P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz GIERZWAŁD (212) Warszawa 2012 Autorzy: Paweł Ró Ŝański*, Cezary Sroga*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska * * – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp (C. Sroga) ........................................................................................................ 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (C. Sroga) ........................................... 4 III. Budowa geologiczna (P. Ró Ŝański, C. Sroga) .......................................................... 8 IV. Zło Ŝa kopalin (P. Ró Ŝański, C. Sroga) .................................................................... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (C. Sroga, P. Ró Ŝański) .................................... 17 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (P. Ró Ŝański, C. Sroga) ............... 19 VII. Warunki wodne (C. Sroga, P. Ró Ŝański) ................................................................. 26 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 26 2. Wody podziemne.................................................................................................. 27 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 31 1. Gleby (P. Kwecko) ............................................................................................... 31 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...................................... 33 IX. Składowanie odpadów (J. Król) ............................................................................... 36 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (C. Sroga, P. Ró Ŝański) ......................................... 42 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (P. Ró Ŝański) .......................................................... 44 XII. Zabytki kultury (P. Ró Ŝański, C. Sroga) .................................................................. 51 XIII. Podsumowanie (P. Ró Ŝański, C. Sroga, J. Król) ...................................................... 52 XIV. Literatura .................................................................................................................. 54 3 I. Wst ęp Arkusz Gierzwałd Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w 2011 r. w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytu- cie Badawczym w Warszawie (plansza B). Arkusz wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowa- nia MGP w skali 1:50 000 (Instrukcja..., 2005). Przy jego opracowywaniu wykorzystano ma- teriały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Gierzwałd Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym przez Przedsi ębiorstwo Geolo- giczne Sp. z o.o. w Kielcach (Doroz, Kowalik, 2006). Map ę sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współ- rz ędnych „1942”. Składa si ę ona z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowan ą w nast ępuj ących warstwach informacyj- nych: kopaliny i górnictwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Plansza B zawiera warstw ę informa- cyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B za- wieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowa- niu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środo- wiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanie- czyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodaro- wania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. 3 Podstawowe materiały do niniejszego opracowania zebrano w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – PIB w Warszawie, archiwum geolo- gicznym Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie oraz w archiwach starostw powiatowych w Ostródzie, Olsztynku i Przedsi ębiorstwa Geologicznego POLGEOL SA w Warszawie. Pozostałe materiały i informacje zebrano w: Instytucie Uprawy, NawoŜenia i Gleboznawstwa – PIB w Puławach, Instytucie Melioracji i U Ŝytków Zielonych w Falentach, Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Olsztynie i jego Delegaturze w Elbl ągu, Re- gionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, Nadle śnictwach: Olsztynek, Jagiełek i Stare Jabłonki oraz we wła ściwych terenowo urz ędach miast i gmin. Zebrane informacje zweryfikowano zwiadem terenowym. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo środo- wiskowej Polski w skali 1:50 000. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kar- tach informacyjnych dla komputerowej bazy o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Granice obszaru arkusza Gierzwałd (o powierzchni 307 km 2) wyznaczaj ą współrz ędne 20 o00’ −20 o15’ długo ści geograficznej wschodniej i 53 o30’ −53 o40’ szeroko ści geograficznej północnej. Jest on poło Ŝony w południowo-zachodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko- mazurskiego, na pograniczu powiatów ostródzkiego i olszty ńskiego. W obr ębie powiatu ostródzkiego obszar arkusza obejmuje fragmenty gmin Ostróda i D ąbrówno oraz znaczn ą cz ęść gminy Grunwald (z siedzib ą w Gierzwałdzie), a w obr ębie powiatu olszty ńskiego obej- muje fragmenty dwóch gmin – Gietrzwałd i Olsztynek. Przez obszar omawianego arkusza przebiega granica dwóch du Ŝych jednostek fizyczno- geograficznych – prowincji, czego konsekwencj ą jest odmienno ść cech morfologicznych te- renu (Kondracki, 2002). Południowo-zachodnia cz ęść omawianego obszaru nale Ŝy do pro- wincji Ni Ŝ Środkowoeuropejski (podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie), a zgodnie z podziałem na mniejsze jednostki – znajduje si ę w makroregionie Pojezierze Chełmi ńsko- Dobrzy ńskie, obejmuj ąc cz ęść mezoregionu Garb Lubawski oraz niewielki fragment mezore- gionu Równina Urszulewska. Pozostała, północno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza, nale Ŝy do prowincji Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyc- kie) i obejmuje cz ęść mezoregionu Pojezierze Olszty ńskie w makroregionie Pojezierze Ma- zurskie (fig. 1). 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Gierzwałd na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) Granice: 1 – prowincji, 2 – podprowincji, 3 – makroregionów, 4– mezoregionów; 5 – rzeki i jeziora Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski (31) Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie (314-316) Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie (842) Makroregion: Pojezierze Iławskie (314.9) Makroregion: Pojezierze Mazurskie (842.8) Mezoregion: 314.90 – Pojezierze Iławskie Mezoregion: 842.81 – Pojezierze Olsz- ty ńskie Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie (315.1) Mezoregion: 842.87 – Równina Mazurska Mezoregion: 315.13 – Dolina Drw ęcy 315.15 – Garb Lubawski 315.16 – Równina Urszulewska Podprowincja: Niziny Środkowopolskie (318) Makroregion: Nizina Północnomazowiecka (318.6) Mezoregion: 318.63 – Wzniesienia Mławskie Pod wzgl ędem morfologicznym teren arkusza Gierzwałd jest urozmaicony. Deniwelacje dochodz ą do 130 m; najni Ŝej poło Ŝone jest dno doliny Drw ęcy na północ od Grabina (około 100 m n.p.m.), najwy Ŝej – wzgórza moreny czołowej na wschód od Gierzwałdu (około 232 m n.p.m.). Deniwelacje w silnie urze źbionej cz ęś ci południowej sprawiaj ą, Ŝe krajobraz przypomina tereny podgórskie. Wi ększ ą cz ęść arkusza – zarówno nale Ŝą cą do Garbu Lubaw- skiego jak i do Pojezierza Mazurskiego – zajmuje falista wysoczyzna, która obni Ŝa się ku północnemu zachodowi i północy do 130 m n.p.m. Jest ona urozmaicona wzgórzami moreny akumulacyjnej i spi ętrzonej, osi ągaj ącymi do kilkunastu metrów wysoko ści wzgl ędnej. Ob- 5 szar wysoczyznowy w cz ęś ci pokrywaj ą sandry o urozmaiconej rze źbie. Tarasy