Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 18(3) 2019, 265–273

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 18(3) 2019, 265–273. http://administratiolocorum.uwm.edu.pl plISSN 1644-0749 eISSN 2450-0771 DOI: 10.31648/aspal.4338

PRACA ORYGINALNA Zaakceptowano: 4.06.2019 ORIGINAL PAPER Accepted: 4.06.2019

PRZEKSZTAŁCENIA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO CYPRU

Agnieszka Jaszczak*

ORCID: 0000-0002-4695-0488 Katedra Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Prawocheńskiego 17, 10-719 Olsztyn, Polska

ABSTRAKT

Przez ostatnie kilkadziesiąt lat regiony nadmorskie Republiki Cypryjskiej zmieniły się głównie pod wpływem rozwoju turystyki. W tym czasie tradycyjne obszary wiejskie stopniowo się przekształciły w związku m.in. z migracją mieszkańców do miast. Na tych terenach tradycyjny krajobraz wiejski utracił swój pierwotny charakter oraz rytm narzucony przez gospodarowanie, a wsie i małe mia- steczka się wyludniły. Widoczne dziś w krajobrazie opuszczone sadyby i postępująca sukcesja na terenach dawniej użytkowanych rolniczo są znakami utraty dziedzictwa kulturowego i tradycji. Rozwój przemysłu turystycznego generowany jest dziś turystyką masową. Powstają obiekty hotelarskie o dużej skali, niedostosowane do charakteru miejsca. Zagadnienia związane ze zmianami w krajobrazie wyspy oraz z różnymi formami izolacji (izolacja turystyczna, izolacja społeczna) stanowią podstawę do pro- wadzonych rozważań. Celem pracy jest analiza aktualnego stanu krajobrazu kulturowego na wybranych obszarach południowej części Cypru. Do określenia stopnia przekształceń krajobrazu wykorzystano dostępne materiały źródłowe (aktualne i archiwalne), przeprowadzono analizy terenowe oraz wywiad środowiskowy. Badania pozwoliły na określenie czynników wpływających na zmiany oraz stopień przekształceń krajobrazu kulturowego. Wśród najważniejszych czynników można wymienić marginalizację obszarów wiejskich, migrację ludności do miast, postępującą suburbanizację oraz roz- wój turystyki masowej.

Słowa kluczowe: krajobraz kulturowy, obszary wiejskie, turystyka, Republika Cypryjska

WSTĘP Krajobraz kulturowy wysp był kształtowany nie tylko przez ostatnie dekady, ale jest następstwem działal- Krajobraz kulturowy jest fragmentem przestrzeni ności pierwszych kultur, które miały bezpośredni geograficznej, który powstał na skutek oddziaływania i znaczący wpływ na zmiany form pierwotnych, środowiska przyrodniczego i czynników kulturowych. faunę i florę oraz, ostatecznie, na tworzenie się spe- Tworzy on charakterystyczną strukturę odbieraną cyficznych cech kulturowych. Wyspy takie, jak Cypr, w sposób odmienny w zależności od układów regio- w podziale przedstawionym przez Rackhama (2012) nalnych (Myga-Piątek 2001, Myga-Piątek 2014). Jak to tzw. offshore island, odizolowane od kontynentu podkreśla Lisowski (2014)), aktualnie badania kra- przez miliony lat. jobrazu koncentrują się na jego powiązaniach z sys- Cypr od wieków był w samym centrum histo- temem wartości przyjętym przez lokalne wspólnoty. rycznych wydarzeń także ze względu położenia

*[email protected]

na skrzyżowaniu dróg morskich pomiędzy Azją, ceń krajobrazu wiejskiego wykorzystano dostępne Afryką i Europą. Bogactwo kultur, zwyczajów i tra- materiały źródłowe (aktualne i archiwalne). Badania dycji oraz różnorodność przyrodnicza i kulturowa terenowe i wizje lokalne przeprowadzono dwukrotnie powinny dziś stanowić wyróżnik turystyki zrówno- w 2016 r. i 2018 r., przy czym ostatnie analizy wyko- ważonej. Tymczasem przez kilkadziesiąt lat cypryjskie nano w ramach badań własnych. Badania pozwo- regiony nadmorskie, z miastami Pafos, Limassol, liły na określenie zmian w krajobrazie kulturowym Larnaka, stały się centrum turystyki masowej, podczas w strefie podmiejskiej i wiejskiej oraz zmian w ukła- gdy tradycyjne obszary wiejskie ulegały stopniowemu dach miejscowości. Przeanalizowano także stan przekształcaniu. Na obszarach tzw. hinterlandu tra- zachowania zabudowy mieszkalnej oraz gospodarczej. dycyjny krajobraz wiejski utracił swój pierwotny Miejscowości wybrane do analiz zlokalizowane są charakter oraz rytm narzucony przez gospodarowa- w strefie podmiejskiej w regionie Pafos (Lempa, Empa, nie. Formy pozbawiono funkcji, a wsie i małe mia- Chloraka, Kissonerga, Konia, Tala, Tsada, Maratho- steczka się wyludniły. Widoczne dziś w krajobrazie unta, Kouklia) oraz w okolicach Półwyspu Akamas opuszczone sadyby oraz postępująca sukcesja na (Neo Chorio, Terra, Dhrousha, Pano Arodes, Kato terenach dawniej użytkowanych rolniczo stanowią Arodes, Theletra, Kathikas). Analizy krajobrazowe bezpośrednie znaki utraty dziedzictwa kulturowego dotyczyły określenia cech krajobrazowych, w tym i tradycji. Z drugiej strony rozwój przemysłu tury- wizualnych. Rozważania rozszerzono o zagadnienia stycznego generowany jest turystyką masową, a to izolacji i wyspowości ze względu na to, że w znacznym w rozumieniu władz i przedsiębiorców ma przynieść stopniu warunkują one kształtowanie krajobrazu zysk ekonomiczny. Strategia miast i wsi budowana Cypru. Narastające konflikty środowiskowe oraz jest na podstawie preferencji turystów oraz interesów ekonomiczno-polityczne wymuszają potrzebę dyskusji inwestorów (kierunek z zewnątrz), a tylko w niewiel- na temat konieczności wprowadzenia turystyki zrów- kim stopniu uwzględnia czynnik wewnętrzny (spo- noważonej, także na forum międzynarodowym (stąd łeczny) (Boukas i Ziakas 2016). Powstają więc kolejne m.in. inicjatywa Le Notre Institute i Pafos University). obiekty hotelarskie o dużej skali, niedostosowane do charakteru miejsca, dziedzictwa kulturowego czy FORMY IZOLACJI wyjątkowych walorów przyrodniczych. Jednocześnie I KONCEPCJA WYSPOWOŚCI należy podkreślić, że rozwój turystyki jest jednym z czynników powodujących zmiany w krajobrazie, Izolacja geograficzna to taka, w której grupa nie ale nie jedynym. ma świadomości o istnieniu, lub (i) funkcjonowaniu innych grup. Z kolei izolacja społeczna określona ZAKRES I METODY BADAŃ przez Hilla (1978) dotyczy członków grupy A, którzy postrzegają siebie w kontekście tworzenia odręb- Inspiracją do podjęcia tematu były wyniki badań, nej jednostki niezwiązanej z grupą B. Izolacja spo- dyskusji, a także uczestnictwo w warsztatach zorgani- łeczna różni się od geograficznej lub biologicznej tym, zowanych przez Le Notre Institut oraz Pafos University że jest raczej aktywna niż pasywna. Jednostki nie na temat zmian regionu Pafos, w których autorka są zdolne jedynie do brania odpowiedzialności za uczestniczyła w marcu 2016 r. W tym czasie przepro- znane środowisko, w którym przebywają, ale mogą wadzono wywiad środowiskowy wśród ekspertów celowo dążyć do zwiększenia odrębności od drugiej z Uniwersytetu w Pafos zajmujących się badaniami grupy i jej odmiennego środowiska. W odróżnieniu z zakresu ochrony i planowania krajobrazu, gospodarki od izolacji biologicznej, która jest stała, w izolacji przestrzennej, urbanistyki i architektury oraz osób społecznej można przywrócić poprzednio oddzieloną związanych z instytucjami samorządowymi, a także grupę, poprzez jej ponowne włączenie (Hill 1996). wśród mieszkańców. Do analizy stopnia przekształ- Izolacja może odnosić się do odległych, niedostępnych

266 *[email protected] Jaszczak, A. (2019). Przekształcenia krajobrazu kulturowego Cypru. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 18(3), 265–273.

miejsc, jak również do osób, społeczności żyjących bez do odkrycia, oprócz jednakowych hoteli, zastawionych kontaktu, bądź z ograniczonym kontaktem, z innymi leżakami plaż, kontynentalnego menu i straganów grupami. W koncepcji wyspowości zakłada się różne pełnych sztucznych pamiątek” (Dielemens 2011). stopnie separacji w zależności od rozmiarów wyspy oraz odległości od lądu lub innej wyspy. Wyspowość, WYNIKI w ogólnym rozumieniu, odnosi się do stanu fizycznego miejsca otoczonego przez wodę, góry, czy pustynię. Uwarunkowania przyrodniczo-kulturowe Odwrotnie, izolacja jest rozumiana jako całkowita Cypru separacja od innych miejsc lub ludzi. Zauważalne jest to, że wyspy wykształciły odizolowane społeczności, Cypr jest trzecią pod względem powierzchni wyspą które rozwijały się w różnym stopniu odseparowane Morza Śródziemnego (9,251 km2, z czego 5,898 km2 od im podobnych na kontynencie. zajmuje Republika Cypru), położoną w północno- Na wybrzeżu Morza Śródziemnego można zauwa- -wschodniej jego części. Dzisiejszy jego krajobraz żyć bogate dziedzictwo kulturowe pozostawione przez odzwierciedla działania historyczne i bogactwo kolejne cywilizacje, które miały wpływ na strefę kulturowe wpisane niejako w zróżnicowane formy przybrzeżną oraz środowisko morskie, jak również przyrodnicze. Pod względem geomorfologicznym lądowe – kontynentalne. To dziedzictwo odgrywa można tu wyróżnić trzy strefy: góry Troodos, masyw główną rolę w określeniu tożsamości Cypru. Jednakże Pentadaktylos i równinę Mesaoria. Klimat Cypru jest relację pomiędzy człowiekiem a morzem zmieniły się śródziemnomorski, z gorącym, suchym latem i łagodną w ostatnim czasie, przede wszystkim ze względu na oraz wilgotną zimą. Wśród flory wyróżnić należy 1800 presję turystyczną. gatunków i odmian, z których 7% stanowią rośliny W opozycji do działań komercyjnych, mających endemiczne (Vogiatzakis i in. 2015). Krajobraz nizinny przynieść tylko zysk ekonomiczny, najczęściej z tury- jest zdominowany przez liczne karłowate drzewa styki, wyrasta koncepcja zachowania krajobrazów i krzewy. Na obszarach nieużytkowanych rolniczo, wysp jako swojego rodzaju „laboratorium” dla różno- ok. 30% zajmuje wtórna formacja roślinna – makia. rodności biologicznej i kulturowej. Odnosi się to do Powstała ona w miejscu pierwotnych, zniszczonych kwestii prowadzenia badań w różnych dyscyplinach, lasów. Tworzą ją zimozielone gatunki w różnej fazie w tym związanych z krajobrazem, oraz ma wymiar rozwoju, w tym skarlałe drzewa dębu ciernistego praktyczny. Evans (1973) natomiast traktuje wyspę i ostrolistnego, dzikie, wysokie odmiany oliwek, chleb jako laboratorium procesów kulturowych. Sugeruje świętojański, pistacja kleista, mirt i wrzosiec, zwłaszcza on, że wyspy mogą stać się idealnymi miejscami dla w okolicach Karpasii, Akamas (rys. 1) oraz południo- eksperymentów nad rozwojem ludzkości, społe- wych stoków Troodos (Delipetrou i in. 2008). czeństw, kultur (Pungetti 2012). Z kolei Baldacchino Aktualnie obszary rolnicze zajmują 45% teryto- (2013) odnosi się do pewnego rodzaju mitu wyspy rium wyspy, zaś 17% obszaru stanowią zalesienia, jako miejsca fascynacji i szczęścia, romantycznej 7% nieużytki, a 13% to obszary zurbanizowane. idylli, ucieczki od zgiełku miasta/kontynentu. Łamie Dominuje produkcja cytrusów, bananów, ziemnia- stereotyp miejsca, w którym na podróżnika z pew- ków i oliwek, a także produkcja zwierzęca. Wyspę nością czeka przygoda oraz wyspy jako najlepszego zamieszkuje 952 tys. osób, w tym Grecy cypryjscy – miejsca do wypoczynku. Opierając się na własnym 681 tys., Turcy cypryjscy – 90 tys. oraz obcokrajowcy – doświadczeniu, ten mit „turystycznego raju” przy- 181 tys. Od czasu okupacji tureckiej na terytorium wołuje Dielemans (2011) w książce pt. „Witajcie 1 3 wyspy mieszka ok. 160 tys. nielegalnych osadników w raju. Reportaże o przemyśle turystycznym”. Autorka z Turcji. W tym czasie wielu Turków cypryjskich obnaża wstydliwe grzechy turystyki, zastanawiając się, wyemigrowało (Delipetrou i in. 2008). Cypr uzy- czy „na egzotycznych wyspach pozostało jeszcze coś skał niepodległość w 1960 r. po okresie kolonizacji

*[email protected] 267 Jaszczak, A. (2019). Przekształcenia krajobrazu kulturowego Cypru. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 18(3), 265–273.

Rys. 1. Typowe zbiorowiska roślinne na Półwyspie Akamas Fig. 1. Typical plant communities on the Akamas Peninsula Źródło: opracowanie własne Source: own study brytyjskiej. W 1974 r. doszło do inwazji tureckiej, głównymi czynnikami był wyrąb drzew (również przez co ponad 36% powierzchni kraju znalazło się na węgiel drzewny do wytopu metali), skutkujący pod wpływami tureckimi. Zdarzenia te zapoczątko- m.in. zmniejszeniem retencji wody i zniszczeniem wały konflikt, który pośrednio wpłynął na zmiany gleb, oraz wypas zwierząt. W wyniku tego powstał w strukturze przestrzennej obszarów wiejskich, także krajobraz uprawowy i pasterski oraz pojawiły się części południowej. Patrząc na tradycję wcześniejszego wtórne zbiorowiska roślinne (Naveh 1975). Dzisiej- wspólnego funkcjonowania w mieszanym środowi- szy krajobraz Cypru stanowi mozaikę naturalnych sku, wyraźnie można wskazać na proces segregacji, i półnaturalnych zbiorowisk oraz obszarów użytkowa- w którym obie społeczności przejawiały coraz mniej nych rolniczo ze stale rozlewającymi się strukturami gotowości do życia razem i zamierzały opuścić wsie miejskimi. oraz miasta, osiedlając się wśród „swoich”. Jak odno- Przekształcenia obszarów wiejskich, zmiany towali Karouzis (1976) i Patrick (1976), w latach 60. demograficzne oraz rosnąca konkurencja rynków ubiegło stulecia tylko 126 wsi było „mieszanych”, europejskich i światowych powoduje osłabienie sek- natomiast w latach 70. liczba ta zmalała do 48 (Kliot tora rolniczego. Nieuprawiane pola, opuszczone wsie i Mansfield 1997). i siedliska (rys. 2), zwłaszcza na terenach górskich, wpływają negatywnie na utrzymanie tradycyjnego Zmiany cech krajobrazowych krajobrazu rolniczego (Papadopoulou i Papalexiou oraz funkcji na obszarach wiejskich 2008). W badaniach dotyczących krajobrazu rolniczego W starożytności Cypr zwany był zieloną wyspą w latach 50. XX w. wskazano na występowanie ośmiu ze względu na pokrywające niemal całą wyspę for- kategorii form użytkowania terenu. Na początku macje leśne (Delipetrou i in. 2008, za Thirgood XXI w. naukowcy zwrócili uwagę na dramatyczną 1987). Przez ponad 10 tys. lat powierzchnia lasów redukcję uprawy (głównie drzew owocowych, oliwek, pierwotnych stopniowo się zmniejszała w wyniku winorośli), postępującą sukcesję oraz zwiększenie zmian antropogenicznych, w tym wypalania, wycinki, obszarów zabudowanych. Na wybrzeżu zmniejszyła wypasu, tarasowania i uprawy. Duże znaczenie miało się produkcja cytrusów, a na terenach górzystych górnictwo. W degradacji środowiska naturalnego (Lemesos i Pafos) winorośli, które były niejako

268 *[email protected] Jaszczak, A. (2019). Przekształcenia krajobrazu kulturowego Cypru. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 18(3), 265–273.

Rys. 2. Opuszczone siedliska i domy w Arodes (Półwysep Akamas) Fig. 2. Abandoned settlements and houses in Arodes (Akamas Peninsula) Źródło: opracowanie własne Source: own study symbolem tradycyjnego dziedzictwa kulturowego żająca środowisko przestrzeń sportowo-rekreacyjna, od 5,5 tys. lat. Obecnie powierzchnia ich uprawy np. rozległe pola golfowe. Inwestycje te generują wynosi ok. 23 500 ha, głównie na kamienistych sto- problemy związane z deficytem wody słodkiej na kach górskich i podgórskich, gdzie inne uprawy są wybrzeżu, pośrednio też na obszarach tzw. hinter- nieopłacalne. W dolinach, na tarasach, zmniejszyła landu. Historycznie ukształtowany krajobraz har- się powierzchnia uprawy drzew oliwnych. Dzieje monijny Półwyspu Akamas ulega więc degradacji się tak na skutek importu taniej oliwy, głównie i dewastacji (tab. 1). Trzeba przy tym zaznaczyć, z Turcji. Zmniejszająca się opłacalność produkcji to że w krajowych planach rozwoju gospodarczego jeden z głównych czynników powodujących utratę turystyka masowa jest nadal kierunkiem wiodącym. cennych, historycznych krajobrazów kulturowych. Przemysł turystyczny w regionie Pafos ma, w zało- Dużym problemem jest też zasolenie wód gruntowych. żeniu obecnych rządzących, prowadzić do wzrostu Największy wpływ na zmiany ma jednak rozwój ekonomicznego w skali regionalnej. zabudowy usługowej i masowa turystyka (Delipetru Do najważniejszych obiektów i miejsc arche- i in. 2008, Makhzoumi i Pungetti 1999). ologicznych w regionie Pafos należą Nea Paphos Najbardziej widoczne zmiany powstały na skutek i Groby Królewskie znajdujące się na liście UNESCO. szczególnej eksploracji wybrzeża, masowej migracji O znaczeniu odkryć archeologicznych traktują zapisy mieszkańców wsi do miast, nadmiernej eksploatacji rocznych raportów Departamentu Zabytków Cypru wody, problemów w gospodarce rolnej i leśnej. Do tego na lata 1980–2008. W regionie Pafos znajdują się należy dodać kierunek polityki ekonomicznej opartej zabytki dziedzictwa światowego (w tym obiekty na maksymalnym zysku z turystyki (Vogiatzakis i in. archeologiczne) w zwartej strukturze oraz rozproszone 2015). Obecnie powstają hotele i pensjonaty o ogrom- w miejscach niedostępnych. Są one zlokalizowane nej skali oddziaływania na strefę przybrzeżną, które zarówno w mieście, jak i na obszarach wiejskich. powodują zmiany w półnaturalnych zbiorowiskach To zróżnicowanie położenia obiektów ma również roślinnych (tab. 1). Zwiększa się ilość nieczystości, wymiar wertykalny (góry lub tereny płaskie w pasie a system gospodarki odpadami jest słabo zorga- nadmorskim), a także horyzontalny (w zależności nizowany. Jednocześnie rozwija się infrastruktura od odległości od morza). wielkoskalowa, w tym komunikacyjna, a także obcią-

*[email protected] 269 Jaszczak, A. (2019). Przekształcenia krajobrazu kulturowego Cypru. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 18(3), 265–273.

Tabela 1. Przekształcenia krajobrazu wybranych miejscowości w okolicach Pafos i Półwyspu Akamas (ZW – zmiany na obszarach otwartych/wiejskich, ZUZ – zmiany w układzie miejscowości/zabudowie, ZCK – zmiany cech krajobrazowych/wizualne) Table 1. Transformation of landscape in selected villages in the surroundings of Paphos and Akamas Peninsula (ZW –transformation of rural areas, ZUZ – transformation in village structure/architecture, ZCK – transformation of landscape and visual measures) Badany obszar Miejscowości ZW ZUZ ZCK Area of study Villages Region Pafos Lempa, Empa, – zmiany funkcji rolniczej na – pojawiająca się zabudowa – zacieranie się granic ścisłego (okolice) Chloraka, Kisso- turystyczną (infrastruktura poza centralnym układem centrum miejscowości Region nerga, Konia, Tala, turystyczna) miejscowości the blurring of the borders of Paphos Tsada, Maratho- transformation into tourism expansion beyond the cen- of the village center (surround- unta, Kouklia, function (tourism infrastruc- tral layout of the town – zmiany w panoramie miej- ings) ture) – zniekształcenia pierwotnego scowości (zniekształcenia – brak produkcji rolniczej układu wsi panoramy) lack of agricultural produc- distortion of the original changes in the village panora- tion layout of the village ma – zmiany na obszarach cennych – brak odwzorowania trady- – zmniejszenie estetyki poprzez kulturowo (zniekształcenia cyjnych cech w zabudowie wprowadzenie nowej, niedo- obiektów i obszarów arche- mieszkalnej stosowanej zabudowy oraz ologicznych) lack of traditional features in infrastruktury turystycznej changes in valuable areas residential area reduction of aesthetics (distortions of archaeological – zmiany w kolorystyce, deta- through the introduction sites and areas) lu, stosowanych materiałach of new, unadapted buildings – „rozlewanie się” zabudowy na budowlanych and tourist infrastructure przedmieściach oraz „wchła- changes in color, detail, nianie” wiosek przez miasto construction materials “the spreading” of buildings – pojawiająca się współczesna in the suburbs and „absorp- infrastruktura turystyczna tion „of villages through the appearing modern tourist city infrastructure Półwysep Neo Chorio, Terra, – zmniejszenie znaczenia funk- – zmiany w układzie wsi – zacieranie się cech krajobrazo- Akamas (oko- Dhrousha, Pano cji rolniczej w skutek opuszczenia do- wych lice) Arodes, Kato reducing the importance mów mieszkalnych The blurring of the landscape Akamas Arodes, Theletra, of the agricultural function changes in the village layout features Peninsula Kathikas – wycofanie się z produkcji as a result of leaving residen- – zmiany w panoramie miej- tradycyjnych upraw (cytrusy, tial houses scowości (zniekształcenia oliwki) – zmiany w krajobra- – zmiany w podziale działek panoramy) zie rolniczych, zacieranie grani- changes in the village panora- resignation of the production cy gruntów rolnych ma of traditional crops (citrus, changes in the division – zacieranie się otwarć wido- olives) – changes in the land- of agricultural plots, blur- kowych wskutek postępującej scape ring the border of agricul- sukcesji – zaniechanie gospodarowania tural land the blurring of view openings rolniczego wskutek pozosta- – duża liczba budynków as a result of progressing suc- wienia gospodarstw rolnych ulegających postępującej de- cession abandonment of farming wastacji – ruiny zabudowań – zmniejszenie estetyki wsi as a result of leaving farms a large number of buildings i otoczenia wskutek dewastacji – problemy z ochroną krajobra- undergoing progressive dev- pozostawionych obiektów zów cennych przyrodniczo astation – ruin of buildings mieszkalnych i gospodarczych (Półwysep Akamas) – zmiany w strukturze daw- decreasing the aesthetics problems with protection nych siedlisk (działek) of the village and its surround- of naturally valuable land- changes in the structure ings due to the devastation scapes (Akamas Peninsula) of former plots of abandoned residential and commercial buildings Źródło: opracowanie własne Source: own elaboration

270 *[email protected] Jaszczak, A. (2019). Przekształcenia krajobrazu kulturowego Cypru. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 18(3), 265–273.

Do tej pory rozwój budownictwa w regionie Pafos na celu polepszenie jakości życia mieszkańców oraz oraz na przedmieściach był nagły i gwałtowny, co możliwość „odczuwania” krajobrazu, zarówno przez przełożyło się na intensyfikację badań archeologicz- nich samych, jak i osoby przebywające na urlopie. nych na dużych obszarach. Z drugiej strony wiele Istotne jest przy tym zapobieganie segregacji na „lokal- miejsc i obiektów nie zostało jeszcze odkrytych, nych” i „obcych”. Koncepcja walkability wpisuje się we a presja urbanizacyjna oraz turystyczna może znisz- współczesne tendencje zrównoważonego planowania czyć potencjalne obszary odkrywek archeologicznych krajobrazu. Region Pafos ma szansę być nowoczesny lub ograniczyć ich dostępność dla badaczy. Problemem z jednoczesnym zrównoważeniem funkcji, ale tylko są również stałe wibracje spowodowane ingeren- w sytuacji, gdy podejmie wyzwanie zawarte w opra- cją podczas budowy nowych obiektów oraz infra- cowaniach i planach proekologicznych, a nie tylko struktury, a także zwiększony ruch ciężkich maszyn w rządowej strategii ekonomicznej. budowlanych. W ten sposób miejsca o szczególnym znaczeniu w skali globalnej mogą być narażone na PODSUMOWANIE zniszczenie czy przesunięcie względem ich pierwotnej lokalizacji. Zwraca się także uwagę na niedostoso- Cypr jest wyspą położoną na szlakach handlo- wanie skali oraz użytych w budowie materiałów do wych, gdzie skupiały się fale przemieszczającej się charakteru miejsca, co wpływa na obniżenie estetyki ludności już co najmniej od czasów Fenicjan. Był on krajobrazu (Agapiou i in. 2015) – tabela 1. miejscem przeładunku towarów i przeczekiwania Boom budowlany na Cyprze w latach 80. ubie- niekorzystnych warunków pogodowych. Obecnie głego wieku doprowadził do masowej budowy wiel- Republika Cypryjska jest jednym z chętniej odwie- koskalowych hoteli i innych obiektów turystycznych. dzanych regionów, w którym istotny kierunek rozwoju Paradoksalnie obecnie w niewielkim stopniu ograni- stanowi turystyka. cza to kryzys ekonomiczny. W nowych programach Jak już wcześniej stwierdzono, proces postępującej rozwojowych szczególne znaczenie ma określenie urbanizacji, także na Cyprze, jest ściśle związany form i możliwości zrównoważenia masowej ekspansji z problemami globalnymi. Tu także zauważalna jest turystycznej w centrach urbanistycznych oraz subur- marginalizacja obszarów wiejskich, migracja ludno- banizacja. Kolejnym ważnym punktem jest zahamo- ści do miast i ekspansja w zawłaszczaniu ziemi oraz wanie izolacji społeczności lokalnej oraz jej integracja. suburbanizacja. Granice miast „pękają” (przykład W celu zmniejszenia skutków izolacji opracowane są Pafos), pochłaniając coraz bardziej obszary wiejskie. m.in. koncepcje tworzenia wspólnych przestrzeni. Wzrost liczby ludności w strefie miejskiej powoduje Należy podkreślić w tym wypadku znaczenie strategii z kolei intensyfikację zabudowy, co ma pośredni rozwoju regionu Pafos, przyjętej w związku z przy- wpływ na obiekty i obszary dziedzictwa kulturowego znaniem miastu tytułu Europejskiej Stolicy Kultury o znaczeniu światowym. W kwestii ochrony dziedzic- w 2017 r. Pafos realizuje projekty uwzględniające twa kulturowego regionu Pafos oraz Półwyspu Aka- planowanie krajobrazowe w kontekście reorganiza- mas odnotowano, że presja urbanizacyjna generuje cji przestrzeni publicznej oraz takie, które stanowią problemy związane z zniszczeniem zabytków i miejsc łącznik między miejscami archeologicznymi, środo- o wartościach kulturowych. Istotne jest więc opraco- wiskiem miejskim i obszarami otwartymi. Ważnym wanie systemu ciągłego monitoringu potencjalnych kierunkiem działań jest koncepcja walkability (Gehl miejsc archeologicznych bazującego na nowoczesnych i Gemzoe 1996) umożliwiająca bezpieczne i łatwe metodach badawczych, a rezultaty badań powinny przemieszczanie się do określonych miejsc w jak stanowić trzon opracowań planistycznych i prawnych. najkrótszym czasie. Dlatego też podjęto starania Odnosząc się do rozwoju turystyki oraz zachowa- w zakresie zaplanowania niezbędnej infrastruktury nia cech krajobrazu kulturowego, naukowcy, planiści, drogowej, w tym ścieżek spacerowych. Ma to również architekci, ekolodzy i społecznicy z Uniwersytetu

*[email protected] 271 Jaszczak, A. (2019). Przekształcenia krajobrazu kulturowego Cypru. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 18(3), 265–273.

w Pafos oraz instytucji i stowarzyszeń na Cyprze Hill, J. (1996). Social isolation and sociocultural diversi- wskazują na potrzebę wprowadzenia alternatywnych ty. Journal of Social and Evolutionary Systems 19(2), i proekologicznych rozwiązań. Powinny mieć one na 157–169. celu ochronę oraz kształtowanie walorów przyrodni- Karouzis, G. (1976). Proposals for a solution to the Cy- czych i kulturowych. Właściwe wykorzystanie tych prus problem. COSMOS Press, Nikosia. Kliot, N., Mansfield, Y. (1997). The political landscape walorów w małej skali może stać się ważną częścią of partition. The case of Cyprus. Political Geography ekonomii lokalnych społeczności (np. ekoturystyka), 16(6), 495–521. a nie wyłącznie turystycznych gigantów (firm tury- Lisowski, A. (2014). Typy przestrzeni a geografia (Types stycznych, sieciowych hoteli). Stan krajobrazu kul- of a space vs. geography). Prace Komisji Krajobrazu turowego na wybranych obszarach południowej Kulturowego 24, 7–18. części Cypru (region Pafos, Półwysep Akamas) okre- Makhzoumi, J., Pungetti, G. (1999). Ecological land- ślono jako wymagający natychmiastowych działań scape design and planning. The Mediterranean con- ochronnych, które zabezpieczą wartości przyrodnicze text. E & FN Spon, London. i kulturowe. W dalszej kolejności konieczne jest Myga-Piątek, U. (2001). Spór o pojęcie krajobrazu w geo- wprowadzenie programów naprawczych obejmujących grafii i dziedzinach pokrewnych (A dispute about the concept of landscape in geography and related planowanie kompleksowe i perspektywiczne. Fields). Przegląd Geograficzny 73, 1–2. Myga-Piątek, U. (2014). O wzajemnych relacjach prze- PIŚMIENNICTWO strzeni i krajobrazu kulturowego. Rozważania wstępne (On the mutual relations of space and cul- Agapiou, A., Alexakis, D.D., Lysandroub, V., Sarris, A., tural landscape). Prace Komisji Krajobrazu Kulturo- Cuca, B., Themistocleous, K., Hadjimitsisa, D.G. wego 24, 27–44. (2015). Impact of urban sprawl to cultural heritage Naveh, Z. (1975). Degradation and rehabilitation monuments. The case study of Paphos area in Cy- of Mediterranean landscapes. Landscape Planning prus. Journal of Cultural Heritage 16, 671–680. 2, 133–146. Baldacchino, G. (2013). Island landscapes and Europe- Papadopoulou, E., Papalexiou, Ch. (2008). Country an culture. An ‘island studies’ perspective. Journal profile on rural characteristics Cyprus, in: Project of Marine and Island Cultures 2, 13–19. assessing the impact of rural development policies Boukas, N., Ziakas, V. (2016). Tourism policy and res- (RuDI), FP 7 Project no. 213034. idents’ well-being in Cyprus. Opportunities and Patrick, R.A. (1976). Political geography and the Cyprus challenges for developing an inside-out destination conflict 1963–1971. University of Waterloo, Depart- management approach. Journal of Destination Mar- ment of Geography Publications Series No 4, Water- keting & Management 5, 44–54. loo, Canada. Delipetrou, P., Makhzoumi, J., Dimopoulos, P., Georgh- Pungetti, G. (2012). Islands, culture, landscape and iou, K. (2008). Cyprus, in: Mediterranean Island seascape. Journal of Marine and Island Cultures 1, Landscapes. Ed. I.N., Vogiatzakis, G., Pungetti, 51–54. A.M., Mannion. Springer Science + Business Media Rackham, O. (2012). Island landscapes. Some prelim- B.V., pp. 107–202. inary questions. Journal of Marine and Island Cul- Dielemans, J. (2011). Witajcie w raju. Reportaże o prze- tures 1, 87–90. myśle turystycznym (Welcome to paradise. Report Thirgood, J.V. (1987). Cyprus, a chronicle of its forests, from tourism industry). Wyd. Czarne, Wołowiec. land, and people. University of British Columbia Evans, J.D. (1973). Islands as laboratories of culture Press, Vancouver, UK, p. 371. change, in: The explanation of culture change. Mod- Vogiatzakis, I.N., Manolaki, P., Zomeni, M, Trigkas, V., els in prehistory. Ed. C., Renfrew. University of Pitts- Papatheodoulou, A., Christou, O., Michael, K., Vic- burgh Press, Pittsburgh, USA, pp. 517–520. tora, M. (2015). Assessing the ecological integrity Gehl, J., Gemzoe, L. (1996). Public spaces and public life. of landscapes in Cyprus. Journal of Mediterranean Danish Architectural Press, Copenhagen. Ecology 13, 29–35.

272 *[email protected] Jaszczak, A. (2019). Przekształcenia krajobrazu kulturowego Cypru. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 18(3), 265–273.

TRANSFORMATION OF CULTURAL LANDSCAPE OF CYPRUS

ABSTRACT

Over the past several decades, the coastal regions of the Republic of Cyprus have changed mainly under the influence of tourism. At that time, traditional rural areas were gradually transformed, among others by migration of inhabitants to cities. In these areas, the traditional rural landscape has lost its original character and the rhythm imposed by farming. The forms lost their function, and villages as well as small towns were depopulated. The abandoned farms, which are visible in the landscape, and the progressive succession in formerly used agricultural areas, are signs of the loss of cultural heritage and tradition. The development of the tourism industry is being generated today by mass tourism. There are large scale hotel facilities, not adapted to the character of the place. Issues related to changes in the landscape and various forms of isolation (tourist isolation, social isolation) are the basis for the discussions. The aim of the work is to analyze the current state of cultural landscape in selected areas of the southern part of Cyprus. To determine the degree of landscape transformation, available source materials (current and archival), field analyzes and interview were used. The research allowed to determine the factors affecting changes and the degree of transformation of the cultural landscape. The most important factors of changes include the marginalization of rural areas, population migration to cities, progressive suburbanization and the development of mass tourism.

Key words: cultural landscape, rural areas, tourism, Republic of Cyprus

*[email protected] 273