejonie Rychnowa i na północnym wschodzie. Najmłod- sze iły i mułki zastoiskowe wyst ępuj ą w rozległym zagł ębieniu na północ i północny wschód od Szyldaka oraz koło Mielna. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 10 m. Utwory najmłodszego tarasu sandrowego V s ą zwi ązane z rynn ą górnej Drw ęcy, rynn ą Młynówki koło Tomaszyna i rynnami wokół jeziora Gugowo. Osady stokowe ró Ŝnej genezy: piaski gliniaste deluwialne o mi ąŜ szo ści do 3 m, wypeł- niaj ą w ąskie dolinki, szczególnie w rejonie Gierzwałdu i Rychnowa.

12 W holocenie powstały rzeczne piaski i mułki oraz osady organiczne: gytie, torfy, piaski i mułki humusowe, namuły torfiaste. Osady rzeczne tworz ą płaskie powierzchnie tarasów zalewowych Drw ęcy i Grabiczka i mniejszych dopływów, a ich mi ąŜ szo ść wynosi od 1 do 2,5 m. Torfy – najcz ęś ciej słabo rozło Ŝone – wyst ępuj ą w wi ększo ści zagł ębie ń bezodpływo- wych, na całym omawianym obszarze. Ich średnia mi ąŜ szo ść wynosi od 1,5 do 2,5 m, wyj ąt- kowo ponad 4 m (w rejonie Grabina). Pozostałe osady organiczne cechuj ą si ę ró Ŝną i zmienn ą zawarto ści ą cz ęś ci humusowych i mineralnych, maj ą niewielkie mi ąŜ szo ści i nie wykazuj ą wyra źnych granic mi ędzy sob ą.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Gierzwałd udokumentowano jedena ście złó Ŝ kopalin okruchowych, w tym siedem złó Ŝ piasków: „Mielno”, „Mielno 2”, „Domkowo”, „Kitnowo”, „Lichtajny I”, Lichtajny” i „Korsztyn” oraz cztery zło Ŝa piasków i Ŝwirów: „Rychnowo”, „Pawłowo-Mielno”, „Marcinkowo” i „Zapieka”. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Rychnowo II” w 1986 r. zostało skre ślone z bilansu zasobów kopalin. Wszystkie s ą zło Ŝami kopalin pospolitych; ich charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Zgodnie z klasyfikacj ą ochrony złó Ŝ wszystkie nale Ŝy zaliczy ć do powszechnie wyst ę- puj ących i łatwo dost ępnych (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska wi ększo ść złó Ŝ zaliczono do mało konfliktowych (klasa A), a cztery z nich: „Rychnowo”, „Mielno”, „Miel- no 2” i „Pawłowo-Mielno”, z uwagi na ich poło Ŝenie w granicach obszarów chronionego krajobrazu, zaliczono do konfliktowych (klasa B). Średnie parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe dla złó Ŝ przedstawiono w tabeli 2. Wszystkie zło Ŝa s ą cz ęś ciowo zawodnione. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów lodowcowych „Rychnowo” udokumentowano w formie karty rejestracyjnej w czterech polach zasobowych o ł ącznej powierzchni 21,51 ha, z przeznaczeniem kopaliny dla budownictwa (Kokoci ński, Kokoci ńska, 1984). Zasoby dwóch pól poło Ŝo- nych bezpo średnio na południe od Rychnowa zostały wyeksploatowane. W pozostałych polach (IIa i IIb) o powierzchni 8,10 ha pozostawiono 1 473 tys. ton zasobów (Szuflicki i in. [red.], 2011), przy średniej mi ąŜ szo ści zło Ŝa około 4 m i grubo ści nadkładu 0,35–1,53 m. W rejonie wyst ępowania sandrowych piasków i Ŝwirów w południowo-wschodniej cz ę-

ści arkusza udokumentowano w kategorii C 1 dwa zło Ŝa piasków: „Mielno” i „Mielno 2” oraz w kategorii C 2 zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Pawłowo-Mielno”.

13 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geologicz- Stan Nr Wiek Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja zło Ŝa Rodzaj kompleksu ne bilansowe zagospodarowania Przyczyny Nazwa zło Ŝa rozpoznania (tys. ton) kopaliny złó Ŝ na kopaliny litologiczno- (tys. ton) złoŜa konfliktowo ści mapie surowcowego Klasy Klasy zło Ŝa wg Bilansu zasobów – stan na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in. (red.), 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Rychnowo pŜ Q 1473 C1* Z - Sb 4 B K

2 Mielno p Q 205 C1 G - Sb, Sd 4 B K 3 Mielno 2 p Q 2923 C1 Z 89 Sb, Sd 4 B K

4 Pawłowo-Mielno* pŜ Q 5665 C2 N - Sb 4 B K, Gl

5 Domkowo** p Q 1292 C1 N - Sb, Sd 4 A -

6 Kitnowo p Q 2688 C1 G 10 Sb, Sd 4 A -

7 Lichtajny I** p Q 281 C1 N - Sd, Sb 4 A - 14 14 8 Lichtajny p Q 334 C1 G - Sd, Sb 4 A -

9 Korsztyn p Q 1136 C1 G* - Sb, Sd 4 A -

10 Marcinkowo pŜ Q 1400 C1 G* - Sb, Sd 4 A -

11 Zapieka pŜ, p Q 2324 C1 G - Sd, Sb 4 A - Rychnowo II pŜ Q ZWB Rubryka 2: * – jedno pole zasobowe zło Ŝa w granicach arkusza Olsztynek (213), ** – zło Ŝe nie figuruje w Bilansie zasobów..., informacje na podstawie dokumentacji geologicznej Rubryka 3: p – piaski; p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: kategorie rozpoznania surowców udokumentowanych: kopalin stałych – C 1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7: G – zło Ŝe zagospodarowane, G* – zło Ŝe nieeksploatowane, koncesja udzielona, N – zło Ŝe niezagospodarowane, Z – zło Ŝe zaniechane; ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); informacje dotycz ące stanu zagospodarowania złó Ŝ ustalono na podstawie wizji terenowej – wrzesie ń 2011 r. Rubryka 9: S – kopaliny skalne; Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10: 4 – zło Ŝe powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A – zło Ŝe mało konfliktowe; B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb; K – ochrona krajobrazu

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kopalin okruchowych

Parametr Stosunek Ci ęŜ ar Grubo ść nad- grubości Punkt Zawarto ść nasypowy Nr Mi ąŜ szo ść zło Ŝa kładu nadkładu d o piaskowy pyłów mine- w stanie zło Ŝa Nazwa (m) Ŝ (m) mi ąŜszo ści (%) ralnych (%) utrz ęsio- na zło a 3 mapie zło Ŝa (N/Z) nym (t/m ) od–do od–do od–do od–do średnio średnio (średnio) (średnio) (średnio) (średnio) 1 2 3 4 5 6 7 8 Rychnowo 3,93–4,15 0,35–1,53 68,20–73,30 1,70–1,78 1 0,18 1,92 (pola IIa i IIb) 4,39 0,79 70,52 2,22* 5,7–17,7 0,0–2,0 56,60–85,05 1,3–1,8 2 Mielno 0,11 2,007 10,5 1,2 70,0 1,5 0,5–10,0 1,0–4,5 57,6–93,8 1,0–6,2 3 Mielno 2 0,55 1,77 4,7 2,6 75,2 1,9 Pawłowo- 2,0–15,5 0,30–5,50 31,20–69,80 0,30–3,80 4 0,19 2,06 Mielno 6,4 2,70 52,30 1,90 11,5–14,6 0,4–1,0 69,0–95,0 1,0–4,0 5 Domkowo 0,04 1,73 13,81 0,54 79,42 2,14 3,0–18,9 0,6–6,0 68,7–96,0 2,0–4,6 6 Kitnowo 0,51 1,731 11,5 2,5 85.57 3,2 5,5–11,5 1,2–5,7 68,6–92,0 2,7–7,7 7 Lichtajny I 0,36 1,87 8,5 3,05 80,4 4,50 4,0–11,0 1,4–5,7 73,5–81,2 1,5–4,5 8 Lichtajny 0,51 1,87 8,1 3,4 75,9 3,5 3,1–10,2 0,3–3,0 62,8–99,2 1,1–5,4 9 Korsztyn 0,20 1,782 6,3 1,1 82,4 2,9 3,3–14,4 0,3–4,7 56,0–75,0 3,0–6,7 10 Marcinkowo 0,02–0,75 1,743 7,35 2,32 63,52 4,82 Zapieka 4,5–14,4 0,3–5,5 52,0–92,2 2,1–10,0 1,827 (pole A) 9,0 1,8 74,8 4,5 11 0,20 Zapieka 2,2–11,0 0,4–4,0 79,0–100,0 1,6–3,0 1,745 (pole B) 6,0 1,3 91,1 2,4 Rubryka 6: punkt piaskowy – zawarto ść ziaren do 2 mm średnicy Rubryka 7 – *: średnio dla całego zło Ŝa

Zło Ŝe „Mielno” udokumentowano na powierzchni 1,92 ha z przeznaczeniem kopaliny do ró Ŝnych zastosowa ń w drogownictwie i budownictwie (Zaprzelski, 2002). Aktualny stan zasobów zgodnie z krajowym Bilansem zasobów kopalin (Szuflicki i in. [red.], 2011) wynosi 205 tys. ton piasków z domieszk ą Ŝwirów. Bezpo średnio na wschód zlokalizowane jest zło Ŝe „Mielno 2”. Pierwotnie zasoby bilansowe udokumentowano w dwóch polach: zachodnim (pole A) i wschodnim (pole B) (Januszkiewicz, 2004), a w roku 2006 powi ększono obszar

15 pola B, wł ączaj ąc dotychczas pozabilansowe partie zło Ŝa do bilansowych (Kuczy ński, 2006). Aktualnie pokładowo-soczewkowe zło Ŝe zajmuje powierzchni ę 32,43 ha, a pozostawione w zło Ŝu zasoby – rozliczone w formie dodatku nr 2 do dokumentacji geologicznej – wynosz ą 2 923 tys. ton pospółki dla budownictwa i drogownictwa (Januszkiewicz, Babiel, 2011). Zło- Ŝe „Pawłowo-Mielno” udokumentowano w trzech polach; pole wschodnie zlokalizowane jest w obr ębie s ąsiedniego arkusza Olsztynek (213). Całe zło Ŝe zajmuje powierzchni ę 42,46 ha, a jego zasoby wynosz ą 5 665 tys. ton piasków i Ŝwirów przydatnych dla budownictwa (Me- dy ńska, 1981). Zło Ŝe piasków moren czołowych „Domkowo”, usytuowane w zachodniej cz ęś ci arkusza, udokumentowano w kategorii C 1 na powierzchni 5,44 ha dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Zalega tu 1 292 tys. ton kopaliny w formie pokładu o znacznej mi ąŜ szo ści, pod niewielkim nadkładem (Kuczy ński, 2011). Zło Ŝe nie figuruje w Bilansie zasobów kopalin. W odległo ści 1 km ku południowemu wschodowi zlokalizowane jest zło Ŝe piasków sandrowych i czołowomorenowych „Kitnowo”. Udokumentowano je w kategorii C 1, w dwóch polach zasobowych o ł ącznej powierzchni 14,10 ha (Zaprzelski, 2007). Aktualny stan zasobów zło Ŝa „Kitnowo” według krajowego Bilansu zasobów (Szuflicki i in. [red.], 2011) wynosi 2 688 tys. ton kopaliny. We wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w obr ębie tarasu sandrowego i wzgórza moreny czołowej koło Lichtajn, zlokalizowane s ą dwa s ąsiaduj ące ze sob ą zło Ŝa piasków do robót drogowych i budowlanych, udokumentowane w kategorii C 1. Pierwsze z nich – zło Ŝe „Lich- tajny I”, zajmuje powierzchni ę 1,74 ha, a jego zasoby wynosz ą 281 tys. ton kopaliny (Za- przelski, Krupi ński, 2010). Zło Ŝe to nie figuruje w Bilansie zasobów kopalin. Bezpośrednio na wschód znajduje si ę zło Ŝe „Lichtajny” o powierzchni 1,94 ha, udokumentowane rok wcze- śniej (Zaprzelski, Krupi ński, 2009). Aktualny stan jego zasobów według krajowego Bilansu... wynosi 334 tys. ton kopaliny (Szuflicki i in. [red.], 2011). W obr ębie wychodni utworów akumulacji szczelinowej 1 km na południowy zachód od Gierzwałdu zlokalizowane jest zło Ŝe piasków „Korsztyn”. Udokumentowano je na powierzchni 10,17 ha w trzech polach zasobowych, a jego zasoby rozpoznane w kategorii C 1 wynosz ą 1 136 tys. ton kopaliny dla drogownictwa i budownictwa (Przybylski, 2009a). Zło Ŝe piasków i Ŝwirów moreny czołowej „Marcinkowo” udokumentowano w kategorii

C1, w dwóch oddalonych o 0,5 km polach zasobowych o łącznej powierzchni 10,33 ha. Zło Ŝe charakteryzuje si ę wi ększ ą – w porównaniu do pozostałych – zmienno ści ą parametrów jako- ściowych, zró Ŝnicowan ą mi ąŜ szo ści ą i grubo ści ą nadkładu. Zasoby kopaliny przeznaczonej dla budownictwa i drogownictwa wynosz ą 1 400 tys. ton (Mazur, 2009).

16 Zło Ŝe „Zapieka” udokumentowano w kategorii C 1 w dwóch polach. W polu południo- wym (pole A) o powierzchni 12,33 ha wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry moren czołowych o zmiennym wykształceniu. W mniejszym polu B wyst ępuj ą piaski wodnolodowcowe tarasu sandrowego o stabilnych parametrach (Bobel, 2009). Całe zło Ŝe zajmuje powierzchni ę 16,35 ha, a aktualny stan jego zasobów według krajowego Bilansu... wynosi 2 324 tys. ton kopaliny (Szuflicki i in. [red.], 2011) przydatnej do budowy dróg i budownictwa ogólnego. W środkowej cz ęś ci obszaru arkusza zlokalizowane było zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Rychnowo II”, którego zasoby operatywne zostały całkowicie wyeksploatowane. Po zrekul- tywowaniu terenu poeksploatacyjnego zło Ŝe w 1986 r. skre ślono z Bilansu zasobów kopalin.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Gierzwałd eksploatowane s ą obecnie cztery zło Ŝa kopalin okruchowych: „Mielno”, „Kitnowo”, „Lichtajny” i „Zapieka”. Koncesje na wydobywanie kopaliny zostały wydane równie Ŝ dla zło Ŝa „Korsztyn” i „Marcinkowo”, lecz jeszcze nie pod- jęto tam eksploatacji. Wydobywanie kopaliny ze zło Ŝa piasków „Mielno” prowadz ą Jan i Halina Kitowicz ze Spytkowa koło Gi Ŝycka. Posiadaj ą oni koncesj ę z roku 2003 na wydobywanie kopaliny, wydan ą przez Marszałka Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego na okres 15 lat. Obszar górni- czy o powierzchni 2,00 ha jest nieco wi ększy ni Ŝ zło Ŝe; teren górniczy ma powierzchni ę 4,77 ha i mie ści si ę w granicach własno ści przedsi ębiorcy. Eksploatacja prowadzona jest we wgł ębnym, cz ęś ciowo zalanym wod ą wyrobisku, za pomoc ą koparki ły Ŝkowej i ładowarki, w suchej cz ęś ci zło Ŝa. Kopalina bez przeróbki jest transportowana do zakładu przeróbczego na terenach s ąsiedniego, zaniechanego zło Ŝa „Mielno 2”, a cz ęś ciowo wprost do odbiorców, transportem samochodowym. UŜytkownikiem zło Ŝa piasków „Kitnowo” jest firma ZUMA Paweł Bocian z siedzib ą w Piasecznie. Przedsi ębiorca posiada koncesj ę na wydobywanie kopaliny z roku 2009, wyda- ną na okres 20 lat przez Marszałka Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego. Dwa obszary górnicze obejmuj ą oba pola zasobowe: obszar dla pola N ma powierzchni ę 3,45 ha, dla pola S – 10,59 ha. Rozległy teren górniczy o powierzchni 23,09 ha obejmuje zło Ŝe i przyległe cz ęś ci działek b ędących własno ści ą przedsi ębiorcy górniczego. Eksploatacja prowadzona jest w dwóch wgł ębnych wyrobiskach, obecnie jednym pi ętrem, ładowarkami. Przeróbka kopaliny prowadzona jest za pomoc ą mobilnego przesiewacza, na sucho. Produkowane s ą piaski o ró Ŝnej granulacji. Transport surowca do odbiorców odbywa si ę samochodami. Nadkład jest shałdowany na obrze Ŝach pól zasobowych.

17 Zło Ŝe piasków „Lichtajny” jest u Ŝytkowane przez Dariusza Giaka z Fr ączek (gmina Dywity). Przedsi ębiorca posiada koncesj ę z roku 2010 na wydobywanie kopaliny, wa Ŝną do 2024 r., wydan ą przez Starostę Olszty ńskiego. Obszar górniczy o powierzchni 1,98 ha jest nieco wi ększy od obszaru zło Ŝa. Teren górniczy ma powierzchni ę 3,38 ha i obejmuje cz ęść działki gruntowej nale Ŝą cej do koncesjobiorcy. Eksploatacja, rozpocz ęta w II kwartale 2011 r., prowadzona jest we wgł ębnym, cz ęś ciowo zalanym wod ą wyrobisku, za pomoc ą koparki ły Ŝkowej. Kopalina bez przeróbki transportowana jest do odbiorców. W wyrobisku i poza nim zdeponowane s ą niewielkie ilo ści gliniastego nadkładu. W obr ębie zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Zapieka” wydobywanie kopaliny prowadzi si ę w polu południowym (pole A), zlokalizowanym 2,5 km na południe od Gierzwałdu. Pole to objęte jest koncesj ą z roku 2009, wydan ą przez Marszałka Województwa Warmi ńsko- Mazurskiego dla firmy BUDER GA Sp. z o.o. z Ostródy. Koncesja zachowuje wa Ŝno ść do 2024 r. Obszar górniczy o powierzchni 12,36 ha i teren górniczy o powierzchni 14,31 ha obejmuj ą całe pole A. Wydobywanie kopaliny prowadzi si ę w południowej cz ęś ci zło Ŝa, w suchym wyrobisku wgł ębnym. Kopalina po przeróbce przy u Ŝyciu mobilnego zestawu kru- sz ąco-przesiewaj ącego, transportowana jest do odbiorców samochodami. Produkuje si ę frak- cje piaszczyste, frakcj ę Ŝwirow ą i kamie ń łamany (grys), uzyskiwany z głazów. Nadkład jest shałdowany na zewn ątrz, wzdłu Ŝ wyrobiska. UŜytkownikiem nieeksploatowanego zło Ŝa piasków „Korsztyn” jest firma „POPIS” Krzysztof Tyszkowski z siedzib ą w Ostródzie, która posiada koncesj ę na wydobywanie kopaliny wydan ą przez Marszałka Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego w kwietniu 2010 r. z terminem wa Ŝno ści do 2020 r. Koncesja obejmuje wszystkie pola zasobowe: dwa pola pół- nocne (I i II) oraz pole południowe (pole III). Dla ka Ŝdego pola ustanowiono odr ębne obszary górnicze o powierzchniach: 1,15 ha, 1,04 ha i 8,92 ha. Wspólny dla pola I i II teren górniczy ma powierzchni ę 3,72 ha , a dla pola III – 11, 46 ha. Wydobywanie kopaliny w poszczegól- nych polach zło Ŝowych planuje si ę prowadzi ć jednym zasadniczym pi ętrem eksploatacyjnym, od sp ągu zło Ŝa. Cz ęść urobku b ędzie przerabiana na miejscu (Przybylski, 2009b). Dotychczas nieeksploatowane pozostaje zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Marcinkowo”. Kon- cesj ę na wydobywanie kopaliny z tego zło Ŝa – wydan ą w przez Marszałka Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego w maju 2011 r. i wa Ŝną do ko ńca roku 2020 – uzyskała Firma Han- dlowo-Usługowa Zenon Biedrzycki w Karniewie koło Makowa Mazowieckiego. Ustanowio- no obszary i tereny górnicze dla obu pól zło Ŝowych – północnego (N) i południowego (S). Dla pola północnego powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 8,43 ha, a dla pola południowego 8,22 ha. W polu N planuje si ę podj ęcie eksploatacji od strony południowej,

18 systemem ścianowym i spod wody; w polu S podobnie, poczynaj ąc od północnego zachodu (Mazur, 2011). Zaniechane zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Rychnowo” eksploatowane było w latach 1984- 1992 przez Przedsi ębiorstwo Budownictwa Rolniczego z Ostródy. Zasoby dwóch pól północ- nych (pola Ia i Ib) zostały wyeksploatowane, a tereny poeksploatacyjne zrekultywowano w kierunku rolnym. Zasoby pól południowych (pola IIa i IIb) nie były eksploatowane. Zanie- chane w roku 2010 zło Ŝe piasków „Mielno 2” było eksploatowane od 2005 r. przez firm ę TRANS–śWIR J. Kitowicz z Gajewa. Koncesja udzielona na eksploatacj ę wschodniego pola A została wygaszona w marcu 2011 r. w zwi ązku z zako ńczeniem eksploatacji. Obecnie trwa- ją tam prace zwi ązane z likwidacj ą zakładu górniczego. Na terenie kopalni funkcjonuje zakład przeróbczy, w którym przerabia si ę kopalin ę z s ąsiedniego zło Ŝa oraz kruszy si ę głazy narzutowe skupione od rolników. Wybilansowane zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Rychnowo II” było eksploatowane w latach 1983-85 przez Przedsi ębiorstwo Budownictwa Rolniczego z Ostródy. Niewielkie zasoby zło- Ŝa zostały całkowicie wyeksploatowane, teren zrekultywowano i przywrócono do u Ŝytkowa- nia rolniczego Na obszarze wysoczyzny morenowej, a tak Ŝe w strefie wyst ępowania utworów moren czołowych, prowadzona jest okresowa, niekoncesjonowana eksploatacja pospółki. Aktualnie nielegalne wydobywanie kopaliny prowadzone jest w czterech wyrobiskach o ró Ŝnych wymiarach (najcz ęś ciej kilkudziesi ęciu metrów). Miejsca takie zinwentaryzowano i zaznaczono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny, dla których sporz ądzono karty informacyjne. Pozostało ści ą po wydobywaniu kruszywa naturalnego na potrzeby lokalne s ą stare (sprzed kilku-, kilkunastu lat), płytkie wyrobiska stokowo-wgł ębne, zlokalizowane w obr ębie utwo- rów piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych pozbawionych grubszego nadkładu. Odsłoni ęte i wi ększe wyrobiska w rejonie Tomaszyna, Domkowa, Marcinkowa i Drw ęcka przedstawiono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny. Pozyskiwano z nich kopalin ę najprawdopodobniej do celów budowlanych.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Gierzwałd jest nierównomiernie rozpoznany pod wzgl ędem surowco- wym. Na przestrzeni ostatnich dziesi ątków lat poszukiwano pospolitych surowców okruchowych dla drogownictwa i budownictwa, a tak Ŝe kredy jeziornej i torfów. Przegl ądowe prace poszukiwawcze podejmowano na terenach dost ępnych do bada ń, st ąd północno-wschodnia, zalesiona cz ęść omawianego obszaru jest rozpoznana słabiej. Poszukiwania prowadzono za

19 pomoc ą płytkich najcz ęś ciej wierce ń i sondowa ń. Roboty geologiczne w zachodniej cz ęś ci arkusza wykazały znacz ącą zmienno ść litologii, istnienie licznych powierzchni nieci ągło ści oraz zaburzenia w uło Ŝeniu osadów. Poszukiwania o charakterze bardziej szczegółowym prowadzono w rejonie Rychnowa i w południowej cz ęś ci omawianego obszaru. Analiza wyników tych prac oraz danych z mapy geologicznej upowa Ŝnia do wyznaczenia trzech obszarów prognostycznych wyst ępowania piasków i Ŝwirów, pi ęciu – torfów (tabela 3), a tak Ŝe pi ęciu obszarów perspektywicznych wyst ępowania piasków i Ŝwirów, jednego – piasków oraz trzynastu kredy jeziornej i sze ściu dla torfów. Na mapie zaznaczono równie Ŝ obszary o negatywnych wynikach rozpoznania perspektyw surowcowych piasków, piasków i Ŝwirów oraz kredy jeziornej. Obszary prognostyczne wyst ępowania kopalin okruchowych znajduj ą si ę w centralnej cz ęś ci arkusza w rejonie Kalwy (obszar nr IV) oraz w południowej cz ęś ci badanego obszaru – w okolicy Frygnowa i Zapieki (obszary nr VII i VIII). Mo Ŝliwo ść udokumentowania piasków i Ŝwirów w okolicy Kalwy wynika ze wst ępne- go rozpoznania przeprowadzonego w 1990 r.; odwiercono tu 25 otworów o łącznym metraŜu 150 m (Rybak, 1990). Badany obszar wyst ępuje w zasi ęgu osadów wodnolodowcowych i lodowcowych zlodowacenia wisły (Gał ązka, Marks, 2001). Seri ę surowcow ą stanowi ą piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirem, w nadkładzie których wyst ępuj ą gleba i piaski, a osady pod ście- laj ące to gliny, piaski gliniaste i piaski pylaste. Zasoby kruszywa naturalnego wynosz ą 55 tys. m3 z mo Ŝliwo ści ą wykorzystania do celów budowlanych i drogowych. Na podstawie bada ń z lat 1989–90 dla udokumentowania zło Ŝa piasków i Ŝwirów w kategorii C 2 w rejonie Frygnowa i Zapieki (68 otworów o ł ącznym metra Ŝu 423 m), wyodr ęb- niono 3 pola zasobowe (Liwska, 1990). W roku 2009 jedno z nich zostało wł ączone w obr ęb udokumentowanego zło Ŝa „Zapieka”. Wyznaczone obszary prognostyczne w tym rejonie od- nosz ą si ę do pozostałych dwóch pól. Piaski i Ŝwiry charakteryzuj ą si ę tu du Ŝą zmienno ści ą litologiczn ą, nierównomiern ą jako ści ą i mi ąŜ szo ści ą, co jest cz ęste w utworach akumulacji morenowej i szczelinowej. Obszary prognostyczne wyst ępowania torfów wyznaczono korzystaj ąc z opracowania Instytutu Melioracji i U Ŝytków Zielonych w Falentach (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) w okolicach: Elgnówka (obszar nr I), Szczepankowa (obszary nr II i III) i Kiersztanowa (obszary nr V i VI). Przewa Ŝaj ą torfowiska typu niskiego, jedno – w okolicy Elgnówka jest torfowiskiem przej ściowym. Pod wzgl ędem rodzaju s ą to torfy mszarne (okolice Elgnówka), mechowiskowo-turzycowiskowe i olesowe (rejon Szczepankowa) oraz turzycowiskowe i mechowiskowe (w okolicy Kiersztanowa). Torfy te s ą przydatne dla ogrodnictwa i do celów rolniczych.

20 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

Grubo ść

kompleksu

(tys. t, nadkładu 1

litologiczno- *) 3 Parametry jako ściowe ść m soby

surowcowego (m) (śr.) a Z

od–do; ys. średnia t Rodzaj kopaliny

Powierzchnia (ha) (m) giczno-surowcowego w kategorii D Zastosowanie kopaliny rednia grubo Wiek kompleksu litolo- Numer obszaru na mapie Ś 1 2 3 4 5 6 7 8 9 – popielno ść (%): 7,0 max. 3,5 I 1,3 t Q – 24* Sr – rozkład (%): 25 śr. 3,14 – popielno ść (%): 7,1 max. 3,0 II 9,5 t Q – 180* Sr – rozkład (%): 30 śr. 1,92 – popielno ść (%): 15,0 max. 2,75 III 2,5 t Q – 58* Sr – rozkład (%): 40 śr. 2,38 – zawarto ść frakcji <2 mm (%): 66,7 – zaw. pyłów mineral. <0,05 mm (%): 2,1 2,2–3,1; Sb, IV 2,3 pŜ Q 0,80 55* – ci ęŜ ar nasyp. w stanie utrz ęs. (T/m 3): 1,95 śr. 2,45 Sd – jw. w stanie lu źnym (T/m 3): 1,786 – popielno ść (%): 19,0 max. 5,4 V 1,5 t Q – 43* Sr – rozkład (%): 25 śr. 2,90 – popielno ść (%): 9,0 max. 2,9 VI 6,0 t Q – 102* Sr – rozkład (%): 20 śr. 2,06 – zawarto ść frakcji <2 mm (%): 66,08 – zaw. pyłów mineral. <0,05 mm (%): 4,78 – brak zanieczyszcze ń obcych i organicz. – zwi ązki siarki w ilo ściach śladowych 3,9–12,0; Sb, VII 1,3 pŜ Q 2,5 186,1 – ci ęŜ ar nasyp. w stanie utrz ęs. (T/m 3): 2,00 śr. 6,9 Sd – nasi ąkliwo ść (%): 1,29 – mrozoodporno ść (%): 2,2 – wytrzymało ść na zgniatanie (%): 15,18 – zawarto ść frakcji < 2 mm (%): 66,06 – zaw. pyłów mineral. <0,05 mm (%): 4,05 – brak zanieczyszcze ń obcych i organicz. – zwi ązki siarki w ilo ściach śladowych 1,8–6,4; Sb, VIII 3,4 pŜ Q 2,2 310,6 – ci ęŜ ar nasyp. w stanie utrz ęs. (T/m 3): 1,96 śr. 4,6 Sd – nasi ąkliwo ść (%): 2,31 – mrozoodporno ść (%): 1,06 – wytrzymało ść na zgniatanie (%): 14,75 Rubryka 3: t – torfy, p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sr – rolnicze

Obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków i Ŝwirów , którego fragment znajduje si ę na południowy wschód od Tułodziada wyznaczono na podstawie danych z wyrobiska na sąsiednim arkuszu D ąbrówno oraz ze szczegółowej mapy geologicznej. Występuj ą tu mi ąŜ sze do kilku metrów utwory moreny czołowej akumulacyjnej. Z kolei dwa obszary perspektywiczne w rejonie wsi Kalwa wyznaczono na podstawie tych samych bada ń, które pozwoliły na wyznaczenie obszaru prognostycznego nr IV w tym rejonie (Rybak, 1990). Obszar za-

21 chodni został okonturowany na podstawie 3 sond i 1 otworu o ł ącznym metra Ŝu 29 m. Mi ąŜ- szo ść pospółki w tym polu wynosi od 1,6 do 4,5 m ( śr. 3,4 m), zawarto ść ziaren poni Ŝej 2 mm średnicy wynosi 58–70%, przy nadkładzie o średniej grubo ści 1,2 m. W obszarze wschodnim, okonturowanym na podstawie 6 sond i 2 otworów o ł ącznym metraŜu 64 m, mi ąŜ szo ść pia- sków i Ŝwirów waha si ę od 2,1 do 5,4 m ( śr. 3,4 m) przy średnim nadkładzie 0,9 m. Nale Ŝy doda ć, Ŝe okolice wsi Kalwa i Domkowo charakteryzuj ą si ę bardzo du Ŝą zmienno ści ą litologiczn ą. W pobli Ŝu otworów pozytywnych wyst ępuj ą otwory negatywne; otwory badawcze wykonane pomi ędzy obszarami perspektywicznymi i prognozami wyznaczonymi w tym rejonie zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Pozostałe trzy obszary, perspektywiczne dla udokumentowania kopalin okruchowych, zlokalizowane s ą pomi ędzy Mielnem a Now ą Wsi ą Ostródzk ą. Rejon ten został rozpoznany w 1977 r. sondowaniami o gł ęboko ści 10–20 m (ł ącznie 35 sond o metraŜu 345 m) (Solczak, 1978). W zdecydowanej wi ększo ści dokumentowały one wyst ępowanie piasków i Ŝwirów oraz piasków o parametrach zło Ŝowych. Mimo pó źniejszego udokumentowania tu dwóch złó Ŝ piasków i jednego zło Ŝa piasków i Ŝwirów, w dalszym ci ągu istniej ą w tym rejonie mo Ŝliwo- ści udokumentowania nowych złó Ŝ. Na północny zachód od drogi Mielno–Nowa Wie ś Ostródzka wyznaczono jeden obszar perspektywiczny dla piasków oraz dwa dla piasków i Ŝwirów. Pole zachodnie okonturowano na podstawie 6 sondowa ń o ł ącznym metraŜu 70 m. Mi ąŜ szo ść wyst ępuj ących tu piasków średnio- i drobnoziarnistych wynosi 6,5–10 m ( śr. 9 m), a zawarto ść ziaren o średnicy poni Ŝej 2 mm wynosi 90–100%. Obszar środkowy został rozpoznany pi ęcioma otworami o ł ącznym metra Ŝu 62,6 m. Wyst ępuje tu seria surowcowa o mi ąŜ szo ści od 12 do 15 m, przy czym sama warstwa piaszczysto-Ŝwirowa osi ąga mi ąŜ szo- ści 4–9 m, przy zawarto ści ziaren poni Ŝej 2 mm średnicy od 41 do 70%. Powy Ŝej i poni Ŝej tej warstwy wyst ępuj ą głównie piaski średnioziarniste oraz w mniejszym stopniu piaski grubo- i drobnoziarniste. Obszar wschodni wyznaczono na podstawie wyników z dwóch otworów o gł ęboko ści po 10 m. W jednym z nich stwierdzono 3-metrow ą warstw ę piaszczysto- Ŝwirow ą o punkcie piaskowym 70%, z piaskami i domieszk ą Ŝwiru w sp ągu i stropie; w dru- gim – piaski średnioziarniste o mi ąŜ szo ści 4 m. Grubo ść całej serii wynosi tu od 4 do 10 m (Solczak, 1978). We wszystkich wy Ŝej omówionych obszarach perspektywicznych surowca okruchowego serie zło Ŝowe nie s ą zawodnione. Obszary wyst ępowania osadów jeziornych okonturowano podczas badań i prac inwen- taryzacyjnych torfowisk, jeszcze w latach 50-tych ub. wieku. Inwentaryzacje te – pomimo swego wst ępnego charakteru – s ą do dzi ś podstawowym źródłem informacji o charakterze jeziornych osadów podtorfowych na terenie obj ętym arkuszem. Cz ęść bada ń została zweryfi-

22 kowana poprzez pó źniejsze prace poszukiwawcze złó Ŝ kredy jeziornej i gytii wapiennej (Marciniak, 1982; Kwa śniewska, 1983; Tołkanowicz, śukowski, 2001). Wyznaczono 13 ob- szarów perspektywicznych wyst ępowania kredy jeziornej. S ą to utwory zwi ązane głównie z osadami pojeziernymi ostatniego zlodowacenia, cz ęsto przykryte warstw ą torfu (Ma ńkow- ska, Słowa ński, 1980). Wyst ępuj ą w pobli Ŝu miejscowo ści: Lichtajny, Grabin, Tomaszyn, Kraplewo, Drw ęck, Kitnowo, Korsztyn, Rzepki, Tułodziad, Frygnowo i Zapieka. Spo śród wymienionych obszarów pi ęć kontynuuje si ę na obszarach s ąsiednich arkuszy Lubawa i D ą- brówno. Średnie mi ąŜ szo ści serii w ęglanowej wynosz ą w wymienionych obszarach od 0,65 m (Kitnowo) do 3,77 m (Kraplewo); maksymalne mi ąŜ szo ści od 1,0 m (Kitnowo) do 7,15 m (Korsztyn), a grubo ść nadkładu (najcz ęś ciej torfowego) wynosi 0,4–4,5 m (Kwaśniewska, 1983). Wielko ść zasobów szacunkowych waha si ę od około 22 tys. m 3 (rejon Zapieki) do około 2 764 tys. m 3 (Rzepki). Kreda jeziorna po wypra Ŝeniu w temperaturze 600°C jest cen- nym surowcem mineralnym o zawarto ści CaCO 3 99,8% i szerokim zastosowaniu: w rolnic- twie, budownictwie i wielu bran Ŝach przemysłu. Na podstawie opracowa ń zło Ŝowych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996; Kwa śniewska 1983) i mapy geologicznej (Gał ązka, Marks, 2001) wyznaczono sze ść obszarów perspektywicznych dla lokalnej eksploatacji torfów, poło Ŝonych w rejonie: Grabina, Wy Ŝnic, Domkowa, le śnic- twa Gibała, Tułodziada i Mielna. Niemal wszystkie reprezentuj ą torfowiska niskie, jedynie torfowisko koło le śnictwa Gibała jest mieszanotypowe. W obszarze perspektywicznym w rejonie Grabina wyst ępuje torf szuwarowy o średniej popielno ści 14% i stopniu rozkładu 40%. Jego zasoby szacuje si ę na około 146 tys. m 3, przy średniej mi ąŜ szo ści 2,08 m. Drugi obszar wyst ępowania torfów szuwarowych połoŜony jest na północ od Wy Ŝnic. Na powierzchni 11 ha zalega tu 288 tys. m 3 kopaliny o średniej mi ąŜ- szo ści 2,62 m, rozkładzie 35% i popielno ści 11,60%. Trzeci obszar takich torfów w rejonie Domkowa ma powierzchni ę 20 ha, zasoby w ilo ści 455 tys. m 3, a średnia mi ąŜ szo ść torfu wynosi tu 2,42 m przy popielno ści 7,40% i rozkładzie 30%. Czwarty obszar perspektywiczny wyst ępowania torfów w dolinie Drw ęcy koło le śnic- twa Gibała gromadzi 657 tys. m 3 kopaliny o średniej mi ąŜ szo ści 3,67 m (maksymalnie 5,35 m), na powierzchni około 18 ha. Wyst ępuj ący tu torf mechowiskowo-mszarno-wysoki cechuje si ę nisk ą popielności ą (6,90%) i niskim stopniem rozkładu – 15%. Obszar perspektywiczny torfów szuwarowo-olesowych wyznaczony w rejonie Tuło- dziada kontynuuje si ę na terenie arkusza Działdowo. Ma on całkowit ą powierzchni ę 36 ha, a jego zasoby wynosz ą 660 tys. m 3 kopaliny o średniej mi ąŜ szo ści 2,01 m, popielno ści 13,30% i rozkładzie 35%. Z kolei pomi ędzy jeziorami Omin i Mielno, na obszarze 26 ha za-

23 legaj ą torfy mechowiskowe o średniej mi ąŜ szo ści 1,58 m (maksymalnie do 3 m). Ich zasoby szacuje si ę na 229 tys. m 3 kopaliny o średniej popielno ści 20% i stopniu rozkładu około 45%. Maj ąc na uwadze stopie ń skomplikowania budowy geologicznej obszaru odwzorowa- nego arkuszem Gierzwałd, nale Ŝy wspomnie ć o licznych pracach poszukiwawczych kopalin okruchowych, które zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Do takich nale Ŝały poszukiwania piasków do budownictwa drogowego, przeprowadzone w połowie lat 70. XX wieku w trzech rejonach w zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza (Marciniak, 1975). W rejonie Szyldaka badania wykonane trzema otworami do gł ęboko ści 10 m wykazały w pół- nocnej cz ęś ci terenu wyst ępowanie glin zwałowych przewarstwionych piaskami, za ś w po- łudniowej cz ęś ci stwierdzono piaski gliniaste z pojedynczymi ziarnami Ŝwiru, le Ŝą ce na muł- kach ilastych. Pomi ędzy Pl ąchawami (poza map ą) a Dylewem odwiercono trzy otwory do gł ęboko ści od 7 do 20 m oraz płytk ą sond ę. Natrafiono na przewarstwienia zró Ŝnicowanych glin i piasków drobnoziarnistych, cz ęsto gliniastych. Z kolei w okolicach Tułodziada, gdzie wykonano jedno sondowanie i trzy otwory wiertnicze do15 m, stwierdzono jedynie warstwy gliny z niewielkimi soczewkami piasku. Negatywnym wynikiem zako ńczyły si ę poszukiwania kopalin okruchowych prowadzone w rejonie wsi Wróble (Rybak, 1979). We wszystkich trzech otworach do gł ęboko ści 6 m nawiercono glin ę zwałow ą. Zadowalaj ących rezultatów nie przyniosły równie Ŝ prace penetracyjne podj ęte na sze- rok ą skal ę pod koniec lat 80. XX wieku w dolinie Drw ęcy i w rejonie wzgórz morenowych (Liwska, 1988). Poszukiwano piaszczysto-Ŝwirowych utworów zlodowacenia wisły. Rozpo- znanie przeprowadzono za pomoc ą ponad 500 sondowa ń do gł ęboko ści 10–15 m, na rozle- głym obszarze od Lubawy i Iławy na zachodzie po Olsztynek na wschodzie, uwzgl ędniaj ąc wyniki dawnych wierce ń oraz kartuj ąc nieliczne odkrywki. Na obszarze arkusza Gierzwałd prace te prowadzone były od Szyldaka w kierunku południowo-wschodnim do okolic Mielna, ale skoncentrowane były głównie mi ędzy Kiersztanowem a Now ą Wsi ą Ostródzk ą. W wi ęk- szo ści punktów dokumentacyjnych stwierdzono miąŜ sze utwory gliniaste z przewarstwieniami piasków gliniastych i piasków drobnoziarnistych, rzadko piasków średnioziarnistych i pa- kietów Ŝwirowych. Zaobserwowano znaczn ą zmienno ść wykształcenia litologicznego osa- dów, a takŜe zaburzenia glacitektoniczne powoduj ące brak ci ągło ści poszczególnych kom- pleksów. Obszary negatywnego rozpoznania z lat 80. zaznaczono na mapie w dziewi ęciu rejonach: w pobli Ŝu PGR Wi śniówek, w Drw ęcku, pomi ędzy Drw ęckiem a Lichtajnami, na południe od Pacółtówka, wokół Pacółtowa, na wschód od Zapieki, w pobli Ŝu Lipowej Góry i pomi ędzy Now ą Wsi ą Ostródzk ą a Lichtajnami.

24 Dzi ęki g ęstej siatce otworów wykonanych w rejonie Frygnowa w celu udokumentowania zło Ŝa w kategorii C 2 (Liwska, 1990) wyodr ębniono trzy obszary, w których brak perspektyw na pozyskiwanie surowca piaszczysto-Ŝwirowego. Zasi ęg pierwszego z nich (sąsiaduj ą- cego od zachodu z obszarem prognostycznym nr VII) został wyznaczony na podstawie siedmiu otworów o gł ęboko ści 6–7 m; drugi – zlokalizowany pomi ędzy obszarami prognostycz- nymi VII i VIII, został okonturowany na podstawie wyników z 20 otworów o gł ęboko ści od 6 do 16,7 m. Trzeci obszar negatywnego rozpoznania piasków i Ŝwirów wyodr ębniono przy północnej granicy zło Ŝa „Zapieka” na podstawie wyników uzyskanych z siedmiu otworów o gł ęboko ści od 6 do 10 m. W wy Ŝej wyszczególnionych polach wyst ępuj ą jedynie cienkie przewarstwienia piasków i Ŝwirów, cz ęsto gliniastych, w obr ębie glin piaszczystych; gdzie- niegdzie mi ąŜ szo ść warstwy u Ŝytecznej dochodzi do 2 m, ale przy zbyt wysokim stosunku grubo ści nadkładu do mi ąŜ szości serii u Ŝytecznej (>1). Pomimo pozytywnych wyników wcze śniejszych prac wiertniczych w okolicach Mielna i Nowej Wsi Ostródzkiej (Solczak, 1978), wskazuj ących na mo Ŝliwo ść udokumentowania rozległego zło Ŝa mi ędzy jeziorem Mielno a drog ą Mielno–Olsztynek, szczegółowe prace (106 otworów w siatce 200x200 m o gł ęboko ści od 7,0 do 20,5 m) zwi ązane z dokumentowa- niem zło Ŝa „Pawłowo-Mielno” (Medy ńska, 1981) wyeliminowały licz ący około 130 ha obszar wokół udokumentowanego pola zło Ŝa „Pawłowo-Mielno” z dalszych poszukiwa ń surowcowych. Dotyczy to przedstawionych na mapie dwóch obszarów negatywnych: mi ędzy jeziorem Mielno a zło Ŝami „Mielno 2” i „Pawłowo-Mielno” oraz mi ędzy tym zło Ŝem a wschodni ą granic ą obszaru arkusza. W obr ębie pola zachodniego, spo śród 19 odwierconych otworów tylko w czterech stwierdzono wyst ępowanie warstwy piaszczysto-Ŝwirowej o mi ąŜ szo ści 1– 3 m, pod nadkładem o grubo ści od 1,0 do 5,4 m. W polu wschodnim wykonano 15 otworów: sze ść było całkowicie negatywnych (brak serii okruchowej), a w pozostałych stwierdzono pozabilansowe parametry (zbyt mała mi ąŜ szo ść wobec grubego nadkładu). Z rozwa Ŝań surowcowych nale Ŝy wykluczy ć te Ŝ teren w rozwidleniu dróg z Mielna do Olsztynka i do Lichtajn. W dziewi ęciu wierceniach do gł ęboko ści 7–10 m, wykonanych w 1977 r. i 1980 r. (Solczak, 1978; Medy ńska, 1981), stwierdzono mi ąŜ sze utwory gliniaste z przewarstwieniami piasków gliniastych, pylastych i piasków drobnoziarnistych. Prace poszukiwawcze kredy jeziornej prowadzone w 1982 r. w południowym zako ń- czeniu rynny jezior Szel ąg Wielki–Szel ąg Mały (poza arkuszem), na zachód od jeziora G ąsio- ry, w dolinie rzeki Grabiczek mi ędzy Dur ągiem a Rychnowem, w obszarze źródliskowym Młynówki koło Świ ętajn, a tak Ŝe w dolinie Strugi Grunwaldzkiej w rejonie St ębarka i Zybuł- towa nie doprowadziły do rozpoznania wyst ąpie ń kredy jeziornej (Marciniak, 1982). Obszar

25 negatywny w okolicy jeziora G ąsiory kontynuuje si ę na terenie s ąsiedniego arkusza Łukta. Został on przebadany 12 sondami o gł ęboko ści 1–6 m i tylko w dwóch stwierdzono gyti ę wapienn ą o zawarto ści CaO powy Ŝej 40% przy niewielkiej mi ąŜ szo ści. Rozci ągni ęty z północy na południe obszar w dolinie rzeki Grabiczek o długo ści 6 km został przebadany 11 sondami o gł ęboko ści od 0,5 do 7,0 m i tylko jedna z nich dała wynik pozytywny. W rejonie Świ ętajn poszukiwania kredy jeziornej zako ńczyły si ę po przebadaniu próbek gytii z dwóch sond wykonanych w centralnej cz ęś ci basenu sedymentacyjnego, gdzie mi ąŜ szo ść kredy jeziornej po- winna by ć najwi ększa, a jej jako ść najlepsza. Zawarto ść CaO w próbkach nie spełniała norm dla kredy jeziornej (CaO>40%). Z kolei rozległy rejon przebadany w dolinie Grunwaldzkiej Strugi okazał si ę negatywny ze wzgl ędu na nawiercenie gytii wapiennej tylko w jednej son- dzie, spo śród 9-ciu odwierconych do gł ęboko ści od 1,7 do 3,5 m. Poszukiwania kredy jeziornej w okolicy Ostródy, przeprowadzone w 1982 r., równie Ŝ zako ńczyły si ę niepowodzeniem (Rybak, 1982); st ąd przy północnej granicy omawianego obszaru wyznaczono cztery pola, w obr ębie których brak perspektyw na znalezienie wyst ą- pie ń kredy o znaczeniu gospodarczym. Obszary koło Grabina i Idzbarka oraz w pobli Ŝu jeziora Ostrowin kontynuuj ą si ę na obszarze s ąsiedniego arkusza, pozostałe dwa w cało ści poło Ŝo- ne s ą w granicach arkusza Gierzwałd: jeden z nich zlokalizowany jest przy północnym brzegu jeziora Ostrowin, a drugi w dolinie rzeki Drw ęcy powy Ŝej jeziora Ostrowin. We wszystkich tych obszarach nawiercono gyti ę wapienn ą o zbyt małej mi ąŜ szo ści (od 0,5 do 1,3 m), gru- bym nadkładzie (do 6 m) oraz charakteryzuj ącą si ę zbyt du Ŝą wilgotno ści ą naturaln ą (60%).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar odwzorowany arkuszem Gierzwałd poło Ŝony jest na pograniczu trzech zlewni pierwszego rz ędu, rzek: Wisły, Pregoły i Pasł ęki. Północno-wschodnia i wschodnia cz ęść arkusza – nale Ŝą ca do dorzecza Pasł ęki (zlewnia Zalewu Wi ślanego) – jest odwadniana przez Młynówk ę, która ma swe źródła na północ od Lichtajn, płynie ku północy i tuŜ za granicami arkusza ł ączy si ę z Pasł ęką. Południowo-wschodnia cz ęść arkusza, nale Ŝą ca do dorzecza Pre- goły (zlewnia Zalewu Wi ślanego), jest odwadniana przez Marózk ę i jej dopływ – Grunwaldz- ką Strug ę. Marózka płynie z południa przez jezioro Mielno i dalej ku wschodowi, gdzie wpa- da do Łyny (poza map ą), b ędącej lewobrze Ŝnym dopływem Pregoły. Pozostała cz ęść arkusza nale Ŝy do górnej cz ęś ci zlewni Drw ęcy (II rz ędu), b ędącej prawobrze Ŝnym dopływem Wisły. Drw ęca ma swe źródła 1 km na południe od Drw ęcka, w pobli Ŝu dwóch bezodpływowych jezior Wielki Omin i Mały Omin, płynie ku północnemu zachodowi w gł ębokiej dolinie,

26 przepływaj ąc przez jezioro Ostrowin, aby koło Idzbarka opu ści ć granice arkusza. Jej najwi ęk- szym dopływem jest Grabiczek ( źródła koło Frygnowa) z lewobrze Ŝnym dopływem Dylewk ą (źródło we wsi Dylewo). Grabiczek, podobnie jak górna Drw ęca, płynie w gł ębokiej dolinie o genezie subglacjalnej, ograniczonej po obu stronach bardzo stromymi kraw ędziami. Rzeka Drw ęca od źródeł, a Grabiczek (wraz z Dylewk ą) od Kitnowa s ą obj ęte ochron ą rezerwatow ą. Cech ą charakterystyczn ą sieci hydrograficznej jest jej rozci ągło ść w kierunku NNW-SSE. Okresy wezbra ń rzek i potoków przypadaj ą na marzec–kwiecie ń i nie maj ą przebiegu powo- dziowego; ni Ŝówki notuje si ę od lipca do wrze śnia. Jeziora wyst ępuj ące na omawianym terenie maj ą genez ę polodowcow ą; s ą to jeziora wytopiskowe i rynnowe. Najwi ększe z nich – Mielno (cz ęś ciowo poza map ą) ma powierzchni ę 364 ha i gł ęboko ść 30 m. Pozostałe jeziora s ą niewielkie i płytkie; wi ększe z nich to: Lich- tajny (powierzchnia 46 ha, średnia gł ęboko ść 4,2 m), Ostrowin (pow. 94 ha, śr. gł ęb. 3 m), Gugowo (pow. 65 ha, śr. gł ęb. 6,4 m) i Płatyny (pow. 43 ha, śr. gł ęb. 3,7 m) (Choi ński, 1991). Naturalna sie ć drena Ŝu jest słabo rozwini ęta. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą liczne zagł ębienia bezodpływowe. Najwi ększy obszar bezodpływowy znajduje si ę w północno- wschodniej cz ęś ci arkusza, w strefie wododziałowej mi ędzy zlewniami Wisły i Pasł ęki. Monitoring jako ści wód powierzchniowych jest prowadzony przez Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska w Olsztynie, lecz punkty pomiarowo-kontrolne na Drw ęcy i Gra- biczku poło Ŝone s ą poza obszarem arkusza. Od ponad 10 ju Ŝ lat nie prowadzi si ę tu bada ń jako ści wód jezior. W roku 2006 badano wody Drw ęcy poni Ŝej jeziora Ostrowin (punkt Idzbark). Jako ść wód rzeki była zadowalaj ąca – odpowiadała III klasie. Wska źnikami obni Ŝaj ącymi jako ść wody były: barwa, zawarto ść tlenu, azotanów, chlorofilu „a”, saprobowo ść , podwy Ŝszone miano Coli. Wody Grabiczka w przekroju przyuj ściowym w 2006 r. zakwalifikowano do III klasy. Tej klasie odpowiadały: st ęŜ enie tlenu, zawarto ść zwi ązków organicznych, azot Kjeldahla, azotany, azotyny, saprobowo ść , chlorofil „a” i stan sanitarny. Podwy Ŝszona barwa wskazywała na IV klas ę jako ści wód, a pozostałe wska źniki mie ściły si ę w normach I lub II klasy (Raport..., 2007).

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem regionalnym wód podziemnych obszar arkusza Gierzwałd nale Ŝy do regionu mazurskiego w makroregionie północno-wschodnim (Paczy ński [red.], 1995). Wyst ępuj ą tu dwa pi ętra wodono śne – czwartorz ędowe, stanowi ące główny i jedyny u Ŝytko-

27 wy poziom wodono śny oraz trzeciorz ędowe, maj ące zupełnie marginalne znaczenie (Felter, Śmieta ński, 2002). Według opracowania Kleczkowskiego (1990) od północnego wschodu na omawiany obszar wkracza swym zasi ęgiem główny zbiornik wód podziemnych wymagaj ący ochrony: GZWP nr 212 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztynek, wyznaczony w utworach czwartorz ę- dowych, nieposiadaj ący dokumentacji hydrogeologicznej (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Gierzwałd na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – granice GZWP w o środku poro- wym; 4 – rzeki i jeziora

Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: Subzbiornik Warmia – 205, kreda (K), trzeciorz ęd (Tr); Sandr Samborowo – 211, czwartorz ęd (Q); Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztynek – 212, czwartorz ęd (Q); Zbiornik mi ę- dzymorenowy Olsztyn – 213, czwartorz ęd (Q); Zbiornik Działdowo – 214, czwartorz ęd (Q); Subniecka warszawska – 215, trzeciorz ęd (Tr)

Rozpoznanie hydrogeologiczne na obszarze arkusza obejmuje wył ącznie pi ętro czwartorz ędowe. Składa si ę ono z jednego do trzech u Ŝytkowych poziomów wodono śnych, zwi ąza- nych z ró Ŝnowiekowymi wodnolodowcowymi i rzecznymi utworami piaszczystymi o zmiennym (szczególnie w cz ęś ci zachodniej arkusza) rozprzestrzenieniu poziomym i pionowym

28 (Felter, Śmieta ński, 2002). Na obszarach, na których zachodziły glacjalne lub rzeczne procesy erozyjne, poszczególne poziomy ł ącz ą si ę. W najwy Ŝszych partiach Wzgórz Dylewskich – na obszarze arkusza Gierzwałd na zachód od Szczepankowa i Gl ądów – czwartorz ędowy u Ŝyt- kowy poziom wodono śny w ogóle nie wykształcił si ę, cho ć wzgórza te s ą najbardziej istotnym obszarem zasilania. Pierwszy czwartorz ędowy poziom wodono śny wyst ępuje lokalnie w południowo- zachodniej cz ęś ci arkusza (okolice Dylewa i Marcinkowa) i zwi ązany jest z piaszczysto- Ŝwirowymi utworami wodnolodowcowymi rozdzielaj ącymi gliny zwałowe zlodowace ń pół- nocnopolskich. Wyst ępuje on na gł ęboko ści kilku, kilkunastu metrów i ma mi ąŜ szo ść od kilkunastu do ponad 20 m. Wydajno ść typowej studni w tym rejonie okre ślono na 30–50 m 3/h, a przewodno ść zmienia si ę od 150 do 220 m 2/24h. Poziom ten jest izolowany od podło Ŝa za- ledwie 5-metrow ą warstw ą glin zwałowych, st ąd jego podatno ść na zanieczyszczenia jest du Ŝa. Drugi czwartorz ędowy poziom wodono śny wyst ępuje na znacznej cz ęś ci omawianego obszaru; brak go w rejonie Gierzwałdu i Tułodziada, a w cz ęś ci północno-zachodniej arkusza traci parametry poziomu u Ŝytkowego ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść . Pomimo zró Ŝnicowania stratygraficznego i genetycznego stanowi najcz ęś ciej główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Rozwini ęty jest w piaskach drobno- i średnioziarnistych, niekiedy z domieszk ą Ŝwirów, zwi ązanych ze zlodowaceniami środkowopolskimi (głównie warty). Wyst ępuje na gł ęboko ści 30–60 m i jest izolowany od powierzchni mi ąŜ szym (20–50 m) pakietem glin. Zró Ŝnicowana jest mi ąŜ szo ść tego poziomu, od 5 m w cz ęś ci środkowej i w rejonie Mielna do ponad 40 m wokół Frygnowa i w rejonie Pacółtowa. Potencjalna wydajno ść studni wynosi zwykle od 15 do 50 m 3/h, lokalnie ponad 70 m 3/h (Szyldak, Mielno). Przewodno ść waha si ę w szerokim przedziale od poni Ŝej 100 do 500 m 2/24h. W obr ębie tego poziomu wyst ępuja znaczne spadki hydrauliczne zwi ązane z jego intensywnym drena Ŝem przez rzek ę Grabiczek i Drw ęcę. Trzeci czwartorz ędowy poziom wodono śny udokumentowany został wierceniami ba- dawczymi w środkowej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, a w cz ęś ci północno-zachodniej i lokalnie na południu – wierceniami hydrogeologicznymi. Zwi ązany jest on z piaskami śred- nio- i ró Ŝnoziarnistymi zlodowace ń środkowopolskich i południowopolskich. W cz ęś ci centralnej arkusza ma charakter poziomu podrz ędnego; wyst ępuje tam na gł ęboko ści 60–80 m, a jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 8 do ponad 50 m. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza (rejon jezior Lichtajny i Ostrowin) oraz w cz ęś ci południowej (rejon Gierzwałdu i Tułodziada) zo- stał on wydzielony jako główny poziom u Ŝytkowy, z uwagi na brak lub zbyt mał ą zasobno ść poziomów wy Ŝej ległych. Na północnym zachodzie wyst ępuje płycej – na gł ęboko ści od 35

29 do 80 m i ma nieco gorsze parametry ni Ŝ na południu, gdzie wydajno ść studni wierconej wynosi 60–70 m3/h, przy niskiej przewodno ści (rz ędu 100 m 2/24h). W tym rejonie wyst ępuje na gł ęboko ści od 80 do 120 m i jest dobrze izolowany od potencjalnych zanieczyszcze ń z powierzchni. Wody podziemne wyst ępuj ące na terenie obj ętym arkuszem Gierzwałd nale Ŝą do typu wodorow ęglanowo-wapniowego. Z uwagi na du Ŝą zmienno ść zawarto ści poszczególnych składników wody podziemne zaliczono do I, IIa, IIb i III klasy jako ści. O przynale Ŝno ści wód do trzech pierwszych klas decyduj ą przede wszystkim zawarto ści zwi ązków Fe i Mn. Ze wzgl ędu na przekroczenie dopuszczalnych st ęŜ eń tych składników, na obszarze arkusza dominuj ą klasy IIb i IIa. Klasa IIb (jako ść średnia, woda wymaga uzdatniania) wyznaczona zo- stała w północnej i środkowej cz ęś ci arkusza oraz na południu od Frygnowa po Mielno. Klasa IIa – na zachodzie i południowym zachodzie, południu i wschodzie. Wody I klasy (jako ść bardzo dobra, woda nie wymaga uzdatniania) stwierdzono na zachód od Dylewa i w rejonie Drw ęcka. Wody III klasy wyst ępuj ą lokalnie: w Ostrowinie i Elgnówku stwierdza si ę wyso- kie st ęŜ enia Ŝelaza (>5 mg/dm3), w Dylewku i Domkowie – ponadnormatywne st ęŜ enia zwi ązków azotu, a w Lichtajnach – manganu i zwi ązków azotu. Wody podziemne, dla któ- rych wykonano pełne analizy, nie wykazuj ą podwy Ŝszonych zawarto ści metali ci ęŜ kich. Po- tencjalne ogniska zanieczyszcze ń Znaczne zasoby wód podziemnych na obszarze arkusza s ą wykorzystywane w stosunkowo niewielkim stopniu: około 6% zasobów zatwierdzonych. Przypowierzchniowy poziom wodono śny o zwierciadle swobodnym wykorzystywany jest przez gospodarstwa indywidualne, jednak Ŝe najistotniejszym źródłem zaopatrzenia mieszka ńców s ą wody podziemne głów- nego poziomu u Ŝytkowego, ujmowane w około stu studniach. Uj ęcia wiejskie rozprowadzaj ą wod ę systemem wodoci ągów; mniejsze uj ęcia zostały wykonane dla o środków letniskowych, zakładów rolnych, le śnictw. Obszar arkusza w 80% obj ęty jest sieci ą lokalnych wodoci ągów. Najwi ększym uj ęciem komunalnym jest gminne uj ęcie w Szyldaku, które składa si ę z czterech otworów o ł ącznej wydajno ści 178 m 3/h przy depresji 16–19 m; zaopatruje ono te Ŝ wie ś Wy Ŝnice. Na terenie powiatu ostródzkiego wa Ŝne dla systemu zaopatrzenia ludno ści w wod ę s ą równie Ŝ uj ęcia wiejskie: w Ostrowinie studnia o wydajno ści 49 m 3/h i depresji 8 m; w Gierzwałdzie trzy studnie o wydajno ści 54 m 3/h przy depresji 6 m oraz w Tułodzia- dzie dwuotworowe uj ęcie o wydajno ści 45 m 3/h. Nad jeziorem Mielno funkcjonuje uj ęcie dla ośrodka wczasowego; jedna ze studni ma tu wydajno ść 38,4 m 3/h przy depresji 2,8 m.

30 W obr ębie powiatu olszty ńskiego do wi ększych uj ęć komunalnych nale Ŝą : trzyotworo- we uj ęcia w Wigwałdzie (o wydajno ści 36 m 3/h przy depresji 8,4 m) i w Platynach (wydajno ść 35,1 m 3/h przy depresji 5,9 m). Do wi ększych uj ęć przemysłowych nale Ŝą uj ęcia dla zakładów rolnych w: Szyldaku (wydajno ść 110 m 3/h przy depresji 14 m); Pancerzynie (2 studnie o wydajno ści 46 m 3/h przy depresji ponad 31 m); Domkowie (wydajno ść 36 m 3/h); Kiersztanowie (dwie studnie o wydajno ści 33 m 3/h); Dylewie (sze ść studni o ł ącznej wydajno ści 129 m 3/h przy depresji 9– 10 m); Gierzwałdzie (wydajno ść 58 m3/h przy depresji 4 m) i Pacółtowie (dwuotworowe o wydajno ści 44 m 3/h przy depresji 1,5 m). Wielootworowe uj ęcie stacji hodowli ro ślin w Zy- bułtowie bazuje na studniach o sumarycznej wydajno ści 136 m 3/h przy depresji 1,2–4,6 m. Głównym źródłem zanieczyszcze ń – oprócz źródeł obszarowych, pochodz ących z dzia- łalno ści rolniczej, s ą hodowle drobiu pozbawione oczyszczalni ścieków oraz wci ąŜ liczne nieszczelne szamba. Do znaczniejszych, punktowych źródeł zanieczyszcze ń zaliczono trzy oczyszczalnie ścieków: w Szyldaku, Gierzwałdzie i Frygnowie, do potencjalnych źródeł li- niowych – drog ę krajow ą nr 7 o znacznym nat ęŜ eniu ruchu (Felter, Śmieta ński, 2002).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie..., 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Gierzwałd, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

31 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 212 – dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Gierzwałd bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 212 – Gierzwałd Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–11 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–44 21 27 Cr Chrom 50 150 500 2–6 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–85 27 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–5 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–8 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5–12 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 212 – Gierzwałd 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na p odstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 212 – Gierzwałd do poszczególnych grup u Ŝytko- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, wania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma

32 firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadra- tów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na

33 profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem linii pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 26 do około 45 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 37 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 20 do około 39 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 30 nGy/h. W profilu zachodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą bardzo wyrównane, gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu dominuje jeden typ utworów – gliny zwa- łowe zlodowacenia północnopolskiego. W profilu wschodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą nieco ni Ŝsze, gdy Ŝ wzdłu Ŝ tego profilu przewa Ŝaj ą piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe, cechuj ące si ę zazwyczaj ni Ŝsz ą promieniotwórczo ści ą w porówna- niu z glinami zwałowymi. Najni Ŝsze pomierzone warto ści promieniowania gamma w obu profilach (ok. 20–25 nGy/h) pochodz ą od osadów lodowcowych (piaski, Ŝwiry i głazy) zale- gaj ących lokalnie na glinach zwałowych. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,3 do 5,0 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,8 do 9,0 kBq/m 2.

34 212 W PROFIL ZACHODNI 212 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5946804 5946792 5943720

5940737 5938684 m m 5937736 5936820 5934745

5931766 5930679 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 nGy/h nGy/h 35

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5946804 5946792 5943720

5940737 5938684 m m 5937736 5936820 5934745

5931766 5930679 0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Gierzwałd (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniej- szych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝy- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5. Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie

36 dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść naturalnej bariery geologicznej (NBG) do gł ęboko ści 10 m. Tabela 5 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Gierzwałd Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Felter, Śmieta ński, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Około 50% powierzchni arkusza Gierzwałd obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączenia bezwzgl ędne obejmuj ą: - tereny poło Ŝone w granicach obszarów Natura 2000. S ą to: obszary specjalnej ochrony siedlisk: PLH 280001 „Dolina Drw ęcy” i PLH 280043 „Ostoja Dylewskie Wzgórza”; - tereny obj ęte ochron ą prawn ą w granicach wodnego rezerwatu przyrody „Rzeka Drw ęca”; - zwarte kompleksy le śne, o powierzchni przekraczaj ącej 100 ha; - obszary poło Ŝone w odległo ści mniejszej ni Ŝ 250 m od mis jeziornych i ich stref kraw ę- dziowych (jeziora: Mielno, Ostrowin, Gugowo, Lichtajny, Platyny, Omin oraz kilku mniejszych);

37 - obszary wyst ępowania utworów holoce ńskich, wykształconych jako: rzeczne piaski i muł- ki oraz osady organiczne (gytie, torfy, piaski i mułki humusowe, namuły torfiaste), wyst ę- puj ące w dolinach cieków i w licznych zagł ębieniach bezodpływowych; - obszary wyst ępowania chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego rozprze- strzenione w dnach dolin cieków i w obni Ŝeniach terenu o ró Ŝnej genezie; - doliny cieków (Drw ęcy, Marózki, Grabiczka, Młynówki i Dylewki) oraz systemów mniejszych strumieni, a takŜe zabagnione obni Ŝenia (wraz ze stref ą 250 m), gdzie zwier- ciadło wód gruntowych poło Ŝone jest na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 5 m; - obszary istniej ących osuwisk oraz predysponowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski [red.], 2007), zlokalizowane wzdłu Ŝ dolin Drw ęcy i Grabiczka; - tereny o nachyleniu przekraczaj ącym 10°, wyst ępuj ące powszechnie wzdłu Ŝ wi ększo ści rynien jeziornych i w strefach stokowych wysoczyzny; - tereny zwartej zabudowy miejscowo ści Gierzwałd (siedziba Urz ędu Gminy Grunwald).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których dopuszczalna jest lokalizacja składowisk odpadów, zajmuj ą około 50% powierzchni arkusza. Dla bezpo średniego składowania odpadów preferowane są obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 5). W obr ębie wyznaczonych na mapie rejonów rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ńskie gliny zwałowe zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie), których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski (Gał ązka, Marks, 2001). Ich mi ąŜ szo ść znana jest na podstawie profili otworów badawczych i hydrogeologicznych, zlokalizowanych zarówno w granicach POLS, jak i w ich najbli Ŝszym s ąsiedztwie. W miejscach pozbawionych otworów wiertniczych, została ona okre ślona na podstawie przekrojów geologicznych i hydrogeologicznych. Najmłodsze gliny zwałowe zlodowacenia wisły, w granicach arkusza wykazuj ą stosunkowo stał ą mi ąŜszo ść , wynosz ącą 10–16 metrów (Grabin, Dur ąg, Rychnowska Wola). Lokalnie mo Ŝe ona wzrasta ć do około 20 m, co wynika ć mo Ŝe z istnienia zaburze ń glacitektonicznych w strefie czołowo-morenowej (Pancerzyn), lub osi ąga ć nieco mniejsze warto ści (około 5–8 m w okolicach Domkowa, Szczepankowa czy Elgnówka). Gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły wyst ępuj ące w strefie przypowierzchniowej, pod wzgl ędem litologicznym s ą zwykle silnie piaszczyste (wzgl ędnie zawieraj ą przewarstwienia piasków), wapniste i silnie zwietrzałe w partiach stropowych. W okoli-

38 cach Dur ąga, Pancerzyna i Kiersztanówka wyst ępuj ą one w strefie czołowo morenowej (moreny spi ętrzone), dlatego cz ęś ciowo uległy zaburzeniom glacitektonicznym. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza (rejon Grabina, Lichtajn i Ostrowina), w sp ągu najmłodszych glin zwałowych le Ŝą gliny starszych zlodowace ń (zlodowacenia środkowopol- skie), miejscami przewarstwione 20–25-metrowym ilasto-mułkowym kompleksem osadów zastoiskowych (Grabin). Mi ąŜ szo ść naturalnej bariery geologicznej w tym miejscu mo Ŝe wzrasta ć do 22–50 metrów. Słabo przepuszczalne utwory starszych zlodowace ń współtwo- rz ące NBG wyst ępuj ą równie Ŝ w okolicach Wigwałd i Elgnówka oraz na południu koło Pa- cółtowa, gdzie gliny zwałowe równie Ŝ osi ągaj ą znaczn ą ł ączn ą mi ąŜ szo ść 40–50 m. Najmłod- sze piaszczyste gliny zwałowe nie tworz ą skutecznie izoluj ącej bariery geologicznej, dlatego wyst ępowanie w ich podło Ŝu silniej skonsolidowanych osadów gliniastych starszych zlodowace ń stanowi istotne jej wzmocnienie. W miejscach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych wyst ępuje cienka (do 2,5 m) pokrywa osadów piaszczysto-Ŝwirowych o genezie lodowcowej, wyznaczono warunki zmiennego wykształcenia warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wymagała usuni ęcia warstwy nadkładu piaszczystego na etapie prac przygoto- wawczych. W wyznaczonych na mapie obszarach pozbawionych naturalnej bariery geologicznej, zbudowanych z piaszczysto-Ŝwirowych utworów czołowo morenowych, lodowcowych, wodnolodowcowych (sandrowych) i rzecznych tarasów nadzalewowych, lokalizacja składowisk jest dopuszczalna, pod warunkiem wykonania sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę czwartorz ędowe główne u Ŝytkowe pi ętro wodono śne (GPU), zwi ązane z utworami piaszczysto-Ŝwirowymi zlodowace ń środkowopolskich. Na obszarze wyst ępowania wyznaczonych POLS, strop warstwy wodono śnej poło Ŝony jest przewa Ŝnie na gł ęboko ści 15–50 metrów, lokalnie gł ębiej (35–80 m w rejonie Grabina i Dur ąga) lub płycej (5–15 m) – w południowej cz ęści arkusza (Felter, Śmieta ński, 2002). Izolowana jest ona od wpływów powierzchniowych poziomem glin zwałowych zlodowacenia wisły i miejscami równie Ŝ glinami zlodowace ń środkowopolskich. Wła ściwo ści izolacyjne NBG z powodu braku ci ągło ści warstwy słabo przepuszczalnej, okre ślone s ą na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci analizowanego obszaru jako słabe (ni- ska odporno ść poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia). W okolicach Domkowa, Toma- szyna, Drw ęcka, Królikowa oraz mi ędzy Dylewem i Marcinkowem GPU nie jest praktycznie izolowany, st ąd wysoki stopie ń jego zagro Ŝenia. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza wskazano średni stopie ń zagro Ŝenia, głównie ze wzgl ędu na koncentracj ę ognisk zanieczyszcze ń zwi ą-

39 zanych z działalno ści ą rolnicz ą. Dobra izolacja głównego poziomu u Ŝytkowego wód podziemnych wyst ępuje w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Lichtajn, Grabina, Du- rąga (niski stopie ń zagro Ŝenia) oraz na południowym zachodzie, koło Tułodziada (bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia). W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU), wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk. Wynikaj ą one z takich czynników jak: uwarunkowania przyrodnicze, ochrona wód podziemnych w granicach strefy wysokiej ochrony (OWO) nieudokumentowanego GZWP nr 212 „Olsztynek” (Klecz- kowski, 1990), zabudowa miejscowo ści gminnej Gierzwałd oraz – we wschodniej cz ęś ci arkusza – ograniczenie w strefie 8 km wokół punktu referencyjnego lotniska w Gry źlinach, po- ło Ŝonego w środkowej cz ęś ci s ąsiedniego arkusza Olsztynek (ograniczenia „b”). Ograniczenia warunkowe ze wzgl ędu na ochron ę przyrody („p”) wyznaczono w zasi ęgu czterech obszarów chronionego krajobrazu: „Lasów Taborskich”, „Wzgórz Dylewskich”, „Doliny Górnej Drw ę- cy” i „Jezioro Mielno”. Wymienione ograniczenia nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz powinny by ć rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego skła- dowiska, a w dalszej procedurze – w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza wyznaczono kilka rejonów spełniaj ą- cych wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (osadów ilastych) o współczynniku wodoprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. W strefie przypowierzchniowej stwierdzono obecno ść iłów warwowych oraz mułków wapnistych, piaszczystych i ilastych, o genezie zastoiskowej. Osady te zostały przewiercone w otworach wiertniczych zlokalizowanych w Grabinie i Domkowie, gdzie osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 10 do 25 metrów i nie s ą zaburzone glacitektonicznie. Analizowany pakiet potencjalnie mo Ŝe spełnia ć wymagania dla inwestycji w postaci składowiska odpadów komunalnych, po sprawdzeniu poprzez wykonanie bada ń współczynnika filtracji. Wła ściwo ści izolacyjne plejstoce ńskich osadów ilasto-mułkowych s ą uzale Ŝnione od udziału przestrzennego wyst ępowa- nia frakcji ilastej. Z powodu słabego rozpoznania charakteru i rozprzestrzenienia tych osa-

40 dów, ich wychodnie na mapie wskazano jako pakiet gruntowy o typie izolacyjno ści K, o zmiennych właściwo ściach NBG. W sp ągu serii zastoiskowej wyst ępuj ą na ogół gliny zwałowe, zwi ększaj ące mi ąŜ szo ść NBG. Miejsca wyst ępowania utworów o zmiennych warunkach izolacyjno ści, stanowi ących potencjalne podło Ŝe dla składowisk odpadów komunalnych, wskazane w okolicy Grabina i Szyldaka, znajduj ą si ę w strefie niskiego zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝytkowego wód podziemnych Mułki ilaste s ą osadem młodym, stosunkowo słabo skonsolidowanym, zawieraj ącym pewien udział frakcji piaskowej. W przypadku, gdy tereny te b ędą rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, potwierdzenia wymaga charakter ich wła ściwo ści izolacyjnych (okre ślenie udziału i przestrzennego wyst ępowania frakcji ilastej oraz współczyn- nika filtracji). Na obszarze arkusza brak jest składowisk odpadów komunalnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przy- jęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla bezpo średniego lokalizowania skła- dowisk zarówno odpadów oboj ętnych, jak i komunalnych. Naturalna bariera geologiczna, potencjalnie spełniaj ąca kryteria pod lokalizowanie skła- dowisk odpadów komunalnych utworzona jest z osadów o genezie zastoiskowej (mułków ilastych), w sp ągu których wyst ępuj ą gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich. Łączna mi ąŜ szo ść kompleksu osadów słabo przepuszczalnych wyst ępuj ących w okolicach Grabina i Szyldaka mo Ŝe osi ąga ć 35–40 m. S ą to rejony predysponowane do lokalizowania składo- wisk odpadów komunalnych. Jako korzystne (dla składowisk typu „O”) wskaza ć nale Ŝy tereny s ąsiednie ograniczone miejscowo ściami: Grabin–Dur ąg–Gl ądy–Szyldak–Ostrowin, a tak Ŝe okolice Elgnówka, gdzie NBG zbudowana z ró Ŝnowiekowych glin zwałowych (w rejonie Grabina – równie Ŝ zastoiskowych) osi ąga mi ąŜ szo ść dochodz ącą nawet do 40–50 m. S ą to warto ści wielokrotnie przekraczaj ące wymagania wskazane w tabeli 5. Stopie ń zagro Ŝenia GPU dla wymienionych obszarów okre ślono jako niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano pi ęć wyrobisk zwi ązanych z eksploatacj ą kopalin (kruszywa naturalnego), które mogłyby spełnia ć rol ę niszy umo Ŝliwiaj ącej składowanie odpadów.

41 Dwa z nich zlokalizowane s ą w granicach udokumentowanych złó Ŝ („Zapieka”, „Lichtajny”), natomiast pozostałe stanowi ą punkty niekoncesjonowanego wydobycia kopaliny, zaznaczone na mapie w rejonie: Marcinkowa, Pacołtówka i na południe od Drw ęcka. Wszystkie wyrobiska wyst ępuj ą w granicach obszarów pozbawionych naturalnej bariery izolacyjnej. Wskazano dla nich punktowe ograniczenia warunkowe składowania odpadów, wynika- jące z konieczno ści ochrony zasobów zło Ŝa („Zapieka”, „Lichtajny”), zwi ązane z s ąsiedz- twem zabudowy wiejskiej oraz aspektami przyrodniczymi (Drw ęck). Lokalizacja składowiska w niszach poeksploatacyjnych wymaga ć b ędzie stworzenia sztucznych przesłon izolacyjnych jego dna i skarp.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Gierzwałd dokonano wst ępnej oceny geologiczno-in Ŝynierskiej gruntów wyst ępuj ących w strefie przypowierzchniowej, w celu wyznaczenia warunków pod- ło Ŝa budowlanego. Wykorzystano dane ze Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Gał ązka, Marks, 2001), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Felter, Śmieta ński, 2002), dane dotycz ące gł ęboko ści wyst ępowania zwierciadła wód gruntowych uzyskane z profili otworów hydrogeologicznych oraz ogólne informacje o ukształtowaniu powierzchni terenu, rozmieszczeniu rejonów podmokłych i terenów o spadkach powy Ŝej 12%, uzyskane z mapy topograficznej w skali 1:25 000. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w instrukcji Mapy geo środowiskowej Polski (In- strukcja..., 2005) z oceny warunków budowlanych wyłączono: obszary chronione w formie rezerwatów, parku krajobrazowego, tereny le śne i rolne w klasie I–IVa, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, jeziora, a tak Ŝe obszary złó Ŝ kopalin. Tereny, dla których przeanali- zowano geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego stanowi ą około 25% powierzchni arkusza. Ze wzgl ędu na skal ę niniejszej mapy waloryzacja warunków geologiczno- in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter ogólny. Wyznaczono dwa podstawowe wydzielenia: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. W granicach omawianego arkusza warunki korzystne wyst ępuj ą na wi ększo ści obsza- rów poddanych ocenie geologiczno-in Ŝynierskiej. Warunki te s ą przede wszystkim zwi ązane z obszarem wysoczyznowym i równin sandrowych. S ą to tereny wyst ępowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespoistych, najcz ęś ciej

42 średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść wyst ępowania wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Obszary zaklasyfikowane do tej kategorii obejmuj ą tereny wyst ępowania gruntów niespoistych piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych pochodzenia wodnolodowcowego, z okresu recesji l ądolodu zlodowacenia wisły. Wyst ępuj ą one w południowej cz ęś ci opisywanego obszaru pomi ędzy Szczepankowem a Korsztynem, pomi ędzy Frygnowem a Mielnem i D ębow ą Gór ą (taras sandrowy I) oraz w rejonie Wy Ŝnic, le śniczówki Warglewo, Tolejnów, Kolonii Sudwa i Kiersztanowa (taras sandrowy II i III). Tereny nale Ŝą ce do korzystnych warunków budowlanych obejmuj ą równie Ŝ obszar zbudowany z gruntów spoistych mało skonsolidowanych i nieskonsolidowanych, najcz ęś ciej morenowych i zastoiskowych: glin, glin piaszczystych, glin pylastych i piaszczystych, mułków oraz iłów zastoiskowych. Były one akumulowa- ne w czasie zlodowace ń środkowo- i północnopolskich, najcz ęś ciej w stanie twardoplastycz- nym i półzwartym. Grunty spoiste zlodowace ń środkowopolskich s ą bardziej skonsolidowane, natomiast osady zlodowacenia wisły s ą nieskonsolidowane (osady wytopiskowo-ablacyj- ne) lub mało skonsolidowane (morena denna). Te ostatnie buduj ą przypowierzchniow ą stref ę wysoczyzny morenowej falistej i wyst ępuj ą na znacznych przestrzeniach w północno- zachodniej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe na terenie arkusza Gierzwałd obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa w znacznej cz ęś ci pokrywaj ą si ę z obszarami gleb chronionych i lasów. Stosunkowo dobre podło Ŝe stanowi ą te Ŝ piaski i Ŝwiry lodowcowe, a tak Ŝe piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych. S ą to grunty średnioza- gęszczone, wyst ępuj ące płatami na terenie całego arkusza. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą rejony wyst ępowania gruntów słabono śnych (głównie osadów torfowych oraz namułów organicznych i piasków den dolinnych) oraz miejsca podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody podziemnej na znacznym terenie stabilizuje si ę płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Warunki takie panuj ą w dolinie górnej Drw ęcy, Dylewki i Grabiczka, na obszarach podmokłych w rejonie Drw ęck–Świ ętajny, na południe od Szczepankowa i Korsztyna, a tak Ŝe wzdłu Ŝ mniejszych cieków (Młynówki, Ma- rózki, Grunwaldzkiej Strugi). W tych rejonach wymagane s ą specjalne zabiegi przy prowa- dzeniu robót budowlanych, np. wymiana gruntu, odwodnienie. W rejonie Dur ąga, Pancerzyna i Kiersztanówka przebiega granica osadów glacjalnych zlodowace ń środkowopolskich i północnopolskich. Wyst ępuj ą tu silnie zaburzone glacitektonicznie gliny zwałowe. Równie Ŝ wzdłu Ŝ zachodniego skraju omawianego obszaru podczwartorz ędowe podło Ŝe jest silnie wyniesione i zaburzone glacitektonicznie. Utwory zaburzone wyst ępuj ą płytko pod powierzchni ą terenu, a miejscami niemal na powierzchni (w strefach

43 moren spi ętrzonych) co znacznie pogarsza warunki geotechniczne posadowienia budowli. Dotychczas w rejonach tych nie rozpoznano szczegółowo rozprzestrzenienia zaburze ń glacitektonicznych i dlatego konieczne jest wykonywanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich przed podj ęciem prac budowlanych na tych terenach. Urozmaicona rze źba młodoglacjalna sprzyja rozwijaniu si ę powierzchniowych ru- chów masowych: osuwisk, obrywów, spełzywania gruntów. Zjawiska takie wyst ępuj ą w obr ębie skarp i stromych zboczy, wzdłu Ŝ brzegów jezior rynnowych, gł ęboko wci ętych w podło Ŝe cieków oraz na terenach podmokłych. Niekorzystne warunki budowlane zwi ąza- ne ze znacznymi spadkami terenu i w konsekwencji z zagro Ŝeniem powierzchniowymi ru- chami masowymi wyst ępuj ą w strefach kraw ędziowych gł ęboko wci ętych dolin rzecznych Grabiczka i górnej Drw ęcy, wokół jezior: Obst, Wielki Omin i Mały Omin, wzdłu Ŝ połu- dniowo-zachodniego brzegu jeziora Mielno (Grabowski (red.) i in., 2007). Strome stoki utrudniaj ące budownictwo wyst ępuj ą równie Ŝ na terenach zalesionych na wschód od Gierzwałdu.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Gierzwałd chronione gleby wy Ŝszych klas bonitacyjnych zajmuj ą 31,5% powierzchni. S ą to głównie gleby klasy IVa i IVb, podrz ędnie III klasy, intensywnie wykorzystywane rolniczo. Nie tworz ą one zwartych kompleksów; wyst ępuj ą wi ększymi pła- tami na wysoczy źnie wokół Grabina, Gl ądów, Kiersztanowa, Pacółtowa, pomi ędzy Dylewem a Frygnowem. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą głównie w górnych od- cinkach potoków i rzek: Dylewki, Grabiczka i Młynówki, a tak Ŝe w bocznych dolinkach wzdłu Ŝ doliny górnej Drw ęcy. Ł ącznie zajmuj ą one 5,7% powierzchni obszaru arkusza. Lasy, pełni ące oprócz gospodarczej funkcj ę glebo- i wodochronn ą, tworz ą trzy zwarte kompleksy wzdłu Ŝ doliny Drw ęcy oraz na wschód i północny wschód od niej. W granicach arkusza znajduj ą si ę tereny obj ęte ochron ą prawn ą w formie parku krajobrazowego (niewielki fragment), fragmentów pi ęciu obszarów chronionego krajobrazu, jednego rezerwatu przyrody i obszarów Natura 2000, a tak Ŝe liczne obiekty chronione – aleja drzew pomnikowych, pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej oraz u Ŝytek ekologiczny. Na północny zachód od Dylewa, w granicach arkusza, znajduje si ę fragment rozległego Parku Krajobrazowego Wzgórz Dylewskich (o powierzchni 7 151,2 ha), utworzonego w roku 1994 w celu ochrony terenów o bardzo urozmaiconej młodoglacjalnej rze źbie, wysokich walorach krajobrazowych, a tak Ŝe ró Ŝnorodno ści flory i fauny. Park obejmuje tereny le śne i towarzysz ące im otwarte przestrzenie, charakteryzuj ące się znacznymi deniwelacjami. Znajdu-

44 jąca si ę na zachód od granicy arkusza Góra Dylewska (312 m n.p.m.) jest najwy Ŝszym wznie- sieniem Warmii i Mazur, a zarazem północno-wschodniej Polski. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza Gierzwałd zajmuj ą tereny wyró Ŝniaj ące si ę krajo- brazowo, o ró Ŝnych typach ekosystemów i wzgl ędnie niezakłóconej równowadze ekologicznej. Z tego wzgl ędu obj ęto je ochron ą wielkoobszarow ą tworz ąc w 2003 roku system obsza- rów chronionego krajobrazu. Uszczegółowienie ich granic dokonane zostało w roku 2008. W obr ębie arkusza znajduj ą si ę fragmenty sze ściu z nich. Obszar Chronionego Krajobrazu Wzgórz Dylewskich – którego fragment si ęga od zachodu do doliny Dylewki, powołany zo- stał jako otulina dla parku krajobrazowego, a tak Ŝe w celu ochrony stosunkowo mało zmie- nionego krajobrazu polno-łąkowego z płatami lasów. Aktualnie cały obszar ochronny zajmuje powierzchni ę 14 483,2 ha. OChK Doliny Górnej Drw ęcy o powierzchni 17 472,4 ha obejmuje dolin ę tej rzeki wraz z przyległymi jeziorami oraz dolin ę jej dopływu – Grabiczka. Rozległy OChK Lasów Taborskich (powierzchnia całkowita 29 941,7 ha) obejmuje tereny le śne w pół- nocno-wschodniej cz ęś ci arkusza i si ęga dalej na północ i wschód. Rejon wsi Tułodziad znajduje si ę w granicach D ąbrówie ńskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (o powierzchni 5 565 ha), który rozprzestrzenia si ę na południe na teren arkusza D ąbrówno. Niewielki fragment północno-wschodniej cz ęś ci arkusza zajmuje OChK Doliny Pasł ęki o całkowitej powierzchni 43 307,3 ha. Z kolei OChK Jeziora Mielno, obejmuj ący tereny w południowo- wschodniej cz ęś ci arkusza Gierzwałd, si ęga dalej na południe i wschód, a jego całkowita powierzchnia wynosi 10 498 ha. Rzeka Drw ęca wraz z niektórymi dopływami i jeziorami przepływowymi została obj ę- ta ochron ą rezerwatow ą ju Ŝ w 1961 r., ze wzgl ędu na wyst ępuj ącą w jej wodach ichtiofaun ę z rodziny łososiowatych: pstr ąga, łososia, cert ę i tro ć (tabela 6). Po wybudowaniu zapory we Włocławku na Wi śle, wła śnie Drw ęca jest miejscem naturalnego rozrodu i bytowania ryb łososiowatych. W obrębie arkusza Gierzwałd wodny rezerwat „Rzeka Drw ęca” obejmuje kilkunastokilometrowy odcinek tej rzeki oraz rzek ę Grabiczek (od drogi Gierzwałd– Szczepan-kowo) i Dylewk ę (od Dylewa). Całkowita powierzchnia rezerwatu wynosi 1 345 ha. Na opisywanym obszarze ochron ą prawn ą obj ęto tak Ŝe pomniki przyrody Ŝywej: jed- ną alej ę drzew pomnikowych, pojedyncze drzewa i grupy drzew, a tak Ŝe pomniki przyrody nieo Ŝywionej – pojedyncze głazy narzutowe znacznych rozmiarów. W śród drzew pomnikowych dominuj ą d ęby szypułkowe, których wysoko ść dochodzi do 30 m, a obwód do 4 m (np. d ąb na południe od jeziora G ąsiory; tabela 6, nr 6). Spo śród innych chronionych drzew na uwag ę zasługuj ą gatunki rzadkie: tulipanowiec ameryka ński w Gl ądach, a tak Ŝe okazy

45 drzew o znacznych wymiarach: sosna pospolita „Bo Ŝena” w dolinie rzeki Drw ęcy koło Rychnowskiej Woli o wysoko ści 28 m i obwodzie pnia 270 cm, czy te Ŝ jesion wyniosły w Tułodziadzie o wysoko ści 27 m i obwodzie 368 cm. W śród czterech pomnikowych gła- zów narzutowych najwi ększy znajduje si ę na prawym zboczu doliny rzeki Grabiczek, na południowy-wschód od Pancerzyna. Jest to szary granit grubokrystaliczny o obwodzie 17 m. Jedyny na obszarze arkusza u Ŝytek ekologiczny obejmuje dwa śródle śne jeziora i teren przyległy. Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr obiek- Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu tu na Miejscowo ść zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) mapie Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Grunwald, Ostróda; dolina Drw ęcy i jej W – „Rzeka Drw ęca” 1 R Olsztynek 1961 dopływy (1344,87) ostródzki; olszty ński Ostróda 2 P Lichtajny 1992 PŜ – jesion wyniosły ostródzki Ostróda 3 P Grabin 1992 PŜ – 2 lipy drobnolistne ostródzki Ostróda 4 P Ostrowin 1952 PŜ – lipa drobnolistna ostródzki Nadl. St. Jabłonki Ostróda 5 P Le śn. G ąsiory 2004 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 293g ostródzki Nadl. St. Jabłonki Ostróda 6 P Le śn. G ąsiory 2004 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 312h ostródzki Nadl. St. Jabłonki Gietrzwałd 7 P Le śn. Białe Błota 1986 PŜ – sosna pospolita oddz. 290f olszty ński Nadl. St. Jabłonki Gietrzwałd 8 P Le śn. Białe Błota 2004 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 290f olszty ński Ostróda 9 P Dur ąg 1989 PŜ – 10 d ębów szypułkowych ostródzki Ostróda 10 P Dur ąg 1952 Pn, G – granit szary ostródzki Ostróda 11 P Szyldak 1989 PŜ – 3 d ęby szypułkowe ostródzki Ostróda 12 P Szyldak 1995 PŜ – 3 d ęby szypułkowe ostródzki Ostróda 13 P Gl ądy 1995 PŜ – tulipanowiec ameryka ński ostródzki Ostróda 14 P Pancerzyn, 1961 Pn, G – granit szary ostródzki Nadl. Olsztynek Grunwald 15 P Le śn. Gibała 1996 PŜ – sosna pospolita „ Bo Ŝena” oddz. 37 ostródzki

46 1 2 3 4 5 6 Nadl. Olsztynek Grunwald PŜ – sosna pospolita 16 P ś 1996 Le n. Gibała „sosna Gibały” oddz. 96 ostródzki Grunwald 17 P Szczepankowo 1999 PŜ – 2 lipy drobnolistne ostródzki Grunwald 18 P Rychnowo 1991 Pn, G – granitognejs ró Ŝowy ostródzki Grunwald PŜ – aleja drzew pomnikowych: 19 P Kiersztanowo 1992 olszty ński 140 lip drobnolistnych Nadl. Olsztynek Olsztynek 20 P Le śn. Olsztynek 1997 PŜ – 15 sosen pospolitych Oddz. 77a olszty ński Grunwald PŜ – 2 jesiony wyniosłe 21 P Korsztyn 1999 Olsztyn „Kamil” i „Olga” Grunwald PŜ – d ąb szypułkowy i modrzew 22 P Pacółtowo 1992 ostródzki europejski Nadl. Olsztynek Grunwald 23 P Le śn. Gibała 1961 Pn, G – granit rapakiwi Oddz. 124 ostródzki Grunwald 24 P Pacółtówko 1975 PŜ – 2 d ęby szypułkowe ostródzki Dąbrówno 25 P Tułodziad 1984 PŜ – jesion wyniosły ostródzki Nadl. Olsztynek Olsztynek PŜ – d ąb szypułkowy „Waldemar” i 26 P Le śn. Mielno 1996 3 inne d ęby szypułkowe oddz. 170g olszty ński Nadl. St. Jabłonki Ostróda „Jezioro G ąsiory” – śródle śne je- 27 U Le śn. G ąsiory 2008 ziora oddz. 291-293 ostródzki (19,42) Rubryka 2: R – rezerwat; P – pomnik przyrody; U – uŜytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: W – wodny; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieoŜywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W trakcie zwiadu terenowego w paru miejscach zlokalizowano głazy narzutowe nie ob- jęte ochron ą prawn ą, których średnica przekraczała 1,5 m. Najwi ększy z nich zlokalizowano przy południowej granicy obszaru arkusza, na granicy miejscowo ści St ębark. Wysoko ść tego jasnoszarego granitu wynosi 2,5 m, a obwód 4 m. W Polsce, w ramach tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej, realizowany jest program krajowej sieci ekologicznej ECONET. Celem programu jest opracowanie spójnego systemu obszarów o wysokich walorach przyrodniczych, posiadaj ących najwy Ŝsz ą rang ę krajo- wą i mi ędzynarodow ą. Sie ć składa si ę z obszarów w ęzłowych: biocentrów i stref buforowych, korytarzy ekologicznych oraz obszarów wymagaj ących unaturalnienia (Liro, 1998). Obszar opisywanego arkusza w cało ści nale Ŝy do Zachodniomazurskiego Obszaru W ęzłowego (o znaczeniu mi ędzynarodowym) (fig. 5):

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Gierzwałd na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13M – Zachodniomazurski; 2 –korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 13k – Łyny, 20k – Górnej Wkry; 5 – jeziora

Tereny wzdłu Ŝ doliny Drw ęcy i jej dopływu – Grabiczka wraz z Dylewk ą, a tak Ŝe jeziora: G ąsiory, Gugowo, Obst, Wielki i Mały Omin wraz z otaczaj ącymi je kompleksami le śny- mi zostały obj ęte ochron ą w ramach sieci NATURA 2000, jako specjalny obszar ochrony siedlisk o nazwie Dolina Drw ęcy (tabela 7). Ustanowiono go z uwagi na bytowanie w wodach Drw ęcy ryb z rodziny łososiowatych, a na obszarze doliny równie Ŝ innych rzadkich gatunków fauny oraz ochron ę rzadkich siedlisk ro ślinnych. Niewielki fragment lasu koło Szczepankowa stanowi równie Ŝ specjalny obszar ochrony siedlisk – Ostoja Dylewskie Wzgórza, który obejmuje najwarto ściowsze kompleksy le śne Parku Krajobrazowego Wzgórz Dylewskich z domi- nacj ą nieprzekształconych lasów li ściastych w silnie zró Ŝnicowanej rze źbie terenu. Cenne s ą tu zbiorowiska le śne, m.in.: Ŝyzna buczyna pomorska, gr ąd subatlantycki oraz rzadkie ł ęgi olszowo-jesionowe w formie lasu zboczowego. -

48 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego Typ Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza i symbol punktu obszaru Lp. obsza- Kod obszaru obszaru oznaczenia Długo ść Szeroko ść Kod ru (ha) Województwo Powiat Gmina na mapie geograficzna geograficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ostróda, ostródzki Dolina Drw ęcy o o PL621 Grunwald 1 K PLH280001 19 26’34 E 53 15’52” N 12 561,5 (S) PL622 Gietrzwałd, olszty ński warmi ńsko-mazurskie Olsztynek Ostoja Ostróda, 2 B PLH280043 Dylewskie Wzgórza 19 o52’19” E 53 o30’38” N 3 430,6 PL621 ostródzki Grunwald (S)

49 Rubryka 2: K – specjalny obszar ochrony siedlisk częś ciowo przecinaj ący si ę z obszarami specjalnej ochrony ptaków, B – wydzielone specjalne obszary ochrony siedlisk bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk; Rubryka 8: kod regionu NUTS, 621 – Region Elbl ąski, 622 – Region Olszty ński;

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Gierzwałd stanowiska archeologiczne nie s ą zbyt liczne. Wynika to z jednej strony z niedostatecznego i nierównomiernego rozpoznania terenu w ramach szczegółowego archeologicznego zdj ęcia Polski oraz z uwarunkowa ń środowiskowych daw- nego osadnictwa – trudnej dost ępno ści terenu w dolinach rzecznych. Do rejestru zabytków wpisano jeden obiekt – średniowieczne (XIII–XIV wiek) grodzi- sko o powierzchni 0,7 ha nad jeziorem Mielno. Do najstarszych stanowisk nale Ŝą neolityczne cmentarzyska (groby komorowe) kultury amfor kulistych odkryte w Wólce Dur ąskiej i koło Rychnowa. Niemniej cenne s ą liczne kurhany i cmentarzyska z epoki br ązu, okresu wpływów rzymskich i staro Ŝytne koło Domkowa, w Rychnowie, koło Drw ęcka i Lipowej Góry, a tak Ŝe staro Ŝytne kopce w okolicach Korsztyna. Z epoki Ŝelaza na omawianym obszarze udokumentowano liczne osady i ślady osadnictwa, w tym osady kultury kurhanów zachodniobałtyjskich (okres halsztacki) koło Ostrowina i Szyldaka oraz z wczesnej epoki Ŝelaza i z okresu wpły- wów rzymskich (prawdopodobnie kultury wielbarskiej) w Domkowie i w Czarcim Jarze nad Drw ęcą. Staro Ŝytne osady o du Ŝej warto ści poznawczej z pó źniejszymi nawarstwieniami od- kryto pomi ędzy Kitnowem a Gierzwałdem. Liczne s ą stanowiska archeologiczne dokumentu- jące osadnictwo wczesno średniowieczne i średniowieczne. Do ciekawszych nale Ŝą grodziska: w widłach Dylewki i Grabiczka, mi ędzy Domkowerm a Rychnowem i gródek sto Ŝkowaty koło Drw ęcka, strzeg ącego niegdy ś brodu na Drw ęcy. Z zabytków infrastrukturalnych nad rzek ą Grabiczek udokumentowano ślady średniowiecznej huty Ŝelaza w rejonie Pancerzyna i średniowieczny wał ziemny koło Kitnowa. Do najcenniejszych zabytków na obszarze omawianego arkusza nale Ŝy zespół ko ścioła ewangelickiego z pocz ątku XVIII i pocz ątku XIX wieku w Rychnowie. W skład zespołu wchodz ą: drewniany ko ściół barokowy (obecnie rzymsko-katolicki) pw. Wniebowzi ęcia NMP z lat 1707–27 z pó źnogotyckim ołtarzem, cennymi polichromiami i całopostaciowym portretem Marcina Lutra. Obok znajduje si ę drewniana dzwonnica z 1707 r. i kostnica z pocz ątku XIX wieku. W pobliskim zabytkowym parku dworskim znajduje si ę pałac z pocz ątku XX wieku (obecnie klasztor sióstr terezjanek). Spo śród zabytków sakralnych równie cenne s ą: ko ściół ewangelicki (obecnie rzymsko- katolicki) pw. Świ ętych Piotra i Pawła w Dur ągu z 1713 r. wraz z kaplic ą grobow ą z 1820 r. na pobliskim cmentarzu; ko ściół ewangelicki (obecnie rzymsko-katolicki) pw. Chrystusa Kró- la z 1873 r. w Wigwałdzie; murowany ko ściół ewangelicki (obecnie rzymsko-katolicki) pw.

Świ ętych Piotra i Pawła w Kiersztanowie z lat 1870 –1900; ko ściół pw. Naj świ ętszej Marii

51 Panny w Dylewie z 1842 r. wraz z cmentarzem przyko ścielnym i cmentarzem ewangelickim z XIX wieku – obecnie komunalnym; XVIII-wieczny ko ściół metodystów w Gierzwałdzie wraz z przyko ścielnym cmentarzem, a tak Ŝe czterostronna kapliczka z XIX wieku na skrzy- Ŝowaniu dróg we Frygnowie oraz cmentarz ewangelicki na wzgórzu koło Mielna. Zarejestro- wana jako zabytek ruina ko ścioła ewangelickiego w Pacółtowie, pochodz ąca z XV i XVIII wieku, praktycznie ju Ŝ nie istnieje. Nikłe ślady pozostały równie Ŝ po zabytkowym cmentarzu przykościelnym. Do najwa Ŝniejszych zabytków architektury świeckiej nale Ŝą zespoły dworsko-parkowe: w Lichtajnach z XIX wieku; w Pancerzynie z II połowy XIX wieku, w Wy Ŝnicach z przełomu XIX i XX wieku i w Platynach z XVIII–XIX wieku. Zabytkowy dwór z ko ńca XIX wieku zachował si ę w Gierzwałdzie. Spo śród obiektów pałacowych na omawianym obszarze za- chowały si ę: pałac w Ostrowinie (XVIII–XIX wiek), zespół pałacowo-parkowy w Szyldaku z ko ńca XIX wieku oraz obecnie remontowany pałac w Pacółtowie (XVIII–XIX wiek). Po zespole pałacowym z XVIII–XIX wieku w Dylewie pozostała jedynie ruina i zdewastowany park. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto równie Ŝ XIX-wieczne parki dworskie w: Grabinie, Du- rągu i Warlitach Małych, a tak Ŝe cmentarze wojenne z I wojny światowej w Kolonii Sudwa, Drw ęcku i w Mielnie. Liczne s ą miejsca pami ęci historycznej. W pobli Ŝu cmentarzy wojennych w Drw ęcku i w Mielnie oraz na cmentarzu w Kolonii Sudwa wzniesiono obeliski upami ętniaj ące ofiary walk z okresu I wojny światowej. W wielu miejscowo ściach, a tak Ŝe przy lokalnych drogach znajduj ą si ę okazałe niekiedy kapliczki i krzy Ŝe wotywne, upami ętniaj ące wa Ŝne dla miej- scowej ludno ści wydarzenia. S ą to najcz ęś ciej obiekty XIX-wieczne i z I połowy XX wieku; cz ęść z nich jest pod nadzorem konserwatorskim.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Gierzwałd nale Ŝy do regionu typowo rolniczego, z przewag ą średnich indywidualnych gospodarstw rolnych. Na terenach dawnych PGR-ów funkcjonują wi ększe gospodarstwa o areale powy Ŝej 50 ha, nastawione na profilowan ą produkcj ę roln ą (uprawa ziemniaków i zbó Ŝ, intensywna hodowla). Na omawianym obszarze w kilku niewielkich obszarowo zło Ŝach udokumentowano średniej wielko ści zasoby kopalin okruchowych: piasków i Ŝwirów. Zło Ŝa te s ą usytuowane na obszarze wysoczyznowym i zwi ązane s ą z utworami moren czołowych oraz wy Ŝszych tarasów sandrowych. Zasoby złó Ŝ wydaj ą si ę by ć wystarczaj ące dla realizowanych obecnie inwestycji drogowych – modernizacji drogi S7 i napraw dróg lokalnych.

52 Perspektywy znalezienia nowych, du Ŝych złó Ŝ (powy Ŝej 1 mln ton zasobów) kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego zwi ązane s ą jedynie z wyst ępowaniem utworów sandrowych w południowej cz ęś ci omawianego obszaru. W trakcie prac poszukiwawczych nale Ŝy si ę liczy ć ze znaczn ą zmienno ści ą wykształcenia litologicznego warstw przypowierzchnio- wych na terenach wyst ępowania utworów moren czołowych, a tak Ŝe z ograniczeniami środo- wiskowymi (ochrona krajobrazu i terenów le śnych, ochrona gleb). Na terenach obj ętych wiel- koobszarowym systemem ochrony przyrody (Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000) obowi ązuje zakaz pozyskiwania skał, w tym równie Ŝ torfu, za wyj ątkiem udokumentowanych ju Ŝ i obj ętych koncesjami złó Ŝ. Zjawiskiem niekorzystnym – chocia Ŝ na omawianym terenie na niewielk ą skal ę – jest niekoncesjonowane wydobywanie kopalin okruchowych w dawnych wyrobiskach piasków ze Ŝwirem, poza zło Ŝami, bez wykonania bada ń jako ściowych kopaliny. Działalno ść taka powoduje trwał ą degradacj ę niektórych wyst ąpie ń kruszywa, mo Ŝliwych do racjonalnego zagospodarowania. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z czwartorz ędowymi osadami piaszczystymi. Eksploatowane s ą wody dobrej jako ści, uj ęcia maj ą dostateczną wydajno ść – cz ęsto powy Ŝej 30 m 3/h. Znaczne s ą rezerwy zasobowe wód podziemnych. Pilnej modernizacji i rozbudowy wymaga sie ć kanalizacyjna. W granicach arkusza Gierzwałd wyznaczono rejony, na których mo Ŝliwe jest lokalizowanie składowisk odpadów oboj ętnych, a tak Ŝe komunalnych. Wyst ępuj ą one na obszarach wysoczyznowych, gdzie w strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły, cz ęsto pod ścielone seri ą mułkowo-ilastych osadów zastoiskowych i glinami zwa- łowymi starszych zlodowace ń. Tworz ą one warstw ę osadów słabo przepuszczalnych o mi ąŜ- szo ści dochodz ącej do 40–50 m. W pobli Ŝu Grabina i Szydlaka, w miejscach wychodni słabo przepuszczalnych osadów zastoiskowych zlodowacenia wisły o mi ąŜ szo ści 10–25 m, wyznaczono rejony potencjalnie predysponowane dla składowania odpadów komunalnych. Tereny najkorzystniejsze dla lokalizowania składowisk odpadów, poło Ŝone s ą w strefie o niskim stopniu zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego (okolice Grabina, Dur ąga, Gl ądów, Szyldaka, Ostrowina, a tak Ŝe Elgnówka), cz ęś ciowo jednak w obr ębie lub w bezpo średnim s ąsiedztwie obszarów o cennych walorach przyrodniczych. Ocena warunków budowlanych wykazała, Ŝe na obszarze wysoczyzny morenowej falistej panuj ą korzystne warunki dla budownictwa z wyj ątkiem kraw ędzi wysoczyzny, skarp dolinnych i terenów o znacznych spadkach na stokach wysoczyzny. Na obszarach wyst ępo-

53 wania utworów moren czołowych i moren spi ętrzonych (w okolicach Domkowa, Szczepan- kowa i Dylewa) nale Ŝy spodziewa ć si ę zaburze ń glacitektonicznych. Okonturowane s ą liczne rejony predysponowane do wyst ępowania powierzchniowych ruchów masowych – osuwisk, obrywów i spełzywania gruntów. Zjawiska te zachodz ą przede wszystkim na terenach o du- Ŝym spadku (strome zbocza dolin, kraw ędzie morfologiczne, jary i wąwozy). Na opisywanym obszarze ochronie prawnej podlegaj ą liczne pomniki przyrody Ŝywej (aleja lipowa, grupy drzew i pojedyncze drzewa) oraz nieo Ŝywionej (głazy narzutowe), a tak- Ŝe rozległe obszary chronionego krajobrazu i Natura 2000. Pod ochron ą konserwatorsk ą znajduje si ę wiele obiektów, głównie ko ściołów, a tak Ŝe pałace, dwory, cmentarze i parki. Szcze- gólnie istotnym elementem – koniecznym do uwzgl ędnienia przy pracach konserwatorskich, jest powstrzymanie dewastacji parków podworskich i niektórych dworów. Ze wzgl ędu na wyst ępowanie gleb wysokich klas bonitacyjnych podstawowymi kierun- kami rozwoju i inwestycji dla omawianego obszaru, oprócz rolnictwa i przetwórstwa rolno- spo Ŝywczego jest drobny przemysł i działalno ść handlowo-usługowa, a tak Ŝe dalsza rozbu- dowa infrastruktury turystycznej w rejonie Wzgórz Dylewskich, w okolicach pola bitwy grunwaldzkiej z 1410 r. (poza map ą) oraz nad jeziorem Mielno. W tym świetle eksploatacja kopalin ma podrz ędne znaczenie, a perspektywy jej rozwoju s ą raczej umiarkowane.

XIV. Literatura

BOBEL T., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piaski ze Ŝwirem

i piaski) Zapieka w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. CHOI ŃSKI A., 1991 – Katalog jezior Polski, cz ęść druga: Pojezierze Mazurskie. Wyd. Nauk. Uniw. im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Pozna ń. DOROZ K., KOWALIK J., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Gierzwałd (212). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Ba- dawczy, Warszawa. FELTER A., ŚMIETA ŃSKI L., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Gierzwałd (212) wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. i Min. Środow., Warszawa. GAŁ ĄZKA D., MARKS L., 2001 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Gierzwałd wraz z obja śnieniami (mat. autorskie). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa.

54 GAŁ ĄZKA D., MARKS L., MORAWSKI W., 2006a – Struktury wgł ębne i ukształtowanie podło Ŝa plejstocenu południowej Warmii i zachodnich Mazur [W:] Plejstocen połu- dniowej Warmii i zachodnich Mazur na tle struktur podło Ŝa. Mat. konferencyjne XIII Konf. Stratygr. Plejst. Polski; Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GAŁ ĄZKA D., MARKS L., MORAWSKI W., 2006b – Maksymalny zasi ęg l ądolodu zlodowacenia wisły w południowo-zachodniej cz ęś ci Mazur. [W:] Plejstocen południowej Warmii i zachodnich Mazur na tle struktur podło Ŝa. Mat. konferencyjne XIII Konf. Stratygr. Plejst. Polski; Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GAŁ ĄZKA D., RYCHEL J., KRYSIAK Z., 2009 – Struktury glacitektoniczne a dynamika lądolodu zlodowacenia wisły na zachodnim skłonie Garbu Lubawskiego. Prace Pa ństw. Inst. Geol., t. 194. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. GRABOWSKI D (red.), MORAWSKI W., PACHOCKA-SZWARC K., 2007 – System osło- ny przeciwosuwiskowej, etap I. Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woj. warminsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego – pia-

sku ze Ŝwirem „Mielno 2” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., BABIEL R., 2011 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa

kruszywa naturalnego – piasku ze Ŝwirem „Mielno 2” w kat. C 1 (rozliczenie ko ńco- we zasobów zło Ŝa). Arch. Urz ędu Marszałk. Woj. Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsz- tynie, Olsztyn. KLECZKOWSKI A., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KOKOCI ŃSKI M., KOKOCI ŃSKA F., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa grubego w miejscowo ści Rychnowo. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

55 KUCZY ŃSKI A., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego – piasku ze Ŝwirem „Mielno 2” w kat. C 1 w zwi ązku z ustaleniem dodatko- wych zasobów zło Ŝa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badaw- czy, Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2011 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Domkowo”

w kat. C 1. Arch. Urz ędu Gminy Grunwald w Gierzwałdzie, Gierzwałd. KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe utwory w ęglanowe województwa olszty ńskie- go. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL SA w Warszawie, Warszawa. LIRO A. (red.), 1995 – Polska Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej – ECONET. Fundacja IUCN, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIWSKA H., 1988 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w dolinie rzeki Drw ęcy i obszarze do niej przyległym; gm. Lubawa, Iława, Ostróda, Miłomłyn, Grunwald, Łukta, woj. olszty ńskie oraz w południowej cz ęś ci woj. elbl ą- skiego, gm. Dzierzgo ń, Sztum, Stary Targ, Rychliki, Kwidzyn, Prabuty, Ryjewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. LIWSKA H., 1990 – Orzeczenie o wyst ępowaniu zło Ŝa kruszywa naturalnego (grubego) w rejonie miejscowo ści Frygnowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. MA ŃKOWSKA A., SŁOWA ŃSKI W., 1978 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Olsztyn. Wyd. Geol., Warszawa MA ŃKOWSKA A., SŁOWA ŃSKI W.,1980 – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Olsztyn. Wyd. Geol., Warszawa. MARCINIAK A., 1975 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie powiatu Ostróda, woj. olsztyńskie, rejon I. Gierło Ŝ- Samborowo, II. D ąbrówno-Tułodziad-Dylewo, III. Szyldak, IV. Liwa, V. Mostkowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. MARCINIAK A., 1982 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych kredy jeziornej w zachodniej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

56 MAZUR M. J., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Marcinko-

wo” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. MAZUR M. J., 2011 – Projekt zagospodarowania zło Ŝa kruszywa naturalnego „Marcinko- wo”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn.

MEDY ŃSKA K., 1981 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego Pawłowo-Mielno. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Inst. Melior. i U Ŝyt. Ziel., Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść II. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZYBYLSKI G., 2009a – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego (piasków

z domieszką Ŝwiru) Korsztyn w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. PRZYBYLSKI G., 2009b – Projekt zagospodarowania złoŜa kruszywa naturalnego Korsztyn. Arch. Urz ędu Marszałk. Woj. Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2006 roku. Inspekcja Ochrony Środowiska, WIO Ś w Olsztynie. Bibl. Monitor. Środow., Olsztyn, 2007. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r.

57 RYBAK A., 1979 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych w poszukiwaniu kruszywa naturalnego w rejonach: Wróble i Gierzwałd. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn. RYBAK A., 1982 – Sprawozdanie z prac geologicznych w poszukiwaniu złó Ŝ kredy jeziornej w okolicach Ostródy w rejonach: Wirwajdy, Idzbark, Ostrowin, Lubajny, Jezioro Rodal. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. RYBAK A., 1990 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych kruszywa naturalnego w rejonie Kalwa, gm. Grunwald, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. SOLCZAK E., 1978 – Sprawozdanie z wykonanych wierceń zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w okolicy Olsztynka i Barczewa w rejonie miejscowo ści Krono- wo, Kunki – Nadrowo i Pawłowo – Mielno. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M. i inni (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2001 – Mapa w ęglanowych osadów jeziornych woj. warmi ńsko-mazurskiego w skali 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. WO Ś A., 1999 − Klimat Polski. Wyd. PWN, Warszawa. ZAPRZELSKI Z., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mielno”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warsza- wa ZAPRZELSKI Z., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kitnowo”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warsza- wa.

58 ZAPRZELSKI Z., KRUPI ŃSKI K., 2010 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Lichtajny I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Ba- dawczy, Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., KRUPI ŃSKI K., 2009 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lichtajny”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badawczy, Warszawa.